ავტოგრაფი - U: № 107 (B); M: კრებ. № 17501, გვ. 40 (C); K: № 1024 (E); ხელნაწერი - U: № 112 (D)*

ნაბეჭდი: *

ჟურ. “ცისკარი”, 1859, №10, გვ. 101; ჟურნ. “საქართველოს მოამბე”, 1863, № 7, გვ. 39 და № 8, გვ. 40; ჩონგური, შედგენილი კ. ლორთქიფანიძისაგან, ს. პეტერბურღი, 1864, გვ. 35 (G) “კერებული” 1872, წიგნი 8-9, გვ. 1; “კრებული”, 1872, წიგნი 10-12, გვ. 1; “კრებული”, 1873, წიგნი 1, გვ. 268; “კრებული”, 1873, წიგნი 2, გვ. 208; “კრებული”, 1873, წიგნი 5-6, გვ. 183; ჟურნ. “ივერია”, 1881, № 2, გვ. 3 და № 3, გვ. 99 (H); თხზულებანი ილია ჭავჭავაძის ა, I, ტფილისი, 1892, გვ. 225 (A); ჩანგი, შედგენილი ვ. აბაშიძისა, გამოცემა მე-2, ტფილისი, 1892, გვ. 378; პოემების სრული კრებული, გამოცემა მ. ლაღიძისა, ტფილისი, 1898, გვ. 3; ჩონგური, შედგენილი სპ. ჭელიძისა. ბათუმი, 1904, გვ. 7; ქნარი. შედგენილი სპ. ჭელიძისა, ბათუმი, 1904, გვ. 7; ლექსები თ. ილია ჭავჭავაძის ა, 1904, გვ, 4; ჩვენი მწერლობა, I. მგოსნები... შედგენილ[1]გამოცემული ს. გორგოძის მიერ, თბილისი, 1907, გვ. 39, 50, 53. ილია ჭავჭვაძის რჩეული ლექსები, 1907, გვ. 19.

თარიღი:

26 იანვარს, 1859-სა წ. B; ტფილისი, 1860 წ. D; 1881 (სარჩევში - 1860) A. ხელმო წერა: ***; ილია ჭავჭავაძე; ილია ჭავჭავაძე.

“აჩრდილის” ტექსტისათვის

“აჩრდილის” ტექსტი ყოველმხრივ რთულია. ილიას ბევრი უმუშავნია მასზე. “...ამ “აჩრდილმა” ტყავი გამაძრო. ისტორიულს ნაწილზედ... შევდექ და ერით ბიჯი წინ ვეღარ წავდგი. არ ვიცი, რა ვქნა: ვამბობ, ამ “აჩრდილს” თავი დავანებო-მეთქი. ეგ ოხერი ჩვენი ისტორიაა... მარტო ომებისა და მეფეების ისტორიაა, ერი არსადა ჩანს. მე კი ასეთის აგებულობის ადამიანი ვარ, რომ მეფეების და ომების სახე არ მიზიდავს ხოლმე. საქმე ხალხია და ხალხი კი ჩვენს ისტორიაში არა ჩანს. ვწუხვარ და ვდრტვინავ და განკითხვა არსაით არის”, - სწერს ილია დ. ერისთავს (ი. ჭავჭავაძე,> თხზულებანი, ტ. X, 1961, გვ. 34). ალბათ სწორედ ეს იყო მიზეზი, რომ ილიამ პოემას საბოლოო სახე მაინც ვერ მისცა (აკლია 22-ე და 23-ე თავები).

პოემაზე მუშაობის დროს ავტორის გზადაგზა ცვლიდა არა მარტო ცალკეცლ სტრიქონებსა და სტროფებს, არამედ მთელ თავებსაც კი. ამიტომაც ახსოვდა მას, თუ სად რომელი თავები იბეჭდებოდა პოემისა: “ძმაო კირილე... - სწერდა ილია კ. ლორთქიფანიძეს, - უმიკოვს ჩემი “აჩრდილი” აქვს ახლად გადაკეთებული. იქედან VII, VIII და IX მუხლი დაბეჭდე იმ სათაურით, როგორც ადრე იყო დაბეჭდილი “კრებულში” (ტ. X, გვ. 30 წერილი უთარიღოა). ამ პატარა ციტატიდანაც ნათელია ილიას დამოკიდებულება თავისი პომეისადმი. ყოველივე ამას ამიტომ აღნიშნავთ, რომ ილიას გარეშე მის სიცოცხლეში შეუძლებელი იქნებოდა ტექსტში რომელიმე გამომცემლის ან რედაქტორის თვითნებური ჩარევა.

ცნობილია, რომ “აჩრდილზე” მუშაობა ი. ჭავჭავაძემ არსებითად 1872 წელს დაამთავრა (იხ. ქვემოთ, დათარიღების შესახებ), რის შემდეგაც რედაქციული ცვლილება ტექსტს აღარ გაუნცდია, თუმცა ზოგიერთი სწორება სტილისტური თუ პოეტური თვალსაზრისით მაინც გრძელდეობდა. ამას ადასტურებს 1872 წლის შემდეგ ილიას სიცოცხლეშივე მომზადებული და გამოქვეყნებული პოემის ტექსტები (იგულისხმება 1892, 1898, 1904, 1907 წლებში დაბეჭდილი პოემის მთლიანი ტექსტი ან მისი ცალკეული თავები).

“აჩრდილის” ავტოგრაფებისა და ნაბეჭდი წყაროების შესწავლამ გვიჩვენა, რომ ჩვენთვის საინტერესო ზოგი სიტყვა, რომლებსაც ქვემოთ შევეხებით, ილიას თხზულებათა 1892 წ. გამოცემაში შეცვლილია სხვა სიტყვებით (უნდა აღინიშნოს, რომ 1881 წიდან 1892 წლამდე პოემა არ გამოქვეყნებულა). მათი რაოდენობა არც თუ ისე მცირეა. ეს სიტყვები 1892 წლის შემდგომ გამოცემებში დამკვირებულან და აღარც უცვლიათ სახე. 1892 წლის გამოცემა ერთგვარი ზღვარია, რომლის შემდეგაც “აჩრდილის” ტექსტი უცვლელად მეორდებოდა, თუ მხედველობაში არ მივიღებთ რამდენიმე უმნიშვნელო ნაირწაკითხვას. ეჭვს გარეშა, რომ ამ წლებში გამოქვეყნებულ თავის პოემას ან მის ფრაგმენტებს ავტორი უყურადღებოდ არ ტოვებდა და თვალყურს ადავნებდა. ყოველივე ამის გამო ჩვენ მიგვაჩნია, რომ 1892 წლის გამოცემაში “აჩრდილის” ტექსტში შეტანილი ცვლილებანი ავტორისეულია ან ავტორის თანხმობას ემყარება და არა რედაქტორ-გამომცემლის თვითნებობას.

“აჩრდილის” I თავში (მე-7-8 სტრიქონები) 1892 წლის გამოცემაში ვკითხულობთ:

იგივ დიადი, იგივ მძინვარი,
იგივ დიდებულ და დადუმებულ.

1881 წლიდან (ჟურნ. “ივერია”) ეს სტრიქონები მეორდება 1892 წლის გამოცემაში და მის შემდეგ დაბეჭდილ ტექსტებშიც. ამას უცვლელად ბეჭდავს პოეტის სიკვდილის შემდეგ მიხ. გედევანიშვილიც 1914 წლის გამოცემაში. 1937 წლიდან ამ სტრიქონებში რატომღაც გამომცემლობებმა სიტყვები დიადი და დიდებული ერთად ვერ იგუეს და პირელი მათგანი შეცვალეს ვარიანტისეული სიტყვით - ზვიადი, რაც ილიას ბოლო ნება აღარ არის.

იგივე უნდა ითქვს პოემის V თავის მე-3 - 6 სტრიქონების შესახებ. 1881 წლიდან (“ივერიის” პუბლიკაციიდან) 1914 წლის ჩათვლით ეს სტრიქონები ასე იბეჭდებოდა:

... შენს კიდეებზედ ჩემი მამული
იყო ერთ დროსა გამშვენებული!
ჩემის მამულის დიდება ძველი
შენს წმინდა თვალწინ აღყვავებულა.

1925 წლიდან ყველა გამოცემაში ეს სტრიქონები ასეა შეცვლილი:

... შენს კიდეებზედ ჩემი მამული
იყო ერთ დროსა გამშვენებული!
ჩემის ქვეყნისა დიდება ძველი
შენს წმინდა თვალწინ აყვავებულა.

ასეთი სწორება გამომცემლებმა ადრეული წყაროებიდან, ჩანს, იმიტომ შეიტანეს, რომ ილიასეული გამეორების ხერხი არ მოეწონათ (ორი სტრიქონის ზემოთ ისევ “მამული” გვხვდებოდა, 1951 წ., ტ. I, გვ. 458). მაგრამ იქვე (მე-9 სტრიქონში) ილიას რომ კვლავ აქვს “ჩემის ქვეყნისა”, ამაზე გამომცემლები აღარაფერს ამბობენ (აქაც ხომ გამეორება გამოდის). მოგვაქვს მათ მიერ შეცვლილი ტექსტი:

შენს კიდეებზედ ჩემი მამული
იყო ერთ დროსა გამშვენებული!
ჩემის ქვეყნისა დიდება ძველი
შენს წმინდა თვალწინ აყვავებულა;
მიყვარხარ მისთვის, რომე ქართველი
აქ - შენს კიდეზედ დაბადებულა.
შენს ზვირთებ შორის ჩემის ქვეყნისა
გრძელი მოთხრობა დამარხულია...

ასე რომ, გამომცემლების მიერ “ჩემის მამულის” შეცვლა სიტყვებით “ჩემის ქვეყნისა” მაინც ვერ გამოდგება პოეტური გამეორების თავიდან აცილებისათვის.

წინამდებარე გამოცემაში აღვადგინეთ ილიას ბოლო ნება.

იქ ერთხელ ქართველთ სიცოცხლე ჰდუღდა,
იქ მამულისთვის ქართველთ ხმა ჰქუხდა.

1925 წლიდან შეცვლილია ასე:

იქ ერთხელ ქართვლის სიცოცხლე ჰდუღდა,
იქ მამულისთვის ქართვლის ხმა ჰქუხდა.

თუმცა ასეთი ფორმები გვხვდება რამდენსამე ვარიანტში (1892 წლამდე), მაგრამ 1892 წლიდან იგი აღარ მეორდება. ჩვენ ვიცავთ ილიას ბოლო ნებას, XII თავის მე-13 სტრიქონში ბოლო ნებად ვთვლით:

ნამუსს მოუკვლენ შეუბრალებლად,
უბრყვილო გულში ღვარძლს ჩაასხმიან.

1925 წლიდან გამოცემებში ასეთი ცვლილებაა:

ნამუსს მოუკვლენ შეუბრალებლად
და წრფელსა გულში ღვარძლს ჩაასხმიან;

XVI თავის 22-ე სტრიქონში ავტორისეული სიტყვა “უგემურადა” “უგემურადა”შეცვლილია სიტყვით “უფერულადა”; XVII თავის მე-15 სტრიქორში ილიასეული “დაბანილი” შეცვლილია სიტყვით “გაბანილი”; XIX თავის მე-4 სტრიქონში ილიასეული “მოძალე” შეცვლილია სიტყვით “მოძულე”. ასევე შეცვლილია ფორმები: ხლმის-ხმლის; მონებური-მონებრივი; მხვედრი-ხვედრი; სამღრთოდ-საღმრთოდ; ესრედ>ესრეთ; ქმნა-ქნა; ლაშკარი-ლაშქარი და ა.შ. ამგვარ შესწორებათაგან ჩვენ გავიზიარეთ მხოლოდ რამდენიმე: I, 1 აღმოპრწყინდა-აღმობრწყინდა; 7 მძინვარე-მძვინვარე; XVI, 17 ცალიერი-ცარიელი (ასეა B-ში); XIX, 2 ლაშკარმა-ლაშქარმა; XXI, 14 ჰხადოდენ-ჰხადოდნენ; XXVI, მე-3 და მე-11 სამღრთოდ-საღმრთოდ.

როგორც ზემოთ ვთქვით, 1892 წლის გამოცემა ამ შემთხვევაში ილიას ბოლო ნებად იმიტომ მივიჩნიეთ, რომ, ჯერ ერთი, ის თითქმის უცვლელად მეორდება სხვა ნაბეჭდებშიც და, მეორეც, თვით ტექსტი შინაარსობრივად გამართულია და არ არის რაიმე ისეთი შეცდომა, რომლის გამოსწორება სხვა წყაროების მოშველიებას თხოულობდეს. პოეტმა ეს სწორებები შეიტანა ტექსტში, მისი საბოლოო ნება ასეთია და იგი პოეტურად ლამაზად ჟღერს, თუ არა, მეცნიერული გამოცემის პრინციპის თანახმად, უნდა გავიზიართო, როგორც ავტორის ბოლო სურვილი.

“აჩრდილის” ავტოგრაფებიდან გამიყოფა ორი, ერთმანეთისაგან მკვეთრად განსხვავებული ვარიანტი, რომლებსაც თავიანთი ვარიანტები (ე.ი. ვარიანტის ვარიანტები) აქვთ (მათ შესახებ იხ. ქვემოთ).

I ვარიანტი

პირველი ტექსტია (B), რომელსაც თარიღად უზის 1859 წლის 26 იანვარი.

II ვარიანტი E ავტოგრაფია. რომელიც გადამუშავებულია 1872 წელს. ილიამ “აჩრდილის” პირველი ვარიანტის (B) წერა დაასრულა 1859 წლის 26 იანვარს, პეტერბურგში ცხოვრების დროს, ტექსტი მოთავსებულია ყავისფერ მუყაოს ყდაში ჩასმულ, 21 ფურცლისაგან შემდგარ რვეულში ფურცლები ცისფერია, შავი მელნით ნაწერი, აქა-იქ ნასწორებია წითელი ან შავი ფანქრით. ტექსტი ძირითადად შესრულებულია სუფთად და წარმოდგენილია სრული სახით (არც ერთი თავი არ აკლია).

