ლალი ლაზარაშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი
იურიდიულ მეცნიერებათა კანდიდატი

ჩვენი წელთაღრიცხვის IV საუკუნიდან რომის იმპერიის აღმოსავლეთის ნახევარი (დაახლოებით ყოფილი ელინისტური სამყარო) ჩამოყალიბდა ცალკე სახელმწიფოდ. მას ეწოდებოდა აღმოსავლეთ რომის იმპერია, ანუ ბიზანტია, რომელმაც XV საუკუნის შუა წლებამდე იარსება. უნდა აღინიშნოს, რომ ბიზანტიის იმპერია არ იყო მხოლოდ საბერძნეთრომის გაგრძელება, აქ ჩამოყალიბდა თავისებური სოციალურ-ეკონომიკური და სამართლებრივი ინსტიტუტები, თვითმყოფადი კულტურა, რისი საფუძველიც იყო ის, რასაც სპეციალურ ლიტერატურაში ბიზანტინიზმი ეწოდება.¹ ბიზანტიური სამყაროს სპეციფიკურობას განაპირობებდა ძირითადად სამი გარემოება:

1. აღმოსავლეთთან მჭიდრო კავშირი;

2. ქრისტიანული იდეოლოგია და

3. ფეოდალური ურთიერთობა.²

ისევე, როგორც ნებისმიერ ფეოდალურ-ქრისტიანულ საზოგადოებაში, ბიზანტიის სახელმწიფოს ცხოვრებაშიც თვალსაჩინო იყო ეკლესიისა და მონასტრების როლი. ბიზანტიაში სახელმწიფოსა და ეკლესიის ძალზე მჭიდრო კავშირი წარმოადგენდა საეკლესიო-სახელმწიფოებრივი ურთიერთობების დამახასიათებელ თავისებურებას. ამასთანავე, ბიზანტიის საეკლესიო-რელიგიური ცხოვრებისათვის ნიშანდობლივი იყო მონასტრების მომრავლება და მომძლავრება, ბერობის განვითარება, რასაც ხელს უწყობდა ქვეყნის საშინაო მდგომარეობის თავისებურებები. საქმე იმაშია, რომ პოლიტიკური სიტუაცია ბიზანტიის სახელმწიფოში იყო იმდენად ცვალებადი და არამდგრადი, რომ მას სამართლიანად ადარებდნენ მღელვარე ზღვას. აქ იმპერატორი არ იყო დაცული იურიდიულად, არ არსებობდა ტახტის მემკვიდრეობის წესი და არც იმპერატორს, არც მის ახლო მრჩევლებს ფეხქვეშ მყარი ნიადაგი არ ჰქონდათ, ყოველთვის მოსალოდნელი იყო მორიგი გადატრიალება. მეფის ტახტიდან ყველაზე ხშირად იყო მხოლოდ ორი გზა - ეშაფოტისაკენ ან მონასტრისკენ.³  ამდენად, ყოველ იმპერატორს ტახტზე ასვლისას პერსპექტივაში უნდა ჰქონოდა მონასტრის გზა, რომელიც დაფარავდა მის სირცხვილსა და იმედგაცრუებას. ასეთივე ბედი ელოდათ იმპერატორთან დაახლოებულ პირებსაც. ამგვარ სიტუაციას უფრო მეტად უნდა დაერწმუნებინა ადამიანები მიწიერი ბედნიერების წარმავლობაში და მიემართა მათი მზერა ისეთი წყნარი და აუმღვრეველი თავშესაფრისკენ, როგორიც იყო მონასტერი.

არა მარტო პოლიტიკური იმედგაცრუება, არამედ სხვადასხვა სახის ცხოვრებისეული უიღბლობაც ხშირად უბიძგებდა ადამიანებს სამონასტრო ცხოვრებისაკენ, და პირიქით, ასეთივე ცხოვრებისაკენ მიჰყავდა ადამიანი მოულოდნელ წარმატებასაც, რომელიც მას უზენაესისადმი მადლიერების გრძნობით აღავსებდა. არანაკლები მნიშვნელობა ჰქონდა სოციალურ მოტივს. ყოველი ბერძენისათვის უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა იმას, თუ რა ადგილას დაიმარხებოდა სიკვდილის შემდეგ. მუდმივი განსვენების ადგილი ეკლესია-მონასტრის წმინდა ნავთსაყუდელში ხშირად უბრალო მოკვდავთა სანუკვარი ოცნებაც იყო. ზედმეტია შევჩერდეთ რელიგიურ მოტივზე, რომელსაც საზოგადოებაში ყოველთვის მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა, მით უფრო ქრისტიანობის განვითარების საუკუნეებში. ყოველივე ზემოაღნიშნული მთლიანობაში ბერობის განვითარებას უწყობდა ხელს, რაც, თავის მხრივ, ბიზანტიაში საეკლესიო-სამონასტრო ცხოვრების აღმავლობას განაპირობებდა. ეკლესია-მონასტრების მომრავლება და მათი როლის გაზრდა კი მათ აყალიბებდა თავისებურ ერთეულებად, ერთგვარ ორგანიზებულ წარმონაქმნებად. გირკე⁴  სამართლიანად აღნიშნავდა, რომ ქრისტიანული ეკლესიის წარმოშობას მსოფლიოში არ შეიძლებოდა უკვალოდ ჩაევლო იურიდიული პირების ისტორიისათვის. საქმე იმაშია, რომ ეკლესია-მონასტრები ყველა დროში განიხილებოდა არა მხოლოდ როგორც მორწმუნეთა საკრებულო, არამედ როგორც სარწმუნოებრივი დაწესებულებაც. იმდროინდელი რეალობის გავლენით, სამართალშიც შეაღწია თვალსაზრისმა იმის შესახებ, რომ საეკლესიო ინსტიტუტი, რომელსაც სახელმწიფო ქონებრივ უფლებაუნარიანობას უკავშირებდა - იყო უზენაესის მიერ სულის ხსნისათვის დაწესებული და უმაღლესი სასულიერო პირით წარმოდგენილი დაწესებულება. იუსტინიანეს კოდექსისა და ნოველების ანალიზისას ⁵, მართებულად შენიშნავდა საეკლესიო სამართლის პროფესორი ნ.სუვოროვი, რომ კანონმდებელი ეკლესიას განიხილავდა არა როგორც მორწმუნეთა კავშირს, არამედ როგორც ღვთის სახლს, საღვთო დაწესებულებას და მასთან, როგორც უფლებებისა და მოვალეობების სუბიექტთან, იყო დაკავშირებული იურიდიული პიროვნულობა.⁶

ბიზანტიურ სამართალში ეკლესია-მონასტრების, როგორც იურიდიული პირების, ბუნების განხილვა წარმოადგენს სწორედ ჩვენი კვლევის საგანსაც. ვიდრე უშუალოდ ამ საკითხზე ვიმსჯელებდეთ, მართებული იქნება გავიაზროთ, თუ რა მდგომარეობაში იმყოფებოდა მოძღვრება იურიდიულ პირებზე განსახილველი პერიოდისათვის, ე. ი. ბიზანტიის სახელმწიფოს არსებობის დროს.

II. მოძღვრება იურიდიულ პირებზე რომის სამართალსა და შუა საუკუნეებში

ბიზანტიური, ანუ ბერძნულ-რომაული სამართალი ეწოდებოდა რომის სამართალს იმ გადამუშავებით, რაც მან ბიზანტიის იმპერიაში განიცადა. ამიტომაც, ბუნებრივია, იგი, უპირველეს ყოვლისა, რომის სამართლის მიღწევებს ეყრდნობოდა. რომის სამართალი შემთხვევით არ ითვლება კერძო სამართლის აკვნად. მართალია, კერძო სამართლის სუბიექტებად, ფიზიკურ პირებთან ერთად, რომაელი იურისტები არ გამოყოფდნენ იურიდიულ პირებს, მაგრამ რომის სამოქალაქო ცხოვრება იცნობდა ისეთ შემთხვევებსაც, როდესაც უფლებამოვალეობები ეკუთვნოდა პირთა ჯგუფს ან მთლიან ორგანიზებულ წარმონაქმნს. აღნიშნულის მიხედვით, რომაელი იურისტები განასხვავებდნენ კავშირების ორ ფორმას - საკორპორაციო დაწესებულებას (universitas) და ამხანაგობას (societas). სახელწოდება ,,იურიდიული პირი” რომის სამართლისათვის არ იყო ცნობილი. რომაელი იურისტები შემოიფარგლებოდნენ მხოლოდ სხვადასხვა ორგანიზაციისადმი უფლებების მიკუთვნების ფაქტის აღიარებით. ისინი ასეთ ორგანიზაციებს ადარებდნენ ადამიანს, ფიზიკურ პირს და ამბობდნენ, რომ ეს ორგანიზაცია მოქმედებს personae vice (პირის ნაცვლად, პირის სახით). ამის თაობაზე მართებულად არის იურიდიულ ლიტერატურაში შენიშნული, რომ მასში შეიძლება დავინახოთ ,,იურიდიული პირის ფიქციის თეორიის” ჩანასახი, რომელიც შუა საუკუნეებში გაჩნდა და გავრცელება ჰპოვა სამართლის საზღვარგარეთულ თეორიაში.⁷ შუა საუკუნეებში იურისპრუდენციაში ჩამოყალიბდა ორი მიმართულება - საერო და კანონიკური, რომლებიც წარმოდგენილ იყვნენ ლეგისტებითა და კანონისტებით. ძველი ლეგისტი-გლოსატორები, რომლებიც რომის სამართლის წყაროების ნიადაგზე იდგნენ, იმ იურიდიული სუბიექტების მიმართ, რომლებიც ბუნებრივი პირები არ იყვნენ, იყენებდნენ კორპორაციულ სქემას და აღნიშნავდნენ ტერმინებით: ,,universitas”, ,,collegium”, ცალკეულ საეკლესიო სუბიექტს (,,ecclesia”) განიხილავდნენ როგორც universitas-ს, კერძოდ კი, როგორც ადგილობრივ კავშირს, როგორც კლერიკალურ ასოციაციას, ანუ სასულიერო პირების ერთობლიობას. ის ფაქტი, რომ სინამდვილეში არსებობდნენ ისეთი ეკლესიები, სადაც მხოლოდ ერთი სასულიერო პირი ირიცხებოდა, უბრალოდ იგნორირებული იყო.⁸  კანონისტები უფრო შორს წავიდნენ, - მათ universitas-ის კორპორაციული ცნება გარდაქმნეს წმინდა ინსტიტუციურ ცნებად. ისინი იმ მიმარ-თულებით წავიდნენ, რომელსაც ხელს უწყობდა საეკლესიო ცხოვრების განვითარების მსვლელობა. კანონისტების თვალსაზრისით, ,,universitas” აღნიშნავს მხოლოდ მისტიკური სხეულის ბაზისს; მისი ცოცხალი ერთიანობა ძევს ღვთაებრივ სულში და მის მიწიერ წარმომადგენელში. მისი ერთიანობისა და მოწყობის საფუძველი, რომელიც აცოცხლებს მთლიანად მის ორგანიზმს, არის არა წევრების შეერთებული ნება, არამედ მისი დამფუძნებლის ერთიანი ნება. ეს ღვთაებრივი ნება ვრცელდება ზემოდან ქვემოთ ქრისტეს მიწიერი წარმომადგენლის მეშვეობით. თუკი ამგვარად კონსტრუირებულ ეკლესიას იურიდიული პიროვნულობა მიენიჭებოდა, შესაბამისად, ამ პიროვნულობის წყარო შეიძლება ყოფილიყო მხოლოდ ღმერთი, მიწაზე მისი წარმომადგენლის მეშვეობით და არა წევრთა ერთობლიობა. ამიტომაც, კანონისტების გაგებით, ცალკეული ეკლესიის არსი სხვა არაფერი იყო, თუ არა საგარეო მიზნების განსახორციელებლად დამოუკიდებლობამინიჭებული უნივერსალური ეკლესიის წევრები, რომელთაც ერთი ბუნება ჰქონდათ, მათი ცხოვრება მომდინარეობდა უნივერსალური ეკლესიებიდან და იქვე ბრუნდებოდა. მათში განსხეულებული ნება იყო ერთი და იმავე სადამფუძნებლო ნების გამოვლინების ინდივიდუალიზირებული ფორმა, რომელიც უნივერსალურ ეკლესიასაც შთაბერავდა სულს. ამასთან, კანონისტები იყენებდნენ იმავე რომაულ ტერმინებს, როგორსაც ლეგისტები: corpus, collegium, societas, communitas, congregatio, collectio და ა.შ.⁹ ამასთან ერთად, უპირატესობა, ჩვეულებრივ, ენიჭებოდა ცნებას ,,corpus”, რომლითაც ინსტიტუციური თუ კორპორაციული ნაკლის დაფარვა ყველაზე ადვილად შეიძლებოდა. ამიტომაც კანონისტები შეიძლებოდა შეცბუნებულიყვნენ კიდევ უფრო ნაკლებად, ვიდრე ლეგისტები, ისეთი ეკლესიების ფაქტიური არსებობით, რომლებიც იყვნენ არა კოლეგიური დაწესებულებები, არამედ შედგებოდნენ ერთი პირისაგან. თუმცა, ისინი არ მოწყვეტიან არც კორპორაციულ შეხედულებებს. კოლეგიურ ეკლესიებში, მათ, ლეგისტების მსგავსად, შეეძლოთ ეპოვნათ კორპორაციული საფუძველიც კი და ესწავლებინათ, რომ ეპისკოპოსი, აბატი და სხვა მაღალი სასულიერო პირი არის ეკლესიის მეთაური, ხელმძღვანელი, ხოლო ბერები - წევრები, ყველანი ერთად კი ეკლესიის ერთიან სხეულს, corpus-ს შეადგენენ. მაგრამ ასეთ ,,corpus”-ს განიხილავდნენ როგორც მხოლოდ სხეულს და არა როგორც თავად ეკლესიას. განიხილებოდა, რომ საეკლესიო კოლეგია არის არა სასულიერო პირთა ერთობლიობა, არამედ ისინი მას მხოლოდ წარმოადგენენ. ხოლო ასეთ შემთხვევაში, თუკი პიროვნება შედგებოდა არა სხეულისაგან, არამედ მხოლოდ მისი სხეულის გამაცოცხლებელი სულიერი ერთიანობისაგან, და თუკი ეს უხილავი ერთიანობა სხვა არაფერი იყო, თუ არა ადგილობრივი განშტოება უნივერსალური ღვთიური დაწესებულებისა, მაშინ უკვე აღარც იყო რაიმე დაბრკოლება - გაეიგივებინათ ცალკეული თანამდებობებიც იურიდიულად განკერძოებულ ქონებასთან (beneficium, mensa episcopalis). ასე შორს გასცდნენ კანონისტები რომაულ universitas-ს, თუმცა ტერმინოლოგიას კვლავ რომაულს ემყარებოდნენ. უნდა აღვნიშნოთ ისიც, რომ კანონისტებმა პირველებმა პირდაპირ უწოდეს universitas-ს, როგორც იურიდიულ სუბიექტს პირი, persona, გამოიყენეს რა ეს ტერმინი უწინარეს ყოვლისა ეკლესიის მიმართ.¹⁰

შუასაუკუნეების იურისპრუდენციისათვის (როგორც კანონიკური, ისე საერო) საგანგებო მნიშვნელობა ჰქონდა პაპ ინოკენტ IV-ს, რომლის გავლენასაც XIII საუკუნის იურისპრუდენციაზე გირკე ადარებდა სავინის გავლენას XIX საუკუნის იურისპრუდენციაზე. ინოკენტ IV იყო შემოქმედი იმ იურიდიული დოგმატისა, რომელიც პირთა შესახებ მოძღვრებაში საკმაოდ დიდხანს ბატონობდა, - რომ იურიდიული პირი არის ფიქცია. ფიქციის თეორიის წარმოშობის საბაბი გახდა საეკლესიო სამართლის სადავო საკითხები, მაგალითად, შეუძლია თუ არა universitas-ს ექვემდებარებოდეს ეკლესიიდან განკვეთას, ან დაშვებულ იქნას ფიცის მიცემაზე და, რაც მთავარია, გულისხმობს თუ არა კანონებსა და ხელშეკრულებებში არსებული გამოთქმა ,,ყოველი პირი” ან ,,ყოველი” ასევე იურიდიულ პირსაც. ინოკენტიმ პირველად დაადგინა, რომ კორპორაცია, როგორც ასეთი, უსხეულო, წარმოსახვითი არსებაა, სხვა არაფერი, თუ არა იურიდიული ცნება და ამიტომაც არ შეიძლება განკვეთილ იქნას. როგორც უსხეულო არსებას, მას არა აქვს ნება და შეიძლება იმოქმედოს არა უშუალოდ თვითონ, არამედ მხოლოდ თავისი ორგანოების მეშვეობით. ინოკენტიმ ასევე პირველმა გაავლო მკვეთრი საზღვარი კორპორაციასა და ამხანაგობას (societas) შორის.

ინოკენტის ფიქციის თეორია შუა საუკუნეებში კანონისტებისა და პოსტგლოსატორლეგისტების საერთო მონაპოვარი გახდა, თუმცა, ერთმაც და მეორემაც, იურიდიულ პირთა ქმედუნარიანობისა და დელიქტუნარიანობის თვალსაზრისით, არსებითად უკან დაიხიეს მისგან. მიიჩნეოდა, რომ ეს ხელოვნური სუბიექტი ადამიანისგან იმითაც განსხვავდებოდა, რომ არ იყო ქმედუნარიანი და, მაშასადამე, არც დელიქტუნარიანი.

ბიზანტიური სამართალი, როგორც რომის სამართლის უშუალო მემკვიდრე, ასევე იცნობდა უფლებამოვალეობების მატარებელ ორგანიზაციებს, რომელთა შორის იყო ეკლესია-მონასტრებიც. თუმცა, იუსტინიანეს სამართალში მოცემული წესები დამოუკიდებელი საეკლესიო ორგანიზაციების (piae causae), ჰოსპიტლებისა და საავადმყოფოების შესახებ იურიდიულად ასევე ნაკლებადაა დამუშავებული და არც მყარ ტერმინოლოგიასა და ცნებებს ემყარება.¹¹  რასაკვირველია, არც ინოკენტ IV-ის ფიქციის თეორიას შეიძლებოდა ჩაევლო უკვალოდ ბიზანტიური სამართლისათვის. მაგრამ ბიზანტიის სამართალი ისევე, როგორც ზოგადად ბიზანტიური ეპოქის სამართალი, ვერ გასცდა რომის სამართლით პირთა გაერთიანებისათვის დაწესებულ ფარგლებს. ამისათვის მას კანონმდებლის ნება აკლდა - ნება, რომელსაც იურიდიული პირი სამართლის სრულუფლებიან სუბიექტად უნდა ექცია.

III. ეკლესია-მონასტრების, როგორც იურიდიული პირების, წარმოშობისა და ლიკვიდაციის საკითხი ბიზანტიურ სამართალში

ეკლესია-მონასტრების, როგორც იურიდიული პირების, წარმოშობის საკითხის გარკვევისას, უპირველეს ყოვლისა, უნდა გამოვარკვიოთ, თუ რა წესით ხდებოდა მათი შექმნა. კერძოდ, საყურადღებოა, იყო თუ არა ეკლესია-მონასტრების დაფუძნება მხოლოდ კერძო პირის ნების აქტი, თუ მას საჯარო ხელისუფლების მხრიდან ნებართვაც სჭირდებოდა? ამ საკითხზე იუსტინიანეს კანონმდებლობაში შემდეგი დებულებები გვხვდება: ეკლესიის, სამლოცველო სახლისა თუ მონასტრის აგების მსურველს სხვაგვარად არ შეეძლო საქმის დაწყება, თუ არა ადგილობრივი ეპისკოპოსის მიერ ლოცვის შესრულებისა და ჯვრის ამ ადგილზე აღმართვის შემდეგ.¹²  იმ შემთხვევაში, თუკი ახალი სამლოცველო სახლის მშენებლობა დაიწყებოდა და გარდაიცვლებოდა ამ საქმის წამომწყები პირი, მის მემკვიდრეებზე ადგილობრივი ეპისკოპოსისა და სამოქალაქო მაგისტრატის მხრიდან უეჭველად იქნებოდა ძალისხმევა, რომ მათ მამკვიდრებლის მიერ დაწყებული საქმე ბოლომდე მიეყვანათ. ეპისკოპოსის დაუსწრებლობის შემთხვევაში, ითვლებოდა, რომ ფუძნდებოდა არა ლოცვის სახლი, არამედ ნებადაურთველი რამ. ასევე იკრძალებოდა ღვთისმსახურების მოწყობა კერძო სახლში ეპისკოპოსისადმი დაქვემდებარებული სასულიერო პირების მონაწილეობის გარეშე. წინააღმდეგ შემთხვევაში, თავად შენობა შესაბამის მიწის ნაკვეთთან ერთად, ვინდიცირდებოდა ეკლესიაზე ეპისკოპოსის, ეკონომისა და ადგილობრივი სამოქალაქო მაგისტრატის მიერ.¹³  მაშასადამე, განსხვავებით რომის სამართლისაგან, რომელიც რელიგიური დაწესებულებების დაფუძნების თავისუფალ სისტემას იცნობდა,¹⁴  ბიზანტიური სამართალი ითვალისწინებდა მათი შექმნის სანებართვო წესს. ეპისკოპოსი, რომელიც რელიგიური დაწესებულების დასაფუძნებლად თავისი მონაწილეობითა და ლოცვაკურთხევით ერთგვარ რელიგიურ სანქციას იძლეოდა, იმავდროულად მას აძლევდა საჯარო სანქციასაც, რაც გამოიხატებოდა სამოქალაქო მაგისტრატის თანდასწრებაში. მით უმეტეს, რომ სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის ურთიერთობის ბიზანტიური სისტემა, ეპისკოპოსს, საჯარო ფუნქციების განხორციელების ფართო უფლებასაც ანიჭებდა.

ცნობილი იყო ნაჩუქრობაც ეკლესიის აგების მიზნით. იგი სავალდებულო შესრულებას ექვემდებარებოდა, მიუხედავად იმისა, რომ უკვე თავად საჩუქრის დაპირება ბოჭავდა მჩუქებელსაც და მის მემკვიდრეებსაც. ამასთან, ეპისკოპოსსა და ეკონომს ეძლეოდათ სარჩელის უფლება იმ პირების წინააღმდეგ, რომლებიც ნაჩუქრობის დაპირებას არ შეასრულებდნენ.¹⁵ გარდა ამისა, შესაძლებელი იყო ეკლესიის აგება, თუ აღნიშნულის შესახებ გარდაცვლილს ჰქონდა დაბარებული. ეს დანაბარები უნდა აღსრულებულიყო ხუთი წლის განმავლობაში. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ეპისკოპოსებს უფლება ეძლეოდათ სასამართლო წესით მოეძიათ ის ქონება, რაც მოანდერძეს ამ საღვთო საქმისათვის ჰქონდა დატოვებული და თავადვე გაძღოლოდნენ ეკლესიის მშენებლობისა და ადმინისტრატორების დანიშვნის საქმესაც.¹⁶

როგორც ვხედავთ, სახელმწიფო და ეკლესია იცავდნენ კერძო პირის ნაჩუქრობისა და მემკვიდრეობის ნებელობით აქტს და ითხოვდნენ მის აღსრულებას. ასეთი აქტის შესრულების მოთხოვნა შეეძლოთ დაწესებულების ადმინისტრატორებს, ეპისკოპოსებს, საჭიროების შემთხვევაში - მიტროპოლიტებს, პატრიარქს, სამოქალაქო მაგისტრატებს, და ბოლოს - თითოეულ მოქალაქესაც, ვინაიდან რელიგიური ინსტიტუტის დაფუძნებას ენიჭებოდა არა კერძო, არამედ საჯარო ხასიათი.

უნდა აღინიშნოს ასევე, რომ ეკლესია-მონასტრების დაფუძნება შესაძლებელი იყო როგორც ინდივიდუალურ, ისე საკორპორაციო საწყისებზე. მეორე შემთხვევა განსაკუთრებით ხშირი იყო, როდესაც საზოგადოების არცთუ ისე შეძლებული ფენები მონასტერს აგებდნენ. ნ. სკაბალანოვიჩს ბიზანტიის სახელმწიფოსა და ეკლესიის ისტორიისადმი მიძღვნილ ნაშრომში მოჰყავს მაგალითი წყაროებიდან, როდესაც ადგილობრივი ადმინისტრაციის ერთ-ერთი წარმომადგენლისადმი გაგზავნილ წერილში არის თხოვნა გლეხი მონაზონისათვის დახმარების აღმოჩენის თაობაზე, რომელმაც მოაწყო მონასტერი წილობრივ საწყისებზე და ერთ-ერთი მეწილე უარს აცხადებდა თავისი წილის შეტანაზე. წერილის ავტორი ითხოვდა ემოქმედათ მასზე დარწმუნებით, ხოლო, თუკი დარწმუნება არ უშველიდა, მაშინ სასამართლოს მეშვეობით.¹⁷  შესაძლებელია, აქ ვილაპარაკოთ ხელშეკრულებაზე ამხანაგობის მონაწილეთა შორის, რომელზე დაყრდნობითაც შეიძლებოდა სასამართლოს მხარდაჭერის მოთხოვნა. ნ. სკაბალანოვიჩს მოჰყავს სხვა მაგალითიც, როდესაც დოროთეს, თავის ამხანაგ, ვასილთან ერთად, მონასტრის მშენებლობის დროს აღარ ჰქონდა სამუშაოს სახსრები, მეზობლები მოვიდნენ დასახმარებლად, მიაშველეს ფული, სამუშაო ძალა და მონასტერიც ეკლესიით მალე მზად იყო.¹⁸  ესეც ერთ-ერთი ტიპიური მაგალითია იმისა, თუ როგორ შენდებოდა ეკლესია-მონასტრები გაერთიანებული ძალებით. ამასთან, მეზობლებს, საღვთო საქმეში მონაწილეობის სურვილის გარდა, მხედველობაში უნდა ჰქონოდათ იმის იმედიც, რომ მონასტერში ჰპოვებდნენ თავშესაფარს სიბერისა და ავადმყოფობის ჟამს.

რაც შეეხება რელიგიური დაწესებულებების საქმიანობის შეწყვეტის საკითხს, უნდა აღვნიშნოთ, რომ მათი არსებობის ვადა ითვლებოდა უკუნითი უკუნისამდე, ისინი განიხილებოდნენ როგორც უკვდავი და მათ არსებობაზე გავლენას არ ახდენდა დრო. მაგრამ, რა თქმა უნდა, არ გამოირიცხებოდა მათი ლიკვიდაციის შესაძლებლობა შემთხვევითი მოვლენების შედეგად, რომელიც მთელ მის ქონებას გაანადგურებდა. ვინაიდან ამ ქონებას საქმიანობისათვის არსებითი მნიშვნელობა ჰქონდა, შესაბამისი ინსტიტუტის მატერიალური უზრუნველყოფის დაკარგვას უნდა გამოეწვია მისი იურიდიული ყოფნის დასასრულიც, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც სახელმწიფო მის შენარჩუნებას საჭიროდ ჩათვლიდა.

IV. ეკლესია-მონასტრებისათვის დამახასიათებელი იურიდიული პირის ნიშნების საკითხი ბიზანტიურ სამართალში

არსებობს ნიშნები, რომლებიც აღიარებულია იურიდიული პირის არსებობის აუცილებელ წინაპირობად, მაგალითად, იურიდიული პირის განკერძოებული ქონების არსებობა, რომელიც წევრთა ქონებისაგან გამოცალკევებულია. ამასთან დაკავშირებით, უნდა აღვნიშნოთ, რომ ბიზანტიურ ეკლესია-მონასტრებს თავიანთი ,,საჭურჭლეც” ჰქონდათ, რომლისთვისაც სპეციალური თანამდებობის პირი - ეკონომი, ანუ ,,მეჭურჭლეც” კი ინიშნებოდა. მაგალითად, ათონის ივერთა მონასტერში, სადაც ძლიერი იყო ბერძნულის გავლენა, სპეციალური ტერმინიც კი არსებობდა, - ,,სადოშიარო”. როგორც ივ. ჯავახიშვილი მიუთითებდა, ,,იგი იმ დაწესებულების აღმნიშვნელი უნდა ყოფილიყო, რომელშიც ფული ინახებოდა ხოლმე, ე. ი. ქართული საჭურჭლის ან სალაროს შესატყვისობა უნდა ყოფილიყო”.¹⁹ იგი ნაწარმოები ყოფილა ბერძნული ,,დოხიონ”-ისგან, რომელიც ის საცავი ან კიდობანი იყო, სადაც მონასტრებში ფულს დებდნენ ხოლმე. ეს ტერმინი ნახმარი იყო ალექსი კომნენი კეისრის მეუღლის ირინეს მიერ დაარსებული დედათა მონასტრის წესდებაშიც, რომელშიც აღნიშნული იყო, რომ მონასტერში ორ დოხიარიას ვაწესებთ, რომელთაგან ერთს ფულის შემოსავალ-გასავლის კიდობანი აქვს მინდობილი, მეორეს კიდევ ტანსაცმელიო.²⁰  ამ ქონებას არსებითი მნიშვნელობა ჰქონდა ეკლესია-მონასტრების საქმიანობისათვის და მის არსებობას დიდი ყურადღება ექცეოდა. ახალი ეკლესიის აგებაც კი ისე არ დაიშვებოდა, თუკი ეპისკოპოსთან მოლაპარაკება დასაფუძნებელი ინსტიტუტის ქონებრივი უზრუნველყოფის შესახებ წინდაწინ არ მოხდებოდა.²¹ მონასტრებს ეკუთვნოდათ ბაღები, ბოსტნები, ვენახები, წისქვილები, სახელოსნოები და ა.შ. განსაკუთრებით ცნობილი იყო სახელგანთქმული შტუდიის მონასტერი თავისი მდიდარი სამფლობელოებით.²² ეკლესია-მონასტრების ქონება იქმნებოდა არა მარტო შემოწირულობებით, არამედ საკუთარი საქმიანობითაც. თავად ბერ-მონაზვნები შრომობდნენ სამონასტრო მიწებზე, ხნავდნენ, თესავდნენ, წურავდნენ ღვინოს და ა.შ. საყურადღებოა, რომ ბერების ერთ-ერთი ჩვეულებრივი საქმიანობა ვაჭრობაც კი ყოფილა. ათონის წესდებიდან ვგებულობთ, რომ ათონის იღუმენები და ბერები აგებდნენ აფრიან გემებს, ყიდულობდნენ ღვინოს ათონში და მიცურავდნენ ბიზანტიის სხვა ქალაქებში სავაჭროდ.²³

როგორც ვხედავთ, ეკლესია-მონასტრებს გააჩნდათ საკუთარი ქონება, მაგრამ, რაც შეეხებოდა ამ ქონების განკერძოების საკითხს, უნდა აღვნიშნოთ, რომ განკერძოებული ქონების აღიარებამდე იმდროინდელი იურიდიული აზროვნება ჯერ არ იყო მისული. საეკლესიო ქონება მოიაზრებოდა როგორც დაკავშირებული ეკლესიის შენობასთან, რომელიც იურიდიულ ქონებრივ მასას ამგვარად წარმოადგენდა, ნაწილობრივად იმ წარმოდგენის გამოც, რომლის მიხედვითაც, თავად ქრისტე და წმინდანები შეიძლებოდა წარმოდგენილი ყოფილიყვნენ როგორც მესაკუთრენი. გარდა ამისა, ქონებრივ ურთიერთობებში, ეკლესია-მონასტრების ხელმძღვანელი პირები მოქმედებდნენ, როგორც ქონებრივ უფლებათა სუბიექტები. თავად კანონმდებლობაშიც ნათლად იყო გამოკვეთილი თვალსაზრისი, თუ როგორ უყურებდა იმდროინდელი სამართალი საეკლესიო დაწესებულებებს: რომ ქონებრივი უფლებები ეკუთვნით ეპისკოპოსებსა და სხვა ხელმძღვანელ პირებს, როგორც ასეთებს, საეკლესიო მიზნებისათვის, ამიტომაც საეკლესიო ქონების სწორად მოხმარებისათვის საჭიროა საიმედო გარანტიების შექმნა იმ სასულიერო პირთა წინააღმდეგ, რომლებიც საეკლესიო ქონებას თავიანთი კერძო ქონებისაგან არასაკმარისად განასხვავებენ. ასე მაგალითად, ვალენტინ I-ის კანონმა²⁴  სასულიერო პირებს აუკრძალა ქვრივებისა და ობოლთა მონახულება და ბათილად გამოაცხადა ყველა განკარგულება, რაც ამ უკანასკნელთა მიერ სასულიერო პირების სასარგებლოდ იყო გაკეთებული. ეს იმიტომ, რომ შესაწირი საღვთო მიზნებისათვის სწორედ სასულიერო პირების მისამართით კეთდებოდა, თუმცა, რა თქმა უნდა, არა მათი პირადი გამდიდრებისათვის, არამედ მათი, როგორც ფიდუციარებისადმი.

უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ ეკლესია-მონასტრები იყვნენ არა მხოლოდ სამართლებრივ ურთიერთობათა სუბიექტები, არამედ ამ ურთიერთობათა ობიექტებიც. VII ნოველის მე-11 თავიდან ჩანს, რომ ეკლესია-მონასტრები წარმოადგენდნენ ყიდვა-გაყიდვის, გაცვლისა და ჩუქების საგანსაც. მართალია, ეს ფაქტები კანონმდებლის აღშფოთებას იწვევს, მაგრამ არ ჩანს, რომ იგი უარყოფდა თავად საკუთრების უფლებას ასეთი გარიგებების შემთხვევებში.²⁵ 

ყოველი ეკლესია-მონასტერი წარმოადგენდა განსაკუთრებული მოწყობის მქონე ორგანიზებულ წარმონაქმნს. მონასტრებს თავიანთი საკუთარი წესდებები გააჩნდათ, რომლებშიც მათი ორგანიზაციული მოწყობის საფუძვლები, მათი საქმიანობის განმსაზღვრელი წესები იყო გადმოცემული. განსაკუთრებით ხშირად ხელმძღვანელობდნენ შტუდიური და ათონური წესდებებით, ფართოდ იყო ცნობილი ატალიოტის მიერ დაარსებული სპასის მონასტრის ტიპიკონიც, რომლებშიც გადმოცემული იყო წესები არა მარტო სამონასტრო ქონების, შემოსავლებისა და ხარჯების შესახებ, არამედ სამონასტრო ცხოვრების შინაგანი მოწყობის შესახებაც, იღუმენის, ეკონომის, ბერების რიცხვის არჩევის შესახებ, ბერების შენახვისა და მათი საქმიანობის შესახებ და ა.შ.²⁶  ყოველ მონასტერს თავისი ხელმძღვანელი ჰყავდა, რომელსაც იღუმენს, წინამძღვარს ან მამასახლისს ეძახდნენ. მის ფუნქციას მონასტრის გამგებლობა, სავანის მთელი საქმიანობის ხელმძღვანელობა და საგარეო ურთიერთობებში წარმომადგენლობა შეადგენდა. იღუმენის შემდეგ, თანამდებობრივი იერარქიის მიხედვით, მოდიოდა ეკონომი (,,იკონომოსი”), რომელიც მონასტრის სამეურნეო საქმეებს უძღვებოდა. წმინდა ადმინისტრაციული საქმეების, ასევე მონასტრის ძმების მიერ მოვალეობის სათანადოდ შესრულების მე-თვალყურეობისათვის იღუმენს ჰყავდა სპეციალური მოხელე - ეპიტირიტი. საყურადღებოა, რომ იღუმენის თანამდებობაზე გამწესების თვალსაზრისით, რიგ მონასტრებში არსებობდა ე. წ. მონარქიული წყობილება (როდესაც იღუმენს მონასტრის დამფუძნებელი ერთპიროვნულად ნიშნავდა), რიგ მონასტრებში კი - ე. წ. რესპუბლიკური წყობილება (როდესაც იღუმენი კი არ ინიშნებოდა, არამედ ირჩეოდა ძმობის თათბირის შედეგად, კენჭისყრის საფუძველზე).²⁷ ამასთანავე, ეკლესია-მონასტრის, როგორც სუბიექტის, თვისება დაკავშირებული იყო არა უშუალოდ მასთან, როგორც დაწესებულებასთან, არამედ მის ორგანოებთან, ე. ი. იმ ხელმძღვანელ პირებთან, რომლებიც უფლებამოსილი იყვნენ გაძღოლოდნენ შესაბამისი რელიგიური დაწესებულების საქმეებს. მართალია, ეკლესია-მონასტრები არსებობდნენ დამოუკიდებლად, მიუხედავად მათში შემავალი პირების (წევრების) ცვალებადობისა, მაგრამ აღიარებული იყო, რომ მათი ნება - უმაღლესი ხელმძღვანელი პირების ნებას ემთხვეოდა. იურიდიულ პირს კი აქვს თავისი დამოუკიდებელი ნება, რომელიც მისი წევრების ნებას არ ემთხვევა. ამდენად, სამოქალაქო ბრუნვაში ისევე, როგორც სასამართლოშიც, როგორც სუბიექტები გამოდიოდნენ არა უშუალოდ ეკლესია-მონასტრები, არამედ მათი ხელმძღვანელები.

V. დასკვნა

ამდენად, ჩვენ შევეცადეთ გამოგვერკვია ეკლესია-მონასტრების, როგორც იურიდიული პირების, ბუნების საკითხი ბიზანტიური სამართლის მიხედვით. ამისათვის საჭიროდ ჩავთვალეთ მიმოგვეხილა იურიდიული პირების მოძღვრების საკითხი არა მარტო რომის სამართალში (რომლის უშუალო მემკვიდრედაც ბიზანტიური სამართალი გვევლინება), არამედ ზოგადად, შუა საუკუნეების სამართალშიც, რომელიც, ბუნებრივია, გავლენას ახდენდა ბიზანტიის სამართალზე.

ბიზანტიური სამართლის წყაროებისა და შესაბამისი ისტორიული მასალის ანალიზის საფუძველზე, შევეცადეთ წარმოგვეჩინა ეკლესია-მონასტრების, როგორც იურიდიული პირების, წარმოშობისა და ლიკვიდაციის საკითხი, მათთვის დამახასიათებელი იურიდიული პირის ნიშნების საკითხი, რაც მათში იურიდიული პირების ბუნების არსებობას დაგვანახებდა. ყოველი ზემოაღნიშნულის საფუძველზე, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ, მართალია, ბიზანტიურ სამართალში ჩვენ ვხედავთ ეკლესია-მონასტრების როგორც იურიდიული პირებისათვის დამახასიათებელ მთელ რიგ ნიშნებს, მაგრამ ეს სამართალი მაინც ვერ გასცდა რომის სამართლით პირთა გაერთიანებებისათვის დაწესებულ ფარგლებს. ამისათვის მას აკლდა პოლიტიკური ნება, რომელსაც სამართლებრივ ურთიერთობებში მონაწილე პიროვნება სამართლის სრულუფლებიან სუბიექტად უნდა ექცია. ეს მხოლოდ განმანათლებლობის ეპოქით შემზადებულმა ახალი დროის კერძო სამართალმა შეძლო.

