ჰუმანიტარული სამართალი

საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის ალმანახის წინამდებარე გამოცემა სპეციალურია და ეძღვნება ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა (დევნილთა) სამართლებრივი მდგომარეობის დამახასიათებელ სხვადასხვა ასპექტებს. ნომერი მომზადებულია საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციისა (საია) და გაეროს ლტოლვილთა უმაღლესი კომისარიატის (გლუკი) ერთობლივი პროგრამის ეგიდით - ,,სამართლებრივი დახმარება ლტოლვილთა და დევნილთათვის”.

ლტოლვილთა და დევნილთა საკითხი ერთ-ერთი ყველაზე პრობლემატურია დღევანდელ მსოფლიოში. ამ კატეგორიის პირთა საერთო რიცხვი სამ ათეულ მილიონს აჭარბებს. თანამედროვე მსოფლიოში მიმდინარე პროცესები კიდევ და კიდევ წარმოშობს მოსახლეობის მასიური გადაადგილების გამომწვევ უამრავ მიზეზს. ასეთ გადაადგილებებს კი თან ახლავს ბევრი სირთულე - დაწყებული მათი ელემენტარული, არსებობის შენარჩუნებისთვის საჭირო და გადაუდებელი მატერიალური დახმარებით, დამთავრებული მათ დროებით განსახლებასთან, აღრიცხვასთან, საზოგადოებაში ინტეგრაციასთან, ფსიქო-სოციალურ ინტეგრაციასთან დაკავშირებული საკითხებით.

არანაკლებ მნიშვნელოვანია ის სამართლებრივი ასპექტები, რომლებიც თან ახლავს ლტოლვილთა და დევნილთა თემას. ალმანახის წინამდებარე გამოშვებაში შესულია საია-გლუკის პროგრამის ჯგუფის წევრების მიერ მომზადებული სტატიები, რომლებიც სწორედ ლტოლვილებთან და დევნილებთან დაკავშირებულ ლეგალურ ასპექტებს აანალიზებს. სტატიები ისეთ თემებს ეხება, როგორებიცაა ლტოლვილთა და დევნილთა სტატუსი, მათი სამართლებრივი რეჟიმი შეიარაღებული კონფლიქტების დროს, დაცვის მექანიზმები, ქონების რესტიტუციის პრობლემატიკა და ა.შ.

ალმანახის ეს გამოცემა გამიზნულია პირველ რიგში ჰუმანიტარული სამართლითა და ლტოლვილთა თემით დაინტერესებული იურიდიული წრეებისათვის ისევე, როგორც ფართო საზოგადოებისათვის, ჰუმანიტარულ სფეროში მოღვაწე არასამთავრობო ორგანიზაციებისათვისა და საერთაშორისო სამართლით დაინტერესებული მკითხველისათვის.

Humanitarian law

The present issue of the Georgian Young Lawyer's Almanakhi is special and is dedicated to the different aspects characterizing position of refugees and Internally Deplaced Persons. This publication is prepared by Georgian Young Lawyers Association (GYLA) and United Nations High Commisioner for Refugees (UNHCR) joint program - ,,Legal protection for refugees and IDPs.”

Problem of refugees and IDPs is one of the most dramatric in today's world. Nowadays the number of those category of people already exeeds thirty million. Ongoing processes in today's world still generate conditions for the massive movements of people. This movements are accompanied with various problems, starting from elementary maintaince and urgent financial aid, and ending with issues connected to their temporary ressetlement, enumeration, integration with the society, psycho-social rehabilitation, etc.

-Legal aspects typical for the theme of refugees and IDPs are also important. Present issue includes the articles of GYLA-UNHCR group members that analyze the legal problems connected with refugees. Articles also deal with the issues, such as the legal status of refugees and IDPs, their legal regime during the armed conflicts, protection mechanisms, property restitution problems and etc.

The present publication of Almanakhi first of all is designed for law groups interested in humanitarian Law and refugee issues, as well as for the society in large; for NGOs working in the field of Humanitarian law and persons interested in International law.

Гуманитарное права

В предыдущий выпуск Альманаха Ассоциации Молодых Юристов Грузии, являутся специальным и посвещён различнымб характерным аспектам правового положения беженцев и насильственно-перемещёных (преследуемых лиц). Номер подготовлен Ассщциацией Молодых Юристов Грузии и Верховным Комиссариатом по делам беженцев ООН под Эгидой единой програмы - ,,Правовая помощ беженцам и преследуемым лицам”.

Вопрос беженцев и преследуеьых лиц является одним из самых проблематичных в сегодняшнем мире. Общее число лиц данной категории превищает три десятка миллиона. Протекающие в современном мире, процессы вновь и вновь промзводят много причин вызывающих массовое перемещение населения. такие перемещения сопровождаются многими трудностями - начиная с элементарной материальной помощи, жизненно необходимой и неотложной для их существования и заканчивая вопросами, связанными с их временным расселение, учётом, интеграцией в обществе, психо-социальной реабилмтацией.

Не менее важны и те правовые аспекты, которые сопроваждают тему беженцев и преследуемых лиц. В предыдущий выпуск альманаха вошли статьи, подготовленные группой участников программы А.М.Ю.Г. - У.В.К.Б.ООН, в которых проанализированы легальные аспекты, касающиеся беженцев и насильственно-перемещённых лиц. Статьи касаются тех тем, какими являются статус беженцев и насильственно-перемещённых лиц, их правовой режим во время вооружённых конфликтов, механизм защиты, проблематика реституции имущества и т.д.

Этот выпуск альманаха в первую очередь предназначен как для юридической общественности, заинтересованной темой Гуманитарного права и беженцев, так и для широкого круга, негосударственных организациий, деятельность которых касаются сфер Гуманитарного права и для читателей, интересующихся Международным правом.

წინასიტყვაობა

წინამდებარე ნაშრომის მიზანია, მკითხველის სამსჯავროზე გამოიტანოს რამოდენიმე მოსაზრება, ეთნო-პოლიტიკურ ნიადაგზე წარმოშობილი კონფლიქტების მოგვარებისა და მათი თავიდან აცილების გზების ძიების შესახებ.

თანამედროვე მკვლევართა აზრით დემოკრატიის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს მახასიათებელს წარმოადგენს უმცირესობებისათვის პოლიტიკური გამოხატვის მაქსიმალური თავისუფლებისა და უსაფრთხოების გარანტიის მიცემა. ამ უკანასკნელი პირობების შესრულების აუცილებლობა კი კვლავაც მთელი სიმწვავით დგას როგორც ახალ დამოუკიდებლობა მოპოვებულ ქვეყნებში, ასევე უძველეს დემოკრატიებშიც, როგორიც არის დიდი ბრიტანეთი, კანადა, საფრანგეთი და დემოკრატიისა და კონსენსუსის ხელოვნების სამშობლოდ აღიარებული შვეიცარიაც კი.

კონფლიქტის შემთხვევაში თავს იჩენს დაპირისპირება არა მარტო ქვე-კულტურასა და დომინიონის მქონე ერს, არამედ თვით ამ ერის წარმომადგენლბს შორის, რასაც მოჰყვება მოსახლეობის მასობრივი იძულებითი განსახლება ქვეყნის სხვადასხვა, უმეტეს შემთხვევებში კი, კონფლიქტის ზონის მეზობელ რეგიონებში. ეს კი თავის მხრივ დაპირისპირებისა და კონფლიქტის ახალ კერებს ქმნის.

სტატიაში ავტორი შეეცადა ხაზი გაესვა სწორედ დევნილებისა და უსახლკაროდ დარჩენილი ადამიანების იურიდიული სტატუსისა და ასეთი სტატუსით შექმნილი წინააღმდეგობებისათვის.

Armed Conflikts and Internally Displaced Person

The aim of the study is to bring some considerations on the possibilities of reconciliation while political conflicts, generated on the bases of the ethno-cultural divrsities and even more for making analyzes of the reasons inspiring the conflicts for the further research.

According to the contemporary researchers, one of the basic characterisics of the democracy is giving the maximum opportunity for a political ezpression and maximum security to the minorities. Nevertheless, fulfillment of the last requirement is one of the most diffcult tasks of both newly independent states and ond old democracies like, Great Britain, Canada, and even Switzerland, having one of the most workable consensus models.

Coming from the reality of the state politics article covers the problem of the political resistance and outcomes of the conflicts. When states face conflict not just between the titular nation and national minorities, but also among the representatives of the same nation. as a rule, story is the same in all of the states. One faces massive displacement of the population into the neighbouring areas of the coflict zone, creating additional conflicting areas in those territories.

Author tried to identify the problem of the internally displaced persons, who due to the problems created by states, fled from their houses, left all behind themselves and became homeless, begging for assistance. the states usually grant them special statuse including all kinds of benefits and privileges for the comensation of their damages and loss.

tus, author was trying to analyze the factors leading to the conflicts, possibilities missed for the consensual solution of those problems and finally, conditions leading to the new problems between the representatives of the same nation.

Вооружённые конфликты и насильственно-перемещённые лица

Целью настоящей работы является, вынесение на ваше обсуждение нескольких мнений, о поиске путей избежания и урегулирования конфликтов, возникших на этно-политической почве.

По мнению современных исследователей, одной из самых характерных черт демократии является представление меньшенству максимальной свободы выражения политических взглядов и гарантии их безапасности. Исполнение данных последных условий, опять остро стоит как в странах тольуо получивших независмость, так и старых демократических странах, какими являются Великобритания, Канада, Франция, а также Швеицария, страна, провозглашённая родиной искуства демократии и консесуса.

В случае конфликта проявляется противостояние не только суб-культуры и нации-доминона, а также столкновение представителей этих наций, что влечёт за собой массовое, насильственное перемещение населения в различные регионы страны, в большинстве случаев в соседние регионы конфликтной зоны. А этот факт в свою очередь создаёт новые очаги столкновений и конфликтов.

В статье автор попытался подчеркнуть юридический статус беженцев и людей, оставшихся без крова и противоречия, касающиеся такого статуса.

შეიარაღებული კონფლიქტები და იძულებით გადაადგილებული პირები რეალური პოლიტიკის კონტექსტში

თინათინ ხიდაშელი

,,...გაერთინებული ერების ორგანიზაციამ ხელი უნდა შეუწყოს: თითოეული ადამიანის უფლებებისა და ფუნდამენტური თავისუფლებების საყოველთაო პატივისცემასა და აღიარებას, განურჩევლად მათი რასის, სქესის, ენის ან რელიგიის.”

გაეროს წესდება, მუხლი 55

,,მიეცით მთელი ძალაუფლება უმრავლესობას და ისინი დაჩაგრავენ უმცირესობებს, მიეცით ძალაუფლება უმცირესობებს და ისინი დაჩაგრავენ უმრავლესობას“.

ჰამილტონი

კომპრომისული გზა შესაძლებელია მოიძებნოს ვერტიკალური დემოკრატიის პრინციპის დამკვიდრებისას, რაც საშუალებას იძლევა თავიდან ავიცილოთ ,,მთელი ძალაუფლების” ვინმესათვის გადაცემა და დავამკვიდროთ ძალაუფლების უმრავლესობასა და უმცირესობას შორის გადანაწილების პრინციპი.

წინათქმა

წინამდებარე ნაშრომის მიზანია მკითხველის სამსჯავროზე გამოიტანოს რამოდენიმე მოსაზრება, ეთნო-პოლიტიკურ ნიადაგზე წარმოშობილი კონფლიქტების მოგვარებისა და უფრო მეტიც, მათი თავიდან აცილების გზების ძიების სურვილით.

დემოკრატიული ხელისუფლება მუდამ უნდა ზრუნავდეს ქვეყანაში არსებულ ეთნიკურ, რელიგიურ თუ ლინგვისტურ მრავალფეროვნებათა შორის კონსენსუსისა და თანაცხოვრების ახალი ფორმების მოძიებასა და დამკვიდრებაზე. თუმცა, „დემოკრატიული სახელმწიფო თავისი ტრადიციული მაჟორიტარული ფორმით მიუღებელია კონფლიქტების მოგვარებისათვის”,¹ განსაკუთრებით მრავალეროვან სახელმწიფოში. ტრადიციულ დემოკრატიულ ქვეყნებში სადაც საუკუნეების განმავლობაში გაბატონებული უმრავლესობის მმართველობა იყო დამკვიდრებული, ან ქვეყნებში, რომლებიც საკუთარ თავს ჰომოგენურ საზოგადოებად თვლიდნენ, წარმატებით მოქმედებდა ,,უმრავლესობა იღებს ყველაფერს” პრინციპი, როდესაც ,,უმცირესობის ხმა დაკარგულია და ითვლება არაფრისათვის”.²

თანამედროვე მკვლევართა აზრით დემოკრატიის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს მახასიათებელს, უმცირესობებისათვის პოლიტიკური გამოხატვის მაქსიმალური თავისუფლებისა და უსაფრთხოების გარანტიის მიცემა წარმოადგენს. ამ უკანასკნელი პირობების შესრულების აუცილებლობა კი მთელი სიმწვავით დგას არა მარტო ახალ დამოუკიდებლობა მოპოვებულ სახელმწიფოებში, არამედ ისეთ უძველეს დემოკრატიულ ქვეყნებში, როგორიც არის დიდი ბრიტანეთი, კანადა, საფრანგეთი და დემოკრატიის სამშობლოდ აღიარებული შვეიცარიაც კი.

ამასთანავე, ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ პლურალისტურ სახელმწიფოებს რეალური დემოკრატიული წყობილების დამყარების გაცილებით ნაკლები შანსი აქვთ, ვიდრე ჰომოგენურ ქვეყნებს, ვინაიდან კონსენსუსის მიღწევა და საზოგადოების ყველა სეგმენტისათვის დამაკმაყოფილებელი გადაწყვეტილებების მიღება ძალიან ძნელი და გრძელი პროცესია. ასეთ სახელმწიფოში დემოკრატიის უმთავრეს წინაღობაზე მსჯელობისას ადამ პრჟევოლსკი შემდეგ დასკვნამდე მივიდა: ,,ხალხი იბადება კონკრეტული კულტურული იდენტიფიკაციის მატარებლად და მათი ყველაზე სერიოზული და სასიცოცხლო ღირებულებები სწორედ ამ მემკვიდრეობით მიღებულ იდენტიფიკაციას უთანაბრდება”,³ სწორედ ამიტომ ეთნიკური და კულტურული მახასიათებლები გაცილებით უფრო ,,ობიექტური” წინაღობაა, ვიდრე მაგალითად, სხვადასხვა სოციალური ჯგუფების ან კლანების ინტერესები.

კულტურული მრავალფეროვნება მხოლოდ ეროვნულ ან ლინგვისტურ განსხავებულობაში არ გამოიხატება, არამედ ეს არის ,,განსხვავებული დამოკიდებულებების, შეხედულებებისა და ღირებულებების ნაკრები. იგი დროის ხანგრძლივი მონაკვეთის მანძილზე სახეზეა და თითოეულ პიროვნებას იმ თვითმყოფადობას უნარჩუნებს, რომელიც მას სხვა კულტურების წარმომადგენლებისაგან განასხვავებს”.⁴  არასტაბილურობისა და კონფლიქტის შესაძლებლობა იზრდება, ერთის მხრივ, როდესაც ასეთი ქვე-კულტურების წარმომადგენლები იჯერებენ საკუთარ განსხვავებასა და განსაკუთრებულობას, და თავს იმავე ქვეყნის სხვა სეგმენტებისაგან დაჩაგრულად და შეშინებულად გრძნობენ. ხოლო, მეორეს მხრივ, როდესაც მმართველი უმრავლესობა ან მმართველი კულტურა მათ აღიქვამს, როგორც ქვეყნის მტრებსა და ,,არასანდო პოტენციურ მოღალატეებს”.⁵ სწორედ ასეთ დროს იბადება კონფლიქტისა და დაძაბულობის პირველი კერა, რომელიც ზოგიერთ შემთხვევაში მოლაპარაკებებისა და შეთანხმების შედეგად მოგვარებადია, მაგრამ ზოგჯერ, სასტიკი და დაუნდობელი ომით მთავრდება.

ფიქრები რეალური პოლიტიკის პერსპექტივიდან

ყოველივე ზემოთქმულის განხილვისას, წინა პლანზე, ლოგიკურად, საქართველოს ტრაგიკული გამოცდილება და რეალობა გადმოდის, ქვეყნის, სადაც სახელმწიფო პოლიტიკა წლების მანძილზე კონსენსუსისა და ურთიერთგაგების ნაცვლად, ძალისა და ძალადობის დემონსტრირებაზე იყო დამყარებული.

როდესაც ცალკეულ სეგმენტებს უვითარდებათ იმავე სახელმწიფოში მაცხოვრებელი სხვა ერების წარმომადგენლებისაგან საკუთარი განსაკუთრებულობისა და გამორჩეულობის რწმენა, ,,ეთნიკურ იდენტიფიკაციას სულ უფრო და უფრო მეტი შანსი აქვს რომ გადაიზარდოს მტრის სტერეოტიპში. ეს უკანასკნელი შესაძლებელია გამოვლინდეს უმცირესობის უმრავლესობისადმი მიმართებაში, ისევე როგორც სხვადასხვა ეთნიკურ სეგმენტებს შორის ურთიერთობაშიც”.⁶

პრობლემა კიდევ უფრო დრამატული და უიმედოა, როცა თაობებს ომისა და ეთნიკური კონფლიქტების სიმძიმე აწევთ მხრებზე. ასეთი გარემოებების არსებობის პირობებში, თანამედროვე სახელმწიფოების არჩევანი სამი ძირითადი გარემოების გარშემო კონცენტრირდება: (1) მთლიანად აღმოფხვრას ან მნიშვნელოვანწილად შეამციროს საზოგადოების პლურალისტური ხასიათი ასიმილაციის გზით; თუმცა ასეთ მეთოდს წარმატების ნაკლები შანსი აქვს და უმეტესად მოკლე ვადიანი შედეგების მოტანა შეუძლია; (2) საზოგადოების კონსენსუალური მოდელის შესაბამისად მოწყობა, რომელიც აღიარებს პლურალისტური საზოგადოების უპირატესობას როგორც, სტაბილური დემოკრატიული სახელმწიფოების შექმნის მნიშვნელოვან გარანტიას, თუმცა ამ მოდელის წარმატებაც ნაკლებ სავარაუდოა საქართველოში; (3) პლურალიზმის ხარისხის შემცირება ერთი სახელმწიფოს ორ ან მეტ უფრო ჰომოგენურ ერთეულებად დაყოფის ხარჯზე. ეს უკანასკნელი კი მიიღწევა ფედერაციების, კონფედერაციების, კავშირების და სხვა მსგავსი ტიპის გაერთიანებების შექმნით.

ყველა აღნიშნული არგუმენტი განხილულ უნდა იქნეს პრობლემებისა და კონფლიქტის გამომწვევი წინაპირობების სრული სპექტრის გათვალისწინებით. კერძოდ, როგორც რობერტ დალი აღნიშნავდა უმნიშვნელოვანესია ,,საგარეო დამუქრების” ფაქტორის გათვალისწინება, რაც გარკვეულ შემთხვევებში, დემოკრატიული საზოგადოების შენებასა და ქვე-კულტურათა კონსოლიდაციას იწვევს, რადგან ყველა მხარის ინტერესებშია საკუთარი კეთილდღეობისა და ქვეყნის ეკონომიკური სიჯანსაღის უზრუნველსაყოფად უცხოური ზეგავლენისაგან იხსნან და შეინარჩუნონ არსებული მშვიდობა.

პოსტ-საბჭოური რეალობა აბსოლუტურად საწინააღმდეგო გამოცდილების მატარებელია. უფრო მეტიც, გარე ზემოქმედებამ შეამცირა დემოკრატიული არჩევანის შესაძლებლობა და ხალხმა და მმართველმა ელიტებმა დაკარგეს დამოუკიდებელი მოქმედების შესაძლებლობა, რამაც სრული ქაოსი და მთელი სისტემის კოლაფსი გამოიწვია. ეს უკანასკნელი, ძირითადად გამოწვეული იყო გარე ზემოქმედებითა და მთელ რიგ შემთხვევებში, პირდაპირი სამხედრო ინტერვენციის შიშით.

იძულებით გადაადგილებული პირები და ლტოლვილები

აუცილებლად უნდა აღინიშნოს, რომ მსოფლიოს 200-ზე მეტი სახელმწიფოსაგან მხოლოდ 10 პროცენტს თუ შეიძლება ჰომოგენურობის პრეტენზია ქონდეს. ყველა სხვა პოტენციურად, სეგმენტური განსხვავებულობის დაპირისპირების ნიადაგზე წარმოშობილი კონფლიქტების საფრთხის წინაშე დგას, რადგან ჰეტეროგენულ სახელმწიფოში მშვიდობისა და ურთიერთნდობის შენარჩუნების ერთად ერთი გზა პოლიტიკურ კონსენსუსსა და თანხვედრ ეკონომიკურ ინტერესებზე გადის. ყველა სხვა შემთხვევაში სახეზეა ერთ, მონოლითურ სახელმწიფოდ ქცევის მცდელობები რომელიც, თუ ერნესტ გელნერს დავესესხებით, შესაძლებელია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ სახელმწიფო ყველა ეროვნული უმცირესობას ,,ან კლავს, ან გააძევებს, ან მის ასიმილირებას ახდენს“.⁷

ყველა ჰეტეროგენული სახელმწიფო შესაძლებელია გაიყოს ორ კატეგორიად:

1. სახელმწიფო, რომელიც ჰეტეროგენულია, მაგრამ შედგება იმ ერების ან ეთნიკური ჯგუფებისაგან, რომელთაც სხვაგან არსად აქვთ სამშობლო (მაგ. აფხაზები საქართველოში, ჩეჩნები რუსეთში და ა.შ.).

2. სახელმწიფო, რომელიც შედგება სხვადასხვა ეროვნული უმცირესობებისაგან, რომლებიც ამ ქვეყნის ტერიტორიაზე ჩამოსახლდნენ სხვადასხვა ისტორიული მიზეზების გამო და რომელთაც აქვთ თავიანთი ისტორიული სამშობლო (მაგ. პოლონელები ლიტვაში, სომხები საქართველოში და ა.შ.).

ორივე შემთხვევაში სახეზეა პრობლემების მთელი სპექტრი, რომელიც შესაძლებელია ერთი სიტყვით გადმოიცეს - ნაციონალიზმი. მაგრამ მეორე შემთხვევაში, ერთმანეთს ეჯახება ყველაზე უფრო მტკივნეული ფორმით გამოვლენილი ნაციონალიზმი, კერძოდ, ,,იმ სახელმწიფოს ნაციონალიზმი რომელშიც უმცირესობები ცხოვრობენ და იმ სახელმწიფოს - ,,სამშობლოს” ნაციონალიზმი, რომელსაც ისინი ეკუთვნიან თავიანთი ეთნო-კულტურული წარმოშობით”.⁸

თუმცა ჩვენი განსჯის საგანი პირველი კატეგორიის ურთიერთობებია. რაც უფრო ძლიერია ქვე-კულტურა და ამ სიძლიერეს რაც უფრო მეტად გრძნობენ საზოგადოების სხვა წარმომადგენლები მით უფრო დიდია იმის შესაძლებლობა, რომ სახელმწიფოს ეროვნული ან ეთნიკური უმცირესობით დასახლებულ ტერიტორიაზე მოსახლე ჰეგემონი ერის წარმომადგენლები ქვე-კულტურის გავლენის ქვეშ მოექცევიან და თავისი საკუთარი ერისაგან განსხვავებული ღირებულებებისა და ტრადიციის მატარებელნი გახდებიან. ასეთ შემთხვევაში, ტიტულარული ერი სრულად კარგავს ჰეგემონიას მისი სახელმწიფოს ტერიტორიის იმ კონკრეტულ ნაწილზე და ერთიანი სახელმწიფოს გადარჩენის სურვილის არსებობის შემთხვევაში მუდმივ კონსენსუსისა და თანაცხოვრების განახლებულ მოდელზე უნდა ფიქრობდეს.

კონფლიქტის შემთხვევაში თავს იჩენს დაპირისპირება არა მარტო ქვე-კულტურასა და დომინიონის მქონე ერს, არამედ თვით ამ ერის წარმომადგენლებს შორის. ამ დროს, როგორც წესი, სცენარი ყველა ქვეყანაში მეორდება. სახეზეა მოსახლეობის მასობრივი იძულებითი განსახლება ქვეყნის სხვადასხვა, უმეტეს შემთხვევებში, კონფლიქტის ზონის მეზობელ რეგიონებში. ეს კი თავის მხრივ დაპირისპირებისა და კონფლიქტის ახალ კერებს ქმნის.

გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მიერ 1951 წელს მიღებული ლტოლვილთა სტატუსის შესახებ კონვენციის თანახმად, ლტოლვილად ითვლება პირი, რომელიც ,,იმყოფება თავისი მოქალაქეობის ქვეყნის გარეთ და არ შეუძლია ან არ სურს ისარგებლოს ამ ქვეყნის მფარველობით”.⁹

თუ დავესესხებით საქართველოს კანონს ,,ლტოლვილად ითვლება საქართველოს ტერიტორიაზე შემოსული საქართველოს მოქალაქეობის არმქონე პირი, რომლისთვისაც საქართველო არ არის მისი წარმოშობის ქვეყანა და რომელიც იძულებული გახდა დაეტოვებინა თავისი მოქალაქეობის ან მუდმივად საცხოვრებელი ქვეყანა, რადგანაც იდევნებოდა რასის, რელიგიის, ეროვნული კუთვნილების, რომელიმე სოციალური ჯგუფის წევრობის ან პოლიტიკური შეხედულების გამო და არ შეუძლია ან არ სურს ისარგებლოს იმ ქვეყნის მფარველობით ასეთი საშიშროების გამო”.¹⁰

ამ ორი დეფინიციიდან გამომდინარე ზემოთ მითითებული პირები, ანუ ისინი ვინც ეთნიკური ან პოლიტიკური დაპირისპირების გამო საკუთარი ქვეყნის სხვა რეგიონებში აღმოჩნდნენ დევნილნი, არ წარმოადგენენ ლტოლვილებს და შესაბამისად არ სარგებლობენ საერთაშორისო ნორმებით ლტოლვილთათვის მინიჭებული უფლებებითა და მოვალეობებით, ვინაიდან მათ არ დაუტოვებიათ საკუთარი ქვეყნის საზღვრები და არ გამოსულან თავიანთი მოქალაქეობის სახელმწიფოს მფარველობიდან.

ამ ნაშრომის მიზნებისათვის უპრიანი იქნებოდა გვესაუბრა იძულებით გადაადგილებული პირების შესახებ, რომელნიც ომისა თუ სხვა ტიპის შეიარაღებული კონფლიქტის გამო იძულებული გახდნენ დაეტოვებინათ საკუთარი მიწა და სახლ-კარი. საქართველოს ასი ათასობით მოქალაქე აფხაზეთიდან და სამაჩაბლოდან დევნილი პირი, რომელიც საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში ცხოვრობს იძულებით გადაადგილებულ პირთა კატეგორიას განეკუთვნება და მათზე საერთაშორისო სამართლის სწორედ ამ უკანასკნელი კატეგორიის ადამიანებისთვის გათვალისწინებული შეღავათები და პრივილეგიები ვრცელდება.

რატომ არის ეს უკანასკნელი ასეთი მნიშვნელოვანი და რა მნიშვნელობა აქვს ტერმინებს? როგორც უკვე აღინიშნა ლტოლვილად პირი ითვლება მხოლოდ მაშინ თუ იგი გადაკვეთს ქვეყნის საერთაშორისოდ აღიარებულ საზღვარს და შემწეობისა და მფარველობისათვის მიმართავს უცხო ქვეყნის ხელისუფლებას. საქართველოში აფხაზეთიდან ან სამაჩაბლოდან დევნილთა ლტოლვილად მოხსენიება სეპარატისტული ძალების მიერ ოკუპირებული ტერიტორიების დამოუკიდებლობის ირიბად აღიარების ტოლფასია, ვინაიდან ამით ვაკანონებთ, რომ იქიდან დევნილმა მოსახლეობამ უცხო სახელმწიფოს საზღვრები გადმოკვეთა.

იძულებით გადაადგილებული პირები, ლტოლვილებისაგან განსხვავებით, სახელმწიფოს განსაკუთრებული მფარველობის ქვეშ არიან. ისინი მოცემული ქვეყნის მოქალაქეები არიან და სარგებლობენ ყველა იმ უფლებით, რომელიც ამ კონკრეტული სახელმწიფოს მოქალაქეებს, მიუხედავად მათი საცხოვრებლისა, კონსტიტუციით ან სხვა სპეციალური კანონით აქვთ მინიჭებული. უფრო მეტიც, სახელმწიფო განსაკუთრებით ზრუნავს მისი ასეთი კატეგორიის მოქალაქეების ბედზე და ხშირად დამატებით პრივილეგიებს აწესებს მათთვის.

კანონმდებლობით გათვალისწინებულია ის შემთხვევებიც, როდესაც პირი კარგავს დევნილის სტატუსს. ეს უკანასკნელი სახეზეა, როდესაც მან მიიღო სხვა ქვეყნის მოქალაქეობა; გავიდა მუდმივ საცხოვრებლად საქართველოს ფარგლებს გარეთ; გატარდა რეგისტრაციაში ან მუდმივად დასახლდა საქართველოს რომელიმე რეგიონში, იმ შემთხვევაში, თუ არ არსებობს ამ კანონით დადგენილი დევნილად ყოფნის მიზეზები, ანუ საფრთხე არ შეექმნა მის ან მისი ოჯახის წევრების სიცოცხლეს, ჯანმრთელობას ან თავისუფლებას უცხო ქვეყნის აგრესიის, შიდა კონფლიქტის ან ადამიანის უფლებების მასობრივი დარღვევის გამო.

გარდა ამისა, კანონით გათვალისწინებულია დევნილის სტატუსის ჩამორთმევის შემთხვევებიც, თუ გამომჟღავნდა, რომ მან ეს სტატუსი მიიღო შესაბამისი სამსახურისათვის ყალბი საბუთებისა და ინფორმაციის წარდგენის საფუძველზე.

დევნილის სტატუსის დაკარგვის, შეჩერების ან ჩამორთმევის საკითხს წყვეტს საქართველოს ლტოლვილთა და განსახლების სამინისტრო და ეს გადაწყვეტილება შეიძლება პირმა გაასაჩივროს სასამართლოში.

ამ შემთხვევების გარდა, პირი რომელსაც მინიჭებული აქვს იძულებით გადაადგილებულის სტატუსი, სარგებლობს საქართველოს კანონმდებლობით ან შესაბამისი სამინისტროების მიერ გათვალისწინებული უფლებებისა და გარანტიების სრული სპექტრით.

აღნიშნული პრივილეგიური სტატუსი და ერთი ერის შიგნით განსაკუთრებული კასტის შექმნა ხშირად კონფლიქტის სათავე ხდება. იძულებით გადაადგილებული პირების დიდი მასის არსებობისას საზოგადოებრივი შეგნების კოლაფსი გარდაუვალია. პრობლემა უმალვე იჩენს თავს ისეთ შემთხვევაში, თუ ქვეყანა ეკონომიკურად განუვითარებელია და სოციალური პრობლემები მოუგვარებელია. ასეთ დროს სახეზეა კონფლიქტი, რომელიც წარმოიშობა ერთი ერის წარმომადგენელთა შორის. როდესაც გამორჩეულობის პრეტენზია უჩნდება ერთი ერის რომელიმე კონკრეტულ ჯგუფს და განუწყვეტლივ საკუთარი მდგომარეობის და ამ მდგომარეობით შექმნილი პრივილეგიური გარემოს შექმნას და კიდევ უფრო გაუმჯობესებას მოითხოვს, მაშინ სახეზეა ახალი სეგმენტის გაჩენის საშიშროება, რაც შესაძლებელია ქვეყანაში დესტაბილიზაციის ახალ კერად იქცეს.

ასეთი მდგომარეობა კი შესაძლებელია ორი სხვადასხვა ფორმით გამოვლინდეს: ტიტულარული ერი კიდევ უფრო გამალებით ცდილობს დევნილთა საკუთარ ჭერქვეშ დაბრუნებას, რასაც ეფექტური მშვიდობიანი გზების ძიებით რეალურ კონსენსუსამდე მივყავართ, ან ურიგდება არსებულ მდგომარეობის შედეგად კიდევ ერთი, ან უარეს შემთხვევაში, რამოდენიმე დამატებით კონფლიქტის წყაროს წარმოქმნას.

ამდენად, რაც უფრო მრავალსეგმენტურია სახელმწიფო, კოლაფსისა და ქაოსის მით უფრო მეტი შანსი არსებობს. ამიტომ, ასეთ ქვეყანაში სტაბილურობის ერთადერთ გარანტიად შესაძლებელია მხოლოდ კონსტიტუცია და ძლიერი სახელისუფლებო ინსტიტუტები იქცეს, რომლებიც საერთო სახალხო კონსენსუსის შედეგად იქნა შექმნილი და რომელთა შეცვლა მხოლოდ იმავე გზით არის შესაძლებელი.

________________________

1. Nordlinger, Eric ,,Conflict Resolution in Divided Societies”, in Sartori, Giovanni, ,,The Theory of Democracy Revisited” (Chatham House, 1987) p.33

2. Sartory, Giovanni, ,,The Theory of Democracy Revisited” (Chatham House, 1987) p.35

3. Adam Przeworski, ,,Sustainable Democracy”, (Cambridge University Press, 1995) p. 20

4.Robert A. Dahl, eds., ,,Political Opposition in western Democracies”, (New Haven, Conn,: Yale University Press, 1966) p. 371

5. Ghia Nodia, ,,Nationalism and Democracy”, in Larry Diamond and Marc F. Platter, eds., ,,Nationalism, Ethnic Conflict and Democracy”, (The Johns Hopkins University Press, 1994) p. 8

6. Ghia Nodia, ,,Nationalism and Democracy”, in Larry Diamond and Marc F. Platter, eds., ,,Nationalism, Ethnic Conflict and Democracy”, (The Johns Hopkins University Press, 1994) p. 8

7. Donald Rithchild & Alexander J. Groth, ,,Pathological Dimensions of Ethnicity”, Political Science Quarterly, Spring 1995, p. 74-75 Ernest Gellner, Nations and Nationalism, (Corrnel University Press,1993)

8. Rogers Brubacker, ,,National minorities, nationalising states and external national homelands in the new Europe”, Daldalus vol. 12, No 2, spring 1995, p.109

9.1951 წლის გაეროს კონვენცია „ლტოლვილთა სტატუსის შესახებ“.

10. 1998 წლის 18 თებერვლის კანონი „ლტოლვილთა შესახებ“.

წინასიტყვაობა

ნაშრომში განხილულია 1991-93 წლებში საქართველოში არსებული შიდასახელმწიფოებრივი, ე. წ. ეთნოკონფლიქტების შედეგად იძულებით გადაადგილებულ პირთა და ლტოლვილთა მიერ დაკარგული საცხოვრებელი უფლების აღდგენისა და ქონების რესტიტუციის საკითხები და მასთან დაკავშირებული როგორც საერთაშორისო, ისე შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის პრობლემები.

აღნიშნული თემის გასაანალიზებლად, ნაშრომში მიმოხილულია, როგორც საქართველოში, ისე სხვა პოსტ-კონფლიქტურ რეგიონებში, როგორებიცაა ბოსნია და ჰერცეგოვინა და ტაჯიკეთი, არსებული სიტუაცია.

ნაშრომის დასკვნაში აღინიშნება, რომ საჭიროა შემუშავდეს გრძელვადიანი სტრატეგია ყველა დაინტერესებული მხრის დაკმაყოფილების მიზნით, რომ საცხოვრებლის უფლების აღდგენითა და ქონების რესტიტუციით, შესაძლებელი გახდეს, როგორც იძულებით გადაადგილებულ პირთა და ლტოლვილთა, ისე მათი ყოფილი ქონების ახალ მესარგებლეთა ინტერესების დაცვა და მათი საცხოვრებლით უზრუნველყოფა. საქართველოში ამ პრობლემის ცალკე გადაწყვეტა (როგორც ეს ზოგიერთ უცხოელ ექსპერტს წარმოუდგენია) შეუძლებელი ჩანს. იგი განხილული და გადაწყვეტილი უნდა იქნეს კონფლიქტების გლობალური მოგვარების ერთიან ჭრილში, რომლის განუყოფელი ნაწილია რესტიტუციის პრობლემის გადაწყვეტა.

Property restitution in Georgia Problems and perspectives

Article discusses the problems of international as well as domestic law, connected with property restitution and restoration of right to residence of refugees and IDPs during 1991-93 internal ethno-conflicts in Georgia.

In Order to analyze the above-mentioned theme, the situation in Georgia, as well in other post-conflict regions such as Bosnia and Herzegovina, Tajikistan are discussed in the article.

In the conclusion, it is mentioned that it is necessary to create a long term strategy in order to satisfy all interested parties; thus along to the restoration of right to residence and property restitution will become possible to ensure protection of rights of refugees and IDPs as well as of the new beneficiaries and to provide them with residence. The separate solution of this problem in Georgia (as some foreign experts suggest) seems to be impossible. This should be discussed and solved in the context of global settlement of the conflicts, the indivisible part of which is the resolution of the problem of restitution.