B-ში სათაურის (“აჩრდილი”) შემდეგ მოდის ტექსტი სათაურით “ძღვნა”, რომლის ბოლოსაც პოეტის ხელმოწერა: “ილია ჭავჭავაძე”. ყველაფერი ეს რვეულის პირველ გვერდზეა მოთავსებული. მეორე გვერდი კვლავ იწყება სათაურით “აჩრდილი”, შემდეგ მოდის ეპიგრაფი და ამის შემდეგ იწყება თვით პოემის ტექსტი.

ა, ჰოროველ, ჰოროველ

მეფე გიორგი ჩივოდა, ვერ მოუარე თავსაო,
საბძანებელი დავკარგე - ტახტი დაუგდე სხვასაო.
_______________

კუდამ დაიწყო ტირილი, ცრემლები გადმოყარაო,
ლამაზი ქალი შემომწყრა, ქოქოლა მომაყარაო,
ასე თქვა მუხრან ბატონმა - ესე სოფელი ცრუაო.

თავფურცელზე კი წერია: “წიფრანას კვერცხი დაედო, შიგ მგელი გამობღუოდა - ისეც მოგივა ზამთარი, რაცა შენა სთქვი მართალი”.

რადგანაც “აჩრდილის” პირელი ავტოგრაფი (B) ძლიერ განსხვავდება ბოლო ტექსტისაგან (A), ქვემოთ მას მთლიანად მოვიყვანთ. როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, ქრონოლოგიურად ეს ვარიანტი პირველი ტექსტია, რომელსაც თავისი ვარიანტები აქვს ხელნაწერებისა თუ ნაბეჭდების სახით (ეს ნაჩვენებია ქვემოთ). B ტექსტი, როგორც “აჩრდილის” პირველი ვარიანტი, დაიბეჭდა 1925-1951 წლების გამოცემებში, მასში ზოგიერთი ცვლილების შეტანით. მაგალითად, “ძღვნის” ბოლოს გამოტოვებულია ხელმოწერა - “ილია ჭავჭავაძე”. IX თავის სათაურად ავტოგრაფშია: “ერთი მონოლოგი აჩრდილიდან”, რაც ზემოთ მითითებულ გამოცემებში არ არის აღნიშნული. XXII თავის დასაწყისში “მრავლათ მრავალი” გადაკეთებულია სიტყვებად “მრავლათ მრავალი”. ტექსტის ბოლოს გამოტოვებულია “დასასრული”.

ავტოგრაფში ნახმარია ასოები ჵ და ჲ, რაც გამოცემებში არ არის. ზემოხსენებულ სწორებებთან ერთად გამომცემლებმა ილიას თითქმის ყველა დიალექტური ფორმა დაიყვანეს თანამედროვე ლიტრატურულ ფორმამდე. მაგ: ილიასეული ხოლოთ-მხოლოდ; რამთვენჯერ-რამდენჯერ; ნახამ-ნახავ; იქმნება-იქნება; ზდ-ზრდ (გაზრდილი, ზრდის და ა.შ.); მოქმედობენ-მოქმედებენ; მიხწეულ-მიღწეულ; დაისხნის->დაიხსნის; დამსხნელმ-დამხსნელ; სამღრთოდ-საღმრთოდ; -თ, -ათ-დ,-ად (კაცათ-კაცად); პსალმუნიდამ-ფსალმუნიდამ და სხვ.

ქვემოთ მოტანილი ტექსტი ავტოგრაფის მიხედვით იბეჭდება (ილიას სიცოცხლეში მისი სრული ნაბეჭდი არა გვაქვს). ტექსტში ვიცავთ ილიასეულ გრამატიკულ თუ დიალექტურ ფორმებს და ვბეჭდავთ მას ისე, როგორც ილიას კალმიდან არის გამოსული. ავტორის მიერ ტექსტში ცალკეული სწორებებია შეტანილი. ამ სწორებებზე ვუთითებთ ტექსტის ბოლოს.

B ავტოგრაფი:

აჩრდილი

ძღვნა

მიიღეთ, ჩემო მეგობრებო, პირმშო ძე ჩემი,
ახლად შობილი, ნუგეშის და იმედთ მომცემი!...
იგი მოგითხრობსთ ჩემსა ტანჯვას და ჩემსა ფიქრსა,
რა მამის ცრემლი ზედ ატყვია ლოყებზედ შვილსა;
მიიღეთ ძღვნათა თქვენ მეგობრის ლაღი ტირილი,
თამამათ მოთქმა მის, რომელიც აშინებს სხვასა;
მიითვისეთ და შეიყვარეთ ჩემი “აჩრდილი”,
ეგ მოგაგონებსთ, მეგობრებო, ჩემ გულის წვასა.

ილია ჭავჭავაძე .

აჩრდილი

“აღზდექ, უფალო ღმერთო ჩემო, და
აღმართე ხელი შენი, და ნუ დაივიწყებ
გლახაკთა შენთა სრულიად!...”
(                           წმ. დავითის პსალმუნიდამ)

I
მზე დაჰყურებდა კავკაზს მღვიძარე,
განაბრწყინდება მას თეთრ-თმოსანსა;
და მთა - ურყევი, მძლავრი, მყინვარე -
ხევდა ჰაერსა ლაჟვარდოსანსა.
ტახტი ნაკვეთი ედგა მთას მთაზედ,
ყინვის გვირგვინი ეფარა თავზედ,
მეფებრ სიმძლავრით, ამაყობითა,
მთელ სიდიადის მშვენივრობითა,
ვარსკვლავთა შორის ზე აღზიდული -
იყო უძრავი, გაჩუმებული.
ზვავი მძლვრ მხრებზედ მთას შეჰკრებია,
დაცემის წამსვე შეჰყენებია,
თითქო ელისო განწირულ სხვერპლსა,
რომ იგრიალოს, წამოიქუხოს,
მეხათ დაეცეს, მერეთ ქვესკნელსა
თვითც ჩაიღუპოს, ისიც ჩაღუპოს.

II
და უფრო მაღლა ყაზბეგი თეთრად
წასულა ზემოთ, გამეფებულა;
სრბოლა თამამი მისი უეცრად
იქ ძლიერ სიტყვით შეყენ[ებ]ულა.
იქ ვერ ჰბედავენ ღრუბელნიც სრბოლას.
სადაც ყაზბეგი მძლავრი მდუმარებს:
ის გრიგლის ბღავილს,ქარიშხალთ ქროლას,
ქუხილთ და მეხთა ხოლოდ აუფლებს.
მისი ყინვისა დიად გვირგვინი
იქ... შორს... შორს... ზემოთ აღინთებოდა.
ქვეყნის ყაყანი, არწივთ ყრიგინი
მის სიჩუმეს ვერ შეეხებოდა.
იმ მორჭმულს მოხუცს თვით მთიებთ კრება
თითქოო გრძალვით ეალერსება!
მის განრისხება ქუხილთ შობს სრბოლას,
მის აღმოსუნთქვა - გრიგლის მძაფრ ქროლას,
მისი ღიმილი - ელვის კლაკვნასა
და მისი ცრემლი - სეტყვასა მძაფრსა.

III
ყაზბეგზედ ვნახე კაცი მდგომარე,
დიდი, მორჭმული, მოხუცებული:
შვენოდა იგი მთაზედ ელვარე,
უძრავი, უხმო, ჩაფიქრებული.
თეთრ სამოსელი ესხა მას ტანსა,
ღვთიურ სხივებში გაბრწყინვებული;
მის დიდებასა, მის ძლიერ თვალსა
თვით მთა მოჰნებდა შეშინებული,
და თვით მზის სხივიც თითქო ძრწოლითა -
კანკალით მის ტანს შეეხებოდა,
ან მის ფეხ ქვეშა იმავ თრთოლითა
თოვლზედ უვნებლად აღენთებოდა.
თავღია იდგა; მის დიდი შუბლი,
საუკუნებით მთლად გადახნული,
ჰფარავდა ნიშნებს ღრმისა ჭკვისასა,
ვით მწუხრის ჟამი შუქსა დღისასა.
და თეთრნი თმანი, მის ძლიერ მხრებზედ
სქლად ჩამოყრილნი, ბრწყინავდნენ მზეზედ,
უმანკო თოვლი ხოლოთ იმ მთების
მის თმის სითეთრეს თუ შეედრების...

IV
შევყურებდი იმ საკვირველ კაცსა!...
არც ცოხალს ჰგვანდა და არცა მკვდარსა;
ძალა არ ჰქონდა მასზედ სიკვდილსა,
და არც თვით ჰგვანდა, სიკვდილის შვილსა.
საიდამა ხარ? რამ მოგავლინა?
ჵ, საკვირველო კაცო! მითხარ!
რად დაგიგდია შენ შენი ბინა,
და ამ მთაზედა რათა ხარ მდგარი?
კაცი ხარ ჩემებრ, თუ მარტო სული?
ნუთუ იმ ქვეყნით შენ ხარ მოსული,
სადაც მშვიდობა,ნუგეში ცხოვრობს,
ანგელოზთ დასი ღვთაებას ჰგალობს?
ნუთუ მუნით ხარ წარმოგზავნილი,
რომ ჩემი ხალხი, აწ დავრდომილი,
გამოაღვიძო ღვთიურის სიტყვით
და შეჰქმნა შვილი მამა-პაპივით?
და საქართველოს, ჩემს მამულს ტკბილსა,
იმედთ ქვეყნიდამ იმედი ჰბერო?
მამათ ამბავი ქართვლისა შვილსა
გასამხნევებლად მთიდამ უმღერო?

V
მარჯვენა ხელით ეჩრდილნა თვალნი,
ყურადღებითა შორს გაჰყურებდა,
მის გარშემო შვენოდნენ მთანი,
და მის ფერხთა ქვეშ თერგი გაჰყეფდა.
თერგი მრისხანე, თერგი გაჰყეფდა.
თერგი მრისხანე, თერგი ბ [დ] ღვინვარე,
რა აღქაფებულ ზვირთ მოაქანებს,
ვით შმაგი ლომი, დაჭრილი, მწარე,
მორბის, მობღავის, ყვირის, ღრიალებს;
მორბის და მოქუხს; კლდენი და მთანი
თვის შობილ შვილსა მაღლიდამ მჭვრეტენ
და მის ბღავილთან მათი ყრუ ხმანი
ხეობაში მგზავრს აშინებენ.

VI
იქით შორს ჩანდნენ მინდვრები, ტყენი;
მათ შორის მსხლტომი არაგვიც ჩვენი!...
ჩვენო არაგვო! რარიგ მიყვარხარ!
ქართვლის ცხოვრების მოწამეთ შენ ხარ!...
შენს კიდეებზედ ჩემი მამული
იყო ერთ დროსა გამშვენებული;
ჩემის ქვეყნისა დიდება ძველი
შენ მღვრიე თვალწინ აღვავებულა,
მიხვარხარ მისთვის, რომე ქართველი
აქ შენს კიდეზედ დაბადებულა.
შენ ზვირთებ შორის ჩემი ქვეყნისა
გრძელი მოთხრობა დამარხულია
და წმინდა სისხლი ქართველებისა
შენს კიდეებზედ გადასხმულია;
იქ, სადაც შენსა მღვრიესა წყალსა
შეურევ ხმოვან, შფოთიან მტკვარსა,
იქ ერთხელ ქართვლის სიცოცხლე დუღდა,
იქ მამულისთვის ქართვლის ხმა ქუხდა!...
შენ ზვირთებს გაჰყვნენ საუკუნენი
და საუკუნეთ - ერთგულნი ძენი!...
გულ-ხელდაკრეფბილ შენსა მღვრიე წყალს
რამთვენჯერ ტანჯვით გადევნებდი თვალს!
რას ვეძებდი მე?... ჩემ ქვეყნის წარსულს,
შენ წინ დაღუპულს ჩემ ძველსა მამულს,
და მარტო სისხლი ჩემს თვალს დაღალულს
აძლევდა ხოლმე გულსაკვდავ პასუხს!

VII
მაგრამ არც თერგმა და არც არაგვმა,
არც ტყემ საკუთრად და არცა მთამა
არ მიიზიდეს მოხუცის თვალი,
შორი მხედვეელი, ძლიერი, მალი.
სულ საქართველო მოჩანდა შორსა...
და ის მოხუცი, როგორც სატრფოსა,
თვალითა სჭამდა, თრთოლით უმზერდა
და უფრო, უფრო გული უძგერდა.
საქართველოცა თვის უხვ სიმდიდრით,
თვის მინდვრებითა გარდიშლებოდა,
და მას ტრფიალსა ზღვანი ორივ მხრით,
როგორც საყვარელს, გარდახვეოდა.
და იმა ზღვებში მთის მძლავრნი მკლავნია
ქეთ და იქეთ ჩაშვებულ იყვნენ,
და იგი ზღვანი, როგორცა ფთანი
ზღაპურლ დევისა, დუმილით იწვნენ.

VIII
მაგრამ არც თერგმა და არც არავგმა,
არც ტყემ საკუთრად და არცა მთამა
არ მიიზიდეს მოხუცის თვალი,
შორი მხედველი, ძლიერი, მალი.
სულ საქართველო მოჩანდა შორსა...
და ის მოხუცი, როგორც სატრფოსა,
თვალითა სჭამდა, თრთოლით უმხერდა
და უფრო, უფრო გული უძგერდა.
საქართველოცა თვის უხვ სიმდიდრით,
თვის მინდვრებითა გარდაშლებოდა
და მას ტრფიალსა ზღვანი ორივ მხრით,
როგორც საყვარელს, გარდახვევოდა.
და იმა ზღვებში მთის მძლავრნი მკლავნი
აქეთ და იქეც ჩაშვებულ იყვნენ,
და იგი ზღვანი, როგორცა ფრთანი
ზღაპრულ დევისა, დუმილით იწვნენ.