_______________________

1. ს. ყაუხჩიშვილი, ბერძნული ლიტერატურის ისტორია, ტ. III, ბიზანტიური პერიოდის ლიტერატურა, თბ. 1973, გვ. 30.

Н. Скабаланович, Византийское государство и церковь в XI веке, от смерти Василия II Болгаробойцы до воцарения Алексея I Комнина, С-ПТ., 1884, с. 426.

2. იქვე, გვ. 1

3. გავიხსენოთ, თუ როგორ დაამთავრეს სიცოცხლე მიხეილ პაფლაგონმა, მიხეილ სტრატიოტიკმა, ისააკ კომნენმა მეუღლითა და ქალიშვილითურთ, რომან დიოგენმა მეუღლითურთ, ნიკიფორე ბოტანიატმა და ა.შ.

4. მოყვანილია Н.Суворов, Об юридических лицах по римскому праву, М.,1900, с. 31

5. ბიზანტიის იმპერატორის, იუსტინიანეს მიერ განხორციელებული საკოდიფიკაციო სამუშაოების შედეგად შექმნილი Corpus juriscivilis იყოფოდა სამ ნაწილად: ინსტიტუციები (Institutiones), დიგესტები, ანუ პანდექტები (Digesta seu Pandectae) და კოდექსი (Codex). პირველი ორი მოიცავდა რომის სამართალს წმინდა სახით (jus) და ამიტომაც მიაკუთვნებენ რომის და არა ბიზანტიის სამართლის ისტორიას. რაც შეეხება კოდექსს, იგი მოიცავდა დაახლოებით 4600 კონსტიტუციას - 117 წლიდან 534 წლამდე, ანუ იუსტინიანეს მეფობის პირველ წლებამდე და, ამასთანავე, ახალ კანონმდებლობასაც. 535-565 წლებში იუსტინიანემ გამოსცა მთელი რიგი ახალი ნოველები, უმეტესად საეკლესიო შინაარსის, რომლებითაც სარგებლობდნენ ბიზანტიის დაცემამდე. ამდენად, კოდექსი და ნოველები შეგვიძლია განვიხილოთ როგორც ბიზანტიური სამართალი. იხ. Энциклопедический словарь, т.5, С-Петербург, 1892, с. 261.

6. ნ. სუვოროვის დასახელებული ნაშრომი, გვ. 32.

7. И.Б. Новицкий, Римское право, М., 1994, с. 60.

8. ნ. სუვოროვი, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 44

9. იქვე, გვ. 46.

10. იქვე, გვ. 47.

11. Kaser, Max, Das romische Privatrecht, Bd.I, § 72; Bd. II, § 214. მოყვანილია ლ. ჭანტურია, შესავალი საქართველოს სამოქალაქო სამართლის ზოგად ნაწილში, თბ., 1997, გვ. 204.

12. Nov. LXVII. c. 1. Nov. CXXXI c. 7. მოყვანილია ნ. სუვოროვის დასახელებული ნაშრომი, გვ. 264-265.

13. იქვე, გვ. 264-265.

14. ი. ნოვიცკი, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 61.

15. L. 45 (46) c. I, 3. მოყვანილია ნ. სუვოროვის დასახელებულ ნაშრომში, გვ. 265-266.

16. Nov. CXXXI თავი 10. მოყვანილია იქვე, გვ. 266.

17. ნ. სკაბალანოვიჩი, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 433.

18. იქვე, გვ. 433

19. ივ. ჯავახიშვილი, თხზულებანი თორმეტ ტომად, ტ.VII, თბ., 1984, გვ. 237.

20. იქვე, გვ. 237.

21. Nov. LXVII. c. 2. მოყვანილია ნ. სუვოროვის დასახელებული ნაშრომი, გვ. 326.

22. История Византии, т. 2, М., 1967, с. 15.

23. ნ. სკაბალანოვიჩი, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 436.

24. L. 20 C. Theod. XVI, 2, მოყვანილია ნ. სუვოროვის დასახელებული ნაშრომი გვ. 242.

25. ნ. სუვოროვი, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 247.

26. ნ. სკაბალანოვიჩი, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 436.

27. იქვე, გვ. 437. Nov. LXVII. c. 1. Nov. CXXXI c. 7. მოყვანილია ნ. სუვოროვის დასახელებული ნაშრომი, გვ. 264-265.

სოლომონ მენაბდიშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

1994 წლის 28 ოქტომბერს, საქართველოს პარლამენტმა მიიღო კანონი მეწარმეთა შესახებ, რომელიც ძალაში შევიდა 1995 წლის 1 მარტიდან. აღნიშნული კანონი განამტკიცებს საწარმოთა შვიდ ორგანიზაციულ სამართლებრივ ფორმას: ინდივიდუალური საწარმო, სოლიდარული პასუხისმგებლობის საზოგადოება (სპს), კომანდიტური საზოგადოება (კს), შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოება (შპს), სააქციო საზოგადოება (სს), კოოპერატივი და სახაზინო საწარმო. ეს უკანასკნელი კი შემდგომში გაუქმდა.

ამჟამად ჩვენი განხილვის საგანი იქნება შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოება. იგი მსოფლიოში სამეწარმეო საზოგადოების ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული ფორმაა. მის წარმოშობას საფუძვლად დაედო ორი მიზეზი. პირველი, მისი შექმნის პროცედურა უფრო ადვილი იყო, ვიდრე სააქციო საზოგადოებისა; და მეორე, შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოება და სააქციო საზოგადოება წევრობაზე დაფუძნებული საწარმოები კი არ არიან, არამედ მათ გააჩნიათ საწესდებო კაპიტალი, რომლითაც შემოიფარგლება საზოგადოების კრედიტორების წინაშე პასუხისმგებლობა, ე. ი. ამ საწარმოს პარტნიორები საზოგადოების ვალებზე სოლიდარულად კი არ აგებენ პასუხს, არამედ საწარმოს საწესდებო კაპიტალით. უმთავრესად, სწორედ ეს, მეორე მიზეზი გახდა შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების შექმნის საფუძველი, რადგან დამფუძნებლები ხშირად გაურბიან თავიანთი პირადი ქონებით პასუხისმგებლობას.

შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების დამფუძნებლები უპირველესად ადგენენ წესდებას, რომელშიც გათვალისწინებული უნდა იყოს:

1. საზოგადოების ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმა და საფირმო სახელწოდება (შპს-ს საფირმო სახელწოდება შეიძლება იყოს დამფუძნებლის სახელი ან მისი საქმიანობის საგანი ანდა ეს სახელწოდება შეიძლება იყოს ფანტაზიის საგანი, მაგრამ ყველა შემთხვევაში იგი უნდა შეიცავდეს აღნიშვნას ,,შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოება” ან ,,შპს”.);

2. საზოგადოების ადგილსამყოფელი (იურიდიული მისამართი);

3.ყოველი დამფუძნებელი პარტნიორის სახელი, გვარი, დაბადების ადგილი და თარიღი, პროფესია და საცხოვრებელი ადგილი. თუ პარტნიორი იურიდიული პირია, მაშინ უნდა მიეთითოს მისი საფირმო სახელწოდება და რეგისტრაციის მონაცემები:

4. საზოგადოების საქმიანობის საგანი;

5. მონაცემები სამეურნეო წლის დასაწყისისა და დამთავრების შესახებ;

6. საწესდებო კაპიტალის ოდენობა, მისი შევსების ფორმა (ფულადი თუ არაფულადი), საბუთი შესრულებული შენატანის შესახებ;

7. ყოველი დამფუძნებელი პარტნიორის შესატანის ოდენობა, ფორმა (ფულადი თუ არაფულადი), საბუთი განხორციელებული შესატანის თაობაზე და თითოეული პარტნიორის წილი;

8. წარმომადგენლობის უფლებამოსილება;

9. ყოველი დირექტორის, ხოლო სამეთვალყურეო საბჭოს არსებობისას, აგრეთვე, მისი ყოველი წევრის სახელი, გვარი, დაბადების თარიღი და ადგილი, პროფესია და საცხოვრებელი ადგილი.

დამფუძნებლები, წესდების საკითხებზე შეთანხმების შემდეგ, იწვევენ პარტნიორთა კრებას, რომელიც ირჩევს დირექტორატს. პარტნიორთა კრების სხდომის ოქმები უნდა დამოწმდეს სანოტარო წესით. საზოგადოების წესდებას ხელს უნდა აწერდეს ყველა დამფუძნებელი პარტნიორი. საზოგადოების დამფუძნებელი დოკუმენტი, რომელიც აუცილებელია რეგისტრაციისათვის, უნდა დამოწმდეს სანოტარო წესით. საწარმოს უფლებები და მოვალეობები წარმოიშობა მხოლოდ სასამართლოს მიერ საწარმოს სამეწარმეო რეესტრში რეგისტრაციის მომენტიდან.

საზოგადოების განცხადებას თან უნდა ერთვოდეს შემდეგი დოკუმენტები:

1. საზოგადოების წესდება;

2. არაფულადი შესატანით დაფუძნებისას შესატანის შეფასების დამადასტურებელი საბუთი (რომელსაც იძლევა დამოუკიდებელი ექსპერტი);

3. დოკუმენტი დირექტორების დანიშვნის შესახებ, ხოლო სამეთვალყურეო საბჭოს არსებობისას, მისი წევრების დანიშვნის შესახებ.

შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოება, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, კაპიტალური საზოგადოებაა. მისი საწესდებო კაპიტალი არ უნდა იყოს ორი ათას ლარზე ნაკლები. ფულადი შესატანის დროს, თანხა შეიძლება განისაზღვროს ნებისმიერი ვალუტით, მაგრამ საზოგადოების საბუღალტრო წიგნებში ეს თანხა აღინიშნება ეროვნული ვალუტით იმ კურსის შესაბამისად, რა კურსიც შეტანის დროს ჰქონდა ეროვნულ ვალუტას. ფულადი შესატანის გარდა, საზოგადოებაში შესატანი შეიძლება წარმოდგენილ იქნას სხვა ქონებრივი და არაქონებრივი ობიექტის სახით, ე. ი. არაფულადი შესატანი. არაფულადი შესატანი გათვალისწინებული უნდა იყოს საზოგადოების წესდებაში. მასში ასევე მითითებული უნდა იყოს არაფულადი შესატანის სახეობა და თითოეული პარტნიორის წილის ოდენობა. საზოგადოების რეგისტრაციის მომენტისათვის არაფულადი შესატანი უნდა განხორციელდეს ისე, რომ საზოგადოებას, მის ხელმძღვანელობას ჰქონდეს შესაძლებლობა თავისუფლად გამოიყენოს და განკარგოს იგი. თუ არაფულადი შესატანის თავისუფლად გამოყენება შეუძლებელია, მაშინ შესატანი განხორციელებულად არ ჩაითვლება და საზოგადოებას შეიძლება რეგისტრაციაზე უარი ეთქვას.

შპს იქმნება პარტნიორების კაპიტალის გაერთიანების შედეგად. მისი არსებობა არ არის მასში წევრობაზე დამოკიდებული და საზოგადოებიდან პარტნიორის გამოსვლა არ იწვევს მის ავტომატრად დაშლას. იგი შეიძლება დაარსოს როგორც ფიზიკურმა, ისე იურიდიულმა პირმა. საზოგადოების დამფუძნებელი პარტნიორი შეიძლება იყოს სახელმწიფოც. ამასთან, მისი დაარსება შეუძლია ერთ პირსაც. შპს-ს აქვს მმართველობის დამოუკიდებელი ორგანოები - პარტნიორთა კრება და დირექტორატი. რაც შეეხება სამეთვალყურეო საბჭოს, ამ ფორმის საზოგადოებისათვის იგი ფაკულტატური ორგანოა, დამოკიდბულია პარტნიორთა შეთანხმებაზე, და თუ ეს ორგანო არსებობს, მაშინ მასზე ვრცელდება სააქციო საზოგადოების სამეთვალყურეო საბჭოსათვის დადგენილი წესები.

საზოგადოების დაფუძნებისას, პარტნიორების მოვალეობას შეადგენს შესატანის შეტანა, რომელიც საზოგადოების კაპიტალში მათ წილს შეესაბამება. შესატანის ოდენობა თითოეული პარტნიორისათვის შეიძლება განსხვავებულად განისაზღვროს. მიუხედავად ამისა, ყოველი შესატანი ათზე უნაშთოდ უნდა იყოფოდეს. პარტნიორის წილის ოდენობა, როგორც წესი, დამოკიდებულია შესატანის ოდენობაზე და გამოიხატება პროცენტებში. სამეურნეო წლის ბოლოს პარტნიორებს უფლება აქვთ მიიღონ მოგება თავიანთი წილის პროპორციულად. თუმცა, წესდებით შეიძლება გათვალისწინებული იყოს საზოგადოების რეზერვებში მოგების ჩარიცხვა, რაც საზოგადოების შემდგომ ეკონომიკურ გაძლიერებას მოხმარდება. პარტნიორი, მიუხედავად იმისა, აქვს თუ არა მას ხმის უფლების მქონე წილი, მოგებაში მონაწილეობს თავისი წილის პროპორციულად.

პარტნიორებს შეუძლიათ წილის გასხვისება და მემკვიდრეობით გადაცემა. თუ პარტნიორი თავდაპირველი წილის მისამატებლად სხვა წილს შეიძენს, თითოეული წილი ინარჩუნებს თავის დამოუკიდებლობას. საზოგადოებაში წილის ოდენობა განსაზღვრავს პარტნიორის უფლებამოვალეობების მოცულობას. მაგალითად, მოგების მოღების სიდიდე, ხმის უფლების მოცულობა, დამატებითი შესატანის განხორციელების ვალდებულება და ა.შ. სააქციო საზოგადოების აქციონერებისაგან განსხვავებით, შპს პარტნიორებს არ მიეცემათ მათი წილის დამადასტურებელი რაიმე მოწმობა. ნებისმიერი ფორმით გაცემული შპს წილის მოწმობა არ წარმოადგენს ფასიან ქაღალდს, იგი მხოლოდ იმის მტკიცებულებაა, რომ პირი შპს პარტნიორია. პარტნიორის მიერ წილის დათმობა მოითხოვს სანოტარო წესით დამოწმებულ ხელშეკრულებას. სანოტარო დამოწმება საჭიროა ასევე შეთანხმებისათვის, რომლითაც წარმოიშობა პარტნიორის ვალდებულება წილის გასხვისების შესახებ.

წილის გასხვისებისათვის საჭიროა სანოტარო ფორმა. ამა თუ იმ პირობის არსებობისას, წესდებით შეიძლება განსაზღვრული იყოს გასხვისებული წილის კვლავ გამოსყიდვის უფლება. ასევე, მასში შეიძლება განმტკიცებული იყოს უპირატესი შესყიდვის უფლებაც. როგორც წესი, წილის გასხვისებით ხდება უფლების გასხვისება. შემძენზე გადადის ის უფლებამოვალეობები, რომლებიც ძველ პარტნიორს ჰქონდა.

წილის ყოველგვარი გასხვისება უნდა გაფორმდეს სანოტარო წესით. გასხვისებაში იგულისხმება როგორც ნასყიდობა, ისე გაცვლა, გაჩუქება, დათმობა და ა.შ.

პარტნიორის გარდაცვალებისას, მისი წილი შედის სამკვიდროში და გადადის მემკვიდრეებზე. წესდება შეიძლება ითვალისწინებდეს, რომ მემკვიდრეს უფლება აქვს მამკვიდრებლის ფუნქციების შესრულებას შეუდგეს მანამ, ვიდრე მემკვიდრეობა მასზე ოფიციალურად გადაფორმდება. თუ მემკვიდრე რამდენიმეა, წილი გადადის მათ საერთო საკუთრებაში.

საზოგადოების წესდებით შეიძლება განისაზღვროს წილის გადაცემის სხვა პირობებიც, კერძოდ, გასხვისებისათვის აუცილებელი გახდეს საზოგადოების ნებართვა ან პარტნიორთა კრების გადაწყვეტილება.

რაც შეეხება წილის ნაწილობრივ გასხვისებას, იგი შესაძლებელია მხოლოდ საზოგადოების ნებართვით, რომელიც უნდა მიღებულ იქნას პარტნიორთა კრებაზე. ნებართვა უნდა გაფორმდეს წერილობით. მასში უნდა აღინიშნოს შემძენის პიროვნება და თანხა, რომელიც დაუნაწევრებელი შენატანის გაყოფის შედეგად წარმოშობილ წილს შეესაბამება.

საზოგადოების წესდებით შეიძლება განისაზღვროს პარტნიორთა მიერ შესატანის გარდა დამატებითი შესატანის გადახდაც. დამატებითი შესატანი წილის პროპორციულად უნდა განხორციელდეს საწესდებო კაპიტალში ან რეზერვში. ეს მაშინ ხდება, როცა საწესდებო კაპიტალი დასახული მიზნების მისაღწევად საკმარისი არ არის.

შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების პარტნიორს წილის გასხვისების გზით ნებისმიერ დროს შეუძლია გავიდეს საზოგადოებიდან. საზოგადოებიდან გასვლის მიზეზად მიიჩნევა მნიშვნელოვანი საფუძვლების არსებობა, კერძოდ, ისეთი გარემოებები, რომლებიც საზოგადოებაში, გასვლის მსურველი პარტნიორის დარჩენას და სხვა პარტნიორებთან ერთად საქმიანობის გაგრძელებას შეუძლებელს ხდის. გასვლა ხორციელდება საზოგადოების წინაშე გასვლის შესახებ განცხადების გაკეთებით. თუ პარტნიორი საზოგადოებიდან წილის გაუსხვისებლად გადის, წარმოიშობა მისი წილის კომპენსაციის პრობლემა. ამ შემთხვევაში, სადავო შეიძლება გახდეს წილის კომპენსაციის სიდიდე და ფორმა (ფულით თუ ნატურით). თუ მხარეები წილის ფულად კომპენსაციაზე შეთანხმდნენ, მაშინ მისი სიდიდე განისაზღვრება ამ წილის ან საბალანსო ან საბაზრო ღირებულებით.

გამსვლელ პარტნიორს უფლება აქვს მოითხოვოს წილის კომპენსაცია და საზოგადოება მას ამაზე უარს ვერ ეტყვის. მაგრამ საზოგადოება არაა ვალდებული წილის კომპენსაციის სახით დაუბრუნოს გამსვლელ პარტნიორს საწესდებო კაპიტალში შეტანილი არაფულადი შესატანი. თუ საზოგადოებაში წილის ნატურით კომპენსაციის თაობაზე აზრთა სხვადასხვაობა წარმოიშობა, საკითხი უნდა გადაწყდეს ხმათა უმრავლესობით. თუ გადაწყდა შესატანის უკან დაბრუნება, მაშინ მისი დაბრუნება დაიშვება:

1. მხოლოდ საწესდებო კაპიტალის ოფიციალური შემცირების გზით;

2. წესდებაში სათანადო ცვლილებების შეტანისა და მისი სანოტარო წესით დამოწმების გზით;

3. საწესდებო კაპიტალის შემცირების რეგისტრაციით სამეწარმეო რეესტრში;

4. საწესდებო კაპიტალის შემცირების რეგისტრაციიდან და გამოქვეყნებიდან თორმეტი თვის შემდეგ.

პარტნიორის გასვლის შემდეგ საწესდებო კაპიტალში ღიად დარჩენილი წილი გადანაწილდება დანარჩენ პარტნიორებს შორის, თუ პარტნიორები სხვაგვარ წესზე არ შეთანხმდნენ.

მნიშვნელოვანი საფუძვლების არსებობისას პარტნიორებს შეუძლიათ საზოგადოებიდან გარიცხონ პარტნიორი. მაგალითად, თუ დარჩენილი პარტნიორები პირს უნდობლობას უცხადებენ, ვინაიდან მან დაარღვია თვისი მოვალეობები და საზოგადოების ტექნოლოგიური საიდუმლოებანი კონკურენტ საწარმოს გადასცა; ასევე, თუ მისი ბრალით საზოგადოებას დიდი ზიანი მიადგა. პარტნიორის გარიცხვის წინაპირობა არის საზოგადოების პარტნიორთა კრების გადაწყვეტილება გარიცხვის შესახებ. გადაწყვეტილება უნდა მიღებულ იქნას ხმათა უბრალო უმრავლესობით. გასარიცხ პარტნიორს ამ დროს ხმის უფლება არა აქვს. საბოლოო გადაწყვეტილებას საზოგადოებიდან პარტნიორის გარიცხვის შესახებ იღებს სასამართლო. ამ შემთხვევაში, გასარიცხ პარტნიორს წილის კომპენსაციის მოთხოვნის უფლება აქვს.

პარტნიორები აკონტროლებენ საზოგადოების ხელმძღვანელობას. ეს კონტროლი ხორციელდება როგორც პარტნიორთა კრების მეშვეობით, ასევე ინდივიდუალურად. პარტნიორს უფლება აქვს დირექტორისაგან ნებისმიერ დროს მოითხოვოს ინფორმაცია საზოგადოების საქმიანობის შესახებ, გაეცნოს საზოგადოების წიგნებსა და ჩანაწერებს. დირექტორი კი ვალდებულია მას ხელი არ შეუშალოს. თუმცა, დირექტორს გამონაკლის შემთხვევაში შეუძლია უარი უთხრას პარტნიორს ამ უფლების განხორციელებაზე. კერძოდ, მაშინ, თუ ეს ინფორმაცია პარტნიორმა შეიძლება საზოგადოების საწინააღმდეგო მიზნებისათვის გამოიყენოს და ამით საზოგადოებას ან მის მეკავშირე საწარმოს უარყოფითი შედეგები მოუტანოს. დირექტორის უარი მაინც მოითხოვს პარტნიორთა დამტკიცებას. პარტნიორს, რომელსაც ინფორმაციის მიღებაზე უარი ეთქვა, უფლება აქვს პარტნიორთა კრების ეს გადაწყვეტილება სასამართლოში გაასაჩივროს.

შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების მართვის უმაღლესი ორგანოა პარტნიორთა კრება. იგი ტარდება სულ ცოტა წელიწადში ერთხელ მაინც და იღებს გადაწყვეტილებას წლიური შედეგების შესახებ. რიგგარეშე კრების მოწვევის უფლება აქვს საწესდებო კაპიტალის მეოცედი ნაწილის, ე. ი. ხუთი პროცენტის, მფლობელ პარტნიორს. კრების მოწვევისას, მითითებული უნდა იყოს კრების მიზანი, დღის წესრიგი და კრების მოწვევის საფუძველი. თუ ინიციატორი პარტნიორის ამ მოწვევას სხვა პარტნიორები ან დირექტორები არ გამოეხმაურებიან, მაშინ იგი თვითონ იწვევს ამ კრებას. კრების მოწვევასთან დაკავშირებული ხარჯების გადახდის საკითხს წყვეტს საერთო კრება. კრების მოწვევა არ არის აუცილებელი, თუ ყველა პარტნიორი წერილობით დაეთანხმება განსახილველ საკითხს.

გარდა პარტნიორებისა, პარტნიორთა რიგგარეშე მოწვევის ვალდებულება აკისრია დირექტორებს, თუ:

1. საზოგადოების ინტერესი ამას მოითხოვს;

2. საწესდებო კაპიტალის ხუთი პროცენტის მფლობელი პარტნიორები მოითხოვენ კრების ჩატარებას;

3. წლიური ბალანსიდან ან წლის განმავლობაში შედგენილი ბალანსიდან ირკვევა, რომ საზოგადოებამ შეიძლება კაპიტალის ნახევარი დაკარგოს.

დირექტორებს შეუძლიათ მოიწვიონ საზოგადოების კრება ყველა პარტნიორისათვის ერთი კვირით ადრე გაგზავნილი დაზღვეული წერილით, რომელიც დღის წესრიგის პროექტს უნდა შეიცავდეს. წერილის მიღებიდან სამი დღის ვადაში პარტნიორს შეუძლია ცვლილებები შეიტანოს დღის წესრიგში. კრება გადაწყვეტილებაუნარიანია, თუ მასში მონაწილეობენ ის პარტნიორები, რომლებსაც ხმების უმრავლესობა აქვთ. თუ კრება გადაწყვეტილებაუნარიანი არ არის, მაშინ კრების მომწვევს შეუძლია იმავე დღის წესრიგით კვლავ მოიწვიოს კრება. მეორე კრება გადაწყვეტილებაუნარიანია მაშინაც, თუ პარტნიორთა უმრავლესობა არ გამოცხადდა.

პარტნიორთა კრება, როგორც წესი, გადაწყვეტილებას იღებს ხმათა უბრალო უმრავლესობით. თუმცა, საზოგადოების წესდება შეიძლება ითვალისწინებდეს გადაწყვეტილების მიღებას ხმების უმრავლესობით, თუ მეწარმეთა შესახებ კანონი არ განსაზღვრავს გადაწყვეტილების მიღებას ერთხმად და თუ ამ გადაწყვეტილების შინაარსი არ ქმნის არათანაბარ მდგომარეობას რომელიმე პარტნიორისათვის ან თუ პარტნიორის არსებით ინტერესებს არ ხელყოფს.

შპს-ს წესდება შეიძლება ითვალისწინებდეს იმ საკითხებს, რომლებზეც პარტნიორთა კრება იღებს გადაწყვეტილებას. მეწარმეთა შესახებ კანონში ჩამოთვლილია ის საკითხები, რომლების გადაწყვეტაც შეუძლია პარტნიორთა კრებას, მაგრამ ეს ჩამონათვალი არ არის ამომწურავი, წესდებაში პარტნიორებს შეუძლიათ გაითვალისწინონ სხვა საკითხებიც. მართვის უმაღლესი ორგანოს კომპეტენციაში შედის:

1. სამეურნეო პოლიტიკის ზოგადი პრინციპების განსაზღვრა;

2. წილთა შეძენა და გასხვისება, ასევე საწარმოთა შეძენა, გასხვისება და ლიკვიდაცია;

3. წარმოების სახეებისა და სამეურნეო საქმიანობის დაწყება და მათი შეწყვეტა;

4. ფილიალების შექმნა და ლიკვიდაცია;

5. უძრავი ქონების შეძენა, გასხვისება და დატვირთვა;

6. გადაწყვეტილება ინვესტიციების შესახებ, რომელთა ღირებულება ცალკე ან მთლიანად ერთ სამეურნეო წელიწადში აღემატება ბოლო წლის საბალანსო თანხის ათ პროცენტს;

7. სესხებისა და კრედიტების აღება, რომლებიც პარტნიორთა კრების მიერ დადგენილ ოდენობას ცალკე ან მთლიანად აღემატება;

8. იმ სესხისა და კრედიტის უზრუნველყოფა, რომელიც ჩვეულებრივ საწარმოო საქმიანობას არ მიეკუთვნება;

9. ხელმძღვანელ მუშაკთათვის მოგებასა და საერთო შემოსავალში მონაწილეობისა და პენსიის მიცემის პრინციპების განსაზღვრა;

10. პროკურის გაცემა და გაუქმება;

11. იმ დამატებითი უფლებების გამოყენება, რომლებიც საზოგადოებას აქვს დაფუძნებიდან ან საზოგადოების მართვიდან გამომდინარე, დირექტორის ანდა პარტნიორის მიმართ, ასევე საზოგადოების წარმომადგენლობა იმ პროცესში, რომელსაც იგი დირექტორების წინააღმდეგ წარმართავს;

12. წლიური შედეგების დამტკიცება და შედეგების გამოყენება;

13. შესატანის გადახდის მოთხოვნა;

14. დამატებითი შესატანის უკან დაბრუნება;

15. დირექტორების დანიშვნა და გამოწვევა, მათთან შრომის ხელშეკრულების დადება და შეწყვეტა, აგრეთვე მათი ანგარიშის დამტკიცება.

ის გადაწყვეტილებები, რომელთა მნიშვნელობა საზოგადოების ჩვეულებრივ საწარმოო საქმიანობას სცილდება (მაგალითად, სესხებისა და კრედიტების გარანტად გამოსვლა, მე-8 პუნქტი), მოითხოვს ყველა პარტნიორის მონაწილეობით ჩატარებული კრების გადაწყვეტილებას, თუ საზოგადოების წესდება სხვა რამეს არ ითვალისწინებს.

საზოგადოების წესდება შეიძლება ითვალისწინებდეს პარტნიორთა კრების უფლებამოსილების გარკვეული წრის გადაცემას დირექტორებისათვის, ე. ი. უფლებამოსილების დელეგირებას. მაგალითად, დირექტორებს შეიძლება მიეცეთ ფილიალების შექმნისა და ლიკვიდაციის უფლება და სხვა. კრების კომპეტენცია კი ამ საკითხებში მხოლოდ ინფორმაციის მოსმენით შემოიფარგლება.

საზოგადოების წესდების შეცვლა შეიძლება მხოლოდ პარტნიორთა გადაწყვეტილებით. ასეთი გადაწყვეტილების ნამდვილობისთვის კენჭისყრაში მონაწილე ხმების უბრალო უმრავლესობისა და მისი სანოტარო წესით დამოწმების გარდა, საჭიროა, რომ კრების გადაწყვეტილების შემდეგ შედგეს ოქმი, რომელიც ხელმოწერილი უნდა იყოს კრების თავმჯდომარის მიერ.

როგორც ზემოთ ვთქვით, შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებისათვის სამეთვალყურეო საბჭო ფაკულტატური ორგანოა. იგი მხოლოდ თითქმის იმ შპს-შია სავალდებულო, რომლებშიც ერთადერთ დამფუძნებლად ან წილთა უმრავლესობის მფლობელად გამოდის სახელმწიფო. საბჭოს ძირითადი ამოცანაა დირექტორების საქმიანობაზე კონტროლის განხორციელება. მას შეუძლია შეამოწმოს საზოგადოების საბუღალტრო წიგნები, სალარო და ფასიანი ქაღალდებისა და საქონლის მდგომარეობა; მოითხოვოს დირექტორებისაგან საზოგადოების საქმიანობის ანგარიში. მის კომპეტენციაში შედის აგრეთვე დირექტორების დანიშვნა და მათი გამოწვევა, ასევე მათთან შრომის ხელშეკრულების დადება და ა.შ.

სამეთვალყურეო საბჭო შედგება, სულ ცოტა სამი და არა უმეტეს, ოცდაერთი წევრისაგან. ამასთან წევრთა რაოდენობა უნდა იყოს სამზე გაყოფადი. წევრთა ორი მესამედი აირჩევა საერთო კრების მიერ, ხოლო ერთი მესამედი შეიძლება აირჩეს მუშამოსამსახურეთაგან. სამეთვალყურეო საბჭოს წევრი არ შეიძლება იმავდროულად იყოს დირექტორი. საბჭოს წევრის უფლებამოსილების ვადა შემოიფარგლება ოთხი წლის ვადით. მათი ვადამდე დათხოვნა შეიძლება მხოლოდ მნიშვნელოვანი საფუძვლების არსებობისას. ამ ორგანოს სხდომები ტარდება კვარტალში ერთხელ მაინც და გადაწყვეტილება მიიღება გამოცხადებული ან წარმოდგენილ წევრთა ხმების უბრალო უმრავლესობით.

შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების ხელმძღვანელობა და წარმომადგენლობა ეკისრებათ დირექტორებს, რომლებსაც პარტნიორთა კრება ნიშნავს, ხოლო სამეთვალყურეო საბჭოს არსებობისას კი, - ეს უკანასკნელი. დირექტორები საზოგადოებას უნდა გაუძღვნენ ნამდვილი კომერსანტის გულისხმიერებითა და კეთილსინდისიერებით. თუ დირექტორები ამ მოთხოვნას არ შეასრულებენ, მათ დაეკისრებათ ზიანის ანაზღაურების მოვალეობა. რისთვისაც პარტნიორების წინაშე სოლიდარულად აგებენ პასუხს. ხელმძღვანელობით საქმიანობად მიიჩნევა მოქმედება, რომელიც პირდაპირ ან არაპირდაპირ საზოგადოების მიზანს ემსახურება. წესდებით შეიძლება გათვალისწინებული იყოს ერთი პარტნიორის ან დირექტორის მიერ საზოგადოების ერთპიროვნულად მართვის უფლებამოსილებაც. თუმცა, ასევე შესაძლებელია, რომ ორი დირექტორი მხოლოდ ერთობლივად გაუძღვეს საზოგადოებას ანდა ყველა დირექტორი ვალდებული იყოს ერთად გასწიონ ხელმძღვანელობა. კანონის თანახმად, საზოგადოების ხელმძღვანელობის უფლებამოსილება შეიძლება შეზღუდოს სამეთვალყურეო საბჭოს ან საერთო კრების აუცილებელი თანხმობის დაწესებით. დირექტორების კომპეტენციაში შედის აგრეთვე საზოგადოების მესამე პირებთან სამართლებრივ ურთიერთობაში წარმოდგენა. წარმომადგენლობითი უფლებამოსილება მესამე პირებთან ურთიერთობაში არ შეიძლება შეიზღუდოს. საზოგადოების წესდებით უნდა განისაზღვროს, წარმომადგენლობითი უფლებამოსილებით აღჭურვილი პირები ერთპიროვნულად იმოქმედებენ თუ ერთობლივად. იგი შეიძლება ასევე ითვალისწინებდეს, წარმომადგენლობისათვის უფლებამოსილი პირები ერთპიროვნულად იმოქმედებენ, სხვებთან თუ პროკურისტებთან ერთად. წარმომადგენლობის სახე და წესი აღინიშნება სამეწარმეო რეესტრში. თუ გარიგების კონტრაგენტისათვის ხელშეკრულების დადებისას, საზოგადოების ხელმძღვანელობის უფლებამოსილების შეზღუდვის შესახებ ცნობილი იყო, წარმოდგენილ საზოგადოებას შეუძლია ხელშეკრულების დადებიდან თვრამეტი თვის განმავლობაში განაცხადოს გარიგების ბათილობა. იგივე წესი გამოიყენება, თუ წარმომადგენლობითი უფლებამოსილების მქონე პირი და კონტრაგენტი განზრახ მოქმედებდნენ ერთად, რათა წარმოდგენილი საზოგადოებისათვის ზიანი მიეყენებინათ.

დირექტორებს არა აქვთ უფლება პარტნიორების თანხმობის გარეშე, ეწეოდნენ იმავე საქმიანობას, რასაც საზოგადოება მისდევს ან მიიღონ მონაწილეობა მსგავსი ტიპის სხვა საზოგადოებაში პერსონალურად პასუხისმგებელი პარტნიორის ან დირექტორის სახით. შპს-ში ამ თანხმობის გაცემა შეუძლია იმ ორგანოს, რომელიც ნიშნავს დირექტორებს. ასეთ საქმიანობაზე თანხმობა მიცემულად ჩაითვლება, თუ საზოგადოების ხელმძღვანელად დანიშვნისას, პარტნიორებისათვის ცნობილი იყო, რომ საზოგადოების ხელმძღვანელი ეწევა ასეთ საქმიანობას და ამ საქმიანობის შეწყვეტა მისთვის აშკარად არ მოუთხოვიათ. ამ წესების დარღვევისას, დამრღვევი ვალდებულია უკან დააბრუნოს ამ საქმიანობით მიღებული სიკეთე, დათმოს გასამრჯელოს მიღების მოთხოვნები და აანაზღაუროს ზიანი.

კანონი ავალდებულებს საზოგადოებას უარი არ თქვას დირექტორების მიერ საზოგადოებისათვის მიყენებული ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნაზე იმ შემთხვევებში, როცა ეს ანაზღაურება საზოგადოების კრედიტორთა დასაკმაყოფილებლად აუცილებელია. ეს წესი არ მოქმედებს მაშინ, როცა ანაზღაურებისათვის ვალდებული პირი: 1. გადახდისუუნაროა ან 2. გაკოტრების თავიდან აცილების ან საბანკროტო წარმოების შეწყვეტის მიზნით იგი თავის კრედიტორებს მოურიგდება. ზიანის ანაზღაურების ვალდებულებისაგან დირექტორი არ თავისუფლდება იმ შემთხვევაშიც, როცა იგი პარტნიორთა გადაწყვეტილებების შესასრულებლად მოქმედებდა, ე. ი. იგი არ უნდა იყოს პარტნიორთა გადაწყვეტილების ბრმა შემსრულებელი.

შპს-ში, საზოგადოების ხელმძღვანელობისათვის კონსულტაციების გაწევის მიზნით, შეიძლება შეიქმნას საკონსულტაციო საბჭო, რომელსაც გადაწყვეტილებათა მიღების უფლებამოსილება არ გააჩნია. დირექტორები არ შეიძლება იყვნენ საკონსულტაციო საბჭოს წევრები.

რადგან შპს კაპიტალის გაერთიანების შედეგად იქმნება, ერთ-ერთი პარტნიორის საზოგადოებიდან გასვლა არ იწვევს საზოგადოების ავტომატურად დაშლას. თუ საზოგადოებას ტოვებს ორმოცდაათ პროცენტზე მეტი წილის მქონე პარტნიორი, საზოგადოება შეიძლება არ დაიშალოს, თუ დარჩენილი პარტნიორი ან პარტნიორები საქმიანობის გაგრძელებას მოისურვებენ. საზოგადოების ლიკვიდაციისათვის საჭიროა პარტნიორთა სპეციალური გადაწყვეტილება - ორმოცდაათ პროცენტზე მეტი ხმის უფლების მქონე საწესდებო კაპიტალის მფლობელის თანხმობა.

მაშასადამე, შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოება არის კაპიტალური საზოგადოება, რომლის მინიმალური საწესდებო კაპიტალი უნდა იყოს ორი ათასი ლარი. მისი შექმნა შეუძლია ერთ პირსაც. პარტნიორად შეიძლება გამოდიოდნენ სახელმწიფო, იურიდიული და ფიზიკური პირი. შპს-ში მართვის უმაღლეს ორგანოს წარმოადგენს პარტნიორთა კრება. ხოლო საზოგადოების ხელმძღვანელობასა და წარმომადგენლობას ახორციელებს დირექტორატი, რომლის წევრებს ნიშნავს პარტნიორთა კრება, სამეთვალყურეო საბჭოს არსებობისას კი, - ეს ორგანო. დირექტორატში შეიძლება შედიოდეს ერთი ან რამდენიმე დირექტორი. რაც შეეხება სამეთვალყურეო საბჭოს, მისი არსებობა ამ ფორმის საზოგადოებაში პარტნიორთა ნება-სურვილზეა დამოკიდებული.

