საიუბილეო ბროშიურა

(მცირე შენიშვნა ბ-ნ მე გახლავარის წიგნაკის გამო)

(თ. ილ. ჭავჭავაძე, ბიოგრაფიული და კრიტიკული ეტიუდი)

წყარო: გაზ. „კვალი“, 1898, № 31, გვ. 519-523

მოგეხსენებათ, რომ ამ ერთი წლის წინეთ ჩეენ ჟურნალ-გაზეთებში ერთი დაუსრულებელი სჯა-ბაასი ატყდა იმის გამო, თუ როგორ უნდა ედღესასწაულათ თ-დი ილ. ჭავჭავაძის ორმოცი წლის მოღვაწეობის შესრულება. რა „დიდი ზეიმით და ამბით“ ემზადებოდენ ამ დღესასწაულისათვის „ინტელიგენტები“, ეს ჩვენ არ გვეჯერა. სხვათა შორის წარმოთქმული იყო ის აზრი, რომ კარგი იქნება იუბილიარის შესახებ ვინმე ბროშურას გამოცემდესო, მგრამ ვის უნდა ეკისრა თავის თავზე ასეთი შრომა? რასაკვირველია, იმავე წრეს, რომელმაც ამის შესახებ აღძრა ლაპარაკი და რომელიც თვით ილ. ჭავჭავაძეს ახვევია გარშემო, რა ვუყოთ, რომ ეს წრე ყველაზე ნაკლებათ არის მომზადებული, რომ ვისიმე მოღვაწეობა, არა მარტო ილ. ჭავჭავაძის, პირუთენელათ და ღირსეულათ დააფასოს,“... ასე მოიტანა გარემოებამ. რამდენათაც ჩვენ ვიცით, ეს წრე ორ ნაწილათ იყოფა: ერთს უფრო მცირე ნაწილს, შეადგენენ, ჭავჭავაძისებრ მხცოვანნი „მოღვაწენი;“ თითოეულ მათგანს საქართველოს „ბურჯათ“ მოაქეს თავი და ასეთ სანეტარო ოცნებაში ჰკლავს დროს; ამასთანავე თითოეული იმათგანი თავის მეგობრის ბურჯობაზე იმდენათ წუხს, რამდენათ მე და შენ, მკითხველო, ჩინეთის სახელმწიფოზე. ცხადია, რომ არც ერთი იმათგანი ილ. ჭავჭავაძეზე ბროშიურის შედგენას არ მოჰკიდებდა ხელს. მეორე ნაწილი, ანუ წერილ-ფეხა, მჩხავანა „ინტელიგენცია,“ შედგება ამ მოღვაწეთა ბრმა თაყვანის მცემლებისაგან, რომლებიც იმათ სახელზე ლოცულობენ და იმათ ნათქეამს იმეორებენ. უნდა უყუროთ ამათ მაშინ, როცა ეინმე რომელიმე „ბურჯის“ მოქმედებას ეჭვის თვალით შეხედაეს: რაღა ბევრი გავაგრძელოთ, ილ. ჭაეჭავაძის დაფასება ამ ხანათ ეისმეს ამათგანს უნდა რგებოდა წილათ, და კიდევაც ასე მოხდა.

ამ ორი თვის წინეთ თქვენ წაიკითხავდით გაზეთებში შემდეგ განცხადებას: „იბეჭდება და მალე გამოვა ,თ, ილია ჭავჭავაძე, ბიოგრაფიული და კრიტიკული ეტიუდი“ მეგახლავარისა“. სწორე მოგახსენოთ, ეს განცხადება იმნაირი ხასიათისა იყო, რომ ძალა-უნებურათ იწვევდა საზოგადოების ყურადღებას. რასაკვირველია, სხვა-და-სხვა გარემოებათა გამო, ილ. ჭავჭავაძეს ის დიდება და სახელი აღარ აქვს დღეს ჩვენ საზოგადოებაში, როგორც წინეთ, მაგრამ უმეტესობა მას მაინც პატივსა სცემს, და საზოგადოთ უნდა ითქვას, რომ მისი ბიოგრაფიის გაცნობა და მის ნაწარმოებთა კრიტიკული განხილეა ყველა ქართველი მკითხველისთვის საინტერესოა.