VIII
უყურებს, გულმა დაუწყო ღელვა,
თვალში ღვთის ცეცხლმა გამოუელვა;
და რაღაც ფიქრით აღტაცებმულმა
ჩანგს მიჰყო ხელი მოხუცებულმა,
და მის ძლიერნი თითნი ფერმკრთალნი
სიმებთა შორის მარდათ იძროდნენ,
ხმა ხმაზედ - თითქო ზენით ნასწავლნი -
ვით ცრემლი ცრემლზედ მომდინარობდნენ.
ის ზომიერი ხმა მოსაწონი
ისე ციურად მთებს დაჰბერავდა,
რომ ანგელოზი, იმ ხმის გამგონი,
იმ მოხუცს შურით გარდმოხედავდა.
მთანიცა მაშინ ჩუმათა იყვნენ!
ღრუბელნიც მაშინ უძრავად იწვნენ!
იმ სასოებით, როგორც ლოცვასა,
განცვიფრებული უსმენდა ჩანგსა.
გული ხარბათა იმ ხმებსა სთნქავდა...
მოხუცი მღერით ამას მოსთქვამდა:
IX (ერთი მონოლოგი “ აჩრდილიდან ” )
“მარად და ყველგან შენთან ვიყავ, ტკბილო ქვეყანა!
დასაბამითვე შენი დამყვა მე სიყვარული.
შენ შვილთა სისხლით გული ჩემი გარდაიბანა,
ამ გულში მეპყრა შენი აწმყო, შენი წარსული.
გამომიცდია, მიცხოვრია შენის ტანჯვითა,
შენისა ცრემლით თვალნი ჩემნი მიტირებია,
მთელი სიმწარე შენ წარსულ დღის მისვავს თასითა,
და შენ აწმყოთი სული, გული დამწყლულებია;
შენ წარსულ დროთა მოგონებით ჩემ დასაწვავად
მთელი არსება სისხლის ცრემლით აღმევსბოდა,
მისგან ტანჯულის ჩემის გულის გოდება წყნარად
იმ აღგვილ დროთა გაუგებრად მიერთმევოდა.
თუ სადმე შენს შვილს თვის უღონო მწუხარებაში
შენს აწმყოზედა მწარე ცრემლნი უსხამს, უღვრია,
მეც მისებრ სრულად სუსტსა და ფუჭს განძვინვარებაში
მეც მის პასუხად, მის უცნობლად ცრემლნი მიღვრია.
ვიდრე ძე შენი არ დადგება იმ სიმაღლეზედ,
სიდამც მშვიდათ სჭვრეტს კაცი ღვთიურს უცვლელ განგებას,
და ღრმა შეხედვით ყოველ ხალხთა მთელ ცხოვრებაზედ
ჭკვით არ განსჭვრიტავს საზოგადოს ცხოვრების დენას,
იმ დრომდინ იგი დაარწმუნებს წყევლით თვის თავსა,
რომ მომავალი არ ექმნება მის ღვიძლსა ხალხსა,
და ცრემლი მისი - იმ მტანჯველის წყეულ წუთისა -
იქმნება მხოლოთ ცრემლი მისვე სიუძლურისა.

X
“ტკბილო ქვეყანავ!... აქა ბუნებას
შეუკრებია ყოველი ფერი!
აქაც ალაგი არ აქვს რწმუნებას,
აქაც კი კაცი არს თავის მტერი!..
რაც გინდა არის: აგერ დიდ ველნი,
ჯერ აუშლელნი, ხელუხლებელნი,
აგერ მინდორთა აღმოცენება,
აგერ მთებისა ცას ელვარება!
აგერ ტყენიცა აღყვავებულნი
და აგერ წყალნიც გაბრწყინებულნი!
ოხ! საქართველოვ! რაღათ ხარ ურვით,
რათ ხარ აქამდის მოცული ღრუბლით?
ნუთუ ამაოთ ორ ზღვათა შუა,
ევროპიის და აზიის შუა
ცამ დაგინიშნა აღმოცენება?
შენ გულში ბევრი რამ იმალება
და კაცსა ბოროტს ჯერ ემალება.

XI
“ყოვლი ფოთოლი შენ გაზდილ ხისა,
ყოველი სხივი მასზედა მზისა,
ყოველი სცოცხლობს, ყოველი ცხოვრობს...
და სძინავთ, სძინავთ მარტოკა კაცებს.
აგერ ის კაცნი, აქა მცხოვრებნი,
რარიგ უძლურად მიმოიძვრიან,
სხეულსა ზდიან, ვითა ცხოველნი,
მაშინ როდესაც მათ სულსა შიან.
აქა ყოველი თავისთვის ცხოვრობს,
ურთიერთისთვის არავინ ფიქრობს,
მოყვასი მოყვასს და ძმა ძმასა მტრობს,
საკუთარს მამულს, როგორც მტერი, ჰგმობს,
აქ კაცს სიკეთე რათ უძვირდება?
და ან სიცოცხლე რათ უმძიმდება?
კაცი რათ სუნთქამს მძიმედ და ძნელად
ამ თავისუფალ ბუნებაშია
და ღვთიურ ნიჭსა რად ჰფარავს ბნელად,
ვით ზანტი მონა, შავ მიწაშია?
სადღაა აქა გმირული ძმობა,
მამულისთვისა მტკიცე ერთობა,
მამლისთვისა თრთოლა და ძრწოლა
და მის საშველად საომრათ სრბოლა?

XII
“ტფილისიც ვნახე: ყრმასაც და ბერსაც,
ქალსა მახინჯსაც და მშვენიერსაც,
თავადსა, გლეხსა, მთავარს, მმართებელს,
იქაურსა ბრძენს, იქაურ სულელს -
მე უხილავი ყურსა უგდებდი,
მაგრამ კი, ვფიცავ ქართვლის სახელსა,
მათ აზრში აზრსა მე ვერ ვპოვებდი!
რარიგ დაეცა ეს ხალხი დღესა?!
ერთ მხრივ შეხედავ და იქ ცხოვრება
მართალ ცხოვრებათ მოგეჩვენება:
ლხინობენ კიდეც, კიდეც ხარობენ,
ფიქრობენ, გრძნობენ და მოქმედებენ,
ხედავ ფაციფუცს და ყველგან ჟღივილს,
უბედურ ცრემლთან ბედნიერ ღიმლის,
მაგრამ მათ ღიმილს და იმათ გრძნობას,
სიხარულს თუ ფიქრს, თუ მოქმედებას,
ფრჩხილის ოდენიც აზრი არა აქვს!
ისე ფუჭია იგი ცხოვრება,
უფერულია და ცარიელი!..
არც სიცოცხლეა, არც გემოვნება,
არცა საგანი გამცოცხლებელი!
ყალბ ბუზმენტსავით ყალბობს იქ გრძნობა,
ძმის მოხვევნაში დაგშხამავს გმობა,
ვინ გუშინ ძმად გჩნდა, დღეს გახდა მტერი,
რაც გუშინ გწამდა, დღეს არის მტვერი;
იქ დღე რბის დღესა, ვით რბოდა გუშინ,
ერთნაირად და უფერულადა,
რასაც მამანი ილოცვდნენ უწინ,
დღეს შვილთ არ უღირთ არც ერთ ფლურათა;
გრძნობას ოქროსა ფასად ჰყიდიან,
მთავრის ღიმილზედ პატიოსნებას,
და დაჟანგებულ ბორკილზედ სცვლიან
თავის მამულის თავისუფლებას.

XIV
“აქ სძინავს მძიმე ძილითა კაცსა,
მას უღონდება სული და გული;
მას აღარ ახსოვს, რომ ქვეყნად ცასა
ღვთათ მოუცია მარტო მამული.
სამღთო, საზეო არის ცხოვრება,
რომელიც მამულს შეეწირება!
ბედნიერ არის, ვისაც ეღირსა
მამულისთვისა თავის-დადება!..
ნეტა მას ქველსა, ნეტა მას გმირსა!..
ის თავის ხალხში აღარ მოკვდება.
მას განაცოცხლებს სიმღერა ხალხთა,
შორს საუკუნებს ეტყვის მის სახელს,
და არაერთხელ ჭაბუკთა ყრმათა,
ხლმის ტარზედ ძლიერს აუთრთოლებს ხელს.
იმ სიმღერას რა ისმენს მხცოვანი,
წარსულ დროებზედ გულს დაიღონებს,
გმირის სიკვდილი სახელოვანი
ახლად ცხოვრებას მას მოანდოებს;
აკვანზედ დედა უმღერებს შვილსა
მწუხარე ხმითა იმ სიმღერასა, -
და თუ ინატრებს რასმე ძისთვისა -
უთუოთ გმირის მის დიდებასა.
და უფრო ხშირად იმღერს ქალწული,
გმირს მოიგონებს, შეებრალება;
ყოველი იმღერს და სხვა მორჭმული
გმირი იმ მღერით დაიბადება.

XV
“მაგრამ, ჰე, ველო! სად არის გმირი,
რომელსაც ვეძებ, ვით მწირსა მწირი?
იგი აღარ გყავს, მის მოედანი
ჯაგით აღვსილა, გაუქმებულა;
და შენი ხალხის ფიქრნი, ზრახვანი
მამულისთვისა დაძინებულა.
აგერ ორ კაცსა რაღაც უგვრძნიათ,
გაცოცხლებულან, გაუღვიძნიათ,
ძმათა საშველად ერთათ მოდიან,
მაგრამ ურთიერთს არ ენდობიან.
ის ორი კაცი, წინ წამოსული,
რას იქმს, როს გული, როს მათი სული
ურთიერთისთვის მკერდში არ იძვრის,
როს იმათ გულსა შური ძნელი სთხრის?
ორ კლდეთ შუა გზა ვიწრო შეკრულა,
კლდიდამ დიდი ხე გადმოქცეულა;
გზის გასასხნელად კიდეც მივიდნენ,
ვერ შესძრეს ის ხე, ბევრი ეჭიდნენ,
მისთვის, რომ ერთი აქეთ ეწევა,
მეორე იქით, ხე არ ინძრევა;
წინ და უკუღმა იმ ხეს ეჭიდნენ,
ვერარა ქმნეს რა, უკან გაბრუნდნენ.

XVI
“ვხედავ, მიადგნენ საშინელ კლდესა,
წინა შედგა და შთახედა ხევსა,
და, რა იხილა საშინელება,
ისურვა მსწრაფლვე გამობრუნება;
მარამ უკანამ შურით ხელი ჰკრა
და წინა კაცი თვალთაგან გაქრა.
მას, ძმის დამღუპველს, შემდგარს იმჟამით,
დაუახლოვდა სხვა კაცი მარდათ;
შურმა აღუნთო ამასაც გული
და, როგორც ლომი, დამშიებული,
თავის ძმას ეცა და ორნივ ერთათ
მაგრათ ჩაკრულნი იმ საშინელ ხევს
შურისა გამო მიეცნენ სხვერპლათ!...
აი, რა ბოლო ჰქონდათ მათ საქმეს!
წინა კაცობა რომ ეგრეთ წახდეს,
სამწუხაროა, საშინელია!
შური რომ ძმასა საფლავს უთხრიდეს,
ეგ უფრო, უფრო სატირელია!...

ΧVΙI
“აგერ უფალი და მისი მონა!
თრთოლით სასწორზედ უწონს ხარჯს ძნელსა,
და რა დასწორდა პინებზედ წონა -
უფალი პინსა ზე ადებს ფეხსა,
და მით გირვანქას ერთს ოცადა ხდის.
მონამ წუხილით გულს განიღიმა,
ცდილობს სისწორეს და თვის ხარჯსა ზდის,
და საწყლის თვალში ცრემლმა იწვიმა.
მაგრამ ქვა არის ბატონის გული,
არ ებრალება მონა მოკლული;
განა ბატონის მის შებრალება
ამგვარ მხეცზედა დაიხარჯება?!
მონა საწყალი, მონა გამშრალი
დგას, ევედრება შვებას მის თვალი
და გულში ფიქრობს: “ხვალ ჩემ ცოლ-შვილსა
შიმშილი მისცემს მწარე სიკვდილსა.
ვჲა, ჩემი ოფლი მათთვის დაღვრილი,
ნაყოფი იმა ოფლით გაზრდილი,
დღედაღამ ჩემი ტანჯვა და შრომა,
დარში, ავდარში მინდორზედ გდომა,
ვაჲ-ვაგლახი ჭირნახულობა,
თმენა, შიმშილი და უძილობა!
ვჲი, ცოლ-შვილო! თქვენ არას გარგებს,
მარტო ბატონის თვალს გაახერებს!
ვაი, ცოლ-შვილო! ხვალ რა გექმნება?
ღმერთო! სად არის აქ სამართალი?
ვინა შრმობდა და ვინა ტკბება?
ვაჲ, ცოლ-შვილო! ვაი თქვენი ბრალი!

