კაცია ადამიანი.

მოთბრობა ილ. ჭავჭავაძისა. გამოცემული მ. ბეთანიშვილისაგან. პეტერბურგი, 1869 წ. **\\
 

ლიტერატურა უნდა იყოს ნაციონალური; იმ ხალხის სულისა და გულის, აზრისა და გრძნობის ჩვეულებისა და ადათის, იმის შნოზედ და კილოზედ გამომხატველი, რომელმაც (ე. ი. ხალხმა) ეს ლიტერატურა წარმოშობა; ერთი სიტყვით, ლიტერატურაში უნდა ჩანდეს ნამდვილი სახე ხალხისა, რომელსაც ეკუთვნის; რამდენათაც თხზულება უფრო ნაციონალურია, იმდენათ უფრო დიდი ღირსება აქვს: ხელოვნებაშიაც მაღლა დგას და სარგებლობის მოტანაშიაცა. ამავე დროს ნამდვილ-ნაციონალური თხზულებები არამთუ ცალკე ხალხს, ან კაცობრიობას არ ეკუთვნიან და არ შეეხებიან, არამედ რომელსამე თხზულებას მაშინ ექმნება კოსმოპოლიტური, საზოგადო მსოფლიო კაცობრიული ინტერესი, როდესაც ნამდვილი ნაციონალური იქნება; არ შეიძლება დიდი კოსმოპოლიტური თხზულება, იმავე დროს ნაციონალურიც არ იყოს; საკმაოა ჩამოვთვალოთ მარტო სახელები იმ მსოფლიოში გენიოსი პოეტებისა, რომლების თხზულებაშიაც პირველათ –  იმათი სამშობლო, ხალხი და მამულიც სჩანს და მერე მთელი ქვეყანა ჰომერი, დანტე, შექსპირი, გბეტე, რომლების თხზულებებშიაც ისე საკვირველის სინამდვილით და სიცხადით სჩანან იმ ხალხების სახეები, რომელთაც პოეტები ეკუთვნიან (ბერძები, იტალიელები, ანგლიელები, ნემეცები) და იმავე დროს გამოხატვენ საზოგადოთ კაცობრიობას, ხალხებს და თვითოეულ  ადამიანს სადაც და როდისაც უნდა იყოს და  ყოფილიყოს; ნაციონალური თვისება არამც თუ არ უშლის კოსმოპოლიტურ თვისებასა, არამედ უიმისოდ ეს მეუძლებელია: თხზულება, რომელსაც არავინ ჰყავს სახეში, არც არავის, და ეკუთვნის და ყველასი ყოლა – არ ყოლას უდრის. იშვეო,

მწიგნობრული ანუ მწერლობითი პოეზია არის მიბაძვა და მევსება ბუნებითი ანუ ზეპირ−სიტყვაობითი პოეზიისა; ესენი მხოლოდ იმითი განირჩევიან, რომ ხელოვნებითი პოეზია უფრო შემუშავებულია, დახელოვნებულია გამოცდილებისა, სწავლისა  და მეცნიერების ნათლით, უფრო გამშვენიერებული და გაბრწყინვებულია;—როგორც პოეზიისა ისე საზოგედოთ მთელი ხელოვნების დანიშნულება ეს არის; მაშასადამე თუ რომა უნდა, რომ პოეზია უკეთესად ასრულებდეს თავის დანიშნულებას და მოთხოვნილებას როგორც ნაციონალურს, არგეთვე მიბაძვითსა, უნდა მტკიცეთ დამყარებული იყოს ნამდვილ ხალხის საფუძველზედ, ამოსული უნდა იყოს იმ ნიადაგზედ, რომელსაც ეკუთვნის, შტოებს ცხოველი კავშირი უნდა ჰქონდეთ ფესვებთან და არ უნდა იყვნენ თვალის მოსატყუებლათ პალესტინის დაფნები და იტალიის ლიმონები არხანგელის უბერნიაში ჩარჭობილი, როგორც ხშირათ ხდება ხოლმე, ყველა გვარი პოეზია (ლირიკული, ეპიკური და დრამატიკული), არის ხალხის პოეზიაშიაცა, როგორც ნამდვილ ცხოვრებაში: ბუნებითი ლექსიცა (ლირიკა) ბუნებითი მოთხრობაცა (ეპიკა) და ბუნებითი ბრძოლაცა თავის ნებასთან, ვნებებთან და გარემოებებთან (დრამა); — და ხელოვნებითი პოეზია ლირიკა, ეპიკა და დრამა, ნამდვილ ნაციონალური იქნება მაშინ, როდესაც საძირკვლათ ხალხის ბუნებითი პოეზია  ექნება და არ შესთხზავს პოეტი შესხმასა ბულბულების ენისაგან მომზადებულ საჭმელზედ, რომელაც ხალხი სიზმარშიაც ვერ ნახავს და დრო რა აქვს ამისთანა ტუტუცობაზედ იოცნებოს.

ამ პირობების და შერიგების შემდეგ შეუდგები პირდაპირ ლიტერატურის განხილვასა, რომელსაც დავყობო პერიოდებათ და შევეხები მარტო ამ პერიოდების ბელადებს და დროშის მატარებლებს; დანარჩენის ვრცლათ განხილვას მივანდობ და მოვიწვევ იმათ, ვინც ამ საქმეში (მწერობაში) კიდეც შესულნი არიან და მაშასადამე ჩვენი ხალხის ლიტერატურა და ცხოვრება უფრო დაახლოებით იციან.

ჩვენ შევეხებით უმეტესად თხზულების ლიტერატურულ ღირსებასა, ე. ი. ენის სიმდიდრესა, გარეგანი ესტეტიკური ფორმის სისრულესა, გრძნობისა და ჰაზრის სიღრმესა და ძალასა,— თვითონ საზოგადოებას კი იმდენათ შევეხებით, რამდენათაც ეს შესაძლო იქნება.

ჩვენი ლიტერატურა ამ საუკუნეში, თავის პოეზიის ხასიათისა და მიმართულების გვარად, შეიძლება გაიყოს სამ პერიოდათ; პირველ პერიოდს შეადგენს ა.) ალექსანდრე ჭავჭავაძე, ბესარიონ გაბაშვილით და ამ გვარებითა, მეორეს ბ.) გიორგი ერისთავი ანტონოვით და სხვ., მესამეს გ.) ილია ჭავჭავაძე  აკ. წერეთლით და სხვ.