Вопрос реституции имущества в Грузии: проблемы и перспективы

В труде рассмотрены вопросы восстановления права на жительство и реституции имущества насильственно-перемещённых пицам и беженцам, утратившим в результате, существующих в 1991-1993 годах в Грузии внутрегосударственных, т.н. этноконфликтов и связанные с этим проблемы как международного, так и внутрегосударственного права.

С целью анализирования данной темы, в работе рассмотрены ситуации, существующие как в Грузии, так и других пост-конфликтных регионах, таких, как Босния и Герцоговина, и Таджикистан.

В заключении работы отмечено, что необходима разработка долгосрочной стратегии, имеющей целью удовлетворение всех заинтересованных сторон, чтобы путём восстановлеия права на жительство и реституции имущества, стала возможной защита интересов и обеспечение жильем как насильственно-перемещённых лиц и беженцев, так и новых пользователей их прежнего имущества. В Грузии, отдельное решение данной проблемы (как это представляется некоторым иностранным экспертам), кажется невозможным. Она должна быть рассмотрена и решена в едином контексте глобального разрешения конфликта, неотъемлемой частью которого, является решение проблемы реституции.

ქონების რესტიტუციის საკითხი საქართველოში პრობლემები და პერსპექტივები

გიორგი პაპუაშვილი

შესავალი

ნაშრომის მიზანია, 1991-93 წლებში საქართველოში არსებული შიდასახელმწიფოებრივი კონფლიქტების, ე. წ. ეთნოკონფლიქტების¹  შედეგად იძულებით გადაადგილებულ პირთა და ლტოლვილთა მიერ დაკარგული საცხოვრებელი უფლების აღდგენის, ქონების რესტიტუციის საკითხებისა და მასთან დაკავშირებული როგორც საერთაშორისო, ისე შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის პრობლემების ანალიზი.

რესტიტუციასთან დაკავშირებული პრობლემებისა და გამოცდილების უკეთ წარმოსაჩენად, ნაშრომში მიმოხილულია საქართველოში არსებული სიტუაციის მსგავსი საკითხები სხვა ისეთ პოსტ-კონფლიქტურ რეგიონებში, როგორებიცაა ბოსნია და ჰერცოგოვინა, ტაჯიკეთი.

ასევე განხილული იქნება ჩვენთვის საინტერესო საკითხის საკანონმდებლო დონეზე შესაძლო დარეგულირების გზები, თუმცა წარმოდგენილი იქნება მათი გადაწყვეტის არა მზა რეცეპტები, არამედ მოვლენების შესაძლო განვითარებასთან დაკავშირებული პრობლემები. საკითხის სირთულის გამო, ძნელია მხოლოდ სამართლებრივი სივრცის საშუალებებით პრობლემის გადაჭრის წინასწარმეტყველება, სადაც გასათვალისწინებელია მრავალი პოლიტიკური, ეკონომიკური, სოციალური თუ სხვა პრობლემა.

ნაშრომის დასკვნაში აღინიშნება, რომ საჭიროა შემუშავდეს გრძელვადიანი სტრატეგია ყველა დაინტერესებული მხრის დაკმაყოფილების მიზნით, რომ საცხოვრებლის უფლების აღდგენითა და ქონების რესტიტუციით, შესაძლებელი გახდეს, როგორც იძულებით გადაადგილებულ პირთა და ლტოლვილთა, ისე მათი ყოფილი ქონების ახალ მოსარგებლეთა ინტერესების დაცვა და მათი საცხოვრებლით უზრუნველყოფა. ეს კი შესაძლებელი გახდება მხოლოდ კონფლიქტების საბოლოო მოგვარების ჭრილში, რომლის განუყოფელი ნაწილია რესტიტუციის პრობლემის გადაწყვეტა.

რა არის რესტიტუცია?

ჩვენში თითქმის არ იყო განვითარებული რესტიტუციის სამართალი. თუმცა ახლანდელი კანონმდებლობა მას ასე თუ ისე ეხება, იგი შეიძლება განვიხილოთ, როგორც სამართლის დარგი, რომელიც არეგულირებს, თუ როგორ უნდა მიიღოს პირმა უკანონოდ დაკარგული ქონება ან მისი საზღაური. რესტიტუცია ხშირ შემთხვევაში დაკავშირებულია ხელშეკრულების შეუსრულებლობასთან, უკანონოდ ქონებრივი ზიანის მიყენებასთან, კომუნისტური რეჟიმის მიერ ყოფილ სოციალისტურ ქვეყნებში უკანონოდ ქონების ჩამორთმევასთან, შიდასახელმწიფოებრივი კონფლიქტის შედეგად ქონებისა და საცხოვრებელის დაკარგვასთან და სხვა. რესტიტუციის საკითხი, კონკრეტული შემთხვევიდან გამომდინარე, შეიძლება იყოს როგორც კერძო, ისე საჯარო სამართლის რეგულირების სფეროში.

რესტიტუციის პრობლემის გადაწყვეტა შედარებით მარტივი მოსაგვარებელია სოფლად, სადაც მიწასთან და სახლების რეკონსტრუქციასთან დაკავშირებული საკითხების მოგვარება უფრო იოლია. ამასთან დაკავშირებით, საქართველოში საერთაშორისო ორგანიზაციების და ცენტრალური მთავრობის ღონისძიებანი უფრო რეალური ჩანს.

იმ შემთხვევაში, როცა შეუძლებელია დაკარგული ქონების აღდგენა, რესტიტუციის ერთ-ერთი მნიშვნელოვან საშუალებას წარმოადგენს კომპენსაცია. ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლომ ლითგუს საქმეზე აღნიშნა, რომ კომპენსაცია უნდა მიეცეს სწრაფი, შესაბამისი და ეფექტური ფორმით. თანხა უნდა იყოს გაცემული შესაბამისი ქონების საფასურთან. მაგრამ ყველა პირობებში ეს არ არის სრული კომპენსაციის გარანტია, რადგან ე. წ. საზოგადოებრივი ინტერესის ,,ლეგიტიმური მიზანი”, ანუ ისეთი, რაც საზოგადოებისთვის გადაუდებელ აუცილებლობას წარმოადგენს, მაგალითად, რაც აუცილებელია ეკონომიკური რეფორმების განხორციელებისათვის ან მეტი სოციალური სამართლიანობის მიღწევისათვის, შეიძლება იყოს მიზეზი, რომ სრული კომპენსაცია არ გაიცეს.²

აღსანიშნავია, რომ ლტოლვილებისა და დევნილებისათვის მნიშვნელოვანია არა მარტო სახლების თუ სხვა უძრავი ქონების, არამედ კონფლიქტის შედეგად დაკარგული მოძრავი ქონების, (ავეჯი, მანქანა, სოფლის მეურნეობის მექანიზაცია და სხვა) კომპენსაციაც. დაბრუნების მსურველებს უნდა ჰქონდეთ შესაძლებლობა განაცხადონ პრეტენზია ასეთი სახის ქონების დაბრუნებაზე. თუ გადაწყვეტილება იქნება მიღებული, რომ დამბრუნებელს აქვს მოძრავ ქონებაზე კომპენსაციის მიღების უფლება, მაშინ იგი უნდა დაკმაყოფილდეს შესაბამისი თანხობრივი ანაზღაურებით ან შესაბამისი ნივთებით.

მოძრავ და უძრავ ქონებაზე კომპენსაციის გარდა, სახელმწიფო ვალდებულია ადამიანის უფლებათა დარღვევის მსხვერპლს გადაუხადოს კომპენსაცია. ეს დაკავშირებულია ეკონომიკურ შეფასებას დაქვემდებარებულ ზიანის ანაზღაურებასთან, როგორებიცაა მაგალითად ფიზიკური ან გონებრივი ზიანი, ემოციური სტრესი, დაკარგული შესაძლებლობები, განათლების მიღების შესაძლებლობის ჩათვლით და სხვა.

თუმცა კომპენსაცია რესტიტუციის განხორციელების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი სახეა, მაგრამ ეს შეიძლება იყოს მისი განხორციელების მხოლოდ ნაწილობრივი ფორმა, რადგან ეთნიკური წმენდისა და კონფლიქტების შედეგების გამოსასწორებლად მხოლოდ ამ ფორმის გამოყენებით დიდი რისკია ჩადენილ დანაშაულობებს გარკვეულწილად მიეცეთ გამამართლებელი საშუალებები.

ფულადი კომპენსაცია იშვიათად გამოიყენება, განსაკუთრებით მაშინ, როცა საქმე ეხება საცხოვრებელი სახლების დაბრუნებას. როგორც პრაქტიკა გვიჩვენებს, ხშირ შემთხვევაში, პირები, რომლებიც მიიღებენ თანხას, ვერ ახერხებენ მის სწორად განკარგვას და უსახლოდაც კი რჩებიან. საერთაშორისო ორგანიზაციები, იგივე ბოსნიაში, ცდილობენ ასეთი ფორმა ნაკლებად გამოიყენონ. თუმცა უდავოა, რომ კომპენსაცია უნდა იყოს ამ პრობლემის სრულმასშტაბიანი გადაწყვეტის ერთ-ერთი შემადგენელი ნაწილი.

კომპენსაციის გარდა არსებობს კიდევ სხვა საშუალებები, მაგალითად, შესაბამისი საცხოვრებლით უზრუნველყოფა; სპეციალური სახელმწიფო ფონდის ჩამოყალიბება, რომელიც გამოუშვებს ამ საკითხებთან დაკავშირებით ვაუჩერებს; სახელმწიფო მიწის გადაცემა; შეღავათიანი კრედიტის მიცემა და ა.შ.

რესტიტუციასთან დაკავშირებული საერთაშორისო სამართლის ნორმები

რესტიტუციასთან დაკავშირებული პრობლემები საერთაშორისო სამართლის ნორმებით მკაფიოდაა დარეგულირებული.

რესტიტუცია მნიშვნელოვანწილად დაკავშირებულია საცხოვრებელის უფლებასთან. დღეისათვის მსოფლიოში სულ ცოტა ერთ მილიარდ ადამიანს არა აქვს უსაფრთხო და ჯანმრთელი საცხოვრებელი. თუმცა საქართველოს კონსტიტუციაში პირდაპირ არ არის მითითებული საცხოვრებლის უფლების უზრუნველყოფის შესახებ, მაგრამ საქართველოს კონსტიტუციის 39-ე მუხლის მიხედვით, კონსტიტუცია არ უარყოფს ადამიანის სხვა საყოველთაოდ აღიარებულ უფლებებს, თავისუფლებებსა და გარანტიებს, რომლებიც კონსტიტუციაში არ არის მოხსენიებული, მაგრამ თავისთავად კონსტიტუციის პრინციპებიდან გამომდინარეობს. ამავე დროს ეს მითითებულია საქართველოს მიერ აღიარებულ საერთაშორისო სამართლის ვალდებულებებში.

საცხოვრებლის უფლება კი ერთ-ერთი საყოველთაოდ აღიარებული უფლებაა, რომელიც პირველად ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაში აისახა (მუხლი 25.1). ასევე მოხსენიებულია ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო კონვენციაში (მუხლი 11.1). მათში აღნიშნულია, რომ სახელმწიფოები აღიარებენ ყველას უფლებას, ჰქონდეთ ცხოვრების თანაბარი პირობები, საცხოვრებელის უფლების ჩათვლით, რისთვისაც სახელმწიფომ შესაბამისი ნაბიჯები უნდა გადადგას. ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მე-13 მუხლით, სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა პაქტის მე-12 მუხლით და სხვა საერთაშორისო სამართლებრივი დოკუმენტებით აღიარებულია პირის თავისი წარმოშობის ქვეყანაში დაბრუნების, თავისუფალი გადაადგილების და საცხოვრებლის არჩევის უფლება.

საცხოვრებლის უფლება ამავე დროს უნდა იყოს ,,ადეკვატური”, რისთვისაც უნდა აკმაყოფილებდეს რიგ მოთხოვნებს, როგორებიცაა მცხოვრებლის უსაფრთხოება, მომსახურება, მოწყობილობებისა და ინფრასტრუქტურის არსებობა, ხელმისაწვდომობა, მდებარეობისა და კულტურული შესაბამისობა და სხვა. ადეკვატურ საცხოვრებლის უფლებისაგან განუყოფელია მცხოვრებლების ისეთი უფლებები, როგორებიცაა საცხოვრებლის თავისუფლად არჩევის, სიტყვის თავისუფლების, საკუთრების და სხვა საყოველთაო უფლებები.

50-ზე მეტი ქვეყნის კონსტიტუციაში საცხოვრებლის უფლება პირდაპირაა მითითებული. აღსანიშნავია, რომ ამ უფლების განხორციელება ხშირად მრავალ პრობლემასთანაა დაკავშირებული. უმეტეს ქვეყნებში რთულია კონსტიტუციის საფუძველზე სასამართლოში იჩივლო ცხოვრების უფლებაზე. სასამართლოები უმეტეს შემთხვევაში არ აკმაყოფილებენ უსახლკარო ხალხის სარჩელებს.

ცხოვრების უფლების ე. წ. მომხმარებელი ჯგუფები ძირითადად არიან უსახსრობის, მიწისძვრისა თუ სხვა ბუნებრივი უბედურების გამო, სახელმწიფოთაშორისო თუ შიდასახელმწიფოებრივი, მათ შორის ეთნოკონფლიქტების შედეგად უსახლკაროდ დარჩენილები.

რესტიტუციასთანაა დაკავშირებული აგრეთვე ძალადობრივი გაძევებაც. საერთაშორისო სამართალში ეს ტერმინი მოიცავს როგორც მოქმედებას, ისე შედეგს, პირის ან პირთა ჯგუფის თავიანთი სახლებიდან არანებაყოფლობით გამოსახლებას. იგი ხშირად გაიგივდება ძალადობრივ გადაადგილებასთან, საცხოვრებელი ადგილის ან ადგილმდებარეობის შეცვლასთან, ეთნიკურ წმენდასთან, ექსპროპრიაციასთან და სხვა. საერთაშორისო სამართალში ამ ყველა მნიშვნელობის ერთიან ტერმინად აღებულია ,,forced eviction” - ძალადობრივი გადაადგილება, პირის ძალადობრივი გადაადგილება თავის საცხოვრებელი სახლიდან და ამის შედეგად ადამიანის უფლებათა დარღვევა. ეს ტერმინი განსხვავდება მოსახლეობის გადაადგილებისაგან, რადგან იგი მოიცავს აგრეთვე საცხოვრებლისა და ქონებრივი უფლების დაკარგვას, რომელსაც სხვები დაეპატრონენ.

სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა პაქტის მე-17 მუხლის მიხედვით, რომელიც საქართველოს მიერ იყო რატიფიცირებული, პირის საცხოვრებელ ადგილას ჩარევა შეიძლება მხოლოდ კანონით დაშვებულ შემთხვევებში, და ისიც მხოლოდ პაქტის მიზნების დაკმაყოფილებით და საფუძვლიან პრინციპებზე დაყრდნობით.

რესტიტუციასთან დაკავშირებული საერთაშორისო პრაქტიკა

რესტიტუციასთან დაკავშირებული პრობლემების და არსებული გამოცდილების უკეთესად გასარკვევად, საინტერესო იქნება მოკლედ გადავხედოთ, თუ როგორი მდგომარეობაა სხვა პოსტ-კონფლიქტურ ადგილებში.

ბოსნიაში ამ საკითხების დარეგულირების საწყის ეტაპებზე გადამწყვეტი როლი ითამაშა ,,ბოსნია ჰერცოგოვინაში მშვიდობის ხელშეკრულებამ”, ანუ დეიტონის შეთანხმებამ. მის მე-7 დანართში ლტოლვილებსა და დევნილებს მინიჭებული აქვთ შემდეგი უფლებები და გარანტიები:

1.თავისი წარმოშობის ქვეყანაში თავისუფლად დაბრუნების უფლება;

2.კონფლიქტის შედეგად დაკარგული ქონების აღდგენის ან კონფისკაციის უფლება;

3.უსაფრთხოების გარანტი რაიმე დევნისა თუ დისკრიმინაციისაგან, განსაკუთრებით ეთნიკური წარმოშობის, აღმსარებლობის ან პოლიტიკური შეხედულების გამო;

4.მხარეების ვალდებულება, აღკვეთონ ლტოლვილთა და დევნილთა დაბრუნების ხელისშემშლელი რაიმე მოქმედება;

5.საცხოვრებელის თავისუფალი არჩევა;

6.დაბრუნებისათვის პოზიტიური პირობების შექმნა.

ამ უფლებათა განხორციელებისათვის დეიტონის ხელშეკრულებით შეიქმნა უძრავი ქონების განცხადებათა კომისია, რასაც უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა. კომისიის საქმიანობას აფინანსებს საერთაშორისო ორგანიზაციები, რომელთა გადაწყვეტილებანი ლტოლვილთა და დევნილთა ქონების რესტიტუციის საკითხებთან დაკავშირებით სავალდებულო იურიდიული ძალის მქონეა. საცხოვრებელ სახლებთან დაკავშირებულ საჩივრებზე კომისია იყენებს კომპიუტერიზებულ სისტემას და კვალიფიციურ ადგილობრივ იურისტებს, რომლებიც ეროვნული წარმოშობის მიხედვით პროპორციის საფუძველზე არიან დაკომპლექტებული.

კომისია მუშაობს თითოეულ საჩივარზე ინდივიდუალურად. მას თვეში გამოაქვს დაახლოებით 1000-მდე გადაწყვეტილება. ბოსნიაში დეიტონის ხელშეკრულების დადების შემდეგ 250 ათასი ლტოლვილი და იძულებით გადაადგილებული პირი დაუბრუნდა თავის მუდმივ საცხოვრებელ ადგილს. თუმცა მაინც ბევრი პრობლემა რჩება გადასაწყვეტი, ბოსნიაში 2 მილიონამდე პირი ჯერ კიდევ ვერ დაბრუნებულა თავის საცხოვრებელ ადგილებში.

ტაჯიკეთში რესტიტუციის პრობლემები წარმოიშვა 90-იანი წლების დასაწყისში დაწყებული შიდაკონფლიქტების დროს, რის შედეგადაც დაახლოებით 60 ათასი იძულებით გადაადგილებული პირი და ლტოლვილი გადავიდა ავღანეთის ტერიტორიაზე, ხოლო 500 ათასი შეეხიზნა დედაქალაქ დუშანბეს ან მთიან რეგიონებს. ამ პირების მიერ თავიანთი საცხოვრებლების მიტოვების შედეგად დიდი რაოდენობის თავისუფალი საცხოვრებლის გაჩენის გამო, მათ ხშირად იკავებდნენ დაპირისპირებული ჯგუფის წარმომადგენლები, რაც რესტიტუციის განსახორციელებლად დამატებით პრობლემას ქმნიდა. პატრონებისათვის თავიანთი ქონების დაბრუნების უზრუნველსაყოფად ცენტრალურმა ხელისუფლებამ მიიღო რიგი ნორმატიული აქტები. ამ აქტების მიღების შედეგად, ძირითადი საცხოვრებელი სახლები ჩამოერთვათ უკანონო მფლობელებს და დაუბრუნდათ ნამდვილ მესაკუთრეებს. ამის მიზეზად ასახელებენ ამ ქვეყანაში კომუნისტური მმართველობიდან შემორჩენილი სამართლებრივი სისტემის განგრძობადობას, სადაც კონფლიქტის დროსაც კი სამართლებრივი სისტემის მუშაობა შენარჩუნებული იყო (განსხვავებით საქართველოსაგან).

საქართველოში არსებული კონფლიქტები

საქართველოში არსებული შიდასახელმწიფოებრივი კონფლიქტებიდან, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, რესტიტუციასთან დაკავშირებით, განვიხილავთ მხოლოდ ე. წ. ეთნოკონფლიქტებს - ცხინვალის რეგიონში და აფხაზეთში.

ცხინვალის კონფლიქტი.

1991-92 წლებში, საქართველოს ამ რეგიონში ადგილობრივ ქართველ და ოს მოსახლეობას შორის კონფლიქტის შედეგად 53 ათასზე მეტი ადამიანი გახდა იძულებით გადაადგილებული პირი ან ლტოლვილი. ამ პირთაგან ქართული მოსახლეობა ძირითადად გაბნეულია გორისა და მის მიმდებარე რაიონებში და დედაქალაქ თბილისში, ოსური მოსახლეობის დიდი ნაწილი გადასულია რუსეთის ფედერაციაში, ძირითადად ჩრდილოეთ ოსეთის რესპუბლიკა - ალანიაში, ან სახლობენ ქართველების მიერ დატოვებულ ჯავისა და ქ. ცხინვალის ადგილებში.

კონფლიქტის დაკონსერვებისა და მშვიდობის აღდგენის ნელი, მაგრამ საკმაოდ მტკიცე პროცესიის დაწყების შემდეგ, ლტოლვილებისა და დევნილების ნაწილმა სპონტანურად დაიწყო დაბრუნება თავის საცხოვრებელ ადგილებში. თუმცა ორგანიზებულად და მასიურად დაბრუნებულთა რიცხვი მაინც ნაკლებია.

ცხინვალის რეგიონში გაეროს ლტოლვილთა უმაღლესი კომისარიატის ეგიდით რეპატრიაცია განიცადა მხოლოდ 400 ოჯახმა (თუმცა აღსანიშნავია, რომ ეს ძირითადად შეეხო ოსურ ოჯახებს). გაეროს უმაღლესი კომისარიატის მიერ დახმარება გაეწია 425 დაბრუნებულ ოჯახს. დახმარება ძირითადად გამოიხატებოდა საშენი მასალებისა და სახლების გადასახურავად აუცილებელი მოწყობილობების უზრუნველყოფით (რომელიც ძირითადად ორ ოთახზე იყო გათვლილი). მათ შორის 346 ოსური და 79 ქართული ოჯახი იყო. საქართველოს მთავრობის მიერ აღდგენილი იქნა რამდენიმე ათეული სახლი მთლიანად. მათგან პროპორცია იყო ზუსტად ნახევარი ოსური და ნახევარი ქართულ ოჯახებზე.

1997 წლის 13 თებერვალს ვლადიკავკაზში დადებული ქართულ-ოსური კონფლიქტის შედეგად ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა თავის მუდმივ საცხოვრებელ ადგილებში ნებაყოფლობითი დაბრუნების წესის შესახებ შეთანხმება აღიარებს აღნიშნულ პირთა (გარდა სამხედრო დამნაშავეებისა) უფლებას, შესაბამისი საბუთების წარმოდგენის შემთხვევაში, თავისუფლად და უსაფრთხოდ დაბრუნდნენ თავიანთ მუდმივ საცხოვრებელ ადგილებში და აღდგენილ იქნენ იმ ქონებრივ უფლებებში, რაც მათ გააჩნდათ კონფლიქტის დაწყებამდე. პროცედურა ეყრდნობა ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა დაბრუნების შესაძლებლობის შემთხვევაში მათ მიერ დაბრუნების სურვილზე და აგრეთვე იმაზე, რომ მათი საცხოვრებელი ადგილები გათავისუფლებულია სხვა შესაძლო ლტოლვილებისა და დევნილების მიერ.

პროცედურის მნიშვნელოვანი ნაკლია, რომ იგი არა სამართლებრივი, არამედ უფრო პოლიტიკური ხასიათის დოკუმენტია. ამასთანავე მასში არ არის დარეგულირებული, თუ რა უნდა მოხდეს, თუ ლტოლვილები ან დევნილები არ გაათავისუფლებენ სხვა ლტოლვილებისა თუ დევნილების დაკავებულ საცხოვრებელ ადგილებს. ეს დოკუმენტი არ იძლევა საშუალებას, საცხოვრებლისა და ქონებრივი რესტიტუციის პრობლემების ფართო მასშტაბის სისტემური დარეგულირებისა.

აღსანიშნავია, რომ უცხოეთის ზოგიერთი ექსპერტის აზრით, საცხოვრებლისა და ქონების დაბრუნების ერთ-ერთ მთავარ სამართლებრივ პრობლემად გვევლინება 1983 წლის საქართველოს საბინაო კოდექსი (რომელიც უკვე ძალაში აღარ არის), რომლის 69-ე მუხლის მიხედვითაც საცხოვრებელი სახლი, რომელიც არა საკუთრების, არამედ სარგებლობის უფლებით ჰქონდა გადაცემული პირს, შეიძლება ჩამორთმეული ყოფილიყო მოსარგებლისაგან, იმ მიზეზით, რომ იგი 6 თვეზე მეტი ხნის განმავლობაში რაიმე არსებითი მიზეზის გარეშე არ ცხოვრობდა ამ საცხოვრებელ სახლში. კანონით გათვალისწინებული იყო 8 არსებითი მიზეზის შესაძლო არსებობა. მაგალითად, სამხედრო სამსახურში ან მივლინებაში ყოფნა და ა.შ. ასე რომ სასამართლოს მიერ ამ მიზეზით შეიძლებოდა სახლის ჩამორთმევა.

როცა დევნილები და ლტოლვილები მიმართავენ სასამართლოებს ამ წესით მათთვის ბინით სარგებლობის ჩამორთმეული უფლების აღსადგენად, ხშირად მათ უარს ეუბნებიან სარჩელის დაკმაყოფილებაზე. თუმცა არის საპირისპირო შემთხვევებიც, საქართველოს უზენაეს სასამართლოში რვა ასეთი საქმე განიხილებოდა, რომელთაგანაც სასამართლომ 6 შემთხვევაში დააკმაყოფილა მოსარჩლეების მოთხოვნა³. პრობლემა ხშირად ის არის, რომ სასამართლოს მიმართვის შემდეგ ამ პირებს არა აქვთ შესაბამისი იურიდიული განათლება ან არ შეუძლიათ აიყვანონ ადვოკატი.

აფხაზეთის კონფლიქტი.

აფხაზეთის კონფლიქტის შედეგებისა და დღევანდელი სიტუაციის გათვალისწინებით ერთმნიშვნელოვნად შეიძლება ითქვას, რომ სიტუაცია ჩვენთვის არსებული საკითხთან დაკავშირებით გაცილებით რთულია, ვიდრე ცხინვალის რეგიონში.

1993 წლის მიწურულს, ფაქტიურად მთელი ქართული (და არა მარტო ქართული) მოსახლეობა - 300 ათასამდე პირი, გამოდევნილ იქნა აფხაზეთის ტერიტორიდან, რომლებიც დღეისათვის საქართველოს სხვა კუთხეებში თუ სხვა სახელმწიფოებში დევნილისა თუ ლტოლვილის სტატუსით სარგებლობენ.

მრავალ სხვადასხვა სახის მიღებულ დოკუმენტებს შორის, რომელთა ძირითადი ნაწილი პოლიტიკური ხასიათისა იყო და ფაქტიურად არ სრულდებოდა, ყველაზე მეტად აღსანიშნავია 1994 წლის 3 აპრილს მოსკოვში მიღებული ოთხმხრივი (ქართული და აფხაზური მხარეები, რუსეთი და გაერო) შეთანხმება ნებაყოფლობით დაბრუნებისა და რეპატრიაციის შესახებ.

შეთანხმებით დაფიქსირდა მხარეთა მზადყოფნა დევნილთა და ლტოლვილთა აფხაზეთის ტერიტორიაზე უსაფრთხო და ღირსეული დაბრუნების შესახებ. მხარეები აგრეთვე იღებდნენ ვალდებულებას, დაბრუნებული პირებისათვის მათ მიერ კონფლიქტის შედეგად დატოვებული მოძრავი და უძრავი ქონების დაბრუნების უზრუნველყოფას. უძრავი ქონების აღდგენის შეუძლებლობის შემთხვევაში უნდა გაცემულიყო შესაბამისი კომპენსაცია, რომლის მექანიზმები სპეციალურ კომისიას უნდა შეემუშავებინა. კომისია შედგებოდა ოთხივე მხარის წარმომადგენლებისაგან.

კომისიას საკმაოდ ფართო უფლებამოსილებები და სერიოზული ამოცანები ჰქონდა დაკისრებული, მათ შორის რესტიტუციის საკითხებთან დაკავშირებით. სამწუხაროდ კომისიის მუშაობას რეალური შედეგები არ მოჰყოლია. არ მომხდარა დევნილთა და ლტოლვილთა მასობრივი დაბრუნება. კომისიის ეგიდით მხოლოდ რამდენიმე ათეული ადამიანი დაბრუნდა. თუმცა გალის რაიონში თვითონ მოსახლეობამ არაორგანიზებულად დაიწყო დაბრუნება, მაგრამ როგორც გალის ბოლო მოვლენებმა აჩვენა, ისინი კვლავ იძულებული გახდნენ, დაეტოვებინათ თავიანთი საცხოვრებელი ადგილები.

გაერომ და სხვა საერთაშორისო ორგანიზაციებმა გარკვეული სამუშაო გასწია დაბრუნებულთა დასახმარებლად, იგივე ზოგიერთი სკოლისა თუ სახლების შესაკეთებლად გალის რაიონში თუ საქართველოს სხვა რაიონებში, ძირითადად სამეგრელოს რეგიონში, დევნილთათვის დროებითი საცხოვრებელის უზრუნველსაყოფად და სხვა. საქართველოს მთავრობამაც, შეძლებისდაგვარად, შეძლო დევნილთა დიდი ნაწილის დროებითი საცხოვრებლით მინიმალურ დონეზე უზრუნველყოფა. მაგრამ ეს, რა თქმა უნდა, საკმარისი არ არის გამომდინარე ქვეყნის საკმაოდ მწირი ბიუჯეტიდან და მხოლოდ დროებითი ზომებია მიღებული კონფლიქტის საბოლოო გადაწყვეტამდე.

დასკვნა

საქართველო შეუერთდა მრავალ საერთაშორისო ხელშეკრულებას და შესაბამისად იკისრა საერთაშორისო სამართლით აღიარებული ვალდებულებანი, ამავე დროს ქვეყანას რეალური პერსპექტივები გააჩნია, უახლოეს ხანში, გაწევრიანდეს ევროპის საბჭოში, რაც ამ ვალდებულებათა მონიტორინგისა და შესრულების საკითხებს უფრო აქტუალურს გახდის. საქართველოს მოუწევს არსებული ვალდებულებების შესრულებისადმი სერიოზული ყურადღების მიქცევა, თუ სურვილი აქვს, რომ ცივილიზებული საერთაშორისო თანამეგობრობის წევრობაზე გააჩნდეს პრეტენზია.

რესტიტუციის პრობლემის გადაწყვეტაც საერთაშორისო სამართლის ვალდებულებებთანაა დაკავშირებული, იგივე საცხოვრებელის უფლების, საცხოვრებელი ადგილიდან გაძევების აღკვეთის და სხვა.

როგორც ნათლად ჩანს, აღნიშნულ პირთათვის კომპენსაციები ძალიან მნიშვნელოვან ფინანსურ ხარჯებთანაა დაკავშირებული და სახელმწიფომ საკმაოდ სერიოზული პოლიტიკური გადაწყვეტილება უნდა მიიღოს იმის თაობაზე, თუ რა ვალდებულებებს აიღებს იგი ზემოაღნიშნული პრობლემების მოგვარების პროცესში (განსაკუთრებით დღევანდელი ფინანსური და ეკონომიკური ვითარების გათვალისწინებით, როცა სახელმწიფო ვერ უზრუნველყოფს სოციალურად ყველაზე დაუცველი ფენების მოთხოვნებს) და ეს გადაწყვეტილება აუცილებლად უნდა გამომდინარეობდეს სახელმწიფოს ფინანსური შესაძლებლობებიდან, რათა იგი არ დარჩეს მხოლოდ შიშველ პოლიტიკურ ნებად. მით უფრო, თუ ფინანსური კომპენსაციების გადახდა საქართველოს ისედაც მწირი სახელმწიფო ბიუჯეტის ხარჯზე განხორციელდება.

მნიშვნელოვანი პრობლემა დგება იმისა, თუ რა პასუხიმგებლობა უნდა გაინაწილონ რესტიტუციის საკითხებთან მიმართებაში ცენტრალურმა ხელისუფლებამ და ადგილობრივმა სეპარატისტულმა ხელისუფლებამ. მთელი პასუხისმგებლობა იქნება ცენტრზე, რომელიც წარმოადგენს ქართულ სახელმწიფოს და იღებს საერთაშორისო ვალდებულებებს. მაგრამ რეალობა ისეთია, რომ ყოფილ სამხრეთ ოსეთის ტერიტორიის ნაწილში მოქმედებს ე. წ. სამხრეთ ოსეთის ხელისუფლების იურისდიქცია და კანონმდებლობა⁴ , ნაწილში კი საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლების იურისდიქცია და კანონმდებლობა. აფხაზეთის ტერიტორიაზე ცენტრალური ხელისუფლების იურისდიქცია და შესაბამისად არ ვრცელდება. ამიტომ საკითხის საკანონმდებლო დონეზე დარეგულირების ნებისმიერი ვარიანტის განხილვისას ეს პრობლემა წინ წამოიწევს და წარმოიშობა სხვა, ე. წ. ცალ კარში თამაშის პრობლემა, როდესაც მხოლოდ ცენტრალური ხელისუფლება იქნება პასუხისმგებელი და ვალდებული აღებული მოვალეობების შესრულებაზე.

კონფისკაციებთან დაკავშირებით შეიძლება წარმოიშვას სხვა პრობლემებიც. ძნელი იქნება რეალური ქონების შეფასება, რაც უნდა გაიცეს კონფისკაციის სახით, რადგან იმ დროისათვის ჯერ არ იყო ჩამოყალიბებული თავისუფალი ბაზარი. პრობლემა შეიძლება აღმოჩნდეს აგრეთვე ის, რომ ბევრ პირს არა აქვს დოკუმენტაცია იმისა, რომ დატოვებული ქონება მას ეკუთვნოდა. მაშინ ნაკლებ იყო განვითარებული ქონების დამადასტურებელი რეგისტრი და რაც არსებობდა იგივე სახლის გეგმა თუ სხვა საბუთები ხშირ შემთხვევაში განადგურებულია.

საერთაშორისო ორგანიზაციების ზოგიერთი წარმომადგენელი საქართველოს ხელისუფლებას რესტიტუციის პრობლემის მოსაგვარებლად სთავაზობს, რომ მიღებულ იქნეს:

1.პრეზიდენტის განკარგულება დაბრუნების უფლების შესახებ, რომელიც იქნება დეკლარაციული ხასიათის და უნდა შექმნას ოფიციალური საფუძველი იმ უფლებების აღიარებისათვის, რაც დაკავშირებულია ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა დაბრუნებასთან;

2. საცხოვრებლისა და საკუთრების რესტიტუციის შესახებ კანონი, რომელმაც უნდა უზრუნველყოს ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა უფლება მათი საცხოვრებლების რესტიტუციაზე;

3. ამასთანავე უნდა შეიქმნას საბინაო და ქონებრივი საკითხების თაობაზე პრეტენზიების განმხილველი კომისია, რომელმაც უნდა განიხილოს და გადაწყვიტოს ნებისმიერი პრეტენზია, წარდგენილი ლტოლვილების, იძულებით გადაადგილებული პირების ან საცხოვრებლების მეორადი მფლობელების მიერ. კომისიის მუშაობამ უნდა აღკვეთოს შესაბამისი საჩივრებით სასამართლო სისტემის პოტენციური გადატვირთვა, რაც თავის მხრივ მნიშვნელოვნად შეაფერხებს დაბრუნების პროცესს და მისი საქმიანობა უნდა კონტროლდებოდეს გაეროს ლტოლვილთა უმაღლესი კომისარიატის (UNHCR) და ევროპის უშიშროებისა და თანამშრომლობის ორგანიზაციის (OSCE) მიერ და მის გადაწყვეტილებებს უნდა ჰქონდეს იურიდიულად სავალდებულო ხასიათი. ასევე გარანტირებული უნდა იყოს აპელაციის უფლება, რომლებიც შეტანილ უნდა იქნეს საქართველოს უზენაეს სასამართლოში.

რესტიტუციის კანონთან დაკავშირებით შეიძლება აღინიშნოს, რომ გააზრებულ უნდა იქნეს საზოგადოდ ასეთი კანონის საჭიროების საკითხი. იგივე საერთაშორისო ექსპერტების აღიარებით, საქართველოს კანონმდებლობით საკმაოდ კარგად არის დაცული ადამიანის უფლებები, მათ შორის ქონებრივი უფლებებიც. საქართველოს კონსტიტუცია, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი და ბევრი სხვა კანონი შეიცავს მთელ რიგ ნორმებს, რომლებიც მოწოდებულია, დაიცვან ეს უფლებები უკანონო ხელყოფისაგან, ხოლო უკვე დარღვეული უფლებები აღადგინონ და შესაბამისი პასუხისმგებლობა დააკისრონ ზიანის მიმყენებელს. ამიტომ აქ მთავარ პრობლემად მიმაჩნია არა კანონის მიღება, არამედ არსებული ნორმების რეალური ამოქმედება. ამასთან აქაც ე. წ. ცალ კარში თამაშის დილემამ შეიძლება იჩინოს თავი, რადგან ცხინვალისა თუ აფხაზეთის პრობლემების საბოლოო გადაწყვეტამდე მხოლოდ ცენტრს მოუწევს კანონით აღებულ ვალდებულებათა შესრულება. ეს თავისთავად შეიძლება კარგი ჟესტი იყოს საქართველოს ხელისუფლების მხრიდან, მაგრამ ამას შეიძლება სხვა გართულებებიც მოჰყვეს, თუნდაც კონფლიქტის რეგიონებიდან დევნილი ქართველი მოსახლეობის მიმართ სამართლიანობის პრინციპიდან გამომდინარე.