ქეთევან ხუციშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

საბჭოთა კავშირის დაშლის შედეგად წარმოშობილი ახალი სახელმწიფოები სახელმწიფოებრიობის მშენებლობის გზაზე ძირეულ გარდაქმნებს ახდენენ. ტოტალიტარიზმის მსხვრევას ყველაზე ხშირ შემთხვევაში დემოკრატიის მშენებლობის მცდელობები მოსდევს ხოლმე; დემოკრატიისა - ამ სიტყვის ფართო გაგებით, ამის საფუძველს კი, რა თქმა უნდა, საკანონმდებლო ბაზა წარმოადგენს, ბაზა, რომელიც ქვეყნის ახალ რელსებზე გადაყვანის გარანტი და ხელშემწყობი უნდა იყოს. ყველა ყოფილი მოკავშირე რესპუბლიკის მსგავსად, რუსეთის წინაშეც დადგა კანონმდებლობის ძირეულად განახლების პრობლემა. საბჭოთა კავშირის უფლებამონაცვლე ქვეყანა, რომელიც საბაზრო ეკონომიკის განვითარებას ცდილობს, საბჭოთა კანონმდებლობით, რა თქმა უნდა, ვერ მოაწესრიგებს საზოგადოებრივ, მით უფრო სამოქალაქო-სამართლებრივ ურთიერთობებს.

საკანონმდებლო ბაზის განახლების პროცესში, ბუნებრივია, საჭირო გახდა ახალი სამოქალაქო კოდექსის შემუშავებაც და 1994 წლის 21 ოქტომბერს მიღებულ იქნა რუსეთის ფედერაციის ახალი სამოქალაქო კოდექსი - მესამე 1917 წლის შემდეგ.

ქვეყნის საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლამ წინა პლანზე წამოსწია სამეწარმეო საქმიანობის ახალი ფორმები, რომელთა შორის მნიშვნელოვანი ადგილი უკავიათ სამეურნეო ამხანაგობებსა და საზოგადოებებს. მათ შორის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია სააქციო და შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებების როლი. ეს სახელწოდებები თანამედროვე საზოგადოებისათვის უკვე უცხო აღარ არის.

რუსეთში სამეურნეო ამხანაგობებისა და საზოგადოებების სწრაფი განვითარება საჭირო იურიდიული ბაზის გარეშე ხდებოდა. სამოქალაქო და სავაჭრო კანონმდებლობა არსებითად ჩამორჩებოდა ეკონომიკას. მართალია, რუსეთის ფედერაციის 1990 წლის კანონი საწარმოებისა და სამეწარმეო საქმიანობის შესახებ გარკვეულად წინგადადგმული ნაბიჯი იყო, მაგრამ მან რეალური სურათის ასახვა მაინც ვერ შეძლო. ამის ერთ-ერთ მიზეზად შეიძლება კანონის ზედმეტი ლაკონურობაც ჩაითვალოს. ნორმატიული აქტების ქაოსში არ ხერხდებოდა იმ წესთა რეგლამენტირება, რომელთა ხელშეწყობითაც ქვეყანაში საბაზრო ეკონომიკა უნდა განვითარებულიყო. ყველაზე მეტად ამან სააქციო საზოგადოების ორგანიზაციასა და საქმიანობაზე მოახდინა გავლენა; მრავალრიცხოვან აქციონერთა უფლებების დარღვევების მოუწესრიგებლობა და უკონტროლობა ხშირად მათი მოტყუების მიზეზიც ხდებოდა.

რუსეთის ფედერაციის სამოქალაქო კოდექსი იურიდიული პირების შესახებ თავი შეიცავს ქვეთავს, რომელიც ეძღვნება სამეურნეო ამხანაგობებსა და საზოგადოებებს. ამ ქვეთავის 38-ე მუხლში მოცემულია მნიშვნელოვანი წესები, რომლებიც სამეურნეო ამხანაგობებისა და საზოგადოებების სამართლებრივ სტატუსს განსაზღვრავენ. ამასთან, კოდექსი მიუთითებს, რომ საჭიროა შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებისა და სააქციო საზოგადოების შესახებ ცალკე კანონების შექმნა, რადგან მათი ორგანიზციისა და საქმიანობის წესები დეტალურ რეგლამენტაციას საჭიროებს.

შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოება კაპიტალის გაერთიანების ერთ-ერთ ყველაზე გავრცელებულ ფორმას წარმოადგენს, რომელიც საზოგადოების საქმიანობაში თავის წევრთა უშუალო მონაწილეობას არ მოითხოვს. ამ კომერციული ორგანიზაციის მახასიათებელს წარმოადგენს ის, რომ საწესდებო კაპიტალი დაყოფილია მონაწილეებზე და ეს უკანასკნელნი საზოგადოების ვალებზე პასუხისმგებელი არ არიან. სააქციო საზოგადოების ქონება, საწესდებო კაპიტალის ჩათვლით, საკუთრების უფლებით ეკუთვნის თავად საზოგადოებას, როგორც იურიდიულ პირს და არ წარმოადგენს მონაწილეთა წილადი საკუთრების ობიექტს. ვინაიდან მონაწილეთა შენატანები საზოგადოების საკუთრება ხდება, არ შეიძლება იმის თქმა, რომ ეს უკანასკნელნი პასუხს აგებენ საზოგადოების ვალებზე მათ მიერ შეტანილი თანხის ფარგლებში. სინამდვილეში ისინი საზოგადოების ვალებზე სრულიად არ არიან პასუხისმგებელი და მხოლოდ შეტანილი თანხის დაკარგვით გამოწვეულ ზარალს განიცდიან. ის მონაწილენიც კი, რომლებსაც თავიანთი წილი სრულად არ აქვთ შეტანილი, პასუხს აგებენ საზოგადოების ვალდებულებებზე პირადი ქონების მხოლოდ იმ ნაწილით, რომელიც დარჩენილ შესატან თანხას შეესაბამება.

რუსეთის ფედერაციის ადრე მოქმედი კანონმდებლობით, შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებას ეწოდებოდა ამხანაგობა და გაიგივებული იყო დახურული ტიპის სააქციო საზოგადოებასთან. დღეს ეს აბსურდული დებულება არ მოქმედებს.

შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოება დასავლეთის განვითარებულ ქვეყნებშიც ,,ერთი პირის კომპანიის” ყველაზე ტიპიურ ფორმას წარმოადგენს. ამიტომ რუსეთის ფედერაციის სამოქალაქო კოდექსის 87-ე მუხლი პირდაპირ უშვებს ასეთ შესაძლებლობას. თუმცა, სამოქალაქო კოდექსი გამორიცხავს იმის შესაძლებლობას, რომ შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებაში ,,ერთი პირის კომპანიამ” ერთპიროვნულად მიიღოს მონაწილეობა.

რუსეთის ფედერაციის სამოქალაქო კანონმდებლობაში გათვალისწინებულია შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების მონაწილეთა ზღვრული ან მაქსიმალური რაოდენობა. მსოფლიო ქვეყნების გამოცდილების მიხედვით, ასეთი საზღვრები დგინდება 30-50 მონაწილის ფარგლებში, რათა შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოება განსხვავდებოდეს სააქციო საზოგადოებისაგან, რომლისთვისაც, პირიქით, ჩვეულებრივ მონაწილეთა აუცილებელი მინიმუმია განსაზღვრული.

ვინაიდან შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების დამფუძნებლები არ არიან ვალდებული უშუალოდ მიიღონ მონაწილეობა მის საქმიანობაში, რუსეთის ფედერაციის სამოქალაქო კოდექსი ითვალისწინებს შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების იმ ორგანოების არსებობას, რომლებიც გამოხატავენ მისი, როგორც იურიდიული პირის ნებას. ამასთან დაკავშირებით, აუცილებლად უნდა შემუშავდეს და მიღებულ იქნას შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების წესდება, რომელიც, სხვა მრავალ საკითხთან ერთად, ამ პრობლემასაც გადაჭრის. რაც შეეხება დამფუძნებელთა ნებას საზოგადოების შექმნისა და მასში მონაწილეობის პირობების შესახებ, იგი გამოიხატება დამფუძნებელ ხელშეკრულებაში. ამრიგად, რუსეთის ფედერაციის სამოქალაქო კოდექსი შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების შექმნისათვის ითვალისწინებს ორი დამფუძნებელი დოკუმენტის - დამფუძნებელი ხელშეკრულებისა და წესდების არსებობას, თუ ის, რა თქმა უნდა, ერთი დამფუძნებლის მიერ არ არის შექმნილი.

სამოქალაქო კოდექსის 89-ე მუხლის მე-2 პუნქტ-ში ჩამოთვლილია ის აუცილებელი პირობები, რომლებიც სავალდებულოა საზოგადოების დამფუძნებელი დოკუმენტებისათვის, ესენია: ცნობები საზოგადოების საწესდებო კაპიტალისა და თითოეული მონაწილის წილის რაოდენობის შესახებ, ასევე მათ მიერ შესატანის ოდენობა, შემადგენლობა, ვადები და შეტანის წესი, მონაწილეთა პასუხისმგებლობის წესი შესატანებთან დაკავშირებულ ვალდებულებათა დარღვევის შემთხვევაში, საზოგადოების მმართველობის ორგანოთა შემადგენლობა, კომპეტენცია და მათ მიერ გადაწყვეტილებების მიღების წესი, მათ შორის იმ საკითხებზე, რომლებზეც გადაწყვეტილება მიიღება ერთხმად ან ხმათა კვალიფიციური უმრავლესობით. კოდექსი ამით ამოწურავს დამფუძნებელ დოკუმენტთა სავალდებულო რეკვიზიტების ჩამონათვალს. კოდექსით გათვალისწინებული ერთ-ერთი დოკუმენტის არარსებობის შემთხვევაში, შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოება რეგისტრაციაში ვერ გატარდება.

რაც შეეხება შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების რეორგანიზაციას ან ლიკვიდაციას, ეს შესაძლებელია მონაწილეთა მიერ ერთხმად მიღებული გადაწყვეტილების საფუძველზე. მისი ლიკვიდაცია შეიძლება ასევე მოხდეს იურიდიულ პირთა ლიკვიდაციის საერთო საფუძვლებიდან გამომდინარე. მისი რეორგანიზაცია გარდაქმნის ფორმით შესაძლებელია მხოლოდ სხვა საზოგადოების ან სამეწარმეო კოოპერატივის, მაგრამ არა ამხანაგობის ფორმით.

შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების მმართველობის სისტემა შედგება ორი რგოლისაგან. საზოგადოების უმაღლეს ორგანოს წარმოადგენს მის მონაწილეთა საერთო კრება, რომელიც უფლებამოსილია გადაწყვიტოს საზოგადოების საქმიანობის ძირითადი საკითხები. არსებობს საკითხები, რომლებიც საერთო კრების კომპეტენციაში შედის და საზოგადოების აღმასრულებელი ორგანოსათვის მათი გადაცემა დაუშვებელია. საერთო კრების განსაკუთრებულ კომპეტენციას მიეკუთვნება შემდეგი საკითხები: საზოგადოების წესდების შეცვლა, მისი საწესდებო კაპიტალის ჩათვლით, საზოგადოების ორგანოებისა და მისი სარევიზიო კომისიის შექმნა და გაწვევა, საზოგადოების წლიური ანგარიშისა და საბუღალტრო ბალანსის დამტკიცება, ასევე საზოგადოების რეორგანიზაციასა და ლიკვიდაციასთან დაკავშირებით, გადაწყვეტილებების მიღება. ზემოჩამოთვლილი საკითხები წარმოადგენს შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების საერთო კრების განსაკუთრებულ კომპეტენციაში შემავალი საკითხების მინიმუმს, რომელიც შეიძლება გაფართოვდეს წესდებით ან კანონით (მაგრამ მისი შემცირება ყველა შემთხვევაში დაუშვებელია).

ყველა საკითხი, რომელიც საერთო კრების განსაკუთრებულ კომპეტენციას არ მიეკუთვნება, წარმოადგენს საზოგადოების აღმასრულებელი ორგანოს კომპეტენციას. ეს შეიძლება იყოს დირექტორატი, მმართველობა და ა.შ, რომელიც შეიძლება ერთპიროვნულიც იყოს და არ არის სავალდებულო, რომ მის შემადგენლობაში აუცილებლად საზოგადოების წევრები შედიოდნენ. ეს შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებას საშუალებას აძლევს დაიქირავოს მმართველობა კონტრაქტით ან სპეციალური ხელშეკრულებით.

სარევიზიო კომისია (ან რევიზორი) არ წარმოადგენს საზოგადოების ორგანოს, რომელიც სამოქალაქო სამართალურთიერთობებში მისი ნების გამომხატველი იქნება. საზოგადოების აღმასრულებელ ორგანოთა კონტროლისათვის შეიძლება გამოყენებულ იქნას შიდა აუდიტი, რომლის უფლებამოვალეობანი შეიძლება განისაზღვროს კანონით ან შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების წესდებით. შესაბამისად, როგორც საზოგადოების საერთო კრებას, ისე მის მონაწილეთა გარკვეულ რაოდენობას, რომლებიც შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების საწესდებო კაპიტალის გარკვეულ წილს ფლობენ, აქვთ უფლება დამოუკიდებელი აუდიტორული შემოწმება მოსთხოვონ. თვით საზოგადოება ვალდებული არ არის გამოაქვეყნოს თავისი ანგარიშის შედეგები, რაც სააქციო საზოგადოებისაგან მისი ერთ-ერთი განმასხვავებელი ნიშანია.

რუსეთის ფედერაციის სამოქალაქო კოდექსი არ შეიცავს წესებს შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების ქონების ფონდის შესახებ. ასეთი საზოგადოების ქონებრივი განცალკევებულობის საფუძველს წარმოადგენს მისი საწესდებო კაპიტალი (ფონდი), რომელსაც წაეყენება უფრო მაღალი მოთხოვნები, ვიდრე ამხანაგობების კაპიტალს. შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების ვალებისთვის მის მონაწილეთა პასუხისმგებლობა პირადი ქონებით თავიდანვე გამოირიცხება და საზოგადოების კრედიტორებს მხოლოდ საწესდებო კაპიტალის იმედი უნდა ჰქონდეთ. ამიტომ რუსეთის ფედერაციის სამოქალაქო კოდექსის 90-ე მუხლის პირველი პუნქტი პირდაპირ ითვალისწინებს, რომ საზოგადოების საწესდებო კაპიტალი შეადგენს შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების ქონების მინიმალურ ოდენობას, რომელიც შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების კრედიტორთა ინტერესების გარანტს წარმოადგენს. საზოგადოების საწესდებო კაპიტალი არ შეიძლება იყოს იმ თანხაზე ნაკლები, რომელიც განსაზღვრულია კანონით შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების შესახებ.

თუ საზოგადოების საწესდებო კაპიტალის ოდენობა მითითებული ლიმიტის ქვემოთ აღმოჩნდება, საზოგადოება უნდა იქნას ლიკვიდირებული, რადგან ამ შემთხვევაში მის კრედიტორებს კანონით განსაზღვრული მინიმუმის იმედიც აღარ შეიძლება ჰქონდეთ. თუმცა, მონაწილეებს, რა თქმა უნდა, შეუძლიათ შეავსონ კაპიტალი, თუ საზოგადოების ლიკვიდაცია არ სურთ.

საზოგადოების ყველა წევრი ვალდებულია მონაწილეობა მიიღოს მისი საწესდებო კაპიტალის შექმნაში შესატანების შეტანის გზით და არავითარ შემთხვევაში არ შეიძლება ამ მოვალეობისაგან მათი გათავისუფლება. თუმცა, მათ შეუძლიათ შეიტანონ თავიანთი წილი არა ერთბაშად, არამედ თანდათან, ანუ რეგისტრაციის მომენტში შეიტანონ წილის ნახევარი, ხოლო ნახევარი - საზოგადოების მუშაობის პირველი წლის განმავლობაში. ამასთან, სანამ საზოგადოების კაპიტალი მთლიანად არ იქნება შევსებული, მონაწილენი საზოგადოების ვალებზე კრედიტორების წინაშე პასუხს აგებენ სოლიდარულად პირადი ქონებით შესატანის დარჩენილი ნაწილის ფარგლებში.

შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების საწესდებო კაპიტალის შემცირება რეგისტრაციის დროს არსებულთან შედარებით მის კრედიტორთა გარანტიებს ამცირებს, ანუ ხელს უშლის ამ კაპიტალის მიერ თავისი ძირითადი ფუნქციის შესრულებას. ასეთი სიტუაციის აღსაკვეთად შემოიღება საზოგადოების სუფთა აქტივის ცნება, რომელთანაც შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების საწესდებო კაპიტალის შედარება ხდება ფინანსური წლის ბოლოს, ე. ი. წლის განმავლობაში, მისი მუშაობის შეჯამებისას. სუფთა აქტივში ამ შემთხვევაში იგულისხმება საზოგადოების მთელი ქონების ფაქტიური ღირებულება არსებული ვალების (პასივების) გამოკლებით.

თუ სუფთა აქტივი მცირდება ყველა მომდენო წლის განმავლობაში, როდესაც მისი საწესდებო კაპიტალი უნდა გამოცხადდეს და შეივსოს, ასეთი შემცირება შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებამ უნდა გამოაცხადოს და რეგისტრაციაში გაატაროს. ამასთან, აუცილებად უნდა ეცნობოს ყველა კრედიტორს, მათ კი, თავის მხრივ, შეუძლიათ მოითხოვონ შესაბამის ვალდებულებათა ვადამდე ადრე შესრულება ან შეწყვეტა და შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებაზე წარმოშობილი ზიანის ანაზღაურების დაკისრება. გასაგებია, რომ ასეთ სიტუაციაში საზოგადოებას არ აქვს უფლება გადაუხადოს დივიდენდები მონაწილეებს, რადგან ასეთი გადახდა არსებითად განხორციელებულ იქნება საზოგადოების კრედიტორთა ხარჯზე. თუ სუფთა აქტივი უფრო შემცირდება, ვიდრე კანონით დადგენილი მინიმუმია, შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოება უნდა იქნას ლიკვიდირებული.

ამასთან, სავალდებულო არ არის სრულდებოდეს აღნიშნული წესები საზოგადოების საქმიანობის ყოველ მომენტში. კანონი ასეთ მოთხოვნას მხოლოდ საზოგადოების საქმიანობის წლიური ფინანსური შედეგების შეჯამების მომენტში ითხოვს.

რუსეთის ფედერაციის სამოქალაქო კოდექსი ითვალისწინებს შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების მონაწილის შესაძლებლობას გადასცეს თავისი წილი ან მისი ნაწილი სხვა პირებს, რაც შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების დამფუძნებელ დოკუმენტებში ცვლილებების შეტანასა და მათ ხელახალ რეგისტრაციას მოითხოვს.

მთელი წილის გასხვისებისას, მონაწილე ნებაყოფლობით გამოდის საზოგადოებიდან, ხოლო წილის ნაწილობრივი გასხვისების შემთხვევაში, მისი უფლებამოსილება მცირდება. არ დაიშვება წილის დასაფარი ნაწილის გასხვისება, რადგან იგი სრულყოფილ ქონებრივ უფლებას ჯერ კიდევ არ წარმოადგენს.

როდესაც წილის გასხვისება ხდება იმ პირზე, რომელიც შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების საქმიანობაში არ მონაწილეობდა, ჩნდება ამ უკანასკნელის შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების წევრად მიღების აუცილებლობა. რადგან მესამე პირების მიღება ყოველთვის მიზანშეწონილი არ არის, კანონი ითვალისწინებს შესაძლებლობას, რომლის თანახმად, შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების წესდება შეიძლება კრძალავდეს წილის გასხვისებას მესამე პირებზე. თუ ასეთი აკრძალვა წესდებით არ არის გათვალისწინებული, წილის გაყიდვის ან გაცვლის შემთხვევაში, შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების მონაწილეებს შესყიდვის უპირატესი უფლება ეძლევათ. ეს უფლება მხოლოდ წილის ყიდვა-გაყიდვის (ან გაცვლის) ფორმით გასხვისების შემთხვევაში წარმოიშობა და შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების ყველა მონაწილეს გააჩნია საწესდებო კაპიტალში მათი წილის შესაბამისად (თუ საზოგადოების წესდებით ან მის მონაწილეთა შეთანხმებით სხვა რამ არ არის გათვალისწინებული). ამ უფლების განხორციელება ხდება რუსეთის ფედერაციის სამოქალაქო კოდექსის 250-ე მუხლის შესაბამისად, რომლის თანახმად მესამე პირებზე საერთო საკუთრების უფლებით წილის გაყიდვისას წილადი საკუთრების სხვა მონაწილეებს გასაყიდი წილის შესყიდვის უპირატესი უფლება გააჩნიათ იმ ფასად, როგორც იგი იყიდება, გარდა იმ შემთხვევებისა, როდესაც წილი საჯარო ვაჭრობაზე იყიდება. წილის გამყიდველი ვალდებულია გადაწყვეტილების შესახებ წერილობით აცნობოს წილადი საკუთრების სხვა მესაკუთრეებს, რომ იგი აპირებს თავისი წილის მიყიდვას მესამე პირებზე. აქვე განსაზღვრული უნდა იყოს ფასი და სხვა პირობები, რომლებითაც იგი თავის წილს ყიდის. თუ მონაწილენი შესყიდვაზე უარს იტყვიან ან ამ წილს არ შეისყიდიან (უძრავ ქონებას ერთი თვის განმავლობაში, მოძრავ ქონებას - ათი დღის განმავლობაში), გამყიდველს უფლება აქვს მიჰყიდოს თავისი წილი ნებისმიერ მესამე პირს.

თუ წილის (ან მისი ნაწილის) გასხვისება საზოგადოების ერთი წევრის მიერ მეორე წევრზე ხდება, შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების სხვა მონაწილეებს უპირატესი უფლება არ უჩნდებათ. თუ საზოგადოების მონაწილენი წილის შეძენაზე უარს აცხადებენ, წესდება კი მის მესამე პირებზე გადაცემას გამორიცხავს, საზოგადოებამ თავად უნდა შეიძინოს ეს წილი დამფუძნებლისგან. ამასთან, გამსხვისებელს გაყიდული წილის სამაგიეროდ ,,ნამდვილი” (საბაზრო) ღირებულება გადაეცემა. ან გადაეცემა ქონება ნატურაში საზოგადოების დამფუძნებელ დოკუმენტებში მითითებული მდგომარეობის მიხედვით. თუ ასეთი პირობები გათვალისწინებული არ არის, საზოგადოება თავად არის უფლებამოსილი აირჩიოს ვალდებულების შესრულების საშუალება.

თუ გასხვისებულ წილს თავად შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოება შეისყიდის, იგი არ შეიძლება დარჩეს საზოგადოებაში, რადგან საზოგადოება ამ მოთხოვნასთან მიმართებაში არ შეიძლება ერთდროულად მოვალეც იყოს და კრედიტორიც. ამიტომ საზოგადოებამ ამ წილის რეალიზება უნდა მოახდინოს თავის წევრებზე ან შეამციროს საწესდებო კაპიტალი ამ წილის მოცულობით, რის შესახებაც კრედიტორებს უნდა ეცნობოს.

შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების მონაწილე ფიზიკური პირის გარდაცვალების ან იურიდიული პირის რეორგანიზაციის შემთხვევაში მათი წილი შეიძლება გადაეცეს მემკვიდრეებს ან უფლებამონაცვლეებს. თუმცა საზოგადოების წესდებამ შეიძლება ეს საკითხი ყველა სხვა მონაწილის ნებაზე დამოკიდებული გახადოს. ამ შემთხვევაში, მემკვიდრეებს ან უფლებამონაცვლეებს (შესაბამისად) მხოლოდ საზოგადოებისაგან კომპენსაციის მოთხოვნის უფლება უნარჩუნდებათ. ასეთი კომპენსაციის ხასიათი და წესი გათვალისწინებულია საზოგადოების დამფუძნებელი დოკუმენტებით (თუ ასეთი არ არის - სპეციალური კანონით). ამასთან, გარდაცვლილი ან რეორგანიზებული მონაწილის წილი ფაქტიურად საზოგადოებას გადაეცემა, რაც მის განაწილებას დარჩენილ მონაწილეებზე ან შესაბამისად, საზოგადოების საწესდებო კაპიტალის შემცირებას მოითხოვს; ამ შემთხვევაში აუცილებელია კრედიტორთა გაფრთხილება.

შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების მონაწილე უფლებამოსილია ყველანაირი თანხმობის გარეშე ნებისმიერ დროს გამოვიდეს მისი შემადგენლობიდან. ამასთან, მას საზოგადოების ქონებიდან იმ თანხის მოთხოვნა შეუძლია, რომელიც საწესდებო კაპიტალში მის წილადაა განსაზღვრული. ამან შეიძლება საშიშროების ქვეშ დააყენოს საზოგადოების ქონებრივი ინტერესები. ამიტომ შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების დამფუძნებელმა დოკუმენტებმა უნდა მოაწესრიგონ გასული მონაწილის წილის გადაცემის საკითხი.

რუსეთის ფედერაციის სამოქალაქო კოდექსი ითვალისწინებს დამატებითი პასუხისმგებლობის საზოგადოებასაც, რომელიც შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების სახესხვაობას წარმოადგენს, ამიტომ მასზე ვრცელდება შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების შესახებ არსებული პრაქტიკულად ყველა წესი, ერთი მთავარი გამონაკლისის გარდა.

თუ კრედიტორთა მოთხოვნების დაკმაყოფილებისათვის საზოგადოების ქონება, საკმარისი არ იქნება დამატებითი პასუხისმგებლობის საზოგადოების მოწილეებს საზოგადოების ვალებისათვის შეიძლება დაეკისროთ ქონებრივი პასუხისმგებლობა სოლიდარულად. თუმცა, ეს პასუხისმგებლობაც შეზღუდულია: იგი შეეხება არა მოწილეთა მთელ ქონებას, არამედ მხოლოდ მის ნაწილს - წილთა შესაბამისად. ამგვარად, ეს საზოგადოება თითქოს გარდამავალ ადგილს იკავებს ამხანაგობასა და შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებას შორის.

ასეთი საზოგადოების კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი თავისებურება ის არის, რომ ერთ-ერთი მოწილის გაკოტრების შემთხვევაში, მისი დამატებითი პასუხისმგებლობა პროპორციულად (ან დამფუძნებელი დოკუმენტებით დადგენილი სხვაგვარი წესით) დანარჩენ მოწილეებზე ნაწილდება ამიტომ კრედიტორთა დამატებითი გარანტიის საერთო თანხა უცვლელი რჩება.

რაც შეეხება სააქციო საზოგადოებას, ეს არის კაპიტალის გაერთიანება, რომლის საწესდებო კაპიტალი თანაბარი წილების განსაზღვრულ ოდენობად არის დაყოფილი, რომელთაგან თითოეული ფასიან ქაღალდებში - აქციებშია გამოხატული. ამიტომ ერთი გამოშვების აქციებს ერთნაირი ღირებულება უნდა ჰქონდეთ. აქციების მფლობელები (აქციონერები) პასუხს არ აგებენ საზოგადოების ვალდებულებებზე, მათ მხოლოდ მათი კუთვნილი აქციების საფასურის დაკარგვით გამოწვეული ზარალი ადგებათ.

მითითებული ნიშნების მიხედვით, სააქციო საზოგადოება შეიძლება შეზღუდული პასუხისმგებლობის მსგავს საზოგადოებად მივიჩნიოთ, თუმცა, მათ შორის მთელი რიგი არსებითი განსხვავებებია. უპირველეს ყოვლისა, სააქციო საზოგადოებებში საწესდებო კაპიტალი შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებისაგან განსხვავებულადაა ორგანიზებული - აქ წილები აბსოლუტურად ტოლადაა დაყოფილი და ისინი აქციებადაა გაფორმებული (კანონში მითითებულია, რომ სააქციო საზოგადოების საწესდებო კაპიტალი იყოფა აქციებად და არა წილებად). ასეთი ფასიანი ქაღალდების არსებობა მეწარმეობის აქციონერული ფორმის პრინციპული თავისებურებაა, რადგან აქციათა გამოშვება მხოლოდ სააქციო საზოგადოებას შეუძლია.

აქციებით (ფასიანი ქაღალდებით) აქციონერის უფლებების გაფორმება ნიშნავს, რომ ამ უფლების განხორციელებაც და სხვა პირებზე გადაცემაც შესაძლებელია მხოლოდ აქციების საშუალებით ან მათი გადაცემით. ამიტომ სააქციო საზოგადოებიდან გამოსვლის შემთხვევაში მის მონაწილეს არ შეუძლია თვით საზოგადოებისაგან მოითხოვოს რაიმეს გადახდა, რაც მისი წილის შესაბამისია. სააქციო საზოგადოებიდან გამოსვლა შესაძლებელია მხოლოდ ერთადერთი საშუალებით - აქციის გასხვისებით. შესაბამისად, სააქციო საზოგადოებას, შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებისაგან განსხვავებით, გარანტირებული აქვს, რომ მოწილეთა გასვლის შემთხვევაში მისი საწესდებო კაპიტალი არ შემცირდება.

ამ საზოგადოებებს შორის არსებული სხვა განსხვავებები დაკავშირებულია იმასთან, რომ სააქციო საზოგადოებას მმართველობის უფრო რთული სტრუქტურა და განვითარებული სპეციალური კანონმდებლობა აქვს, სადაც იმპერატიული ხასიათის ნორმები ჭარბობს; ეს კი იმით არის გამოწვეული, რომ ვინმემ ბოროტად არ გამოიყენოს ის შესაძლებლობები, რასაც მეწარმეობის ეს ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმა იძლევა. საქმე იმაშია, რომ ასეთი საზოგადოების ხელმძღვანელები წვრილ აქციონერთა უზარმაზარი რაოდენობის დროს, რომელნიც როგორც წესი, სამეწარმეო საქმიანობაში არაკომპეტენტური არიან და მხოლოდ დივიდენდთა მიღებით არიან დაინტერესებული, იძენენ საზოგადოების კაპიტალის გამოყენების გაუკონტროლებელ შესაძლებლობებს. ამით აიხსნება ის ფაქტი, რომ სააქციო საზოგადოების საქმეთა წარმოება საჯაროა, ამასთან, აუცილებელია, რომ მასში ჩამოყალიბდეს მუდმივმოქმედი კონტროლის ორგანო - დამკვირვებელი საბჭო და სხვა.

მხედველობაში მისაღებია ის ფაქტიც, რომ სააქციო საზოგადოება, როგორც კაპიტალის გაერთიანების ფორმა, გათვლილია მსხვილ მეწარმეობაზე და როგორც წესი, წვრილი კომპანიები მას არ იყენებენ. ამიტომ სააქციო საზოგადოებაში მონაწილეთა რაოდენობა ლიმიტირებული არ არის.

რუსეთის ფედერაციის სამოქალაქო კოდექსი სააქციო საზოგადოებების შესახებ მხოლოდ ზოგად წესებს შეიცავს, ხოლო მისი საფუძვლიანი რეგლამენტაცია სამოქალაქო კოდექსის ბაზაზე შექმნილი სპეციალური კანონით ხდება.

სააქციო საზოგადოება შეიძლება იყოს ღიაც და დახურულიც. დახურული სააქციო საზოგადოება სააქციო საზოგადოების სახესხვაობაა და არა შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებისა, როგორც ამას ადრე მოქმედი კანონი განამტკიცებდა.

ღია ტიპის საზოგადოება თავის აქციებს ანაწილებს განუსაზღვრელი რაოდენობის ადამიანებზე და ამიტომ მხოლოდ მას აქვს თავის აქციებზე ღია ხელმოწერისა და მათი თავისუფლად გაყიდვის უფლება. მისი აქციონერები თავისუფლად ასხვისებენ მათ კუთვნილ აქციებს, რაც ასეთი საზოგადოების მონაწილეთა შემადგენლობას ცვალებადსა და არალიმიტირებულს ხდის. ამისგან განსხვავებით, დახურული სააქციო საზოგადოება თავის აქციებს ანაწილებს მხოლოდ საზოგადოების დამფუძნებლებს ან წინასწარ განსაზღვრულ პირთა შორის.

ღია სააქციო საზოგადოებები ვალდებული არიან აწარმოონ საქმე საჯაროდ, ანუ ყოველწლიურად გამოაქვეყნონ წლიური ანგარიში, საბუღალტრო ბალანსი, მოგებისა და ზარალის ანგარიში. დახურული სააქციო საზოგადოებები ვალდებული არიან გამოაქვეყნონ ზემონახსენები დოკუმენტები მხოლოდ კანონით პირდაპირ გათვალისწინებულ შემთხვევებში.

სააქციო საზოგადოების ერთადერთ დამფუძნებელ დოკუმენტს წარმოადგენს მისი წესდება. მას არ სჭირდება დამფუძნებელი ხელშეკრულება, რადგან მისი ქონების ფორმირებაში მრავალი აქციონერი მონაწილეობს, რომლებიც ხშირად მისი დამფუძნებელი დოკუმენტების გაფორმებაში არც კი იღებენ მონაწილეობას. უფრო მეტიც, ასეთი საზოგადოებიდან აქციონერთა თავისუფალი გამოსვლა კუთვნილი აქციების გასხვისების გზით ისე, როგორც მასში შესვლა მათი შესყიდვით, გამორიცხავს თითოეული მონაწილის რეალურ შესაძლებლობას ხელი მოაწეროს საზოგადოების დამფუძნებელ დოკუმენტებს და მოახდინოს მათი მუდმივი ხელახალი რეგისტრაცია. სააქციო საზოგადოების დამფუძნებლები, როგორც მისი შექმნის შესახებ ხელშეკრულების მონაწილენი, სოლიდარულად აგებენ პასუხს კრედიტორების წინაშე იმ ვალდებულებებზე, რომლებიც სააქციო საზოგადოების რეგისტრაციამდე არსებობს, ანუ გამომდინარეობს მოცემული ხელშეკრულებიდან. თუ ამის შემდეგ აქციონერთა საერთო კრება დათანხმდება ამაზე, დამფუძნებელთა ასეთი პასუხისმგებლობა შეიძლება მთლიანად საზოგადოებაზე გადავიდეს.

სააქციო საზოგადოების შექმნის შესახებ ხელშეკრულებაში აუცილებლად აღნიშნული უნდა იყოს საზოგადოების საწესდებო კაპიტალის რაოდენობა, მის მიერ გამოცემულ აქციათა კატეგორიების სახეები. გარდა ამისა, მოცემულ ხელშეკრულებაზე ვრცელდება ჩვეულებრივი საზოგადოების ხელშეკრულების შესახებ არსებული ზოგადი წესები.

რუსეთის ფედერაციის სამოქალაქო კოდექსის თანახმად, სააქციო საზოგადოების წესდებაში აუცილებლად უნდა იყოს დაფიქსირებული ცნობები აქციათა კატეგორიების, მათი ნომინალური ღირებულებისა და რაოდენობის შესახებ; ასევე, საზოგადოების საწესდებო კაპიტალის რაოდენობა, რომელიც კანონით გათვალისწინებულ მინიმუმზე ნაკლები არ შეიძლება იყოს; წესდება აუცილებლად უნდა შეიცავდეს ცნობებს აქციონერთა უფლებებისა და საზოგადოების მმართველობის ორგანოთა კომპეტენციის შესახებ იმ საკითხების ჩათვლით, რომლებზეც გადაწყვეტილება ერთხმად ან ხმათა კვალიფიციური უმრავლესობით უნდა იქნას მიღებული.

რუსეთის ფედერაციის სამოქალაქო კოდექსი უშვებს იმის შესაძლებლობას, რომ სააქციო საზოგადოება შექმნას ერთმა პირმა და შედგებოდეს ერთი მონაწილისაგან. ამგვარად, სააქციო საზოგადოება, შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების მსგავსად, შეიძლება ,,ერთი პირის საწარმოც” იყოს. კერძოდ, რუსეთში ასეთებს წარმოადგენენ ,,სახელმწიფო სააქციო საზოგადოებები”, ანუ სააქციო საზოგადოებები, რომლებშიც სახელმწიფო ერთპიროვნული მონაწილეა. ,,სახელმწიფო სააქციო საზოგადოებები” იურიდიულად გამოდიან საკუთარი ქონების დამოუკიდებელი მესაკუთრის როლში. რუსეთის ფედერაციის სამოქალაქო კოდექსი კრძალავს იმის შესაძლებლობას, რომ სააქციო საზოგადოების ერთადერთ მონაწილეს სხვა ,,ერთი პირის კომპანია” წარმოადგენდეს.

სააქციო საზოგადოების რეორგანიზაციის ან ლიკვიდაციის შესახებ გადაწყვეტილებას იღებს მხოლოდ საერთო კრება, რადგან ეს საკითხი ამ უკანასკნელის განსაკუთრებულ კომპეტენციაში შედის. კოდექსი სააქციო საზოგადოების გარდაქმნისათვის აწესებს შეზღუდვებს: იგი შეიძლება გარდაიქმნას მხოლოდ სხვა საზოგადოებად ან საწარმოო კოოპერატივად.

სააქციო საზოგადოებათა რეორგანიზაციისას, აუცილებლად გათვალისწინებულ უნდა იქნას აქციონერული კაპიტალის თავისებურებანი, რომლებიც შესაბამის ფასიან ქაღალდებშია გამოხატული. ჩვეულებრივი სარეორგანიზაციო პროცედურების გარდა, სააქციო საზოგადოება ითხოვს აქციათა ამოღებასა და მათ გადაცვლას ახლად წარმოქმნილი საზოგადოების აქციებზე. ახალი საზოგადოების აქციათა გამოშვება უნდა მოხდეს კანონის საერთო მოთხოვნათა დაცვით, ხოლო ყველა ამ პროცედურის კონკრეტული რეგლამენტაცია გათვალისწინებულია კანონით სააქციო საზოგადოებების შესახებ.

სააქციო საზოგადოების უმაღლეს ორგანოს წარმოადგენს მის აქციონერთა საერთო კრება. მას განსაკუთრებული კომპეტენცია გააჩნია, რომლის საზოგადოების სხვა ორგანოებზე გადაცემა თვით საერთო კრების გადაწყვეტილებითაც კი არ შეიძლება. განსაკუთრებულ კომპეტენციას მიეკუთვნება საზოგადოების წესდების შეცვლა, მისი საწესდებო კაპიტალის რაოდენობის შეცვლა, სამეთვალყურეო საბჭოს (დირექტორთა საბჭოს), სარევიზიო კომისიისა (რევიზორის) და საზოგადოების აღმასრულებელ ორგანოთა არჩევა, ასევე საზოგადოების წლიური ანგარიშისა და ბალანსის დამტკიცება, მისი მოგებისა და ზარალის განაწილება და საზოგადოების რეორგანიზაციის ან ლიკვიდაციის საკითხის გადაჭრა. საერთო კრების განსაკუთრებული კომპეტენცია შეიძლება გაფართოვდეს კანონის ან საზოგადოების წესდების მიხედვით.

მსხვილ სააქციო საზოგადოებებში, რომლებსაც 50-ზე მეტი აქციონერი ჰყავთ, უნდა არსებობდეს. ამ უკანასკნელის სამეთვალყურეო საბჭო, რომელიც უნდა წარმოადგენდეს მუდმივმოქმედ კოლექტიურ ორგანოს და გამოხატავდეს აქციონერთა ინტერესებს და აკონტროლებდეს საზოგადოების აღმასრულებელ ორგანოთა საქმიანობას. მისი შექმნისას განისაზღვრება მისი კომპეტენციაც, რომელიც ასევე არ შეიძლება აღმასრულებელ ორგანოებს გადაეცეს. კერძოდ, მის კომპეტენციაში შეიძლება შედიოდეს საზოგადოების მიერ მსხვილი ოპერაციების ჩატარებაზე თანხმობა, ასევე საზოგადოების აღმასრულებელ ორგანოთა დანიშვნა და დათხოვნა.