ΧVΙΙΙ
“შენში კაცისას გრძნობას არ ხედვენ:
დედის ძუძუდამ შვილსა აჰგლეჯენ,
და ვინ უწყს, საით სად გაჰყიდიან!...
შეუბრალებელ ხელითა სთხრიან
დედისა გულში უკეთეს გრძნობას,
ცოდვათ უთვლიან შვილისა ტრფობას.
თუ ღმერთმან მისცა შენსა ასულსა
სილამაზე და მშვენიერება,
საბრალო მონავ! ეგ შენსა გულსა
სასიხარულოდ არა ექმნება:
ქალს წაგართმევენ, ქალს გაჰყიდიან,
ნამუსს მოუკვლენ შეუბრალებლად;
უმანკო სულში ღვარძლს ჩაუსხმიან,
გაზდიან ყვავილს ფეხ-ქვეშ სათრეველად.
უმანკო პირზედ შენ ტურფა ქალსა
გარყვნა დაასვავს საზარო დაღსა;
მას, რაც გიყვარდა, ნახამ დაცემულს,
ნამუსწართმევულს და შეგინებულს!
პირს უკუ-იქცევ, თვით შეშინდები,
ცრემლს მოინდომებ და არ გექმნება,
წყევლით, ვაებით გამობრუნდები,
შენ შენი თავი თვით შეგძულდება;
და მაშინ იყვი: “ნეტავი გველად,
გველის წიწილათ გამჩენოდი მე,
და არ გამხდოდი ქვეყნის სათრევლად,
ვაიმე, შვილო! ვაჲ, ვაიმე! ΧΙX
“საბრალო მონავ! მძიმე უღელი
შენ ერთგულ ხართან სწიევი მედგრად
და დალოცვილი ეგ მარჯვე ხელი
აშრომე; შრომა შენია მხვედრად.
მხნე იყავ მუდამ, ნუ დაეცემი,
ძნელ ტანჯვაშია გამოიკალე,
მომავალია ნუგეშ-მომცემი,
რაც ვერ ჰპოვე დღეს, იპოვი ხვალე.
მოვა დრო, როცა მაგ შენ უფალსა,
შეუბრალებელს, ხარბსა, გულქვასა
თვისი დიდება, ამპარტავნება -
ფუჭი, ამაო - დაავიწყდება;
მაშინ გიხილავს უბრალოდ დასჯილს,
სინანულითა გარდგეხვევა ძმა,
შენს მტკიცე გულზედ ცხარე ცრემლს დაღვრის
და შენც, კეთილო, მიუტევე მას,
მაშინ ეგ შენი წურვა ოფლისა
შენ გეკუთნება და შენ ცოლ-შვილსა;
დღეს მხიარულად ღამით შინ მოხვალ,
ხვალ ისევ მინდვრათ, საშრომოთ გახვალ.
ეგ მწუხარე ხმა შენ სიმღერისა,
დაბლათ გუგუნი დაღონებული,
მღერა - ვით კვნესა საწყალ მეხრისა,
შორი ხმა მწყემსის დაობლებული, -
მხიარულ ხმებათ გარდაგვეცვლების;
და შენს გუთანზედ გულით ლმობილი
იტყვი სიმღერას თავისუფლების, -
ის სიმღერაა ლოცვებზედ ტკბილი!..
მინდორნი, ტყენი, ნახნავნი, ველნი, -
შენ სიხარულით გაიხარებენ;
უსულო ქვანიც და უგრძნო კლდენი
შენს ტკბილს გალობას ხმას გამოსცემენ.

Χ Χ
“აგერ ვიღაცა პატიმვოყვარე
მოდის ამაყათ ოქროთ მღვიმარე;
გლახამ მშიერი ხელს უწვდის მასსა,
და იგი მოყვასს არიდებს თვალსა.
აგერ მსაჯულიც თვის სამართალსა
სწონამს და ჰყიდის ვერცხლისა ფასად,
მდიდრისა სხვერპლათ ხდის ის მართალსა
და ღარიბს ღუპავს მარად და მარად.
აგერ ვაჭარიც მცბიერ ღიმილით
კაცსა ატყუებს, რა ჰყიდის ნივთსა,
და კაცი მოკვდეს თუნდა შიმშილით,
უნაღვლოთ განვლის ცხოვრების ხიდსა.
და აგერ მღდელნი, ხალხთა მამანი,
რომელთ ღვთისაგან შთაჰბარებიათ
ამა ხალხისა სულთა აღზდანი,
რარიგ გულ-ხელი დაუკრეფიათ!
სად არის სიტყვა მაღალ სწავლისა,
სიყვარულის და სამართალისა,
რომ მათ ბაგითგან არ მომდინარობს,
ოდეს დემონი კაცზედან ხარობს,
რომ ბოროტებას, ბიწსა, ცოდვასა
შესაზარელსა არ ასვავს დაღსა?
სად არის იგი ჭეშმარიტება,
ის წმინდა ძმობის მაღალი მცენება,
რომელიც ჯვარზედ გაცმულმა მოგვცა,
და მით გვაჩვენა, რა ახლოა ცა?”
და მის ძლიერნი თითნი ფერმკრთალნი
განრისხებითა ჩანგზედ იძროდნენ,
და გაყინულნი მისნი შავ თვალნი
ცხარეს ცრემლითა აივსებოდნენ.

ΧΧΙ
ამ დროს მოლურჯო ციაგსა ცასა
შავნი ღრუბელნი მიმოიძროდნენ,
მღვიმარესა მზეს, ჯერეთ არ მცხრალსა,
იგინი მძიმეთ ეპარებოდნენ.
ასტყდა ნიავი და თანდათანა
იგი ქარადა აღიზდებოდა
სიჩუმეც გაქრა იმ ნიავთანა,
ბუნებაც ნელ-ნელ აღელდებოდა.
გარნა მოხუცი ის უშიშრათა
იდგა უძრავათ კვლავ იმა მთაზედ,
ჩანგს მარჯვეთ ჰსეცმდა ისევ ძველფრათა
და თვალს აშტერდა ივერიაზედ.
დიდხანს უყურა და ერთი კვნესა
გულმოსაკვდავი მოედო მთებსა,
და ორი ცრემლი, ძირს დაცემული,
შობა საშინელ იმა კვნესამა,
და თვით ის კვნესა შეწუხებული
დაჰბადა ძველ დროთ მოგონებამა...
და მას მოსთქვამდა: ΧΧΙΙ
“მრავალთ მრავალი,
ველო! შენს თავზედ იყო მავალი
ქუხილი, ტეხა, ბედისა გმობა,
მაგრამ მათ უწინ ებრძოდა ძმობა.
ველო! გქონია შენც დრო კეთილი!..
თუმცა ფურცელნი ისტორიისა
შენ შვილთა სისხლით გაქვს აღწერილნი,
მაგრამ გაქვს ძეგლნიც ბევრ კეთილ დღისა.
აქა ფაზისმა ნახა გათქმული
ხომალდი “არღო” იაზონისა,
აქაც მოსთქვამდა ძველად ქებული
ჩანგი ორფეის მოსაწონისა.
ველო! ბერძენთა რაწამს გიხილეს,
წინმხედველ თვალით მაშინვე იგრძნეს,
რომ შენ მდინარეთ ცივ ზვირთებშია,
ცამდინ მიღწეულ ამაყ მთებშია
საუნჯე ბევრი კაცს ემალება!...
და ზღაპრად გათქვეს შენი დიდება...
და შავ ზღვის პირზედ ქალაქნი წყნარნი
მათ მარჯვე ხელით იყვნენ აღმდგარნი...
აგერ ეხლაც ჩანს “ეას” ნანგრევი;
დიდების ნაშთსა კვლავ აქვს დიდება,
და ის მშვენიერ ნაქალაქევი
აწ კაცსა ახალს გაუკვირდება;
აგერ იქ მოჩანს დიოსკურია...
ნახე, აწც როგორ მედიდურია
იგი ნაქცევი, რომელიც ძველათ
კოლხიდაშია ყვავოდა ღმერთათ!
ა იქ ბიჭვინტა, ქალაქი წყნარი,
თვის სიმდიდრითა ძველთ აკვირვებდა,
და ვითა ქორი ლაღი, წყაზარი
შავ ზღვას ამაყად გარდაჰყურებდა.

მიენდობოდა რა თვის მშვილდს, მკლავსა,

გულში იზდიდა სამღრთოსა აზრსა;
ქართვლისთვის სურდა ბედნიერება,
მამულისთვისა და ხალხისთვისა
უნდა მიეცა თავისუფლება, -
და აღასრულა მარტომან ისა.
მას აქეთ, ველო, მრავალ ველურ ხალხს
შენს გმირულ მკერდსა ზედ შეალეწდი,
მამაცურათა რა ხმარობდი ხმალს,
მათ მთების იქით მყის გარდახვეწდი.
შენგან ის ხალხნი დამარცხებულნი,
ვით ზღვა, სხვა ქვეყნებს მოედებოდნენ,
და ის ქვეყნები - მათგან ძლეულნი -
შენგან ნალეწ ხალხს ემონებოდნენ;

ΧΧΙV
“ტკბილო ქვეყანავ! მახსოვან წამნი,
როს მხიარულათ ჭაბუკნი, ბრმანი
შენს ძახილზედა მოგროვდებოდნენ
და მამულისთვის გმირულად თრთოდნენ;
მამულის დროშა წინ მიუძღოდათ,
გული ბრძოლისთვის მკერდში უხტოდათ
და იმ ჭაბუკთა მკერდთა კედელი
იყო მტერთაგან შეულეწელი;
და თუ შელეწდნენ, დაამარცხებდნენ
იმ მამულისთვის განწირულ ხალხსა,
მაგრამ მაინც კი გაადიდებდნენ
დამარცხებითაც ქართლოსის ხმალსა.
ეხლა რაღა არს? წარვიდნენ ყრმანი,
მამულისთვისა სხვერპლათა მზანი!..
და საკვირველნი მათი ქმნულება
ეხლანდელ შენ შვილს არც ესიზმრება.

ΧΧV
“სისხლი, სულ სისხლი ჰფარავს და ჰფარავს
შენს წარსულ ჟამსა, შენ ბედის ვარსკვლავს!
თვით მეფენიც კი თვის ცხებულ თავსა
სხვერპლათ აძლევდნენ მშობლიურ ხალხასა.
განა დიმიტრი თავდადებული
იქნება როსმე დავიწყებული?!
და იმ შფოთ შორის თუ შეგხვდებოდა
წუთნი მშვიდობის და მოსვენების,
დაღლილი სული მსწრაფლ მაღლდებოდა
შენ დამშვიდებულ ვაჟკაც შვილების.
ველურ ალაგზედ მაშინ ქალაქნი
თითქო მიწიდგან აღიზდებოდნენ,
სადაც ტყე იყო უწინ, იქ ხალხნი
მთელის ცხოვრებით აღელდებოდნენ,
და ქვათლილისა წმინდა ტაძარნი
ტყეში ან კლდეზედ გამოჰკრთებოდნენ,
იქ წმინდა მამათ წმინდა ლოცვანი
შეწირულთ ჭაბუკთ ცას ავედრებდნენ.
ყმაწვილკაცობა იმ ნათელ წამში
განშორდებოდა საყვარელს მამულს
და განათლებულ დიდ ათინაში
ჭეშმარიტებით აინთებდა გულს;
დაბრუნდებოდნენ და თავის ხალხსა
უმსახურებდნენ თავიანთ თავსა,
სთესდნენ სიკეთეს, მშობლიურს ენას
მისცემდნენ სიღრმეს და აღმფრენას.

ΧΧVΙ
“მშვენიერ ველო! შენზედ გაზდილ ხალხს
სად წაუღია, სად დაუმარხავს
იგი სიკეთე, იგი დიდება,
მხნეობა, ღონე და ძლიერება?
იყო დრო, როცა ჭკუით ნათელი
მეფე დავითი აღმშენებელი
მართალის ხელით მართავდა ხალხსა,
და თვის გვირგვინსა სახელოვანსა
თვის ამაყ შუბლზედ არ შეინძრევდა,
ორ მტრულ სამეფოს, ვით ხეს, არხევდა;
და მის პორფირის მშვიდსა ჩრდილშია
ხალხი თვის ბედსა და მხვედრს ლოცავდა
და თავის მეფის ტკბილ ღიმილშია
თვის დამსხნელს ვარსკვლავს მადლით ხედავდა.
მის შემდეგ იშვა დიდი თამარი,
ზედ დაჰყვა რუსთვლის უსწორო ქნარი,
ქართველთ თამარი, ქართველთ დიდება,
ქართველთ სახელი, ამპარტავნება!
მას აქეთ განქრენ საუკუნენი.
სამეფოებიც ბევრნი დაეცნენ,
ბევრ ხალხთ ცხოვრება, ბევრ ხალხთ საქმენი,
ვით მეტეორნი ცაშია, ჩაჰქრენ;
გარნა თამარის ძლიერ სახელმა
განჰფანტა მტვერი საუკუნების
და აწც რვაას წლის შემდეგ ქართველმა
იცის სახელი თავის დიდების.
დიდი თამარი - საუკუნებში
და წარსულ დროთა მფარველ ღრუბლებში -
შორით მობრწყინავს ნათლად და მტკბარად,
ქართვლის გულს ათბობს მარად და მარად.

ΧΧVΙΙ
“მახსოვს კომნენნი გამოგდებულნი
თამარს ხადოდენ თავის იმედათ
და მის დიდებით გაკვირვებულნი
მის კარზედ იდგნენ შველის სახვეწნათ.
კომნენის ტახტის ბრძანა თამარმა
აღდგენა, - და მის ერთგულ[მა] ჯარმა
საიმპერიო ტრაპიზონისა
წამოაყენა ძირს დაცემული
და კომნენისა უბედურ შვილსა
მისცა გვირგვინი გამთელებული.
მითხარი, ველო, სად არს ის ხალხი,
რომელთ მთელ ქვეყნის ბედისა ჩარხი
ეგრე მამაცათ დაატრიალეს,
მითხარ, სად არის იგი ხალხი დღეს?
აგერ, ჩანს იგი შანქორის ველი,
სადაც ის ომი, ის საკვირველი,
იმ ძლიერ ხალხსა მოუხდენია
და თვის სახელიც შთაუბეჭდნია.
მაშინ კავკასით ჩრდილეთის ველზედ
გაიხმაურა ქართვლის სახელმა,
და კაზანისა მაგარ კედლებზედ
იოანემა, რუსთ ხელმწიფემა,
თვისი ლაშქარი დასუსტებული
იმ ომის ამბით გაამამაცა,
და მსწრაფლ კაზანი გამაგრებული
თათრებს ხელიდამ მან გამოსტაცა...