ერთი რამ ნათელია, რომ აფხაზეთში და ცხინვალის რეგიონში ერთნაირი მიდგომის გამოყენება შეიძლება არ გამოგვადგეს. ამიტომ თვით რესტიტუციის კანონის პანაცეად გახდომა არ შეიძლება. კანონს გაუჭირდება განსაზღვროს დიფერენცირებულად აფხაზეთში და ცხინვალის რეგიონში არსებული პრობლემები, ასევე ამ შემთხვევაში შეიძლება დადგეს რესტიტუციის მოთხოვნის პრობლემა სხვა ჯგუფების მხრიდან, მაგალითად, კომუნისტური მმართველობის დროს, ვისაც ჩამოართვეს ქონება, ანდა საქართველოში სხვა შიდასახელმწიფოებრივი კონფლიქტების შედეგად, მიწისძვრებისა თუ სხვა მიზეზების შედეგად დაზარალებულთა მიერ.

ნებისმიერი საკანონმდებლო დარეგულირების ვარიანტის პირობებში მისი განხორციელების ორი გზა იქნება ასარჩევი: ერთია სასამართლო სისტემის ფარგლებში, და მეორე სპეციალური კვაზი-სასამართლო ორგანოს შექმნა (მსგავსი ბოსნიაში არსებულისა).

სპეციალური კომისიის შექმნასთან დაკავშირებით, დასაფიქრებელია, თუ რამდენად მიზანშეწონილი იქნება, ამგვარმა კომისიამ ვინმეს მიაკუთვნოს ან ჩამოართვას რაიმე ქონება, როდესაც მისი გადაწყვეტილებათა გასაჩივრება შეიძლება სასამართლოში. აქ ასევე შეიძლება დადგეს იგივე ცალ კარში თამაშის პრობლემა, თუ ასეთი კომისიის შექმნის მყარი გარანტიები არ იქნება ჩადებული.

სასამართლო სისტემის ფარგლებში რესტიტუციის საკითხების გადაჭრის ის ნაკლია, რომ იგი ჯერ კიდევ გაუმართავად მუშაობს. ამავე დროს, სასამართლო პროცედურის საშუალებით რესტიტუციის საკითხების გადაწყვეტა საკმაოდ ძვირი იქნება მოსახლეობისათვის, რომელსაც ისედაც დიდი სოციალური პრობლემები აწევს. ამის გარდა, ეს ისევ პოლიტიკურ საკითხებზეა მიბმული, მაგალითად საქართველოს მთელს ტერიტორიაზე ერთიანი კანონმდებლობისა და ერთიანი სასამართლო სისტემის არსებობასთან დაკავშირებით.

საქართველოს სასამართლოების მიერ გამოტანილი რამდენიმე გადაწყვეტილება ოსი ეროვნების მოქალაქეთა სასარგებლოდ რესტიტუციის საკითხებთან დაკავშირებით, აგრეთვე ის, რომ ქვეყანაში დაწყებულია იმედისმომცემი სასამართლო რეფორმა, გარკვეულ პერსპექტივებს უქმნის ამ საკითხის ცხინვალის რეგიონში მოგვარებას. სასამართლოთა სასარგებლოდ შეიძლება იმოქმედოს იმანაც, რომ საქართველო მალე გაერთიანდება ევროპის საბჭოში და ჩვენი სასამართლოები იძულებული იქნებიან ანგარიში გაუწიონ ევროსაბჭოს სტანდარტებს. მაგრამ აქ მნიშვნელოვანი პრობლემა წარმოჩნდება. ცხინვალის რეგიონში დამოუკიდებელ სასამართლო სისტემის ფუნქციონირებაზე ჯერჯერობით საუბარი ზედმეტია.

სასამართლო სისტემის ვარიანტის აფხაზეთში გამოყენება უახლოეს მომავალში ფაქტიურად შეუძლებლად მიმაჩნია. ეს კვლავ და კვლავ დამოკიდებული იქნება პრობლემის პოლიტიკურ თუ სხვაგვარ გადაწყვეტაზე, ცენტრსა და ავტონომიას შორის უფლებამოსილებათა გამიჯვნაზე. აქ გასათვალისწინებელია ისიც, რომ რესტიტუციის მოთხოვნა ძირითადად ქართველი ეროვნების პირებზე მოვა, რადგან მათმა უდიდესმა ნაწილმა დატოვა რეგიონი და გააჩნიათ საცხოვრებლისა და ქონებრივი პრეტენზიები.

აფხაზეთში უფრო რეალური ჩანს უცხოეთის ქვეყნებისა და ორგანიზაციების მონაწილეობით სპეციალური ორგანოს შექმნა, ანუ ბოსნიის ვარიანტის გამოყენება. ასეთ მცდელობას ჰქონდა ადგილი, როდესაც 1994 წლის შეთანხმებით შეიქმნა ოთხმხრივი კომისია დევნილთა და ლტოლვილთა დაბრუნების მატერიალური უზრუნველყოფის საქმესთან დაკავშირებით.

მაგრამ კომისიამ რეალურად თავისი ფუნქციები ვერ შეასრულა, რადგან მისი საქმიანობის უზრუნველყოფად არ არის გათვალისწინებული სათანადო გარანტიები და პასუხიმგებლობის მექანიზმები. ესეც კონფლიქტის საბოლოო გადაწყვეტასთანაა დაკავშირებული. ამ მხრივ შეიძლება გამოდგეს ბოსნიის მაგალითი. მაგრამ იქ მისი შესრულების სულ სხვა პირობები იყო. მხარეები ასრულებდნენ დეიტონის შეთანხმებას, რომლის ნაწილი იყო კომისიის შექმნა. დეიტონის შეთანხმების შესრულების უზრუნველყოფის გარანტი კი იყო მთელი საერთაშორისო საზოგადოებრიობა, უპირველეს ყოვლისა კი, ჩრდილოეთ ატლანტიკური ორგანიზაცია, თავისი სამხედრო ბერკეტებით, (რომელიც გამოიყენა კიდეც საჭიროებისას), გაერო, ევროკავშირი. აფხაზეთთან მიმართებაში ასეთი მექანიზმები არ არსებობს.

საბოლოოდ შეიძლება ითქვას, რომ რესტიტუციის პრობლემის სამართლებრივი საშუალებებით ნებისმიერი ვარიანტით გადაწყვეტა ე. წ. ეთნოკონფლიქტების შედეგად დაზარალებული მოსახლეობისათვის სასიცოცხლო აუცილებლობას წარმოადგენს და მოითხოვს გრძელვადიან სტრატეგიაზე გათვლილ სერიოზულ გააზრებას. მაგრამ მისი ცალკეული გადაწყვეტა, (როგორც ეს ზოგიერთ უცხოელ ექსპერტს წარმოუდგენია) შეუძლებელი ჩანს. იგი პირდაპირაა დაკავშირებული კონფლიქტების საბოლოო გადაწყვეტაზე და განხილულ უნდა იქნეს კონფლიქტების გლობალური მოგვარების ერთიან ჭრილში.

___________________

1. ,,ეთნოკონფლიქტი” დამკვიდრებული ტერმინია ექსპერტებსა და საერთაშორისო ლიტერატურაში, თუმცა მე ვემხრობი იმ მოსაზრებას, რომ ცხინვალის რეგიონში და აფხაზეთში განვითარებული მოვლენები უფრო პოლიტიკური ხასიათისა იყო, თუმცა მათმა შემდგომმა განვითარებამ ეთნოკონფლიქტებისათვის დამახასიათებელი ნიშნებიც შეიძინა

2. ეს ფაქტორიც გასათვალისწინებელი იქნება საქართველოს რეალობიდან გამომდინარე.

3. თუმცა ცხინვალში ქართველების მიერ სარჩელის შეტანის შემთხვევები დაფიქსირებული არ არის.

4. აღსანიშნავია, რომ ე. წ. სამხრეთ ოსეთის რესპუბლიკის გამოცხადების შემდეგ, მისმა ხელისუფლებამ, იმის გამო, რომ საკუთარი კანონმდებლობა არ გააჩნდათ, აამოქმედა რუსეთის ფედერაციული რესპუბლიკის კანონმდებლობა ე. წ. სამხრეთ ოსეთის ტერიტორიაზე. თუმცა ეხლა ცდილობენ რუსეთის კანონმდებლობა საკუთარი კანონმდებლობით შეცვალონ.

წინასიტყვაობა

ცივი ომის დასასრულმა მრავალ საერთაშორისო შეიარაღებულ კონფლიქტს დაუდო სათავე. შეიარაღებული კონფლიქტების უპირველესი და ყველაზე დაუცველი მსხვერპლი მშვიდობიანი მოსახლეობაა. მათ დასაცავად საერთაშორისო თანამეგობრობამ შექმნა საკმაოდ მრავლისმომცველი სამართლებრივი ბაზა - საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი.

საერთაშორისო სამართალში პირთა განსაკუთრებულ კატეგორიად განიხილება ლტოლვილები. მათი სამართლებრივი სტატუსი და შესაბამისი რეჟიმი ცალკე რეგულირების თემაა, რომელსაც ე. წ. ლტოლვილთა სამართალი მოიცავს. თუმცაღა, ისეთ კონკრეტულ გარემოში, რომელსაც შეიარაღებული კონფლიქტი ჰქვია, ლტოლვილთა სამართალი ასპარეზს უთმობს საერთაშორისო ჰუმანიტარულ სამართალს.

წინამდებარე სტატიაში წარმოდგენილია ის სამართლებრივი საფუძვლები რასაც უშუალოდ შეიარაღებული კონფლიქტების დროს ლტოლვილთა დასაცავად გვთავაზობს საერთაშორისო საჯარო სამართლის ერთ-ერთი დარგი - საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი იგივე შეიარაღებული კონფლიქტების სამართალი. სტატია წარმოადგენს ასევე მცდელობას, შედარებულ იქნეს ეს უკანასკნელი ლტოლვილთა სამართალს, რომელიც ლტოლვილთა მდგომარეობას გაცილებით ფართოდ არეგულირებს. გარდა ამისა სტატია მიუთითებს იმ ხარვეზებზეც, რომლებიც ლტოლვილთა ეფექტური დაცვის სფეროში სამართლის ამ ორი დარგისათვისაა დამახასიათებელი.

Refugees and Armed conflicts

The end of the Cold War generated most of the both international and non-international armed conflicts. The first and most unprotected victims of those conflicts were civilian population. In order to protect them international Community has created a vast legal base - International Humanitarian Law.

Refugees are granted a special status under the international Law. The legal status and the corresponding regime of those are the separate themes included in the refugee law. However, in the circumstances of the armed conflict International Humanitarian law takes over the refugee law.

This article presents the legal basis, introduced by one of the fields of the international public law - international humanitarian law, the same as armed conflict law, for the protection of refugees during the armed conflicts. The article also presents the attempt compare the latter with refugee law that vastly regulates position of refugees. Article also stresses on the gaps characterising both fields of law for the effective protection of refugees.

Беженцы и вооружённые конфликты

Завершение холодной войны, положило начало международным и немеждународным вооруженным конфликтам. Первой и самой беззащитной жертвой вооружённого конфликта является мирное население. Для их защиты Международное сообщество создало достаточно всеобъемлющую правовую базу - Международное Гуманитарное право.

В Международном праве, беженцы рассматриваются как особенная категория лиц. их правовой статус и соответственный режим является темой отдельного регулирования, которую охватывает так независимое право беженцев. Хотя в такой конкретной обстановке, которая называется вооружённым конфликтом, право беженцев уступает место Международному Гуманитарному праву.

В настоящей статье представлены те правовые основы, которые, для защиты беженцев непосредственно во время вооружённых конфликтов, предлагает одна из отраслей Международного публичного права - Международное Гуманитарное право, оно же Право вооружённых конфликтов. Сиатья также представляет собой попытку сравнения последнего с Правом беженцев, которое регулирует положение беженцев более широко. Кроме этого статья указывает на те недостатки, которые характерны для этих двух отраслей права в сфере эффективной защиты беженцев.

ლტოლვილები და შეიარაღებული კონფლიქტები საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის კონტექსტში

ზურაბ ბურდული

I. შესავალი

ბერლინის კედლის დაცემას, რომელთანაც ასოცირდება ცივი ომის დასასრულის დასაწყისი, თან მოჰყვა მთელ რიგ ღირებულებათა გადაფასება, წლების განმავლობაში ავად თუ კარგად დამყარებული მსოფლიო წესრიგის უზრუნველმყოფი მექანიზმების ნგრევა. თუ რაიმეზე მტკივნეულად აისახა ეს პროცესები, პირველ რიგში ადამიანის უფლებათა დაცვის სფეროში არსებულ ფასეულობებზე. ცივი ომის პერიოდის მსოფლიო წესრიგიდან, კალეიდოსკოპური სიჩქარით განვითარდა ქაოსური კონფლიქტები - საერთაშორისო თუ შიდასახელმწიფოებრივი, გაჩნდა ომის უამრავი კერა, უფრო მეტი კი - დაძაბულობის, რომელიც დღესაც არსებობს და არავინ უწყის, როდის გადაიზრდება კონფლიქტში. ომი კი ადამიანს, ამ უზენაეს ღირებულებას და მის თანდაყოლილ თუ ცივილიზაციის მონაპოვარ უფლებებს შთანთქავს. თვალი მიეჩვია ექს-იუგოსლავიიდან, ყოფილი საბჭოთა რესპუბლიკებიდან, სომალიდან თუ ნიგერიიდან აყრილი, სახლ-კარ დამწვარი და თავშესაფრის საძიებლად მავალი ხალხის ამსახველ ყოველდღიურ სურათებს. ეს ყველაფერი ცხადყოფს, თუ რაოდენ დაუცველია მოსახლეობა ცივი ომის შემდგომი შეიარაღებული კონფლიქტებისაგან.

უსასრულო დებატები, საერთაშორისო ჩაურევლობასა თუ ჰუმანიზმის პრინციპების საყოველთაობაზე, საბოლოო ჯამში მიდის იმისკენ, რომ საერთაშორისო საზოგადოებრიობას კიდევ ერთხელ უხდება თავისი სისუსტის აღიარება მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ მისხალ-მისხალ შექმნილი და კაცობრიობის დაცვის სამსახურში ჩამდგარი საერთაშორისო-სამართლებრივი ინსტრუმენტების ცხოვრებაში გატარებისა და მათი ყველას მიერ დაცვა-პატივისცემის გარანტირების საქმეში. არადა, საერთაშორისო-სამართლებრივი ბაზა საკმაოდ ფართო და ყოვლისმომცველია. 1945 წლის შემდგომ, მოკლე პერიოდშივე, საერთაშორისო ასპარეზზე გამოჩენილ ხელშეკრულებებში უკვე აისახა შესაძლო კონფლიქტების ჰუმანიზაციის ტენდენციები, ომის დამანგრეველი შედეგებისაგან მოსახლეობის დაცვის მექანიზმები და მათ შორის ლტოლვილთა სამართლებრივი მდგომარეობა.

წინამდებარე სტატიაში შევეცდებით წარმოვაჩინოთ ის სამართლებრივი საფუძვლები, რასაც ლტოლვილთა დასაცავად გვთავაზობს საერთაშორისო საჯარო სამართლის ერთ-ერთი დარგი - საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი, იგივე შეიარაღებული კონფლიქტების სამართალი უშუალოდ შეიარაღებული კონფლიქტების დროს. შევეცდები ასევე, ეს უკანასკნელი შევადარო ლტოლვილთა სამართალს, რომელიც მათ მდგომარეობას გაცილებით ფართოდ არეგულირებს.

II. ჰუმანიტარულ-ნორმატიული კონტექსტი

ლტოლვილთა დაცვის საერთაშორისო-სამართლებრივი რეგულირება შეიარაღებული კონფლიქტების სფეროში მოიცავს ერთის მხრივ საერთაშორისო ჰუმანიტარულ სამართალს,¹ stricto sensu, ხოლო მეორეს მხრივ - ლტოლვილთა სამართალს. პირველ საერთო შეხების წერტილს სამართლის ამ ორ დარგს შორის ლტოლვილის დეფინიცია გვაძლევს. ლტოლვილი, როგორც ლტოლვილთა სამართლის, ისე საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის მიხედვით, უნდა იმყოფებოდეს თავისი წარმოშობის ქვეყნის გარეთ. ეს ფაქტორი განასხვავებს მას არსებითად იძულებით გადაადგილებული პირის სტატუსისგან, რომელზეც მოგვიანებით გავამახვილებთ ყურადღებას.

II. A. საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი:

II. A 1. საერთაშორისო ნორმატიული აქტები:

ლტოლვილთა შესახებ არსებული ნორმები საერთაშორისო ჰუმანიტარულ სამართალში თავმოყრილია ძირითადად ორ დოკუმენტში. ესენია:

- ომის დროს მოსახლეობის დაცვის შესახებ ჟენევის 1949 წლის 12 აგვისტოს IV კონვენცია;

- 1977 წლის 8 ივნისის I დამატებითი ოქმი.

საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის ეს ინსტრუმენტები მოწოდებული არიან, ჰუმანიზმის მინიმალური ნორმების საშუალებით დაიცვან მშვიდობიანი მოსახლეობა შეიარაღებული ძალების მიერ მათი უფლებამოსილების გადამეტებისა და ომის სხვა მავნე შედეგებისაგან. აქვე ხაზი უნდა გაესვას იმ გარემოებას, რომ საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი ძირითადად შეიარაღებული კონფლიქტებისას გამოიყენება. მისი რეგულირების არეალი ქრონოლოგიურად კონფლიქტით იწყება და მის დასრულებას ემთხვევა.

ლტოლვილთა სამართალი ლტოლვილის დევნაზე, ან დევნის დასაბუთებულ საშიშროებაზე აფუძნებს ადამიანის დაცვის მისეულ კონცეფციას. შეიარაღებული კონფლიქტები აქ შეიძლება იყოს ერთ-ერთი შემთხვევა, მაგრამ არა ერთადერთი.

საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი, განსხვავებით ლტოლვილთა სამართლისაგან, არ აფუძნებს ლტოლვილთა დაცვის მექანიზმს ამ უკანასკნელთა დევნის ან ამის საშიშროების კრიტერიუმზე. მოტივაცია, თუ რატომ, რა მიზეზით იმყოფება ეს ადამიანი კონფლიქტის ზონაში, არანაირ მნიშვნელობას არ ატარებს ჰუმანიტარული სამართლისათვის. ერთადერთი და გადამწყვეტი კრიტერიუმი, რომლის მიხედვითაც საერთაშორისო ჰუმანიტარულ სამართალში განიხილება ლტოლვილი, ესაა მშვიდობიანი (სამოქალაქო) მოსახლეობის კონტექსტი და შესაბამისად, მფარველობა ატარებს საომარი მოქმედებებისა და მათი მავნე შედეგებისაგან ლტოლვილის მაქსიმალური დაცვის მიზანს, კონფლიქტის საერთაშორისო თუ არასაერთაშორისო ხასიათის მიუხედავად.

- ძირითადი სამართლებრივი ნორმების მოკლე მიმოხილვა.

- ჟენევის 1949 წლის 12 აგვისტოს კონვენცია:

მუხლი 44.

ეს მუხლი წარმოადგენს კონვენციის იმ თავის ნაწილს, რომლითაც დარეგულირებულია მეომარი მხარეების ტერიტორიაზე მყოფ უცხოელთა მდგომარეობა და შესაბამისი სამართლებრივი რეჟიმი. ამ მუხლის თანახმად:

,,ამ კონვენციით გათვალისწინებული კონტროლის ღონისძიებების გატარებისას დამკავებელი სახელმწიფო არ მოეპყრობა ლტოლვილებს, როგორც უცხოელ მტერს, რომლებიც ფაქტიურად ვერ სარგებლობენ ვერცერთი ხელისუფლების მფარველობით - მხოლოდ და მხოლოდ მათი მოწინააღმდეგე სახელმწიფოსადმი იურიდიული მიკუთვნების ნიადაგზე”.

IV კონვენცია, რომელიც დროში უსწრებს ჟენევის 1951 წლის კონვენციას ლტოლვილთა შესახებ, არ განსაზღვრავს ცნებას - ლტოლვილი. ის მხოლოდ მიუთითებს იმ პირთა აქტუალურ მდგომარეობაზე, რომლებიც არ ან ვერ სარგებლობენ რომელიმე სახელმწიფოს მფარველობით იმ დროს, როცა ლტოლვილთა სამართალი იძლევა ლტოლვილის სტატუსის მოპოვების (მინიჭების) კრიტერიუმების განსაზღვრებას. შესაბამისად, საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლისათვის ყველა პირი, რომელიც არ ან ვერ სარგებლობს სახელმწიფოს მფარველობით და იმყოფება კონფლიქტში ჩართული სახელმწიფოს ტერიტორიაზე, ითვლება ლტოლვილად.

რა სახის კონტროლის ღონისძიებებზე საუბრობს კონვენციის 44-ე მუხლი? საქმე ეხება იმ ტიპის კონტროლის ზომებს, რომლებიც შეიძლება კონფლიქტის დროს გატარებულ იქნეს მტრული სახელმწიფოს ეროვნებისადმი de jure მიკუთვნებული უცხოელების მიმართ. მაგალითად, ერაყისა და კოალიციურ სახელმწიფოებს შორის შეიარაღებული კონფლიქტის დროს, ზოგიერთმა დასავლურმა სახელმწიფომ, უსაფრთხოების მიზნით, მოახდინა მათ ტერიტორიაზე მყოფ ერაყელთა დროებითი ინტერნირება. პრინციპში, ასეთი ღონისძიება განზოგადებული წესით არ უნდა შეხებოდა ლტოლვილის სტატუსის მქონე ერაყელებს, რომლებიც თავშესაფრის უფლებით სარგებლობდნენ ამ ქვეყნებში სწორედ იმის გამო, რომ დევნის საშიშროებას გამოექცნენ ერაყიდან, უარი თქვეს რა ამით თავისი წარმოშობის ქვეყნის მფარველობაზე.

ასე, რომ 44-ე მუხლი, მიუხედავად იმისა, რომ არ გამორიცხავს ლტოლვილების მოხვედრას უსაფრთხოების ზომების შესაძლო გამოყენების რეჟიმში, მაინც მიუთითებს მათზე (ლტოლვილებზე), როგორც სპეციალურ შემთხვევაზე. ამასთანავე სახელმწიფოებს მიანიშნებს, რომ ისინი განიხილონ ცალკე რეჟიმში, როგორც პირები, რომლებმაც ფაქტიურად გაწყვიტეს თავისი წარმოშობის ქვეყანასთან (თავშესაფრის ქვეყნის მოწინააღმდეგე სახელმწიფოსთან) ოფიციალური ურთიერთობა.

მუხლი 70.

ეს მუხლი ჩართულია კონვენციის მე-3 თავში ოკუპირებული ტერიტორიების შესახებ. ამ მუხლის მეორე პარაგრაფის თანახმად (ოკუპაციამდე ჩადენილი სამართალდარღვევები):

,,ოკუპანტი სახელმწიფოს ქვეშევრდომები, რომლებმაც კონფლიქტის დაწყებამდე ოკუპირებულ ტერიტორიაზე ჰპოვეს თავშესაფარი, არ შეიძლება დაკავებული, დევნილი, დასჯილი ან დეპორტირებული იქნენ ოკუპირებული ტერიტორიიდან, გარდა კონფლიქტის დაწყების შემდეგ ჩადენილი სამართალდარღვევებისათვის ან კონფლიქტამდე ჩადენილი საჯარო სამართლის დანაშაულებისათვის და იმ შემთხვევაში, თუ იმ სახელმწიფოს კანონმდებლობით, რომლის ტერიტორიაც ოკუპირებულია, გამართლებული იქნებოდა ექსტრადიცია მშვიდობიანობის დროს.,,

ეს მუხლი ავსებს 44-ე მუხლს, რომელიც ეხება ლტოლვილთა ურთიერთობას დამკავებელ სახელმწიფოსთან. ამ შემთხვევაში დამკავებელი სახელმწიფოს როლში მათი წარმოშობის (მოქალაქეობის) სახელმწიფო გამოდის, რადგან ეს უკანასკნელი გვევლინება ოკუპანტი სახელმწიფოს ამპლუაში. ცხადია, ეს დებულება ძნელად აღსასრულებელია, რადგან ოკუპანტი სახელმწიფო, როგორც წესი, ცდილობს დასაჯოს ან დააბრუნოს თავის ქვეყანაში მისგან გამოქცეული პირები.

- I დამატებითი ოქმი:

1977 წელს, როდესაც დღის წესრიგში დადგა ჟენევის 1949 წლის კონვენციების სრულყოფა დამატებითი ოქმებით, გაეროს ლტოლვილთა უმაღლესმა კომისარიატმა (გლუკი) გამოთქვა სურვილი ჩართულიყო ოქმის ტექსტში ერთი მუხლი, რომელიც, exspressis verbis, მიეძღვნებოდა ლტოლვილებს, როგორც კონვენციების მე-4 მუხლით განსაზღვრული დაცული პირების კატეგორიაში შემავალ სუბიექტებს. ამით უზრუნველყოფილი იქნებოდა ის, რომ ამიერიდან ლტოლვილები ისარგებლებდნენ არა მხოლოდ 44-ე და 70.2-ე მუხლების მფარველობით, არამედ როგორც სამოქალაქო პირები მთლიანად IV კონვენციის პირველი და მესამე თავების დაცვით.

სწორედ ამ ინიციატივის წყალობით აღმოჩნდა I დამატებით ოქმში 73-ე მუხლი, რომლის თანახმადაც:

,,პირები, რომლებიც საომარი მოქმედებების დაწყებამდე ითვლებიან აპატრიდებად ან ლტოლვილებად შესაბამის სახელმწიფოში მოქმედი საერთაშორისო აქტებისა თუ ადგილსამყოფლის (მიმღები) სახელმწიფოს შიდა კანონმდებლობის მიხედვით, ჩაითვლებიან დაცულ პირებად IV კონვენციის I და III თავების გაგებით, ნებისმიერ შემთხვევაში და ყოველგვარი \\დისკრიმინაციის გარეშე.,,

ამ მუხლის ანალიზი კიდევ ერთხელ ადასტურებს იმ მოსაზრებას, რომ საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლისათვის ლტოლვილის ცნების დეფინიცია და მისი ლტოლვილობის მიზეზები ნაკლებად საინტერესოა. ეს დებულება ერთ რეჟიმში აყენებს აპატრიდებს და ლტოლვილებს და შესაბამისად დაცვის ერთნაირ მექანიზმს სთავაზობს მათ. გარდა ამისა, ამ მუხლის წყალობით, ლტოლვილები ჟენევის IV კონვენციის მფარველობის ქვეშ მყოფი დაცული პირების კატეგორიაში შევიდნენ, რამაც ერთიორად გაზარდა მათი სტატუსი და სათანადო მფარველობის მოცულობა.

II. A. 2. ჰუმანიტარული ორგანიზაციების როლი:

როგორც ყველა სხვა საერთაშორისო კონვენცია, ისე ჟენევის დოკუმენტებიც საერთაშორისო ჰუმანიტარული ნორმების დაცვის ვალდებულებას ძირითადად წევრ-სახელმწიფოებს აკისრებს. შესაბამისად, იმ ჰუმანიტარული ორგანიზაციების ,,არსენალში”, რომელთაც მინიჭებული აქვთ უფლება, თვალყური ადევნონ ჟენევის სამართლის კეთილსინდისიერად შესრულებას, ძალიან მწირი საშუალებები მოიპოვება სახელმწიფოთა მიერ ჰუმანიტარული სამართლის დარღვევების აღკვეთისათვის, მიუხედავად იმ სპეციფიური ფუნქციებისა, რომლებიც ამ ორგანიზაციებს საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის მიერ განესაზღვრათ.

ამ თვალსაზრისით პირველ რიგში წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტი და წითელი ჯვრის ეროვნული საზოგადოებები გამოგვადგება მაგალითად. მათ ფუნქციებსა და მნიშვნელობაზე აქ არ შევჩერდებით, რადგან ეს საკმაოდ ფართო თემაა და სცილდება ჩვენი კვლევის საგანს. თუმცაღა, ყურადღებას გავამახვილებთ ერთ გარემოებაზე: საერთაშორისო ჰუმანიტარულ სამართალში არსებობს მფარველი სახელმწიფოს ცნება. ესაა სახელმწიფო (სახელმწიფოები), რომელსაც კონფლიქტის მონაწილე სახელმწიფოები მიანდობენ მათი ჰუმანიტარული ინტერესების დაცვას, კერძოდ, მოწინააღმდეგის ხელში მოხვედრილი მათი ჯარისკაცების, დაჭრილების, ავადმყოფების თუ სამოქალაქო პირებზე ზრუნვას და მეთვალყურეობას. იმ შემთხვევაში, როცა საქმე ეხება ლტოლვილებს, ანუ პირებს, რომლებმაც უარყვეს თავისი სახელმწიფოს მფარველობა, მფარველი სახელმწიფოს ინსტიტუტი ნაკლებად ეფექტური ხდება ამ უკანასკნელთა დაცვის უზრუნველყოფისათვის. სწორედ აქ წარმოჩინდება საერთაშორისო ორგანიზაციების განსაკუთრებული როლი: ჟენევის IV კონვენციის მე-11 მუხლი ითვალისწინებს მფარველი სახელმწიფოს ნაცვლად ჰუმანიტარული, მიუკერძოებელი და ნეიტრალური საერთაშორისო ორგანიზაციის შერჩევას. ასე მაგალითად, შეიძლება ჩაითვალოს წითელი ჯვრის საზოგადოება, რომელზეც კონვენცია პირდაპირ მიუთითებს. თუმცა, ვფიქრობთ, ისეთი ორგანიზაცია, როგორიცაა გაეროს ლტოლვილთა უმაღლესი კომისარიატი, სავსებით შესაძლოა ლტოლვილებთან დაკავშირებულ სპეციფიურ ასპექტში გამოვიდეს ჟენევის კონვენციებით გათვალისწინებული მფარველი სახელმწიფოს როლში.

საერთაშორისო ჰუმანიტარულ სამართალში მაინც არის გარკვეული ხარვეზები ლტოლვილების დაცვის შესახებ ნორმებში. ასე, მაგალითად, ზემოხსენებული I დამატებითი ოქმის 73-ე მუხლი ფორმალურად არ ვრცელდება იმ ლტოლვილებზე, რომლებიც ასეთად იქცნენ კონფლიქტის დაწყების შემდეგ, რადგან ამ მუხლის დაცვის ქვეშ მხოლოდ კონფლიქტის დაწყებამდე ლტოლვილად აღიარებული პირები მოიაზრება.

III. A. 1. ლტოლვილთა საერთაშორისო სამართალი

სტატიის ამ ნაწილში შემოგთავაზებთ ლტოლვილთა სამართლად წოდებული სფეროს ძირითადი საერთაშორისო ნორმების ზოგად მიმოხილვას, რაც საშუალებას მოგვცემს შევუდაროთ ეს უკანასკნელი საერთაშორისო ჰუმანიტარულ სამართალს და შევეცადოთ მათ საერთო კონტექსტში გაანალიზებას.

- ლტოლვილთა საერთაშორისო სამართლის უნივერსალური და რეგიონალური აქტები.

ლტოლვილთა საერთაშორისო სამართალი მოიცავს საერთაშორისო სამართლებრივ ნორმებს, რომლებიც ლტოლვილის სტატუსს და მასთან დაკავშირებულ საკითხებს არეგულირებს.

1951 წლის ჟენევის კონვენცია და 1967 წლის ოქმი ლტოლვილთა სტატუსის შესახებ, ისევე როგორც გაეროს ლტოლვილთა უმაღლესი კომისარიატის წესდება, წარმოადგენს ლტოლვილთა საერთაშორისო სამართლის უნივერსალურ იურიდიულ დოკუმენტებს. რაც შეეხება რეგიონალურ აქტებს, მაგალითად შეიძლება მოვიყვანოთ აფრიკის ერთობის ორგანიზაციის 1969 წლის კონვენცია, რომელიც აფრიკაში ლტოლვილთა სპეციფიურ საკითხებს ეხება.

ლტოლვილთა საერთაშორისო სამართალი გამოიყენება ინდივიდის ლტოლვილად აღიარების მომენტიდან. შესაბამისად, დიდ მნიშვნელობას იძენს ის კრიტერიუმები, რომელთა მიხედვითაც შესაძლებელია ამ სტატუსის მიღება. საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის საპირისპიროდ ლტოლვილთა საერთაშორისო სამართალი მოქმედებს შეიარაღებული კონფლიქტის არსებობის ან არარსებობის მიუხედავად. საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი უზრუნველყოფს სამოქალაქო მოსახლეობის დაცვას კომბატანტების (მეომრების) უფლებების შეზღუდვით მაშინ, როცა ლტოლვილთა საერთაშორისო სამართალი უზრუნველყოფს დევნის მსხვერპლთა დაცვას, უკრძალავს რა ლტოლვილის მიერ თავშესაფრად არჩეულ ქვეყანას ამ უკანასკნელის იძულებით უკან დაბრუნებას (non-refoulement) მისი წარმოშობის ქვეყანაში.

ლტოლვილთა საერთაშორისო სამართლის წყაროები გვაძლევს ლტოლვილის სტატუსის მისაღებად საჭირო ელემენტების ამომწურავ სიას:

- პირი უნდა იმყოფებოდეს თავისი წარმოშობის ქვეყნის გარეთ;

- მას უნდა ჰქონდეს დევნის დასაბუთებული შიში;

- დევნა (დევნის საშიშროება) უნდა იყოს კარგად მოტივირებული და განპირობებული 1951 წლის კონვენციაში ამომწურავად ჩამოთვლილი მიზეზებით, როგორიცაა რასა, რელიგია, ეროვნება, სოციალური ჯგუფისადმი მიკუთვნება, ან პოლიტიკური შეხედულებები;

- დევნის (დევნის საშიშროების) გამომწვევი მოვლენები უნდა მომხდარიყო 1951 წლამდე. (ეს კრიტერიუმი 1967 წლის ოქმის ხელმომწერი სახელმწიფოებისათვის უკვე მოხსნილია, მაგრამ მხოლოდ კონვენციის წევრი სახელმწიფოებისათვის არსებობს).

ზემოაღნიშნული კრიტერიუმები საკმაოდ ბევრ კითხვას ბადებს, რომელთა ზედაპირული ანალიზი საკმაოდ შორს წაგვიყვანს. ასე, მაგალითად, რამდენად დასაბუთებული შეიძლება იყოს დევნის შიში? რაში გამოიხატება დევნა? ვინ შეიძლება იყოს დევნის სუბიექტი? როგორ განვსაზღვროთ სოციალური ჯგუფისადმი კუთვნილება? ეს და სხვა მრავალი საკითხი დღემდე ბოლომდე გადაჭრილი არაა და ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში პერსონიფიცირებული და სუბიექტური კრიტერიუმებით განსჯის საგანს წარმოადგენს.

როგორც 1951 წლის კონვენციის 1-ლი მუხლიდან ჩანს, კონფლიქტის არსებობა დევნის აუცილებელ მოტივად არაა ჩათვლილი. შესაბამისად, პირი, რომელიც ლტოლვილის სტატუსს ითხოვს მხოლოდ და მხოლოდ მის ქვეყანაში კონფლიქტის არსებობის მოტივით, პრინციპში არ ფლობს საკმარის საფუძველს 1951 წლის კონვენციის მიხედვით სტატუსის მისაღებად. საერთაშორისო სამართალი თვლის, რომ ასეთი პირებისადმი საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლით შეთავაზებული მფარველობა საკმარისია. თუმცა, აღნიშვნის ღირსია ის გარემოება, რომ უცხო ქვეყნის მიერ ინტერვენციის ან ტერიტორიის მთლიანი ან ნაწილობრივი ოკუპაციის დროს შეიძლება პროვოცირებულ იქნეს დევნის პროცესები ერთი ან რამდენიმე ზემოთ ჩამოთვლილი მოტივით. მსგავს შემთხვევებში ლტოლვილის სტატუსის მიღება უმეტესწილად დამოკიდებულია იმაზე, შეძლებს თუ არა სტატუსის მაძიებელი პირი საკუთარი ქვეყნის ტერიტორიაზე დევნის საფუძვლიანი შიშის დასაბუთებას და იმას, რომ მისი სახელმწიფო ან მფარველი სახელმწიფო ვერ უზრუნველყოფს მის დაცვას. აქაც პრობლემა პერსონიფიცირებულ მიდგომას საჭიროებს.