საზოგადოების სარევიზიო კომისია, რომელიც მცირე საზოგადოებაში შეიძლება რევიზორით შეიცვალოს, მხოლოდ აქციონერთა შემადგენლობიდან შედგება, მაგრამ საზოგადოების მმართველობის ორგანოს არ წარმოადგენს. მისი კომპეტენცია განისაზღვრება კანონითა და საზოგადოების წესდებით.

საზოგადოების აღმასრულებელ ორგანოს (დირექცია, მმართველობა) ,,ნარჩენი” კომპეტენცია გააჩნია, ანუ იგი წყვეტს საზოგადოების საქმიანობის ყველა იმ საკითხს, რომელიც საერთო კრების ან სამეთვალყურეო საბჭოს კომპეტენციაში არ შედის. რუსეთის ფედერაციის სამოქალაქო კოდექსი უშვებს იმის შესაძლებლობას, რომ საზოგადოების აღმასრულებელი ორგანოს უფლებამოსილება გადაეცეს არა არჩეულ აქციონერებს, არამედ მმართველ კომპანიას ან მმართველს (ინდივიდუალურ მეწარმეს). მმართველი კომპანიის როლში შეიძლება იყოს სხვა სამეურნეო საზოგადოება, ამხანაგობა ან სამეწარმეო კოოპერატივი. აღნიშნული შესაძლებელია მხოლოდ საერთო კრების გადაწყვეტილებით, რომლის თანახმად, მმართველ კომპანიასთან (ან ინდივიდუალურ მმართველთან) ხდება სპეციალური ხელშეკრულების დადება, რომელიც ითვალისწინებს ერთმანეთის მიმართ წარმოშობილ უფლებამოვალეობებსა და ასევე პასუხისმგებლობას მათი დაუცველობისათვის.

საზოგადოების საქმიანობის კონტროლის საშუალებას წარმოადგენს ასევე დამოუკიდებელი აუდიტორული შემოწმება. ასეთი შემოწმება შეიძლება ჩატარდეს ნებისმიერ დროს იმ აქციონერთა მოთხოვნით, რომელთა წილი საზოგადოების საწესდებო კაპიტალში შეადგენს არანაკლებ 10%-ს. საგარეო აუდიტი აუცილებელია ღია სააქციო საზოგადოებებისთვისაც, რომლებიც ვალდებული არიან აწარმოონ საქმეები საჯაროდ, რითაც ისინი საზოგადოების გამოქვეყნებული დოკუმენტების სისწორეს კიდევ ერთხელ ამტკიცებენ.

სააქციო საზოგადოების საწესდებო კაპიტალი პირობითი სიდიდეა, რომელიც მისი აქციების ნომინალური ღირებულების საწყის თანხას შეადგენს, რომელიც შემდეგ შეიძლება შეიცვალოს (გაიზარდოს ან შემცირდეს). მის ძირითად ფუნქციას წარმოადგენს ის, რომ იგი კრედიტორთა შესაძლო მოთხოვნათა დაკმაყოფილების მინიმალური გარანტია უნდა იყოს, ამიტომ მას განსაკუთრებული მოთხოვნები წაეყენება.

სააქციო საზოგადოების საწესდებო კაპიტალი არ შეიძლება კანონით გათვალისწინებულ მინიმუმზე ნაკლები იყოს. მისი კაპიტალის ფორმირებისას, საზოგადოების ყველა აქცია თავდაპირველად უნდა ანაზღაურდეს დამფუძნებელთა მიერ ნომინალურ ფასად და მათ შორის გავრცელდეს.

დამფუძნებლების მიერ საწესდებო კაპიტალის წინასწარი შევსება აუცილებელია დახურული სააქციო საზოგადოებისთვისაც. გარდა ამისა, არცერთ აქციონერს, დამფუძნებელთა ჩათვლით, არავითარ შემთხვევაში არ აქვს უფლება გათავისუფლდეს შეძენილი აქციის რეალური საფასურის გადახდის ვალდებულებისაგან. ამით უნდა გამოირიცხოს არაფრით უზრუნველყოფილი აქციების გაყიდვისა და სააქციო საზოგადოების საწესდებო კაპიტალის ფორმირების შესაძლებლობა, მისი დამფუძნებლების მონაწილეობის გარეშე.

სააქციო საზოგადოება, საწესდებო ფონდის (კაპიტალის) გარდა, ასევე ქმნის სხვა ფონდებს, წესდებით გათვალისწინებული ნორმებისა და წესის შესაბამისად. სააქციო საზოგადოებაში აუცილებლად უნდა შეიქმნას სარეზერვო ფონდი, რომლის მარეგულირებელ ნორმებს შეიცავს კანონი სააქციო საზოგადოებების შესახებ.

იმ შემთხვევისთვის თუ საზოგადოებას გაუჩნდა ვალები, რომლებიც აღემატება მის ქონებას და ამით კრედიტორთა ინტერესები საშიშროების ქვეშ დადგა, სამოქალაქო კოდექსი ითვალისწინებს სუფთა აქტივის ცნებას, რომელიც ყოველი მომდევნო საფინანსო წლის ბოლოს საზოგადოების საწესდებო კაპიტალზე ნაკლები არ უნდა იყოს. სხვა შემთხვევაში, საზოგადოება ვალდებულია განაცხადოს და რეგისტრაციაში გაატაროს თავისი საწესდებო კაპიტალის შემცირება და, რა თქმა უნდა, არა აქვს უფლება გასცეს დივიდენდები. ამასთან, საზოგადოების კრედიტორებს უნდა ეცნობოს საწესდებო კაპიტალის შემცირების შესახებ და ამ უკანასკნელთ უფლება აქვთ მოითხოვონ შესაბამის ვალდებულებათა დროზე ადრე შესრულება ან შეწყვეტა.

სააქციო საზოგადოების საქმიანობის პირველი წლის განმავლობაში საზოგადოებამ მთლიანად უნდა შეავსოს წესდებით გათვალისწინებული კაპიტალი და მეორე და მომდევნო საფინანსო წლების ბოლოს რეალურად უნდა ფლობდეს აუცილებელ სუფთა აქტივებს. შემცირებული კაპიტალის შევსება, რა თქმა უნდა, შესაძლებელია აქციონერთა კაპიტალითაც.

საწესდებო კაპიტალის შემცირება მხოლოდ სააქციო საზოგადოების საერთო კრების გადაწყვეტილებით დაიშვება და ხორციელდება მხოლოდ კოდექსით გათვალისწინებული მექანიზმებით. ესენია: აქციათა ნომინალური ღირებულების შემცირება ან აქციათა ნაწილის შესყიდვა იმ მიზნით, რომ შემცირდეს მათი საერთო რაოდენობა. ამასთან, მეორე საშუალება დასაშვებია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ეს მოცემული საზოგადოების წესდებით პირდაპირ არის გათვალისწინებული.

სააქციო საზოგადოების საწესდებო კაპიტალის გაზრდამ უნდა ასახოს მისი ქონების რეალური გაზრდა. ეს კი ასევე შესაძლებელია ორი საშუალებითა: ან საზოგადოების აქციათა ნომინალური ღირებულების გაზრდით ან ახალი აქციების გამოშვებით. საწესდებო კაპიტალის გაზრდის შესახებ გადაწყვეტილებაც მხოლოდ საზოგადოების საერთო კრებამ უნდა მიიღოს.

რუსეთის ფედერაციის სამოქალაქო კოდექსი ითვალისწინებს იმის შესაძლებლობასაც, რომ დადგინდეს შეზღუდვები აქციათა რაოდენობაზე, მათ საერთო ფასზე, ან ხმათა რაოდენობაზე, რომელიც შეიძლება ერთ აქციონერს ეკუთვნოდეს. ასეთი შეზღუდვები შეიძლება დაწესდეს როგორც კანონით, ისე საზოგადოების წესდებითაც. ეს შესაძლებლობა მიმართულია წვრილ აქციონერთა უფლებების დაცვაზე, რომლებმაც სხვაგვარად შეიძლება საზოგადოების საქმიანობაში რეალური მონაწილეობა ვერ მიიღონ.

ასე შეიძლება ჩამოყალიბდეს ის ძირითადი დებულებები, რომლებსაც შეიცავს რუსეთის ფედერაციის სამოქალაქო კოდექსი სააქციო და შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებების შესახებ.

გოჩა გიორგიძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

I. ისტორიული ექსკურსი

წინამდებარე ნაშრომის მიზანია საწესდებო კაპიტალის სამართლებრივი ბუნების გამორკვევა, კაპიტალურ საზოგადოებებში მისთვის დამახასიათებელი თავისებურებებისა და როლის. ნაშრომში აგრეთვე მოცემულია საზღვარგარეთის სხვადასხვა ქვეყნების კანონმდებლობა საწესდებო კაპიტალის შესახებ. თავდაპირველად კი, ყურადღება დავუთმოთ ისტორიულ მიმოხილვას საწესდებო კაპიტალის გარშემო.

სამრეწველო რევოლუციის შედეგად წარმოშობილი საწარმოები, რომლებიც იმ პერიოდისათვის თანამედროვე ტექნიკას იყენებდნენ და აწარმოებდნენ მასობრივ პროდუქციას, თავიანთი ამოცანების განსახორციელებლად მუდმივად საჭიროებდნენ კაპიტალს - ფულს; საწარმოებს მისი შეძენა სხვადასხვა გზებით უხდებოდათ:

ა) საკუთარი სახსრებით;

ბ) კერძო ბანკების ან კერძო პირთაგან მიღებული კრედიტებით;

გ) დიდი საბანკო კრედიტებით, რომლებიც, როგორც წესი, უზრუნველყოფილია იპოთეკით;

დ) კაპიტალის ბაზრის მეშვეობით.

კაპიტალის ბაზარში მონაწილეობის დროს შესაძლებელია კაპიტალის შეძენის ორი ფორმის გამოყენება. ერთია, სესხი, გამოხატული ობლიგაციებში და მეორე - წევრობის უფლებების (აქციების) გაყიდვა. აქციები საწარმოს კაპიტალის შექმნის ერთ-ერთი ყველაზე რაციონალური ფორმაა და მას ის უპირატესობაც აქვს, რომ აქციონერს არ შეუძლია საწარმოსაგან მოითხოვოს თავისი კაპიტალის პროცენტები, თუკი საწარმოს წლიური მოგება არ ექნება. ბანკის კრედიტით კაპიტალის შევსებისას, ბანკს ნებისმიერ დროს შეუძლია პროცენტის მოთხოვნა, მიუხედავად საწარმოს მომგებიანობისა.¹

დასავლეთ ევროპაში მიმდინარე ინდუსტრიალიზაციის პირველ ეტაპზე, როგორც დიდი ბრიტანეთის გამოცდილებამ გვიჩვენა, კაპიტალზე საწარმოების მოთხოვნილება კმაყოფილდებოდა საკუთარი სახსრებით ან მცირე კერძო კრედიტებით. კაპიტალის შეძენის სხვა ფორმები გაჩნდა უფრო გვიან, - გასული საუკუნის 30-იან და 40-იან წლებში, რკინიგზების მშენებლობის დაწყებასთან ერთად. იმ დროისათვის ამ გიგანტურმა მშენებლობებმა აშკარად აჩვენა, რომ კაპიტალის შეძენის არსებული ფორმები დაფინანსების მოთხოვნილებებს უკვე ვეღარ აკმაყოფილებდა.

რაც შეეხება კაპიტალის ბაზრის მეშვეობით დაფინანსების მოპოვებას, აქ პირველი რიგის ამოცანა იყო ბრუნვაუნარიანი დოკუმენტების, ე. ი. ფასიანი ქაღალდების შექმნა. ეს პრაქტიკულად ნიშნავდა იმას, რომ საზოგადოების წევრების ის უფლებები, რომლებიც მათ წევრობიდან ჰქონდათ, ქაღალდზე უნდა დაფიქსირებულიყო ისე, რომ შესაძლებელი გამხდარიყო ბაზარზე (ბირჟაზე) რეალიზაციისათვის მათი დიდი რაოდენობით გაშვება, ე. ი. ამ ფასიანი ქაღალდის შემძენი თავისი ფულის სანაცვლოდ იღებდა უფლებებს. ფასიანი ქაღალდების ბრუნვაუნარიანობა აუცილებელია იმისათვის, რათა საწარმომ მიიღოს გრძელვადიანი კაპიტალი, ხოლო ქაღალდის შემძენს ჰქონდეს უფლება და შესაძლებლობა ეს ფასიანი ქაღალდები კვლავ გაყიდოს.

იმისათვის, რომ საწარმოს კაპიტალი წევრობის უფლებების გაყიდვის საფუძველზე შეიქმნას, აუცილებელია ამ საწარმოს შესაბამისი ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმა ჰქონდეს. ამასთან, პირს უნდა შეეძლოს წევრობის უფლებების შეძენა ისე, რომ მას საწარმოს ვალებისათვის პასუხისმგებლობა არ დაეკისროს. თუ კაპიტალის ჩამდებს, ე. ი. ფასიანი ქაღალდის მყიდველს, პასუხისმგებლობას დავაკისრებდით, მაშინ არავინ ჩადებდა თავის ფულს ამ საწარმოებში. მოსალოდნელი პასუხისმგებლობა დამოკიდებული უნდა ყოფილიყო წილობრივი მონაწილეობის ოდენობასა და შესაძლო მოგებაზე. საწარმოს ორგანიზაციულ-სამართლებრივ ფორმას, რომელიც ამ მოთხოვნილებებს აკმაყოფილებდა, ე. ი. გამორიცხავდა წევრების პასუხისმგებლობას და იძლეოდა შესაძლებლობას გასხვისებულიყო წევრობის უფლებები ქაღალდების მეშვეობით, წარმოადგენდა სააქციო საზოგადოება.

ძველი სავაჭრო ტრადიციებიდან გამომდინარე, საერთო სამართალი მხოლოდ ისეთ სავაჭრო ამხანაგობებს იცნობდა, როგორებიცაა ღია სავაჭრო საზოგადოება და კომანდიტური საზოგადოება. თუმცა ახალი ეპოქის მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად ეს ფორმები ვერ გამოდგებოდა. ღია სავაჭრო საზოგადოების ყველა პარტნიორი სოლიდარულად და მთელი თავისი ქონებით შეუზღუდავად აგებდა პასუხს საზოგადოების ვალებისათვის. ასევე, ყველა პარტნიორი მონაწილეობდა საზოგადოების მართვაში. შედარებით მისაღები ფორმა იყო კომანდიტური საზოგადოება, რომლის პარტნიორთა ერთი ჯგუფის პასუხისმგებლობა შემოფარგლული იყო შეტანილი კაპიტალით. ამიტომ, სრულიად ბუნებრივია, რომ კონტინენტურ ევროპაში კაპიტალის კონცენტრაციის საშუალებად კომანდიტურ საზოგადოებას იყენებდნენ და, შესაბამისად, იზრდებოდა კომანდიტების რაოდენობაც. თუმცა, არც ეს იყო ოპტიმალური ფორმა: იგი არ ითვალისწინებდა ფასიან ქაღალდებში წევრობის უფლებების გამოხატვას, ანუ არ იძლეოდა კაპიტალის ბაზარში მონაწილეობის შესაძლებლობას. მართალია, ამ ხარვეზის მიზნით შემოღებულ იქნა ე. წ. სააქციო კომანდიტური საზოგადოების ფორმა, მაგრამ დრომ ეს სავაჭრო ამხანაგობები ეპოქის მოთხოვნებისათვის შეუსაბამოდ ჩათვალა.

კონტინენტური ევროპის მსგავს სიტუაციაში აღმოჩნდა ინგლისიც. ინგლისური სამართალი იცნობდა მხოლოდ Partnership-ს. ეს ფორმა შეესაბამება კონტინენტური ევროპის ღია სავაჭრო საზოგადოებებს. კომანდიტური საზოგადოება კომანდიტების პასუხისმგებლობის შეზღუდვით ინგლისური სამართლისათვის უცხო იყო. სათანადო რეკომენდაციების საფუძველზე, გასული საუკუნის 20-იან წლებში, ინგლისმაც შემოიღო კომანდიტური საზოგადოება, რომელიც ამ ფორმით დღემდეც არსებობს. ინგლისიც შეეცადა პარტნიორების რაოდენობის გაზრდით კაპიტალის მოზიდვას, მაგრამ ამას სხვა სირთულეები მოჰყვა: ინგლისური სამართლის მიხედვით, Partnership არ წარმოადგენდა კორპორაციას (ე. ი. იურიდიულ პირს), ის, დავის შემთხვევაში, მოსარჩელედ ან მოპასუხედ ვერ გამოვიდოდა. ამრიგად, აუცილებელი ხდებოდა სასამართლოში უკლებლივ ყველა პარტნიორის გამოძახება. სრულიად აშკარაა, რომ აღნიშნული ფორმებიც მსხვილი კაპიტალის კონცენტრაციისთვის გამოუსადეგარი აღმოჩნდა.

საკორპორაციო სამართლის საკითხებში ოდნავ ჩახედულ პირს სრულიად ბუნებრივად დაებადება კითხვა: რა იყო ჯერ კიდევ შუა საუკუნეებში არსებული ჰოლანდიური და ინგლისური აღმოსავლეთინდური კომპანიები? ცხადია, ასეთი საზოგადოებები არსებობდა; მათ აქციებიც ჰქონდათ, რომლებიც ბირჟებზე, კერძოდ კი, ლონდონისა და ამსტერდამის ბირჟებზე იყიდებოდა. ამიტომ ეს საზოგადოებები სამართლიანადაა მიჩნეული თანამედროვე სააქციო საზოგადოებების წინამორბედებად. ისინი არსებობდნენ მთავრობის ინდივიდუალური აქტის, ე. წ. პრივილეგიის საფუძველზე; დიდ ბრიტანეთში კი - პარლამენტის აქტის საფუძველზე. ამიტომ ისინი პრაქტიკულად სახელმწიფოს ფუნქციებს უფრო ასრულებდნენ, ვიდრე კერძო ეკონომიკის და ეწინააღმდეგებოდნენ ადამ სმიტის მიერ ჩამოყალიბებული და მაშინდელ ევროპაში ფართოდ გავრცელებული ეროვნული პოლიტეკონომიის იდეალებს.²

მაშასადამე, არც სამართლის მეცნიერებაში არსებობდა მოძღვრება ამ საწარმოთა ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმების შესახებ და არც კანონმდებლობა განამტკიცებდა მათ სტატუსს.

საფრანგეთი, რომელმაც სამოქალაქო სამართლის კოდიფიკაციაში ფაქტიურად გადამწყვეტი როლი ითამაშა, პირველი ქვეყანა გახდა, სადაც კაპიტალური საზოგადოებების საკითხების სამართლებრივი მოწესრიგება განხორციელდა. საფრანგეთის 1807 წლის სავაჭრო კოდექსში განმტკიცდა კაპიტალური და, პირველ რიგში, სააქციო საზოგადოებების შესახებ პირველი წესები. ამით Code de commerce-მ საფუძველი ჩაუყარა სააქციო სამართლის განვითარებას. რას ითვალისწინებდა სავაჭრო კოდექსი სააქციო საზოგადოებების შესახებ?

ა) სააქციო საზოგადოებების დაფუძნება ემყარებოდა კონცესიების პრინციპს, ე. ი. სააქციო საზოგადოება შეიძლებოდა დაფუძნებულიყო მხოლოდ მთავრობის ავტორიზაციის საფუძველზე. საერთო აზრი არსებობდა იმასთან დაკავშირებით, რომ ეს ავტორიზაცია (კონცესია) არ ნიშნავდა სააქციო საზოგადოებისათვის ძველი სამართლით განმტკიცებული რაიმე პრივილეგიის მინიჭებას. სახელმწიფოს მიერ სს-ს საქმიანობის შემოწმება მიზნად ისახავდა ადამიანების დაცვას არასერიოზული და კაპიტალის არმქონე საზოგადოების დაფუძნებისაგან.

ბ) სს-ის აქციონერების მიმართ გამოიყენებოდა შეზღუდული პასუხისმგებლობა.

გ) განმტკიცებული იყო წევრობის უფლებების ფასიან ქაღალდებში გამოხატვის შესაძლებლობა; ეს ფასიანი ქაღალდები შეიძლება ყოფილიყო, როგორც წარმოდგენის, ასევე სახელობითი. ასევე, მოწესრიგებული იყო მესამე პირთათვის აქციათა გადაცემის პირობები.

დ) ორგანიზაციის თვალსაზრისით, კანონის თანახმად, სს იმართებოდა ადმინისტრატორების მეშვეობით, რომელთაც საზოგადოებისათვის დადებული ხელშეკრულებისათვის პირადი პასუხისმგებლობა არ ეკისრებოდათ. ამ ადმინისტრატორების უფლებამოსილება განისაზღვრებოდა სამანდატო სამართლით. მანდატის, ანუ მინდობილობის საფუძველზე, ადმინისტრატორები ახორციელებდნენ საქმიანობას საზოგადოების სახელით. კოდექსი არ შეიცავდა დაწვრილებით ნორმებს სს-ის შიდა ორგანიზაციის შესახებ და მიჩნეული იყო, რომ დეტალურად ეს საკითხები წესდებებს უნდა მოეწესრიგებინა.

ე) სავაჭრო კოდექსის თანახმად, სს-ის დასაფუძნებლად აუცილებელი იყო Acte Public, ანუ ოფიციალური დამოწმების აქტი.

ვ) მესამე პირთა დაცვის მიზნით, კოდექსი შეიცავდა ნორმას, რომლის მიხედვით, სს-ს არ შეეძლო საფირმო სახელწოდებად კონკრეტული პირის სახელის გამოყენება; სახელწოდება უნდა შერჩეულიყო მხოლოდ საქმიანობის საგნის მიხედვით.

სააქციო საზოგადოების აქციონერები საზოგადოების ვალებისათვის პირადად პასუხისმგებელი არ იყვნენ. კრედიტორების წინაშე პასუხს აგებდა მხოლოდ სააქციო საზოგადოება თავისი ქონებით. ამ პრინციპის შემოღებამ XIX საუკუნის კანონმდებლობა მნიშვნელოვანი პრობლემების წინაშე დააყენა. საჭირო გახდა კრედიტორების ინტერესების დაცვა და ამ მიზნით, საზოგადოების ქონების შენარჩუნება. სწორედ ამას ისახავდა მიზნად ის საკანონმდებლო ნოველები, რომლებიც XIX საუკუნის ევროპის ქვეყნების სამართალში შევიდა. ისინი უზრუნველყოფდნენ:

- სს-ების დაფუძნებისას აქციონერების მიერ ნომინალური საწესდებო კაპიტალის რეალურად შეტანას;

- აქციონერებისათვის კაპიტალის უკან დაბრუნების აკრძალვას;

- სპეციალური ღონისძიებების გამოყენებას, თუკი საგანგებო გარემოებათა გამო სს-ის კაპიტალის არსებობას საფრთხე დაემუქრებოდა.

საქმიანობის დაწყების წინ საზოგადოებას რეალურად უნდა ჰქონდეს საწესდებო კაპიტალი. იგი უნდა იყოს წესდებაში აღნიშნული და ნაწილობრივ მაინც შეტანილი მომავალი აქციონერების მიერ. განსაკუთრებულ პრობლემებთან არის დაკავშირებული სს-ის საწესდებო კაპიტალის არაფულადი შესატანის საფუძველზე შექმნის საკითხი. ამ დროს არსებობს საფრთხე, რომ მომავალი აქციონერები ქონებას მათ რეალურ ღირებულებაზე ძვირად შეაფასებენ და აღმოჩნდება, რომ საზოგადოებას ფიქციური ქონება აქვს. ეს ის პრობლემებია, რომლებიც კონცესიების სისტემის არსებობის პირობებში გამოიკვეთა და ახალ საკანონმდებლო ცვლილებებს სწორედ სანებართვო უწყებათა გამოცდილება დაედო საფუძვლად. მაგალითად, ჰოლანდიის 1838 წლის კანონი კრძალავდა ნებართვის გაცემას, თუკი კაპიტალის 1/5 მაინც არ იქნებოდა შეტანილი, ხოლო დანარჩენის შეტანისთვის აწესებდა ვადებს; გარდა ამისა, დაუშვებელი იყო წარმომადგენლის აქციების გაცემა, ვიდრე საწესდებო კაპიტალი სრულად არ იქნებოდა შევსებული. აღნიშნული წესები კანონმდებლობამ პრაქტიკულად უცვლელად დატოვა კონცესიების სისტემის გაუქმების შემდეგაც. ბიძგის მიმცემი აქაც ფრანგული სამართალი იყო, რომელმაც ინგლისური სამართლის გავლენით, მოქმედ კანონმდებლობაში ეს შეზღუდვები განამტკიცა. თითქმის ყველა ქვეყნის კანონმდებლობამ აღიარა, რომ საწესდებო კაპიტალის შევსება წესდებაზე აქციონერების ხელმოწერითა და შესატანის განსაზღვრული ოდენობის შეტანით უნდა მოხდეს. მინიმალური შენატანის ოდენობას სხვადასხვა ქვეყანა განსხვავებულად განსაზღვრავდა. ამავე დროს, დასაშვებად იქნა მიჩნეული საზოგადოების დასაფუძნებლად მოსახლეობის მოზიდვა, აქციების მიღებაზე ხელის მოწერის გზით. ეს ხელმოწერა წარმოადგენდა ვალდებულებას, რომ მომავალი აქციონერი საზოგადოებაში მის კუთვნილ ფულად შესატანს შეიტანდა.

კაპიტალის არსებობის უზრუნველყოფის სფეროში განხორციელებული ცვლილებები გამორიცხავდა აქციონერის მიერ ერთხელ შეტანილი კაპიტალის უკან მოთხოვნის შესაძლებლობას. მათთვის ამ უფლების მინიჭება აშკარა საფრთხეს შეუქმნიდა საზოგადოების ქონების არსებობას, რაც, ცხადია, დააბრკოლებდა დასახული მიზნებისა და ამოცანების განხორციელებას. ეს აკრძალვები კანონებში გამოიხატა სხვადასხვა ფორმით - პირდაპირი აკრძალვით, რომ აქციონერს არა აქვს უფლება უკან მოითხოვოს ის, რაც მან უკვე შეიტანა, ანდა არა პირდაპირ - იმის აღნიშნვით, რომ აქციონერს უფლება აქვს მოითხოვოს მხოლოდ დივიდენდი.

კაპიტალის უზრუნველყოფის მიზნებს ემსახურებოდა აგრეთვე ის ნორმები, რომელთა თანახმადაც, საზოგადოების ლიკვიდაციის შემთხვევაში, აქციონერებს დარჩენილი ქონება უბრუნდებოდათ მხოლოდ განსაზღვრული ვადის გასვლის შემდეგ.

XIX საუკუნის კანონმდებლობით გათვალისწინებული სარეზერვო ფონდების შექმნაც მიზნად ისახავდა სს-ის კაპიტალის არსებობის უზრუნველყოფას.

ახალი კანონები სააქციო საზოგადოებათა დირექტორებს ავალებდა დაუყონებლივ მოეწვიათ აქციონერთა კრება, თუკი საზოგადოების კაპიტალს საფრთხე დაემუქრებოდა. შვეიცარიის სამართალი კი მოითხოვდა, რომ ასეთ შემთხვევაში ხელმძღვანელებს აღეძრათ გაკოტრების საქმე.³ 

II. საწესდებო კაპიტალის არსი

1. შესატანი, როგორც საზოგადოების დაარსების საფუძველი

საზოგადოების დასაარსებლად, როგორც წესი, საჭიროა მომავალი პარტნიორების მიერ განსაზღვრული შესრულების განხორციელება, რითაც პირები ამ საზოგადოებაში თავიანთ მონაწილეობას ადასტურებენ. ამ შესრულებას საკორპორაციო სამართალში ეწოდება შესატანი.

შესატანი შეიძლება განხორციელდეს როგორც ფულადი, ასევე არაფულადი შესატანის სახით.⁴

2. არაფულადი შესატანის განხორციელების თავისებურებები

მეწარმეთა შესახებ კანონის 3.3. მუხლის მე-3 წინადადების თანახმად, ,,შესატანი შეიძლება წარმოდგენილ იქნას სხვა ქონებრივი და არაქონებრივი ობიექტების სახით”.⁵ ამ ფორმით განხორციელებულ შესატანს ეწოდება არაფულადი შესატანი.

შეთანხმება არაფულადი შესატანის განხორციელების შესახებ უნდა განმტკიცდეს საზოგადოების წესდებით. წესდებაში უნდა აღინიშნოს არაფულადი შესატანის სახეობა და თითოეული პარტნიორის წილის ოდენობა.

განვიხილოთ, თუ რა შეიძლება იყოს გამოყენებული საზოგადოების დაფუძნებისას არაფულადი შესატანის სახით:

ა) ნივთები

საზოგადოების დაფუძნებისას, პარტნიორებს არაფულადი შესატანის სახით შეუძლიათ შეიტანონ როგორც მოძრავი, ასევე უძრავი ქონება; ორივე შემთხვევაში, ისინი ამ ქონებაზე საკუთრების უფლებას გადასცემენ საზოგადოებას; ამიტომ არაფულადი შესატანის გაფორმება უნდა განხორციელდეს მოძრავ ან უძრავ ქონებაზე საკუთრების გადაცემისათვის გათვალისწინებული წესით. თუ არაფულადი შესატანის ობიექტია უძრავი ქონება (მაგალითად, ბინა ან საცხოვრებელი სახლი), ამას სჭირდება სანოტარო წესით დამოწმებული წესდება, რომელშიც ზუსტად აღინიშნება ობიექტის სახეობა, მისი აღწერა, ქონების გადამცემის ვინაობა და საზოგადოების, როგორც მესაკუთრის ტექინვენტარიზაციის ბიუროში (საჯარო რეესტრში) რეგისტრაციის დამადასტურებელი დოკუმენტები. თუ პარტნიორს შეაქვს ავტომანქანა, იგი უნდა გადაფორმდეს საზოგადოების სახელზე.

ბ) მოთხოვნები

მოთხოვნები შეიძლება გამოყენებულ იქნას არაფულად შესატანად, თუ მათი ეკონომიკური ღირებულების დადგენა რეალურად შესაძლებელია. ამ შემთხვევაში, მნიშვნელობა არა აქვს იმას, თუ ვის მიმართ არსებობს ეს მოთხოვნა; იგი შეიძლება არსებობდეს საზოგადოების მიმართაც. მაგალითად, საზოგადოებას დაკისრებული ჰქონდა კომპენსაციის ვალდებულება - ერთ-ერთი პარტნიორის მიმართ 10 000 ლარის ოდენობით. ამ დროს პარტნიორთა კრებამ მიიღო გადაწყვეტილება პარტნიორთა შესატანის გაზრდის შესახებ. კომპენსაციაზე უფლებამოსილ პარტნიორს შეუძლია თავის შესატანად გამოიყენოს საზოგადოების მხრიდან კომპენსაციის მოთხოვნა.

გ) სხვა უფლებები და ქონებრივი ფასეულობები

არაფულადი შესატანად შეიძლება გამოყენებულ იქნას როგორც სანივთო, ასევე ვალდებულებით-სამართლებრივი უფლებები. პირველს განეკუთვნება აღნაგობა, იპოთეკა და ა.შ. ხოლო მეორეს - კონკრეტული ხელშეკრულებებიდან წარმოშობილი უფლებები, მაგალითად, ქირავნობის უფლება, იჯარა და ა.შ. შესატანად ამგვარი უფლებების გამოყენების აუცილებელ წინაპირობას წარმოადგენს მათ საფუძვლად არსებული ხელშეკრულების უცაბედი შეწყვეტის დაუშვებლობა. მაგალითად, თუ პარტნიორი არაფულადი შესატანის სახით დებს იჯარის უფლებას, რომლის საფუძველი იჯარის ხელშეკრულებაა, ეს უფლება მას სულ მცირე ისეთი ვადით მაინც უნდა ჰქონდეს, რომ საზოგადოებას მისი რეალური გამოყენების შესაძლებლობა მიეცეს. თუ მეიჯარეს ნებისმიერ დროს შეუძლია ხელშეკრულების შეწყვეტა, შესატანის სახით ასეთი იჯარის უფლების გამოყენება ეკონომიკურ აზრს კარგავს. ცხადია, რომ ხელშეკრულების კონტრაგენტებს ყოველთვის შეუძლიათ ხელშეკრულების მოშლა, მაგრამ ეს უნდა ხდებოდეს გონივრულ პირობებში და არა ისე, რომ საფრთხე შეექმნას საზოგადოების არსებობას.

დ) ნივთებისა და უფლებების ერთობლიობა

არა მხოლოდ ცალკეული საგნები ან უფლებები, არამედ მათი ერთობლიობაც შეიძლება ჩაითვალოს შეტანის ობიექტად, თუკი ისინი ზემოაღნიშნულ მოთხოვნებს აკმაყოფილებენ. ამგვარი ერთობლიობის მაგალითები მრავლადაა: საქონლის საწყობი მასში არსებულ საქონელთან ერთად, მაღაზია თავისი საქონლითა და მოწყობილობებით, საწარმო მთლიანად ან ნაწილობრივ. მათი შეტანა საზოგადოების კაპიტალში შეიძლება განხორციელდეს როგორც ერთიანი აქტის (ერთი ხელშეკრულების) მეშვეობით, ასევე ცალ-ცალკე ხელშეკრულებებით, რომლებიც ამ ერთობლიობის შემადგენელ ნაწილებს ეხება.

ე) ობიექტები, რომლებიც არ შეიძლება გამოყენებულ იქნას არაფულად შესატანად

დასავლეთის ქვეყნების სამართლის მეცნიერებისა და სასამართლო პრაქტიკის მიერ აღიარებულია, რომ მომსახურების გაწევის ვალდებულება არ შეიძლება ჩაითვალოს შესატანად, ვინაიდან, ,,თავისი სპეციფიკური თვისებებიდან გამომდინარე, იგი არ წარმოადგენს არაფულადი შესატანის სათანადო ობიექტს”.

3. საწესდებო კაპიტალის თავისებურება

საწესდებო კაპიტალი არის კანონით განმტკიცებული და საზოგადოების წესდებით განსაზღვრული ქონება, რომელიც აუცილებელია შპს-ის, სს-ის ან კოოპერატივის დაფუძნებისათვის და რომლის შეტანის ვალდებულებასაც პარტნიორები (აქციონერები) წესდებით კისრულობენ. შპს-ის მინიმალური საწესდებო კაპიტალი შეადგენს ორი ათას ლარს, ხოლო სააქციო საზოგადოების მინიმალური საწესდებო კაპიტალი - თხუთმეტი ათას ლარს. რაც შეეხება კოოპერატივის მინიმალური საწესდებო კაპიტალის ოდენობას, მას კანონი არ განსაზღვრავს. მინიმალური საწესდებო კაპიტალის ოდენობას თითოეული კოოპერატივი თვითონ ადგენს. თუმცა, ეს კაპიტალი პრაქტიკულად სიმბოლურია, რადგან კოოპერატივის მინიმალური საწესდებო კაპიტალი ას ლარზე ნაკლები არ უნდა იყოს; ყოველი პაი უნაშთოდ უნდა იყოფოდეს ორმოცდაათზე. მინიმალური თანხა, რომელიც ორმოცდაათზე უნაშთოდ იყოფა არის ორმოცდაათი. თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ კოოპერატივის დასაფუძნებლად აუცილებელია სულ ცოტა ორი პარტნიორი (მეპაიე) მაინც და თითოეულის პაიც ორმოცდაათზე უნაშთოდ უნდა იყოფოდეს, მაშინ ცხადია, რომ კოოპერატივის მინიმალური საწესდებო კაპიტალი იქნება ასი ლარი.

საწესდებო კაპიტალი არ არის საზოგადოების ქონების იდენტური ცნება. საწესდებო კაპიტალი არის წესდებაში მყარად განსაზღვრული ფულადი თანხა. იგი დაყოფილია წილებად (შპს-ში), აქციებად (სააქციო საზოგადოებაში) ან პაიებად (კოოპერატივებში). საწესდებო კაპიტალის ოდენობა ყოველთვის შეადგენს წილთა (აქციათა, პაის) ნომინალური ღირებულებების ჯამს (არც მეტი არც ნაკლები). მათი რეალური საბაზრო ღირებულება კი ყოველთვის ან აღემატება ან ნაკლებია ნომინალურ ღირებულებაზე.

საზოგადოების ქონება (ეკონომიკური გაგებით - ,,საზოგადოების კაპიტალი”) კი არის საზოგადოების საკუთრებაში არსებული ყველა ობიექტის ერთობლიობა. მათ განეკუთვნება ფული, მანქანა-დანადგარები, მიწის ნაკვეთები და ა.შ. საწესდებო კაპიტალისაგან განსხვავებით, საზოგადოების ქონება არ არის ფიქსირებული თანხა, იგი საზოგადოების ეკონომიკური მდგომარეობის შესაბამისად იცვლება და მერყეობს. საზოგადოების ქონება შეიძლება იყოს საწესდებო კაპიტალზე მეტი ან ნაკლები. საზოგადოების ქონება აღემატება საწესდებო კაპიტალს, თუკი საზოგადოების საქმიანობა რენტაბელურია და პირიქით, როცა საზოგადოების საქმიანობა წამგებიანია, ქონება შეიძლება საწესდებო კაპიტალზე ნაკლები იყოს.

კს-ის, შპს-ის, სს-ისა და კოოპერატივების წევრებისათვის შესატანის დაბრუნება დაიშვება მხოლოდ საწესდებო კაპიტალის შემცირების გზით. საწესდებო კაპიტალის შემცირება შეიძლება მხოლოდ სამეწარმეო რეესტრში მისი ოფიციალური რეგისტრაციით. ამისათვის კი, საჭიროა საზოგადოების წესდებაში ცვლილებების შეტანა. ამ ნორმის მიზანია კრედიტორების დაცვა და მათი მოთხოვნების რეალური უზრუნველყოფა. ამიტომ, თუ საწესდებო კაპიტალის შემცირება მოხდა მისი ოფიციალური რეგისტრაციის გარეშე, მაშინ საზოგადოება კრედიტორების წინაშე პასუხს აგებს საწესდებო კაპიტალის იმ ოდენობით, რომელიც მას შემცირებამდე ჰქონდა. მაგალითად, შპს-ის საწესდებო კაპიტალი შეადგენს 10 000 ლარს, რომელშიც ერთ-ერთი პარტნიორის წილი არის 2500 ლარი. ამ უკანასკნელმა გაიტანა თავისი წილი ისე, რომ სამეწარმეო რეესტრში ეს არ ყოფილა რეგისტრირებული. მისი პასუხისმგებლობის დადგომისას, იგი პასუხს აგებს 2500 ლარის ოდენობით, ხოლო საზოგადოება, როგორც წესი, მთელი თავისი ქონებით და დამატებით 2500 ლარით, რომლის უკან დაბრუნება არ იყო რეგისტრირებული.