ΧΧVΙΙΙ
“მას შემდეგ იყვნენ ის ტკბილნი წამნი,
როს მხიარულნი ჭაბუკნი, ყრმანი
საყვარელს თამარს კარს უმშვენებდნენ
და შენ დიდებით განიხარებდნენ.
და იმ მშვენიერ ჭაბუკთ კრებაში,
იმ თავისუფალ ბედნიერ ხალხში
დიდი რუსთველი ნაზად დამღერდა
მას, ვისთვისაც ხალხს გული უძგერდა.
იგი აძლევდა რუსთვლისა ქნარსა
იმ მშვენიერსა აღმაფრენასა,
რომელიც ეხლა ქართველსა უკვირს
და რომელზედაც ხან ხარობს, ხან სტირს,
როგორც გამქრალსა თვის ვარსკვლავზედა
და მიფარებულ დიდებაზედა.
თამარო დიდო! ველურ ხალხშია -
ჩემ წინ გადაშლილ ხეობაშია -
პირველ დათესე ქრისტისა მცნება
წმინდა, ღვთიური ჭეშმარიტება.
იქ, სადაც ხოლოთ ღრუბელი სრბოდა,
ჰფრენდა არწივი,ქურციკი ხტოდა,
იქ, სადაც ძმა ძმასა ებრძოდა,
შენ მეოხებით ლოცვა ისმოდა,
და იმ ლოცვასთან სიტყვა: “მშვიდობა,
სიყარული და ერთობა, ძმობა”.
შენს შემდეგ, დიდო, კვლავ ბევრი ხანი
მთებში ისმოდნენ ეგე სიტყვანი!

ΧΧΙΧ
“წარხმდარა ყველა, ის ღონე და ის ძლიერება,
მტვრათა შექმნილა ახოვანი იგი ცხოვრება!
აწ ის ცხოვრება თვის დენაში შეყენებულა!..
იგი ოდესღაც მოდენილი თვის ფართო გზაზედ,
ბევრჯელ უსაგნოთ, ბევრჯერ აზრით აღელვებულა,
ქართვლის ბეჭედი ყოველთვის კი სჩნევია მასზედ.
დენილი იგი ტანჯვათ შორის და სიამეთა,
ხან დაცემულა და გამქრალა, ხან აღდგომილა,
ხან შური, მტრობა და წადილი სთხრიდა კიდეთა,
რომელთაც შორის ის ცხოვრება მძლავრი შობილა.
მაშინ გათხრილნი ის კიდენი მთლად დარღვეულან,
ძლიერნი ზვირთნი იმ ცხოვრების, აღქაფებულნი,
სხვადასხვა ტოტათ გადმოსულან, გადმოგდებულან,
დაუნთქამთ შრომა წინაპართა ოფლითა რწყულნი,
როსღა ვიხილებ მშვენიერსა ამ ქვეყანასა
თვისსა დიდების ნაშთთა ზედა კვლავაცა აღმდგარსა.
დროსთან დათქმულსა სხვადასხვათა კავშირთა ბრძოლას,
ერთის ცხოვრების, ერთის სულის ძლიერსა ქროლას?
როს ეს ტოტები ერთ ცხოვრების, ერთის საგნისა,
ეხლა გაყრილნი, ერთ მდინარეთ შეერთდებიან?
როს იგი ტომნი ცათ მიღწეულ მძლავრ კავკასისა
ერთისა აზრით, ერთისა ფიქრით აღელდებიან?
თავისუფლების მშვენიერის სხივთ ბზინვარება
როდის დაადნობს დაჟანგულ დიდხნის ბორკილსა?
და ქართველობას საკვეხარათ როდის ექმნება
ქვეყნის წინაშე ყოველ ქართვლის ერთგულსა შვილსა?” ΧΧΧ
“ნუთუ ეს ხალხი, რომელთ დაჰბადეს
დავითი, დიმიტრი, დიდი თამარი,
რუსთველი და მის ძლიერი ქნარი, -
ნუთუ ეს ხალხი აღარა აღზდგეს?
ნუ შიშობ, ველო! შენს მშვენიერ ხალხს
წარუვლენ წელნი ძილის ჟამსა,
ხალხი აღინთებს კიდევ თვის ვარსკვლავს,
სისხლი მამათა დაისხნის შვილსა!
წარვლენ ეს წელნი ძილის ჟამისა
და გაბრწყინდება მზე მომავლისა!
ოხ, ღმერთო! ამა ხალხთ გაღვიძება
დიდ ძილის შემდეგ რა ტკბილ იქნება!...”

და მის ძლიერნი თითნი ფერმკრთალნი
სიხარულითა ჩანგზედ იძროდნენ,
იმედით სავსე მისნი შავთვალნი
რაღაც ღიმილით ველს დაჰყურებდნენ

ΧΧΧΙ
ამ დროს ქუხილმა დაიგრიალა,
გრგვინვა დაიწყო იმ ხმამა მთებში;
ცაზედ ელვამა გაიპკრიალა
და განანათლა მდინარე ხევში;
ცას გადაედვნენ შავნი ღრუბელნი,
ნისლში შთაცვივდნენ მთანი და კლდენი;
ქარმა დაჰღმუვა სასტიკათ მთებსა,
ბუქი სვეტსავით აატრიალა,
რისხვითა ჰგლეჯდა საშინელ კლდესა,
ზვავმაც მთებიდამ დაიგრიალა.
მყის იმ ბუნების მშვიდი დუმილი
ბნელ ჯოჯოხეთათ გარდიქცევოდა;
წყალი და ცეცხლი, მეხი, ქუხილი
ერთათ საშიშრათ აირევოდა.
და იმ მთებისა ვაგლახებშია
მე განვარჩევდი გრძნეულ სიტყვათა
(ჩემი სიცოცხლე იმ სიტყვებშია,
ისინი ჩემს გულს აქვს იმედათა):
“წარვლენ ეს წელნი ძილის ჟამისა
და გაბრწყინდება მზე მომავლისა!
ოხ, ღმერთო! ამა ხალხთ გაღვიძება
დიდ ძილის შემდეგ რა ტკბილ იქმნება!..”
ამ სიტყვებს დაბლა კლდენი და მთანი,
მაღლა - ქუხილნი, ცაში მგრგვინავნი,
ჩემთან, ჰე ძმანო, იმეორებდნენ,
თითქო ჩემსავით თვითონც ხარობდნენ.

ΧΧΧΙΙ
მაშინ შევხედე ყაზბეგსა მძლავრსა,
დიდხანს ვეძებდი იქ მოხუცს კაცსა;
მაგრამ ღრუბლისა ბნელ საბურველნი
იყვნენ ყაზბეგზედ სქლათა მწოლელნი;
მცირეს ხანს შემდეგ დაჰბერა ქარმა,
მყის განიღიმა ნათლათა მთამა;
და ღვთიურ შუქით გაბრწყინებული
კვლავ დავინახე მოხუცებული.
ცისკენ აღეღო მას თრთოლით ხელნი
და მოედრიკნა მუხლნი ძლიერნი,
თურმე მოხუცი ის ლოცულობდა
და ღმერთსა ესრეთ ევედრებოდა:

“დედავ ღვთისაო! ეს ქვეყანა შენი მხვედრია!
შენს მეოხებას ნუ მოაკლებ ამ საწყალ ხალხსა,
სამღთოთ მიიღე სისხლი, რაიც ამ ხალხს უღვრია!
ღმერთო ძლიერო! ნუ არიდებ მოწყალე თვალსა.

“რაც უტანჯნია ამა ხალხსა, ტანჯვათ ეყოფა!
მოეცი ძალა დავრდომილსა კვლავ აღდგომისი,
სახელოვანი განუახლე წარსულთ დღეთ ყოფა,
მამაპაპური ძარღვი, ძალა გარდმოეც შვილსა!

“ძლიერო ღმერთო! შენთვის ბრძოდნენ ქართველთა ძენი!
დასაბამითვე არ იციან, რა არს მშვიდობა!
იმყოფე სამღთოთ მათ პატიჟნი და სისხლის ძღვენი,
თუ რამ შეგცოდეს, მათ ისყიდეს ტანჯვით შენდობა!

“მოეც ქართველსა ქართვლის ნდობა და სიყვარული,
მას განუღმერთე, შეაყვარე თვისი მამული!
ჵ, სახიერო! ცისარტყელა განავლე ცასა,
რათა წარღვნისა მოლოდინი განუფრთხო ხალხსა!»

მყის გადმოეშო ცისა ლაჟვარდსა
შვიდფერიანი სარტყელი ცისა,
და მოეფინა ჩემს ქვეყანასა
მახარობელად ტკბილ იმედისა.

აღმენთო გული გრძნობითა ცეცხლებრ,
ერთ ფიქრს მიეცა გულისთქმა...
“ოხ, ღმერთო! ამა ხალხთ გაღვიძება
დიდ ძილის შემდეგ რა ტკბილ იქმნება!”

და რა თქვა ესა, გამოჰკრთა ელვა,
მთელ ბუნებამა დაიწყო ღელვა,
კვლავ მეხი გასქდა ახლო მთებშია,
მოხუციც გაქრა მსწრაფლ ღრუბლებშია.

დასრულდა

26 იანვარს 1859-სა წ.

ქართველთადმი

აჰა, გათავდა!... ქართველნო, მიცნობთ
ამ ლექსში მწუხარს და მტირალს ქართველს!
შორით, რუსეთით ძმა ძმებს მოგითხრობთ
მას, რაც არ უშრობს ნამდვილ შვილსა ცრემლს.
ჩვენი მშობელი, ტკბილი მამული
ცხადათ წინ მედგა ბედით მოკლული,
და ბნელ ღამეში - ჩვენ დამსხნელს ვარსკვლავს
ჩვენ მამულზედა ვხედავი შემდ[გ]არს.
გულში ვფარავდი რა ტკბილსა იმედს,
მის აღსრულებას ვავედრებდი ღმერთს,
მე შევსტიროდი ჩემს ქვეყნის ბედსა
და მშიშარს კალამს ვანდობდი ცრემლსა.
თუ ჩემს ცრემლს, ეხლა ფურცლებზედ შემშრალს,
თქვენი ცრემლიცა მოემატება,
მაშინ ვფიცავ იმ ჩვენს დამსხნელ ვარსკვლავს, -
იგი, რაც გვინდა, აღვგისრულბედა!

აქედან: ΙΧ თავს სათაურად ჯერ ეწერა (შავი ფანქრით): “მონოლოგი”, ხოლო ფრჩხილებში (წითელი ფანქრით) - “ერთი ადგილი “აჩრდილიდან”. შემდეგ ავტორს სიტყვა “ადგილი” გადაუხაზავს და ზედ დაუწერია “მონოლოგი” (“ერთი მონოლოგი “აჩრდილიდან”). ამავე თავის მე-15 სტრიქონში, ნაცვლად სიტყვებისა “მეც მისებრ სრულად სუსტსა და ფუჭს”, ჯერ ეწერა “მეც მისებრ სუსტსა სრულად ფუჭს” (გადახაზულია); ΧVΙΙ თავის 26-ე სტრიქონში, ნაცვლად სიტყვისა “აქ”, ეწერა “მრქვა” (გადახაზულია); ΧΧΧΙΙ თავის ΙΙ, 1 (“დედავ ღვთისაო”-ს თავზე) ეწერა სათაური “ლოცვა მოხუცისა” (გადახაზულია წითელი ფანქრით). ამ ნაწილის (“დედავ ღვთისაო”) მე-13 სტრიქონში, ნაცვლად სიტყვისა “ქართველსა”, ეწერა

მყის გადმოეშო შვიდფეროვანი
საქართველოზედ სარტყელი ცისა,
ცას შეჰყურებდა იგი მხცოვანი,
სჭვრეტს რა, აღსრულდა ხმა მის ლოცვისა,
თქვა: წარვლენ წელნი ძლიერის ჟამისა,
იმედი არის მომავალისა.

ეს სტრიქონები გადახაზულია და იმავე ფანქრით მიწერილია ჩვენთვის ცნობილი სტრიქონები.

პირველ ვარიანტს (B-ს) ქრონოლოგიურად მოსდევს D-ს ტექსტი. მათ შორის არის C ტექსტი. რადგან იგი ესკიზია და არა ვარიანტი, ამიტომ მას ვიხილავთ ქვემოთ ცალკე (იხ. გვ. 470-471). იგი B-ს ვარიანტია. ტექსტი მოთავსებულია პატარა ფორმატის უხაზო ფურცლებისაგან შეკრულ რვეულში, რომელიც 24 გვერდისაგან შედგება. იგი ნაწერია სუფთად ყავისფერი მელნით. თავფურცლებზე, რომელიც ყდის მაგივრობას ეწევა, წერია პოემის სათაური - “აჩრდილი”, ხოლო ქვემოთ: ტფილისი, 1860. ეს ტექსტი, როგორც B-ს ვარიანტი, ძირეულად განსხვავდება, ძირითადი (A) ტექსტისაგან. ამიტომ მას ვუდარებთ B-ს, რაც უფრო ნათელს ხდის პოემაზე ავტორის მიერ ჩატარებული მუშაობის თანმიმდევრობაივანე პოლტრაცკის და ილია წინამძღვრიშვილსს. D-ს მე-2 გვერდზე სათაურია (“აჩრდილი”), რომლის ქვეშაც უკვე ჩნდება ახალი წარწერა: “ივანე პოლტრაცკის და ილია წინამძღვრიშვილს”. შემდეგ წერია “ძღვნა” და “ძღვნის” ტექსტის ბოლოს ხელმოწერა: “ილია ჭავჭავაძე”. რვეულის მესამე გვერდზე კვლავ პოემის სათაურია, მის ქვეშ ისევ ის ეპიგრაფია, რაც B-შია, მხოლოდ ბოლოში უკვე მიწერილი აქვს “პსალ. დავითისა”, ამას მოსდევს რუსთაველის აფორიზმი, რაც B-ში აგრეთვე არ არის (“რა ვარდმან თვისი ყვავილი”...) ყოველივე ზემოთქმულის შემდეგ იწყება პოემის ტექსტი.