შეიარაღებული კონფლიქტი, როგორც საფუძველი ლტოლვილის სტატუსის საძიებლად გათვალისწინებულია მხოლოდ ერთი საერთაშორისო კონვენციით. ესაა აფრიკის ერთობის ორგანიზაციის 1969 წლის კონვენცია, რომელიც ლტოლვილის დეფინიციაში გარკვევით აღწერს შეიარაღებული კონფლიქტის, როგორც დევნის მოტივის არსებობას. დეფინიციის შემცველი მუხლის პირველი ნაწილი თანხვდება 1967 წლის ოქმის ანალოგიურ დებულებას, ხოლო მეორე ნაწილი ჩამოყალიბებულია შემდეგი რედაქციით:

,,ლტოლვილად ჩაითვლება აგრეთვე ყველა პირი, რომელიც აგრესიის, უცხოური ოკუპაციის, უცხოური დომინაციის ან მისი წარმოშობის ან ეროვნების ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე ან მის ნაწილში საჯარო წესრიგის სერიოზულად ხელმყოფი მოვლენების გამო იძულებულია დატოვოს თავისი საცხოვრებელი და თავშესაფარი ეძიოს თავისი წარმოშობის ან ეროვნების ქვეყნის გარეთ”.

- ლტოლვილის სტატუსის მოპოვების სამართლებრივი შედეგები:

ლტოლვილის სტატუსის მოპოვება იწვევს ლტოლვილთა საერთაშორისო სამართლებრივი აქტებით გათვალისწინებული უფლებებისა და მოვალეობების წარმოშობას. საერთო წესით, ლტოლვილები სარგებლობენ იმავე (ძირითადად სამოქალაქო) რეჟიმით, რაც დადგენილია უცხოელთათვის, მაგრამ მათი მდგომარეობის სპეციფიკიდან გამომდინარე, ლტოლვილებს გააჩნიათ დამატებითი გარანტიები. მაგალითად, იგივე non-refoulement-ის პრინციპი, რომელიც ქვაკუთხედია ლტოლვილთა დაცვის სფეროში. გარდა ამისა, ლტოლვილს, როგორც წესი, გამარტივებული პროცედურით უნდა შეეძლოს ნატურალიზება. ხაზგასასმელია ისიც, რომ ლტოლვილად აღიარებული პირი გლუკის მანდატშიც ხვდება და ეძლევა საშუალება ამ ორგანიზაციაზე გავლით მიიღოს მფარველობის გაცილებით ფართო ხარისხი, დამატებითი გარანტიები და მათი პრობლემის მოგვარების ფართომასშტაბიანი და მყარი საფუძვლები.

- ლტოლვილთა საერთაშორისო სამართლის ხარვეზები:

ისტორიული მიზეზების გამო, ლტოლვილთა საერთაშორისო სამართლის ერთ-ერთ მთავარ ხარვეზად მისი წყაროების (1951 წლის კონვენცია და 1967 წლის ოქმი) მოძველებულობა მიიჩნევა. ეს აქტები ძირითადად ცივი ომის პერიოდის პირმშოა. შესაბამისად, ისეთი მოვლენებით გამოწვეული მასობრივი გადაადგილებები, როგორებიც იყო დეკოლონიზაცია, ლათინოამერიკული და აზიური კრიზისები, ცივი ომის შემდგომი ეთნოკონფლიქტები, ვერ იქნებოდა მათში ადექვატურად ასახული. ამ ინსტრუმენტების მიდგომა, როგორც ვნახეთ, ინდივიდუალური, პერსონიფიცირებულია მაშინ, როცა ბოლო ათწლეულის პროცესები კოლექტიურ მიდგომას საჭიროებს. ლტოლვილის სტატუსის განმსაზღვრელი კრიტერიუმების შეზღუდულობა და ამომწურავობა ბევრ შემთხვევაში არ იძლევა საშუალებას ადექვატური ზომები იქნეს მიღებული სხვადასხვა საფუძვლის მქონე პრობლემების გადასაჭრელად.

კიდევ ერთი საკითხი, რომელიც საკმაოდ მტკივნეულია ლტოლვილთა საერთაშორისო სამართლისათვის და არა მხოლოდ მისთვის, არამედ მთლიანად საერთაშორისო სამართლისათვის. ესაა მისი იმპლემენტაციის გარანტირების სისუსტე. ფაქტიურად არ არსებობს სერიოზული სანქციები, რომლებიც შეიძლება გამოყენებულ იქნეს იმ სახელმწიფოთა წინააღმდეგ, რომლებიც არ იცავენ კონვენციით ან ოქმით ნაკისრ ვალდებულებებს, არ უშვებენ ქვეყანაში ლტოლვილის სტატუსის მაძიებლებს ან მათ უკან აბრუნებენ. მაგალითისათვის ბოსნიაში ეთნიკური წმენდის შედეგად გამოწვეულ მასობრივ გადაადგილებებზე დასავლური სახელმწიფოების საკმაოდ ცივი რეაგირებაც იკმარებს.

- საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი და ლტოლვილთა საერთაშორისო სამართალი:

შეიძლება ითქვას, რომ სამართლის ეს ორი, ერთმანეთისგან საკმაოდ განსხვავებული დარგი, a priori, ურთიერთშემავსებელია. შეიძლება ასევე ითქვას, რომ თუკი ლტოლვილთა საერთაშორისო სამართალი არ ითვალისწინებს სპეციალურ დებულებებს იმ ლტოლვილებისათვის, რომლებიც საკუთარი წარმოშობის თუ თავშესაფრის ქვეყნიდან შეიარაღებულ კონფლიქტს გაურბიან, ეს იმ მიზეზით, რომ საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი (იდეაში) სთავაზობს დაცვის მთელ კომპლექსს, რომელიც ჟენევის 1949 წლის კონვენციებითა და მათი 1977 წლის დამატებითი ოქმებითაა გათვალისწინებული. მიუხედავად ამისა, სამართლის ეს ორი დარგი ერთმანეთს არ გამორიცხავს და მათ შეიძლება გამოყენება ჰპოვონ ერთმანეთის გვერდიგვერდ.

ამის ნათელი მაგალითია ის მჭიდრო და ნაყოფიერი თანამშრომლობა, რაც წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტსა და გაეროს ლტოლვილთა უმაღლეს კომისარიატს შორის არსებობს. მათი კონკრეტული პროგრამები ძალიან ხშირად შეთანხმებულია და ერთობლივად მიმდინარეობს. არის შემთხვევები, როდესაც მიუხედავად ქვეყანაში მიმდინარე სამოქალაქო ომისა, ადგილი აქვს ნებაყოფლობითი დაბრუნების ფაქტებს, ან ისეთ შემთხვევებს, როდესაც მშვიდობის აღდგენის დასახული გეგმები მთლად ზუსტად ვერ ხორციელდება და კონფლიქტის ხელახალი გაღვივების საფრთხე წარმოიქმნება. ამ დროს ლტოლვილთა სამართლის ,,მაშველად,, საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი გვევლინება, რომელიც ლტოლვილთა დაცვის მინიმალურ გარანტიებს ამოქმედებს სამოქალაქო მოსახლეობის კონტექსტში.

IV. ცივი ომის შემდგომი შეიარაღებული კონფლიქტები და ლტოლვილები

ცივი ომის შემდგომი კონფლიქტების ბუნება და მათი ,,მრავალფეროვნება,, სერიოზული გამოწვევაა როგორც საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლისა და ლტოლვილთა საერთაშორისო სამართლისათვის, ისე ამ სფეროში მოღვაწე საერთაშორისო ორგანიზაციების მანდატისათვის. ამ კონფლიქტების უმრავლესობას თან ახლავს მოსახლეობის მასობრივი გადაადგილებები. საბჭოთა კავშირის ნგრევამ პროვოცირება გაუკეთა მრავალ რეგიონალურ კონფლიქტს, რომელშიც აღარ იგრძნობა რა სუპერ-სახელმწიფოთა დაპირისპირების საფრთხე, სრული გაქანება მიეცა ნაციონალისტურ, ეთნიკურ და რელიგიურ ფაქტორებს, რომლებიც მანამდე მიჩუმათებული იყო. ამ კონფლიქტების წარმომშობი მიზეზების ნაირფეროვნება ართულებს მათი დარეგულირების ყველასთვის მისაღები განზოგადებული საშუალებების გამოძებნას.

ამ მდგომარეობის ფონზე უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება ცივი ომის შემდგომ ერთობ გააქტიურებულ საერთაშორისო საზოგადოებრიობის ჩარევას. ამგვარი ჩარევა, მოგეხსენებათ, საკმაოდ გაძნელებული იყო გაეროს უშიშროების საბჭოს შიგნით ვეტოს უფლების ფაქტიურად პერმანენტული გამოყენებით. ცივი ომის დასრულების შემდეგ კი გაეროს წესდების VII თავის გამოყენების შემთხვევები უფრო და უფრო ხშირი ხდება. თუმცაღა, აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ პრობლემათა პოლიტიკური გადაჭრის გზების ძიებისას უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება ამოსავალ წერტილად ჰუმანიტარული მიზნების მიჩნევას და მათ პრიორიტეტებად დასახვას.

ამ თვალსაზრისით შეიძლება დავაფიქსიროთ გარკვეული თანხვედრა და ამავე დროს წინააღმდეგობა კონფლიქტების მოწესრიგების პოლიტიკურ და ჰუმანიტარულ ამოცანებს შორის: ერთ შემთხვევაში, თუკი საერთაშორისო ძალების მობილიზება და მათი ჩარევა ხელს უწყობს სამშვიდობო (peace keeping) პროცესების დაჩქარებას (თუნდაც იძულების გზით) და ამით უადვილებს საქმიანობას საერთაშორისო ჰუმანიტარულ ორგანიზაციებს, მეორეს მხრივ ამდაგვარი საერთაშორისო ღონისძიებები ხშირად იძულებაზე, ეკონომიკურ თუ პოლიტიკურ სანქციებზეა გათვლილი (ემბარგო) და პირველ რიგში სწორედ ყველაზე მეტად დაუცველ კატეგორიას - მშვიდობიან მოსახლეობას აყენებს ზიანს. ამ დროს ჰუმანიტარული ორგანიზაციებს უხდებათ თავიანთი ჰუმანიტარული მისიის ერთობ დელიკატურად განხორციელება, რათა არც საერთაშორისო სანქციებს აუარონ გვერდი და ამავე დროს დაიცვან მოსახლეობა მათი მავნე შედეგებისაგან.

ბოლოსიტყვაობა

ალბათ, ეჭვი აღარავის ეპარება იმაში, რომ ცივი ომის დასასრულმა დღის წესრიგში დასვა ევროპაში (და არა მარტო ევროპაში) არსებული პოლიტიკური რუქის გადახედვის აუცილებლობა. სამწუხაროდ, ამით გამოწვეული ცვლილებების გზა მეტწილად კონფლიქტებზე გადის, სადაც მშვიდობიანი მოსახლეობის ბედ-იღბალი ხშირად სამხედრო ,,ღირებულებად” იქცევა ხოლმე. საერთაშორისო სამართალი, იქნება ის ჰუმანიტარული თუ ლტოლვილთა, ცუდადაა აღჭურვილი საიმისოდ, რომ ხელი შეუშალოს მოსახლეობის იძულებით გადაადგილების პროცესებს, როდესაც ეს უკანასკნელი კონფლიქტის ობიექტი ხდება.

თუ იმასაც გავითვალისწინებთ, რომ საერთაშორისო ორგანიზაციებისათვის მინიჭებული ნებისმიერი ახალი ფუნქცია სუვერენიტეტის დათმობად ფასდება და სახელმწიფოები ძნელად ეგუებიან ამ ფაქტს, ცხადი ხდება, რომ უახლოეს მომავალში მიზანშეწონილი იქნებოდა არა ახალ, უფრო ძლიერ სამართლებრივ აქტებზე ოცნება, არამედ უკვე არსებულის იმპლემენტაციის გაძლიერება, მათი პატივისცემისა და სახელმწიფოთა მიერ აღსრულების მიმართულებით მუშაობა.

საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი ისევე, როგორც ლტოლვილთა საერთაშორისო სამართალი ვერ შეძლებს კონფლიქტების მოგვარების პოლიტიკური მეთოდების ჩანაცვლებას, მაგრამ მათ შეუძლიათ ბევრ შემთხვევაში იხსნან ადამიანები, გადაარჩინონ კიდევ ერთი სიცოცხლე. ეს უაღრესად რთული მისიაა, მაგრამ უალტერნატივო.

წინასიტყვაობა

სტატიაში საუბარია იმ პრობლემებზე რაც ტიპიურია დევნილი და ლტოლვილი ქალებისათვის.

მოკლედ მიმოხილულია საერთაშორისო პაქტებითა და კონვენციებით ქალის უფლებებთან დაკავშირებული საკითხები.

განხილულია დისკრიმინაციის ცნებასთან და დისკრიმინაციასთან დაკავშირებული საკითხები, რაც ძირითადად ეყრდნობა ,,ქალის წინააღმდეგ მიმართული ყველა ფორმის დისკრიმინაციის აღმოფხვრის შესახებ” კონვენციის (CEDAW) მონაცემებს.

განხილულია ძალადობასთან, ოჯახის დაგეგმვასთან, ჯანმრთელობის დაცვასთან და დასაქმებასთან დაკავშირებული პრობლემები.

Problems connected to refugee and persecuted women

The article discusses problems typical for Internally Displaced Persons (IDPs) and refugee women, as well as the issues connected with woman's rights according to the international conventions and pacts.

Definition of discrimination and the issues connected with discrimination given and explored by the CEDAW are also discussed in the article.

Article also deals with the problems connected with violence, family planning, health protection and employment.

Проблемы, связанные с вопросами беженцев и преследуемых женщин

В статье речь идёт о тех проблемах, которые типичны для беженцев и преследуемых женщин.

Коротко рассмотрены международные пакты и конвенции, связанные с вопросами прав женщин.

Рассиотрены вопросы связанны с понятием дискриминацией, что в основном опирается на данные конвенции (CEDAW) о ,,Ликвидации всех форм дискриминации, направленной против женщин”.

Рассмотрены проблемы, связанные с насилием, планированием семьи, защитой здоровья и трудоустроиством.

პრობლემები ლტოლვილ და დევნილ ქალებთან დაკავშირებული საკითხების შესახებ

მარინე მესხი

რა აიძულებს ადამიანს, დევნილად ან ლტოლვილად იქცეს? რა აიძულებს ადამიანს, დატოვოს მშობლიური ადგილები თავშესაფარი ეძებოს თავისი ქვეყნის ფარგლებს გარეთ ან თუნდაც ქვეყნის შიგნით?

ხშირ შემთხვევაში ესაა შიში, უფრო ხშირად კი სიკვდილის შიში. ეთნიკური თუ რელიგიური მიზეზით დევნა, სტიქიური უბედურება, პოლიტიკური კონფლიქტი თუ სამოქალაქო ომი, ყველა შემთხვევა საშიშროების მიხედვით დამიზნებული ტყვიის ტოლფასია და არაფერი ისე არ ანგრევს ადამიანის ცნობიერებას როგორც შიში.

მითუმეტეს, როცა სუბიექტი ქალია., ხოლო კონფლიქტებს თუ ომებს თან ახლავს ოჯახების დაშორება, გაუპატიურება, დამცირება.

რეალობა მწარეა და ვერსად გაექცევი: ომს კანონები არა აქვს.

დღეს, ადამიანის უფლებათა დაცვის კონტექსტში ძალიან ხშირად გვიწევს საუბარი ლტოლვილთა ან დევნილთა უფლებების შესახებ. კიდევ უფრო ხშირად ვსაუბრობთ ქალის უფლებების შესახებ. სტატიის მიზანი არ არის ლტოლვილთა ან დევნილთა შორის განსხვავებაზე საუბარი და არც იმ მიზეზების ძიება, რის გამოც შეიძლება თუნდაც ერთი ქალიც კი ლტოლვილად ან დევნილად იქცეს. არც ლტოლვილ და დევნილ ქალებს დავაშორებდი ერთმანეთს, თუმცა მე შორსა ვარ იმ აზრისაგან რომ მათ აბსოლუტურად იდენტური პრობლემები აქვთ. ბუნებრივია არა. უბრალოდ, ამ შემთხვევაში საუბარი გვექნება იმ საერთო პრობლემების შესახებ, რაც ქალისათვის დევნილის ან ლტოლვილის მდგომარეობას ახლავს.

მოკლე ისტორიული ექსკურსი ქალის უფლებების შესახებ

საქართველოს სახელმწიფო იცავს და ცნობს საყოველთაოდ აღიარებულ ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებს, რაც აღიარებულია საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავით. ბუნებრივია, კონსტიტუცია იცავს ადამიანის იმ უფლებებსაც, რომელიც გამომდინარეობს კონსტიტუციის ძირითადი პრინციპებიდან, თუნდაც მასში ხაზგასმის გარეშე.

გაერთიანებული ერების ორგანიზაციამ შეიმუშავა იქნა უამრავი საერთაშორისო დოკუმენტი ადამიანის უფლებათა დაცვის შესახებ და ეს პროცესი დღესაც გრძელდება.

საქართველომ, როგორც ახალმა დემოკრატიულმა სახელმწიფომ უკვე განახორციელა გარკვეული ნაბიჯები ქვეყანაში ადამიანის უფლებების დაცვის განსამტკიცებლად. პირველ რიგში, 1991 წლის 15 სექტემბერს საქართველოს უზენაესი საბჭოს დადგენილებით აღიარებულ იქნა 1948 წლის გაეროს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია; საქართველოს რესპუბლიკა შეუერთდა ევროპის უშიშროებისა და თანამშრომლობის თათბირის დოკუმენტებს.

მოგვიანებით, 1993 წელს საქართველო მიიღეს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციაში, რომლის ერთ-ერთი მიზანია, ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა პატივისცემის წახალისება, განურჩევლად რასის, სქესის, ენისა და რელიგიისა.

1994 წლის 25 იანვარს მიღებული პარლამენტის დადგენილებით, საქართველო შეუერთდა ორ უმნიშვნელოვანეს დოკუმენტს: სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტსა და ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტს. 1994 წლის 22 სექტემბერს საქართველო შეუერთდა 1979 წლის კონვენციას ,,ქალთა დისკრიმინაციის ყველა ფორმის ლიკვიდაციის შესახებ”, რომელიც 1994 წლის 25 ნოემბრიდან ძალაში შევიდა.

1995 წლის 4 მაისს, საქართველოს რესპუბლიკა შეუერთდა შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის 1958 წლის კონვენციას შრომისა და დასაქმების სფეროში დისკრიმინაციის შესახებ, ხოლო 1996 წლის 29 მაისს კონვენციას მამაკაცთა და ქალთა თანაბარი ღირებულების შრომის თანაბარი ანაზღაურების შესახებ.

ცოტა რამ ქალთა დისკრიმინაციის შესახებ

XX საუკუნის 60-იან წლებში საერთაშორისო საზოგადოება მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ ქალი ნამდვილად არიას დისკრიმინაციის ობიექტი. 1963 წელს გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ აღიარა, რომ ქალის უფლებების დარღვევის მოცულობა მიუღებელია ცივილიზებული სამყაროსათვის და მოუწოდა მთავრობებს მიეღოთ დეკლარაცია ქალის დისკრიმინაციის ყველა ფორმის ლიკვიდაციის შესახებ.

იმის განსაზღვრა, თუ რა არის დისკრიმინაცია, არც ისე იოლი აღმოჩნდა.

გაეროს ქალის მდგომარეობის კომისია 1946 წლიდან მუშაობს ქალთა მდგომარეობის შესწავლის საკითხებზე. მისი მთავარი ამოცანა იყო მსოფლიო მასშტაბით სფეროებისა და სიტუაციების განსაზღვრა, სადაც ქალები განიცდიდნენ ყველაზე სასტიკ დისკრიმინაციას. კომისიის მოღვაწეობისას გამოვლინდა რამდენიმე პრობლემა: პოლიტიკური უფლებებით სარგებლობა; ქალის სამოქალაქო უფლებები; მისი სტატუსი საზოგადოებასა და ოჯახში; გოგონებისა და ქალებისათვის განათლების ყველა ფორმის ხელმისაწვდომობა; დასაქმება და პროფესიული განათლება.

1979 წლის 18 დეკემბრის კონვენციამ ქალთა დისკრიმინაციის ყველა ფორმის ლიკვიდაციის შესახებ საბოლოოდ განმარტა ცნება „ქალთა დისკრიმინაცია”, როგორც ყოველგვარი განსხვავება, გამონაკლისი ან შეზღუდვა სქესის ნიშნით, რაც მიმართულია ქალების მიმართ (მათი ოჯახური მდგომარეობის მიუხედავად), მამაკაცთა და ქალთა თანასწორუფლებიანობის საფუძველზე პოლიტიკურ, ეკონომიკურ, სოციალურ, კულტურულ, სამოქალაქო თუ ნებისმიერ სხვა სფეროში ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა აღიარების, გამოყენებისა ან განხორციელების შესუსტებისა ან მოსპობისაკენ.

სიცოცხლის უფლება ორი გაგებით

როგორც დასაწყისშივე აღვნიშნე, სიცოცხლე ისეთი ფასეულობაა რომლის გადარჩენის წყურვილი ქალებს ხშირ შემთხვევაში დევნილად ან ლტოლვილად აქცევს.

როცა ადამიანის უფლებებზეა საუბარი, ძირითადად მოიაზრება ორი ჯგუფი: ერთი მხრივ სამოქალაქო და პოლიტიკური, მეორე მხრივ სოციალური, ეკონომიკური და კულტურული უფლებები. არსებობს ადამიანის უფლებათა სხვაგვარი კლასიფიკაციაც: მატერიალური და პროცესუალური.

მე მინდა ყურადღება გავამახვილო სიცოცხლის უფლებაზე, (როგორც მატერიალურ უფლებაზე), საიდანაც გამოვყოფდი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანს: აბორტის უფლებას.

კიდევ ერთხელ,

რეალობა მწარეა და ვერსად გაექცევი: უქმროდ, უოჯახოდ დარჩენილი დევნილი ფეხმძიმე ქალი ყველაზე ხშირად აბორტს მიმართავს.

ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მიხედვით, დედობა იძლევა განსაკუთრებული მზრუნველობისა და დახმარების უფლებას. შეიძლება თუ არა იგივე ითქვას და რეალურად ეს ასეა თუ არა ლტოლვილ, განსაკუთრებით კი დევნილ ქალების შესახებ?

რეალობა მწარეა და პასუხი ცალსახა: არა!

გადავხედოთ საქართველოს მოქმედ კანონმდებლობას ამ პრობლემასთან დაკავშირებით. შეგვიძლია თუ არა რაიმეს შეცვლა ამ მხრივ?

მოქმედი კანონმდებლობით დასჯადია აბორტის უკანონოდ გაკეთება, რაც იმას ნიშნავს, რომ აბორტი არ შეიძლება გაკეთდეს საავადმყოფოს ან სამშობიარო სახლის გარეთ. კანონმდებლობა არაფერს ამბომბს იმ ვადების შესახებ, როცა აბორტის გაკეთება აკრძალული უნდა იყოს, გარდა სამედიცინო ჩვენებით დადგენილი შემთხვევებისა. მე პირადად არ ვეთანხმები იმ აზრს, რომ სახელმწიფომ აბორტი უნდა აკრძალოს ან ჩაერიოს ოჯახის დაგეგმვის საკითხებში. აბორტის აკრძალვა უკურეაქციას გამოიწვევს, როგორც ეს მოხდა ზოგიერთ ქვეყანაში. ერთ-ერთ უახლოეს და უმნიშვნელოვანეს ამოცანად მიმაჩნია აბორტების შესახებ მოქმედ კანონმდებლობაში არსებული ვაკუუმის შევსება. ამ შემთხვევაში ჩვენთვის ძალიან საინტერესოა იმ ქვეყნების გამოცდილება, რომლებმაც ეს ეტაპი უკვე გაიარეს. ამ ქვეყნების კანონმდებლობაში ჩვენთვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია დემოგრაფიისა და აბორტთან დაკავშირებული საკითხები.

ქვეყნებში, რომლებსაც დემოგრაფიული პრობლემები აქვთ, აბორტი შეიძლება სახელმწიფო პოლიტიკის საგანიც კი გახდეს. მნიშვნელოვანია აგრეთვე ემბრიონის მემკვიდრეობასთან დაკავშირებული საკითხები. ყოველივე ზემოაღნიშნული იმას მოწმობს, რომ საკითხი აქტუალურია როგორც მთელს მსოფლიოში, ისე ჩვენს ქვეყანაში.

კითხვა: მხოლოდ საკუთარი სიცოცხლე თუ ორივე?

ოჯახი და ოჯახის გარეშე

საერთაშორისო საზოგადოების აქტიური ყურადღების ცენტრში ყოველთვის იყო ისეთი მნიშვნელოვანი ინსტიტუტი, როგორიცაა ოჯახი.

ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია ოჯახს აღიარებს, როგორც საზოგადოების ძირითად ელემენტს და ავალდებულებს სახელმწიფოებს, დაიცვას ქალისა და მამაკაცის თანასწორუფლებიანობა ოჯახის შექმნის მომენტში. დაუშვებელია ოჯახის შექმნის შესაძლებლობის შეზღუდვა ეროვნების, რელიგიის, რასის ან რაიმე სხვა ნიშნის მიხედვით.

ბუნებრივია, როცა ოჯახზე და მის დაცვაზეა საუბარი, ვერ შემოვიფარგლებით მხოლოდ მხარეთათვის თანაბარი უფლებების მინიჭებით. არანაკლებ მნიშვნელოვანია შექმნილი ოჯახებისათვის დახმარების გაწევა, მით უმეტეს, როცა საქმე ეხება ბავშვების აღზრდას. როგორც საერთაშორისო დოკუმენტები, ისე მოქმედი კანონმდებლობაც ქალებისათვის აწესებს მშობიარობამდე და მშობიარობის შემდეგ ანაზღაურებად შვებულებებს. თუ ჩვენ გადავხედავთ საქართველოში არსებულ სიტუაციას, წინა პლანზე წამოიწევა დევნილი და ლტოლვილი ქალებისა და მარტოხელა დედების პრობლემები, რომელთათვისაც გაუქმდა სოციალური დახმარებები. გასაგებია, რომ სახელმწიფოსათვის ეს საკმაოდ მტკივნეული საკითხია, მაგრამ იმდენად აქტუალური, რომ ჩვენი აზრით, საჭიროა მოიძებნოს მექანიზმები მისი დარეგულირებისათვის.

ჯანმრთელობის დაცვა

ჯანმრთელობის დაცვის განხორციელება წარმოუდგენელია სამედიცინო მომსახურების ხელმისაწვდომობის გარეშე, მათ შორის იგულისხმება ოჯახის დაგეგმვის ხელმისაწვდომობაც. მე ეს ზემოთ უკვე აღვნიშნე აბორტთან დაკავშირებულ საკითხად, მაგრამ აქ მინდა ვთქვა, რომ აბორტი, მისი მომეტებული საშიშროების მატარებელი ხასიათის გამო, არავითარ შემთხვევაში, არ უნდა იყოს ოჯახის დაგეგმვის ერთადერთი საშუალება. უბრალოდ, საკითხავია, თუ რამდენად ხელმისაწვდომია სამედიცინო მომსახურება დევნილი ქალისთვის?

პასუხი: უარყოფითია და სამწუხარო.

მოქალაქეობასთან დაკავშირებით

ხშირ შემთხვევაში ეს საკითხი განსაკუთრებით აქტუალური ხდება თავშესაფრის მძებნელი ქალებისათვის. პაქტის მიხედვით, ქალები მამაკაცებთან გათანაბრებული არიან მოქალაქეობასთან დაკავშირებულ საკითხებში. ქალს ისევე შეუძლია მოქალაქეობის შეცვლა და მიღება, როგორც მამაკაცს. უცხოელზე დაქორწინება ან ქმრის მოქალაქეობის შეცვლა არ უნდა იწვევდეს ქალის მოქალაქეობის ავტომატურ შეცვლას, როგორც ამას ადგილი აქვს ზოგიერთ სახელმწიფოში (უფრო მეტად მუსულმანურ სამყაროში).

რეალობა: სამწუხარო.

დასაქმება

არანაკლებ მტკივნეული საკითხია ქალთა, მით უმეტეს დევნილ ქალთა დასაქმება. ორიოდე სიტყვით მინდა აღვნიშნო ამ პრობლემის დრამატულობა, განსაკუთრებით ჩვენს ქვეყანაში. სახელმწიფოთა ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ამოცანაა შრომის უფლებების თანაბარი უზრუნველყოფა. შრომის უფლება ადამიანის განუყოფელი უფლებაა და სამუშაოზე შერჩევის კრიტერიუმი აბსოლუტურად ერთნაირი უნდა იყოს, როგორც თანაბარი ანაზღაურების, ისე ანაზღაურებადი შვებულების მიცემისა და სხვა სოციალური უზრუნველყოფის მიღების თვალსაზრისით; პროფესიის თავისუფალი არჩევისა და თანამდებობაზე დაწინაურებისა და ყველა შეღავათით სარგებლობის ჩათვლით.

დაუშვებელია დასაქმების სფეროში ქალთა დისკრიმინაცია გათხოვებისა თუ დედობის მიზეზით. სახელმწიფოებმა აუცილებლად უნდა აკრძალონ, სამუშაოდან დათხოვნა, როგორც ორსულობისა და მშობიარობის შვებულებების, ასევე ოჯახური პირობების გამო. სახელმწიფოთა მიერ უზრუნველყოფილი უნდა იქნას მომუშავე ქალების დაცვა ორსულობის პერიოდში ისეთი სამუშაოსგან, რომელიც მავნე ზემოქმედებას მოახდენს მათ ჯანმრთელობაზე.

ქალთა დისკრიმინაციის ყველა ფორმით ლიკვიდაციის შესახებ კონვენციაში მოცემული დებულებების განხორციელების მიზნით დაარსდა ქალთა დისკრიმინაციის სალიკვიდაციო კომიტეტი, რომელიც განიხილავს სახელმწიფოების მიერ გაეროში წარდგენილ მოხსენებებს კონვენციის დებულებათა შესასრულებლად მათ მიერ მიღებული საკანონმდებლო, სასამართლო, ადმინისტრაციული თუ სხვა ზომების შესახებ. ასეთი მოხსენებები სახელმწიფოებმა უნდა წარადგინონ მათთვის ამ კონვენციის ძალაში შესვლიდან ერთი წლის განმავლობაში და შემდგომ ყოველ ოთხ წელიწადში ერთხელ მაინც.

რაც შეეხება საქართველოს, როგორც უკვე აღინიშნა, საქართველო 1994 წლიდან არის ამ კონვენციის წევრი, თუმცა არავითარი ცნობები საქართველოს კომპეტენტური ორგანოებიდან კონვენციის განხორციელების თაობაზე არ გაგვაჩნია.

ძალადობა

1993 წელს გენერალური ასამბლეის მიერ მიღებული იქნა დეკლარაცია „ქალის წინააღმდეგ ძალადობის ლიკვიდაციის შესახებ”, რომლის მიხედვითაც, ქალის წინააღმდეგ ძალადობად ჩაითვალა სქესის საფუძველზე განხორციელებული ნებისმიერი აქტი, რომელიც დაკავშირებულია ფიზიკური, სქესობრივი, ფსიქოლოგიური ტრავმის მიყენებასთან, ასეთი აქტის მიყენების მუქარის ჩათვლით. აქ მნიშვნელობა არა აქვს სად ხდება მოქმედება, საზოგადოებრივ თუ პირად ცხოვრებაში.

ყველაზე ხშირად სწორედ დევნილი ქალები ხდებიან ძალადობის და დამცირების მსხვერპლი.

რეალობა კი მწარეა: ძალიან ძნელია ამ საკითხზე საუბარი იმ ქალებთან, რომელთა თვალებიდან ვერ ამოშლით შიშს და ვერც მეხსიერებიდან წაშლით წარსულს.

და ბოლოს,

ყოველივე ზემოთქმული მხოლოდ მცირე ჩამონათვალია იმ არსებულ პრობლემებისა დღის წესრიგში რომ დგას ლტოლვილ და დევნილ ქალებთან დაკავშირებით. მე შევეცადე გამომეყო რამდენიმე უმთავრესი.

პრობლემები ბევრია და დრო მიდის.

საერთაშორისო სამართლებრივი პერსპექტივა

სკოტ ლეკი
გაეროს ლტოლვილთა უმაღლესი კომისარიატის კონსულტანტი

აღმასრულებელი რეზიუმე

ნაშრომში განხილულია საბინაო და ქონებრივი დავები, რომლებიც ხელს უშლის 1990-1992 წლების საქართველო-სამხრეთ ოსეთის კონფლიქტის შედეგად დაახლოებით 53000 დევნილისა და იძულებით გადაადგილებული პირის (,,იგპ”) მშვიდობიან და საბოლოო დაბრუნებას. კონფლიქტის დასრულების შემდეგ სპონტანური დაბრუნების ცალკეულ შემთხვევებს ორივე მხრიდან ჰქონდა ადგილი. ამ პროცესს ფართო მასშტაბები არ მიუღია, მიუხედავად საქართველოს მთავრობის არაერთი საჯარო განცხადებისა, რომ საქართველო აღიარებს გადაადგილებულ პირთა უფლებას, დაუბრუნდნენ მუდმივ საცხოვრებელ ადგილებს.

საქართველოს მთავრობის თხოვნით, გაეროს ლტოლვილთა უმაღლესმა კომისარიატმა (,,გლუკ”-ი) შეიმუშავა სახელმძღვანელო პრინციპები საბინაო და ქონებრივი საკითხების გადასაწყვეტად, რომლებიც განიხილება ფართომასშტაბიანი დაბრუნების ძირითად დაბრკოლებად. წინამდებარე ნაშრომის მიზანია, სათანადო სამართლებრივი ჩარჩოების უზრუნველყოფა, რომელიც ეროვნული და საერთაშორისო სამართლის შესაბამისი იქნება და ამასთანავე შექმნის საფუძველს იურიდიული სიცხადის ჩამოყალიბებისათვის, რაც აუცილებელია ნებაყოფლობითი, სამართლიანი და თანასწორი დაბრუნების პროცესისათვის. მართალია, ეს ნაშრომი ყურადღებას ამახვილებს საქართველოსა და სამხრეთ ოსეთის კონფლიქტზე, მაგრამ ის შეიძლება გამოყენებულ იქნას სხვა მსგავს სიტუაციებშიც, რომლებიც მოიცავენ მიმდინარე ან შესაძლო დაბრუნების პროცესებს იმ რეგიონების სხვადასხვა ნაწილებში, სადაც გლუკ-ი არის ჩაბმული (მაგ: ინგუშეთი - ჩრდილოეთ ოსეთი, საქართველო -აფხაზეთი, სომხეთი - აზერბაიჯანი).

რაც შეეხება საბინაო და ქონებრივ დავებს, ბოსნიისა და ჰერცოგოვინის, ტაჯიკეთის, რუანდისა და სხვა პოსტ-კონფლიქტური საზოგადოებების მსგავსად, ბინათა უმრავლესობა (განსაკუთრებით ქალაქის ტიპის დასახლებებში), რომლებიც თავდაპირველად რეგისტრირებული იყო ლტოლვილებსა და იგპ-ებზე, ამჟამად მეორადი მაცხოვრებლების მიერაა დაკავებული, რომელთაც არ სურთ ამ შენობების ნებაყოფლობით გათავისუფლება. ამის გამო, ლტოლვილთა და იგპ-თათვის თავდაპირველ საცხოვრებელ ადგილებში დაბრუნება მიუწვდომელი რჩება. თუმცა, ამგვარი მდგომარეობა, ზოგადად, ეთნიკური კონფლიქტისათვის დამახასიათებელ ნიშანს წარმოადგენს. საქართველო-სამხრეთ ოსეთის სიტუაციას დამატებითი სირთულეები გააჩნია, რადგან ბინადრობის უფლება, რომელიც ერთ დროს თავდაპირველ მაცხოვრებლებს გააჩნდათ, არ დაუკარგავთ წმინდა თვითნებურობის ფორმით. ხშირად, შემდგომი მაცხოვრებელი ბინის დაკავების იურიდიულ უფლებას იღებდა სასამართლოს მიერ 1983 წლის საბინაო კოდექსის ,,ექვსთვიანი ვაკანსიის წესის” მიკერძოებული გამოყენების შედეგად. ამ წესის მიხედვით, მობინადრეს შეეძლო დაეკარგა მოცემულ ბინაში ცხოვრების უფლება, თუ იგი ექვს თვეზე მეტი ხნის განმავლობაში არ იმყოფებოდა ბინაში ,,საპატიო მიზეზის” გარეშე. სასამართლოები ხშირად არასწორად იყენებდნენ ამ დებულებას, ამტკიცებდნენ რა, რომ ლტოლვილისა და იგპ-ს გაქცევა არ წარმოადგენდა გასამართლებელ მიზეზს ბინის დატოვებისათვის.