როგორც იყო წიგნაკი გამოვიდა და კიდევაც გადავიკითხეთ. როგორც ჩანს, ავტორის მიზანი ყოფილა „ანგარიშის მიცემა იმაში, თუ რით დაიმსახურა ილია ჭავჭავაძემ ერს სიყვარული და თაყვანისცემა (!), რამ გახადა ის პირველ ქართველთა (წინასიტყ.), მაგრამ მისი ბროშიურის გადაკითხვამ დაგვარწმუნა, რომ აეტორს სრულებით ასეთი მიზანი არ ჰქონებია მხედველობაში. ავტორის ნამდვილი მიზანი მხოლოთ ის ყოფილა რომ ქება დიდება შეესხა თ ილ. ჭავჭავაძისათვის. ბ-ნ მეგახლავარის წიგნაკი თავიდან ბოლომდე მეტს არას წარმოადგენს: ილია ჭავჭავაძე „იშვიათი ნიჭიერი და დიდბუნებოვანი ადამიანია“; „ის ცენტრია ყოველი საქმისა, ყოველი ფიქრისა, ყოველი მოქმედებისა;“ „ის ყოველთეის მიუძღოდა წინ თავის ერს;“ ის არის უდიდესი მხატვარი, ის არის „ჩეენში მამა ბე "ტრისტიკისა, რეალური სკოლისა,“ ის არის ჩვენი „გოგოლი, ჩვენი პუშკინი, ჩეენი ტურგენევი, ჩენი ნეკრასოვი, ჩვენი ლერმონტოვი; ის არის „უპირველეს ყოვლისა დიდებული მამულს შვილი, დიდებული მოქალაქე თავის ქვეყნისა“ ის არის „წინამძღვარი ეროენული პროგრესისა“ ის არის „მტკიცე ხასიათის და დიდი ზნეობრივი სისპეტაკის მექონე, უზაკველი“ და რა ვიცი კიდეე რა. ყველაფერი ეს კარგი, სიმართლით და სისწორით არის ნათქვამი; თუ გნებავთ, ყველა ქართეელს“ რწამს ეს, მაგრამ ჩვენ ავტორმა შეგვიყვანა ეჭებში, ბ-ნმა მე გახლავარმა თავის ქებათა ქებაში ორი ისეთი გარემოება მოიხსენია, რომლებიც, აეტორის სურვილის წინაღმდეგ, ერთი მხრით ამდაბლებენ თეით ილ. ჭაეჭავაძეს და მეორე მხრით მის საზოგადოებრივ მნიშვნელობასაც დიდათ ამცი რებენ, რასაკვირველია თუ ბროშურის ავტორს დავუჯერეთ.

პირველი გარემოება: ბ-ნი მე გახლავარ ცდილობს იმის განმარტებას, თუ რა მიმართულებას ემსახურებოდა ილ. ჭავჭავაძე ,ორმოცი წლის მანძილზე“ და გადმოგეცემს, რომ ამ ხნის განმალობაში „არ შეცვლილა მისი მიმართულებაო, ვინაიდგან დარწმუნებულია, რომ სამართლიან გზაზე დგასო“ (გვ. 27). ავტორის თქმით, ის „ჭეშმარიტი გზა,“ რომელსაც „ჩვენი მოღვაწე იმ თავითვე დაადგა და რომელსაც თვით ეროპის მეცნიერებამ ამ ბოლო დროს მიაგნო“, მდგომარეობს იმაში, რომ პროგრესს ჰქმნის ევოლუცია და არა რევოლუციაო“ (გვ. 28). საბრალო ევროპა! მან ტყუილა უბრალოთ გამოიარა იმოდენა რევოლუციები, იმოდენა ვაი-ვაგლახი და ჭაპან-წყვეტა! ის ჭეშმარიტება, რომელსაც მან მხოლოთ ამ ბოლო დროს მიაგნო, ჩვენში ილია ჭავჭავაძეს ურევოლუციოთ და უდავიდარაბოთ სტუდენტობის დროს აღმოუჩენია! აბა მოდი და ამას შემდეგ ნუ იტყვი: „გვაქვს საბუთი სიამაყისა!“

მეორე გარემოება; ბ-ნი მეგახლავარი, მოგეოთხრობს რა ილია ჭაექავაძის გამოსვლის ამბავს სალიტერატურო ასპარეზზე, გაჰკივის: „ილია ჭავჭავაძე პირველ დღიდანვე გამეფდა ქართულს მწერლობაში,. იგი დიქტატორულის ძალ-ღონით ბრძანებლობს ჩვენს ლიტერატურაში იმ თავიდანვე დღემდის ორმოცი წლის მანძილზე (გვ. 23. ხაზგასმული სიტყვები ამ წერილში ყოველგან ჩვენ გვეკუთნის). უნდა გამოეტყდეთ, რომ გამეფება და დიქტატორული ბრძანებლობა მწერლობა ში, ვერაფერ სასარგებლო მოვლენათ უნდა ჩაითეალოს, პირიქით, სასარგებლო და ნაყოფიერ გავლენას მწერალი თუ მოღვაწე მხოლოთ მაშინ ახდენს საზოგადოებაზე, როცა ასეთ ბრძანებლობას,ერთოსა თუ რამდენისამე პირისას,თან -და-თან ასუსტებს და სამუდამოთ სპობს. ერთი კაცის გაბატონება მწერლობაში, მისი დიქტატორული ბრძანებლობcს ქვეშ ქედის მოხრა და დამორჩილება, ნიშნავს საზოგადოებრიელ გაწვითარების შეჩერებას, გაყინეას და საზოგადოებრივი აზროვნების ჩაქრობას. ნუ თუ ამას ემსახურებოდა ილია ჭავჭავაძე „ორმოცი წლის მანძილზე?“ „დიქტატორულ ბრძანებლობას“ შეიძლება სარგებლობის მოტანა შეეძლოს სხეთ ადგილას, ხოლო მწერლობაში იგი ყოველთვის და ყოველგან მავნებელი იქნება. თეით ლიტერატურის პრინციპი, მისი დედა-აზრი, პირდაპირ ეწინააღმდეგება ასეთ ბრძანებლობას. ამიტომ თუ ილია ჭავჭავაძეს თავისი მოღვაწეობა სასარგებლოთ მიაჩნია საზოგადოებისთვის, მან საქვეყნოთ უნდა უარ ჰყოს ის ცილი, რომელსაც მას ბ-ნი მეგახლავარი სწამობს, თორემ ჩვენ ეჭებში შეეალთ: ვინ იცის, შეიძლება, ეს მართლა ასე იყოს და იმ შემთხვევაში თეთრი მეგახლავარი მთელი თავისი ლიტერატურული მოღვაწეობით ილ. ქაეჭავაძის დიქტატორული ბრძანებლობის მონაბერი იქნება!