B-სთან შედარებით D-ში ტექსტმა ასეთი ცვლილება განიცადა (შედარებისას B ავტოგრაფის თავები გვაქვს მხედველობაში): ΙΙΙ თავი, 8 შეშინებული] განცვიფრებული D. ΙV, 9 მარტო სული] ხოლოთ სული D. 14 აწ დავრდომილი] ბედით დასჯილი D. 20 უმღერო+და მერეთ ისევ იქავ ახვიდე, სად არს ნუგეში, სად არს სიმშვიდე D. V, 19 შობილ... მაღლიდამ] ღვიძლს ამაყათ D. 12 აშინებენ+იქით შორს ჩანდნენ მინდვრები, ტყენი, მათ შორის მსხლტომი არაგვი ჩვენი D. VΙ, 20 ერთგულნი ძენი] იგი ქართველნი D. 22 რამთვენჯერ] რამთენჯერ D. VΙΙ, 5 სულ] სრულ D. VΙΙΙ, 9 ზომიერი] გარმონიული D. ΙΧ თავს სათაური არ აქვს D. 3 გული ჩემი ~ D. Χ, 1 ტკბილო] ქართვლის D. 11 ოხ] ვიშ D. ΧΙ, 19 სადღაა აქა] ვაი, რა იქმნა D. ΧΙΙΙ, 1 დემონო] ეშმაკო D. ΧΙV, 7 ბედნიერ არის] ბედნიერია D. 12 საუკუნებს] საუკუნეთ D. ΧV, 2 ვით მწირსა მწირი] რომლისთვისც ვსტირი D. 20 ხე არ ინძრევა] არ ჩაინძრევა D. ΧVΙ, 8 დაუახლოვდა] წამოსწვდა შორით D. 14 მათ] მას D. 18 ეგ უფრო, უფრო] სამარცხვინო და D. ΧVΙΙ, 4 ადებს] ადგამს D. 5 ოცადა] ათათა D. არ ებრალება მონა მოკლული] არ შეჰბრალდება მას მონის წყლული D. 12 მხეცზედა] კაცზედა D. 16 მისცემს] უძღვნის D. მინდორზედ] ცის ქვეშ D. 22 შიმშილი] ცდა, სიმხნე D. 28 ვაი, თქვენი ბრალი] უხ, შენი ბრალი D.

ΧVΙΙΙ, 3 საით - D; 10 არა] ეგე D. 15 ტურფა] სატრფო D. 22 შეგძულდება] შეგზარდება D. ΧΙΧ, 28 ის] ეგ D. 32 გალობას] სიმღერას D. ΧΧ, 19 ბაგითგან] ბაგიდგან D. 20 ოდეს დემონი კაცზედან ხარობს] რომ ხალხის დაცემულს არ აღამაღლებს D.

D-ში B-სგან განსხვავებით ΧΧ თავის შემდეგ იცვლება პოემის მთელი არქიტექტონიკა და რიგი: ΧΧΙ თავის ნაცვლად D-ში მიდის ΧΧΧΙΙ თავი, ე. ი. B-ს ΧΧΙ თავებს შორის D-ში ΧΧΧΙΙ თავი, რომელიც ასე იწყება: “მაშინ შევხედე ყაზბეგსა მძლავრსა”, სადაც გამოტოვებულია სტროფი (“ცისკენ აღეღო...”). ამ თავშიც არისცვლილებები: 1-7 სტრიქონების (“მაშინ შევხვდე... გაბრწყინებული”) ნაცვლად D-ში წერია:

დიდხანს ვუგდებდი ყურსა იმა ჩანგს,
თრთოლით შევხედე ყაზბეგსა მძლავრსა
და ღვთიურ სხივით გარემოცული.

ამ თავში მე-12 სტრიქონის (“და ღმერთსა”...) შემდეგ D-ში სათაურია - “ლოცვა აჩრდილისა”. ბოლო სამი სტროფი ამ ლოცვისა განსხვავებულად იკითხება B-სთან შედარებით:

მსწრაფლ გადმოეშო ცისა ლაჟვარდსა
შვიდფეროვანი სარტყელი ცისა,
და მოეფინა ჩემს ქვეყანასა
მახარობელად ტკბილ იმედისა.
აღმენთო გრძნობა მადლითა ცეცხლებრ,
ერთ ფიქრს მიეცა გულისთქმა ყველა.
და მაშინ ვიგრძენ, რომ მშვენი მისებრ
ჯერ არ მენახა მე ცისარტყელა.
მცირეს ხანს შემდეგ გამოჰკრთა ელვა,
უფრო დაიწყო ბუნებამ ღელვა.
მეხცი დაეცა ახლო მთებშია.
მოხუციც გაჰქრა მსწრაფ ღრუბლებშია.

B-ს ΧΧΙ თავი D-ში ΧΧΙΙ თავად მიდის; B-ს ΧΧΙΙ თავი D-ს ΧΧΙ თავად მიდის. B-ს ΧΧΙΙΙ თავს D-ში ΧΧΙV თავი ენაცვლება. მათში: 1 ტკბილო ქვეყანავ] ქართვლის ქვეყანავ D. ΧΧΙV თავის ნაცვლად D-ში ΧΧV თავია. მათში: 1 ტკბილო ქვეყანავ] ოჰ, საქართველოვ D. ΧΧV თავს ენაცვლება D-ს ΧΧVΙ თავი. მათში: 15 ქვათლილისა] თლილის ქვისა D. 18 ცას] ღმერთს D. ΧΧVΙ-ის ნაცვლად D-ში ΧΧVΙΙ თავია. 1 მშვენიერ ველო] ვაიმე ველო D. 10 მტრულ] მტრის D. 13 ტკბილ] მშვიდ D. 14 მადლით ხედავდა] დაინახავდა D. 16 უსწორო] უებრო D. 25 აწც რვაას] აწ ექვსას D. 27-30 დიდი თამარი... მარად და მარად] დიდო თამარო, შენი სახელი იცოცხლებს, ვიდრე სცხოვრობს ქართველი, ეგეა ჯილდო დიდ ცხოვრებისა, ესეა წესი ამა ქვეყნისა... D. B-ს ΧΧVΙΙ თავის ნაცვლად D-ში ΧΧVΙΙΙ თავია. მათში: 1 გამოგდებულნი] გადმოგდებულნი D. 14 სად არის] რა იქმნა D. 18 და თვის სახელით შთაუბეჭდნია] და თვისი ძეგლი აღუდგენია D.

B-ს ΧΧVΙΙΙ თავი გაყოფილია D-ში ორ თავად: ΧΧΙΧ (B-ს 1-14 სტრიქონები) და ΧΧΧ თავებად (B-ს მე-15-დან - “თამარო დიდო”... - ბოლომდე). 14 და მიფარებულ დიდებაზედა+

დიდო რუსთველო, დადუმდა ქნარი,
ღონის და ძალის აღმათრთოლარი,
იგი ოდესღაც ტკბილათ გალობდა,
ეხლა აღარ არს, ხალხი დაობლდა. D

15 თამარო დიდო ~ D.

ΧΧΙΧ თავიც ორ თავად არის D-ში გაყოფილი: ΧΧΧΙ (1-18 სტრიქონები) და ΧΧΧΙΙ (მე-19-დან: “როს ეს ტოტები”... ბოლომდე. Ι ის ღონე და] ის დიდება D.

B-ს ΧΧΧ თავი მიდის D-ს ΧΧΧΙΙΙ თავად. მათში: 8 სისხლი] შრომა D; სისხლი მამათა დაიხსნი შვილსა]

შვილი აღსდგება შეიკრებს ძალსა
და ბედნიერსა შეიქმს მყობადსა,
ეხლა გზა კაცის არს გაკვალული
და უნდა ნდობა და მხნეი გული,
რომ მიხვდეს მის ბედნიერ ჟამსა
და შეეყაროს ტკბილ მომავალსა! D

B-ს ΧΧΧΙ თავი მიდის D-ს ΧΧΧΙV თავად. მათში: 11-14 სტრიქონები (“მყის ბუნების... აირევოდა”) D-ში არ არის. ΧΧΧΙΙ თავი კი ΧΧ თავის შემდეგაა გადატანილი.

ამ შედარებიდან ჩანს, რომ B და D ავტოგრაფები ძირითადად ერთმანეთს მისდევს, თუ მხედველობაში არ მივიღებთ D-ში თავებად დაყოფის შეცვლას და სტროფების დამატებას.

D ვარიანტს ქრონოლოგიურად წინ უსწრებს C ავტოგრაფი, რომელის სათაურია “აჩრდილი ყაზბეგზედ ანუ ჩანგი მოხუცისა”. მას ეპიგრაფად აქვს: “აღსდეგ, უფალო, ღმერთო ჩემო! აღმართე ხელი შენი და ნუ დაივიწყებ გლახაკთა შენთა სრულიათ” (“პსალმუნი დავითისი”). პ. ინგოროყვას აზრით, ესკიზი დაწერილი უნდა იყოს 1859 წლის 13 აპრილის ახლო ხანებში (იხ. ი. ჭავჭავაძე, თხზულებათა სრული კრებული, ტ. Ι, 1951 წ., გვ. 475) C წარმოადგენს D-ს ესკიზს. სათაურის შემდეგ წერია “Ι”. ჩანს, ქვემოთ მოყვანილი ტექსტი ავტორს პირველ თავად ჰქონდა ნავარაუდევი, მაგრამ შემდეგ გადაუფიქრებია ასეთი დასაწყისი და შექმნა ისეთი ტექსტი, როგორც D-ში. ქვემოთ ვბეჭდავთ C ავტოგრაფ-ესკიზს სრულად, რადგანაც იგი ასეთი სახით შემდგომ არსად არ გვხვდება:

მზე დაჰყურებდა კავკაზს მღვიძარე,
განაბრწყინებდა მას თეთრ-თმოსანსა,
და მთა ურყევი, მძლავრი, მყინვარე
ხედავდა ჰაერსა ლაჟვარდოსანსა.

მოწმენდილ ცაზედ გძლათ გაწოლილნი
ღრუბელს, ვით ბოლსა, ის მთები ხევდნენ
და შორს ციაგათ მთანი შეცვლილნი
უზომო სივრცეს იკარგებოდნენ;

ცისკენ აღეღო მას თრთოლით ხელნი
და მოედრიკნა მუხლნი ძლიერნი,
თურმე მოხუცი ის ლოცულობდა
და ღმერთსა ესრეთ ევედრებოდა:

ლოცვა

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

მსწრაფლ გარდმოეშო ცისა ლაჟვარდსა
შვიდფეროვანი სარტყელი ცისა
და მოეფინა ჩემ ქვეყანასა
მახარობელათ ტკბილ იმედისა.

აღმენთო გრძნობა მადლითა ცეცხლებრ,
ერთს ფიქრს მიეცა გულისთქმა ყველა
და მაშინ ვიგრძენ, რომ მშვენი მისებრ
ჯერ არ მენახა მე ცისარტყელა.

ამ ტექსტის (C) D-სთან შედარებისას ჩანს, რომ მისი პირველი სტროფი (“მზე დაჰყურებდა...”) თანხვდება D-ს I თავის I სტროფს; III - IV სტროფი (“დიდხანს უგდებდი... ევედრებოდა”) კი თანხვდება D-ს XXI თავის პირველ ორ სტროფს. ბოლო V და VI სტროფები (“მსწრაფლ გარდმოეშო”... “აღმენთო გრძნობა”...) მისდევს D[1]ვარიანტის “ლოცვის” ტექსტის მომდევნო I და II სტროფებს.

ყოველივე აქედან ჩანს, რომ პოეტს განზრახული ჰქონდა ტექსტის რადიკალურად გადამუშავება და მთელი მისი კომპოზიციის შეცვლა, რაც სისრულებში მოიყვანა რამდენიმე წლის შედმეგ.

როგორც ზემოთ ითქვა, “აჩრდილის” პირველი ვარიანტი (BD) შეიქმნა 1859-1860 წლებში. მაგრამ - ჩანს ცენზურული პირობების გამო - პოემას მთლიანად დაბეჭდვა დიდხან არ ღირსებია.

1859 წლის ჟურნ. “ცისკრის” № 10-ში პირველად გამოქვეყნდა (B ავტოგრაფიდან) პოემის მხოლოდ V თავი (“ჩვენო არაგვო...”), სათაურით “არაგვი (საკუთარ პოემიდან “აჩრდილი”)”, ხელმოწერით: “ილია ჭავჭავაძე”.

D ვარიანტიც დიდხანს იყო დაუბეჭდავი, იგი მხოლოდ 1863 წელს გამოქვეყნდა ილიას მიერ დაარსებულ ჟურნალში “საქართველოს მოამბე”, ისიც ფრაგმენტულად, ცალკეულ თავებად, კრეძოდ: ჟუნალის № 7-ში დაიბეჭდა “ლოცვა აჩრდილისა (აჩრდილითგან)” ხელმოწერით ******** (ტექსტის XXVI-XXVII თავები); № 8-ში - მხოლოდ XXIV თავი, ხელმოუწერლად.

1864 წელს პეტერბურგში კ. ლორთქიფანიძემ შეადგინა და გამოსცა კრებული “ჩონგური”, რომელშიც დაბეჭდა “აჩრდილის” V თავი, სათაურით “არაგვი”. ზეომთ აღნიშნული დაბეჭდილი თავების ტექსტთან შედარებისას გაირკვა, რომ ეს თავები მისდევს ავტოგრაფს მცირეოდენი ნაირწაკითხვებით. მხოლოდ ერთგან, ნაბეჭდისXXIV თავში, ცენზორს ამოუღია ტექსტი, მე-18 სტრიქონიდან (“ერთის ცხოვრების”...) დაწყებული. ეს ადგილი შევსებულია მრავალწერტილით.