ნაშრომი რეკომენდაციას იძლევა, რომ მრავალწახნაგოვანი სტრატეგია დაფუძნებული კანონიერებასა და სამართლიანობაზე, იყოს ყველა იმ პირთა საბინაო და ქონებრივი უფლებების უზრუნველყოფის საუკეთესო შესაძლებლობა, რომელთაც ეს პროცესი ეხება, რაც ხელს შეუწყობს დაბრუნების უფლების ფართომასშტაბიანი განხორციელების გაადვილებას. ნაშრომი ხაზს უსვამს როგორც ლტოლვილთა და იგპ-თა, ისე მეორადი მაცხოვრებლების უფლებათა დაცვის აუცილებლობას ისე, რომ ყველა დაზარალებულის საბინაო უფლებები გარანტირებულ იქნას და დაბრუნების პროცესის შედეგად არავინ დარჩეს უბინაოდ.

რეკომენდირებულია რამდენიმე არსებითი ზომის მიღება, რათა უზრუნველყოფილ იქნას ის იურიდიული ჩარჩო, რომელიც აუცილებელია წარსული უსამართლობის გამოსწორებისა და მოსახლეობის ნდობის მოპოვებისათვის. ეს ხელს შეუწყობს ფართომასშტაბიანი დაბრუნების პროცესსა და ეროვნულ აღმშენებლობას, რაც შერიგებას მყარ საფუძველს შეუქმნის. აქ იგულისხმება:

1. დაბრუნების უფლების შესახებ პრეზიდენტის ბრძანებულების გამოცემა;

2. საბინაო და ქონებრივი რესტიტუციის შესახებ კანონის მიღება;

3. საბინაო და ქონებრივი სარჩელების კომისიის (სქსკ) შექმნა.

1. დაბრუნების უფლების შესახებ პრეზიდენტის დეკრეტმა ოფიციალურად უნდა აღიაროს მშობლიურ სახლებში ლტოლვილთა და იგპ-თა ნებაყოფლობითი დაბრუნების უფლება, ადამიანის უფლებების სრული დაცვის, თანასწორობის და უსაფრთხოების მყარი გარანტიების უზრუნველყოფით. დეკრეტმა უნდა მოახდინოს დაბრუნების პროცესის პირველი ეტაპის ფორმირება. თავისი ბუნებით იგი სასურველია იყოს დეკლარაციული, საერთო ოფიციალური განცხადების სახით ჩამოყალიბებული, რომელშიც ახსნილი იქნება დაბრუნების პროცესთან დაკავშირებულ უფლებათა ძირითადი არსი. დეკრეტმა უნდა გაიმეოროს წარსული განცხადებანი და ნდობა ჩაუნერგოს დაბრუნებულებს, რომ ისინი უზრუნველყოფილნი იქნებიან ყველა იმ უფლებით, რომლითაც ქართული საზოგადოება სარგებლობს, კერძოდ, საუბარია თავდაპირველი ბინების დაბრუნების, ქვეყნის ტერიტორიაზე თავისუფალი გადაადგილებისა და საცხოვრებელი ადგილის თავისუფლად არჩევის, მუდმივ საცხოვრებელ ადგილზე რეგისტრაციის უფლებებზე.

2. დაბრუნების ყოვლისმომცველი პაკეტის მეორე ელემენტი ითვალისწინებს საბინაო და ქონებრივი რესტიტუციის შესახებ კანონის მიღებას, რომელშიც მკაფიოდ უნდა იყოს განსაზღვრული ლტოლვილთა, იგპ-ებისა და მეორად მაცხოვრებელთა სამართლებრივი მდგომარეობა, მათი საბინაო და ქონებრივი უფლებების ყველა ასპექტის გათვალისწინებით. ეს ნაშრომი იძლევა რეკომენდაციას, რომ ახალმა კანონმდებლობამ უზრუნველყოს ლტოლვილთა და იგპ-თათვის თავდაპირველი ბინების რესტიტუციის უფლება, თუ ისინი მათზე მოთხოვნას განაცხადებენ. თუ ლტოლვილს სურს დაუბრუნდეს თავის თავდაპირველ სახლს, კანონის შესაბამისად და საბინაო და ქონებრივი სარჩელების კომისიის სათანადო გადაწყვეტილების საფუძველზე, კანონმა სახელმწიფოსაგან უნდა მოითხოვოს ამგვარი დაბრუნების გამარტივება და სრულიად უზრუნველყოს მეორადი მაცხოვრებლების უფლებების ყოველმხრივი დაცვა.

იმ შემთხვევაში, როცა დაბრუნებულებს არ სურთ დაუბრუნდნენ თავიანთ თავდაპირველ სახლებს, კანონმა უნდა დაავალდებულოს სახელმწიფო უზრუნველყოს ისინი სხვა საცხოვრებლით, რომელიც შესაბამისობაში იქნება მათ თავდაპირველ საბინადრო პირობებთან, და რომელიც უზრუნველყოფს ლტოლვილთა და იგპ-თა უფლებას საცხოვრებლის საკუთრებაზე.

კანონმა ყველა დაზარალებულ პირს უნდა მისცეს შესაძლებლობა, სქსკ-ში წარადგინოს მოთხოვნა მისი საქმის დროის განსაზღვრულ მონაკვეთში სამართლებრივად გადაწყვეტის შესახებ.

ეს ნაშრომი მოითხოვს, რომ ნაღდი ფულით კომპენსაცია, საზოგადოდ, თავიდან იქნას აცილებული, გარდა იმ შემთხვევებისა, რომლებიც შეეხება წარსულში მომხდარ ადამიანის უფლებათა დარღვევებს ან დაკარგულ მოძრავ ქონებას. თუ კომპენსაცია საერთოდ უნდა იქნას გადახდილი, მაშინ კანონმა უნდა განსაზღვროს როდის, როგორი ფორმით, ვისთვის და რა გარემოებებში უნდა მოხდეს მისი გაცემა.

ნებისმიერი ფინანსური კომპენსაცია, რომელიც განსაზღვრული იქნება კანონით, უნდა გაიცეს საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტიდან და არა საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ. თუმცა, სახსრები უზრუნველყოფილ იქნება საერთაშორისო საზოგადოების მხრიდან როგორც საბინაო და ქონებრივი სარჩელების კომისიის შექმნის, ასევე კანონის განხორციელებისათვის.

ახალმა კანონმა, აგრეთვე, სათანადოდ უნდა მოაწესრიგოს სასოფლო ადგილებში დანგრეული და დაზიანებული სახლების რეკონსტრუქციისა და რეაბილიტაციის საკითხი და განავითაროს აუცილებელი მექანიზმები, რათა ლტოლვილები და იგპ-ები უზრუნველყონ სასოფლო ადგილებში ისეთი ბინებით, რომლებიც შეესაბამება საერთაშორისო სტანდარტებს. იმავდროულად, საჭიროა სათანადო გარანტიების არსებობა, რათა ლტოლვილები და იგპ-ები დაცული იქნან უბინაობისა და სხვა შესაძლო საბინაო უფლებების დარღვევებისაგან.

3. და ბოლოს, ეს ნაშრომი იძლევა რეკომენდაციას, საბინაო და ქონებრივი რესტიტუციის კანონის ფარგლებში შეიქმნას სრულიად დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი, სამი წევრისაგან შემდგარი ბინადრობისა და ქონებრივი სარჩელების კომისია (სქსკ), რომელიც შეისწავლის ლტოლვილების, იგპ-ების ან მეორადი მაცხოვრებლების მიერ წამოყენებულ ნებისმიერ საბინაო და ქონებრივ მოთხოვნას. კომისიას უნდა გადაეცეს ძალაუფლება, რომელიც აუცილებელია განმცხადებელთა საბინაო და ქონებრივი უფლებების განსაზღვრისათვის, და ამგვარად, უზრუნველყოფს თითოეული დამბრუნებლის უფლებას, მიმართოს დაცვის ეფექტურ საშუალებებს, მოსმენილ იქნას მისი საქმე ინდივიდუალურობის საფუძველზე. ამით კომისია აღმოაჩენს მნიშვნელოვან პროცედურულ და ადმინისტრაციულ ვაკუუმს და ამ საკითხებთან დაკავშირებული სარჩელებით თავიდან აგვაცილებს მართლმსაჯულების სისტემის სერიოზულ გადატვირთვას, რასაც შეუძლია საგრძნობლად დააყოვნოს დაბრუნების მთლიანი პროცესი.

სქსკ (რომლის საქმიანობაზე კონტროლი და მონიტორინგის განხორციელება ევალება გლუკ-სა და ეუთო-ს) უნდა იყოს ვალდებული, კანონის მიხედვით დაიცვას თითოეული პირი უბინაობის ან მისი საბინაო და საცხოვრებელი პირობების სხვაგვარი გაუარესებისაგან. სქსკ-ს გადაწყვეტილებანი იურიდიულად სავალდებულო უნდა იყოს. ასევე გარანტირებულ უნდა იქნას სქსკ-ს ნებისმიერი გადაწყვეტილების საქართველოს უზენაეს სასამართლოში აპელაციის უფლებაც.

ამ რეკომენდაციების განხორცილება მიზნად ისახავს ყველა ლტოლვილისა და იგპ-ს ფართომასშტაბიანი დაბრუნების გამარტივებას, რომლებიც დაკავშირებულია საქართველო-სამხრეთ ოსეთის კონფლიქტთან, რაც ხელს შეუწყობს რეგიონალური სტაბილიზაციის ზრდას და საქართველოში კანონიერების შემდგომ განვითარებასა და განმტკიცებას. თუმცა საქართველოში არსებული საბინაო და ქონებრივი პრობლემები მეტად სპეციფიკურია, უნდა აღინიშნოს, რომ თითოეული რეკომენდაცია, რომელიც ამ ნაშრომშია მოცემული, შეესაბამება ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალს (ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპული კონვენციისა და ევროპის სოციალური ქარტიის ჩათვლით) და წარმატებით იქნა განხორციელებული ან ახლა ხორციელდება იმ ქვეყნებში, სადაც ადგილი ჰქონდა ანალოგიურ სიტუაციებსა და შესაბამის იურიდიულ ვალდებულებებს.

1. შესავალი

საქართველო-სამხრეთ ოსეთის 1990-1992 წლების კონფლიქტის შედეგად ლტოლვილთა და იგპ-თა მნიშვნელოვანი რაოდენობა წარმოიშვა. თუმცა ადგილი ჰქონდა სპონტანური და ორმხრივი დაბრუნების რამდენიმე შემთხვევას. კონფლიქტის დასრულების შემდეგ, დევნილი მოსახლეობის დიდი ოდენობა, დაახლოებით 53000 ადამიანი, ვერ ბრუნდება თავიანთ თავდაპირველ ბინებში ან აღარ სურთ იქ დაბრუნება. დაახლოებით 39000-მდე ეთნიკური ოსი საქართველოდან და სამხრეთ ოსეთიდან იმყოფება ჩრდილოეთ ოსეთში (რუსეთის ფედერაცია). ჩრდილოეთ ოსეთში მყოფი დევნილი მოსახლეობის მნიშვნელოვან ნაწილს ჯერ არ გამოუხატავს თავისი სურვილი, დაბრუნდეს საქართველოში ან სამხრეთ ოსეთში. ამგვარი სურვილის უქონლობა ან დაბრუნების შეუძლებლობა, როგორც ჩანს, გამოწვეულია საბინაო და ქონებრივი დავებით, უსაფრთხოებასთან დაკავშირებული საკითხებით და შედარებით გულუხვი ფინანსური დახმარებით, რომელსაც ისინი იღებენ. კიდევ 14000 იგპ ცხოვრობს საქართველოსა და სამხრეთ ოსეთის სხვადასხვა დასახლებულ პუნქტებში. აქედან 11000 არის ეთნიკური ქართველი, რომლებიც სამხრეთ ოსეთიდან საქართველოში გადაადგილდნენ, ხოლო 3000 საქართველოდან სამხრეთ ოსეთში გადაადგილებული ეთნიკური ოსია. თუმცა პოტენციური დამბრუნებლების რაოდენობა უმნიშვნელოა, დაბრუნების საერთო მასშტაბი საქართველოში გაცილებით უფრო კონტროლირებადია, ვიდრე მსოფლიოს მასშტაბით გადაადგილების სხვა შემთხვევები. მაგალითად, დეიტონის ხელშეკრულების დადებიდან ერთი წლის შემდეგ 250000 დევნილი დაბრუნდა ბოსნიაში, ხოლო 1994 წლის გენოციდის შემდეგ 1 მლნ-ზე მეტი რუანდაში. შედარებისათვის უნდა აღინიშნოს, რომ დღეისათვის, გლუკ-ის მიერ საკუთარ სახლებში ნებაყოფლობით დაბრუნებისათვის, მხოლოდ 400 ოჯახს გაეწია დახმარება. გარკვეული რაოდენობა სპონტანურად დაბრუნდა ან მოძრაობს სამხრეთ და ჩრდილოეთ ოსეთს შორის. ეს კი უსაფრთხოების მზარდი გრძნობის შედეგია, რაც გამომდინარეობს ნელი, მაგრამ სტაბილური სამშვიდობო პროცესებით. უსაფრთხოების ეს გრძნობა შეიძლება სათანადოდ იქნას მიმართული და თუ საქართველოს მთავრობის მხრიდან უზრუნველყოფილი იქნება ადამიანის უფლებათა სრული დაცვა, საბინაო და ქონებრივი დილემების გადაწყვეტა, მაშინ ეს ხელს შეუწყობს მთავრობის მიერ გამოხატული სურვილის განხორციელებას, რომ ლტოლვილები და იგპ-ები დაუბრუნდნენ საკუთარ სახლებს.

ამ პროცესის წახალისებისათვის, საქართველოს მთავრობის მხრიდან უკვე რამდენიმე ინიციატივას ჰქონდა ადგილი. საქართველოს პრეზიდენტმა ედუარდ შევარდნაძემ 1998 წელს ,,დაბრუნების წელი” უწოდა. მთავრობის აღმასრულებელმა რგოლმა რამდენჯერმე გამოხატა თავისი სურვილი გაეადვილებინა დაბრუნება იმ ლტოლვილებისა და იგპ-ებისა, რომლებიც ჩრდილოეთ ოსეთში, სამხრეთ ოსეთში და საქართველოში ცხოვრობენ. ამ კონტექსტში, 1997 წლის ,,საქართველო-ოსეთის კონფლიქტის შედეგად გადაადგილებულ ლტოლვილთა და იგპ-თა დაბრუნების პროცედურა მათ ადრინდელ, მუდმივ საცხოვრებელ ადგილებზე” უზრუნველყოფს:

1. ნებაყოფლობითი დაბრუნების უფლებას ,,ადრინდელ მუდმივ საცხოვრებელ ადგილებზე”;

2. უსაფრთხოების გარანტიებს (გარდა სამხედრო დამნაშავეებისა);

3. ,,ლტოლვილთა და იგპ-თა უფლებას, აღდგენილ იქნას მათი უფლება იმ ქონებაზე, რომელიც მათ კონფლიქტის დროს” დაკარგეს;

4. გადაადგილების თავისუფლებას;

5. სიცოცხლისა და ქონების წინააღმდეგ მიმართული მუქარისაგან დაცვას;

6. აგრეთვე, არასანქციონირებული გადასახადებით ან სხვა ფულადი მოსაკრებლებით დაბეგვრისაგან გათავისუფლებას.

პროცედურა ემყარება იმ დევნილთა და იგპ-თა სურვილს, რომელთაც შეუძლიათ თავიანთ მუდმივ საცხოვრებელ ადგილებზე დაბრუნება, თუკი მათ გააჩნიათ აუცილებელი დოკუმენტაცია და ბინა თავისუფალია.

ამ პროცედურის მიხედვით, დაბრუნება დამოკიდებულია ლტოლვილთა და იგპ-თა ბინებიდან იმ მეორადი მაცხოვრებლების გამოსვლაზე, რომლებიც თავად არიან დევნილები და იგპ-ები. პროცედურა არ განსაზღვრავს მოქმედების წესს, იმ შემთხვევაში, თუ დევნილის ან იგპ-ს მუდმივი საცხოვრებელი ადგილი კვლავ დაკავებული იქნება. რასაკვირველია ამ დებულების მასშტაბები არ არის საკმარისი იმისათვის, რათა გადაწყდეს რთული იურიდიული პრობლემები დაკავშირებული საბინაო და ქონებრივ დავებთან. ეს და სხვა პროცედურები, ამ საკითხთან დაკავშირებით, მიმდინარე საქმიანობის უმეტესი ნაწილის მსგავსად, არაიურიდიული და ძირითადად პოლიტიკური ხასიათის მატარებელია. მართალია, ეს პროცედურა მნიშვნელოვანი იყო ნდობისა და კეთილი ნების გაღვივების თვალსაზრისით, მაგრამ მან გამოიწვია მცირე მასშტაბის, სპონტანური ორმხრივი დაბრუნება, რომელიც მიუხედავად თავისი მნიშვნელობისა, ამ პრობლემის ყოველმხრივ გადაწყვეტისათვის ვერ შექმნის საფუძველს. მიუხედავად იმისა, რომ პროცესის ორმხრივმა ხასიათმა შეიძლება ხელი შეუწყოს რეპატრიანტთა მცირე რაოდენობის დაბრუნებას, ამგვარ მიდგომას მაინც არ გააჩნია ის საყოველთაო ხასიათი, რომელიც აუცილებელია ფართომასშტაბიანი დაბრუნების პროცესისათვის, ისევე როგორც ის იურიდიული სტატუსი, რომელიც ძირითადი პრობლემების საბოლოო გადაწყვეტას განაპირობებს და კანონიერების პრინციპზე დაფუძნებულ სისტემას ემყარება.

2. საბინაო და ქონებრივი დავები, როგორც საიმედო და მყარ საფუძველზე დაბრუნების პროცესის ძირითადი დაბრკოლება

საქართველოს წინაშე მდგარი საბინაო უფლებებთან დაკავშირებული პრობლემები დიდად არ განსხვავდება იმ პრობლემებისაგან, რომლებიც თანამედროვე ეტაპზე ართულებენ რეკონსტრუქციის ეროვნულ მცდელობებს ბოსნიასა და ჰერცოგოვინაში, რუანდასა და სხვა ერებში, სადაც ანალოგიური დავები წარმოადგენდა და დღესაც წარმოადგენს სერიოზულ დაბრკოლებას ლტოლვილთა და იგპ-თა დაბრუნებისათვის. ამ პრობლემის გადასაჭრელად ზემოაღნიშნული ქვეყნებისა და საერთაშორისო საზოგადოების მიერ გამოყენებულმა ღონისძიებებმა შესაძლოა შექმნას ხელსაყრელი საფუძველი იმ მდგომარეობიდან სათანადო გამოსავლის პოვნის საქმეში, რომელიც უკავშირდება საქართველო-ოსეთის კონფლიქტიდან გამომდინარე რთულ საბინაო და ქონებრივ საკითხებს. ამ საკითხების განხილვამდე, საჭიროა დეტალურად გამოვიკვლიოთ, თუ როგორ წარმოიშვა საბინაო და ქონებრივი დილემები, რომლებიც ხელს უშლის დაბრუნებას.

2. 1. 1983 წლის საქართველოს საბინაო კოდექსიდან გამომდინარე ,,ექვსი თვის ვაკანსიის წესის” უსამართლო გამოყენების წარმოშობა

თუმცა საბინაო და ქონებრივი პრობლემები სხვადასხვა პროცესების ზეგავლენით წარმოიშვა, ყველა ანალიტიკოსი მაინც მიიჩნევს, რომ 1983 წლის საბინაო კოდექსის დებულებების უსამართლო გამოყენება წარმოადგენს დღევანდელი საბინაო და ქონებრივი პრობლემების უმეტესობის საფუძველს, განსაკუთრებით საქალაქო რაიონებში. საქართველოს საბინაო კოდექსის მიხედვით (დღეისათვის გაუქმებულია და ნაწილობრივ შეცვლილია სამოქალაქო კოდექსის დებულებებით), სახელმწიფოს კუთვნილ ბინაში ცხოვრების იურიდიულ საფუძველს წარმოადგენდა ,,საბინაო ორდერი”, რომელსაც ადგილობრივი აღმასრულებელი კომიტეტი (რაიაღმასკომი) გასცემდა. ორდერი იძლეოდა ცხოვრების, მაგრამ არა საკუთრების უფლებას. 69-ე მუხლის მიხედვით, ამგვარი უფლება გაუქმდებოდა იმ შემთხვევაში, თუ ბინის მობინადრე არ ცხოვრობდა მოცემულ ბინაში ექვს თვეზე მეტი ხნის განმავლობაში არყოფნის ,,საფუძვლიანი მიზეზის გარეშე”. კანონის მიხედვით, არსებობდა სპეციალური პროცედურა, რომლითაც მოწმდებოდა იყო თუ არა ექვსთვიანი არყოფნა საფუძვლიანი, რასაც თან მოსდევდა ჩატარებული კვლევის შედეგებზე დამყარებული მოხსენება მომზადებული ადგილობრივი ხელისუფლების მიერ, ხელმოწერილი და წარდგენილი სასამართლოში, რათა ბინა დაებრუნებინათ ,,საბინაო ფონდისათვის”. კანონი ადგენდა არყოფნის რვა `,,საფუძვლიან” მიზეზს (როგორიცაა სამხედრო სამსახური, სამსახურებრივი ვალდებულება, აუცილებელი სამედიცინო მკურნალობა და ა.შ.).

ეს არის ის წესი, რომელიც გამოიყენებოდა ლტოლვილებისა და იგპ-ების მიმართ და რომელმაც წარმოშვა ის საბინაო და ქონებრივი დილემები, რომელთა წინაშე დგას საკუთარ სახლებში დაბრუნების მსურველთა უმეტესობა, ძირითადად საქალაქო რაიონებში. რადგან ექვსი თვის წესი მეტად მკაცრად იყო გამოყენებული 1990-იან წლებში, სახელმწიფო ბინების მობინადრეთა მნიშვნელოვან რაოდენობას, რომელნიც მოგვიანებით (და ახლაც) ლტოლვილები გახდნენ, ამის შედეგად თავიანთ საცხოვრებელზე უფლებები ჩამოერთვათ.

ზოგიერთმა დაბრუნებულმა ამ ბოლო ხანებში მიმართა ადგილობრივ და ეროვნულ სასამართლოებს ადრინდელი გადაწყვეტილებების გასაუქმებლად, მაგრამ აღმოჩნდა, რომ ისინი ექვსთვიანი წესის გამოყენებას მხარს უჭერდნენ. სასამართლოები მუდმივად უარყოფდნენ ეღიარებინათ საქართველო-სამხრეთ ოსეთის კონფლიქტი სათანადო საფუძვლად ბინის მიტოვებისათვის. ბევრმა თავდაპირველმა მაცხოვრებელმა და მთავრობის წარმომადგენელმა განაცხადა, რომ ამ კანონის გამოყენებისას ადგილი ჰქონდა აშკარა დევნას ეროვნული კუთვნილების საფუძველზე. იმ ლტოლვილთა და იგპ-თა მიერ ხშირად ციტირებულ საქმეში, რომელთაც არ სურთ დაბრუნება თავდაპირველ ბინებში, საბურთალოს რაიონის სასამართლომ გადაწყვიტა, რომ ოსი ეროვნების ქ-ნ სანაკოევას საჩივარი, რომელმაც მიატოვა თავისი ბინა საკუთარი სიცოცხლის ხელყოფის შიშით, უსაფუძვლო იყო და იგი მან აღნიშნული ბინის ხელახლა დაკავების ყოველგვარი შესაძლებლობის გარეშე მიატოვა. ეს საქმე ხშირად მოიხსენიება ოსების მხრიდან, როდესაც საუბარია, სასამართლოს წინაშე მათ მიერ სარჩელის აღძვრაზე.

მიუხედავად იმისა, რომ სანაკოევას საქმე არ წარმოადგენს ბინადრობის საკითხთან დაკავშირებული სადავო საქმეების გადაწყვეტის მოდალურ შემთხვევას. საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ გამოიტანა რვა გადაწყვეტილება მსგავს საქმეებთან დაკავშირებით, რომლებიც ექვსთვიანი წესის არამართებული გამოყენების ნიშნით არიან გაერთიანებული. მათგან ექვსი სასამართლოს მიერ აღნიშნული ბინებიდან უკანონო მფლობელთა გამოსახლებით დასრულდა. თუმცა უზენაესი სასამართლოს მიერ აქამდე გადაწყვეტილი საქმეებიდან არცერთის დროს არ ყოფილა განხილული უფრო კომპლექსური საკითხები, როგორიც არის რესტიტუციის, განთავსების, განსახლებისა და კომპენსაციის შესახებ. მიუხედავად იმისა, რომ 30 სადაო საქმე ელოდება სასამართლოს ვერდიქტს, პოტენციურ მოსარჩლეთათვის სამართლებრივი დახმარების ერთიანი სისტემის სრული არარსებობა და ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა სარჩელებზე მრავალჯერადი უარის თქმა ნათელს ხდის, რომ მათ არ შეუძლიათ დაძლიონ ან მართონ დღესდღეობით არსებული არადამაკმაყოფილებელი სიტუაცია.

ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირებზე რეგისტრირებულ მიტოვებულ ბინებთან დაკავშირებული საქმეების უმრავლესობა, რომელთა მიმართაც ,,ექვსთვიანი წესი” იქნა გამოყენებული, საკმაოდ საეჭვო საფუძველს ემყარება. რეალურად, ამ გადაწყვეტილებათა შედეგები უმეტეს წილად ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა უნდობლობას იწვევს. ისინი დარწმუნებულნი არიან, რომ ვერასოდეს შეძლებენ თავიანთ სახლებში დაბრუნებას. ამიტომ აუცილებელია, ძველ გადაწყვეტილებათა ლეგიტიმურობის განსაზღვრის რაიმე საშუალება და აღნიშნულ ბინადრობის და ქონებრივი დავების გადაჭრის უფრო მდგრადი გზა მოინახოს.

თუკი საფუძვლად ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალს გამოვიყენებთ, ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა (რომელთაც ამჟამად ეკრძალებათ საკუთარ სახლში დაბრუნება) უფლებებთან ,,ექვსთვიანი წესის” გამოყენების შესაბამისობის ანალიზისათვის, მივალთ იმ დასკვნამდე, რომ ასეთი მოქმედება არ შეესაბამება საერთაშორისო აღიარებულ სტანდარტებს. თუკი ,,მიზანშეწონილობისა” და ,,პროპორციულობის” საერთაშორისო სამართლებრივ პრინციპებს უფრო საფუძვლიანად განვიხილავთ და დავუკავშირებთ იმ დროისათვის არსებულ სიტუაციას, როცა ,,ექვსთვიანი წესი” გამოყენებულ იქნა ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა წინააღმდეგ, მაშინ უნდა აღინიშნოს, რომ კანონის ნებისმიერი გამოყენება, რომელიც ემყარება რასობრივ, ეთნიკურ, ეროვნულ ან სხვა ნიშნით დისკრიმინაციის პრინციპს, განიხილება, როგორც მიზანშეუწონელი და სრულიად მიუღებელი და წარმოადგენს საერთაშორისო სამართლის ნორმების დარღვევას.

სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის (რატიფიკაცია საქართველოს მიერ) მე-17 მუხლის შესაბამისად, ადამიანის საცხოვრებელი ბინის ხელშეუხებლობის დარღვევა შესაძლებელია მხოლოდ კანონით გათვალისწინებულ შემთხვევებში. ამასთან, საკმარისი არ არის, რომ ასეთ ჩარევას ითვალისწინებდეს კანონი. ასეთი ჩარევა (განსაკუთრებით, როცა იგი შეიცავს მობინადრის უფლების სრულ უგულებელყოფას განთავსების, განსახლებისა და კომპენსაციის გარეშე), უნდა შეესაბამებოდეს პაქტის დებულებებს, მიზნებსა და ამოცანებს და, ნებისმიერ შემთხვევაში, იყოს მიზანშეწონილი და კონკრეტული გარემოებებით გამართლებული. ხელმისაწვდომ ინფორმაციაზე დაყრდნობით, კიდევ ერთხელ უნდა აღინიშნოს, რომ საეჭვოა კეთილგონიერების ნიშანი ყოფილიყო ,,ექვსთვიანი წესის” გამოყენებაში იმ პირთა მიმართ, რომელნიც იმყოფებოდნენ დევნის საფუძვლიანი საშიშროების ქვეშ, განიცდიდნენ რა ძლიერ შევიწროებას და იძულებული გახდნენ მიეტოვებინათ საკუთარი სახლები, აბსოლუტური დაუცველობის ქვეშ, რაც ასოცირდებოდა გადაადგილებულ პირად ყოფნის პერსპექტივასთან.

ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის (ECHR) მე-8 მუხლით გათვალისწინებული პირადი ცხოვრებისა და ბინის ხელშეუხებლობის და ამავე კონვენციის ოქმის №1 პირველი მუხლით გათვალისწინებული პირადი ქონებით დაუბრკოლებელი სარგებლობის უფლების მიხედვით, რამდენიმე საქმე პირდაპირ უკავშირდება ,,ექვსთვიანი წესის” გამოყენების კანონიერების საკითხს. ეს საქმეები მნიშვნელოვანია იმდენად, რამდენადაც სრულად ექცევიან ECHR-ის შინაარსობრივ კონტექსტში, კონვენციისა, რომლის რატიფიცირებაც საქართველოს ჯერ არ მოუხდენია, მაგრამ უნდა მოახდინოს, თუ აპირებს ევროპის საბჭოში გაწევრიანებას. ერთ მეტად მნიშვნელოვან საქმეზე ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლომ გააკეთა შემდეგი ოფიციალური განცხადება სახელმწიფოთა იმ ქმედებებთან დაკავშირებით, რომლის შედეგად საკუთრების ჩამორთმევა მოსდევს:

,,სასამართლო აცხადებს, რომ ადამიანისათვის საკუთრების ჩამორთმევის დროს არ კმარა ხელმძღვანელობა მხოლოდ ფაქტებით ან პრინციპით - ,,კანონიერი მიზანი საზოგადოების ინტერესებისათვის”. უფრო მნიშვნელოვანია, რომ დასახულ მიზანსა და ამ მიზნის განხორციელების გზაზე გამოყენებულ საშუალებებს შორის არსებობდეს მიზანშეწონილი კავშირი და შესაბამისობა. აუცილებელ ბალანსზე ლაპარაკიც ზედმეტია, თუ სახელმწიფოს მოქმედების შედეგად პიროვნებას აუტანელი ტანჯვა და ტვირთი მიადგა. ნათელია, რომ კომპენსაციის პირობები წარმოადგენენ შეფასების საგანს, არის თუ არა დარღვეული სამართლიანი ბალანსი სხვადასხვა მხარის ინტერესებს შორის და უნდა აღინიშნოს, რომ პიროვნებას მაინც დააწვება მეტისმეტად მძიმე ტვირთი, თუკი დაკარგავს მფლობელობის უფლებას”.

აღნიშნული საქმე მიუთითებს დღეს ფართოდ მიღებულ ,,სამართლიანი ბალანსის” დოქტრინაზე, რომელიც განაპირობებს ბინადრობის და ქონებრივ საკითხებთან დაკავშირებით სახელმწიფოს კონკრეტული ნორმატიული აქტის შესაბამისობას ბინადრობის და ქონებრივ უფლებებთან, რადგან ნებისმიერი ჩარევა ამ უფლებათა განხორციელების პროცესში, დაარღვევს ,,სამართლიან ბალანსს”, მისაღწევ მიზანსა და აქტის შინაარსს შორის.

ზუბანი იტალიის წინააღმდეგ საქმეზე სამართლიანი ბალანსის არსებობის განსაზღვრის დროს ევროპის ადამიანის უფლებათა დამცველმა ორგანოებმა აღნიშნეს, რომ სახეზე იყო №1 ოქმის 1-ლი მუხლის დარღვევა, რამდენადაც ,,სამართლიანი ბალანსი” დაირღვა საკუთრების უფლების დაცვის ინტერესსა და საზოგადოებრივ ინტერესს შორის, ექსპროპრიაციის პროცედურის გაჭიანურებისა და იმ სიძნელეების გამო, რომელსაც მთხოვნელები კუთვნილი კომპენსაციის სრულყოფილად მიღების პროცესში წააწყდნენ, აგრეთვე იმ მიწის ნაკვეთების ხარისხის გაუარესების შედეგად, რომელიც საბოლოოდ დაუბრუნეს მათ.

სპადეა და სკალაბრინო იტალიის წინააღმდეგ საქმეზე კომისიამ გამოთქვა შემდეგი მოსაზრება:

,,იმისათვის, რომ დადგინდეს, მიღწეული იყო თუ არა სამართლიანი ბალანსი საზოგადოებრივ ინტერესებსა და იმ ინდივიდთა პირად ინტერესებს შორის, ვისაც საქმე შეეხო, ბინის ქირების გაყინვის არსებული იჯარის კანონით დადგენილი წესით გადავადების, სასამართლო წესით ქონების იძულებითი ჩამორთმევის პროცესის შეჩერების საქმეებთან დაკავშირებით, კომისიას მიაჩნია, რომ თითოეული საქმე უნდა შემოწმდეს ინდივიდუალურად, რათა შეფასდეს იყო თუ არა გამართლებული მობინადრისათვის მინიჭებული უპირატესობა შესაბამისი კანონის მიზნებით”.

1983 წლის საქართველოს საბინაო კოდექსში დაცული ,,ექვსთვიანი წესი” თავდაპირველად შეიძლება, კანონის მიხედვით, აკმაყოფილებდა კრიტერიუმებს, რომელიც ასოცირდება ,,კანონიერი მიზნის,, დოქტრინასთან იმით, რომ გარემოში, რომელიც ხასიათდებოდა ბინადრობის მარაგის ნაკლებობით, მოქმედებდა, როგორც არსებული ბინის რესურსების გამოუყენებლობის თავიდან აცილების საშუალება. მაგრამ თუ განვიხილავთ სასამართლოების, ადგილობრივი ხელისუფლებისა და ბინადრობის საკითხების მმართველთა მიერ მისი გამოყენების თვალსაზრისით, ძალზე ძნელი იქნება, მოინახოს რაიმე ,,კანონიერი მიზანი”, რომელიც გაამართლებს ამ წესის უსამართლოდ გამოყენებას იმ ადამიანთა მიმართ, რომელთაც დატოვეს თავიანთი სახლები დევნის საშიშროების გამო.

ECHR-ის ლოიზიდოუს თურქეთის წინააღმდეგ საქმესთან დაკავშირებით, რომელიც ეხებოდა საკუთრების დაბრუნების შეუძლებლობას, სასამართლომ აღნიშნა, რომ საჩივარი არ არის შემოფარგლული მხოლოდ ქონების ხელმისაწვდომობის საკითხით, არამედ უფრო პრობლემატურია და ტიპიურ სიტუაციას ასახავს. ქონების ხანგრძლივი დროით მიუწვდომლობის გამო მესაკუთრემ დაკარგა მასზე სრული კონტროლი: გამოყენების, გაყიდვის, ანდერძით გადაცემის, დაგირავების, დამუშავებისა და მოხმარების ჩათვლით. ამიტომ ხანგრძლივი უარი ქონების ხელმისაწვდომობაზე უნდა ჩაითვალოს ოქმი №1-ის პირველი მუხლით გარანტირებულ უფლებათა დარღვევად.

კონკრეტული კონვენციის იმპლემენტაციის საკითხები, რომელიც წყვეტს ბინადრობის და ქონებრივი საკითხების კონკრეტულ ასპექტებს, უზრუნველყოფს როგორც ECHR-ის მიერ შექმნილი ნორმების განვითარებადი ბუნების გაგებას, ასევე ქმნის საფუძველს საქართველოს წარსულ მოქმედებათა კონვენციასთან შესაბამისობისა და პოზიტიურ მოქმედებათა ტიპების ფართო ანალიზისათვის, ასევე პირიქით, ნეგატიური მოვალეობების ანალიზისათვის, რომლებიც შეუძლებელს ხდის იმ სამართლებრივ საშუალებათა განვითარებას, რომელთა დანიშნულებაა ბინადრობის და ქონებრივი დილემების გამოსწორება დღევანდელ საქართველოში.

სამართალწარმოება ხაზგასმით გვიჩვენებს საქართველოში თითოეული ინდივიდუალური სიტუაციის პრეცედენტული წესით გამოკვლევის მნიშვნელობას. უფრო მეტიც, პრეცედენტული სამართალი აფუძნებს მნიშვნელოვან სამართლებრივ დოქტრინებს, როგორიცაა: ,,სამართლიანი ბალანსი”, ,,კანონიერი სოციალური მიზანი საზოგადოების ინტერესებისათვის”, ,,მიზანშეწონილობა”, „პროპორციულობა”.

განხილული საქმეები ასევე გვიჩვენებს, რომ თუმცა კონვენცია სახელმწიფოებს უწესებს დასაშვებობისა და საკუთარი შეხედულებებისამებრ მოქმედების ფარგლებს საბინაო სამართალსა და პოლიტიკასთან დაკავშირებით, ეს მიჯნა სულაც არ არის უსასრულო და არავითარ შემთხვევაში არ მოიცავს რასობრივი, ეთნიკური ან სხვა ფორმებით დისკრიმინაციის შესაძლებლობას.