III. საწესდებო კაპიტალი სააქციო საზოგადოებაში

1. სააქციო საზოგადოების ცნება

მეწარმეთა შესახებ კანონის 51.1 მუხლის თანახმად: ,,სააქციო საზოგადოება არის საზოგადოება, რომელსაც აქვს აქციებად დაყოფილი საწესდებო კაპიტალი. საწესდებო კაპიტალის მინიმალური ნომინალური ღირებულება უნდა შეადგენდეს თხუთმეტი ათას ლარს, ხოლო ერთი აქციის ნომინალური ღირებულება - ერთ ლარს ან მის მრავალჯერადს”.

2. აქციის ცნება

აქციას აქვს ორგვარი მნიშვნელობა:

1) სააქციო საზოგადოებაში მონაწილეობის უფლება;

2) დოკუმენტი, რომელიც ადასტურებს ამ უფლებას.⁶

1) მატერიალური გაგებით, როგორც საზოგადოებაში მონაწილეობის უფლება, აქცია სააქციო საზოგადოების აუცილებელ ნიშანს წარმოადგენს. თავის მხრივ, მონაწილეობის ეს უფლება გამოიხატება 3 ფორმაში:

ა) მონაწილეობა საზოგადოებიდან მიღებული მოგების განაწილებაში;

ბ) მონაწილეობა საზოგადოების ქონების გაყოფაში მისი ლიკვიდაციის დროს;

გ) მონაწილეობა საზოგადოების საქმეთა მართვაში.

პირველი ორი უფლებამოსილება ქონებრივი ხასიათისაა, მესამე კი პირად ხასიათს ატარებს.

2) ფორმალური გაგებით, აქცია არის დოკუმენტი, რომელიც ადასტურებს მონაწილეობის უფლებას.⁷ 

აქციის სრულყოფილი დახასიათებისათვის აუცილებელია მისი ძირითადი ნიშნების მიმოხილვა, რომლებიც განასხვავებენ მას როგორც სხვა ფასიანი ქაღალდებისაგან, ისე სხვა სამეწარმეო საზოგადოებათა წილებისაგან.

ა) უპირველეს ყოვლისა, აქცია გამოხატავს სს-ის საწესდებო კაპიტალის წილს, რომელიც გამოითვლება გაცემული აქციების საერთო რაოდენობის მიხედვით. აქციას აუცილებლად უნდა ჰქონდეს ნომინალური ღირებულება. გაცემული აქციების ნომინალურ ღირებულებათა ჯამი უნდა შეადგენდეს საწესდებო კაპიტალის ოდენობას. მაგალითი: სს-ის საწესდებო კაპიტალი შეადგენს 50 000 ლარს. იგი გაყოფილია 10 000 ცალ აქციად. თითოეული აქციის ნომინალური ღირებულება შეადგენს 5 ლარს, ე. ი. 10000x5=50 000 ლარს. აქციათა ნომინალური ღირებულების ჯამი არ შეიძლება აღემატებოდეს ან ნაკლები იყოს საწესდებო კაპიტალის ოდენობაზე. ასეთ შემთხვევაში, სს-ას შეიძლება უარი ეთქვას რეგისტრაციაზე.

აქციის ნომინალური ღირებულების პრინციპი საკმაოდ გავრცელებულია თანამედროვე საბაზრო ეკონომიკის ქვეყნებში, თუმცა, ზოგი ქვეყანა მას არ იცნობს. კერძოდ, აშშ-ში, ბელგიასა და ლიხტენშტეინში აქციათა ნომინალური ღირებულების პრინციპი არ გამოიყენება. აქციის ღირებულება გამოითვლება ან საწესდებო კაპიტალის ნაწილის მიხედვით (კვოტური აქციები) ან საწესდებო კაპიტალის მიუხედავად (ცალობითი აქციები). ქართულმა კანონმა აირჩია ნომინალური ღირებულების პრინციპი, რომელიც ყველაზე მეტად დასავლეთის ქვეყნებშია გავრცელებული.

აქციის ნომინალური ღირებულება უნდა ჩაიწეროს წესდებაში. იგი არ უნდა იყოს ერთ ლარზე ნაკლები და ამავე დროს, ის ჯერად ციფრს უნდა წარმოადგენდეს.

დაუშვებელია აქციის გაცემა ნომინალურ ღირებულებაზე ნაკლებ ფასში, ვინაიდან ეს ხელს უშლის საწესდებო კაპიტალის სრულყოფილ ფორმირებას. შეიძლება თუ არა აქცია გაიცეს ნომინალურ ღირებულებაზე მეტ ფასად? კანონი ასეთ აკრძალვას არ ითვალისწინებს, ამიტომ აქციები შეიძლება ნომინალურ ღირებულებაზე მეტ ფასადაც გაიცეს. ეს შედეგად იწვევს სს-ის ქონების გაზრდას. თუ საწესდებო კაპიტალი აქციათა ნომინალური ღირებულებების ჯამს აღემატება, გადაჭარბებული თანხა ჩაიწერება საზოგადოების რეზერვებში. ამის შესახებ გადაწყვეტილება დამფუძნებელთა ან აქციონერთა საერთო კრებამ უნდა მიიღოს. იგივე წესი გამოიყენება არაფულადი შესატანების მიმართ, რომელთა ღირებულება აღემატება აქციის ნომინალურ ღირებულებას.

ბ) აქცია ადასტურებს პირის წევრობას სს-ში და წევრობიდან გამომდინარე, მის უფლებებსა და მოვალეობებს. ამავე დროს, აქციონერი არ არის ვალდებული მონაწილეობა მიიღოს საზოგადოების მართვაში, მის საქმიანობაში აქციონერს შეუძლია მხოლოდ დივიდენდები მიიღოს. როგორც წესი, სს-ის მართვაში აქტიურად მონაწილეობენ ის აქციონერები, რომლებიც ხმათა უმრავლესობას ფლობენ.

სს-ის კაპიტალისტური ბუნება იმაში გამოიხატება, რომ ძველი აქცია წევრობის დამოუკიდებელ უფლებას წარმოშობს. ის, ვინც რამდენიმე აქციას იძენს, იურიდიულად, რამდენჯერმე ხდება აქციონერი, ამ აქციების შერწყმის გარეშე.

როგორც წესი, ყოველი აქცია აქციონერთა კრებაზე უზრუნველყოფს ერთ ხმას, თუ შეღავათიანი (პრივილეგირებული) აქციები არ არის გაცემული.

გ) აქცია არის დოკუმენტი, რომელშიც მოცემულია ინფორმაცია სს-ში წევრობის შესახებ. კანონი ითვალისწინებს, რომ აქცია შეიძლება გაიცეს ფასიანი ქაღალდის სახით. ეს აქციის გაცემის ყველაზე გავრცელებული ფორმაა, ისინი გაიცემა ბარათების ფორმით. მეწარმეთა შესახებ კანონი უშვებს ასევე აქციის სხვა ფორმით გაცემის შესაძლებლობას. ბარათის სახით აქციების გაცემის ძირითადი მიზანია აქციებით ვაჭრობის გაიოლება. ამ დროს აქციათა გასხვისებისათვის საჭირო არაა მისი სანოტარო წესით დამოწმება.

სააქციო ბარათების გარდა, სააქციო სამართალი იცნობს დროებით მოწმობებს. ეს მოწმობები გაიცემა აქციონერებზე მანამ, სანამ აქციები ბარათების ფორმით დაიბეჭდება. საქართველოში არსებულ სააქციო საზოგადოებათა უმეტეს ნაწილს გაცემული აქვს სწორედ დროებითი მოწმობები სერტიფიკატების, წილის მოწმობების სახით და ა.შ. ისინი აუცილებლად სახელობით ფასიან ქაღალდებად უნდა გაიცეს, მათზე აღნიშნული უნდა იყოს მფლობელის სახელი, გვარი და მოწმობის შეძენის თარიღი. ეს დოკუმენტები განიხილება აქციებად და მათ მფლობელს ყველა ის უფლება ეძლევა, რომელიც ჩვეულებრივ აქციონერს აქვს. პრაქტიკაში არის შემთხვევები, როდესაც დროებითი მოწმობები გაიცემა კუპონების სახით, რომლებიც უფლებას აძლევს მფლობელს შეიძინოს სს-ების ის აქციები, რომლებიც მომავალში გაიცემა.

დ) აქცია წარმოადგენს საკუთრების ობიექტს და დაცულია საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლით. დაუშვებელია აქციის, როგორც საკუთრების შეძენის, გასხვისების ან მემკვიდრეობით მიღების საყოველთაო უფლების საკანონმდებლო წესით გაუქმება. კონსტიტუციის ეს ნორმა ეხება სახელმწიფოს მოვალეობას არ შელახოს საკუთრების უფლება. მისგან უნდა განვასხვავოთ აქციონერებს შორის შეთანხმება, რომლითაც შეიძლება აქციის გასხვისების თავისუფლება შეიზღუდოს. ეს უკანასკნელი კერძოსამართლებრივი აქტია.

საკუთრების კონსტიტუციური დაცვის საგანი, დასახელებულ შემთხვევაში, არის არა წევრების მიერ განხორციელებული შესრულება და მათი უფლებები, არამედ სს-ში წევრობა, რომელიც დასტურდება აქციით. ეს საკორპორაციო სამართალში საკუთრების კონსტიტუციურ დაცვის მნიშვნელოვანი თავისებურებაა. სს მის ბალანსზე არსებული ქონების მესაკუთრეა, ამიტომ კონსტიტუციის 21-ე მუხლი მასზე, როგორც ქონების მესაკუთრეზეც ვრცელდება.

IV. აქციის განსხვავება ობლიგაციისაგან

არსებობს საწესდებო კაპიტალის გაზრდის ორი გზა:

1) ახალი აქციების გამოშვება;

2) ობლიგაციების გამოშვება.

ობლიგაცია არის ფასიანი ქაღალდი, რომელიც ადასტურებს ობლიგაციის გამცემის მიერ სესხის აღების ფაქტსა და ობლიგაციის მფლობელის უფლებას დაიბრუნოს მიცემული ვალი დადგენილი წესით, განსაზღვრულ ვადებსა და პირობებში.

ახალი აქციების გამოშვების გზით კაპიტალის გაზრდის უარყოფითი მხარე მდგომარეობს იმაში, რომ აქციონერების რაოდენობა იზრდება და, შესაბამისად, მცირდება მოგების ის წილი, რომელიც თითოეულ აქციონერს ერგება. რათა აქციონერთა რიცხვი არ გაიზარდოს, საზოგადოება მიმართავს სესხის აღებას. კაპიტალის გაზრდის ასეთი ხერხი მომგებიანია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც მოსალოდნელია ისეთი დივიდენდის მიღება, რომელიც სასესხო პროცენტის ჩვეულებრივ ნორმას აღემატება. წინააღმდეგ შემთხვევაში, საზოგადოებისათვის უმჯობესია აქციების ახალი სერიის გამოშვება, ვინაიდან ამ დროს პროცენტის გადახდამ შეიძლება დივიდენდის სიდიდე უფრო მეტად შეამციროს. ამრიგად, ობლიგაციური სესხი სააქციო საზოგადოების კარგი მდგომარეობის მაჩვენებელია.⁸

გარეგანი ნიშნის მიხედვით, ობლიგაცია ჰგავს აქციას, მაგრამ იურიდიული ბუნებით ისინი ერთმანეთისაგან მკვეთრად განსხვავდებიან.

1) ობლიგაცია არის სასესხო ვალდებულება, ხოლო მისი მფლობელი - საზოგადოების კრედიტორი; აქცია კი წარმოადგენს სააქციო საზოგადოებაში მონაწილეობის უფლებას და მისი მფლობელი არის ამ უკანასკნელის მეპატრონე.

2) ობლიგაცია იძლევა სესხის გარკვეული პროცენტის მიღების უფლებას, ხოლო აქცია - დივიდენდს, რომლის სიდიდე დამოკიდებულია სუფთა მოგებაზე.

3) საზოგადოების ლიკვიდაციისას, ობლიგაციის მფლობელს უფლება აქვს დაიბრუნოს გაღებული თანხა საზოგადოების ქონებიდან, მაშინ, როდესაც აქციონერებს შეუძლიათ იმედი იქონიონ მხოლოდ ვალების გამოკლებით საზოგადოების დარჩენილ ქონების მიღებაზე.⁹ 

V. გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის სამეწარმეო საზოგადოებათა საწესდებო კაპიტალი

მართალია, თავისი სამართლებრივი მდგომარეობითა და ბუნებით სააქციო საზოგადოებაც შეზღუდული პასუხისმგებლობის იურიდიულ პირს წარმოადგენს, მაგრამ XIX საუკუნის ბოლოს, გერმანელმა კანონმდებლებმა შექმნეს საზოგადოების ახალი ტიპი, რომელიც იმდენად მიმზიდველი აღმოჩნდა სხვა ქვეყნებისათვის, რომ გერმანიაში აღიარებიდან სულ რამდენიმე წელიწადში თითქმის მთელ ევროპას მოედო - ეს იყო შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოება. მისი მიზანი, სააქციო საზოგადოებისგან განსხვავებით, უნდა ყოფილიყო შეზღუდული პასუხისმგებლობის გავრცელება პატარა საწარმოებზეც, რომელთაც არ სურდათ დაფინანსების მიღება კაპიტალის ბაზრის, ე. ი. ფასიანი ქაღალდებით ვაჭრობის მეშვეობით.

საზოგადოებათა ამ ფორმის შემოღების ინიციატივა გერმანიის პარლამენტს ეკუთვნის. 1892 წელს მიღებულ იქნა შესაბამისი კანონი; მას შემდეგ იგი არაერთხელ შეიცვალა და მისი ძირითადი მოდიფიკაცია 1980 წელს მოხდა. შპს ისევე, როგორც სააქციო საზოგადოება, წარმოადგენს იურიდიული პირს, მაგრამ მისი დაფუძნების პროცედურა და ორგანოებიც უფრო მარტივია ვიდრე სს-ისა. მაგალითად, მას არ სჭირდება სამეთვალყურეო საბჭო, თუმცა პარტნიორებს შეუძლიათ მიიღონ გადაწყვეტილება მისი შექმნის შესახებ.¹⁰

,,შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების შესახებ” გერმანიის კანონის მიხედვით, საზოგადოების საწესდებო კაპიტალის ოდენობა უნდა შეადგენდეს არა ნაკლებ 50 000 მარკას, ხოლო საზოგადოების თითოეული წევრის წილის ოდენობა - არა ნაკლებ 500 მარკას.

საზოგადოების დაფუძნებისას, საზოგადოების წევრს არ შეუძლია მის კაპიტალში რამდენიმე პაი ჰქონდეს. პაიების ჯამი უნდა შეესაბამებოდეს საწესდებო კაპიტალის ოდენობას.

თუ კეთდება ქონებრივი (არაფულადი) შესატანი, იგი უნდა შეესაბამებოდეს პაის ოდენობას. იმ შემთხვევაში, როცა ქონებრივი შესატანის ღირებულება პაის ოდენობაზე ნაკლებია, საზოგადოების წევრმა სხვაობა უნდა შეავსოს.

დასაშვებია პაის გასხვისება და მემკვიდრეობით გადაცემა. პაი, რომელსაც საზოგადოების წევრი დამატებით შეიძენს, დამოუკიდებელია თავდაპირველი პაისაგან. საზოგადოების წევრის მიერ პაის დათმობისათვის აუცილებელია ნოტარიულად გაფორმებული ხელშეკრულების დადება.

საზოგადოების საწესდებო კაპიტალის შემცირების შესახებ გადაწყვეტილება, პუბლიკაციის სახით, სამჯერ უნდა გამოქვეყნდეს მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებში. იმ კრედიტორების მოთხოვნები, რომლებიც საწესდებო კაპიტალის შემცირებას არ ეთანხმებიან, უნდა დაკმაყოფილდეს.

დასკვნა

სამეწარმეო საზოგადოებაში საწესდებო კაპიტალის არსებობას დიდი პრაქტიკული მნიშვნელობა აქვს არა მარტო კრედიტორთა ინტერესების დასაცავად, არამედ სტაბილური კომერციული ურთიერთობების ჩამოსაყალიბებლად. ვიდრე კერძო პირი თუ საწარმო სხვა საწარმოსთან რაიმე ხელშეკრულებას დადებს, იგი მოცემული საზოგდოების საწესდებო კაპიტალით ინტერესდება.

თანამედროვე მსოფლიოში, განსაკუთრებით კომუნისტური საზოგადოების დაშლის შემდეგ, ე.წ საერთაშორისო თაღლითების მოღვაწეობა მეტად ინტენსიური გახდა. ისინი მომავალ პარტნიორებს ხშირად ოქროს მთების აშენებას ჰპირდებიან და მეტად ძვირად ღირებულ კონტრაქტებს დებენ, სინამდვილეში კი, არავითარი სახსრები არ გააჩნიათ. საწარმოს საწესდებო კაპიტალი ოდენობის დადგენის შემდეგ, კომერციული ურთიერთობის მონაწილეები დაცული არიან ამგვარი თაღლითობებისაგან.

ასეთია საწესდებო კაპიტალის იურიდიული ბუნება, რომელიც კერძო კაპიტალის კონცენტრაციის ამ მეტად პოპულარულ ფორმას მყარ სამართლებრივ საფუძვლებს უქმნის.

______________________

1. იხ: ლ. ჭანტურია ,,შესავალი საქართველოს სამოქალაქო სამართლის ზოგად ნაწილში”, თბილისი 1997 წ, გვ. 281

2. იხ: ლ. ჭანტურია ,,შესავალი საქართველოს სამოქალაქო სამართლის ზოგად ნაწილში”, თბილისი 1997, გვ. 282-284

3. Going Helmut, Europäisches Privatrecht München, 1989 S 99-100, 12-Б

4. ლ. ჭანტურია, თ. ნინიძე, მეწარმეთა შესახებ კანონის კომენტარი, თბილისი 1998, გვ. 50

5. საქართველოს კანონი მეწარმეთა შესახებ, თბილისი -1999

6. Шершеневич Г, Курс торгового права, 1908, стр. 414

7. Kurenberg die Rechtseigenakt der Actienuhunde, 1900

8. Kostanecki das Actienindossament 1900

9. Шершеневич Г. Курс торгового права, стр. 418-419

10. Акционерное общество и товарищество с ограниченной ответственностью, сборник зарубежного законодательства, стр. 9.

მაია ცოფურაშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

პოსტსაბჭოური სისტემის დაშლის შემდეგ ახლად აღმოცენებულ დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა ეკონომიკური მდგომარეობა ღრმა კრიზისში აღმოჩნდა. საერთო ეკონომიკური კრიზისის შედეგად საქართველოს ფინანსური სექტორი ძალიან მძიმე ვითარებაში ჩავარდა. აღნიშნულს დაემატა შიდა პოლიტიკური არეულობები და კონფლიქტები. საბოლოო ჯამში, ქვეყანა ღრმა სოციალურმა, პოლიტიკურმა და ეკონომიკურმა ქაოსმა მოიცვა და მხოლოდ 1994 წელს ჩვენს ქვეყანაში დაწყებული ანტიკრიზისული პროგრამის განხორციელების შედეგად, მიღწეულ იქნა მაკროეკონომიკური სტაბილიზაცია რაშიც საქართველოს დიდი დახმარება გაუწია საერთაშორისო ორგანიზაციებმა.

უკანასკნელ პერიოდში ბევრი რამ გაკეთდა საქართველოს დამოუკიდებელი საბანკო სისტემის ჩამოსაყალიბებლად: მეტნაკლებად მოწესრიგდა საბანკო-საკანონმდებლო ბაზა; გადაიკეტა მიმოქცევაში ფულის უკონტროლოდ გამოშვების არხები; ყალიბდება საფინანსო ბაზარი (ბანკთაშორისი სავალუტო ბირჟა, საფონდო ბირჟა); კომერციული ბანკების საქმიანობა რეგულირდება ეროვნული ბანკის ნორმატივებით.

წინამდებარე სტატიით, შევეცდები, ზოგადი აზრი შეგიქმნათ კომერციულ ბანკებზე, მათ არსზე, ფუნქციებსა და მნიშვნელობაზე.

,,ბანკი” ფრანგული სიტყვაა და ნიშნავს საკრედიტო-საფინანსო დაწესებულებას, რომლის ძირითად ფუნქციას წარმოადგენს დროებით თავისუფალი ფულადი სახსრების (ანაბრების) აკუმულირება და განსაზღვრული დროით მათი სესხის სახით გაცემა იმ საწარმოებზე, რომლებიც ამას საჭიროებენ. ბანკი საწარმოებს, დაწესებულებებსა და ცალკეულ პირებს შორის ახორციელებს აგრეთვე საშუამავლო ფუნქციებს ურთიერთსაგადამხდელო და საანგარიშო ოპერაციების შესრულებისას. იგი არეგულირებს ქვეყანაში ფულის მიმოქცევას. ბანკის შემოსავალი წარმოიშობა გასესხებულ თანხებზე დარიცხული სარგებლით.

1996 წ. 23 თებერვლის „კომერციული ბანკების საქმიანობის შესახებ“ საქართველოს კანონის თანახმად, ბანკი შეიძლება შეიქმნას სააქციო საზოგადოების ან შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმით. გარდა ზემოაღნიშნულისა, კანონი განსაზღვრავს:

ა) ლიცენზირების საკითხს;

ბ) აწესრიგებს ბანკის მფლობელობისა და მართვის საკითხს;

გ) განსაზღვრავს საბანკო საქმიანობის განხორციელების ზოგად პრინციპებს (საოპერაციო მოთხოვნები);

დ) უზრუნველყოფს ანგარიშებს, აუდიტს, ანგარიშგებასა და ინსპექციას;

ე) განსაზღვრავს დარღვევებსა და სანქციებს;

ვ) აწესრიგებს დროებითი ადმინისტრაციისა და ლიკვიდაციის საკითხებს.

ბანკი საქართველოში საბანკო საქმიანობას (ფულადი ანაბრების ან გადახდის სხვა საშუალებების მოზიდვა, კრედიტების გაცემა) ვერ განახორციელებს, თუ ეროვნული ბანკი მის სახელზე არ გასცემს ლიცენზიას.

საბანკო ლიცენზიის მისაღებად ბანკები საქართველოს ეროვნულ ბანკს მიმართავენ წერილობით, ამ უკანასკნელის მიერ განსაზღვრული წესებისა და ფორმის მიხედვით. შუამდგომლობას თან უნდა ერთვოდეს:

ა) სასამართლოში რეგისტრირებული წესდებისა და სხვა სადამფუძნებლო დოკუმენტების ნოტარიულად დამოწმებული ასლები;

ბ) ინფორმაცია ბანკის მმართველობისა და ხელმძღვანელობის კვალიფიკაციისა და საბანკო სფეროში მუშაობის გამოცდილების შესახებ;

გ) ბანკის ბიზნეს-გეგმა;

დ) ბანკის თითოეული პარტნიორის სახელი, გვარი, საცხოვრებელი ადგილი (იურიდიული პირის მისამართი) და საქმიანობა ან პროფესია, მათი აქციების (წილის) ოდენობის მითითებით;

ე) მოსაკრებელი, რომელიც ჩაირიცხება ეროვნული ბანკის შემოსავალში.

ლიცენზია გაიცემა შუამდგომლობის მიღების დღიდან არა უგვიანეს ერთი თვის ვადისა. ლიცენზიის გაცემისას, ძირითადი მოთხოვნაა რომ ბანკის განაღდებული კაპიტალი განცხადებულის 50%-ს შეადგენდეს. საბანკო ლიცენზიები გაიცემა განუსაზღვრელი ვადით და მათი სხვისთვის გადაცემა აკრძალულია.

კანონის მიხედვით, ეროვნული ბანკი მომსახურე ბანკებზე ძირითადად ორი სახის საბანკო ლიცენზიას გასცემს, ესენია: შიდა ლიცენზია და გენერალური ლიცენზია. შიდა ლიცენზია ბანკს უფლებას აძლევს აწარმოოს ყველა საბანკო ოპერაციები საქართველოს ტერიტორიაზე, ხოლო გენერალური ლიცენზია - როგორც საქართველოში, ასევე მის ფარგლებს გარეთ.

უცხოეთის ბანკის შვილობილ ორგანიზაციაზე ან ფილიალზე ლიცენზიები გაიცემა მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც თავად ბანკი სათაო დაწესებულების ადგილსამყოფელ ქვეყანაში უფლებამოსილია მოიზიდოს ფულადი ანაბრები ან გადახდის სხვა საშუალებები.

საბანკო ლიცენზია შეიძლება გამოთხოვილ იქნას მხოლოდ საქართველოს ეროვნული ბანკის გადაწყვეტილებით:

ა) ბანკის მოთხოვნის საფუძველზე;

ბ) ეროვნული ბანკის მიერ დამტკიცებული ეკონომიკური ლიმიტებისა და ნორმატივების დარღვევისას;

გ) ბანკმა არ გამოიყენა საბანკო ლიცენზია მისი ძალაში შესვლიდან 6 თვის განმავლობაში; ბანკს არ აქვს მინიმალური საწესდებო კაპიტალი ან რეზერვები, ან მან დაკარგა კრედიტორების ნდობა; ბანკის პარტნიორმა სხვას დაუთმო ან სხვა გზით დაკარგა თავისი წილი და ამის თაობაზე ორი კვირის ვადაში არ ეცნობა ეროვნულ ბანკს; ბანკის პარტნიორებმა გადაწყვიტეს ბანკის გაუქმება ან ბანკმა, როგორც იურიდიულმა პირმა, შეწყვიტა ფუნქციონირება;

დ) ეროვნული ბანკი ვალდებულია შეუჩეროს ან გაუუქმოს ლიცენზია უცხოური ბანკის ფილიალებს, თუკი სათაო ბანკს მის ადგილსამყოფელ ქვეყანაში სათანადო ოპერაციების წარმოების უფლება ჩამოერთვა.

როგორც ზემოთ უკვე აღინიშნა, ლიცენზია გაიცემა განუსაზღვრელი ვადით და მასში მითითებულია ის საბანკო ოპერაციები, რომლებიც ბანკმა უნდა განახორციელოს; კერძოდ, ბანკებისათვის ნებადართულია საქმიანობის მხოლოდ ქვემოჩამოთვლილი სახეობები:

ა) როგორც პროცენტიანი, ისე უპროცენტო ფულადი ანაბრების (ვადიანი ანაბრები, ანაბრები მოთხოვნები ან სხვა სახის) ან გადახდის სხვა საბუთების მოზიდვა;

ბ) კრედიტების გაცემა, სამომხმარებლო, საიპოთეკო, საბლანკო და სხვა კრედიტების ჩათვლით; ფაქტორინგული ოპერაციები, რეგრესის უფლებით და ამ უფლების გარეშე; კომერციულ გარიგებათა დაფინანსება, ფორფეტირების ჩათვლით.

გ) ყიდვა-გაყიდვა თავიანთ ხარჯზე ან კლიენტთა ხარჯზე (მათ შორის, როგორც გარანტისა): ფულადი საბუთების (ჩეკების, გადასაყვანი თამასუქებისა და სადეპოზიტო სერთიფიკატების ჩათვლით); ფიუჩერსებისა და ოპციონების სავალო ინსტრუმენტებით ან საპროცენტო განაკვეთებით; სავალუტო და საპროცენტო ინსტრუმენტებისა, სავალო საბუთებისა;

დ) ფულადი გადარიცხვებისა და სალაროს ოპერაციების განხორციელება;

ე) უცხოური ვალუტის ყიდვა-გაყიდვა, მათ შორის ფიუჩერსული კონტრაქტების ფარგლებში, ამასთან, მხოლოდ ეროვნული ბანკის ლიცენზიებით;

ვ) გადახდის საშუალებების გამოშვება და მათი მიმოქცევის ორგანიზება (საგადასახადო ბარათების, ჩეკებისა და საბანკო ტრასტების ჩათვლით);

ზ) საშუამავლო მომსახურება ფულად ბაზარზე;

თ) კლიენტის დავალებით, ნდობით სატრასტო და ფიდუციალური ოპერაციების განხორციელება; სახსრების მოზიდვა და განთავსება; ფასიანი ქაღალდების მართვა;

ი) ფასეულობის შენახვა და აღრიცხვა (ფასიანი ქაღალდების ჩათვლით);

კ) ინვესტორთა ფასიანი ქაღალდების პორტფელის მართვა და მომსახურება, როგორც მრჩევლის, საფინანსო აგენტის ან კონსულტანტისა;

ლ) საკრედიტო საცნობარო მომსახურება;

მ) ზემოჩამოთვლილ თითოეულ საქმიანობასთან დაკავშირებული მომსახურება.

საქართველოს პრაქტიკისა და ზემოჩამოთვლილი ფუნქციებიდან გამომდინარე, ჩვენს ქვეყანაში ძირითადად უნივერსალური სახის საბანკო დაწესებულებები ფუნქციონირებენ. ე. ი. ასრულებენ კანონით გათვალისწინებულ ყველა საბანკო ოპერაციებს.

კომერციული ბანკის იურიდიულ და ფიზიკურ პირებთან ურთიერთობა ძირითადად გამოიხატება საბანკო მომსახურების განხორციელებაში, როგორებიცაა: ანგარიშების გახსნა და მომსახურება, სახსრების განთავსება (დაკრედიტება), საბანკო გარანტიების გაცემა, ანაბრების მიღება და ა.შ.

საქართველოს ეროვნული ბანკის ინსტრუქციების თანახმად, იურიდიული და ფიზიკური პირებისათვის დაშვებულია სხვადასხვა ბანკში რამდენიმე ანგარიშის გახსნა. რისთვისაც საჭიროა ორგანიზაციის მიერ ბანკში წარდგენილ იქნას საწარმოს სადამფუძნებლო დოკუმენტაცია (სასამართლოს დადგენილება საწარმოს რეგისტრაციაზე, საწარმოს წესდება), სტატისტიკის დეპარტამენტში რეგისტრაციის კოდი, საგადასახადო ინსპექციაში რეგისტრაციის დამადასტურებელი ცნობა (კოდის მითითებით) და ხელმოწერაზე უფლებამოსილი პირების ნოტარიულად დამოწმებული ხელმოწერის ნიმუშები. ბანკი ანგარიშის გახსნის შესახებ აცნობებს შესაბამის საგადასახადო ინსპექციებს. აღნიშნული წესის დაუცველად ანგარიშზე ოპერაციის წარმოება იწვევს ბანკის დაჯარიმებას გაცემული თანხების 10%-ით. შესაძლებელია ანგარიში გახსნილ იქნას საწარმოსათვის, რომელიც არ არის რეგისტრირებული. ამ შემთხვევაში, კლიენტის საწესდებო კაპიტალში შესატანის განსახორციელებლად (რეგისტრაციის დღისათვის განხორციელებული უნდა იყოს საწესდებო კაპიტალის ნახევარი) იხსნება დროებითი ანგარიში. ფიზიკური პირისათვის ანგარიშის გასახსნელად საკმარისია მის მიერ პირადობის დამადასტურებელი დოკუმენტების წარდგენა. ანგარიშზე საბანკო მომსახურება (უნაღდო და ნაღდი ანგარიშსწორება) ხორციელდება ეროვნული ბანკის ,,საქართველოში უნაღდო ანგარიშსწორების შესახებ” ინსტრუქციის შესაბამისად.

საბანკო მომსახურების უმნიშვნელოვანეს სახეს წარმოადგენს საბანკო კრედიტის გაცემა. კომერციული ბანკებისათვის შემოსავლების ძირითად წყაროს წარმოადგენს კრედიტებზე დარიცხული პროცენტებიდან მიღებული სარგებელი. ბანკების მიერ თანხების განთავსებაზე (საკრედიტო პორტფელზე) ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის მექანიზმებითა და კომერციული ბანკებისათვის დადგენილი ეკონომიკური ნორმატივებით ზეგავლენას ახდენს ეროვნული ბანკი. ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის მექანიზმებში აღსანიშნავია მინიმალური რეზერვების პოლიტიკა, ოპერაციები ღია ბაზარზე.

მინიმალური რეზერვების პოლიტიკა, ესაა სავალდებულო რეზერვების ნორმატივების დამტკიცება. რეზერვი იქმნება ეროვნულ ბანკში განხორციელებული შენატანებით, რომლის ოდენობაც დგინდება ნორმატიული აქტითა და საბანკო ვალდებულებებთან პროცენტული თანაფარდობით. მინიმალური რეზერვების ცვლილებების გზით, ეროვნული ბანკი ცდილობს გავლენა მოახდინოს კომერციული ბანკების კრედიტუნარიანობაზე. ამით ეროვნული ბანკი აკონტროლებს ეროვნულ მეურნეობაში ფულის მიმოქცევას. მინიმალური რეზერვების საპროცენტო განაკვეთის გაზრდით, ეროვნული ბანკი ზღუდავს ფულის რაოდენობას კომერციული ბანკების ხელში, რაც, თავის მხრივ, ამ უკანასკნელთა კრედიტუნარიანობას ამცირებს და კრედიტებზე საპროცენტო განაკვეთს ზრდის.

რაც შეეხება ოპერაციებს ღია ბაზარზე, ესაა ეროვნული ბანკის მიერ ფულად ბაზარზე ზეგავლენის მოსახდენად ფასიანი ქაღალდების ყიდვა-გაყიდვა. მაღალი კონიუნქტურის (ბაზარზე მოთხოვნისა და მიწოდების მაღალი თანაფარდობა) პირობებში, ეროვნული ბანკი სთავაზობს კომერციულ ბანკებს იყიდონ ფასიანი ქაღალდები, რათა შეამცირონ მათი საკრედიტო შესაძლებლობები. კრიზისის პერიოდში კი, პირიქით - კომერციულ ბანკებს აყენებს ისეთ პირობებში, როცა მათთვის მომგებიანია ეროვნული ბანკისათვის ფასიანი ქაღალდების მიყიდვა.

ეროვნული ბანკის მიერ კომერციული ბანკებისთვის განსაზღვრული ეკონომიკურ ნორმატივებია:

1. საკრედიტო რისკის მაქსიმალური ოდენობა;

2. ერთი კრედიტორის მხრიდან რისკის მაქსიმალური ოდენობა;

3. ერთ მსესხებელზე რისკის მაქსიმალური ოდენობა.

აღნიშნული ნორმატივები უზრუნველყოფს ბანკის პარტნიორთა, მეანაბრეთა და კლიენტთა ინტერესების დაცვას.

კრედიტების გაცემისას, კომერციული ბანკები ითვალისწინებენ კლიენტის საკრედიტო ისტორიას, მათი საქმიანობის გამოცდილებას, ხელმძღვანელთა და დამფუძნებელთა რეპუტაციას, კრედიტის უზრუნველყოფას, წარმოადგენდა თუ არა მოცემული საწარმო ბანკის კლიენტს კრედიტის მოთხოვნამდე და რა ბრუნვა ჰქონდა ანგარიშზე. ეს უკანასკნელი, კრედიტის უზრუნველყოფასთან ერთად, ხშირად გადამწყვეტ როლს ასრულებს.

კრედიტის უზრუნველყოფის საშუალებად მიიღება საბანკო გარანტია (მსხვილი ბანკებისა და საწარმოებისაგან), მოძრავი და უძრავი საშუალებები. ნივთების ჩადებაზე ფორმდება საკრედიტო-საგირავნო ან საკრედიტო-საიპოთეკო ხელშეკრულებები, რომლებიც, როგორც წესი, ნოტარიულად მოწმდება და საჯარო რეესტრში რეგისტრაციას ექვემდებარება (ტექნიკური ინვენტარიზაციის ბიურო, მიწის მართვის დეპარტამენტი).

უძრავი ნივთების (შენობა-ნაგებობა, მიწა) იპოთეკით დატვირთვისას, კლიენტის მიერ ბანკში წარდგენილ უნდა იქნას შემდეგი დოკუმენტები:

1. საწარმოს სადამფუძნებლო დოკუმენტები (ფიზიკურ პირზე - პირადობის დამადასტურებელი დოკუმენტი);

2. ცნობა-დახასიათება ტექნიკური ინვენტარიზაციის ბიუროდან;

3. ტექ-პასპორტი;

4. მიწის იჯარის ხელშეკრულება და ამონაწერი მიწის კადასტრიდან;

5. პარტნიორთა კრების (სამეთვალყურეო საბჭოს) ოქმი კრედიტის მიღებაზე და ქონების გირაოში ჩადებაზე და ა.შ.

ყოველივე ზემოაღნიშნული მიმართულია იქითკენ, რომ კომერციული ბანკების მიმართ საზოგადოების ნდობის გაზრდას შეეწყოს ხელი.

ეროვნული ბანკი, ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის ძირითადი მიმართულებების შესაბამისად, კომერციულ ბანკებს განუსაზღვრავს განცხადებული და განაღდებული კაპიტალის მინიმალურად აუცილებელ ოდენობას, აგრეთვე ხელუხლებელი კაპიტალისა და რეზერვების შექმნის წესებს. არც ერთ ბანკს არა აქვს უფლება შეამციროს თავისი კაპიტალი და რეზერვები პაის (აქციების) უკუგამოსყიდვის ან სარეზერვო აქტივების განთავსების გზით, ეროვნული ბანკის წინასწარი წერილობითი თანხმობის და წესდებაში სათანადო ცვლილებების გარეშე.

ბანკის არც ერთ პარტნიორს ან ერთობლივად მოქმედ პარტნიორთა ჯგუფს არა აქვს უფლება ფლობდეს და განკარგავდეს წილის იმ რაოდენობას, რომელიც აღემატება განცხადებული თუ განაღდებული კაპიტალის 25 %-ს.

ბანკი უფლებამოსილია:

ა) ფლობდეს იურიდიული პირის საწესდებო კაპიტალის არა უმეტეს 20 %-ის შესაბამის წილს, თუ ბანკის წილი თვით ამ ბანკის ხელუხლებელი კაპიტალისა და რეზერვების ჯამური ოდენობის 15 %-ს არ აღემატება;

ბ) ეროვნული ბანკის წერილობითი ნებართვით, ბანკებს შეუძლიათ შექმნან ან შეიძინონ შვილობილი ორგანიზაციები, რომლებიც ეწევიან სხვა სახის საქმიანობას. ნებართვაში თითოეული შვილობილი ორგანიზაციის მიხედვით დათქმული უნდა იყოს საქმიანობის სახეობა, რომლის შესრულებაც მას შეუძლია. ამ შემთხვევაში, შვილობილი ორგანიზაციის საქმიანობა შეზღუდულია ნებართვაში დათქმული საქმიანობის სახეობით;

გ) მიიღოს წილი ბანკის მიერ გაცემული კრედიტის თანხის ასანაზღაურებლად. ამ დროს, ბანკმა უნდა გაასხვისოს წილი ამ უფლების შეძენიდან არა უგვიანეს 6 თვისა. განსაკუთრებულ შემთხვევაში, ეროვნულ ბანკს შეუძლია გააგრძელოს აღნიშნული ვადა; ზემოაღნიშნულ პუნქტებში მითითებული წილის ერთობლივი ღირებულება არ შეიძლება აღემატებოდეს ბანკის ხელუხლებელი კაპიტალისა და რეზერვების ჯამური ოდენობის 50 %-ს.