1872 წლისთვის კვლავ იქმნება “აჩრდილის” რედაქციულად განსხვავებული ტექსტი (E). იგი პირველი ვარიანტისაგან (BD) მკვეთრად განსხვავდება და უახლოვდება საბოლოო, ჩვენს ძირითად ტექსტს (A-ს). ეს ახალი ტექსტი (E) შეიცავს მხოლოდ პირველ 19 თავს. XX რომაული ციფრებით იქვე მიუნიშნებია ავტორს. მაგრამ ტექსტზე მუშაობა ამჯერად აღარ გაუგრძელებია. ამ 19 თავში მოთავსებულია თითქმის მთელი “აჩრდილი” (A ტექსტის თავების ნუმერაციის მიხედვით E-ში არ არის XVIII - XXV თავები ჩანს, ავტორს შეგნებულად გამოუტოვებია ისინი).

X თავამდე E ტE ტექსტის თავების თანმიმდევრობა მისდევს A ტექსტს, მაგრამ შემდეგ უკვე იწყება პოემის არქიტექტონიკის შეცვლა და E-ში X თავად მიდის ჩვენი გამოცემის ((A ტექსტის) XVII თავი; XI თავად - XVI თავი; XII თავად - X თავი; XIII თავად - XI თავი; - XIV თავად - XII თავი; - XV თავად - XIII თავი; XVI თავად - XIV თავი; XVII თავად - XV თავი; XVIII თავად - XXVI თავი; XIX თავად - XXVII თავი.

როგორ აღვნიშნეთ, E ტექსტი, თუ მხედველობაში არ მივიღებთ თავების გადაადგილებას, ძირითადად მისდევს A-ს, ვარიანტული ნაირწაკითხვებით (ამ ტექსტს ქვესათაური და თარიღი არა აქვს. იგი აქა-იქ ნასწორებია. ზოგი ადგილი ძნელად იკითხება). ვუდარებთ მას A ტექსტს:

I, 2 გაანათლა] განანათლა E. 3 კავკასის] კავკაზის E. 18 წამოიქუხოს] წარმოიქუხოს E. 19 მერმედ] მერედ E.

II, 5 დადუმებული] დაყუდებული E. 12 ზეცაც] ცაცა E.

III, 1 ხოლოს კი] მაგრამ იმ E. 2 მეც] მსწრაფლ E.

IV, 4 დაფიქრებული+

მის თეთრ [თმანი] ძლიერსა მხრებზედ
სქლად გადმოშლილნი ბრწყინავდნენ მზეზედ,
უმანკო თოვლი მხოლოდ იმ მთების
მის თმის სითეთრეს თუ შეედრების E.

10 ქაფისა] აღმღვრეულთ E. 17 სჩანდნენ] ჰსჩანდნენ E.

V, 2 ქართველის] ჩვენის E. 6 შენს წმინდა თვალწინ] შენთა თვალთა წინ E. 9 შენ ზვირთებ] შენთა ზვირთ E. 13 ძლიერსა] წმინდასა E. 15, 16 ქართველთ] ქართვლის E. 24 გულსაკვლდავ] გულსაკლავა E.

VI, 4 მთიდამ ამაყად] იმ სიმაღლიდამ E.

VII, 1 ვარ] ვალ. E. 7 მეც წარტყვევნილვარ] წარტყვევნილ ვარ E.

17 ზოგადს ცხოვრებას] მეცნიერებას E. 18 და მცნების] ვიდრე მის E, 24 ჰღაღადებს მხოლოდ] მხოლოდ აღნიშნავს E.

VIII, 1 აქ... პატარასა] აქ კაცად-კაცსა, ზნეობით მკვდარსა E. 11 იმ ვაჟკაცს] მას ქველსა E. 21 უმღერებს] უმღერის E.

IX, 6 წაწყმედილა] წარწყმედილა E.

X (E-ში XII), 1 აქაც კი] თუმც იქაც E. 6 იმ ზოგთა] უკეთესთ E. 7 ამა ჭირთაგან მათი] ამისა გამო მხნეთა E. 9 ორს-სამს კაცს] ორ კაცსა E. 12 და ერთმანეთს კი] მაგრამ ერთმანეთს E. 14 თითქო] ორწილ E.

XI (E-ში XIII), 2 ხარჯს] ხარკს. 4 პინას] პინსა E. 5 და მათ... ჰხდის] მით ის გირვანქას ერთი ათას ხდის E. 6 გაიღიმა] განიღიმა E. 7 უმწეობითა... ჰზრდის] გულისა წვითა, თავის ხარკის ზრდით E. 8 და საწყლის თვალთაგან] საწყლისთვალთაგან E. 13 მონა... საწყალი] მონა საწყალი, მონა გამშრალი E. 15, 17 ვიშ] ვახ E. 18 გაზრდილი] გაზდილი E. 28 სად არის აქ] აქ სად არის E.

XII (E-ში XIV), 2 ძუძუთგან] ძუძუდამ E. 9 ჩაგრულო] ბედკრულო E. 15 E-ში ნაცვლად სიტყვისა “უმანკო” ჯერ ეწერა “და წრფელსა” - გადახაზულია. 19 E-ში, ნაცვლად სიტყვისა “შეძრწუნდები”, ჯერ ეწერა “შეშინდები”, გადახაზულია. 26 ნაცვლად სიტყვისა “შენ” ჯერ ეწერა “ვაიმე” და გადახაზულია.

XIII (E-ში XV) 1 ნაცვლად “შრომისა” E-ში ჯერ ეწერა “მაშვრალთა”, გადახაზულია. 3 თუმცა] მაგრამ E. 8 მყოობადი] მომავალი E. 12 E-ში ნაცვლად სიტყვისა “გამზადებულა”, ჯერ ეწერა “დაძველებულა”, გადახაზულია.

XIV (E-ში XVI), E-ში დასაწყისი შვიდი სტრიქონი ისეა წაშლილი მელნით, რომ ძნელად იკითხება. 3 სოფელსა] სოფლისა E. 9 არ იქმნებიან] აღარა იქმნენ E. 10 ძმობა, ერთობა] თანასწორობა ძმობა E. 11 აღარ ივლიან] ქვეყნად აღარ ვლენ E. 20 ვის] სხვას E. 28 ეგ სიმღერაა] რომელიც არი E. 32 ბანს გამოსცემენ] ბანსა მისცემენ E.

XV (E-ში XVII), 3 საწყალი] ყოველი E. 5 მოძმეთა] ყოველთა E. 9 ის რად... ქვეყნისა] რად ინდომებს ის ქვეყნისთვის E. 16 ცხოვრების] სიცოცხლის E. 18 ვალად] კისრად E. 21 დიდის სწავლისა] დიადის სწავლის E, ნაცვლად “დიადის” ჯერ ეწერა “მაღლის”, გადახაზულია. 22 სიყვარულის და სამართალისა] სიყვარულისა და სამართლის E. 23 ბაგეთგან] ბაგიდგან E. 26 ქვეყნის ხსნისათვის] ქვეყნისა ხსნისთვის E.

XXVI (E-ში XVIII), 3 რომელ] რაიც E. 4 ჩაგრულთ სასოო] ღმერთო ძლიერო E; მოწყალე] მოწყალეს E. 5 ეს ქვეყანა] ესე ხალხი E. 8. მამაპაპური... შვილისა] მამა[1]პაპისა ძალა, სული შთაბერე შვილსა E. 9 ქართვლისა] ქართველთა E. 12 შეისყიდეს] მათ იყიდეს E. 13 მოჰმადლე... სიყვარული] მიეცი ქართველთ, ქართველსა მტკიცე სიყვარული E. 15 სახიერო] ძლიერი E.

XXVII (E-ში XIX), 3 გადაეფინა] მოეფინა E.

“აჩრდილის” ეს ტექსტი იბეჭდებოდა 1872 - 1873 წლებში, ჟურნალ “კრებულის” ნომრებში. მასში ქვეყნდებოდა პოემის მხოლოდ ცალკეული თავები და ისიც არათანმიმდევრულად, სათაურებით: “რამდენიმე ხანა პოემისა “აჩრდილი” ხელმოწერით: “ილია ჭავჭავაძე” ან “ილ. ჭავჭავაძე”.

1872 წლის “კრებულში” (წიგნი 8 - 9) დაიბეჭდა ჩვენი ტექსტის მიხედვით XIII, XIV, XVII, XVIII თავები (XVIII თავი “კრებულში” XX თავად მიდის). E ავტოგრაფიდან “კრებულში” დაბეჭდილი ტექსტები (E1) A-სთან ასეთ სხვაობას იძლევა:

XIV, 8 სძოვდეს] ჰსძოვდეს E1. 9 არ იქმნებიან] აღარ იქმნენ E1. 10 ძმობა, ერთობა] თანასწორობა E1. 11 აღარ ივლიან] ქვეყნად აღარ ვლენ. 16 უნდა შვას იგი] ჩაისახა ის E1. 17 მაშინ... განკაცდები] რომელთაც განჰკაცდები E1. 32 გამოსცემენ] გამოჰსცემენ E1.

XVII, 6 - 8 “ქართვლის გულიდამ... გარდმოდენილი” “კრებულიდან” ამოღებულია. 9 სიტყვას “სუნნელისა” აქვს სქოლიო: “ნაძვის ხეზე თქმულობა, იხილე ვახუშტის გეოგრაფიაში” E1. 12 სცემდა] ჰსცემდა E1. 13 ხილი] შლილი E1. 16 ქართვლის... დაყუჩდებოდა] ქართლის... დაჰყუჩებოდა E. 17 სჩქეფს] ჰსჩქეფს E1.

XX (ჩვენი ტექსტის XVIII თავი), 1 ქართვლის... დაბადებულო] ქართლის სამშობლოვ! მშვენიერო, ყოვლად შემკულო! E1. 4 ეკლიანს ეკლისა E1. 8 - 9 სტრიქონებს შორის (“რომ სხვა...”, “შენთა შვილთ...”) E1-ში დაბეჭდილია:

ორისა დიდი საგნისათვის ძე შენი ბრძოდა,
მათთვისა ბრძოლამ სხვა საქმისთვის არ მოიცალა,
მამულისა და ჯვარისათვის იგი იღწვოდა,
ორივ დაიცვა, მაგრამ ყველა მათ ანაცვალა.

13 - 16 სტრიქონები, ე. ი. XX (A-ს XVIII) თავის ბოლო სტროფი (“ორი რამ იყო”...) E1 - დან ამოღებულია.

*. 1873 წ. “კრებულის” № 1-ში (გვ. 268-274) დაბეჭდილია “აჩრდილის” IV, V, VI, VII, VIII თავები. ამ თავების ტექსტმა ძირთად (A) ტექსტთან შედარებისას ასეთი ვარიანტული სხვაობა მოგვცა.

10 ქაფისა] აღმღვრეულთ E1. 12 ჰრბოდა, ჰბღაოდა] რბოდა, ბღაოდა E1. 13 სჭექდა] ჰსჭექდა E1. 14 მაშფოთარ შვილს] მშფოთვარს შვილსა E1. 17 სჩანდნენ] ჰსჩანდნენ E1.

V, 5 ჩემის მამულის] ჩემის ქვეყნისა E1. 13 ძლიერსა] წმინდასა E1. 15 ჰდუღდა] დუღდა E1. 15 - 16 ქართველთ... ქართველთ] ქართვლის... ქართვლის E1. 18 საუკუნეთ] საუკუნოდ E1. იგი ქართველნი]... E1. 22 ძველსა მამულს] ძველს მამულსა E1. 24 ხოლმე გულსაკვდავ პასუხს] გულის საკვდავს პასუხსა E1.

VI, 4 მთიდამ ამაყად] იმ სიმაღლიდამ E1. 13 ვსთქვი] ვჰსთქვი E1.

VII, 4 მაქვს]... E1. (ასეა, რ. კ.). 5 ჰე] ჰოი E1. 7 მეც წარტყვევნილვარ] წარტყვევნილი ვარ E1. მე 11 სტრიქონიდან “თავისუფლება...” - აქ წყდება “კრებულში” ეს თავი, ე. ი. მე-11 სტრიქონიდან ბოლომდე VII თავში გამოტოვებულია ტექსტი.

VIII, 1 აქ არავის - დიდსა თუ პატარასა] კაცად -კაცადსა, ზნეობით მკვდარსა E1. 11 იმ ვაჟკაცს... იმ] მას ქველსა... მას E1. 21 უმღერებს] უმღერის E1.

1873 წ. “კრებულის” № 2-ში (გვ. 208-214) დაბეჭდილია თავები: XI (ჩვენი A ტექსტის XVI), XII (A-ს X), XIII (A-ს XI) XIV (A-ს XII). “კრებულის” ტექსტი A-სთან ასეთ სხვაობას იძლევა:

X (E-ის XII თავი), 1 აქაც კი] თუმც იქაც E1. 7 ამა ჭირთაგან მათი] ამისა გამო მხნეთა E1. 9 ორს-სამს კაცს] ორ კაცთა E1. 12 და ერთმანეთს კი] მაგრამ ერთმანეთს E1. 14 თითქო] ორნივ E1. “კრებულში” (E1) პირის ნიშანი ჰ თითქმის არ იხმარება.

XI (E1-ის XIII), 2 სასწორზედ] პინებზედ E1. 5 და მით მის ხარჯსა ერთსა ორად ჰხდის] მით ის გირვანქა ერთს ათათა ჰხდის E1. 6 გაიღიმა] განიღიმა E1. 10 ვერ დაარბილებს] ვერა დაალბობს E1. 13 ბედშავი.. საწყალი] საწყალი... გამშრალი E1. 15, 17, ვიშ] ვახ E1.

XII (E1-ის XIV) 2 ძუძუგდგან... აჰგლეჯენ] ძუძუდამ... აგლეჯენ E1. 9 ჩაგრულო, ვითამ] ბედკრულო! ვითომ E1.

XVI (E1-ის XI) 3 თავადსა] თავადს თუ E1. 9 ჰლხინობენ... ჰხარობენ] ლხინობენ... ხარობენ E.

1873 წ. “კრებულის” № 5-6-ში (გვ. 183), დაბეჭდილია XVII (A-ს XV) თავი, რომელიც უმნიშვნელოდ განსხვავდება ძირითადად ტექსტისაგან (გამოტოვებულია მხოლოდ II სტროფი - “მოძმეთა ხსნისთვის...”).