ლტოლვილებმა და იძულებით გადაადგილებულმა პირებმა, რომელთაც (დროებით) დაკარგეს ქირავნობის ან საკუთრების უფლება თავიანთ ბინებზე, იკისრეს უზომო ტვირთი, რომელიც არავითარ შემთხვევაში არ იყო გამართლებული საზოგადოებრივი ინტერესებით და არ ყოფილა დაცული არავითარი ,,სამართლიანი ბალანსისა” და ,,შესაბამისობის” პრინციპი.

დევნის საშიშროების გამო ადგილობრივი მცხოვრებლები, რომელთაც სამართლიანი გადაწყვეტილების შედეგად - მიატოვეს სახლები, დაკარგეს დამქირავებლის უფლებები, აწყდებოდნენ და დღესაც აწყდებიან საკუთარ უფლებათა დარღვევის ფაქტებს, რომელიც ძირითადად შემდეგში მდგომარეობს:

ა) მშობლიურ სახლში დაბრუნებისა და რესტიტუციის უფლების განხორციელების შეუძლებლობა და უსახლკაროდ დარჩენის რეალური პერსპექტივა;

ბ) ბინის ხელშეუხებლობისა და საკუთრებით დაუბრკოლებელი სარგებლობის უფლების უსამართლო, მიზანშეუწონელი, შეუსაბამო და თვითნებური დარღვევა;

გ) მოძრავ და უძრავ ქონებაზე მფლობელობის უფლების მიზანშეუწონელი და უსამართლო ჩამორთმევა;

დ) პრივატიზაციის კანონის შესაბამისად საკუთარი უფლებების განხორციელებისა და მშობლიურ სახლებზე საკუთრების უფლების მოსაპოვებლად სარჩელის წარდგენის შეუძლებლობა;

ე) დისკრიმინაციული ხასიათის მოპყრობა ეთნიკური ან ეროვნული წარმოშობის, პოლიტიკური შეხედულებებისა და სხვა საფუძველზე.

ვ) უფლების გამოყენების შეუძლებლობა, მისი საქმე გაარჩიოს სამართლიანმა, მიუკერძოებელმა და დამოუკიდებელმა სასამართლომ.

ზ) წარსულში სანაცვლო მიწაზე უფლების დარღვევა და დღეს ამ უფლების რეალიზაციის სრული შეუძლებლობა.

თუმცა ყოველი ცალკეული საქმე თავისი ინდივიდუალური თვისებებით განსხვავდება სხვა დანარჩენებისაგან, მაგრამ თუ უფრო ფართო თვალსაწიერიდან შევხედავთ ამ საკითხს, დავინახავთ, რომ მთლიანობაში ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა ბინადრობის და საკუთრების უფლების 7 prima facie-ს დარღვევა მიუთითებს სიტუაციის გამოსწორების ნათელი, ზუსტად განსაზღვრული და თანმიმდევრული ზომების გამოძებნის აუცილებლობაზე.

თავდაპირველად სასარგებლო იქნებოდა გამოგვერკვია, თუ როგორ ხდება სხვა პოსტ-კონფლიქტურ საზოგადოებაში ბინისა და საკუთრების ხელახალი დაკავებასთან დაკავშირებული პრობლემების გადაწყვეტა. ასეთი მოქმედებით თვალსაჩინო გახდება, რომ ეს შეიძლება მიღწეულ იქნას იმ ფორმით, რომელიც სრულ შესაბამისობაშია საერთაშორისო დონეზე აღიარებულ ადამიანის უფლებათა სტანდარტებთან და ისეთი საშუალებით, რომელიც ზიანის მიყენებას თავიდან აგვაცილებს როგორც ადგილობრივი წარმოშობის მობინადრის, ისე მეორადი მფლობელისათვის.

3. საქართველოს სამართლებრივი მოვალეობანი საიმედო და მყარ საფუძველზე დაბრუნების პროცესთან დაკავშირებით

არაადექვატური თავშესაფარი ან თავშესაფრის ნაკლებობა ღირსების, უშიშროებისა და ჯანმრთელობის დაკარგვის საფრთხის ქვეშ აყენებს ლტოლვილთა, იძულებით გადაადგილებულ და სხვა გადაადგილებულ პირთა ცხოვრებას, რომელნიც საერთაშორისო დაცვას საჭიროებენ. საჭიროა ლტოლვილებისადმი საერთაშორისო დაცვისა და დახმარებისათვის მხარდაჭერის გაძლიერება, განსაკუთრებით ლტოლვილი ქალებისა და ბავშვების გადარჩენის მიზნით, რომელთა პრობლემაც მეტად მტკივნეულია.

3. 1. რესტიტუციის უფლების პრიმატის უზრუნველყოფა

საკუთარ სახლში, მიწაზე და ქვეყანაში დაბრუნების უფლება ღრმად ფესვგამდგარი საერთაშორისო პრინციპია. ეს უფლებები გამორჩეულად იქნა დადასტურებული საკანონმდებლო ორგანოებისა და ადამიანის უფლებათა ინსტიტუტების მიერ, აგრეთვე, სხვადასხვა სამშვიდობო ხელშეკრულებათა კონტექსტში და ერების ძალისხმევაში თანხმობისა და რეკონსტრუქციისათვის; დამატებით, ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციისა (პარაგრაფი 13) და სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების პაქტის (პარაგრაფი 12) დადგენილებებში, ასევე სხვა ტექსტებში, სადაც აღიარებულია საკუთარ ქვეყანაში დაბრუნების, თავისუფალი გადაადგილებისა და საცხოვრებელი ადგილის არჩევის უფლება; სხვადასხვა შეთანხმებებში, რომლებიც ეხება მშობლიურ სახლში დაბრუნების უფლებას.

ბოსნია

ბოსნიასა და ჰერცოგოვინას შორის მშვიდობისათვის ზოგადი კონსტრუქციული შეთანხმების მე-7 დანართში ლტოლვილებსა და გადაადგილებულ პირებს მინიჭებული აქვთ შემდეგი უფლებები და გარანტიები:

1. მშობლიურ სახლში თავისუფალი დაბრუნების უფლება;

2. ომის დროს ჩამორთმეული საკუთრების აღდგენის უფლება;

3. იმ საკუთრებაზე კომპენსაციის უფლება, რომლის აღდგენაც შეუძლებელია;

4. დაცულობის გარანტია შეწუხების, დაშინების, დევნისა და დისკრიმინაციის რისკის გარეშე (განსაკუთრებით ეთნიკური წარმოშობის, რელიგიური რწმენისა და პოლიტიკური შეხედულებების გამო);

5. მხარეთა მოვალეობა თავიდან აიცილონ მოქმედებები, რომელიც ხელს უშლის ან აფერხებს ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა დაბრუნების უშიშროებასა და დაბრუნების ნებაყოფლობითობას;

6. ურთიერთნდობის აღსადგენად ზომების მიღება;

7. კუთვნილების თავისუფალი არჩევანი;

8. დაბრუნებისათვის პოზიტიური პირობების შექმნა.

მიუხედავად იმისა, რომ დეიტონის შეთანხმებათა დანერგვა რამდენადმე შეზღუდულია, განსაკუთრებით ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა მშობლიურ სახლებში დაბრუნების საკითხში, დეიტონში ჩამოყალიბებულ პრინციპებს მაინც დიდი მნიშვნელობა ენიჭება იმ ფორმის გამო, რომლითაც ისინი აღწერენ ზემოაღნიშნულ უფლებებს. უძრავი ქონების სარჩელების კომისიის (CRPC) მნიშვნელობა უფრო და უფრო იზრდება, რადგან დაბრუნების პროცესთან დაკავშირებული სიძნელეები თანდათანობით გამოიკვეთა; დაახლოებით 2 მლნ ადამიანი ჯერ კიდევ დასაბრუნებელია მშობლიურ სახლებში.

UNHCR-მა დაიწყო პროგრამების მთელი რიგი განახლებული დაბრუნების პროცესის წასახალისებლად და მხარდასაჭერად, ღია ქალაქების ინიციატივის, თავშესაფრის პროგრამების, სამუშაო ადგილების შექმნის, მიკრო-კრედიტის, საზოგადოებრივი განვითარების სქემის, მიზანმიმართული დაბრუნების პროექტის, საავტომობილო მომსახურებისა და სხვა ინიციატივების ჩათვლით, რომელთა მიზანია, გადალახოს ,,მუსიკალური სკამების” სიტუაცია, როდესაც თითოეული დაბრუნებული აიძულებს მფლობელს, გადაადგილდეს და ჩაიდინოს იგივე სადმე სხვაგან.

რეალური ქონებრივი სარჩელების კომისიამ (CRPC), რომელიც ფართოდ ფინანსდება საერთაშორისო საზოგადოებრიობის მხრიდან, განავითარა გამოცდილებით გაჯერებული სერია კრიტერიუმებისა და შესაფერისი პროცედურებისა იმდენად, რომ ახლა მას აქვს შესაძლებლობა, შექმნას სამართლებრივი გადაწყვეტილებების ერთობლიობა ინდივიდუალურად ყოველი ლტოლვილის მშობლიურ სახლში დაბრუნების უფლების შესახებ სარჩელის შეტანიდან 6 კვირის განმავლობაში. სარჩელები შეიტანება კომპიუტერში და მათი შესაბამისობა საკუთრების შესახებ არსებულ დოკუმენტებთან მოწმდება, რომელიც ინახება სხვადასხვა სამთავრობო ინსტანციებში, ადგილობრივი იურისტების ეთნიკურად ბალანსირებული ჯგუფის საექსპერტო დასკვნების საშუალებით. დეიტონის გადაწყვეტილებათა მიხედვით კომისიის დადგენილებები საბოლოო და სავალდებულოა ადგილობრივი ხელისუფლებისათვის. კომისია მუშაობს პრეცედენტების საფუძველზე, რაც აუცილებელია დაბრუნების პროგრამის ზედმიწევნით განხორციელებისათვის. ამჟამად კომისია გამოსცემს თვეში დაახლოებით 1000-მდე დადგენილებას, რომელთაგან თითოეული მიღებულია რეგიონალურ დონეზე იურისტების მიერ წარმოებული გამოძიებით და დამოწმებულია ცენტრალური იურიდიული დეპარტამენტის მიერ. 1997 წლის ბოლოსათვის 50,000-მდე სარჩელი იქნა მიღებული.

ტაჯიკეთი

პრობლემები, რომელიც დგას ტაჯიკეთის მთავრობის წინაშე, შედეგია იმ შეიარაღებული კონფლიქტისა, რომელსაც ადგილი ჰქონდა 90-იანი წლების დასაწყისში და მრავალი ნიშნით ემსგავსება საქართველოს მთავრობის წინაშე მდგარ პრობლემებს. ტაჯიკეთში მიმდინარე ეთნიკური კონფლიქტის პერიოდში დაახლოებით 60000 ადამიანი ავღანეთში გაიხიზნა, 500000 კი დედაქალაქ დუშანბეში ან მთებში გადაადგილდა. საცხოვრებელ სახლთა დაცარიელების შედეგად ისინი არალეგალურად დაკავებულ იქნა მოწინააღმდეგე ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენელთა მხრიდან. ეს ფაქტი დაბრუნების პროცესისათვის უზარმაზარ დაბრკოლებად გადაიქცა. ლტოლვილთა სახლების ფართო მასშტაბით ოკუპაციის პრობლემისათვის თავის გართმევის მიზნით, ტაჯიკეთის მთავრობამ მიიღო რამდენიმე სამართლებრივი ზომა, მათ შორის, სპეციალური კანონი უკანონოდ ოკუპირებული სახლების დაბრუნების შესახებ და რეზოლუცია №542 (2 აგვისტო 1995 წ.) ტაჯიკეთის რესპუბლიკის ლტოლვილი მოქალაქეებისა და იძულებით მიგრირებულთა მუდმივ საცხოვრებელ ადგილებში დაბრუნების პროცესისა და მათი სოციალური და სამართლებრივი დაცვის გაიოლების მიზნით, დამატებითი ზომების მიღების შესახებ. ამ გადაწყვეტილებებმა აიძულა ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა სახლების უკანონო მფლობელები სასწრაფოდ დაეტოვებინათ თავიანთი ადგილსამყოფელი. რამდენიმე თვეში ფაქტიურად ყველა ასეთი სახლი გათავისუფლდა და ადგილობრივ მაცხოვრებლებს შესაძლებლობა მიეცათ დაბრუნებულიყვნენ. მიუხედავად იმისა, რომ უკანონო მფლობელთა უმეტესობამ საბოლოოდ მშვიდობიანად მიატოვა დაკავებული ადგილები, აქტიური გასახლება მაინც მოთხოვნილ იქნა ზოგიერთ ინსტანციაში. მოთხოვნა სრულად დაკმაყოფილდა მხოლოდ აუცილებელი წინასწარი პროცედურული ზომების მიღების შემდეგ, სასამართლოს ბრძანების ფორმალური მიღებით.

მიუხედავად იმისა, რომ ტაჯიკეთის გამოცდილების ბევრი ასპექტი პირდაპირ კავშირშია საქართველოსთან, ერთმა ფუნდამენტურმა სხვაობამ ტაჯიკეთში წარმოჩენის საშუალება მისცა პრობლემების გადაჭრის უფრო ადვილ, ნაკლებად კომპლექსურ გზებს. საქართველოში არსებული მდგომარეობისაგან განსხვავებით, სადაც ფაქტიურად მთელი სამართლებრივი სისტემა იქნა შეცვლილი იმ პერიოდის განმავლობაში, რომლის დროსაც ადგილობრივი წარმოშობის მოსახლეობა ლტოლვილებად და იძულებით გადაადგილებულ პირებად იქცა, ტაჯიკეთში სამართლებრივი რეჟიმი მუდმივობას ინარჩუნებდა. ამიტომ დაბრუნების პროცესი და შესაბამისი სამართლებრივი სტატუსი არ შეიძლებოდა შეხებოდა სხვას, გარდა ადგილობრივი წარმოშობის მოსახლეობისა. საქართველოს სამართლებრივი სისტემის ცვალებადი ხასიათი, განსაკუთრებით ბინადრობის და ქონებრივ სამართალთან დაკავშირებით მოითხოვს, რომ შემოქმედებითი საშუალებები ზუსტად შეესატყვისებოდეს უფრო კომპლექსურ სამართლებრივ პრობლემებს, რომელთაც გარდამავალი სამართლებრივი სისტემა ქმნის.

დიდი ტბების რეგიონი

თუმცა რუანდასა და ბურუნდის შორის არ დადებულა სამშვიდობო შეთანხმებები, რომელთა გამოყენება შესაძლებელი იქნებოდა შედარებითი ანალიზისათვის, მაგრამ ამ ორი ქვეყნის მთავრობათა, UNHCR-სა და სხვა სააგენტოების მიერ აქტიური მონაწილეობით შემუშავებული რიგი სახელმძღვანელო პრინციპები, სასარგებლოა ბინადრობის უფლებების გადაწყვეტის საკითხში არსებულ პრაქტიკაში გასარკვევად. რუანდასა და ბურუნდში ქონებრივმა დავებმა ჩამოაყალიბა და დღესაც აყალიბებს მთავარ დაბრკოლებებს წარმატებული დაბრუნების, რეინტეგრაციისა და ნაციონალური აღმშენებლობის გზაზე. UNHCR-მა დაარწმუნა ორივე ქვეყნის მთავრობა, ოფიციალურად გაესვათ ხაზი, რომ კერძო საკუთრების უფლება იქნება სრულიად დაცული და რომ მიწისა და სახლების ნებისმიერ უკანონო მიტაცებას (ოკუპაციას) ბოლო მოეღება კანონიერ მფლობელთა დაბრუნების შემდეგ. გარდა ამისა, ეროვნული კანონმდებლობა დაარეგულირებს საგანგებო მდგომარეობათა საფუძველზე ნებისმიერი სახლის ოკუპაციის მკაცრად განსაზღვრულ დროებით ხასიათს და უზრუნველყოფს, რომ ეს ოკუპაცია იყოს სანქცირებული დროის სპეციფიკური, განსაზღვრული პერიოდისათვის და რეგისტრირებული ოფიციალურად უფლებამოსილი თანამდებობის პირების მიერ. ასევე საჭირო იქნება კონკრეტული საშუალებების გამოძებნა ქონებრივ დავებზე სამართლიანი და სწრაფი გზით გადაწყვეტილებათა გამოტანის უზრუნველყოფის მიზნით.

ამ სამმა დამახასიათებელმა მაგალითმა ნათელი წარმოდგენა შეგვიქმნა ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა უფლებაზე, ისინი არა მხოლოდ დაუბრუნდნენ მშობლიურ ქვეყანას, არამედ მშობლიურ და მუდმივ საცხოვრებელ ადგილებს, რაკი მათ ასეთი არჩევანი გააკეთეს. ამ სტრუქტურებში და, უფრო მეტიც, ადამიანის უფლებათა კონტექსტში რესტიტუციის ასეთი ფორმა აღიარებულია, როგორც ნებისმიერი დაბრუნების პროცესის უპირველესი მიზანი. რესტიტუციის შინაარსის ნებისმიერი წარმოდგენა მოითხოვს, რომ ადამიანებს, რომელთაც განიცადეს უფლებების დარღვევა საკუთრებისა და ქონების გამოყენების უფლების დაკარგვის ჩათვლით, უნდა მიეცეთ საკუთარ სახლებში დაბრუნებისა და ქონების აღდგენის უფლება. ამ ორმა პრინციპმა თანაბარ საწყისებზე უნდა შექმნას ფუნდამენტური საფუძველი იმ ქონებრივ და ბინადრობის დაბრკოლებათა გადასალახად, რომლებიც წინ ეღობება დაბრუნების პროცესის საყოველთაობასა და წარმატებას საქართველოში. ხელისუფლებამ უნდა მიმართოს თავისი ძალისხმევა ადგილობრივი პირობების გათვალისწინებით მიწასა და ქონებაზე ადამიანთა უფლების რესტავრაციისადმი. ყოველივე ზემოთქმული მხოლოდ ლტოლვილებთან და იძულებით გადაადგილებულ პირებთან დაკავშირებით კი არ უნდა ხდებოდეს, არამედ უნდა იქცეს დაბრუნების ნებისმიერი პროცესის ძირითად პრინციპად, როგორც ეს მოხდა ბოსნიასა და ტაჯიკეთში.

თუკი ,,ექვსთვიანი წესი” გამოყენებული იყო სრულიად კეთილგონივრული მიზნით და მობინადრეები, რომელთაც ეს წესი შეეხო, არ იყვნენ არც ლტოლვილები და არც იძულებით გადაადგილებული პირები, მაშინ არ არსებობს რაიმე კანონიერი საფუძველი, რის გამოც ლტოლვილებმა და იძულებით გადაადგილებულმა პირებმა უნდა დაკარგონ საკუთარ სახლებში ცხოვრების უფლება მხოლოდ იმიტომ, რომ მათ მიატოვეს სახლები თავიანთი სიცოცხლის გადარჩენის მიზნით.

საკუთრებისა და ქირავნობის უფლება დაიკარგა, როგორც შედეგი ამ ადამიანთა სიცოცხლისათვის საფრთხის შექმნისა და იმ უსამართლო გადაწყვეტილებისა, რომელიც ,,ექვსთვიანი წესის” გამოყენებამ გამოიწვია. ამიტომ ეს უფლებები უნდა აღდგეს რესტიტუციის ძირითადი პრინციპის შესაბამისად საერთაშორისო სამართლის ნორმების საფუძველზე.

მიმდინარე ბინადრობის და ქონებრივი დავები უნდა განვიხილოთ, როგორც ქართული სახელმწიფოს მთელი რიგი არასწორი აქტებისა და შეცდომების ნაყოფი. ეს მოქმედებები მრავალჯერ იქნა განმეორებული სახელმწიფოს მხრიდან, ამიტომ სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის აღიარება ქმნის საფუძველს არსებული პრობლემების გადასაჭრელად. საერთაშორისო სამართლის კომისიამ სახელმწიფოს პასუხისმგებლობასთან დაკავშირებით მიუთითა, რომ თუკი განსაზღვრულია, რომ ადგილი ჰქონდა უკანონო ქმედებას ან შეცდომას, ამგვარი დანაშაულის გამოსწორებისათვის მთელი რიგი ნაბიჯები უნდა იქნას გადადგმული. მათ შორის არის დანაშაულებრივი ქმედების შეჩერება; შეკეთება; კომპენსაცია; საბოლოო რწმუნებები და გარანტიები, რომ ეს აღარ განმეორდება, რადგან კანონები შეზღუდვის შესახებ არ შეეხება იმ შემთხვევებს, რომლებიც სახელმწიფოს პასუხისმგებლობას მოიცავს. სახელმწიფოებს აქვთ იურიდიული ვალდებულება უზრუნველყონ ადეკვატური კომპენსაცია (ქონების დაკარგვისათვის, მორალური და სულიერი ზიანისათვის, სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის ხელყოფისათვის, ხელიდან გაშვებული შესაძლებლობისათვის (საგანმანათლებლო, პროფესიული, ეკონომიკური და ა.შ.) მათთვის, ვინც დაბრუნდა.

3. 2. შესაბამისი კომპენსაციით უზრუნველყოფა

კომპენსაციის თემა კომპლექსური და არსებითი ელემენტია ნებისმიერ საკითხში, რომელიც დაკავშირებულია საბინაო და ქონებრივი დავების გადაწყვეტასთან საქართველოსა და სამხრეთ ოსეთში. კომპენსაცია მრავალი სამთავრობო სექტორის მიერ აღიარებულ იქნა, როგორც დავების გადაჭრის საწყისი და მარტივი მიზანმიმართული საშუალება. დამტკიცდა, რომ კომპენსაცია უმტკივნეულოდ შეამსუბუქებს ბინადრობის და ქონებრივი დავების სიმძიმეს, რომელიც არაერთხელ იქნა აღნიშნული ხელისუფლების მიერ. მიუხედავად იმისა, რომ ზემოაღნიშნული საკითხების ამომწურავად რეგულირების დროს კომპენსაციის განსაზღვრული ფორმების გამოყენებას ყოველთვის ექნება ადგილი, ის მაინც კონფლიქტის გადაჭრის ნაწილობრივ საფუძველს ქმნის. როგორც ერთმა ავტორმა შენიშნა, ადამიანის უფლებათა დარღვევის მსხვერპლთათვის კომპენსაციის გადახდის პრინციპი ბევრი რამით საქებარია, როგორც სახელმწიფოსა და საზოგადოების ვალდებულებათა ფინანსური შემცვლელი, მაგრამ ის მაინც ქმნის ეთნიკური, რელიგიური და იდეოლოგიური წმენდის პროცესისათვის გზის მიცემის საფრთხეს.

სახელმწიფოს პრაქტიკა ნაღდი ფულით კომპენსაციის გაცემაში (ამ ფორმას თვალსაჩინო უპირატესობა აქვს მინიჭებული), ყველა ლტოლვილისა და იძულებით გადაადგილებულ პირისათვის (აფხაზეთიდან გადაადგილებულთა ჩათვლით) გადასახდელი კომპენსაციების ფინანსური შკალა და მთელი რიგი სხვა საკითხები მიუთითებს, რომ კომპენსაცია შეიძლება, განხილულ იქნას, როგორც პრობლემების საბოლოო გადაწყვეტის მექანიზმის ერთი ნაწილი.

3. 2. 1 კომპენსაცია დაკარგული უძრავი ქონებისათვის

თუმცა რესტიტუციის უფლებას ენიჭება პრიორიტეტული როლი იმ პირთა დაბრუნების პროცესში, რომელთაც დაკარგეს სახლები ,,ექვსთვიანი წესის” არასწორი გამოყენების შედეგად, ზოგიერთმა კერძო საქმემ შეიძლება წარმოაჩინოს ისეთი სიძნელეები, რაც რესტიტუციას მეტისმეტად რთულს გახდის. ასეთ შემთხვევებში (რომელიც, ალბათ, იშვიათი იქნება) ადგილობრივი მცხოვრებლისათვის დაბრუნების შესაძლებლობა უნდა შემოწმდეს მრავალი კრიტერიუმის მიხედვით. ნებისმიერ შემთხვევაში, გადაწყვეტილება, რომ ადამიანის დაბრუნება შეუძლებელია, გამოტანილ უნდა იქნეს თავშეკავებით. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, სახელმწიფოს თითქოსდა უუნარობა, უზრუნველყოს პიროვნება ალტერნატიული საცხოვრებელი ადგილით, არ უნდა იქნას მოხმობილი, როგორც ადამიანისათვის ბინადრობის და საკუთრების უფლებაზე უარის თქმის გამამართლებელი საბუთი. სახელმწიფოს მხრიდან წარუმატებლობა იმ პირის სასარგებლოდ მიღებული სასამართლო გადაწყვეტილების ცხოვრებაში გატარების საქმეში, რომელსაც სურს საკუთარ სახლში დაბრუნება, არღვევს ადამიანის უფლებათა ევროპის კონვენციას და შესაბამისად, ვერ განიხილება ,,შეუძლებელის” კატეგორიის ქვეშ. ამჟამად ამ კატეგორიის ქვეშ ასევე ვერ განიხილება დაბრუნებულის ბინაში ამჟამად მცხოვრები პირის გასახლების აუცილებლობა დაბრუნებულის ბინადრობის და საკუთრების უფლების დაცვის ინტერესებისათვის.

,,კომპენსაცია” რესტიტუციის ფორმით ნიშნავს, რომ ბინის უკანონო მფლობელებს მოეთხოვებათ დატოვონ შენობები იმისათვის, რომ უზრუნველყოფილ იქნას დაბრუნებულთა რეპატრიაცია, როდესაც ისინი ასეთ სურვილს განუცხადებენ შესაბამის სასამართლო ორგანოებს. საჭიროა შესაძლებლობების მაქსიმუმის გაკეთება, რათა ასეთი გამოსახლება ჩატარდეს ნებაყოფლობით საფუძველზე და მეორად მფლობელებს მიეცეთ სამართლებრივი გარანტიები, რომ არ დარჩებიან უსახლკაროდ და არ გახდებიან იძულებულნი იარსებონ აუტანელ საცხოვრებელ პირობებში. ამასთანავე, კომპენსაციის რომელიმე შესაბამისი ფორმით უნდა მოხდეს თვით ამ უკანონოდ დაკავებული ბინებიდან გამოსახლებული პირების კომპენსირებაც, რათა თავიდან ავიცილოთ უსახლკარობასთან, არასტაბილურობასთან, სიღარიბესა და ფრუსტრაციასთან დაკავშირებული შესაძლო სოციალური და სხვა გართულებები. ადამიანის უფლებების ევროპის კონვენციის თანახმად, გასაცემი კომპენსაცია, კეთილგონივრულ შესაბამისობაში უნდა იყოს დაზარალებულისადმი მიყენებული ზიანის ღირებულებასთან. ევროპის სასამართლომ ლითგოუს საქმეზე ნათლად განაცხადა, რომ კომპენსაცია უნდა შეესაბამებოდეს ჩამორთმეული ქონების რეალურ ღირებულებას და უნდა გაიცეს სწრაფი, შესაფერისი და ეფექტური ფორმით. თუმცა იმავე გადაწყვეტილებაში სასამართლომ დასძინა, რომ ქონებით დამოუკიდებელი სარგებლობის უფლება კონვენციის მიხედვით არ იძლევა ყველა გარემოებებში სრული კომპენსაციის მიღების გარანტიას, რამდენადაც ,,საზოგადოებრივი ინტერესის” კანონიერმა მიზნებმა, როგორიცაა მისდიო ეკონომიკური რეფორმის ზომებს და იმ ზომებს, რომელთა მიზანია საყოველთაო სოციალური სამართლიანობის მიღწევა, შეიძლება მოითხოვონ ნაკლები, ვიდრე სრულ საბაზრო ფასებში ანაზღაურებაა. ეს მართებულია, როცა მეორადი მფლობელი უარს აცხადებს ახალ სახლში გადასვლაზე.

3. 2. 2. კომპენსაცია დაკარგული მოძრავი ქონებისათვის

ასევე მნიშვნელოვანია იმ დაბრუნებულთა უზრუნველყოფა კომპენსაციის შესაბამისი ფორმებითა და თანხებით, რომელთაც დაკარგეს მოძრავი ქონება. მაგალითად, ბევრმა ადამიანმა, რომელთაც წაერთვათ განსაზღვრულ სახლებში ცხოვრების უფლება, საომარი მოქმედებების, ქურდობისა და ვანდალიზმის შედეგად დაკარგა ასევე ისეთი პერსონალური ნივთები, როგორიცაა საშინაო სამეურნეო ქონება, ავეჯი და სხვა პირადი მოხმარების საგნები, სასოფლო-სამეურნეო იარაღი, შინაური ცხოველები და სხვა.

დაბრუნებულებს უნდა მიეცეთ შესაძლებლობა, მოითხოვონ ეს დანაკარგი ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელების განმხილველი დამოუკიდებელი ორგანოს წინაშე. თუ გადაწყდება, რომ დაბრუნებულს დაკარგულ მოძრავ ქონებაზე კომპენსაციის უფლება აქვს, ანაზღაურება უნდა მოხდეს ამ ქონების ღირებულების გადახდით, ან მსგავსი სამეურნეო შესაძლებლობების მქონე ნივთის გადაცემით. ამასთანავე მნიშვნელოვანია, რომ ახალ კანონმდებლობაში ზუსტად განისაზღვროს დაკარგული მოძრავი ქონების შეფასების სტანდარტული წესები და მის შესაბამისად გასაცემი კომპენსაცია. ასეთი წესების მიზანი ერთია, სამართლიანი კომპენსაციის გაცემა და დაზარალებულისათვის დაკარგული ქონების რეალური ანაზღაურება.

3. 2. 3. კომპენსაცია ადამიანის უფლებათა დარღვევისათვის

კომპენსაციის საკითხი წინასწარ იქნა განხილული დროებით დაკარგულ უძრავ ქონებასთან დაკავშირებით (რომელიც უნდა გაიცეს რესტიტუციის ფორმით); სამუდამოდ დაკარგულ უძრავ ქონებასთან დაკავშირებით (რომელიც უნდა გაიცეს ახალ სახლში ჩასახლების ან კომპენსაციის ფორმით); სამუდამოდ დაკარგულ ან მოძრავ ქონებასთან დაკავშირებით (რომელიც უნდა გაიცეს ფინანსური კომპენსაციის ფორმით). კომპენსაციის ამ ფორმების გარდა, სახელმწიფომ უნდა დაადგინოს კომპენსაციის კიდევ ერთი ფორმა, კერძოდ კომპენსაცია ადამიანის უფლებების დარღვევის გამო. საერთაშორისო სამართლით აღიარებული ძირითადი პრინციპიდან გამომდინარე, ადამიანის უფლებათა დარღვევა წარმოშობს დაზარალებულისათვის ზარალის ანაზღაურების უფლებას. გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის სპეციალურმა მომხსენებელმა კომპენსაციისა და ადამიანის უფლებათა საკითხებზე წარმოადგინა მოსაზრება, რომ კომპენსაცია უნდა:

,,გაიცეს ეკონომიკურად შეფასებადი ზარალისათვის, რომელიც ადამიანის უფლებათა დარღვევის შედეგია. მათ რიგს მიეკუთვნება:

ა) ფიზიკური ან მორალური ზიანი;

ბ) ტკივილი, ტანჯვა და ემოციური განცდები;

გ) დაკარგული შესაძლებლობები, განათლების ჩათვლით;

დ) გამომუშავების ან შრომისუნარიანობის დაკარგვა;

ე) მიზანმიმართული სამედიცინო და რეაბილიტაციის სხვა ხარჯები;

ვ) ქონებრივი ზიანი ან საქმიანი დანაკარგი, დაკარგული შემოსავლების ჩათვლით;

ზ) პატივისა და ღირსების შელახვა;

თ) სამართლებრივი და ექსპერტის მომსახურების ღირებულება და საზღაური.“

დღესდღეობით მტკიცედ ფესვგამდგარია პრინციპი, რომელიც ყოველ სახელმწიფოს ავალდებულებს აღმოაჩინოს ადამიანის უფლებათა დარღვევის ფაქტები და უზრუნველყოს დაზარალებულთათვის ზიანის ანაზღაურების უფლების განხორციელება. ყოველი სახელმწიფო ვალდებულია, ერთგულად შეასრულოს საერთაშორისო, რეგიონალური ან ეროვნული კანონმდებლობა ადამიანის უფლებათა შესახებ, რათა თავიდან აიცილოს ამ უფლებათა დარღვევის შემთხვევები. სახელმწიფოთა პასუხისმგებლობის განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენს სამართალდამრღვევი სახელმწიფოსადმი მოთხოვნა: საკუთარი სახსრებით გადაიხადოს კომპენსაცია, რომელიც შეესაბამება იმ მოვალეობას, რომელიც მას წარმოეშვა საერთაშორისო თვალსაზრისით არასწორი აქტის ჩადენის გამო.

3. 2. 4. ფულადი კომპენსაციის გადახდის საზღვრები და ალტერნატივები

მიუხედავად იმისა, რომ ფულადი კომპენსაცია ერთი შეხედვით შეიძლება გამოჩნდეს, როგორც პირდაპირი და მარტივი საშუალება იმ ბინადრობის და ქონებრივი დავების გადაწყვეტისას, რომლებიც ხელს უშლიან დაბრუნების პროცესს, იგი (ფულადი კომპენსაცია) გამოყენებულ უნდა იქნეს მხოლოდ მოძრავი ქონების დაკარგვისა და ადამიანის უფლებათა დარღვევის შემთხვევებში. დაბრუნებულებს, რომელთაც რაიმე მიზეზის გამო ხელი არ მიუწვდებათ მშობლიურ სახლებზე და შეიძლება გადაეცეთ ფულადი თანხა ახალი სახლების შესაძენად, შესაძლებელია არ აღმოაჩნდეთ ასეთი დიდი ფულადი სახსრების მართვის გამოცდილება. როგორც პრაქტიკამ არაერთხელ გვიჩვენა, განვითარებაზე დაფუძნებული გადაადგილების კონტექსტში, რომელიც ბინების დაკარგვის პროცესსაც მოიცავს, ასეთი თანხები იშვიათად გამოიყენება ახალი ბინების შესაძენად, რაც ფაქტიურად, რეალურს ხდის პირის უსახლკაროდ დარჩენის პერსპექტივას. მსოფლიო ბანკის მოკვლევის თანახმად, სასურველია ფულადი კომპენსაციისათვის თავის არიდება, გარდა კარგად გამართლებული შემთხვევებისა, რადგან მას საბოლოოდ გაღარიბების პროცესამდე მივყავართ. ამ შეხედულებამ სულ ახლახანს გამოხმაურება ჰპოვა ბოსნიაში დახმარების პროგრამის განხორციელებისათვის, სადაც ერთმა დამკვირვებელმა შენიშნა, რომ სასურველი იქნებოდა ლტოლვილთა ოჯახებზე დახმარების გაცემის შეჩერება ან საგრძნობლად შემცირება, რადგან ეს ამწვავებს ქვეყანაში ეკონომიკურ უთანასწორობას და სოციალურად და პოლიტიკურად სარისკოა. გარდა ამისა, ეს წარმოადგენს ფინანსური რესურსების უნაყოფო გამოყენების მაგალითს.

რაც შეეხება უშუალოდ ბინადრობის და ქონებრივ დავებს, არსებობს ბევრი ალტერნატიული საშუალება (გარდა ფულადისა) ამ დავებისაგან წარმოშობილი უფლების კომპენსაციის წესით დაკმაყოფილებისათვის. ნაღდი ფულადი კომპენსაციის უპირველეს ალტერნატივად შეიძლება იქცეს ბინების მშენებლობა - წარმოებული ან სუბსიდირებული სახელმწიფოს მიერ, არსებული მოთხოვნების შესაბამისად, დასაშვებობისა და ხელმისაწვდომობის ფარგლებში ლტოლვილებისა და გადაადგილებული მეორადი მფლობელებისათვის. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოში ბოლო 7 წლის მანძილზე სახელმწიფოს მხრიდან აღინიშნებოდა თითქმის სრული უკანდახევა ბინებით უზრუნველყოფის საქმეში, რაც არ ლაპარაკობს ამ არჩევანის სასარგებლოდ, საქართველოს მთავრობას მაინც მოუწევს ამ საკითხის სერიოზული განხილვა. შეიძლება პრობლემის გადაჭრის სხვა ალტერნატიული ფორმების გამონახვაც ქვემოთ მოცემული ზომების შესაბამისად:

1. სამთავრობო ბინადრობის ფონდის დაფუძნება, რომელიც გასცემს ბინადრობის ვაუჩერებს ან ინდივიდუალურ სუბსიდიებს, რომლებიც უნდა იქნას დაბანდებული საცხოვრებელი ადგილების მშენებლობაში.

2. მთავრობის მიერ დაბრუნებულთათვის დახმარების გაწევა ცარიელი ბინების მონახვაში ან ახალი ბინების მიღებაში;

3. დაბრუნებულთათვის დროის განსაზღვრული პერიოდისათვის საგადასახადო შეღავათების დაწესება;

4. დაბრუნებულთა მოთავსება ბინის მომლოდინეთა ოფიციალური სიის თავში;

5. დაბრუნებულთათვის სახელმწიფო მიწის ნაკვეთების განაწილება:

6. დაბრუნებულთათვის სამთავრობო ობლიგაციების მყარი თანხის სახით გადაცემა;

7. დაბრუნებისათვის სამშენებლო მასალის შესაძენად შესაბამისი კრედიტის მიცემა, თუკი ისინი გადაწყვეტენ სახლების აშენებას.