ბანკების შერწყმა, მიერთება ან გაყოფა შეიძლება მხოლოდ საქართველოს ეროვნული ბანკის წერილობითი თანხმობის მიღების შემდეგ.

თითოეულ ბანკს აქვს საკუთარი წესდება, რომელშიც აღინიშნება მისი საფირმო დასახელება, მისამართი, საქმიანობის მიზანი, სამეთვალყურეო საბჭოსა და და ადმინისტრაციის მმართველობის იურისდიქცია და უფლებამოსილებები, საწესდებო კაპიტალის ოდენობა, აქციების სახეობები, მოცულობა და ნომინალური ღირებულება, აგრეთვე, ხმების უფლება, აქციების მფლობელობიდან გამომდინარე. წესდებაში შეტანილი თითოეული ცვლილება ძალას იძენს ეროვნული ბანკის წინასწარი წერილობითი ნებართვის შემდეგ.

თითოეული ბანკის მართვა ხორციელდება შინაგანაწესით, რომელიც განსაზღვრავს:

ა) ბანკში ხელმძღვანელ თანამდებობაზე ასარჩევი და დასანიშნი პირების შესაბამისობას ეროვნული ბანკის მიერ კვალიფიკაციისა და გამოცდილების თვალსაზრისით დადგენილ კრიტერიუმებთან;

ბ) ბანკისა და მისი საოპერაციო ქვედანაყოფების ორგანიზაციულ და მართვის სტრუქტურას;

გ) თითოეული განყოფილების მოვალეობას;

დ) თანამშრომელთა უფლებამოსილებას.

ბანკის მმართველობის უმაღლესი ორგანოა პარტნიორთა საერთო კრება, რომელიც მოქმედებს კანონმდებლობის, წესდების შესაბამისად და ამტკიცებს სამეთვალყურეო საბჭოს, დირექტორატსა და სარევიზიო კომისიას.

სამეთვალყურეო საბჭო უზრუნველყოფს ბანკის საქმიანობის ხელმძღვანელობასა და ზედამხედველობას. კანონითა და წესდებით განსაზღვრულ შემთხვევებში, ბანკის მიერ განხორციელებულ საქმიანობაზე საჭიროა მისი წერილობითი თანხმობა.

დირექტორატი (გამგეობა) პასუხისმგებელია ბანკის საქმეების მართვასა და ფუნქციების შესრულებაზე.

სარევიზიო კომისია უწესებს ბანკს აღრიცხვისა და სააღრიცხვო კონტროლის შესაბამის წესებს; ახორციელებს დადგენილი წესის დაცვის ზედამხედველობას; ატარებს ბანკის ანგარიშებისა და ბუღალტრული ჩანაწერების რევიზიებს, თვალყურს ადევნებს ბანკის მიმართ გამოსაყენებელი კანონებისა და დადგენილებების დაცვას და მათი დაცვის შესახებ ანგარიშს წარუდგენს სამეთვალყურეო საბჭოს; გასცემს პასუხებს ბანკის სამეთვალყურეო საბჭოს შეკითხვებზე.

სამეთვალყურეო საბჭოს, გამგეობის, სარევიზიო კომისიის წევრების და მუშაობის რეგლამენტაციის საკითხებს აწესრიგებს კანონი.

ბანკის საბჭოს წევრს, მუშაკს, თანამშრომელს, აუდიტორს, აგენტს, კორესპონდენტს, საბჭოს თუ გამგეობის ყოფილ წევრს არა აქვთ უფლება დაუშვან ვინმე კონფიდენციალურ ინფორმაციასთან, გათქვან და გაავრცელონ ასეთი ინფორმაცია ან გამოიყენონ პირადი სარგებლობისათვის; აღნიშნული ინფორმაცია შეიძლება მიეცეს მხოლოდ ეროვნულ ბანკს, მისი ინსპექტორებისა და მის მიერ დანიშნული აუდიტორების ჩათვლით.

ცნობები იურიდიული და ფიზიკური პირების ოპერაციებისა და ანგარიშების შესახებ შეიძლება მიეცეთ თვით ანგარიშთა მფლობელებს, მათ ზემდგომებსა და წარმომადგენლებს. ასეთი ცნობები საგადასახადო სამსახურებს, სასამართლო და საგამოძიებო ორგანოებს მიეცემათ მხოლოდ სასამართლოს გადაწყვეტილებით.

თითოეული ბანკი, სხვა საკრედიტო დაწესებულება და მისი შვილობილი ორგანიზაცია ნიშნავს დამოუკიდებელ, გარეშე აუდიტორს ანგარიშგებისა და სწორად წარმოების, წლიური ანგარიშის შედგენის საქმეში დახმარების აღმოსაჩენად, აგრეთვე, ბანკის საფინანსო საანგარიშგებო საბუთების შესახებ აუდიტორული დასკვნის მისაღებად და ბანკის ან მისი შვილობილი ორგანიზაციის მოსამსახურის ნებისმიერი არაკეთილსინდისიერი მოქცევისა და ორგანიზაციულ-საგანმკარგულებლო ან საოპერაციო საქმიანობაში ნებისმიერი ისეთი დარღვევებისა და ხარვეზების შესახებ ეროვნული ბანკისათვის ინფორმაციის მისაწოდებლად, რომლებმაც შეიძლება ბანკს და მის შვილობილ ორგანიზაციას მატერიალური ზარალი მიაყენონ.

კანონით „საქართველოში კომერციული ბანკების საქმიანობის შესახებ“ დაწესებული ან მის შესაბამისად შემოღებული რიგი მოთხოვნების არაერთგზის ან მუდმივად დარღვევების შემთხვევაში, ეროვნულ ბანკს უფლება აქვს ბანკის ან საკრედიტო დაწესებულებების ოპერატიული მართვა გადასცეს დროებით ადმინისტრაციას, რათა შენარჩუნებულ, გამოსწორებულ ან ნორმალიზებულ იქნას ბანკის ან საკრედიტო დაწესებულების ფინანსური მდგომარეობა.

იმ შემთხვევაში, თუ დროებითი ბანკის საფინანსო მდგომარეობა ადმინისტრაციის მიზეზით გაუარესდა, მიყენებულ ზარალს სრულად ანაზღაურებს ეროვნული ბანკი.

განსაკუთრებულ შემთხვევაში, როცა საფრთხე ემუქრება მეანაბრეთა ან პარტნიორთა (აქციონერთა) ინტერესებს, ეროვნული ბანკი უფლებამოსილია შეუჩეროს ბანკს აქტიური ოპერაციები. თუ დროებითი ადმინისტრაციის მოქმედების ვადის (განსაზღვრავს ეროვნული ბანკი) განმავლობაში ან მისი დამთავრების შემდეგ აღმოჩნდება, რომ ბანკი გადახდის უნარს მოკლებულია, იგი გამოცხადდება გადახდის უუნაროდ და, კანონის შესაბამისად, მოხდება მისი ლიკვიდაცია.

„კომერციული ბანკების შესახებ“ კანონის მოკლე განხილვის შედეგად, შეგვიძლია კიდევ ერთხელ დავაფიქსიროთ, რომ ბანკი ეს არის დაწესებულება, რომელიც დასაქმებულია ფულადი ანაბრების ან სხვა საგადასახადო საშუალებათა მოზიდვით, აგრეთვე, თავის ხარჯზე კრედიტების გაცემით დაბრუნებადობის, ფასიანობის, უზრუნველყოფის და ვადიანობის პირობით. კანონისა და ნორმატიული აქტების თანახმად, ბანკის საქმიანობა მკაცრად უნდა კონტროლდებოდეს ეროვნული ბანკის მიერ, რაც ბანკის მეანაბრეებს, კლიენტებსა და თვით ბანკის პარტნიორებიც ბანკის არაკეთილსინდისიერი და უკანონო მოქმედებებისაგან დაიცავს.

დიმიტრი გაბუნია
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

შესავალი

საქართველოში კონსტიტუციური დებულებების ამოქმედებამ დღის წესრიგში დააყენა სამართლებრივი რეფორმის საკითხი, რის გარეშეც წარმოუდგენელია მძლავრი საკანონმდებლო ბაზის ჩამოყალიბება.

სამართლებრივი რეფორმის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი მონაპოვარია სამოქალაქო კოდექსი, რომელიც საბაზრო ეკონომიკის ფუნდამენტურ საკანონმდებლო აქტს წარმოადგენს. კოდექსმა საბანკო საქმიანობის სფეროც მოიცვა და ახლებურად მოახდინა მისი რეგლამენტაცია. ეს არც არის გასაკვირი, ვინაიდან საბაზრო მექანიზმის ჩამოყალიბების აუცილებელ პირობას წარმოადგენს საბანკო საქმიანობის თანამედროვე დონეზე აყვანა და შემდგომი განვითარება.

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ საქართველოს მემკვიდრეობად დარჩა დანგრეული საბანკო სისტემა ერთიანი მონოსტრუქტურით და მისთვის დამახასიათებელი ადმინისტრაციულ-მბრძანებლური ჩარევით. მიზანმიმართული და თანმიმდევრული რეფორმების წყალობით შესაძლებელი გახდა საბაზრო ეკონომიკისათვის გამოსადეგი საბანკო სისტემის ჩამოყალიბება, რაც არ გამორჩენია სამოქალაქო კოდექსის ფართო არეალს და ეს მეტად მნიშვნელოვანი სფერო აბსოლუტურად ახლებურად მოიაზრა, გაითვალისწინა რა ისეთი საბანკო ურთიერთობები, რომელიც ადრე მოქმედი სამოქალაქო კანონმდებლობისთვის სრულიად უცნობი იყო.

ერთ-ერთი ასეთი სიახლეა საბანკო გარანტიების სამართლებრივი რეგულირება, რომლის გარეშეც შეუძლებელია საბანკო საქმიანობის განხორციელება, ვინაიდან კრედიტების გაცემა სწორედ რომ ამ საკითხთან არის დაკავშირებული. ახალმა სამოქალაქო კოდექსმა გაითვალისწინა რა ამ ურთიერთობის რეგულირება, შეუქმნა სამართლებრივი ფუნდამენტი მისი გამოყენებისთვის.

ზემოაღნიშნული საკითხი აქტუალურია იმდენად, რამდენადაც იგი საერთაშორისო სავაჭრო სამართალშიც გამოიყენება. დღევანდელ პირობებში, როცა მოხდა საქართველოს ევროსაბჭოში გაწევრიანება და ჩაეყარა საფუძველი ევროპის ქვეყნებთან ინტეგრაციას, საბანკო გარანტიების სამართლებრივი რეგულირება უდავოდ აუცილებელი ელემენტია ქვეყნებს შორის საფინანსო-ეკონომიკური ურთიერთობების დასამყარებლად.

საგარანტიო ოპერაციების განხორციელება რეგლამენტირებულია სამოქალაქო კოდექსის 879-890 მუხლებით. საგარეო ეკონომიკური ურთიერთობის სფეროში ისინი რეგულირდებიან საერთაშორისო სავაჭრო პალატის მიერ დადგენილი უნიფიცირებული წესებით გარანტიების შესახებ.

თავი პირველი

საბანკო გარანტია და მისი განვითარების პერსპექტივები

საბანკო გარანტია არის ვალდებულების ერთ-ერთი სახე, ხოლო ვალდებულება თავისი ბუნებით დროებითი ურთიერთობაა, რომელიც უნდა შეწყდეს. ვალდებულების შეწყვეტის ნორმალური საშუალებაა მისი შესრულება. მათი უმეტესი ნაწილი სრულდება ნებაყოფლობით და სათანადოდ. ამასთან კრედიტორს გააჩნია არსებითი ინტერესი იმაში, რომ იგი დარწმუნებული იყოს ვალდებულების შესრულებაში და ამავე დროს მაქსიმალურად ნაკლები ზარალი განიცადოს ვალდებულების შეუსრულებლობის შემთხვევაში. აქედან გამომდინარე, კრედიტორი დაინტერესებულია იმაში, რომ აიძულოს მოვალე ჩააყენოს მისთვის ისეთ არახელსაყრელ პირობებში, რომლის შედეგადაც იგი ჯეროვნად და კეთილსინდისიერად შეასრულებს ვალდებულებას. სწორედ ამ მიზანს ემსახურება სხვადასხვა საშუალებები, რომლებიც უზრუნველყოფენ ვალდებულების შესრულებას: გირაო, რწმუნებულება, დაზღვევა და ა.შ. აქ დასახელებული ვალდებულებანი დამატებით (აქცესორულ) ხასიათს ატარებენ, რომლებიც ძირითად ვალდებულებას ემსახურებიან. რაც შეეხება საბანკო გარანტიას, იგი დამოუკიდებელია ძირითადი ვალდებულებისაგან და აქცესორულ ხასიათს არ ატარებს.

საბანკო გარანტია (რწმუნებულება) ნიშნავს, იმას რომ ბანკი, კლიენტის მიერ სესხის დროულად არგადახდის შემთხვევაში იღებს ვალდებულებას თვითონ იკისროს მისი გადახდა. გარანტია წარმოადგენს ვალდებულებას, რომელიც ფულადი ფორმითაა გამოხატული, თუ კანონით ან ხელშეკრულებით სხვა რამ არ არის გათვალისწინებული კრედიტორის წინაშე მოვალე და გარანტი (რწმუნებული) პასუხს აგებენ სოლიდარულად. გარანტია ატარებს სასწრაფო და უპირობო ხასიათს, კრედიტორის უფლება არა აქვს უარი თქვას მასზე დაკისრებულ ვალდებულებაზე. თავისი ორგანიზაციულ-ეკონომიკური სახეებით საბანკო გარანტიები მეტად მრავალფეროვანია. შევეხებით მხოლოდ ზოგიერთ მათგანს.

რეალიზაციის საშუალების მიხედვით გარანტიები იყოფა პირობით და უპირობო გარანტიებად.

უპირობო გარანტიის წარდგენის დროს ბანკი როგორც წესი იყენებს შემდეგ ფორმულირებას: ,,უსიტყვოდ ვიძლევით გადახდის გარანტიას კლიენტის ყოველგვარი პრეტენზიის გათვალისწინების გარეშე, რომლის დავალებითაც ბანკმა გასცა გარანტია.”

პირობითი გარანტიის დროს ბანკი საგარანტიო შემთხვევის დადგომისას იხდის მხოლოდ განსაზღვრულ მომენტში, ე. ი. დოკუმენტური დამოწმებისას, რომ კლიენტის პარტნიორმა შეასრულა ყველა სახელშეკრულებო პირობები, ან ყველა ვალდებულება კონტრაქტის მიხედვით, ანდა დოკუმენტურად დაამტკიცა, რომ კლიენტმა, რომლის გადასახდელიც გარანტირებულია ბანკის მიერ, არ შეასრულა თავისი ვალდებულებანი.

გარანტიის ერთ-ერთ ნაირსახეობას ვხვდებით აგრეთვე ,,მეწარმეთა შესახებ” კანონში, კერძოდ 11.6 მუხლში, სადაც ნათქვამია, რომ თუ სავაჭრო წარმომადგენელი ან კომისიონერი წინასწარ წერილობით ივალდებულებენ, რომ თავდებად დადგებიან გარიგებიდან გამომდინარე ვალდებულებების შესრულებისათვის, მაშინ მათ შეუძლიათ მოითხოვონ სპეციალური გასამრჯელო ვალდებულების შესრულებისათვის - თავდებად ყოფნის პროვიზია (სათავდებო პროვიზია). ვალდებულება შეიძლება აღებულ იქნეს მხოლოდ კონკრეტული გარიგებისთვის და კონკრეტულ მხარეებთან. სათავდებო პროვიზიის მოთხოვნის უფლება წარმოიშობა გარიგების დადებისთანავე. ფაქტიურად ეს არის დელკრედერე ხელშეკრულება, რომელიც არის საგარანტიო (გარანტიის) ხელშეკრულების ერთ-ერთი ნაირსახეობა. იგი გამოიყენება სავაჭრო წარმომადგენლის და კომისიონერის მონაწილეობით წარმოშობილ ურთიერთობებში. სავაჭრო წარმომადგენელი ან კომისიონერი თავდებად დგებიან საწარმოს ან კომიტეტის წინაშე, რომ მესამე პირი (კლიენტი), კომისიონერის სახელშეკრულებო პარტნიორი შეასრულებენ დადებული გარიგებით ნაკისრ ვალდებულებებს.

ამრიგად, დელკრედერე არის კლიენტის გადახდისუნარიანობის გარანტია. ასეთი ვალდებულება წერილობით უნდა გაფორმდეს.¹

კლასიკური რომის სამართალი იცნობდა საბანკო გარანტიის ანალოგიურ უზრუნველყოფას, რომელსაც receptum argentarii ერქვა. ეს იყო არაფორმალური შეთანხმება, რომლის მიხედვითაც ბანკირი იღებდა ვალდებულებას თავისი კლიენტის წინაშე გადაეხადა მისი ვალი მესამე პირისათვის. ამ შეთანხმების მიხედვით ბანკირი (argentari) არ ხდებოდა მესამე პირის მოვალე: მესამე პირი რჩებოდა მხოლოდ ბანკირის კლიენტის კრედიტორად. თუ მოვალეს არ გააჩნდა სახსრები გადახდისათვის, მაშინ იგი სთავაზობდა თავისი ბანკირის მომსახურებას, რომელთანაც მოვალეს ჰქონდა შეთანხმება დადებული. თუ ბანკირი უარს ამბობდა გადახდაზე, კლიენტი ღებულობდა სასარჩელო დაცვას (actio receptia). აქტის ეს ფორმა უდავოდ შეიძლება ჩაითვალოს საბანკო გარანტიის ისტორიულ წინამორბედად.

თუ ბანკს უხდება შეასრულოს ვალდებულება თავის რესურსების გამოყენებით, მაშინ მისი საგარანტიო ვალდებულებანი (გათვალისწინებული არაბალანსურ ანგარიშებზე) გადაფორმდება კრედიტად (გათვალისწინებული ბალანსურ ანგარიშზე). რაც ნიშნავს იმას, რომ საგარანტიო საქმიანობის დამთავრების შემდეგ თავისთავად გრძელდება ურთიერთობა უშუალოდ კლიენტსა და ბანკს შორის და ბანკის მიერ თანხა კლიენტისათვის კრედიტად გადაიქცევა. რისკი, რომელიც დაკავშირებულია გარანტიის გაცემის დროს კომერციული ბანკების მიერ, ანალოგიურია იმ რისკისა, რომელიც არსებობს კრედიტის გაცემის დროს.

ასევე მრავალფეროვნებით ხასიათდება საბანკო გარანტიის ფორმები. მათ დახასიათებას ამჯერად აქ არ შევუდგებით, მხოლოდ იმას აღვნიშნავთ, რომ პრაქტიკაში ხშირად გამოყენებადი ფორმებია იპოთეკა, გირაო, რწმუნებულება, კრედიტის დაზღვევა და ა.შ. საბანკო გარანტიის ფორმებმა ყველაზე დახვეწილი სახე საფრანგეთის საბანკო პრაქტიკაში მიიღო.

თავი მეორე

საბანკო გარანტია საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მიხედვით

საბანკო გარანტია სამოქალაქო კოდექსში განხილულია ცალკე ქვეთავად, ვინაიდან იგი მთელი რიგი სპეციფიკური თვისებებით ხასიათდება და განსხვავდება უზრუნველყოფის სხვა საშუალებებისაგან. რუსულ სამოქალაქო კოდექსში იგი შეტანილია ვალდებულების უზრუნველყოფის სხვა საშუალებებთან ერთად ვალდებულებითი სამართლის ზოგად ნაწილში.

საბანკო გარანტიის მომცველი ნორმების ანალიზის დროს შემდეგი ძირითადი მიმართულებები იკვეთება.

ა) საბანკო გარანტიის ცნება (879) - საბანკო გარანტიის ძალით ბანკი, სხვა საკრედიტო დაწესებულება ან სადაზღვევო ორგანიზაცია (გარანტი), სხვა პირის (პრინციპალის) თხოვნით კისრულობს წერილობით ვალდებულებას, რომ ნაკისრი ვალდებულების შესაბამისად გადაუხდის პრინციპალის კრედიტორს (ბენეფიციარს) ფულადი თანხის გადახდის შესახებ ბენეფიციარის წერილობითი მოთხოვნის საფუძველზე.

ზემოაღნიშნული მუხლის ანალიზისას შეიძლება ითქვას, რომ საბანკო გარანტია წარმოადგენს ვალდებულების უზრუნველყოფის სრულიად ახალ საშუალებას, რომელიც უცნობი იყო აქამდე მოქმედი სამოქალაქო კანონმდებლობისათვის. საბანკო გარანტია არსებითად განსხვავდება რწმუნებულებისაგან, რომელიც ყველაზე ახლოს დგას მასთან თავისი იურიდიული ბუნებით. რწმუნებულება წარმოიშობა ხელშეკრულებისაგან როგორც ორი მხარის ნების გამოვლინების რეზულტატი - მარწმუნებლისა და კრედიტორის ძირითადი ვალდებულების მიხედვით, მაშინ როცა საბანკო გარანტია წარმოადგენს გარანტის ცალმხრივი ნების გამოვლინებას და, შესაბამისად, გამოიყენება ცალმხრივი გარიგების ფორმით. საბანკო გარანტიის გარიგება დადებულ უნდა იქნეს უბრალო წერილობითი ფორმით, წინააღმდეგ შემთხვევაში იგი ბათილად ჩაითვლება. საბანკო გარანტიის სპეციფიკური ნიშანია ასევე ის, რომ გარანტის სახით შეიძლება გამოვიდეს მხოლოდ სპეციალური სუბიექტი - იურიდიული პირი, რომელსაც საბანკო ან სადაზღვევო საქმიანობის განხორციელებაზე ლიცენზია გააჩნია.

საბანკო გარანტიიდან გამომდინარე ვალდებულების სუბიექტური შემადგენლობის ანალიზისას, კანონმდებელმა გამოიყენა საერთაშორისო პრაქტიკაში ცნობილი ტერმინები, რომელიც რომის სამოქალაქო სამართლიდან არის ნასესხები:

ბენეფიციარი - ე. ი. ძირითადი მევალის კრედიტორი, რომელსაც გააჩნია თანხის მოთხოვნის უფლება გარანტისაგან იმ შემთხვევაში, როცა საგარანტიო პირობების დაცვისას ძირითადი მევალე არ ასრულებს თავის ვალდებულებას;

პრინციპალი - ე. ი. ძირითადი მოვალე, რომლის ვალდებულება უზრუნველყოფილია კრედიტორის წინაშე გარანტის საგადასახადო ვალდებულებით.

გარანტი - ე. ი. პირი, რომელიც იღებს ვალდებულებას გადაიხადოს ხელშეკრულებით გათვალისწინებული თანხა ბენეფიციარის წერილობითი მოთხოვნის საფუძველზე.

ბ) პრინციპალის ვალდებულების უზრუნველყოფა საბანკო გარანტიის საშუალებით (880.1) - საბანკო გარანტიას, როგორც ძირითადი ვალდებულების უზრუნველყოფის საშუალების, მიზანია დაიცვას ბენეფიციარი იმ რისკისაგან, რომელიც დაკავშირებულია ვალდებულების არაჯეროვნად, ან საერთოდ შეუსრულებლობასთან და აქედან გამომდინარე პრინციპალისათვის უპირატესობის მინიჭებასთან ბენეფიციარის სხვა პარტნიორებთან მიმართებაში.

პირი, რომელიც დაინტერესებულია საბანკო გარანტიის გაცემაში უპირველეს ყოვლისა არის პრინციპალი, რომლის თხოვნის საფუძველზეც ხდება მისი გაცემა და კანონის მიხედვით იგი ამისათვის უხდის გარანტს დათქმულ ანაზღაურებას (880.2). ანაზღაურების გადახდის წესის და პირობების არარსებობისას გარანტს მაინც აქვს უფლება მოითხოვოს პრინციპალისაგან გადაიხადოს ანაზღაურება გაწეული გარანტიისათვის ფასით, რომელიც ანალოგიურია გარანტიის გაცემისათვის დაწესებულ ჩვეულებრივ ანაზღაურებასთან.

გ) საბანკო გარანტიის დამოუკიდებლობა ძირითადი ვალდებულებისაგან (881-ე მუხლი) საბანკო გარანტიის ძირითადი განმასხვავებელი ნიშანი რწმუნებულებასთან მიმართებაში არის ის, რომ იგი ატარებს ძირითადი ვალდებულებისაგან დამოუკიდებელ, ავტონომიურ ხასიათს, მაშინ როცა რწმუნებულება არის აქცესორული ვალდებულების სახე. ზემოაღნიშნული თვისებიდან გამომდინარე გარანტი მოკლებულია გარანტიის მიხედვით გათვალისწინებული თანხის გადახდაზე უარის თქმას, იმ შემთხვევაშიც, როცა ძირითადი ვალდებულება შესრულებულია ნაწილობრივ ან საერთოდ ძალადაკარგულია, გარანტი ვალდებულია შეასრულოს თავისი ვალდებულება - ე. ი. გადაიხადოს დათქმული თანხა საბანკო გარანტიის მიხედვით. მაშასადამე, საბანკო გარანტიაში ძირითადი ვალდებულების მითითება არ არის აუცილებელი, ხოლო იმ შემთხვევაში როცა ასეთი სახის ვალდებულებაზე არსებობს მითითება, ეს არანაირ გავლენას არ ახდენს გარანტის ვალდებულების დამოუკიდებელ ხასიათზე.

დ) საბანკო გარანტიის გამოთხოვის დაუშვებლობა - მოცემული ნორმა (882-ე მუხლი) ატარებს დისპოზიციურ ხასიათს. გარანტი უფლებამოსილია დამოუკიდებლად განსაზღვროს, იყოს თუ არა გარანტია გამოუთხოვარი ან კიდევ რა პირობებში შეწყვეტს იგი გარანტიით გათვალისწინებული პირობების შესრულებას. თუ ბენეფიციარისათვის ცნობილია გარანტიის გამოთხოვის დასაშვებობა, მან უნდა იცოდეს ასევე ის პირობები, რომელიც მის შეწყვეტასთან არის დაკავშირებული. ეს გარემოება გარანტიის ტექსტში უნდა იქნეს მითითებული, წინააღმდეგ შემთხვევაში გარანტია გამოუთხოვრად ჩაითვლება.

ე) საბანკო გარანტიაზე უფლების გადაცემის დაუშვებლობა - (883-ე მუხლი) ეს ნორმა ადგენს გამონაკლისს საერთო წესიდან, როცა დაშვებულია უფლების გადაცემა. ბენეფიციარი უფლებამოსილი არ არის სხვას გადასცეს გარანტიით სარგებლობის უფლება, გარდა იმ შემთხვევებისა, როცა გარანტი თანხმობას აცხადებს ამაზე, რაც მითითებული უნდა იყოს საგარანტიო ტექსტში.

ვ) საბანკო გარანტიას ძალაში შედის ბენეფიციარისათვის იმ დოკუმენტის გადაცემის მომენტიდან, რომელშიც საგარანტიო ვალდებულება არის მოცემული (884-ე მუხლი).

ზ) მოთხოვნის წარდგენა საბანკო გარანტის მიხედვით - გარანტის ვალდებულება თანხის გაზრდის შესახებ წარმოიშობა შესაბამისი წერილობითი მოთხოვნის საფუძველზე, რომელსაც თან ერთვის ის დოკუმენტები, რომლებიც ამტკიცებენ გარანტიის მოთხოვნის უფლებას (885-ე მუხლი).

გარანტი, რომელსაც ბენეფიციარის წინააღმდეგ მოთხოვნის წაყენების უფლება არა აქვს, (გამომდინარე გარანტირებული ვალდებულებიდან) ასეთ შემთხვევაში ფლობს შესაძლებლობას წინასწარ განსაზღვროს ის ფაქტი, ან ფაქტობრივი მდგომარეობა, რომელზეც წარმოიშობა ბენეფიციარის მოთხოვნის უფლება. ასეთი შესაძლებლობა რეალიზდება გარანტის მიერ იმ დოკუმენტების მოთხოვნის უფლებით, რომელიც უნდა წარადგინოს ბენეფიციარმა, რათა მიიღოს გარანტირებული თანხა. ასეთი რბილი იურიდიული კონსტრუქცია აძლევს გარანტს შესაძლებლობას წინასწარ გაითვალისწინოს თავისი რისკის მოცულობა, რომელიც გადახდასთან არის დაკავშირებული.

გარანტისათვის წარსადგენი დოკუმენტები შეიძლება გამოიხატოს ექსპერტის დასკვნაში, კრედიტორისა და მოვალის ერთობლივი ოქმით ძირითადი ვალდებულების შესახებ, სასამართლო გადაწყვეტილება, საფინანსო დოკუმენტები და ა.შ.

ბენეფიციარის მოთხოვნა აუცილებლად წერილობითი ფორმით უნდა იყოს (885.1) ფორმულირებული. ამასთან მასში მითითებული უნდა იყოს იმ დარღვევების შესახებ, რომელიც პრინციპალის მიერ არის განხორციელებული. ბენეფიციარის მოთხოვნა ყველა აუცილებელი დოკუმენტით, წარდგენილ უნდა იქნეს გარანტისათვის გარანტიაში გათვალისწინებული ვადის გასვლამდე (885.2) მითითებული პირობა შესრულებულად ჩაითვლება იმ შემთხვევაშიც, როცა შესაბამისი დოკუმენტები ჩაბარდება ორგანიზაციას გარანტისათვის მისი გადაგზავნის მიზნით, საგარანტიო ვადის დადგომიდან 24 საათით ადრე.

თ) გარანტის ის ვალდებულებები, რომელიც წარმოიშობა ბენეფიციარის მოთხოვნის განხილვის დროს (886-ე მუხლი) - გარანტი ვალდებულია მოთხოვნის მიღების შემდეგ დაუყოვნებლივ შეატყობინოს პრინციპალს ამის შესახებ (ე. ი. საფუძვლიანია თუ არა წარდგენილი მოთხოვნა). ეს გარემოება მაქსიმალურად ამცირებს შესაძლო მოლაპარაკების დროს, რომელიც დაკავშირებულია გადახდის განხორციელებასთან და მოთხოვნის განხილვასთან. ამასთან კანონი არ ითვალისწინებს არანაირ ნეგატიურ შედეგებს გარანტიისათვის, რომელიც ამ ვალდებულების შეუსრულებლობას შეიძლება მოჰყვეს.

ვადა, რომელშიც გარანტი წყვეტს საკითხს გარანტიაში გათვალისწინებული თანხების გაცემა - არგაცემის შესახებ არ უნდა აღემატებოდეს ვადას, რომელიც პრაქტიკულად აუცილებელია იმისათვის, რომ შემოწმდეს მოთხოვნის შესაბამისობის საკითხი გარანტიის პირობებთან. წინააღმდეგ შემთხვევაში გარანტი ჩაითვლება ისეთ სუბიექტად, რომელმაც არ შეასრულა დროულად ვალდებულების შესრულება და მას დაეკისრება ზიანის ანაზღაურების პასუხისმგებლობა.

გარანტის მიერ მოთხოვნის შესაბამისობის შემოწმების დროს, მასზე გონივრული მზრუნველობის გამოუჩენლობის შემთხვევაში იგი კარგავს პრინციპალის მიმართ რეგრესის განხორციელების უფლებას (886.2).

ი) გარანტის მიერ ბენეფიციარის მოთხოვნაზე უარის თქმა (887, 1, 2) - საბანკო გარანტიის ავტონომიური, დამოუკიდებელი ხასიათი ყველაზე მკაფიოდ ვლინდება იმ გარემოებების განსაზღვრაში, რომელიც ათავისუფლებს გარანტს გადახდის შესრულების ვალდებულებისაგან გარანტიის მიხედვით. თავდებობისაგან განსხვავებით, გარანტს შეუძლია უარი უთხრას ბენეფიციარს მისი მოთხოვნის დაკმაყოფილებაზე, თუ ის არ შეესაბამება გარანტიაში გათვალისწინებული გარემოებებს, მაშინ როცა უფლება გააჩნია კრედიტორის მოთხოვნის წინააღმდეგ წამოაყენოს მოთხოვნები, დაფუძნებულ ვალდებულებაზე, რომელიც უზრუნველყოფილია თავდებობით.

ზემოაღნიშნული ნორმის მე-2 პუნქტი მოწოდებულია აღიკვეთოს ისეთი მდგომარეობა, როცა პრინციპალს ორმაგად უხდება გადახდა ერთის მხრივ - ბენეფიციარისათვის, ძირითადი ვალდებულების შესრულებასთან დაკავშირებით და გარანტისათვის რეგრესის სახით. მაგრამ კანონი არ შეიცავს მკაფიოდ გამოხატული პრინციპალის საგარანტიო ინტერესებს იმ შემთხვევაში, თუ ბენეფიციარი, რომელმაც მიიღო სათანადო შესრულება პრინციპალისაგან, დაჟინებით მოითხოვოს საბანკო გარანტიის მიხედვით გათვალისწინებულ შესრულებასაც. სრულიად ლოგიკურია ამ შემთხვევაში იმის წარმოდგენა, რომ პრინციპალს უნდა გააჩნდეს უფლება მოსთხოვოს ბენეფიციარს იმ თანხის დაბრუნება, რომელიც აღემატება ძირითადი ვალდებულებით მისაღებ თანხას, მაგრამ კანონი არ შეიცავს ასეთ მოთხოვნას. რაც შეეხება იმ ნორმების გამოყენებას, რომლებიც ადგენენ უსაფუძვლოდ შეძენილი ქონების გამოთხოვის წესებს, ამ შემთხვევაში შეუძლებელია მათი გამოყენება, რამდენადაც ბენეფიციარი ღებულობს შესრულების გარანტიას პრინციპალისაგან იმ საფუძვლებით, რომელიც შესაბამისი გარიგებით არის დადგენილი.

იმ შემთხვევაში, როცა გარანტიისათვის ცნობილი გახდა ძირითადი ვალდებულების შესრულება მთლიანად ან ნაწილობრივ, ან კიდევ მისი ბათილობა, იგი ვალდებულია შეატყობინოს ამის შესახებ ბენეფიციარსა და პრინციპალს. ასეთი შეტყობინების შემდეგ ბენეფიციარის ხელმეორე მოთხოვნა ექვემდებარება გარანტის მიერ მის დაკმაყოფილებას.

კ) გარანტის ვალდებულების ფარგლები (888) - ბენეფიციარისათვის საგარანტიო თანხის გადახდა არ წარმოადგენს გარანტის პასუხისმგებლობის რეზულტატს, რომელიც ძირითადი ვალდებულების შეუსრულებლობას მოყვება, (მაგ. თავდებობისას) შესაბამისი თანხის გადახდით, გარანტი ასრულებს დამოუკიდებელ ვალდებულებას. ამასთან თანხის რაოდენობა, რომელიც ბენეფიციარისათვის არის დადგენილი საბანკო გარანტიის მიხედვით, არ არის დამოკიდებული პრინციპალის პასუხისმგებლობის მოცულობაზე და უნდა განისაზღვროს თვით გარანტიის ტექსტში. გარანტის მიერ თავისი ვალდებულებების შეუსრულებლობა ან არაჯეროვანი შესრულება იწვევს ბენეფიციარის მიმართ მიყენებული ზიანის ანაზღაურებას. ზიანის ოდენობა შეიძლება შემოიფარგლოს თანხით, რომელზეც გაცემულია გარანტია, რაც გათვალისწინებული უნდა იყოს გარანტიის ტექსტში, წინააღმდეგ შემთხვევაში მიყენებული ზიანი სრული მოცულობით ანაზღაურდება.

ლ) საბანკო გარანტიის შეწყვეტის პირობები: (889, 1,2)

ა. იმ თანხის გადახდით, რომელზეც გაიცა გარანტია;

ბ. გარანტიაში განსაზღვრული ვადის გასვლით;

გ. ბენეფიციარის მიერ გარანტიიდან გამომდინარე თავის უფლებებზე უარის თქმისა და მათი გარანტისათვის დაბრუნებისას.

ამასთან კანონი ავალდებულებს გარანტს, რომ მან დროულად შეატყობინოს პრინციპალს გარანტიის შეწყვეტის შესახებ (889, 2).

ზემოაღნიშნული ნორმის ანალიზისას შეიძლება ითქვას, რომ ბენეფიციარისთვის თანხის გადახდა, რომელზეც გაცემულია გარანტია, - წყვეტს გარანტის ვალდებულებას იმ შემთხვევაში, როცა გადახდა მოხდა ამ უკანასკნელის ხარჯზე. შესაბამისი თანხის გადახდა პრინციპალის ხარჯზე არ იწვევს გარანტიის ავტომატურად შეწყვეტას.

ბენეფიციარი უფლებამოსილია ნებისმიერ მომენტში, ცალმხრივად უარი თქვას გარანტიის მიხედვით მოთხოვნის უფლებაზე. ამ შემთხვევაში საგარანტიო ვალდებულება ითვლება შეწყვეტილად გარანტის მიერ სპეციალური დოკუმენტის მიღებით, რომელშიც არაორაზროვნად არის გამოხატული გარანტიის მოქმედების შეწყვეტა.

მ) გარანტის რეგრესული მოთხოვნის უფლება პრინციპალის მიმართ (890) გარანტის მიერ საგარანტიო ვალდებულების შეუსრულებლობა თავისთავად არ გულისხმობს გარანტის მიერ პრინციპალის მიმართ რეგრესული მოთხოვნის უფლების წარმოშობას შესაბამის თანხაზე. მას საფუძვლად შეიძლება დაედოს პრინციპალისა და გარანტის სპეციალური ხელშეკრულება, რომლის შესასრულებლადაც გაიცა გარანტია და რომელშიც უნდა იქნეს გათვალისწინებული რეგრესის წარმოშობისა და რეალიზაციის პირობები, ასევე პრინციპალის პასუხისმგებლობის საზღვრები. ასეთი სახის შეთანხმების არარსებობისას გარანტს უფლება არა აქვს წარუდგინოს პრინციპალს რეგრესული მოთხოვნა. მე-2 პუნქტის თანახმად, ასეთი შეთანხმების არსებობის დროსაც გარანტს შეუძლია დაკარგოს რეგრესული ანაზღაურების მოთხოვნა, თუ მან გადახდა განახორციელა გარანტის პირობების შეუსაბამოდ ან აშკარა დარღვევით. ასეთ მდგომარეობაში აღმოჩენილი გარანტს კანონი აძლევს შესაძლებლობას დაიბრუნოს თანხა - უსაფუძვლო შენაძენის დაბრუნების მარეგულირებელი ნორმების შესაბამისად. ზემოაღნიშნული გარემოებანი მოქმედებს იმ შემთხვევაშიც, თუ ხელშეკრულებით სხვა რამ არ არის გათვალისწინებული (890.2).

თავი მეოთხე

საბანკო გარანტიის ხელშეკრულება

საბანკო გარანტიაზე საუბრისას აუცილებელ მომენტს წარმოადგენს წმინდა იურიდიული მომენტი - საგარანტიო ხელშეკრულება.