ხელნაწერთა ინსტიტუტში (U) დაცულია ავტოგრაფი № 127 (ძვ. S - 5032), ჩვენი F ტექსტი. იგი უთარიღოა. სათაურის (“აჩრდილი”) შემდეგ წერია “დასასრული”, რაც გვაფიქრებს, რომ იგი გაგრძელება უნდა იყოს E ვარიანტისა (F იწყება მე-18 თავით და სრულდება 27-ე თავით).

ჩვენ (A) ტექსტისაგან F თითქმის არ განსხვავდება (რამდენიმე უმნიშვნელო ნაირწაკითხვის გარდა). იგი საბოლოო რედაქციაა, რომელიც საფუძვლად უნდა დასდებოდა “ივერიაში” დაბეჭდილ ტექსტ (იხ. ი. ჭავჭავაძე, ტ. I, სარედაქციო შენიშვნები, 1951, გვ. 415). F ხელნაწერი შესრულებულია გრძელ უხაზო ფურცლებზე შავი მელნით. დაწერილია სუფთად და მხოლოდ ერთი-ორგან არის ნასწორები, აქაც გამოტოვებულია XXII - XXIII თავები, რომლებიც საქართველოს ისტორიას უნდა შეხებოდა. მართალია, ისინი აღნიშნულია რომაული ციფრებით, მაგრამ ეს თავები კვლავ მომავლისთვის გადაუდვია ავტორს სამუშაოდ.

ვუთითებთ იმ სხვაობებს, რაც ავტოგრაფ F-ში შეინიშნება A-სთან შედარებით. მასში ყველგან ვით. ბრუნვის ნიშანი - თ, -ათ ფორმანტია, ხოლო -დნენ სუფიქსის ნაცვლად არის -დენ.

XIX, 14, 15 რაშიაც] რაშიცა F-ში ნაცვლად სიტყვისა “კირთების” ეწერა “მონების”, გადახაზულია. XX, 4 ხელს ჰკიდებს მას] მას ხელს ჰკიდებს F. XXVI-ს დასაწყისი 8 სტრიქონი გადახაზულია და არ იკითხება, დანარჩენი თანხვდება A-ს. XXVII, 2 შვიდფეროვანი] შვიდფერიანი F.

შევუდაროთ H წყარო A-ს (თავები A-ს მიხედვითაა):

I, 2 გაანათლა] განანათლა H. 4 გადაჰფინა] გარდაფინა H. 11 სრბოლა] ბრძოლა H;

16 დასცქერის] დაჰსცქერის H. 18 წამიქუხოს] წარმოიქუხოს H.

II, 5 დადუმებული] დაყუდებული H. 12 ზეცაც] ცაც H.

III, გამოტოვებულია ამ თავში II (“ვსთქვი, თუ”...) და V (“თვალთ ჩემთ”...) სტროფები.

V, 5 მამულის] ქვეყნისა H. 6 წმინდა თვალწინ] თვალთა წინა H. 9 შენ ზვირთებ] შენთა ზვირთ H. 13 ძლიერსა] წმიდასა H. 15 ქართველო] ქართვლის H. 24 ხოლმე გულსაკვდავ პასუხს] გულის საკვდავს პასუხსა H.

VII, 5 ჰე] ჰოი H. 11 თავისუფლება]... H. 13 შენი აღდგენა]... H. 22 აღდგენასა]... H.

VIII, 1 არვის] ყოველს H.

IX, 6 წაწყმედილა] წარწყმედილა H. 10 აღტკინდეს] აღტყინდეს H.

X, 12 და ერთმანეთს კი] მაგრამ ერთმანეთს H.

XI, 15, 17, ვიშ] ვახ H. 18 გაზრდილი] გაზდილი H.

XII, 2 ძუძუდგან] ძუძუდამ H. 13 უბრყვილო] და წრფელსა H.

XIII, 19 მძარცველი] მცარცველი H.

XIV, 7 ძარცვა] ცარცვა H. 9 არ იქმნებიან] აღარა იქმენ H. 10 ძმობა, ერთობა თავისუფლება]... H.

XV, 3 - 4 მაშინ, როს მისი მოძმე საწყალი სასოწარკვეთილ მონებაშია - H.

XVI, თავის ბოლო სამი სტრიქონი: “მთვარის ღიმილზე... თავსიუფლებას” H-ში არ არის.

XIX, 14, 15 რაშიაც] რაშიცა H.

XXVII, 2 შვიდფეროვანი] შვიდფერიანი H.

“ივერიაში” (H ტექსტი) პოემის III თავიდან, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ამოღებულია II და V სტროფები:

II: ვსთქვი თუ: სადაც ცა ეგრე მჭვირვალებს,
ღამე ესეთის დილით თენდება,
სადც მზის ნათელი ეგრე ბრწყინვალებს
იქ ძალუძს კაცსაც ბედნიერება.
V: თვალთ ჩემთ განშორდა თითქო სიბნელე,
ხედვად უცნაურთ სახილველისა,
მოეხსნა ყურთა თითქო სიძნელე
სმენად ბუნების მეტყველებისა.

ეს სტროფები აღადგინა პ. ინგოროყვამ 1925 - 1951 წლების გამოცემებში, რადგან ამას მოითხოვდა ლექსის შინაარსი. გამომცემლის მიერ აღდგენილ იქნა აგრეთვე XVI თავის მე-14 სტრიქონი (“ჭმუნვას, სიხარულს თუ მოქმედობას”..) და ა. შ. ჩვენს ტექსტში ეს სწორებები გაზიარებულია.

“ივერიაში” პოემის გამოქვეყნების შემდეგ გავიდა კიდევ 11 წელი და 1892 წელს “ქართველთა ამხანაგობის” მიერ გამოცემულ ილია ჭავჭავაძის თხზულებათა I ტომში კვლავ დაიბეჭდა “აჩრდილი” (ჩვენი ძირითადი ტექსტი A), მცირეოდენი კუპიურებით, მაგრამ მასში ძირითადად აღდგენილია ის ადგილები, რომლებიც “ივერიაში” არ დაბეჭდილა (იხ. ზემო ვარიანტები); ამის შემდეგ პოემას ცვლილებები თითქმის აღარ განუცდია და პოეტის სიცოცხლეშივე იბეჭდებოდა სხვადასხვა დროს სხვადასხვა სახით, - სრულად თუ ფრაგმენტულად (იხ. ზემოთ), მცირეოდენი ნაირწაკითხვებით. იმავე წელს ვასო აბაშიძეს “ჩანგში” შეაქვს პოემის V თავი, უსათაუროდ. 1898 წელს “პოემების კრებულში” იბეჭდება მთელი პოემა (ხელმოწერით: თ. ილ. ჭავჭავაძე; უთარიღოდ), რომელიც მისდევს A ტექსტ. 1904 წელს ცალკე წიგნად იბეჭდება “ლექსები თ.

ილია ჭავჭავაძის ა”, რომელიც ნაწყვეტების სახით დაიბეჭდა პოემის სხვადასხვა თავები. სათაურებით: “ლოცვა (აჩრდილიდან)”, თავი XXVI, გვ. 4; “არაგვი (აჩრდილიდან)”, თავი V, გვ. 5; “მარად და ყველგან საქართველოვ (აჩრდილიდან)”, თავი VII, გვ. 6; იმავე წელს სპ. ჭელიძე უშვებს კრებულებს “ჩანგური” და “ქნარი” რომლბშიც უსათაუროდ იბეჭდება ნაწყვეტები პოემიდან (წარმოდგენილია XIII, XIV, XV თავები) 1907 წელსაც იბეჭდება ნაწყვეტები “

ილია ჭავჭავაძის რჩეულ ლექსებში” და ს. გიორგაძის კრებულში “ჩვენი მწერლობა, 1. მგოსნები”, სადაც “აჩრდილის” მთლიანი ტექსტია დაბეჭდილი. ოღონდ ალაგ-ალაგ შემოკლებული.

ასე იწერებოდა და იბეჭდებოდა “აჩრდილი” 1859 წლიდან 1907 წლამდე. ზემოთ განხილული და შესწავლილი ტექსტები პოემისა ცხადჰყოფს, რომ ილიას თავისი პოემის XXII და XXIII თავები პირველი (B) ვარიანტის შემდეგ აღარ დაუწერია, მუდამ კი აღნიშნავდა მათ ადგილს პოემაში, მუდამ შეჰქონდა პოემის თავების სათვალავში, რაც მოწმობს იმას, რომ ამ თავების დაწერას ყოველთვის ფიქრობდა პოეტი. პ. ინგოროყვას ეს თავები დაკარგულად მიაჩნია (იხ. 1951 წლის გამოცემა, გვ. 372); ხოლო გ. ჯიბლაძის აზრით, პოეტს I ვარიანტის შემდეგ პოემის XXII და XXIII თავებისაერთოდ არ დაუწერია, თუმცა კი ფიქრობდა მათზე მუშაობას (იხ. გ. ჯიბლაძე, ილია ჭავჭავაძე, 1966, გვ. 273). *

რაც შეეხება პოემის დათარიღებას: რადგან მისი პირველი ვარიანტი დაიწერა პეტერბურგში და დათარიღებულია 1859 წლის 26 იანვრით (ამ დროს ილია პეტარბურგში სწავლობდა), ხოლო მისი ბოლო რედაქცია ავტორმა ფაქტიურად დაასრულა 1872 წელს* (დუშეთში ცხოვრების პერიოდში), ამიტომ პოემას ვაძლევთ ფართო თარიღს: [26 იანვარს, 1859-ს წ. პეტერბურგი, - 1872 წ., დუშეთში]**.

ი. ჭავჭავაძის თხზულებათა 1914 წლის გამოცემაში “აჩრდილი” დათარიღებულია 1859 წლის 26 იანვრით (სარჩევში, გვ. IV).

ი ვ . პოლტარაცკი: ივანე პოლტარაცკი (1836 - 1892) - ილიას მეგობარი გიმნაზიიდან.

ილია წინამძღვრიშვილი (1834 - 1920) - საზოგადო მოღვაწე, ლიტერატორი, პედაგოგი, სასოფლო-სამეურნეო სასწავლებლის დამაარსებელი სოფ. წინამძღვრიანთკარში, ილიას მეგობარი.

XIX, 2 “როს შენ დაგიბყრო მაკედონის გმირმა ლაშქარმა”: ლაპარაკია ალ. მაკედონელის ლაშქრობაზე საქართველში. ალექსანდრე დიდი მაკედონელი (356 - 323) წ. ჩვ. ერამდე), მეფე ფილიპე II-ის ძე, მხედართმთავარი და სახელმწიფო მოღვაწე, მაკედონიის მეფე (336 - 323 წ. ჩვ. წელთაღრიცხვამდე). შეხედულება საქართველოზე ალექსანდრე მაკედონელის გამოლაშქრების შესახებ ისტორიული წყაროებით არ არის დადასტურებული.

XX, 5 “ფარნავაზ ჰაეროვანი”: ფარნავაზ მეფე, მოღვაწეობდა IV- III საუკ. ჩვ. წ. აღ-მდე. ქართველთა პირველი გამაერთიანებელი, პოლიტიკურად დამოკიდებული ქართული ეროვნული სახელმწიფოს ფუძემდებელი და ფარნავაზიანთა დინასტიის დამაარსებული.

მკითხველისათვის რომ უფრო ნათელი იყოს, თუ როგორ იბეჭდებოდა ილიას დროს მისი “აჩრდილი”, წარმოვადგენთ ტექსტის პუბლიკაციას ქრონოლოგიური თანმიმდევრობით, სადაც ჯერ ტექსტებს დავასახელებთ, ხოლო შემდეგ წყაროებს (პასპორტისაგან განსხვავებით, იხ. დასაწყისი):

1. V თავი (“არავგი”) - ჟურნ. “ცისკარი”, 1859, № 10.

2. XXVI – XXVII თავები - ჟურნ. “საქართველოს მოამბე”, 1863, № 7.

3. XXIV - თავი - ჟურნ. “საქართველოს მოამბე”, № 8.

4. V თავი - კრებ. “ჩონგური”, 1864.

5. V თავი - “ბუნების კარი”, 1868.

6. XIII, XIV, XVIΙ, X (A-ს XVIII) თავები - “კრებული”, 1872, წიგნი 8-9.

7. I- IIΙ თავები - “კრებული”, 1872, წიგნი 10-12.

8. IV- VIII - თავები - “კრებული”, 1873, წიგნი I.

9. XI (ჩვენი XVI), (ჩვენი X), XIII (ჩვენი XI), XIV (ჩვენი XII) თავები - “კრებული”, 1873, წიგნი 2.

10. XVII (ჩვენი XV) თავი - “კრებული”, 1873, წიგნი 5-6.

11. V თავი - “ბუნების კარი”, 1873.

12. I - XVII თავები - ჟურნ. “ივერია”, 1881, № 2, XVIII – XXVII თავები, № 3. *

13. მთელი პოემა (აკლია XXII – XXIII თავები) თხზულებანი ილია ჭავჭავაძის ა, ტ. I, 1892.

14. V თავი - კრებ. “ჩანგი”, შედგენილი ვ. აბაშიძისა, მე-2 გამოცემა, 1892.

15. მთელი პოემა (აკლია XXII – XXIII თავები) - პოემების კრებული, ლაღიძის გამოცემა, 1898.

16. XIII, XIV, XV თავები - კრებ. “ჩონგური”, შედგ. სპ. ჭელიძისა, 1904.

17. XIII, XIV, XV თავები - კრებ. “ქნარი”, შედგ. სპ. ჭელიძისა, 1904.

18. XXVI, V, VI თავები (ცალ-ცალკე დაბეჭდილი) – “ლექსები თ. ილია ჭავჭავაძის ა”, 1904.

19. მთელი პოემა შემოკლებით - ჩვენი მწერლობა. I. მგოსნები, შედგენილ[1]გამოცემული ს. გორგაძის მიერ, 1907.