3. 3. დაზიანებული სახლების რეკონსტრუქციისა და აღდგენის უზრუნველყოფა

ბინადრობის და მიწის საკითხებზე დავები სოფლად უფრო ნაკლები სირთულეებით ხასიათდება, ვიდრე ქალაქის ტიპის დასახლებებში. საბჭოთა სისტემის მიხედვით, მიწა სარგებლობაში გადაიცემოდა, მაგრამ მათ, ვისაც სარგებლობის უფლება ჰქონდა, არ ეძლეოდათ რაიმე სპეციალური დოკუმენტი ამ მიწის ნაკვეთებით სარგებლობის თაობაზე. თუმცა მიწის მფლობელებს ზოგადად შეეძლოთ თავიანთი უფლების დადასტურება მიწაზე, თუ წარმოადგენდნენ:

1. სამისამართო რეგისტრაციას პასპორტში (ჩაწერა);

2. ,,საბინაო წიგნაკს”, რომელიც შეიცავდა ზემოაღნიშნული მიწის ნაკვეთზე ასაშენებელი სახლის პროექტს.

უნდა აღინიშნოს, რომ კონფლიქტის დროს დაზიანებული ბინადრობის ფონდის უმეტესობა, განლაგებულია სასოფლო რეგიონებში და მხოლოდ ძალიან მცირე შემთხვევებში მოხდა მათი უკანონოდ დაკავება. დაბრუნების მთავარი სიძნელეები დაზიანებული სახლების რეკონსტრუქციასა და აღდგენასთან არის დაკავშირებული. ადამიანის უფლებათა საკითხები და შესაბამისად, ადეკვატური კომპენსაციის პრობლემა წარმოიშვა მაშინ, როცა მიწის მეპატრონეები იძულებით გაასახლეს თავიანთი სახლებიდან. სხვა განცხადებები კომპენსაციის მიღებისათვის გაკეთებულ იქნა ზოგიერთი ლტოლვილისა და იძულებით გადაადგილებულ პირის მიერ საცხოვრებელი პირობების გაუარესების გამო, რომელსაც ადგილი ჰქონდა სასოფლო რაიონებში მათი ხანგრძლივი არყოფნის შედეგად, განსაკუთრებით, სამხრეთ ოსეთში.

UNHCR-ის პირდაპირმა დახმარებამ სამხრეთ ოსეთში უკვე გამოიწვია ათეულობით სახლის ნაწილობრივი შეკეთება, ისე რომ მათში ცხოვრება შესაძლებელია. ამგვარი რეკონსტრუქციის პროგრამები განხორციელებულ იქნა ტაჯიკეთში, ბოსნიაში და სხვაგან. ეს ყოველივე უნდა გაგრძელდეს და შეძლებისდაგვარად გაფართოვდეს, სანამ ფართომასშტაბიანი დაბრუნება დასრულდება.

უნდა აღინიშნოს, რომ კანონი, რომელიც კონფლიქტის შემდეგ ტაჯიკეთში იქნა მიღებული, კონფლიქტის შედეგად დაზიანებული ან განადგურებული ბინებისა და ქონების საკითხების მოგვარებას უკავშირდება. ისინი, ვისაც ყველაზე მეტად ესაჭიროებოდა დახმარება, უპირატესი ზრუნვით სარგებლობენ პრიორიტეტის მინიჭების გზით ბინადრობის რესურსების განაწილების ან მიწით უზრუნველყოფის დროს. ასევე გლუკ-ის ერთ-ერთი უდიდესი ბინადრობის რეკონსტრუქციის პროგრამის შედეგად 1700-ზე მეტი სახლი, 100000-ზე მეტი ლტოლვილისა და იძულებით გადაადგილებული პირის საცხოვრებელი უზრუნველყოფილ იქნა გადასახური მასალებით, როგორც თავშესაფრის გაუმჯობესების პროგრამის ნაწილი.

3. 4. უბინაობისა ან სხვა ბინადრობის ფლების დარღვევისაგან დაცვის უზრუნველყოფა

თუმცა ადამიანის უფლება ადეკვატურ ბინაზე საქართველოს კონსტიტუციით არ არის აშკარად აღიარებული, საქართველოს სახელმწიფოს გააჩნია მრავალი იურიდიული ვალდებულება როგორც ეროვნული, ისე ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის მიხედვით, რომელიც აღიარებს ამ უფლებას ან მისგან ნაწარმოებ სხვა უფლებებს. საქართველოს მთავრობისათვის საერთაშორისო დოკუმენტების ადეკვატური დებულებები, გაერთიანებული კონსტიტუციის მუხლების განმარტებებთან, ქმნის საკმარისზე მეტ საფუძველს იმ დასკვნის გამოსატანად, რომ საქართველოს სახელმწიფოს თანამედროვე ეტაპზე გააჩნია ფართო იურიდიული ვალდებულებები ბინადრობის უფლებების დასაცავად. ეს ვალდებულებები, მეორეს მხრივ, შეიძლება გამოდგეს, როგორც საფუძველი ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა საქართველოში თავიანთ სახლებში სამართლიანად და თანასწორობის საფუძველზე დაბრუნებისათვის, ისევე როგორც იმის უზრუნველსაყოფად, რომ უსამართლოდ არავის ჩამოერთვას ან სხვაგვარად შეელახოს ბინადრობის და ქონებრივი უფლებები. მაგალითად, კონსტიტუციის 39-ე მუხლი ადგენს:

,,კონსტიტუცია არ უარყოფს ადამიანისა და მოქალაქის სხვა საყოველთაოდ აღიარებულ უფლებებს, თავისუფლებებსა და გარანტიებს, რომლებიც აქ არ არის მოხსენიებული, მაგრამ თავისთავად გამომდინარეობენ კონსტიტუციის პრინციპებიდან”.

ამგვარად, თუმცა აშკარა ბინადრობის უფლება კონსტიტუციაში არ არის მოცემული, მაგრამ 39-ე მუხლი ადასტურებს, რომ საყოველთაოდ აღიარებული უფლებები (და ბინადრობის უფლება მათ რიცხვს განეკუთვნება), რომლებიც კონსტიტუციიდან ,,ბუნებრივად გამომდინარეობენ”, არ არის უარყოფილი. ადეკვატური ბინადრობის უფლება პირველად აღიარებულ იქნა ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის 25(1)-ე მუხლში. ეს დებულება აღიარებულ იქნა შემდგომ საერთაშორისო პაქტით ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ, რომელიც 1976 წლის 3 იანვარს შევიდა ძალაში. მაშინ როცა ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალი ფართოდ აღიარებს ბინადრობის უფლების სხვადასხვა სახეს, ზემოაღნიშნული პაქტის 11(1)-ე მუხლი შეიცავს ადეკვატური ბინადრობის უფლების ერთ-ერთ უმთავრეს საერთაშორისო წყაროს:

,,ამ კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოები აღიარებენ ყველას უფლებას ცხოვრების ადეკვატურ სტანდარტებზე მისთვის და მისი ოჯახისათვის, მათ შორის, საკვები, ტანსაცმელი და საცხოვრებელი პირობების მუდმივ გაუმჯობესებაზე. მონაწილე სახელმწიფოები მიიღებენ ყველა ადეკვატურ ზომას, რათა უზრუნველყონ ამ უფლების რეალიზაცია, აღიარებენ რა თავისუფალ თანხმობაზე დამყარებული საერთაშორისო თანამშრომლობის მნიშვნელობას ამ უფლების ეფექტური განხორციელებისათვის”.

მე-11(1) მუხლის ღრმა იურიდიული არსი შეიძლება განიმარტოს კონვენციის დარჩენილი მუხლების დაწვრილებითი ანალიზით და გაეროს ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომისიის მიერ განხორციელებული იურისდიქციითა და განმარტებითი საქმიანობით, რომელიც მიმართულია ძირითადი შინაარსისა და ასევე სახელმწიფოს ვალდებულების გარკვევისათვის ადეკვატური ბინადრობის უფლების საკითხთან დაკავშირებით, რომელიც გაეროს ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების საერთაშორისო აქტშია მოცემული. ამ მხრივ მნიშვნელობა უნდა მიენიჭოს ისეთ საკითხებს, როგორიცაა მფლობელობის დაცვის უზრუნველყოფა (და შესაბამისად, დაცვა თვითნებური და იძულებითი გასახლებისაგან), დისკრიმინაციის აღკვეთა ბინადრობის სფეროში, მისაწვდომობისა და მოპყრობის თანასწორობა, ბინის მიღების შესაძლებლობის საკითხები, მესაკუთრისა და დამქირავებლის ურთიერთობა და სხვა. ანალოგიური ყურადღება უნდა მიექცეს ბინადრობის საკითხებთან დაკავშირებულ სხვა სახის მოთხოვნებსაც, რომელიც მოდის საზოგადოებაში არსებული სხვა გამორჩეული ჯგუფებიდან და სხვა მოვალეობებს, რომლებიც მთავრობას გააჩნია, რათა უზრუნველყოფილ იქნეს საბინაო რესურსების ხელმისაწვდომობა და ამ რესურსებით ინვალიდების, ქრონიკული ავადმყოფების, ემიგრანტი მუშების, ხანდაზმულთა და ლტოლვილებისა და იძულებით გადაადგილებული პირების უზრუნველყოფა. საბოლოოდ, უფლება შესაბამის საცხოვრებელ პირობებზე გულისხმობს უშიშროების უფლებას ყველასათვის ადეკვატურ ბინის ფარგლებში, ყველა დაბრუნებულის ჩათვლით. საერთაშორისო სამართალში ბინადრობის უფლება გაძლიერებულია ტერმინით ,,ადეკვატური”. იმისათვის, რომ ბინა ჩაითვალოს ,,ადეკვატურად”, ზოგადი კომენტარი №4 ასახელებს ადეკვატურ ბინადრობის უფლების შვიდ ასპექტს, რომელიც მოიცავს შემდეგს: მფლობელობის უსაფრთხოება; მომსახურეობის, მასალების, ინფრასტრუქტურისა და მოწყობილობების არსებობა; ხელმისაწვდომი ფასი; საცხოვრებლად ვარგისიანობა; ადგილმდებარეობა და კულტურული შესაბამისობა. ეს ზოგადი კომენტარი ასევე განიხილავს ადამიანის სხვა უფლებებისა და ადეკვატური ბინადრობის უფლების მინიჭების ურთიერთდამოკიდებულების საკითხს. მე-9 აბზაცი აცხადებს, რომ:

,,სხვა უფლებებით სარგებლობა, როგორიცაა გამოხატვის თავისუფლება, გაერთიანებათა თავისუფლება (როგორც მაგალითად, დამქირავებლებისათვის და სათემო ორგანიზაციებს), საცხოვრებლის თავისუფლება და გადაწყვეტილების მიღებაში მონაწილეობის შესაძლებლობა წარმოადგენს განუყოფელ უფლებებს თუ ადეკვატური ბინადრობის უფლება უნდა იქნეს რეალიზებული და შენარჩუნებული საზოგადოების ყველა ჯგუფისათვის. ამასთანავე, პრინციპი რომ არავის აქვს უფლება ხელყოს ვინმეს პირადი თავისუფლება - ოჯახი, სახლი, მიმოწერა, თვითნებურად ან უკანონოდ წარმოადგენს ძალიან მნიშვნელოვან განზომილებას ადეკვატური ბინადრობის უფლების განმარტებისას”.

მთავრობათა მოვალეობა, უპირატესი ყურადღება მიანიჭონ საზოგადოების ყველაზე უფრო სუსტი ნაწილების საბინაო უფლებების დაცვას, ასევე მითითებულია ზოგად კომენტარში №4:

,,მონაწილე სახელმწიფოებმა ადეკვატური უპირატესობა უნდა მიანიჭონ იმ სოციალურ ჯგუფებს, რომლებიც მძიმე ბინადრობის პირობებში ცხოვრობენ მათთვის განსაკუთრებული ყურადღების მიქცევის გზით. პოლიტიკა და კანონმდებლობა ისე უნდა შემუშავდეს, რომ არ იყოს მიმართული საზოგადოების უკვე დაწინაურებული ნაწილის მიერ სხვათა ხარჯზე სარგებლის მიღებაზე”.

ზოგადი კომენტარი №4 ასევე ადგენს ორ გარემოებას, რომლებიც წარმოადგენენ პაქტით აღიარებული ბინადრობის უფლების დარღვევას, კერძოდ:

,,საცხოვრებელი და ბინადრობის პირობების ზოგადი გაუარესება, რომელიც პირდაპირაა გამოწვეული მონაწილე სახელმწიფოთა პოლიტიკითა და კანონმდებლობით, იმავდროული კომპენსაციის გარეშე, შეუსაბამოა პაქტით გათვალისწინებულ ვალდებულებებთან (პარაგრაფი 11).

კომიტეტი თვლის, რომ იძულებით გასახლების შემთხვევები, პირველ რიგში, შეუსაბამოა პაქტის მოთხოვნებთან და შესაძლოა გამართლებულ იქნეს ყველაზე გამონაკლის გარემოებებში, საერთაშორისო სამართლის ადეკვატურ პრინციპების შესაბამისად (პარაგრაფი 18)”.

თუკი საერთაშორისო სამართლის ზემოთ მითითებულ პრინციპებს საქართველოს საბინაო კანონმდებლობას შევადარებთ, დავრწმუნდებით, რომ არავითარი გარანტია არ არსებობს, იმისათვის რომ ადგილობრივი კანონმდებლობით საკმარისად უზრუნველყოფილი იქნება თითოეული პირის უფლება ისეთ ბინაზე, რომელში ცხოვრებაც უსაფრთხოა, რომელსაც ხელმისაწვდომი ფასი აქვს და სტრუქტურულად ადეკვატური და უსაფრთხოა. მთავრობის ოფიციალურ პირთა განცხადებით, თბილისში, 7 წელზე მეტი ხნის განმავლობაში, სახელმწიფოს მიერ არც ერთი ახალი საცხოვრებელი არ აშენებულა. აქედან გამომდინარე, სახეზეა ბინების ნაკლებობა. ეს კი დასტურია იმისა, რომ არსებობს მნიშვნელოვანი შეუსაბამობა საბინაო კანონმდებლობისა და ამ მიმართულებით გატარებულ პოლიტიკას შორის. იურიდიული ვალდებულებების არსებობის მიუხედავად, კონკრეტული გადაწყვეტილებები შეიძლება გამოყენებულ იქნეს ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა დაბრუნების საპირისპიროდ.

საქართველოში ამჟამად არსებული ძალზე მომგებიანი ბინადრობის ბაზარი აუცილებლად შექმნის შესაძლებლობებს ისეთი სოციალური ჯგუფებისათვის, რომლებიც ბინადრობის ბაზრის მასობრივ პრივატიზაციამდე არ არსებობდა. ეს ფართო საპრივატიზაციო პროგრამა მთავრობაში ბევრმა განიხილა, როგორც საფუძველი მძლავრი ბინადრობის ბაზრის შესაქმნელად, რომელიც განამტკიცებს კერძო საკუთრების უფლებას. სახელმწიფოს კუთვნილი ბინადრობის ურთიერთობებიდან კერძო საკუთრებაში არსებული ბინადრობის ურთიერთობებზე მასიური გადასვლა ასახავს და ამავე დროს წარმოადგენს რეაქციას, ბინადრობის განაწილების იმ სისტემაზე, რომელიც საბჭოთა პერიოდში მძლავრობდა. მართალია, მოქალაქეები გრძნობენ ამ იურიდიული და პოლიტიკური ცვლილებების დადებით ნიშნებს, მაგრამ პრივატიზაციის სწრაფ პროცესში სახეზეა მრავალი მნიშვნელოვანი ნაკლოვანება. საქართველოს მთავრობას არ შეუძლია არ გაითვალისწინოს სხვა სამართლებრივი რეჟიმები, რომელთა მიხედვითაც მას გარკვეული ვალდებულებები გააჩნია და რომელიც ზუსტ და ნათლად ჩამოყალიბებულ მოვალეობებს ქმნის, მთავრობისათვის ბინადრობისა და ქონებრივ ურთიერთობებში. ამავე დროს, როგორც ზემოთ აღინიშნა, ადამიანის უფლებების საერთაშორისო სამართალი, როგორც პირდაპირი მოქმედების სამართალი, შეიცავს უამრავ ნორმას ადეკვატურ საცხოვრებელ პირობებზე ადამიანის უფლების შესახებ. საქართველოს კონსტიტუციის მიერ დადგენილი იმ დებულებების შესაბამისად, რომლებიც შეეხება საერთაშორისო სამართლის როლს საქართველოს სამართლებრივ სისტემაში, მთავრობამ უნდა მოახდინოს იმ სამართლებრივი ნორმებისა და ჩარჩოების ინკორპორირება, რომელთა დაცვაც მან იკისრა საქართველოს მოსახლეობის ბინადრობის უფლების გათვალისწინებით.

ბინადრობის ბაზარი მთლიანად ემყარება სპეკულაციასა და ინვესტიციათა დაბრუნებას (რაც ბინადრობის ურთიერთობებში გამორიცხავს ადამიანის უფლებათა განზომილების არსებობას) და საფუძველშივე მოკლებულია იმის შესაძლებლობას, რომ დაცულ იქნეს ადეკვატური და ხელმისაწვდომი ბინადრობის პირობები ადამიანთა ნებისმიერი ჯგუფისათვის, განსაკუთრებით კი მათთვის, ვისაც დაბალი შემოსავლები აქვთ. ეს არის მთავარი მიზეზი მართლწესრიგის სხვა მოთხოვნებთან ერთად, ადამიანთა მიერ ადეკვატური ბინადრობის უფლების აღიარების მნიშვნელობისა და ზრდისათვის. საქართველოს მთავრობისათვის აუცილებელი იქნება, რომ განსაკუთრებული ყურადღება მიექცეს არსებული ბინადრობის უფლებებიდან გამომდინარე მოვალეობებს როგორც ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა ფართომასშტაბიანი დაბრუნებისას, ისე საქართველოს ყველა მოქალაქისათვის ადეკვატური ბინადრობის უფლების უზრუნველყოფისას, რათა ეს უფლება გახდეს საფუძველი მათი, როგორც მოქალაქეების, სხვა უფლებების განხორციელებისათვის.

ადამიანის უფლებებიდან გამომდინარე ვალდებულებები შეზღუდვებს მხოლოდ სახელმწიფო ხელისუფლებას არ უწესებს. იმ კონტექსტშიც კი, სადაც უფლება განიხილება მხოლოდ ,,უარყოფითი” მოვალეობის თვალსაზრისით, სახელმწიფოებმა უნდა განახორციელონ დადებითი მოქმედებები. ეს არის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი ბინადრობის უფლების არსებობისას და გათვალისწინებული უნდა იქნეს საქართველოს მთავრობის მიერ. საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებაში საქმეზე №2/31-5 (1997 წ. 25 მარტი) ლევან ფურცხვანიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, სასამართლომ განაცხადა, რომ ბინადრობის კოდექსის 154-ე მუხლი არაკონსტიტუციურია იმის გამო, რომ იგი ზღუდავს მესაკუთრის უფლებას გამოასახლოს დამქირავებელი (მფლობელი):

,,კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 ნაწილის მიხედვით, საკუთრების უფლების შეზღუდვა დაიშვება სოციალური აუცილებლობის შემთხვევებში, რაც პირდაპირაა განსაზღვრული კანონით. ამ კონკრეტულ შემთხვევაში არ არის რაიმე გადაუდებელი სოციალური აუცილებლობა, რადგან საქართველოს კონსტიტუცია არ ავალებს სახელმწიფოს უზრუნველყოს მოქალაქენი ბინებითა და სათავსოებით”.

ამგვარი გადაწყვეტილებები ხელს არ უწყობს ნდობის განვითარებას, იმას რომ სახელმწიფო უზრუნველყოფს ლტოლვილთა უფლებას, დაბრუნდნენ თავიანთ სახლებში ან, რომ საქართველო დაიცავს საერთაშორისო სამართლის აღიარებულ პრინციპებს. ეს გადაწყვეტილება, იგნორირებას უკეთებს მრავალ ადეკვატურ საერთაშორისო სამართლებრივ ვალდებულებას, რომელიც საქართველოს მთავრობას გააჩნია და, როგორც ჩანს, ისწრაფვის შესაძლებლობის ფარგლებში განერიდოს ძველ სამართლებრივ რეჟიმს ბინადრობის უფლებების თვალსაზრისით. ამგვარი გადაწყვეტილება შეუსაბამოა ადამიანის უფლებათა ევროპის კონვენციის დებულებებთან. ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა ბინადრობის უფლებები არ შეიძლება უზრუნველყოფილი იყოს სხვა საკითხებისაგან განცალკევებით და საჭიროა ერთიანი პოლიტიკის შემუშავება, რათა მივაღწიოთ ფუნქციონალურ გადაწყვეტას. ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციით გათვალისწინებული ზოგადი ინტერესების მუხლები შეიძლება გამოყენებულ იქნეს ბინების შემდგომი მაცხოვრებლების საბოლოო განთავსების შემთხვევებში იმდენად, რამდენადაც სახეზეა ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა მთელი ჯგუფების ინტერესები და საფრთხის წინაშეა ეროვნული ერთობისა და შერიგების უზრუნველყოფის, სამართლებრივი სახელმწიფოს შექმნისა და ადამიანის უფლებების დაცვის იდეალები.

3. 5. დაზარალებულისათვის დაცვის ეფექტური საშუალებების უზრუნველყოფა

გაჭიანურებული ბინადრობის და ქონებრივი დავების დროს თითოეული დაზარალებულის ინდივიდუალური საქმის სპეციფიკური კომპონენტების გამოკვლევა ნიშნავს, რომ მხოლოდ საქმის ანალიზის მეშვეობით შეიძლება ნაპოვნი იქნეს არსებითი გამოსავალი. თითოეული დაზარალებული, მათ შორის, დაბრუნებული ლტოლვილები, იძულებით გადაადგილებული პირები და მეორადი მცხოვრებლები იმ საცხოვრებლებისა, რომლებიც დაცვის საგანს წარმოადგენდნენ, უნდა ფლობდნენ უფლებას, მოსმენილ იქნენ დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი სასამართლოს მიერ. ეს იდეა შეესაბამება ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მე-8 მუხლს, რომელიც განამტკიცებს, რომ ყველას აქვს უფლება, დაცვის ეფექტური საშუალებების გამოყენებაზე კომპეტენტური ეროვნული სასამართლოების მიერ იმ ქმედებების მიმართ, რომლებიც არღვევენ კონსტიტუციითა ან კანონით მინიჭებულ ფუნდამენტურ უფლებებს.

ეს გარანტია ზოგიერთის მიერ შეიძლება განხილულ იქნეს, როგორც ძალზე რთული და მრავალი რესურსის მომცველი საქართველოს ეკონომიკის მყიფე ხასიათიდან გამომდინარე, ისევე როგორც ქვეყნის დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი მართლმსაჯულების განვითარებადი ხასიათის გათვალისწინებით. გამომდინარე იქიდან, რომ სასამართლო შტო წარმოადგენს დაბრუნებულთა წინაშე მდგარი მიმდინარე საკითხების საბოლოო წყაროს. უფრო ეფექტური იქნება, მცირე პერიოდის მანძილზე მაინც თუ დაარსდება, ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელების კომისია, რომელიც ყველა ლტოლვილისათვის, იძულებით გადაადგილებული პირებისა და სადავო ბინების ახლანდელი მფლობელებისათვის ხელმისაწვდომი იქნება და რომლის მეშვეობითაც ეფექტური საშუალებების გამოყენების უფლება განხორციელდება.

3. 6. ფიზიკური ერთიანობისა და ეკონომიკური უსაფრთხოების დაცვის უზრუნველყოფა

ზემოაღნიშნული ბინადრობისა და ქონებრივი პრობლემების გარდა, ფიზიკური ერთიანობისა და დაცულობის, ისევე როგორც ეკონომიკური, სოციალური და სხვა სახის უსაფრთხოების საკითხები გავლენას ახდენს ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა მშობლიურ სახლებში დაბრუნებაზე. ამგვარი საშიშროებები ფართოდ არის ფეხმოკიდებული როგორც გადაადგილებულ ოსებში, ისე ქართველებში. როდესაც ამგვარი საშიშროებები ერწყმის ბინადრობის პრობლემებს, სავალალო ეკონომიკურ და მატერიალურ ვითარებას, ძირითადი სოციალური და სხვა მომსახურების (სკოლა, დასაქმება, ჯანმრთელობის დაცვა) შეზღუდულ მისაწვდომობას, აგრეთვე, სასამართლო სისტემის მიუკერძოებლობასა და დამოუკიდებლობაში დაურწმუნებლობას, გასაგები ხდება, რომ ადგილი აქვს დაუბრუნებლობის მაღალ დონეს. შესაბამისად, დაბრუნების ნებისმიერი პროგრამა დეტალურად უნდა იქნას შემუშავებული, რათა განსაკუთრებული ყურადღება მიექცეს ამ თანაბრად დიდმნიშვნელოვან საკითხებს.

4. რეკომენდაციები

4. 1. პრეზიდენტის ბრძანებულება ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა დაბრუნების შესახებ

საქართველოს კონსტიტუციის 73-ე მუხლის პირველი ნაწილით, საქართველოს პრეზიდენტს აქვს ბრძანებულების გამოცემის უფლება. დაახლოებით 800 ასეთი ბრძანებულება გამოიცემა ყოველ წელს. პრეზიდენტის ბრძანებების გამოცემა ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა დაბრუნების შესახებ უნდა გახდეს პირველი ეტაპი საყოველთაო საბოლოო დაბრუნების საერთო პროცესში და ამას უნდა მოჰყვეს ყოვლისმომცველი კანონის მიღება და ამ ახალი კანონის აღსრულებასა და განმტკიცებაზე პასუხისმგებელი დამოუკიდებელი მექანიზმის შექმნა. ბრძანებულებებმა უნდა გააორმაგოს სახელმწიფოს პასუხისმგებლობა არსებულ დარღვევებზე, ბოდიში მოუხადოს მსხვერპლთ და უზრუნველყოს სრული უსაფრთხოების, ხელშეუხებლობისა და ადამიანის უფლებათა დაცვის გარანტიები. ამის შემდეგ მან ხაზი უნდა გაუსვას ყველა ლტოლვილისა და იძულებით გადაადგილებული პირის უფლებას, ნებაყოფლობით დაბრუნდეს მშობლიურ სახლში. ბრძანებულებამ, აგრეთვე, ყურადღება უნდა გაამახვილოს ბინადრობის და ქონებრივი რესტიტუციის (ზარალის ანაზღაურების) შესახებ ახალი კანონმდებლობის აუცილებლობის თაობაზე და ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელების კომისიის შექმნის თაობაზე.

4. 2. ბინადრობის და ქონებრივი რესტიტუციის კანონი

ბინადრობის და ქონებრივი დავების გადაწყვეტის ხანგრძლივი ხასიათი და ის არსებითი თვისება, რომლის წყალობითაც ეს პრობლემები ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებული პირთა მშობლიურ სახლებში ფართომასშტაბიან დაბრუნებას ზღუდავს, ისევე როგორც უამრავი იურიდიული და სხვა სახის გაურკვევლობანი, დაკავშირებული დაბრუნებისათვის ხელისშემშლელ გარემოებებთან, განაპირობებენ ახალი კანონმდებლობის აუცილებლობას საქართველოში, რათა ეს საკითხები სწრაფად, ადეკვატურად და სამართლიანად იქნეს გადაწყვეტილი. თუმცა სასარგებლო ტენდენციები შეიძლება იქნას გამოძებნილი არსებულ ეროვნულ კანონმდებლობასა და საქართველოს მთავრობის საერთაშორისო-სამართლებრივ ძალისხმევაში (მათ შორის, ევროპის ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა კონვენციის რატიფიკაცია, რასაც იგი მალე განახორციელებს და, აგრეთვე, თუ საქართველო მიღებულ იქნა ევროპის საბჭოში), მაგრამ მაინც შეიძლება არსებობდეს უამრავი არგუმენტი, თუ რატომ არის აუცილებელი ახალი კანონმდებლობა განსახილველი საკითხების სამართლიანი და საბოლოო გადაწყვეტის საშუალებების უზრუნველსაყოფად. ეს არგუმენტებია:

1. ახალი კანონი, რომელიც მოიცავს ყველა ადეკვატურ იურიდიულ საკითხს, დაკავშირებულს ბინადრობის და ქონებრივ პრობლემებთან, უზრუნველყოფს, რომ საყოველთაოდ მიღებული და თანასწორი მიდგომა განხორციელდეს თითოეული ლტოლვილისა და იძულებით გადაადგილებული პირის მიმართ, რომლებიც ცდილობენ განახორციელონ დაბრუნებისა და რესტიტუციის უფლება. ეს უზრუნველყოფს იმას, რომ კანონიერების პრინციპი მოქმედებდეს, როგორც ნებისმიერი გადაწყვეტილების საფუძველი და დაეხმარება, საკითხის გადაწყვეტის წმინდა პოლიტიკური საშუალებების გამორიცხვაში.

2. ახალი კანონი უზრუნველყოფს ხელმძღვანელობასა და სიცხადეს ჯერ კიდევ შესაქმნელი ,,ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელების კომისიისათვის”, რათა შესაბამისი უფლებების დაცვაზე დაფუძნებული მიდგომა განხორციელდეს თითოეული წამოყენებული ბინადრობის სარჩელის მიმართ.

3. ახალი კანონმდებლობის საბოლოო მიღება შეიძლება გახდეს საფუძველი ზოგადი ბინადრობის კანონმდებლობის, პოლიტიკისა და პრაქტიკის ფართო საზოგადოებრივი განხილვისა და გააზრებისათვის. კანონპროექტების შექმნისა და საბოლოოდ ახალი კანონმდებლობის მიღების პროცესი იძლევა შესაძლებლობას, შემოწმდეს, თუ როგორ ხდება მთავრობის მიერ ნაკისრ საერთაშორისო სამართლებრივ ვალდებულებებთან ეროვნული კანონმდებლობის შესაბამისობის უზრუნველყოფა; განხორციელდეს კანონმდებლობის სისტემატური გადასინჯვა ქვეყანაში და მოხდეს ბინადრობის სფეროსთან დაკავშირებული ახალი მეთოდებისა და პოლიტიკის გაერთიანება ისე, რომ ამან მოიცვას (და არა იგნორირება გაუკეთოს) ადამიანის უფლებათა ადეკვატური სტანდარტები. ამიტომ ახალი კანონმდებლობის მიღება იქნება მთავრობის განზრახვის მაჩვენებელი, რომ ბინადრობის საკითხებთან დაკავშირებული შიდა-სამართლებრივი ვალდებულებები შეესაბამება საქართველოს საერთაშორისო-სამართლებრივ ვალდებულებების.

ამ საკითხებთან დაკავშირებით ახალი კანონმდებლობის მიღებისას საქართველოს მთავრობას დასჭირდება გააცნობიეროს თავისი არსებული საერთაშორისო-სამართლებრივი ვალდებულებები. მაგალითად, CESCR-ის მიხედვით, საქართველო მოვალეა, სხვა ვალდებულებებთან ერთად შეასრულოს ძირითადი ,,მინიმალური ვალდებულებები”, რაც ნიშნავს შემდეგს:

,,მიუხედავად ეროვნული განვითარების დონისა, კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან შეასრულონ ძირითადი მინიმალური მოვალეობები, რათა უზრუნველყონ სულ მცირე ამ კონვენციაში მოცემული თითოეული უფლების მინიმალურად აუცილებელ დონეზე დაკმაყოფილება”.

ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტმა ასევე განაცხადა, რომ ,,მონაწილე სახელმწიფო, სადაც ადამიანთა დიდ რაოდენობას აქვს ჩამორთმეული თავშესაფარი და ბინა, პირველ რიგში, არის დამრღვევი კონვენციით გათვალისწინებული თავისი მოვალეობებისა”. ასევე CESCR-ის მიხედვით, საქართველო იურიდიულად ვალდებულია, მიიღოს ზომები ყველა ადეკვატური საშუალების გამოყენებით CESCR-ში მოცემული უფლებების დაკმაყოფილებისათვის. იმისათვის, რომ შეასრულონ ეს ვალდებულებები, სახელმწიფოებმა უნდა მიიღონ ,,კარგად მოფიქრებული, კონკრეტული და მიზანმიმართული ზომები” იმ ამოცანათა გადასაწყვეტად, რაც მათ წინაშეა დასმული. აქედან გამომდინარე, ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტმა ხაზი გაუსვა იმას, რომ ,,მრავალ შემთხვევაში კანონმდებლობა წარმოადგენს განუყოფელ ელემენტს კონვენციაში მოცემული უფლებების შესრულებისათვის, თუმცა მხოლოდ საკანონმდებლო ზომების მიღება საკმარისი არ არის CESCR-იდან გამომდინარე ვალდებულებების შესასრულებლად”.

მონაწილეები ასევე ვალდებული არიან მაქსიმალურად გამოიყენონ ,,შესაძლო რესურსები” ისეთი უფლებების დასაცავად, როგორიცაა ბინადრობის უფლება. თუ სახელმწიფო აცხადებს, რომ არ შეუძლია თუნდაც მინიმალური ვალდებულებების შესრულება, მაშინ იგი უნდა ეცადოს, რომ მაქსიმალური ძალისხმევა იყოს მიმართული ყველა რესურსის გამოყენებისათვის (ფინანსური, ფიზიკური, ადამიანური და სხვა რესურსები), რომელიც მას გააჩნია, რათა დააკმაყოფილოს ეს ვალდებულებები. როგორც პრიორიტეტული ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტმა ხაზი გაუსვა, ,,მნიშვნელოვანი ეკონომიკური უკუსვლის პერიოდებშიც კი სახელმწიფოს ყველაზე დაუცველი ქვეშევრდომები შესაძლებელია და უნდა დავიცვათ მიზანმიმართული პროგრამებით”.

შესაძლო რესურსების პრობლემა აღძრავს საკითხს დაბეგვრისა და სახელმწიფოს შესაძლებლობის შესახებ, ჰქონდეს მისაწვდომობა იმ ფისკალური რესურსების მიმართ, რომლებიც მას კანონით ეკუთვნის. მართალია, საქართველო სერიოზული ეკონომიკური პრობლემების წინაშე დგას და უკვე უთმობს თავისი ბიუჯეტის მნიშვნელოვან ნაწილს ლტოლვილთა საკითხების მოგვარებას, მაინც არის შესაძლებლობა, რომ გაუმჯობესდეს საგადასახადო შემოსავლების მოცულობა და მთავრობის მიერ მისი განაწილება. ამავე დროს, ეს ვალდებულება დგას ,,რესურსების გაზრდის ვალდებულებისაგან დამოუკიდებლად”. იგი მოითხოვს ყველა შესაძლო რესურსის ეფექტურ გამოყენებას იმგვარად, რომ CESCR-ში მოცემულმა უფლებებმა ჰპოვონ ყველაზე უფრო სწრაფი და ფართო რეალიზაცია. სახელმწიფოები, რომლებიც აღიარებენ ადეკვატურ ბინადრობის პირობების უფლებას, ნაციონალური, საერთაშორისო, თუ ორივე სამართლის მიხედვით, მოვალენი არიან უზრუნველყონ, რომ ,,არავითარი განზრახი რეგრესული ზომები” არ იქნება განხორციელებული, რამაც შეიძლება გამოიწვიოს იმ უფლებათა დარღვევა, რომელნიც დღესდღეობით აღიარებული და გამოყენებულია. ზემოთქმული მოიცავს უბინაობის აღმოფხვრის საკითხსაც. ზოგ შემთხვევაში ამან შესაძლოა დაავალდებულოს სახელმწიფო, კანონის შესაბამისად, პირდაპირ უზრუნველყოს მოქალაქეები და სხვა რეზიდენტები ადეკვატური ბინადრობის პირობებით.

4. ახალი კანონმდებლობის შექმნა ამზადებს ნიადაგს რესტიტუციისათვის კომპენსაციისა და სამართლიანობისათვის ადეკვატური პირობების გათვალისწინებით იმ ჩარჩოებში, რომელიც აღიარებს ადამიანის უფლებათა უკვე მომხდარ დარღვევებს და ისწრაფვის იმავდროულად უზრუნველყოს, რომ ასეთი დარღვევები ადეკვატურად ანაზღაურდეს და აღარ განმეორდეს. როგორც უკვე აღინიშნა, ადამიანის უფლებათა ევროპის კონვენცია ავალდებულებს სახელმწიფოებს ,,სამართლიანი ბალანსის” შენარჩუნების უზრუნველყოფას, როცა რაიმე მოქმედება ხორციელდება საკუთრების ან ბინადრობის საკითხების კონტროლის ან მათში ჩარევის მიზნით. საქართველოსა და სამხრეთ ოსეთში ბინადრობის და ქონებრივ დავებთან მიმართებაში ეს დოქტრინა ნიშნავს, რომ ნებისმიერი კანონმდებლობა, რომელიც მიიღება ამ დავების მოსაწესრიგებლად, სამართლიანად დააბალანსებს თავდაპირველი მცხოვრებლების და შემდგომში მაცხოვრებლების უფლებებს. ამგვარად, უბინაობის აღმოფხვრის გარანტირებასთან ერთად სახელმწიფომ უნდა იზრუნოს კანონმდებლობის იმგვარად ჩამოყალიბებაზე, რომ ამ უკანასკნელმა უზრუნველყოს ყველა პირის უფლების დაცვა, პატივისცემა და შესრულება. კანონპროექტი ბინადრობისა და ქონებრივი რესტიტუციის შესახებ მოცემულია ქვემოთ (დანართი № 1).