გარანტიის ხელშეკრულება დადებული უნდა იყოს წერილობით, მიუხედავად იმისა, თუ რა შემადგენლობით არის იგი ჩამოყალიბებული. საერთო წესისაგან განსხვავებით, რომელიც დაკავშირებულია უბრალო წერილობითი ფორმის დაუცველობით გამოწვეულ შედეგებზე, გარანტიის ხელშეკრულების ზეპირობა გამოიწვევს მის ბათილობას. კომერციულ პრაქტიკაში გარანტია ზოგჯერ ფორმდება გარანტიის მიერ საგარანტიო წერილის გაგზავნით კრედიტორთან, ხოლო ზოგჯერ ორმხრივი დოკუმენტის ხელმოწერით.²

საგარანტიო წერილი იშიფრება, როგორც დოკუმენტი, რომელიც ადასტურებს გარანტსა და ბანკკრედიტორს შორის ხელშეკრულებას, ვინაიდან გადახდის არარეალურობის შემთხვევაში გარანტიის მიხედვით კრედიტორს შეუძლია მიიღოს ეს წერილი, ამასთან უნდა არსებობდეს იმის მტკიცებულება, რომ ვალდებულება უზრუნველყოფილია სწორედ მოცემული გარანტიით. ასეთ მტკიცებულებად შეიძლება ჩაითვალოს კრედიტორის პასუხი, ან კონკრეტულ გარანტიაზე მითითება ძირითად ვალდებულებაში.

გარანიტიის ხელშეკრულების ნამდვილობისთვის აუცილებელია ხელშეკრულების საგნის, ოდენობის და დაბრუნების კონკრეტული ვადების ზუსტი განსაზღვრა, ასევე არსებით მომენტს წარმოადგენს საკითხი იმის შესახებ, თუ კონკრეტულად რომელი ხელშეკრულებები და რა თანხაზეა გარანტირებული, ასევე გარანტიის მოქმედების ვადა.

საბანკო გარანტიები თანამედროვე პერიოდში გავრცელებულია გარანტისა და ბენეფიციარის ერთობლივი დოკუმენტის საფუძველზე. ზოგიერთი ხელშეკრულების დადებაში მონაწილეობის მისაღებად რთავენ მოვალეებს, ე. ი. ხელშეკრულება ხდება სამმხრივი. ხშირად ასეთი სახის გარიგებას მხარეები ურთავენ უშუალო გარანტიასაც (საგარანტიო ვალდებულებას), რომელიც მის განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენს. გარანტიის ხელშეკრულების დადება წარმოშობს ურთიერთუფლებამოვალეობებს არა მარტო კრედიტორსა და გარანტს შორის, არამედ გარანტსა და მოვალეს შორისაც.

გარანტიის გაცემა ანაზღაურებადი ხასიათისაა. როგორც წესი გარანტი კისრულობს ვალდებულებას პასუხი აგოს კრედიტორის წინაშე იმ ვალდებულებებზე, რომელიც მოვალეს აქვს ნაკისრი. აქედან თავისთავად გამომდინარეობს, რომ მათ (ე. ი. გარანტსა და დებიტორს შორის) გარანტიამდე გარკვეული ურთიერთობა ჰქონდათ. მითითებული ურთიერთობები არ არის აუცილებელი სამართლებრივი ხასიათის იყოს. რწმუნებულებას საფუძვლად შეიძლება დაედოს ახლობლის დახმარება. ამასთან ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ, რომ გარანტიის გაცემა წარმოადგენს მეწარმეობის ერთ-ერთ ფორმას, ამიტომ გათვალისწინებულია მის გაცემაზე გარკვეული თანხის გადახდა. ჩვეულებრივ ასეთი გადახდა ხორციელდება გასაცემი გარანტიის მთელი თანხიდან პროცენტების დარიცხვით. ეს გასაგებიცაა, ვინაიდან ეკონომიკური თვალთახედვით გარანტია სხვა არაფერია, თუ არა კლიენტის დაკრედიტება.

ბანკის მომსახურეობა გარანტის გაცემისათვის შეიძლება ანაზღაურდეს როგორც გარანტის გაცემამდე, ასევე მისი შესრულების შემდეგ.

საბანკო გარანტიის გაცემისას ბანკმა გარკვეულ გარემოებებს უნდა მიაქციოს ყურადღება. გარანტიის ფორმიდან გამომდინარე, ბანკი გარანტიის გაცემისას ითხოვს დოკუმენტებს, რომლებიც გაცემის აუცილებლობას წარმოშობს (თამასუქის ორიგინალები, კონტრაქტები და ა.შ.) ასევე დოკუმენტები, რომლებიც ადასტურებენ კლიენტის ფინანსურ სიმყარეს და თავისი ვალდებულებების შესრულების შესაძლებლობას.³ 

შეამოწმებს რა ბანკი ზემოხსენებულ დოკუმენტებს წყვეტს საკითხს მისაღებია თუ არა მისთვის გარანტიის გაცემა და საკითხის დადებითად გადაწყვეტის შემთხვევაში ადგენს საგარანტიო ვალდებულებას, რომელიც შემდეგ ძირითად პირობებს შეიცავს:

1. იმ ბანკი-გარანტის, კლიენტის სახელწოდება, ვისი რწმუნებითაც გაიცემა გარანტია, აგრეთვე პირები, რომლის სასარგებლოდაც გაიცემა იგი;

2. ბანკის ვალდებულება გადაიხადოს გარკვეული თანხა საგარანტიო შემთხვევის დროს;

3. ვალდებულების არსი, ან გარანტიის საგანი, ე. ი. მითითება რა შემთხვევებზე ვრცელდება გარანტია. იმ ხელშეკრულებებზე ან კონტრაქტზე მითითება, რომლის საფუძველზეც წარმოიშობა ვალდებულება;

4. გარანტიის პასუხისმგებლობის დადგომის მომენტი, რომელიც დადგენილი უნდა იყოს გარკვეული თარიღით, ან მოვლენით;

5. გარანტიის თანხა;

6. გადასახდელი გარანტიაზე (გარანტად წარდგენაზე საკომისიო, მისი შეცვლა, ავიზირება, ანულირება);

7. პირობითი ან უპირობო გარანტიის ვალდებულების განხორციელების გადახდა;

8. გარანტიის ვადის გასვლის თარიღი.

ხელშეკრულება შეიძლება ითვალისწინებდეს დამატებით პირობებს, როგორიცაა სასამართლოს განსაზღვრა, რომელმაც საჭიროების შემთხვევაში უნდა განიხილოს სადავო საკითხები გაცემულ გარანტიაზე. მხარის განსაზღვრა, რომელიც გარანტიასთან დაკავშირებული ხარჯების გადახდას კისრულობს და ა.შ.

სათანადო დონეზე გაფორმებული და ხელმოწერილი საგარანტიო ვალდებულებანი შემდეგი რეკვიზიტების მიხედვით რეგისტრირდება:

ა) გარანტიის ნომერი, რომლის მიხედვითაც ის აღრიცხვაზეა აყვანილი;

ბ) იმ კლიენტის დასახელება, რომლის რწმუნებითაც გაიცა გარანტია;

გ) იმ პირის დასახელება, რომლის სასარგებლოდაც გაიცა გარანტია;

დ) გარანტიის გაცემის თარიღი;

ე) გარანტიის თანხა;

ვ) გარანტიის მოქმედების ვადა (ის უნდა იყოს ძირითადი ვალდებულების შესრულების ვადაზე მეტი).

რწმუნებულების პირობებიდან გამომდინარე, ის გადაეცემა კლიენტს თანმხლები წერილით, ან იგზავნება კლიენტის კონტრაგენტის ბანკში.

საგარანტიო ოპერაციებს, როგორც წესი, კომერციულ ბანკებში ახორციელებენ სპეციალიზებული ქვედანაყოფები - სამმართველო ან საგარანტიო განყოფილება იურიდიული განყოფილებასთან ერთად. იურიდიული განყოფილება ამუშავებს სხვადასხვა სახის გარანტიის ფორმებს, გარანტიის პირობებს და მისი რეალიზაციის საშუალებებს. გარანტიის განყოფილების ფუნქციებში შედის გარანტიის წარდგენის შესაძლებლობები, მისი ოდენობის, ვადის შესახებ საკითხის განხილვა, აგრეთვე უზრუნველყოფის ფორმების განსაზღვრა, რისკის ანალიზი, რომელიც დაკავშირებულია გარანტიით ბანკის მიერ ვალდებულების მიღებასთან დაკავშირებით. საგარანტიო ვალდებულების გავლენის განსაზღვრა ბანკის ლიკვიდობის ძირითად მაჩვენებელზე.

საგარანტიო შემთხვევის დადგომის დროს გარანტიის პირობების შესრულების მოთხოვნა განიხილება იმ საბანკო ქვედანაყოფების ხელმძღვანელობის მიერ, რომელიც დაკავებულია საგარანტიო ოპერაციებით, იურიდიულ განყოფილებასთან ერთად. გარანტიაზე გადახდა ხორციელდება ბანკი-გარანტის ხელმძღვანელობის ნებართვით.⁴

საერთაშორისო პრაქტიკაში, საკომისიო სახდელი ჩვეულებრივ უმნიშვნელოა საგარანტიო ოპერაციების დროს, თუ არ არის გამოყენებული საბანკო რესურსები და თანამედროვე პერიოდში ავლენენ ტენდენციას შემცირებისაკენ.

საქართველოს ბანკებში საგარანტიო ვალდებულებებზე მოგების ოდენობა დამოკიდებულია გარანტიის ფორმაზე, გაფორმების წესებზე, წარმოდგენილი უზრუნველყოფის საიმედობაზე, ან კლიენტის ფინანსურ მდგომარეობაზე. ბანკები საკომისიოებს იღებენ შემდეგ ოპერაციებზე:

ა) გარანტიის ან კონტრაგარანტიის გაცემაზე;

ბ) ავიზირებაზე (გარანტიის დადასტურებაზე);

გ) გარანტიის პირობების შეცვლაზე, რომელიც ბანკის მიერ არის ავიზირებული, აგრეთვე ბანკის მიერ გაცემულ გარანტიაზე ან კონტრგარანტიაზე;

დ) ბანკის მიერ გარანტიის ან კონტრგარანტიის შესრულებაზე;

ე) გარანტიის პროექტის შედგენაზე.

თუ კლიენტი წარუდგენს ბანკს სრულ უზრუნველყოფას გარანტიის მთელ ვადაზე, მაშინ საკომისიო მოსაკრებელი არ გადაიხდება.

ყოველ საგარანტიო ოპერაციაზე საკომისიო შეადგენს დაახლოებით 0,2% გარანტიის მთელი თანხიდან კვარტალზე. თუ გარანტიის დადგომის შემთხვევაში ბანკი თავის რესურსებს იყენებს, მაშინ ამ სახის ღირებულება შეესაბამება კრედიტზე გათვალისწინებულ გადასახდელს. ოდნავ მეტი გადაიხდება ბანკის მიერ იმ გარანტიების დროს, რომელიც სესხის და მისი პროცენტების გადახდას ითვალისწინებს. ასეთი სახის გარანტიის გაცემის ღირებულება დამოკიდებულია ბანკის რესურსების გამოყენების რისკზე და კლიენტის კრედიტუნარიანობაზე. როგორც ზემოთ დავინახეთ, საბანკო გარანტია მეტად საჭირო და ეფექტური მექანიზმია ვალდებულების უზრუნველყოფის სფეროში. როდესაც ესა თუ ის ორგანიზაცია იღებს კრედიტს, ის ვალდებულია ბანკში წარადგინოს ნებისმიერი, ფინანსურად უზრუნველყოფილი ორგანიზაციის მყარი გარანტია, რომელიც დამოწმებული უნდა იყოს მომსახურე ბანკის მიერ.

დასკვნა

საქართველოში საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლამ და, შესაბამისად, სამეწარმეო საქმიანობის განვითარებამ დღის წესრიგში დააყენა საბანკო ურთიერთობების რეგულირების საკითხი. როგორც წვრილ, ასევე მსხვილ მეწარმეებს ხშირად უხდებათ კონტაქტის დამყარება საბანკო დაწესებულებებთან, რომელიც ძირითადად სესხის აღებასთან არის დაკავშირებული. ბანკი თავისთავად ითხოვს მყარ გარანტიას იმისათვის, რომ გაცემული თანხები დროულად იქნეს დაბრუნებული.

ქვეყანაში მცირე ბიზნესის განვითარებისათვის აუცილებელ მომენტს წარმოადგენს საკრედიტო ურთიერთობების არსებობა, ვინაიდან არ არის საკმარისი თანხები საკუთარი ძალისხმევით განხორციელდეს ეს საქმიანობა. სწორედ აქ ხდება საბანკო გარანტიების მრავალრიცხოვანი ფორმების ამოქმედება და გამოყენება. ეს არის მისი მოქმედების არეალი. საქართველო დამოუკიდებელ სახელმწიფო ელემენტად ჩამოყალიბდა, რამაც წინ წამოსწია საერთაშორისო სავაჭრო ურთიერთობებში აქტიური მონაწილეობა, რომლის გარეშეც შეუძლებელია ეროვნული ეკონომიკის ფეხზე დაყენება. აქაც მეტად აქტუალურია საბანკო გარანტიების საკითხი. ვინაიდან არცერთი საერთაშორისო გარიგება არ იდება მისი უზრუნველმყოფი მექანიზმის არსებობის გარეშე.

ამჟამად საქართველოში თითქმის ყველა კომერციულმა ბანკმა გაამკაცრა გარანტიებზე თანხების გაცემა. ასეთი სახის ოპერაციებს ბანკები ერიდებიან და იშვიათად თუ ხდება მათი გამოყენება. ეს გარემოება გამომდინარეობს ქვეყნის ეკონომიკური მდგომარეობიდან.

ცნობილია, რომ საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდგომ გაჩერდა მთელი რიგი მსხვილი თუ წვრილი საწარმოები. ამასთან ქვეყანაში მიმდინარე პროცესებმა ხელი შეუშალეს მის ეკონომიკურ წინსვლას. თანამედროვე პერიოდში ქვეყანა განიცდის რეაბილიტაციის პროცესს, დგება დანგრეული ინფრასტრუქტურა. ასეთ პირობებში ძნელია რომ რომელიმე კომერციულმა ბანკმა გასცეს კრედიტი გარანტიის ქვეშ. თუმცა ეს იმას არ ნიშნავს, რომ საბანკო გარანტიის შესახებ ნორმები ,,მკვდარია”. საქართველოში არის ისეთი ძლიერი საწარმოები და კომპანიები, რომლებიც ბანკის ,,პირველი კლასის” კლიენტებად ითვლებიან (ბათუმის, ფოთის სანაოსნო პორტები, ზესტაფონის ფეროშენადნობი ქარხანა, კომპანია ,,კოკა კოლა”, ფირმა ,,ყაზბეგი”, კომპანია ,,gws” და ა.შ.) და უმთავრესად მათ მიერ ხდება საბანკო გარანტიების გამოყენება.

იმედია მიმდინარე ეკონომიკური რეფორმა ააღორძინებს საქართველოს ეკონომიკას და შესაბამისად საბანკო გარანტიების გამოყენება უსაფრთხო და ეფექტური საშუალება იქნება როგორც კომერციულ, ასევე არაკომერციულ საქმიანობაშიც.

______________________

1. ლ. ჭანტურია, თ. ნინიძე. მეწარმეთა შესახებ კანონის კომენტარი, მეორე გამოცემა, თბილისი, 1998 წ. გვ. 134-152

2. Банковская ссуда и способы ее возврата. под ред. Барцевского. Москва. 1996г. ст. 76

3. Банковские операции. Часть 2. Под ред. О. И. Лаврушина. Москва. 1996 г. ст. 85

4. Правовые основы банковской деятельности. Москва. 1995 г. ст. 38

ალექსანდრე ფირცხალაიშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

ფრენშაიზინგის ინსტიტუტი შეისწავლება სამოქალაქო სამართლის კურსში. ფრენშაიზინგის სისტემა კომერციულ საქმიანობაში მონაწილეობის განსაკუთრებული მეთოდია, რადგანაც მისი მიზანია ფრენშაიზის მიმცემმა ნახოს მოგება, ხოლო ფრენშაიზის მიმღები კი შევიდეს კომერციულ სისტემაში.

ფრენშაიზინგის ცნება მოცემულია საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 607-ე მუხლში: „ფრენშაიზინგის ხელშეკრულება გრძელვადიანი ვალდებულებითი ურთიერთობაა, რომლითაც დამოუკიდებელი საწარმოები ორმხრივად კისრულობენ, საჭიროების მიხედვით, სპეციფიკურ ვალდებულებათა შესრულების გზით ხელი შეუწყონ საქონლის წარმოებას, გასაღებასა და მომსახურებათა განხორციელებას“.

ფრენშაიზინგის იდეა, როგორც ბიზნესის წარმართვის ერთ-ერთი ფორმა, ამერიკის შეერთებულ შტატებში 1920-იან წლებში გადაიხარა „ბითუმ-ცალობითი გამყიდველის“ ურთიერთობის მხარეს. ამ პერიოდში უკვე ნათლად შეიმჩნეოდა, თუ როგორ ავიწროვებდნენ ბაზარზე მსხვილი სავაჭრო ორგანიზაციები დამოუკიდებელ ცალობით მოვაჭრეებს, რადგანაც ყიდდნენ საქონელს უფრო დაბალ ფასებში. ბითუმად მოვაჭრე ან ფრენშაიზის მიმცემი პატარა ცალობით მოვაჭრე ორგანიზაციებს (ფრენშაიზის მიმღებს) აძლევდა საშუალებას მიეღო მოგება ფასდაკლების საშუალებით, აგრეთვე გამოეყენებინა სავაჭრო ფირმის მარკა და ასევე, ფრენშაიზის მიმღები, როგორც ცალობითი გამყიდველი, ინარჩუნებდა დამოუკიდებლობას. გარდა ამისა, პროდუქტის საბოლოო მყიდველი აღიქვამდა ცალობით გამყიდველს როგორც განსაკუთრებული ხარისხის საქონლის გამყიდველს. შემდგომმა წლებმა აჩვენა, რომ მსგავსი კომერციული დამოკიდებულებები ცალობითი გამყიდველისათვის უფრო სარფიანია იმდენად, რამდენადაც მას საშუალებას აძლევდა დაეკავებინა უკეთესი ადგილი სავაჭრო ურთიერთობებში. ამ კომერციული ალიანსის გარეშე მესაკუთრე პატარა ცალობით მოვაჭრე ფირმას არასაიმედო არენდატორად ჩათვლიდა.

1930-იან წლებში აშშ-ში ნავთობგადამამუშავებელი კომპანიების ეკონომიკური სიტუაციის საპასუხოდ მიღებულ იქნა გადაწყვეტილება ემართათ თავიანთი გასამართი სადგურები, როგორც ფრენშაიზინგური ერთეულები. ამ მომენტამდე ბენზინგასამართი სადგურების უმრავლესობა იყო კომპანიების საკუთრება, მაგრამ გამოირკვა, რომ ცალკეულ რეგიონებში ბევრი ბენზინგასამართი სადგურები არაკონკურენტუნარიანი იყვნენ. ამრიგად, ნავთობგადამამუშავებელი კომპანიები, აძლევდნენ რა ბენზინგასამართ სადგურებს არენდაში ფრენშაიზის მიმღებს, ღებულობდნენ რენტას და ამით აღწევდნენ კომპანიის იმიჯის პოპულარიზაციას, მაშინ, როდესაც ფრენშაიზის მიმღებს შეეძლო დაედგინა ფასები ადგილობრივი მდგომარეობის მიხედვით. ამ ღონისძიებების შედეგად მნიშვნელოვნად მოიმატა საწვავის გაყიდვის დონემ.

1950-იან წლებამდე კომპანიები, რომლებმაც ფრენშაიზინგური სისტემა გამოიყენეს, განიხილავდნენ ფრენშაიზინგს როგორც პროდუქციის განაწილებისა და მომსახურების გავრცელებულ მეთოდს.

ავტომანქანების მწარმოებლები, ნავთობგადამამუშავებელი კომპანიები, უალკოჰოლო სასმელების გამყიდველები, - ყველანი ისინი ტრადიციული ფრენშაიზინგის ან ფრენშაიზინგის პირველი თაობის შესანიშნავი მაგალითები არიან.

ფრენშაიზინგის პირველი ელემენტები წარმოიშვა ამერიკაში მე-18 საუკუნის პირველ ნახევარში, ხოლო მისი განვითარება დაიწყო 70-იანი წლების ბოლოს.

მსოფლიოს 80-ზე მეტ ქვეყანაში ფრენშაიზინგის ხელშეკრულება გავრცელდა და აღიარება ჰპოვა როგორც სამართლებრივი რეგულირების დამოუკიდებელმა ობიექტმა, მაგრამ ფრენშაიზინგის შესახებ ცალკეული კანონმდებლობა მიღებულ იქნა მხოლოდ ზოგიერთ მათგანში. „Bouc“-ის ექსპერტების აზრით, ფრენშაიზინგი სამართლებრივი თვალსაზრისით რეგულირდება ხელშეკრულების კანონით. ამიტომ მისი ფუნქციონირებისა და განვითარებისათვის არ არის საჭირო განსაკუთრებული კანონები და არც სპეციალური მარეგულირებელი სტრუქტურები.

რუსეთში 1998 წელს არსებულმა მწვავე ეკონომიკურმა კრიზისმა გამოიწვია ახლებური მიდგომა საბაზრო ურთიერთობის იმ სპეციფიკისა და თავისებურებებისათვის, რომლებიც რუსეთის ეკონომიკაში 90 წლის განმავლობაში ყალიბდებოდა.

უცხოური კაპიტალის მასიურმა გადინებამ, შიდასავაჭრო ბრუნვის მკვეთრმა შემცირებამ, განსაკუთრებით, სასურსათო და სამომხმარებლო საქონლის იმპორტმა, რაც გამოწვეული იყო რუსული ფულის დევალვაციით (დაახლოებით 2-2,5-ჯერ აშშ-ს დოლართან მიმართებაში), რუსეთის ბაზრიდან მრავალი მსხვილი დასავლური კორპორაციისა და ფირმების წასვლამ თვალნათლივ დაგვანახა, ერთი მხრივ, შიდა ფაქტორების მკვეთრად შეზღუდული შესაძლებლობები (მათ შორის საინვესტიციო) და, მეორე მხრივ, დასავლეთის ქვეყნების ფინანსებისა და ტექნოლოგიის საკვანძო როლი რუსეთის ეკონომიკურ განვითარებაში მიმდინარე 10 წლის განმავლობაში.

1992 წლიდან რუსეთის მთავრობის რეფორმატორული პოლიტიკა შეიძლება განხილულ იქნას დასავლეთის ქვეყნების მიმართ კონცესიური პოლიტიკის ერთ-ერთ სახედ, რაც ძალიან წააგავს საბჭოთა მთავრობის მიერ 20-იან წლებში გატარებულ პოლიტიკას НЭП (ახალი ეკონომიკური პოლიტიკა). ამასთანავე, ბოლო რამდენიმე ათწლეულის განმავლობაში შეინიშნებოდა დასავლეთისა და განსაკუთრებით, ამერიკელი სპეციალისტების მიერ ჩატარებული მუშაობის პროგრესი კომერციული კონცესიების თეორიული და პრაქტიკული საკითხების დამუშავებაში, რომელმაც მიიღო სახელწოდება - ფრენშაიზინგი. ამან განაპირობა ეკონომიკურ სფეროში დამოუკიდებელი განხრის ჩამოყალიბება, რომლის ანალიზი საშუალებას იძლევა დაძლეულ იქნას ის ეკონომიკური სიძნელეები, რომლებსაც ამჟამად ადგილი აქვს რუსეთში.

დიდ ბრიტანეთში პირველი ფრენშაიზინგი იყო „Wimpy“- შექმნილი 1955 წელს ინგლისში; ეს იყო რესტორნების ქსელი, რომლებიც ყიდდნენ ჰამბურგერებს. ფირმა „J.Lyons & Co.“-იმ მიიღო უფლება განახორციელა ფრენშაიზინგი მთელს მსოფლიოში.

ამერიკული ფირმა „Service Master“-ი ინგლისში გამოჩნდა 1958 წელს, როდესაც ჩიკაგოს კომპანიისაგან „Service Master Industries Inc.“-საგან „Raymond Crouch“-მა ევროპაში ფრენშაიზინგური საწარმოების შექმნის გენერალური ლიცენზია იყიდა.

როგორც ინგლისში, ასევე ამერიკაში წარმართულმა მოვლენებმა შეაფერხა ფრენშაიზინგის განვითარება. ინგლისში საზოგადოებრივი აზრი ფრენშაიზინგს აკავშირებდა პირამიდულ გაყიდვასთან. პირამიდული გაყიდვა თავის თავში გულისხმობს დისტრიბუტორების უფლებების გაყიდვას მყიდველთან ურთიერთობის დროს; ეს უკანასკნელი ყველანაირი ფინანსური მეთოდებით სტიმულირებას უკეთებს თავიანთი სუბდისტრიბუტორების შეძენისათვის და ა.შ.

იმისათვის, რომ პირამიდულ გაყიდვაზე კონტროლი (და არა აკრძალვა) გაწეულიყო, სახელმწიფომ 1973 წელს მიიღო კანონი „Fair Trading Act“. კანონის დამცველ ფრენშაიზის მიმცემს შეიძლება განზრახვის გარეშე დაერღვია ეს კანონი და ამიტომ, თავიდან აცილებული, რომ ყოფილიყო ასეთი სიტუაცია, მას უნდა ეკითხა რჩევა, თუ როგორ უნდა გაფორმებულიყო ფრენშაიზინგის ხელშეკრულება.

ფრენშაიზინგის ბუმი აშშ-ში დამთავრდა 1969 წელს, როდესაც ბაზარზე ფასიანი ქაღალდები გაიაფდა და ეკონომიკა არასტაბილური გახდა. ინვესტორები თვლიდნენ, რომ ფული ჯობდა შენახულიყო ბანკში, ვიდრე ჩადებულიყო ბიზნესში, რომლის შესახებაც არაფერი არ იცოდნენ.

1970-იანი წლების დასაწყისში ინგლისში იყო მცდელობა შექმნილიყო ფრენშაიზინგის სფეროში ასოციაცია იმ მიზნით, რომ გაქარწყლებულიყო ცუდი რეპუტაცია, წარმოშობილი პირამიდული გაყიდვის გამოჩენით.

1977 წლის ბოლოს შეიქმნა დიდი ბრიტანეთის ფრენშაიზინგის ასოციაცია - „British Franshise Association“, რომლის დამფუძნებლები იყვნენ კომპანიები: „Budget Rent-a-Car Ltd.“, „Dino-Rod plc.“, „Holiday Inns Inc.“, „Kentucky Fried Chicken Ltd.“, „Prontaprint Limited“, „Service Master Limited“, „Wimpy International Limited“ და „Zeibart Mobile Transport Service Limited“.

ამ ასოციაციამ პარლამენტში ყველა პარტიების მხარდაჭერა მიიღო და დიდ ბრიტანეთში მისმა არსებობამ ფრენშაიზინგის განვითარებაში დიდი როლი ითამაშა. მისი წევრი შეიძლება გახდეს ფრენშაიზინგის ხელშეკრულების ის მონაწილე, რომელიც მინიმუმ 1 წლის განმავლობაში თვითონ ეწევა ექსპერიმენტულ, კომერციულ წარმოებას, რომელიც გამოდგება ფრენშაიზის მიმღების სავაჭრო ობიექტად.

დიდი ბრიტანეთის ფრენშაიზინგის ასოციაცია თავისებურად საზღვრავს ფრენშაიზინგს: ეს არის საკონტროლო ლიცენზია, გაცემული ერთი პირის მიერ (ფრენშაიზის მიმცემი) მეორის მიმართ (ფრენშაიზის მიმღები), რომელიც:

1. აძლევს უფლებას ან აიძულებს ფრენშაიზის მიმღებს ფრენშაიზინგის პერიოდში დასაქმებულ იქნას განსაზღვრული ბიზნესით, გამოიყენოს სპეციფიური სახელწოდება, რომელიც ეკუთვნის ფრენშაიზის მიმცემს.

2. აძლევს ნებას ფრენშაიზის მიმცემს ფრენშაიზინგის ხელშეკრულების პერიოდში განახორციელოს კონტროლი განსაზღვრულ ბიზნესზე, რომელიც ფრენშაიზინგის ხელშეკრულების საგანია.

3. აიძულებს ფრენშაიზის მიმცემს დახმარება გაუწიოს ფრენშაიზის მიმღებს ბიზნესის წარმართვაში, რომელიც ხელშეკრულების საგანია.

4. აიძულებს ფრენშაიზის მიმღებს რეგულარულად გადაუხადოს ფრენშაიზის მიმცემს ფრენშაიზინგის ხელშეკრულების პერიოდში განსაზღვრული ფულადი ანაზღაურება იმ საქონლისა და მომსახურეობისათვის, რასაც ფრენშაიზის მიმცემი უწევს ფრენშაიზის მიმღებს.

5. გარიგება ჰოლდინგურ და მის შვილობილ კომპანიებს შორის არ არის ჩვეულებრივი, ან შვილობილ კომპანიებსა და ერთ ჰოლდინგურ კომპანიას შორის, ან კერძო პირსა და კომპანიას შორის, რომელიც მას უწევს კონტროლს.

აქედან გამომდინარე, ფრენშაიზინგი, უპირველეს ყოვლისა, არის კონტრაქტი, რომელშიც გამოხატულია ბიზნესის პირობები.

აშშ-ს ვაჭრობის ფედერალური კომისიის მიერ განმარტებული კომერციული კონცესიის მიხედვით, ფრენშაიზინგი არსებობს იმ შემთხვევაში, თუ არსებული ხელშეკრულების ურთიერთობის ჩარჩოებში სახეზე არის 3 კომპონენტი:

1. ფრენშაიზის მიმცემის სასაქონლო ნიშანთან დაკავშირებული სასაქონლო განაწილება და მომსახურება;

2. ფრენშაიზის მიმცემი ეხმარება ფრენშაიზის მიმღებს და აკონტროლებს მის მოქმედებებს;

3. ფრენშაიზის მიმღები უხდის ფრენშაიზის მიმცემს სულ მცირე 500 დოლარს ფრენშაიზინგური საწარმოს ფუნქციონირების პირველი 6 თვის განმავლობაში.

ფრენშაიზინგი, როგორც კონტრაქტული ურთიერთობის ფორმა, ფრენშაიზის მიმცემს ფრენშაიზის მიმღების მიმართ აძლევს რიგ განსაკუთრებულ უფლებებს. ამ უფლებებში შედის:

1. უფლება საფირმო სახელწოდებაზე;

2. საიდუმლო კომერციული ინფორმაციის მიღების უფლება (დოკუმენტაციები, რომლებიც საჭიროა საქმის საწარმოებლად);

3. შეთანხმებით გათვალისწინებული განსაკუთრებული უფლებების ობიექტები (სასაქონლო ნიშნები, მოხმარების ნიშნები).

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან ნათლად ჩანს, რომ ფრენშაიზინგის ხელშეკრულების მიხედვით, ფრენშაიზის მიმღები ვალდებულია ან აქვს უფლება გამოიყენოს ფრენშაიზის მიმცემის სავაჭრო სახელი. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ფრენშაიზის მიმცემი არ იქნება დარწმუნებული, რომ ფრენშაიზის მიმღები დასაქმებულია იმ საქმიანობით, რომელიც ხელშეკრულებაშია გათვალისწინებული. აქედან გამომდინარე, ეს მოთხოვნა იცავს ორივე მხარეს.

ფრენშაიზინგის ხელშეკრულების პერიოდში, ფრენშაიზის მიმცემი კონტროლს უწევს მის კომერციულ საქმიანობის ხარისხს. ფრენშაიზის მიმცემი იძლევა გარანტიაა იმისა, რომ ნებისმიერი კომერციული საწარმო, რომელიც მის სახელს ატარებს, შეესაბამება სტანდარტს.

ფრენშაიზინგის ფართოდ გავრცელებას ხელი შეუწყო იმ გარემოებამ, რომ მასში ერთმანეთთან შეხამებულია ერთი მხარის ღრმა ცოდნა, მყარი ფინანსური მდგომარეობა და მეორე მხარის მიერ თავისი ბიზნესის დამკვიდრების დიდი სურვილი.

ფრენშაიზინგის ხელშეკრულების საგანს წარმოადგენს არამატერიალური ქონებრივი უფლებები - სასაქონლო (სავაჭრო), ნიშნები, ნიმუშები, შეფუთვა, საქონლის წარმოების, შეძენის, გასაღებისა და საქმიანობის ორგანიზაციის კონცეფცია, ასევე სხვა ინფორმაცია, რომელიც საჭიროა გასაღების ხელშესაწყობად.

ფრენშაიზის მიმცემმა დახმარება უნდა გაუწიოს ფრენშაიზის მიმღებს. ამ პროცესის პირველი ეტაპია პოტენციური ფრენშაიზის მიმღების შერჩევა. უპირველეს ყოვლისა, სანამ ფრენშაიზის მიმღები ფრენშაიზის მიმცემის ბიზნესში მიიღება, ფრენშაიზის მიმცემმა უნდა შეაფასოს, თუ რამდენად შეეფერება ფრენშაიზის მიმღები ამ საქმეს. ამ საკითხის მოგვარებისა და კონტრაქტის გაფორმების შემდეგ, ფრენშაიზის მიმღები იძენს უფლებას გაიაროს აუცილებელი წინასწარი სწავლება. ამ პროცესში ნაკლის აღმოჩენისას, შეიძლება დაეცეს მოცემული საქონლის ხარისხი ან მომსახურეობის საერთაშორისო დონე. ამიტომ ფრენშაიზის მიმცემი მუდამ უნდა აკონტროლებდეს და ეხმარებოდეს ფრენშაიზის მიმღებს, წინასწარი სწავლების შემდეგაც. ბევრი ფრენშაიზის მიმცემი იძლევა კონსულტაციას ცენტრალურ ოფისში, ასევე უწევს დახმარებას ადგილზე.

ფრენშაიზის მიმღები რეგულარულად იხდის გადასახადს იმ ნებართვისათვის, რომ მან ფრენშაიზის მიმცემის სავაჭრო სახელი გამოიყენოს და ასევე მიღებული საქონლისა და მომსახურებისათვის. თანხა შეიძლება იყოს ფიქსირებული ან განსაზღვრულ იქნას მოგების მიხედვით.

არსებობს ასპექტი, რომელიც საფუძვლიანად ჯერ არ იქნა განხილული - ეს არის საკუთრების უფლება და კაპიტალდაბანდება. არსებობს მრავალი ფრენშაიზერი, რომელიც უპირატესად ვაჭრობს დახლიფურგონებით, რაც არ საჭიროებს საწყის ინვესტიციებს და ფრენშაიზის მიმღებს არ ავალდებულებს ჩადოს პირადი კაპიტალი აღნიშნულ საწარმოში. ეს სისტემა ძალიან წააგავს იმას, თუ როგორ გაიცემა იჯარით საზოგადოებრივი შენობები. მოიჯარე ყიდულობს ინვენტარს, მოძრავ ქონებას და ყველაფერს აუცილებელს საზოგადოებრივი შენობისათვის. იჯარის ვადის გასვლის შემდეგ, ეს ყველაფერი გადადის მოიჯარის საკუთრებაში, მაგრამ იგი არ იხდის კომპენსაციას სავაჭრო სახელის გამოყენებისა და ფირმის კარგი რეპუტაციისათვის.

ფრენშაიზინგის უპირატესობა საშუალებას აძლევს ფრენშაიზის მიმღების ყურადღება მიიპყროს, თუმცა ნათელია მისი დამახასიათებელი შეზღუდვები მატების პოტენციალსა და შემოსავალზე. თუ ფრენშაიზინგის ხელშეკრულება წარმატებით შესრულდება, ფრენშაიზის მიმღები საკუთრებაში შეიძენს წარმოებას. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ფრენშაიზის მიმღებს არ ექნება საკმარისი სტიმული წარმატების მისაღწევად. კომერციულ-ინვესტირებული კაპიტალდაბანდებების თანხა არის ფრენშაიზის მიმღებისათვის დამატებითი სტიმული, რათა ხელი შეუწყოს წარმოების წარმატებულ საქმიანობას. შესაბამისად, ფრენშაიზის მიმღები ზრუნავს იმისათვის, რომ მიიღოს უფლება თავისი დანახარჯების კონპენსაციის მიზნით გაყიდოს წარმოება.

ფრენშაიზის მიმცემი კი ვალდებულია გაითვალისწინოს ამ მოლაპარაკებაში ფრენშაიზინგის ხელშეკრულების გამოსყიდვის საშუალება, უარყოს ან დაიწუნოს მყიდველი, თუ ეს უკანასკნელი მოცემული კომერციული საქმიანობისათვის მიუღებელია.

ფრენშაიზინგის ხელშეკრულების ხანგრძლივობა განისაზღვრება მხარეთა მიერ იმ მოთხოვნათა გათვალისწინებით, რომლებიც დაკავშირებულია საქონლისა და მომსახურების გასაღებასთან. კანონი ადგენს ფრენშაიზინგის ხელშეკრულების ზღვრულ ვადას - 10 წელს.

თუ მხარეები 10 წელზე მეტი ვადით შეთანხმდებიან, ყოველი მხარე უფლებამოსილია მოშალოს ხელშეკრულება აუცილებელი 1 წლიანი ვადის დაცვით (ე. ი. 10 წლის გასვლიდან 1 წლის განმავლობაში). თუ ხელშეკრულების მოშლის ამ უფლებას არც ერთი მხარე არ გამოიყენებს, ხელშეკრულება გაგრძელდება 2 წლით. შეიძლება მოხდეს ისე, რომ ხელშეკრულების ვადის გასვლის ან მხარეთა ინიციატივით ხელშეკრულების მოშლის მიუხედავად, მხარეთა შორის საქმიანი ურთიერთობა ფაქტობრივად არ დამთავრდეს. ასეთ შემთხვევებში, მხარეები უნდა შეეცადონ საქმიანი ურთიერთობის ფაქტობრივ დამთავრებამდე, ურთიერთნდობის პრინციპების დაცვით, გააგრძელონ ხელშეკრულება იმავე ან შეცვლილი პირობებით.

მსოფლიოში ფრენშაიზინგი წარმოადგენს სწრაფად განვითარებადი ბიზნესის ერთ-ერთ თვალსაჩინო ფორმას. აშშ-ში მთელი საცალო ვაჭრობის ნახევარზე მეტი ფრენშაიზური ორგანიზაციების მეშვეობით ხორციელდება. ფრენშაიზინგის სისტემა დაფუძნებულია მეწარმის (მას ფრენშაიზერს უწოდებენ) მიერ ვაჭრობის ან წარმოების უფლების თავისი საფირმო სახელით სხვა პირისათვის (ფრენშაიზისათვის) გადაცემაზე. ფრენშაიზებს გარკვეულ ტერიტორიაზე ვაჭრობის განსაკუთრე-ბული უფლებები ენიჭებათ. ბიზნესის საქმიანობის დაწყების შემდეგ მისი წარმატება ფრენშაიზზეა დამოკიდებული.