4. 3. ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელების კომისიის შექმნა

მთავარი დამახასიათებელი ნიშანი იმ პროცესისა, რომლის მიზანიც ფართომასშტაბიანი დაბრუნებაა, ითვალისწინებს ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელების ხუთკაციანი კომისიის (HPCC) შექმნას. ერთ-ერთი უმთავრესი მიზეზი, რის გამოც ახალი პროცედურული ორგანო იქმნება, განპირობებულია მისი ხელმისაწვდომობით, სისწრაფითა და პროფესიონალიზმით. ამ სახის დამოუკიდებელი ორგანო შეძლებს უზრუნველყოს სარჩელების მიღება, გამოძიება და მათ საფუძველზე, რესტიტუციის ახალი კანონის შესაბამისად, სავალდებულო გადაწყვეტილებების შესასრულებლად გამოტანა.

ამგვარი ინსტიტუტის შექმნის იდეა სავსებით ახალია. ეს კომისია დაარსდა დეიტონის სამშვიდობო მოლაპარაკებების შედეგად ბოსნიაში და შემდეგ, ტაჯიკეთშიც. ბინადრობის სასამართლოები და ტრიბუნალები აქტიურად მოქმედებენ ბევრ სახელმწიფოში. საქართველოს კონტექსტში, მხოლოდ ეს მექანიზმი შეძლებს უზრუნველყოს დაბრუნების პროცესის სამართლიანობა და სისწრაფე, აგრეთვე, ფართომასშტაბიანი დაბრუნება იმ ჩარჩოებში, რომლებიც უზრუნველყოფენ ყველა პირის უფლებას დაცვის ეფექტურ საშუალებებზე. საყოველთაო ხელმისაწვდომობა კომისიაზე საშუალებას მისცემს ყველა ლტოლვილსა და იძულებით გადაადგილებულ პირს, წამოიწყონ ბინის ახლანდელი მფლობელების გადამოწმების, პრივატიზაციისა და ყოფილ ბინაზე ახლანდელი შესაძლებლობის დაძლევის პროცედურის ხელმისაწვდომობა. აქედან გამომდინარე, თითოეულ ლტოლვილსა და იძულებით გადაადგილებულ პირს უნდა ჰქონდეს გარანტირებული უფლება, წარუდგინოს სარჩელი კომისიას დამოუკიდებლად ან სამართლებრივი დახმარების პროგრამის კონტექსტში, რომელიც დაიცავს ყველა დაზარალებულ პირს. ეს უკანასკნელი მოსაზრება, განსაკუთრებით მართებულია მაშინ, როცა მრავალ ლტოლვილსა და იძულებით გადაადგილებულ პირს არ შეუძლია მიჰყვეს სამართლებრივ ან/და სასამართლო საშუალებებს თავიანთი თავდაპირველი სახლების დაბრუნების მცდელობისას.

სანამ გადაწყვეტილების მიღების საფუძველი კანონით ბინადრობისა და ქონებრივი რესტიტუციის შესახებ ზუსტად იქნება ჩამოყალიბებული, კომისიას უნდა ჰქონდეს მინიჭებული დისკრეციული უფლებამოსილებანი, განსაკუთრებით ბინის მეორად მფლობელთა განთავსებისა და კომპენსაციასთან დაკავშირებული გადახდის სახეებისა და მოცულობის განსაზღვრის სფეროში.

4. 4. სასამართლო ხელისუფლების როლი

სასამართლო ხელისუფლების უპირველესი როლი ახალ კანონმდებლობასთან დაკავშირებით იქნება სააპელაციო სასამართლოს ფუნქციის შესრულება ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელის კომისიის ნებისმიერი გადაწყვეტილების მიმართ, რომელიც მოდავე მხარეთა მიერ კანონთან შეუსაბამოდ და სამართლიანობის პრინციპების საწინააღმდეგოდ მიიჩნევა. სასამართლო ჩარევის დონე შეზღუდული უნდა იყოს საქართველოს უზენაესი სასამართლოთი, რომელსაც შეიძლება წარედგინოს აპელაცია, ან საკონსტიტუციო სასამართლოთი, თუ ადეკვატურ საკონსტიტუციო საკითხები წამოიჭრება.

4. 5. საერთაშორისო თანამეგობრობისა და გაეროს ლტოლვილთა უმაღლესი კომისარიატის როლი

საერთაშორისო თანამეგობრობისა და UNHCR-ის, აგრეთვე სხვა სამთავრობათშორისო ორგანიზაციების როლი ფუნდამენტური იქნება ახალი კანონმდებლობის წარმატებით დანერგვის საქმეში, ისევე როგორც ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელის კომისიის დამოუკიდებელ და ეფექტურ საქმიანობაში. უფრო მეტიც, UNHCR-მა და OSCE-მ ყურადღება უნდა მიაქციონ ფინანსური დახმარების უზრუნველყოფას კომისიის დასაფუძნებლად და ახლანდელი ბინადრობის რეკონსტრუქციისა და რეაბილიტაციის პროგრამათა გასაფართოებლად. UNHCR-მა, OSCE-მ და ევროპის საბჭომ უნდა უზრუნველყონ, რომ ამ ინსტიტუტებმა ითამაშონ მთავარი როლი მონიტორინგში ან/და მეთვალყურეობაში კომისიის სამუშაო მეთოდებისა და საკმარისი დახმარების განხორციელებისას, რათა უზრუნველყოფილ იქნეს ამ ორგანოს საქმიანობისა და მთლიანად დაბრუნების პროცესის ეფექტურობა.

5. დასკვნა

ბინადრობის და ქონებრივი უფლებების დაცვასთან დაკავშირებული პრობლემები მხოლოდ საქართველოსთვის არაა დამახასიათებელი. დაბრუნების პროცესში ბინასთან და ქონებასთან დაკავშირებულ დაბრკოლებებს ადგილი ჰქონდა ხორვატიაში, სადაც უფლებამოსილ პირთა მიერ თავიანთი საკუთრების დაბრუნების არცერთი შემთხვევა არ აღინიშნა; ბოსნია-ჰერცოგოვინაში კი 2 მლნ-მდე ლტოლვილს არ შეუძლია დაუბრუნდეს თავის მშობლიურ სახლს. ეს და სხვა მსგავსი ვითარება, როდესაც ლტოლვილებსა და იძულებით გადაადგილებულ პირებს არ შეუძლიათ თავიანთ თავდაპირველ საცხოვრებელში დაბრუნება, დაგმობილ იქნა საერთაშორისო საზოგადოების მიერ და მიიჩნევა ნაციონალური აღმშენებლობის პროცესის რეკონსტრუქციისა და შერიგებისათვის ხელის შემშლელ ფაქტორად, მშვიდობისა და უშიშროებისა და ძირითადი უფლებების დარღვევად. პრობლემის მასშტაბი უნდა განისაზღვროს მრავალი გაფრთხილებიდან იმის შესახებ, თუ რა შეიძლება მოხდეს, როცა ბინადრობის და ქონებრივი მოთხოვნები დიდი ხნის მანძილზე მოუგვარებელია. თუმცა საქართველო რთული დილემის წინაშე დგას, ბინადრობის და ქონებრივი პრობლემები მაინც შეიძლება კანონის შესაბამისად, თუ მთავრობა დაბრუნების, რესტიტუციისა და განთავსების სამართლიანი პროცესის უზრუნველსაყოფად რამდენიმე მნიშვნელოვან ნაბიჯს გადადგამს. თუკი ეს წარმატებით და მიუკერძოებლად განხორციელდა, მაშინ ეს მნიშვნელოვან წვლილს შეიტანს სხვა ქვეყნების ანალოგიური პრობლემების გადაჭრაში, რაც ხელს შეუწყობს კონფლიქტების მოგვარებას და სტაბილურობას კავკასიაში და მის ფარგლებს გარეთ. რასაკვირველია, ახალი კანონმდებლობის დანერგვა და ახალი პროცედურის შექმნა საკითხთა საბოლოო გადაწყვეტის ერთადერთი სიცოცხლისუნარიანი საშუალება გახდება.

დანართი №1

კანონპროექტი ბინადრობის და საკუთრების რესტიტუციის შესახებ (1998)

პრეამბულა

მუხლი 1: მიზნები და განსაზღვრებები

მუხლი 2: მოქმედების სფერო და გამოყენება

მუხლი 3: თავდაპირველ საცხოვრებელში თავისუფალი და ნებაყოფლობითი დაბრუნების უფლება

მუხლი 4: 1983 წლის ბინადრობის კანონის 69-ე მუხლის უსამართლო გამოყენებისადმი აპელაციის უფლება

მუხლი 5: ადეკვატური ბინადრობის პირობების უფლება და უბინაობისაგან დაცვა

მუხლი 6: ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელის კომისიის შექმნა

მუხლი 7: ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელის კომისიის არსი და ფუნქციები

მუხლი 8: ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელის კომისიის მიერ გადაწყვეტილების მიღების პროცესის მარეგულირებელი წესები

მუხლი 9: კომპენსაციის წესები

მუხლი 10: დასკვნითი დებულებები

პრეამბულა

საქართველოს ყველა მოქალაქე ღირსეული მოპყრობისა და ადამიანის ყველა უფლებით სარგებლობს, განსაკუთრებით იმ უფლებით, რომ მოეპყრონ თანასწორობის საფუძველზე რასობრივი, ეთნიკური, პოლიტიკური, რელიგიური, ან სხვა ნიშნით რაიმე დისკრიმინაციის გარეშე;

ყველა ლტოლვილი და იძულებით გადაადგილებული პირი იმ უფლებათა მთელ სპექტრს ფლობს, რომლებიც გარანტირებული აქვთ სხვა მოქალაქეებს, განსაკუთრებით, საკუთარი სურვილით თავიანთ თავდაპირველ საცხოვრებელში დაბრუნების უფლებას;

ადეკვატური საბინაო უფლების სრული რეალიზაცია ყველა მოქალაქისათვის წარმოადგენს ეროვნული განვითარების, ეკონომიკური პროგრესისა და ერის სტაბილურობის განუყოფელ კომპონენტს;

საქართველოს კონსტიტუციის 39-ე მუხლითა და საქართველოს მთავრობის მრავალი ვალდებულების გათვალისწინებით, რომლებიც ადამიანის უფლებების საერთაშორისო სამართლის ხელშეკრულებათა რატიფიკაციის შედეგად აღმოცენდნენ, მათ შორის, ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების საერთაშორისო პაქტიდან, საქართველოს მთავრობა მოვალეა პატივი სცეს, დაიცვას და შეასრულოს ადეკვატური ბინადრობის უფლების ყველა ელემენტი.

საქართველოში ყველა სახის ურთიერთობა მოწესრიგებულია კანონით. საქართველოს სახელმწიფო პასუხისმგებელია გამოასწოროს და საერთაშორისო სტანდარტებს შეუსაბამოს ყველა ის მოქმედება, რომელიც საქართველოს წინამორბედი მთავრობების მმართველობის პერიოდში განხორციელდა.

მუხლი 1. მიზნები და განსაზღვრებები

1. წინამდებარე კანონი ადგენს დებულებებს, რომლებიც ეხება ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა რესტიტუციის უფლებებს.

2. წინამდებარე კანონისათვის გამოიყენება შემდეგი განსაზღვრებები:

თავდაპირველი საცხოვრებელი: ლტოლვილის ან იძულებით გადაადგილებული პირის საცხოვრებელი, სადაც მას ჰქონდა ცხოვრების უფლება მისი დატოვების მომენტში;

თავდაპირველი მაცხოვრებელი: ის პიროვნება, რომელსაც გააჩნდა ცხოვრების უფლება თავდაპირველ სახლში და რომელიც ახლა არის ლტოლვილი ან იძულებით გადაადგილებული პირი;

საცხოვრებელი: უძრავი ქონება;

საკუთრება: მოძრავი ქონება;

შემდგომი მაცხოვრებელი: ის პიროვნება, რომელიც ახლა ცხოვრობს ლტოლვილის ან იძულებით გადაადგილებული პირის სახლში.

მუხლი 2. მოქმედების სფერო და გამოყენება

1. წინამდებარე კანონი გამოიყენება იმ პირთა მიმართ, რომლებიც აღიარებული არიან ლტოლვილებად და/ან იძულებით გადაადგილებულ პირებად, რომლებიც გადაადგილდნენ ქართულ-ოსური კონფლიქტის შედეგად და ის პირები (მეორადი მცხოვრებლები), რომლებიც ახლა ცხოვრობენ ან სხვებს აძლევენ ნებას იცხოვრონ ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა თავდაპირველ სახლებში.

2. წინამდებარე კანონი გამოიყენება პირველ მუხლის პირველი ნაწილში მითითებულ პირთა მიმართ იმდენად, რამდენადაც მათ არ შეუძლიათ თავიანთ თავდაპირველ სახლებში დაბრუნება ნებისმიერი მიზეზის გამო და შემდგომი მცხოვრებლების მიმართ იმდენად, რამდენადაც მოთხოვნები იქნა წარდგენილი ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა მიერ, რომლებიც კანონიერად იყვნენ რეგისტრირებული მოცემულ სახლში თავდაპირველი გადაადგილების მომენტისათვის.

მუხლი 3. თავისუფალი და ნებაყოფლობითი დაბრუნების უფლება თავდაპირველ სახლებში

1. წინამდებარე კანონი აღიარებს ყველა ლტოლვილისა და იძულებით გადაადგილებულ პირის უფლებას, დაბრუნდეს საკუთარ სახლში, თუ მათ ეს სურთ და შეუძლიათ დაამტკიცონ თავიანთი bona fide უფლება ამ კანონისა და ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელების კომისიის გადაწყვეტილებათა შესაბამისად.

2. წინამდებარე კანონი აღიარებს ყველა ლტოლვილისა და იძულებით გადაადგილებულ პირის უფლებას, რომელთაც თავიანთ თავდაპირველ სახლებზე მოთხოვნა არ გააჩნიათ ან რომლებსაც არ სურთ თავიანთ თავდაპირველ სახლებში დაბრუნება, დარჩნენ თავიანთ რაიონში, ქალაქში ან რეგიონში და ისარგებლონ შესაბამის საცხოვრებელზე საკუთრების უფლებით.

3. წინამდებარე კანონი არ განასხვავებს მესაკუთრესა და დამქირავებელს ლტოლვილის ან იძულებით გადაადგილებული პირის სტატუსის არსებობისას, მათი თავდაპირველი გადაადგილების მომენტისათვის.

მუხლი 4. 1983 წლის ბინადრობის კანონის 69-ე მუხლის არამართებული გამოყენების აპელაციის უფლება

1. წინამდებარე კანონი აღიარებს ყველა ლტოლვილისა და იძულებით გადაადგილებულ პირის უფლებას, გაასაჩივროს 1983 წლის საბინაო კოდექსის ზემოაღნიშნული ნორმა, რომელიც გამოიცა 1989 წლის 1 იანვრიდან და რომელმაც საცხოვრებელზე ქირავნობის, ცხოვრების და/ან საკუთრების უფლების დროებითი დაკარგვა გამოიწვია.

2. ამ მუხლის პირველი ნაწილით აღიარებული უფლებები შეიძლება, განხორციელდეს ნებისმიერი ლტოლვილის ან იძულებით გადაადგილებული პირის მიერ ადეკვატური მოთხოვნის ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელის კომისიისათვის გადაცემით, რომელიც ამ კანონით არის შექმნილი.

3. ნებისმიერი პიროვნება, რომელსაც სურს, გადასცეს ასეთი მოთხოვნა, ეს უნდა შეასრულოს ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელების კომისიის დაარსებიდან ერთი წლის განმავლობაში, თუ მთხოვნელი არ დაასაბუთებს, რომ მან არ იცოდა კანონის არსებობის შესახებ. ამ შემთხვევაში მოთხოვნა უნდა იქნეს წარდგენილი ამ დღიდან ექვსი თვის განმავლობაში.

4. დასახლების და საკუთრების უფლება იმ სახლებზე, რომლებიც რეგისტრირებულია ლტოლვილებსა და იძულებით გადაადგილებულ პირებზე მათ მიერ თავდაპირველად გადაადგილების მომენტში, წარმოადგენს სამართლებრივი რეგულირების საგანს ამ კანონით გათვალისწინებული პირობების მიხედვით.

მუხლი 5. ადეკვატური ბინადრობის უფლება და უბინაობისაგან დაცვა

1. ეს კანონი აღიარებს ყველა ლტოლვილის, იძულებით გადაადგილებული პირისა და შემდგომი მცხოვრებლის უფლებას ადეკვატურ ბინაზე, რომელშიც ცხოვრება უსაფრთხოა და ხელმისაწვდომი, მოსახერხებელია ტერიტორიულად და საცხოვრებლად ვარგისია, გააჩნია რა ძირითადი მომსახურეობის პირობები.

2. ეს კანონი აღიარებს ყველა ლტოლვილის, იძულებით გადაადგილებული პირისა და შემდგომი მცხოვრებლის უფლებას, დაცული იქნან უბინაობისაგან. ამ მხრივ შესაბამისმა მუნიციპალიტეტებმა უნდა გააადვილონ და უზრუნველყონ ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა თავისუფალი და უსაფრთხო დაბრუნება მათ თავდაპირველ სახლებში, როცა ამას მოითხოვს ეს კანონი.

3. ადგილობრივი მუნიციპალიტეტები ვალდებული არიან უზრუნველყონ ალტერნატიული განსათავსებელი საცხოვრებელი ან მოძებნოს, ან გააადვილოს ხელმისაწვდომობა შესაფერის სახლზე დროებითი დამკავებლებისათვის, რომლებსაც აქვთ დროებითი დაკავების უფლება იმ ბინებში, რომლებიც რეგისტრირებული იქნენ ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა სახელზე, როგორც საქართველოს საბინაო კოდექსის 69-ე მუხლის არამართებული გამოყენების შედეგი.

მუხლი 6. ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელების კომისიის შექმნა

1. ეს კანონი არსებობს მთავრობის აღმასრულებელი შტოს ფარგლებში, დამოუკიდებელ და მიუკერძოებელ ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელის კომისიის ფორმით, რომელიც უმაღლესი პატიოსნების მქონე ხუთი პირისაგან შედგება, რომლებიც პასუხისმგებლები იქნებიან ამ კანონის შესრულებაზე, გამოყენებასა და ზედამხედველობაზე. ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელის კომისია იფუნქციონირებს თბილისში და შექმნის საკუთარ პროცედურის წესებს ამ კანონისა და საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად.

2. ეს კანონი აღიარებს იმ მნიშვნელოვან როლსაც, რომელსაც საქართველოში მოქმედი საერთაშორისო ორგანიზაციები ასრულებენ განსაკუთრებით გლუკ-ი და ეუთო, ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელის კომისიის მუშაობისა და საქმიანობის ზედამხედველობის საქმეში.

მუხლი 7. ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელების კომისიის ხასიათი და ფუნქციები

1. ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელების კომისია იქმნება ორი წლის ვადით და ფინანსირდება სახელმწიფო ბიუჯეტიდან.

2. ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელების კომისია პასუხისმგებელია ლტოლვილებისა და იძულებით გადაადგილებული პირებისგან ბინადრობის და იმ ქონებრივი სარჩელების მიღებასა და გადაწყვეტაზე, რომლებიც განამტკიცებენ თავიანთ უფლებებს თავიანთ თავდაპირველ სახლებზე ამ კანონის დებულებების შესაბამისად.

3. ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელების კომისია პასუხისმგებელია, აგრეთვე, დაკარგული მოძრავი ქონების კომპენსაციის შესახებ განცხადებების მიღებასა და გადაწყვეტაზე.

4. ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელების კომისია გამოსცემს გადაწყვეტილებებს, რომლებიც სავალდებულო ხასიათისაა. ყველა სახელმწიფო ორგანო და უწყება და კერძო პირი ან საწარმო ვალდებულია რაც შეიძლება სწრაფად შეასრულოს ბინადრობისა და ქონებრივი სარჩელების კომისიის გადაწყვეტილება.

5. ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელების კომისია, მოთხოვნის მიღების შემდეგ, განხილვის დამთავრების დღიდან 30 დღის განმავლობაში გამოსცემს გადაწყვეტილებას, რომელშიც აცხადებს, თუ რამდენად ლეგიტიმურია მოთხოვნა და თუ ვის უნდა მიეკუთვნოს ქონებრივი ან კომპენსაციის უფლებები, ამ კანონით გათვალისწინებული დებულებების შესაბამისად.

6. გადაწყვეტილებები შეიძლება გასაჩივრდეს საქართველოს უზენაეს სასამართლოში ან საკონსტიტუციო სასამართლოში.

მუხლი 8. ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელის კომისიის მიერ გადაწყვეტილების მიღების პროცესის მარეგულირებელი წესები

1. ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელის კომისია ახორციელებს მასთან შემოსული მოთხოვნის სრულ გამოძიებას.

2. თუ ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელის კომისია დაადგენს, რომ განსახილველი საცხოვრებელი დაუკავებელია ან მასზე მოთხოვნა არ არის გაკეთებული, მაშინ იგი საქმეს მომთხოვნის სასარგებლოდ გადაწყვეტს, რომელიც ცხოვრობდა ამ ბინაში ლტოლვილად ან იძულებით გადაადგილებულ პირად გახდომამდე და კომისია განახორციელებს შესაბამის ღონისძიებებს, რათა რესტიტუციის გატარება გაადვილდეს.

3. თუ ბინადრობის და ქონებრივი სარჩელის კომისია დაადგენს, რომ განსახილველი საცხოვრებელი დაკავებულია შემდგომი მცხოვრებლის მიერ ბინადრობის წესების შესაბამისად, იგი მოიწვევს ყველა მხარეს, მოუსმენს მათ და გადაწყვეტს საქმეს ამ კანონის დებულებების მიხედვით.

4. თუ სქსკ დაადგენს, რომ განსახილველი საცხოვრებელი დაკავებულია შემდგომი მცხოვრებლის მიერ, მაგრამ ბინადრობის წესების გარეშე, იგი მოიწვევს მხარეებს, მოუსმენს მათ და გადაწყვეტს საქმეს ამ კანონის დებულებების მიხედვით.

5. თუ სქსკ დაადგენს, რომ განსახილველი საცხოვრებელი დაკავებულია შემდგომი მცხოვრებლის მიერ ბინადრობის წესების მიხედვით და პრივატიზაციაც უკვე განხორციელებულია მის მიერ, კომისია მოიწვევს მხარეებს, მოუსმენს მათ და გადაწყვეტს საქმეს ამ კანონის მიხედვით.

6. როცა სქსკ გამოიტანს გადაწყვეტილებას შემდგომი მცხოვრებლის გამოსახლების თაობაზე, იგი უნდა შესრულდეს კანონით დადგენილი დებულებების სრული დაცვით და იმის შეცნობით, რომ ყველა ადამიანს აქვს უფლება, დაცულ იქნეს უკანონო გამოსახლებისაგან და უბინაობისაგან. როდესაც გამოტანილია გამოსახლების ბრძანება, დაზარალებულ პირებს უნდა მიეცეთ 90 დღე გადაწყვეტილების გამოტანის დღიდან, რათა მათ გაათავისუფლონ საცხოვრებელი, იმ პირობით, რომ ისინი დაცული იქნებიან უბინაობისაგან. ნებისმიერ დაზარალებულს უფლება აქვს გაასაჩივროს ნებისმიერი გადაწყვეტილება გამოსახლების თაობაზე საცხოვრებლის გათავისუფლების გადაწყვეტილების მიღებიდან 20 დღის განმავლობაში.

7. თუ სქსკ მიიღებს გადაწყვეტილებას, რომლითაც ბინის დაკავების უფლებას ანიჭებს ლტოლვილს ან იძულებით გადაადგილებულ პირს, ეს გადაწყვეტილება შეიძლება გააუქმოს სქსკ-მ, თუ ბინის დაკავების უფლების მქონე არ დაიკავებს ბინას საბოლოო გადაწყვეტილების გამოტანიდან ერთი წლის განმავლობაში.

8. სქსკ-მ შეიძლება აღიაროს შემდგომი მაცხოვრებლის უფლება, განაგრძოს ცხოვრება თავდაპირველ სახლში მხოლოდ იმის შემდეგ, რაც დადგინდება, რომ ლტოლვილი ან იძულებით გადაადგილებული პირი, რომლის სახელზეც იყო საცხოვრებელი რეგისტრირებული არ განაცხადებს მოთხოვნის შესახებ, თუკი ლტოლვილი ან იძულებით გადაადგილებული პირი სრულად იყო ინფორმირებული მისი უფლების შესახებ, გაეკეთებინა მოთხოვნა ამ კანონის მიხედვით, ან როცა მოთხოვნა წარმატებით იქნა შეტანილი.

მუხლი 9. კომპენსაციის წესები

1. სქსკ-ს შეუძლია მიიღოს გადაწყვეტილება კომპენსაციის მინიჭების შესახებ დაკარგული მოძრავი ან უძრავი საცხოვრებლის ან ქონებისათვის, იმ მოთხოვნათა საფუძველზე, რომელთაც წარადგენენ ლტოლვილები ან იძულებით გადაადგილებული პირები.

2. სქსკ-მ შეიძლება მიიღოს გადაწყვეტილება კომპენსაციის თაობაზე, რომელიც განხორციელდება ფინანსური ან არა ფინანსური ფორმით. არასაფინანსო კომპენსაცია შეიცავს, მაგრამ არ არის შეზღუდული, შემდეგს: დაკარგული ნივთების დაბრუნება, საგადასახადო შეღავათები, საცხოვრებლის შესაკეთებლად საბინაო დახმარება და კომპენსაციის სხვა დამაკმაყოფილებელი ფორმები.

მუხლი 10. დასკვნითი დებულებები

ამ კანონში არ უნდა იქნეს არაფერი განმარტებული ისე, რომ შეიზღუდოს დაზარალებულის უფლება, მიმართოს პეტიციით ადამიანის უფლებათა კომიტეტს ან ადამიანის უფლებათა სხვა საერთაშორისო სასამართლოს, კომისიას, კომიტეტს ან სხვა ორგანოს სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო კონვენციის პირველი ფაკულტატური ოქმის შესაბამისად.

დანართი № 2

ბინადრობის უფლების იურიდიული წყაროები ადამიანის უფლებათა აერთაშორისო სამართლის მიხედვით

ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების საერთაშორისო კონვენცია (1966), მიღებულია გაეროს გენერალური ასამბლეის მიერ (გგა) რეზოლუციით 2200A (XXI), 1966 წ. 16 დეკემბერს, ძალაში შევიდა 1976 წ. 3 იანვარს. მე-11(1) მუხლი ითვალისწინებს:

,,ამ კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოები აღიარებენ ყველას უფლებას ცხოვრების ადეკვატურ სტანდარტებზე თავისთვის და თავისი ოჯახისათვის, ადეკვატური საკვების, ტანსაცმლის, საცხოვრებლის, აგრეთვე საცხოვრებელი პირობების გამუდმებული გაუმჯობესების ჩათვლით. მონაწილე სახელმწიფოები მიიღებენ ადეკვატურ ზომებს, რომ უზრუნველყონ ამ უფლების რეალიზაცია, აღიარებენ რა თავისუფალ თანხმობაზე დამყარებული საერთაშორისო თანამშრომლობის მნიშვნელობას”.

საერთაშორისო კონვენცია ქალთა დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ (1979) მიღებულია გგა-ის რეზოლუციით 34/180 1979 წ. 18 დეკემბერს, ძალაში შევიდა 1981 წ. 3 სექტემბერს. მე-14 მუხლის მე-2 პუნქტი (h) ამბობს: ,,მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა მიიღონ ყველა ზომები, რათა აღკვეთონ ქალთა დისკრიმინაცია სასოფლო რაიონებში, უზრუნველყონ ქალთა და მამაკაცთა თანასწორობის საფუძველზე, რომ მათ მონაწილეობა მიიღონ და ისარგებლონ სასოფლო განვითარებით და განსაკუთრებით უზრუნველყონ ქალთა ისეთი უფლება, როგორიცაა:

ჰქონდეს ადეკვატური საცხოვრებელი პირობები, განსაკუთრებით საცხოვრებლის, სანიტარიის, ელექტროენერგიისა და წყლის მარაგის, ტრანსპორტისა და კომუნიკაციების საშუალებები”.

საერთაშორისო კონვენცია ბავშვის უფლებების შესახებ (1989) მიღებულია გგა-ს რეზოლუციით 44/25 1989 წ. 20 ნოემბერს, ძალაში შევიდა 1990 წ. 2 სექტემბერს. 27(3)-ე მუხლი აცხადებს:

,,მონაწილე მხარეები, ეროვნული პირობებისა და თავიანთი საშუალებების მიხედვით, მიიღებენ ყველა ზომას, რომ დაეხმარონ მშობლებს და სხვა პასუხისმგებელ პირებს, რათა განახორციელონ ეს უფლება და საჭიროების შემთხვევაში უზრუნველყონ მატერიალური დახმარებისა და მხარდაჭერის პროგრამები, განსაკუთრებით კვების, ტანსაცმლისა და საცხოვრებლის სფეროებში”.

საერთაშორისო კონვენცია ლტოლვილთა სტატუსის შესახებ (1951) მიღებულია გგა-ს რეზოლუციით 429(V) 28 ივლისს 1951 წ. ძალაში შევიდა 1954 წ. 22 აპრილს. 21-ე მუხლი აცხადებს:

,,საცხოვრებელთან დაკავშირებით ხელშეკრულებაში მონაწილე სახელმწიფოები, რამდენადაც საკითხი რეგულირებულია კანონით ან წესებით, ან წარმოადგენს სახელმწიფო ხელისუფლების კონტროლის საგანს, მისცემს ლტოლვილებს უფლებას კანონიერად დარჩნენ თავიანთ ტერიტორიაზე და მოექცნენ მათ ისე კარგად, რამდენადაც შესაძლებელია, ნებისმიერ შემთხვევაში, იმაზე ნაკლებად არა, ვიდრე ეს გათვალისწინებულია იმავე გარემოებებში მყოფი უცხოელების მიმართ”.

ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია (1948) მიღებულია და გამოცხადებული გგა-ის მიერ რეზოლუციით 217A (III) 1948 წ. 10 დეკემბერს. 25 (1) მუხლი აცხადებს:

,,ყოველ ადამიანს უფლება აქვს, ჰქონდეს ცხოვრების ისეთი სტანდარტები საკვებით, ტანსაცმლით, საცხოვრებლით, სამედიცინო მომსახურებითა და სხვა აუცილებელი სოციალური მომსახურებით, რომელიც აუცილებელია მისი და მისი ოჯახის წევრების ჯანმრთელობისა და კეთილდღეობისათვის, მას აქვს აგრეთვე უფლება, იყოს უზრუნველყოფილი უმუშევრობის, ავადმყოფობის, ინვალიდობის, დაქვრივების, ხანდაზმულობის ან მისგან დამოუკიდებელი გარემოებებით არსებობის საშუალებათა დაკარგვის სხვა შემთხვევებში”.

ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპის კონვენცია (1990) მიღებულია რომში 1950 წ. 14 ნოემბერს, ძალაში შევიდა 1953 წ. 3 სექტემბერს. მე-8 (1) მუხლი:

,,ყველას აქვს უფლება, რომ პატივი სცენ მის პირად და ოჯახურ ცხოვრებას, მის სახლსა და მის მიმოწერას”.

პირველი ოქმის პირველი მუხლი

,,1. ყველა ფიზიკურ და იურიდიულ პირს უფლება აქვს მშვიდობიანად ისარგებლოს თავისი საკუთრებით. არავის შეიძლება ჩამოერთვას მისი საკუთრება, გარდა საზოგადოებრივი ინტერესების გამო და კანონით გათვალისწინებულ პირობებში და საერთაშორისო სამართლის ზოგადი პრინციპების მიხედვით.

2. წინა დებულებამ არ უნდა შელახოს სახელმწიფოს უფლება, განამტკიცოს ისეთი კანონები, რომელთაც ის ჩათვლის აუცილებლად საკუთრების გამოყენების გასაკონტროლებლად, ზოგადი ინტერესების შესაბამისად ან გადასახადების გადახდის უზრუნველსაყოფად ან სხვა შენატანებისა და სასჯელების დაკისრების შემთხვევაში”.

მე-4 ოქმის მე-2 (1) მუხლი:

,,ყველას, ვინც კანონიერად იმყოფება სახელმწიფოს ტერიტორიაზე, ამ ტერიტორიაზე თავისუფალი გადაადგილებისა და საცხოვრებელი ადგილის არჩევის უფლება აქვს”.

ევროპის სოციალური ქარტია (1996), მიღებული სტრასბურგში 1996 წ. 3 მაისს.
(გადამუშავებული ვარიანტი)

31-ე მუხლი

,,იმისათვის, რომ უზრუნველყოფილ იქნას საბინაო უფლების ეფექტური განხორციელება, მხარეებმა იკისრეს, რომ მიიღებენ ზომებს მიმართულს:

1. უბინაობის შემცირების და აღკვეთისაკენ, საბოლოო თანდათანობით აღმოფხვრამდე.

2. ადეკვატური სტანდარტების საცხოვრებელზე მისაწვდომობის ხელისშეწყობისაკენ;

3. მათთვის, ვისაც ადეკვატური სახსრები არ გააჩნიათ საცხოვრებლის ფასის მისაწვდომობისაკენ”.

მუხლი 16

,,იმისათვის, რომ შექმნან საჭირო პირობები ოჯახის სრული განვითარებისათვის, რაც საზოგადოების ფუნდამენტურ ერთეულს წარმოადგენს, ხელშეკრულებაში მონაწილე მხარეები ვალდებულებას იღებენ, ხელი შეუწყონ ოჯახის ცხოვრების ეკონომიკურ, იურიდიულ და სოციალურ დაცვას ისეთი საშუალებების მეშვეობით, როგორიცაა სოციალური და საოჯახო შეღავათები, საგადასახადო შეღავათები, საცხოვრებლის უზრუნველყოფა, შეღავათები ახლადდაქორწინებულთათვის და სხვა ადეკვატური საშუალებები”.

მუხლი 19

,,იმისათვის, რომ უზრუნველყოფილ იქნეს მიგრანტი მუშებისა და მათი ოჯახების უფლებების ეფექტური განხორციელება, რათა ისინი დაცულ იქნან და დახმარება გაეწიოთ ხელშეკრულებაში მონაწილე სახელმწიფოების ტერიტორიაზე... (4) სახელმწიფოები დაიცავენ იმ მუშებს, რომლებიც მის ტერიტორიაზე კანონიერად იმყოფებიან, იმდენად, რამდენადაც ეს საკითხები რეგულირებულია კანონით ან წესებით ან ადმინისტრაციული ხელისუფლების კონტროლის საგანს წარმოადგენს და უზრუნველყოფს მათდამი ისეთ მოპყრობას, რომელიც არანაკლებაა მათივე მოქალაქეებისადმი მოპყრობასთან შედარებით შემდეგ საკითხებზე... (c) განთავსება”.

ევროპის სოციალური ქარტიის დამატებითი პროტოკოლის მე-4 მუხლი, რომელიც მიღებულ იქნა 1988 წლის 5 ოქტომბერს:

,,იმისათვის, რომ უზრუნველყოფილ იქნას ხანდაზმულთა სოციალური დაცვის უფლების ეფექტური განხორციელება, მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულებას იღებენ, ხელი შეუწყონ ან მიიღონ პირადად ან სახელმწიფო ან საზოგადოებრივ ორგანიზაციასთან ერთად ადეკვატური ზომები, რომლებიც მიმართულია იმაზე, რომ საშუალება მისცეს ხანდაზმულებს თავისუფლად აირჩიონ თავიანთი ცხოვრების წესი და იცხოვრონ დამოუკიდებლად მათთვის ნაცნობ გარემოში იმდენი ხნის განმავლობაში, რამდენიც მათ სურთ და შეუძლიათ, შემდეგი საშუალებების გამოყენებით: მათი საჭიროებებისა და ჯანმრთელობის მდგომარეობისათვის შესაფერისი საცხოვრებლით უზრუნველყოფა ან ადეკვატური დახმარება იმ ხანდაზმულთათვის, რომლებიც შესაბამისი დახმარების გამწევ დაწესებულებებში ცხოვრობენ, პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის გარანტი აქვთ და ამ დაწესებულების საცხოვრებელი პირობების თაობაზე გადაწყვეტილების მიღებაში მონაწილეობენ”.