ფრენშაიზის სისტემა დიდი და მცირე ბიზნესის თანამშრომლობის თვალსაჩინო მაგალითს წარმოადგენს. ფრენშაიზერის მაღალი სამარკო სახელი და ფრენშაიზის ენერგიული მოღვაწეობა ორივე მხარისათვის სასარგებლო შედეგებს იძლევა.

ფრენშაიზის მიმცემის მთავარი უპირატესობა მდგომარეობს იმაში, რომ მის საკუთარ კაპიტალს საფრთხე არ ემუქრება და იგი თავისი საქონლის გასაღებისას მოგებიდან რეგულარულად მიიღებს ნაწილს.

ფრენშაიზის მიმღების მთავარი ნაკლოვანება მდგომარეობს იმაში, რომ იგი ფრენშაიზის მიმცემზეა „მიბმული“. მაგალითად, მათ შორის არსებობს ხელშეკრულება მარაგის შესახებ, რომელიც შეძენილ უნდა იქნას ფრენშაიზერისაგან და მოგების წილი, რომელიც ფრენშაიზერს უნდა ერგოს, ამ მარაგის მოცულობიდან უნდა გამომდინარეობდეს.

ფრენშაიზინგის ხელშეკრულებაში მონაწილე ორივე მხარე (როგორც ფრენშაიზერი, ასევე ფრენშაიზი) ორგანიზაციულად სხვადასხვა ფორმით შეიძლება იყვნენ ჩამოყალიბებული. მაგალითად, ფრენშაიზი შეიძლება იყოს ინდივიდუალური წარმოება, ამხანაგობა ან შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოება.

ფრენშაიზინგის პოპულარიზაციას ხელი შეუწყო მომსახურეობის სფეროში საწარმოს როლის ზრდამ. აგრეთვე იმ გარემოებამ, რომ მასში ერთმანეთთან შეხამებულია ერთი მხარის ღრმა ცოდნა, მყარი ფინანსური მდგომარეობა და მეორე მხარის მიერ თავისი ბიზნესის დამკვიდრების სულისკვეთება.

ფრენშაიზინგის ხელშეკრულებით დამოუკიდებელი საწარმო (ფრენშაიზის მიმცემი), რომელსაც აქვს განსაზღვრული საქმიანობის შემუშავებული პროგრამა (სისტემა), უფლებას აძლევს სხვა პირს (ფრენშაიზის მიმღებს) სათანადო ანაზღაურებით გამოიყენოს ეს პროგრამა, ფრენშაიზის მიმცემის მოთხოვნების შესაბამისად. მაგალითად, რომელიმე საზოგადოებამ შეიმუშავა კვების პროდუქციის დამზადებისა და გასაღების პროგრამა, რომელიც მოიცავს სხვადასხვა ფაქტორებს, რომლებითაც უზრუნველყოფილია ამ საზოგადოების რესტორნების წარმატება. ესენია: მაღალი ხარისხის საკვები პროდუქტების დამზადების რეცეპტურა, რესტორნების ხელსაყრელი მდებარეობა, მომსახურეთა უნიფორმა, ნაგებობის დიზაინი, მართვა, ანგარიშსწორება და სხვ. საზოგადოება ამ ცოდნას გადასცემს სხვა პირებს, ახალი ბიზნესის განვითარების მიზნით. ეს უკანასკნელი გახსნის რა რესტორანს აღნიშნული საზოგადოების სახელწოდებით, იძენს იმ საზოგადოების გამოცდილებას, რაც მას საქმიანობის წარმატებით განხორციელების შესაძლებლობას აძლევს.

ფრენშაიზინგისათვის, როგორც კომერციული სისტემის შექმნისა და განვითარებისათვის, აუცილებელი პირობაა, რომ ხელშეკრულების მხარეები ინტუიციით მიხვდნენ მის საფუძველს. იყო ბევრი მცდელობა ფრენშაიზინგისათვის მიეცათ უფრო მკაფიო განმარტება, მაგრამ, როგორც წესი, ამ განმარტებათა უმეტესობა ვერ მოიცავს ფრენშაიზინგის ყველა ფორმას.

ფრენშაიზინგის ხელშეკრულების ნამდვილობისთვის საჭიროა წერილობითი ფორმა. ბელშეკრულებაში, ორმხრივი ვალდებულებების, ხანგრძლივობისა და სხვა არსებითი ელემენტების გარდა, შეტანილ უნდა იქნას ფრენშაიზინგის პროგრამის სრულყოფილი აღწერა.

ფრენშაიზინგის ხელშეკრულების დადება საკმაოდ რთული პროცესია. ხელშეკრულების დადებისას, მხარეებმა დაუფარავად და სრულყოფილად უნდა გააცნონ ერთმანეთს ფრენშაიზინგთან დაკავშირებული საქმის გარემოებანი, განსაკუთრებით ფრენშაიზინგის პროგრამა და ერთმანეთს კეთილსინდისიერად მიაწოდონ ინფორმაცია. კანონი მხარეებს განსაზღვრულ მოვალეობებს აკისრებს მაშინაც კი, როცა მათ შორის შეთანხმება არ მოხდება. კერძოდ, ისინი ვალდებულნი არიან არ გათქვან მათთვის მინდობილი ინფორმაცია, მაშინაც კი, როცა ხელშეკრულება არ დაიდება.

კორპორაციები მიისწრაფოდნენ შემოსული მოგება ალტერნატიული საშუალებით შეენარჩუნებინათ და კონტროლი გაეწიათ ოპერაციებზე როგორც შიდა, ასევე გარე ბაზარზე. გარდა, ამისა მასშტაბის ეფექტი, რომელიც ეკონომიკის კონცენტრაციისა და სერიული წარმოების შედეგად იყო მიღწეული, ვაჭრობის ორგანიზაციისა და მოწყობილობის მომსახურეობის ორგანიზაციის შეფერხებასთან განხეთქილებაში მოვიდა გეოგრაფიულად ერთმანეთისაგან დაშორებულ ბაზარზე.

ფრენშაიზინგმა კი მათ მისცა შესაძლებლობა შენარჩუნებულიყო კერძო კონტროლი ამ ძნელად სამართავ სავაჭრო ადგილებში. „Singer Sewing Mashine Co.“ იყო პირველი კომპანია, რომელმაც შეიცნო, რომ მისი წარმოება საჭიროებს დახმარებას და პროფესიონალების კონსულტაციას, რომლებიც მუშაობდნენ ადგილობრივ ბაზარზე და ამ სფეროში მეტად საჭირო ცოდნას ფლობდნენ.

1980 წლის ბოლოს, აშშ-ს საავტომობილო მრეწველობა აღმოჩნდა პრობლემის წინაშე: როგორ გაიყიდოს მანქანები და გაუწიოს მათ მომსახურება ცენტრალური ბაზიდან 3 000 მილის დაშორებით? სწორედ ამ პრობლემის გადასაწყვეტად დაიწყო მან ფრენშაიზინგის გამოყენება.

ფრენშაიზინგი განსაკუთრებით ესადაგება ისეთ კომერციულ საქმიანობებს, სადაც ტერიტორიულად ერთმანეთისაგან შორიშორს მყოფი კომერციული საწარმოები ემსახურებიან მცირე ბაზარს, სთავაზობენ საქონელს, რომელიც მყიდველისაგან გარიგების დადებისას დიდ ყურადღებას ითხოვს.

ხელშეკრულებაში უნდა აღინიშნოს განსაკუთრებული პირობები, რომლებიც ფრენშაიზის მიმღების, როგორც ბიზნესმენის საქმიანობას განსაზღვრავენ. განვიხილოთ ერთ-ერთი კონტრაქტი: „ფრენშაიზის მიმღები ბიზნესით ისე უნდა იყოს დასაქმებული, როგორც ეს განსაზღვრულია კომპანიის ხელმძღვანელობის მიერ, რომელიც ფრენშაიზინგის სახის საწარმოებს მართავს. ფრენშაიზის მიმღები ვალდებულია საიდუმლოდ იქონიოს სახელმძღვანელო ეგზემპლარი, რომელიც მართავს საწარმოებს ყველა დამატებებითა და გასწორებებით, რომლებიც შეიძლება კომპანიის მიერ ფრენშაიზინგის ხელშეკრულების ვადის გასვლამდე იქნას შეტანილი“. ხელშეკრულების ამ ფორმას ბევრი აკრიტიკებს იმდენად, რამდენადაც იგი თავის თავში გულისხმობს, რომ ფრენშაიზის მიმღები ხელს აწერს ხელშეკრულებას, რომელიც ისეთი სახითაა შედგენილი, რომ ფრენშაიზის მიმღების ვალდებულება შეიძლება სიტუაციის შესაბამისად შეიცვალოს. მოვიყვანოთ ერთ-ერთი ოპონენტის ციტატა: „ცვლილება ხელმძღვანელობაში, რომელიც ხელმძღვანელობს ფრენშაიზინგის საწარმოს - ეს ფრენშაიზის მიმცემის პრეროგატივაა, ფრენშაიზის მიმღები ხდება გაურკვეველ სიტუაციაში, რადგანაც იგი ხელს აწერს ხელშეკრულებას, რომელიც შეიძლება ფრენშაიზის მიმცემის მიერ შინაარსით შეიცვალოს“.

ხელშეკრულებაში, როგორც წესი, წინასწარ უნდა მოხდეს შეთანხმება და განიმარტოს ფრენშაიზის მიმცემის უფლება, თუ როგორ უნდა უხელმძღვანელოს მან ფრენშაიზინგურ საწარმოს. ზოგიერთ შემთხვევაში, ფრენშაიზის მიმცემი დაუსაბუთებლად აცხადებს თავის უფლებას გამოისყიდოს სავაჭრო ობიექტი და იმ შემთხვევაში, თუ იგი უარს განაცხადებს, მას შეუძლია მოითხოვოს, რომ ფრენშაიზის მიმღებმა მიიღოს მისგან ნებართვა, თუ როგორ მიყიდოს სავაჭრო ობიექტი სხვა პირს. ფრენშაიზის მიმცემი ასევე ხშირად ითხოვს, რომ მას შეატყობინონ ყველა კონფიდენციალური წვრილმანი ნებისმიერ გარიგებაზე. ზოგიერთი ხელშეკრულება უფლებას აძლევს ფრენშაიზის მიმცემს, ფრენშაიზის მიმღების გასაყიდი ფასიდან დაახლოებით 10% მიიღოს, როდესაც იგი იცვლის მფლობელს.

რასაკვირველია, გარკვეული ვალდებულებები ეკისრება ფრენშაიზის მიმცემსაც. ვინაიდან ხელშეკრულება დგება ფრენშაიზის მიმცემის მიერ, იგი ატარებს სავალდებულო ხასიათს ფრენშაიზის მიმღებისათვის, რომელსაც შეუძლია მხოლოდ ხელი მოაწეროს ან არ მოაწეროს ამ ხელშეკრულებას. ბათილია ხელშეკრულება, რომელშიც მონაწილეობს ორი დაინტერესებული მხარე ე. ი. გარიგება ფრენშაიზის მიმცემსა და ფრენშაიზის მიმღებს შორის, როგორც წესი, ატარებს ისეთ ხასიათს, როცა ერთი მხარე (ფრენშაიზის მიმცემი) სთავაზობს მეორე მხარეს (ფრენშაიზის მიმღებს) წინადადებას შემდეგი პირობით: „აიღე ან გვერდი აუარე“ და არა მაშინ, როდესაც ორივე დაინტერესებული მხარე გარიგების პირობებზე ერთმანეთში შეთანხმდება. ფრენშაიზის მიმცემს, როგორც წესი, არასახარბიელოდ შეაქვს ცვლილებები თავის სტანდარტულ ხელშეკრულებაში, რადგანაც მან ფრენშაიზის მიმღები ინდივიდუალური მოთხოვნებით უნდა დააკმაყოფილოს.

გამოკითხვების შედეგად ჩანს, რომ ზოგჯერ ფრენშაიზის მიმღები თვლის, რომ ხელშეკრულებები გახდა უფრო დეტალური და მკაცრი. ასევე, ბევრი ფრენშაიზის მიმცემიც აღნიშნავს ხელშეკრულების პირობების გამკაცრებას. ფრენშაიზის მიმღების გამოკითხულთა ნახევარზე მეტმა განაცხადა, რომ ხელშეკრულება შედგენილია ფრენშაიზის მიმცემის სასარგებლოდ; 40% თვლის, რომ ხელშეკრულება ნეიტრალურია; ხოლო 6% - ხელშეკრულება შედგენილია ფრენშაიზის მიმღების სასარგებლოდ.

ფრენშაიზის მიმცემი ვალდებულია მესამე პირთა ჩარევისაგან დაიცვას ერთიანი მოქმედების პროგრამა. მაგალითად, მან უნდა იზრუნოს იმაზე, რომ სხვა პირებმა არ გააფუჭონ პროდუქციის დამზადების ტექნოლოგია, არ დაამზადონ პროდუქცია მისი სასაქონლო ნიშნით და სხვა. ფრენშაიზის მიმცემის მოვალეობაა ასევე, განუწყვეტლივ განავითაროს პროგრამა და საქმიანი ჩვევების გაზიარებით, მხარი დაუჭიროს ფრენშაიზის მიმღებს; მანვე უნდა მოამზადოს ფრენშაიზის მიმღები, მაგალითად, უნდა ასწავლოს საქონლის გაყიდვა და რეკლამირება, გააცნოს თავისი საქონლის უპირატესობა სხვასთან შედარებით და სხვა.

ფრენშაიზინგის პროგრამა აუცილებლად განიცდის ცვლილებებს მომხმარებელთა გემოვნების ან სურვილების მიხედვით, ამიტომ ფრენშაიზის მიმცემმა უნდა გააგრძელოს პროგრამის სრულყოფა, რაც აუცილებელია ფრენშაიზის მიმღების კონკურენტუნარიანობისათვის.

კანონი ადგენს ფრენშაიზის მიმცემის პასუხისმგებლობას პროგრამით გათვალისწინებული უფლებებისა და ინფორმაციისათვის. ფრენშაიზის მიმღებს შეუძლია შეამციროს ანაზღაურების ოდენობა, თუ ფრენშაიზის მიმცემი სახელშეკრულებო ვალდებულებებს ბრალეულად არღვევს. შემცირების ოდენობა საბოლოოდ უნდა განისაზღვროს დამოუკიდებელი ექსპერტის დასკვნით, რომლის ხარჯებიც მხარეებს ეკისრებათ.

ფრენშაიზის მიმღები ვალდებულია გადაიხადოს საზღაური, რომლის ოდენობა არსებითად ფრენშაიზინგის პროგრამის განხორციელებაში შეტანილი წვლილის გათვალისწინებით გამოითვლება. მან კეთილსინდისიერი მეწარმის გულისხმიერებით აქტიურად უნდა განახორციელოს საქმიანობა და მიიღოს მომსახურება, შეიძინოს საქონელი ფრენშაიზის მიმცემის ან მის მიერ დასახელებულ პირთა მეშვეობით, თუკი ეს ხელშეკრულების მიზანთან უშუალო კავშირშია.

ფრენშაიზინგის ხელშეკრულების მხარეებს ევალებათ ხელშეკრულების დამთავრების შემდეგაც ერთმანეთის მიმართ ლოიალური კონკურენცია ჰქონდეთ. ფრენშაიზის მიმღებს განსაზღვრული ტერიტორიის ფარგლებში შეიძლება აეკრძალოს ფრენშაიზის მიმცემისათვის კონკურენციის გაწევა, მაგრამ ეს არ უნდა გაგრძელდეს 1 წელზე მეტ ხანს. კონკურენციის აკრძალვამ განსაზღვრული ტერიტორიის ფარგლებში შეიძლება საფრთხე შეუქმნას ფრენშაიზის მიმღების საქმიანობას. ასეთ შემთხვევაში, მას უნდა მიეცეს შესაბამისი ფინანსური კომპენსაცია.

თანამედროვე ეკონომიკურ თეორიებში გამოიყოფა ფრენშაიზინგური ხელშეკრულების 6 სხვადასხვა განმარტება. ამერიკელი ეკონომისტები განსაკუთრებით ყურადღებას ამახვილებენ ფრენშაიზინგის ისეთ წარმოშობასა და საზღვრებზე, როგორიცაა:

1. კაპიტალის მობილიზაციის დანახარჯების ეკონომია ბიზნესის გაფართოებისათვის და რისკის მიმართ შედარებითი უპირატესობის მიღება;

2. ეკონომია დანახარჯებზე უფლებამოსილის მხრიდან;

3. ეკონომია დანახარჯებზე ინფორმაციის მისაღებად;

4. პრობლემის პრინციპიალური გადაწყვეტა შემსრულებლის მოქცევის მართვის საშუალებით;

5. სიგნალების შექმნა პოტენციალური მომხმარებლებისათვის;

6. მომსახურების ხარისხის უზრუნველყოფა.

ეს ფაქტორები განიხილება არა მხოლოდ როგორც ალტერნატიული, არამედ ასევე როგორც ერთმანეთის შემავსებელი. უფრო დაწვრილებით განვიხილოთ ფრენშაიზინგის განმარტების თითოეული ვარიანტი.

უპირველეს ყოვლისა ფრენშაიზინგი განიხილება როგორც კაპიტალის მოზიდვის მეთოდი ნაკლები დანახარჯებით, ვიდრე ფინანსური შუამავლების გამოყენების შემთხვევაში და ამავე დროს, როგორც უფლებამოსილსა და მომხმარებელს შორის რისკის განაწილება. ამ შემთხვევაში, უფლებამოსილი, ფასიანი ქაღალდების გამოშვების და ბანკში კრედიტების აღების ნაცვლად, საქმის გაფართოების მიზნით, სხვა დამოუკიდებელ მწარმოებელთან მიდის მოლაპარაკებაზე, რათა მას საშუალება მიეცეს დაამტკიცოს მისი ბიზნესის მოდელის ეფექტურობა საფირმო სახელწოდებასთან, სასაქონლო ან მომსახურების ნიშანთან ერთად. სავარაუდოა, რომ უფლებამოსილს არ შეუძლია სახსრების მოსაზიდად კაპიტალის ბაზრით ისარგებლოს და მაშინ ის ქმნის სავაჭრო წერტილების ე. წ. პორტფელს და ყიდის მმართველებზე, ისე, რომ უფლებამოსილი რაიმე დანახარჯების გარეშე ახდენს რისკის დივერსიფიცირებას მმართველობისათვის.

მეორე მხრივ, ფრენშაიზინგი იძლევა უფლებას გადაწყვიტოს მონიტორინგისა და კონტროლის პრობლემა. ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მაშინ, როცა მომხმარებლის ფირმის ან წარმოების განაყოფი მცირეა და უფლებამოსილისაგან მნიშვნელოვნადაა დაშორებული. სივრცობრივი დისტანციურობა, რომელსაც მკვლევარები დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ, ძირითადად კერძო შემთხვევებია. დისტანციურობა შეიძლება განისაზღვროს:

1. ინფორმაციული ინფრასტრუქტურით;

2. კონტროლის მექანიზმის ქმედითუნარიანობით;

3. უფლებამოსილსა და მომხმარებელს შორის არაფორმალური ურთიერთობით.

ამ შემთხვევის კარგი მაგალითია „მაკდონალდსის“ ფირმის მიერ არჩეული სტრატეგია. მიუხედავად ამ ფირმის მსოფლიოში სახელგანთქმული იმიჯისა, როგორც მსოფლიო ფრენშაიზინგური ქსელის გამორჩეული წარმომადგენლისა, მსხვილ ქალაქებში და აგრეთვე საავტომობილო ტრასებზე რესტორნების ძირითადი ნაწილი მიეკუთვნება თვითონ ფირმას.

ამასთანავე აუცილებელია აღინიშნოს, რომ ფრენშაიზინგის ხელშეკრულების დადების დროს წყდება ორმაგი პრობლემა. ერთი მხრივ, მომხმარებლის დამოუკიდებლობის შენარჩუნება იძლევა სამეწარმეო საქმიანობის სტიმულირების შენარჩუნების საშუალებას, რაც განპირობებულია იმით, რომ დამოუკიდებლობა დაკავშირებულია უფლებასთან ნარჩენი შემოსავლების ნაწილზე.

მეორე მხრივ, კონკრეტული მომხმარებლის თვალთახედვით, მის საქმიანობაზე კონტროლი მისსავე ინტერესებში არ შედის, მაგრამ სხვა მომხმარებლის მიმართ ანალოგიური კონტროლი სხვა მომხმარებლებისათვის უკვე საზოგადოებრივი კეთილდღეობის საფუძველია იმდენად, რამდენადაც მომხმარებელს აძლევს სტიმულს ისარგებლოს მოცემული ქსელის მომსახურებით. თუ უფლებამოსილის ასეთი ტიპის მომსახურება ანაზღაურებული არ არის, მაშინ შეიძლება ვილაპარაკოთ გარეგნული ეფექტის პოზიტიურობაზე.

მესამე მხრივ, ადგილი შეიძლება ჰქონდეს ეკონომიას მიღებულ დანახარჯებსა და ინფორმაციის ძიებაზე. ფრენშაიზინგის განმარტების ეს ვარიანტი დაფუძნებულია ლოკალური ინფორმაციის ღირებულებასა და მის შეზღუდულ გადაცემაზე.

უფლებამოსილი არ ფლობს სრულ ინფორმაციას მიღებულ ბაზარზე მოთხოვნილების კონკრეტული პირობების შესახებ, ან კიდევ, ინფორმაცია შეიძლება იყოს სრულიც, მაგრამ ის არის სიტუაციური, ისტორიის საკუთრებას მიეკუთვნება და არ არის ფასეული მიმდინარე გადაწყვეტილების მიღებისათვის. ამიტომაც არის, რომ უფლებამოსილის ინტერესებშია გამოიყენოს იმ ხალხის სამეწარმეო ნიჭი, რომელთაც გააჩნიათ ლოკალური ინფორმაცია.

ფრენშაიზინგი შეიძლება განვიხილოთ როგორც ბიზნესის წინსვლის, სასაქონლო ნიშნისა და საფირმო დასახელების გაცვლის თავისებური ფორმა განსაზღვრულ ტერიტორიაზე. ამ შემთხვევაში, წინასწარი თვალთახედვა შეიძლება ორიენტირებული იყოს შესაბამისი კომპანიის მაღაზიების წილის მომატებაზე იმის მიუხედავად, თუ რამდენად მომწიფებულია ფრენშაიზინგური ქსელი.

მეოთხე მხრივ, ფრენშაიზინგის ფენომენი განისაზღვრება მართვის თეორიის ტერმინად, რომელსაც განსაზღვრავს აღმასრულებელის ქცევა. როგორც სხვა მრავალ შემთხვევაში უფლებამოსილისა და მომხმარებლის ინტერესები, მათი ეკონომიური მდგომარეობის გამო, ერთმანეთს არ ემთხვევა. ამასთან დაკავშირებით, ისმება საკითხი იმის შესახებ, თუ როგორ მოიხსნას პრობლემა შეზღუდვების შეუსაბამობა სტიმულირების შესახებ.

პრინციპიალური მნიშვნელობა ამ დროს აქვს კონტრაქტის პირობებს და მათი სისრულის ხარისხს. თეორიულად დასაშვებია, რომ საბითუმო ფასებზე, აკორდულ გადასახადებთან ერთად, განისაზღვროს პროცენტი მომხმარებლის მოგების, შემოსავლის ან ზედმეტი შემოსავლიდან. წმინდა თეორიული თვალსაზრისით, პირველ შემთხვევაში, ეს არ იწვევს ძალდატანების შეზღუდვას, რომელიც მიმართულია მომხმარებლის წმინდა შემოსავლის მაქსიმიზაციისაკენ. მეორე შემთხვევაში ფრენშაიზინგის შედეგების მიხედვით ანალოგიურია პროდუქციის განაწილება, მაგრამ გაურკვევლობის შემთხვევაში, წარმოიქმნება მეორე სიძნელე - განისაზღვროს მოგების, მიღებული შემოსავლის ან პროდუქციის რეალიზაციის მოცულობის სიდიდე (თუმცა, გასაგებია, რომ ეს სიდიდე თითოეულ შემთხვევაში არსებითად განსხვავებული იქნება).

მეხუთე მხრივ, ფრენშაიზინგი განისაზღვრება, როგორც სხვა ფირმების ბიზნესისათვის პოტენციური პარტნიორის თვისებებზე განსაკუთრებული სიგნალი. მოცემული თეორია მიმართულია იქითკენ, რომ განაწილების ორმაგი სისტემის ფენომენი განიმარტოს, როცა ერთი და იგივე კომპანია ერთსა და იმავე ტერიტორიაზე შეიცავს როგორც ფრენშაიზინგურ ქსელს, ასევე საკუთარ ქვეგანყოფილებებს, რომლებიც საქონლის გაყიდვას ან მომსახურებას ახორციელებენ.

უფლებამოსილი, ახდენს რა მოგების მაქსიმალიზაციას, დაადგენს კომპანიის მაღაზიების ასეთ წილს, აკორდული გადასახადისა და როიალტის ისეთ თანხას, რომელიც გამყოფი თანასწორობის ფუნქციას ასრულებს.

მეექვსე მხრივ, ფრენშაიზინგი განიხილება როგორც ვაჭრობაში მოგების მონოპოლიის აღმოფხვრის მიზნით, ვერტიკალური შეზღუდვების საშუალება. ამ მხრივ, ფრენშაიზინგი ინტერპრეტირდება როგორც რესურსების ეფექტური განლაგების საწინააღმდეგო საშუალება. უფრო მეტიც, ის შეეხება განსაკუთრებული საქმიანი ურთიერთობის ისტორიულ პირველად ფორმებს, როცა ერთი ფორმა აძლევდა უფლებას ჩატარებულიყო ოპერაციები თავისი სახელით კონკრეტულად მოცემული ფირმისათვის. იგივე ეხება კერძო მოლაპარაკებებში შეზღუდვებს, როგორც კერძო ფირმებს, ასევე სახელმწიფო ორგანოებს შორის სხვადასხვა დონეზე. თუმცა ამ შემთხვევაშიც კი, ეს შეზღუდვები დაკავშირებული გაყიდვასთან ან კიდევ გადამყიდველის ფასების მხარდაჭერასთან განიმარტება როგორც მომსახურების შესაფერისი ხარისხიანობა. იმისათვის, რომ მომხმარებელს, ანუ მყიდველს ამორჩევის პრობლემა გაუადვილდეს, გამყიდველებს შეუძლიათ გაყიდონ საქონელი დაწვრილებითი ინფორმაციით სამომხმარებლო ხარისხზე. თუმცა, ეს არის დამატებითი მომსახურება, რომლის საფასური ჩადებულია საქონლის ფასში. ფრენშაიზინგში სასაქონლო ნიშნის გამოყენება საშუალებას იძლევა საერთო დანიშნულების რესურსები გარდაიქმნას სპეციფიკურ აქტივებში, რაც მომხმარებლის მხრიდან ოპორტუნისტულ მოქცევას აღმოფხვრის (კერძოდ, ლაპარაკია უნიფორმაზე, სპეციალურ მოწყობილობებზე, საფირმო სიმბოლიკაზე, სავაჭრო დარბაზის განსაკუთრებულ გაფორმებაზე, შენობის დამახასიათებელ არქიტექტურაზე - ისე, როგორც ეს „მაკდონალდსის“ შემთხვევაში მოხდა.

1988 წელს, ამერიკაში უკვე აღირიცხებოდა 3 000 ფრენშაიზინგური კომპანია, ეკონომიკის დარგმა გააერთიანა რომელიც მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში მდებარე რამოდენიმე ათას რესტორანს აერთიანებს.დაახლოებით 400 000 ერთეული ფრენშაიზინგი. ცნობილი ფირმა „Дока-хлeб”, რომელიც პურის საცხობ ტექნოლოგიას აწარმოებს, მომხმარებელს თავის საფირმო სახელწოდებას სთავაზობს. ასევე დიდ გავლენას ახდენენ კომერციაში უცხოური ფრენშაიზერები, მსოფლიოში ცნობილი კორპორაციები: ,,Макдоналдс”, ,,Пицца-хат”, ,,Koka-kолa”, ,,Пепсико”, ,,Баскин Роббинс” და მრავალი სხვა.

თბილისში ფრენშაიზინგის ერთ-ერთ ყველაზე ცნობილ მაგალითს ფირმა ,,მაკდონალდსის” რესტორნების ქსელი წარმოადგენს, რომელიც მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში მდებარე რამოდენიმე ათას რესტორანს აერთიანებს.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. ,,საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი”, სარედაქციო კოლეგია: სერგო ჯორბენაძე, ზურაბ ახვლედიანი, ბესარიონ ზოიძე, ლადო ჭანტურია, 1997 წ.

2. ,,ვალდებულებითი სამართალი”, ზურაბ ახვლედიანი, 1998 წ.

3. ,,Франчаизинг в малом бизнесе”, Джон Стенворт, Брайан Смит.

4. Журнал ,,США- ЕКОНОМИКА, ПОЛИТИКА, ИДЕОЛОГИЯ”,1998 г.

ზაალ ქადაგიშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

საყოველთაოდ ცნობილი ჭეშმარიტებაა ის ფაქტი, რომ კერძო სამართლის ბევრ ინსტიტუტს ფესვები რომის სამართალში აქვს. ჯერ კიდევ უხსოვარი დროიდან ძველი აღმოსავლეთისა და შუამდინარეთის ქვეყნების ისტორიულმა ძეგლებმა შემოგვინახეს სამოქალაქო სამართლებრივი ურთიერთობების ფრიად საინტერესო მაგალითები, რომლებიც ამ ინსტიტუტების სიძველესა და სიმყარეზე მიგვანიშნებს. ისინი, არც თუ ისე შეცვლილი სახით, ბევრი ქვეყნის თანამედროვე სამართალშიც მოგვევლინენ. ეს უპირველესად სამოქალაქო სამართალზე ითქმის, რომელიც კერძო სამართლის ხერხემალს წარმოადგენს. სამოქალაქო სამართალი, ეკონომიკური და სოციალური თვალსაზრისით, სიმდიდრის შექმნასთან დაკავშირებულ ურთიერთობაში პიროვნების თავისუფლების სამართლებრივი საფუძველია. სამოქალაქო სამართალი, კონსტიტუციასთან ერთად, ქმნის სამართლებრივ გარანტიებს და იძლევა ერში არსებული შესაბამისი კულტურის, პოტენციისა და უნარის გამომჟღავნების შესაძლებლობას.

სამოქალაქო სამართლებრივი რეფორმა საქართველოში აქტიურად დაიწყო 90-იანი წლებიდან, სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ. ეს პროცესი მიმდინარეობდა არა მარტო შიდა ძალებით, არამედ მასში აქტიურად იყვნენ ჩაბმული უცხოელი ექსპერტებიც. ამით კი უარი ეთქვა საბჭოთა კავშირის პერიოდის მახინჯ სამართლებრივ პრაქტიკას, სადაც ყველა კანონი თუ კანონქვემდებარე აქტი იგეგმებოდა და იქმნებოდა მოსკოვში, ხოლო ქართველი მეცნიერები და პრაქტიკოსები მხოლოდ ამ კანონების მთარგმნელებად გვევლინებოდნენ. ახალმა სამოქალაქო კოდექსმა განაახლა კერძო სამართალი, თავის უფლებებში აღადგინა სამოქალაქო სამართლის ბევრი გაძევებული ინსტიტუტი. ამას, გარდა, აღსანიშნავია ის ფაქტიც, რომ ყალიბდება სრულიად ახალი კერძო სამართლებრივი ურთიერთობები, რომლებიც თავის დროზე, გამოიცადა და დამკვიდრდა სხვა ქვეყნების სამართალში. ეს ეხება უპირველესად, სამეწარმეო და საგაკოტრებო სამართლებრივ ინსტიტუტებს, აგრეთვე სამართლებრივი ურთიერთობების ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს სფეროს - საბაჟო-სამართლებრივ ურთიერთობებს.

1. ,,საქართველოს სახელმწიფოს ტერიტორია განსაზღვრულია 1991 წლის 21 დეკემბრის მდგომარეობით. საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობა და სახელმწიფო საზღვრების ხელშეუხებლობა დადასტურებულია საქართველოს კონსტიტუციითა და კანონებით, აღიარებულია სახელმწიფოთა მსოფლიო თანამეგობრობისა და საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ.

2. საქართველოს სახელმწიფოს ტერიტორიის გასხვისება აკრძალულია. სახელმწიფო საზღვრების შეცვლა შეიძლება მხოლოდ მეზობელ სახელმწიფოსთან დადებული ორმხრივი შეთანხმებით...“

საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 2.

,,1. მხოლოდ საქართველოს უმაღლეს სახელმწიფო ორგანოთა განსაკუთრებულ გამგებლობას მიეკუთვნება:

ა) კანონმდებლობა საქართველოს მოქალაქეობის, ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა, ემიგრაციისა და იმიგრაციის, ქვეყანაში შემოსვლისა და გასვლის, საქართველოში სხვა სახელმწიფოების მოქალაქეთა და მოქალაქეობის არ მქონე პირთა დროებით ან მუდმივად ყოფნის შესახებ.

ბ) სახელმწიფო საზღვრების სტატუსი, რეჟიმი და დაცვა, ტერიტორიული წყლების, საჰაერო სივრცის, კონტინენტური შელფისა და განსაკუთრებული ეკონომიკური ზონის სტატუსი, მათი დაცვა;

ვ) საგარეო ვაჭრობა, საბაჟო და სატარიფო რეჟიმები;

ი) ერთიანი ენერგეტიკული სისტემა და რეჟიმი; კავშირგაბმულობა; სავაჭრო ფლოტი; გემთა ალმები; საერთოსახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის ნავსადგურები, აეროპორტები და აეროდრომები; საჰაერო სივრცის ტრანზიტისა და საჰაერო ტრანსპორტის კონტროლი, საჰაერო ტრანსპორტის რეგისტრაცია, მეტეოროლოგიური სამსახური; გარემოს მდგომარეობაზე დაკვირვების სისტემა.

კ) სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის რკინიგზა და საავტომობილო გზები;

ლ) თევზჭერა ოკეანესა და ღია ზღვაში;

მ) სასაზღვრო სანიტარული კორდონი;

საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 3.

,,2. ყველას, ვინც კანონიერად იმყოფება საქართველოში, შეუძლია თავისუფლად გავიდეს საქართველოდან. საქართველოს მოქალაქეს შეუძლია თავისუფლად შემოვიდეს საქართველოში.

საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 22.

,,1. საქართველოში მცხოვრებ უცხოელ მოქალაქეებს და მოქალაქეობის არმქონე პირებს საქართველოს მოქალაქის თანაბარი უფლებანი და მოვალეობანი აქვთ, გარდა კონსტიტუციითა და კანონით გათვალისწინებული გამონაკლისებისა.

2. საყოველთაოდ აღიარებული საერთაშორისო სამართლის ნორმების შესაბამისად, კანონით დადგენილი წესით, საქართველო თავშესაფარს აძლევს უცხოელ მოქალაქეებსა და მოქალაქეობის არმქონე პირებს.

3. დაუშვებელია სხვა სახელმწიფოს გადაეცეს შემოხიზნული პირი, რომელსაც დევნიან პოლიტიკური მრწამსისათვის, ან იმ ქმედობისათვის, რომელიც საქართველოს კანონმდებლობით დანაშაულად არ ითვლება”.

საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 47.

ახალი კონსტიტუციისა და სამოქალაქო კოდექსის მიღების შემდეგ, საქართველო ჩამოსცილდა ტოტალიტარულ იურიდიულ სისტემებს და სამართლის დასავლურ სივრცეში შევიდა.

დასავლური სამართლებრივი ოჯახებისათვის, ურთიერთშორის განსხვავებათა მიუხედავათ, დამახასიათებელია ერთგულება ზოგად საკაცობრიო ღირებულებებისადმი, საერთო ცივილიზაციური და კულტურული საფუძვლებისადმი, რომლებიც სამოქალაქო საზოგადოების ჩამოყალიბების უმნიშვნელოვანესი ფაქტორებია.

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი, სოციალისტური სამოქალაქო სამართლის ნაცვლად, რომელიც თავისი არსიდან გამომდინარე, საჯარო სამართალს წარმოადგენდა, ქვეყანაში ამკვიდრებს კერძო სამართალს - ქონებრივ ურთიერთობებში კერძო პირთა ინიციატივისა და ბატონობის სფეროს. როგორც საბაზრო ეკონომიკა არ მოიაზრება კერძო საკუთრების გარეშე, ისე კერძო საკუთრება, მეწარმეობა, თავისუფალი ეკონომიკა - კერძო სამართლის გარეშე.

კოდექსი დაფუძნებულია სამოქალაქო ურთიერთობათა მონაწილეთა თანასწორობაზე, ნების ავტონომიაზე, ქონებრივ განცალკევებულობაზე; ამასთან, სახელმწიფო და პიროვნება თანასწორუფლებიანი მხარეებია.

კოდექსის ცენტრში დგას ადამიანი, მისი პიროვნება, საქართველოს კონსტიტუციითა და საერთაშორისო და სამართლებრივი აქტებით აღიარებული უფლებანი და თავისუფლებანი.

ცალკე შეფასებას იმსახურებს ეს დოკუმენტი, როგორც ეროვნული იურიდიული კულტურის მოვლენა. იგი საქართველოში ქართველ ცივილისტთა ძალისხმევით შექმნილი პირველი სამოქალაქო კოდექსია, რომელიც ფართოდ ასახავს როგორც ქართული, ისე უცხოური ცივილისტური აზროვნების მიღწევებს.

1997 წლის 25 ნოემბერს ძალაში შესულმა ახალმა სამოქალაქო კოდექსმა ცივილურ და სხვა მონათესავე დარგების ჩამოყალიბებასა და მათი ნორმატიული აქტების კოდიფიკაციაში დაამკვიდრა მთელი რიგი ნოვატორული პრინციპებისა.

საბაჟო, პირველი სახელმწიფოებრივი ერთეულების აღმოცენებისა და ბიბლიური დროიდან, ქვეყნების თვითმყოფადობის და დამოუკიდებლობის აუცილებელი ატრიბუტია. დღევანდელი საქართველოს საბაჟო შეიქმნა საქართველოს, როგორც სუვერენული ქვეყნის, აღორძინებასთან ერთად, ის არ არის და ვერც იქნება საბჭოთა კავშირის საბაჟო ორგანოების მემკვიდრე იმიტომ, რომ დღევანდელი საქართველო ყალიბდება როგორც სუვერენული სახელმწიფო, რომლის პოლიტიკური, ეკონომიკური და სოციალური საფუძველი პრინციპულად განსხვავებულია და საბჭოთა სისტემის საწინააღმდეგოა.

საგარეო ეკონომიკური ურთიერთობების სახელმწიფოს მიერ მონოპოლიზებისას, საბჭოური საბაჟოს ფუნქცია შემოიფარგლებოდა ხელრგილის როლით, როდესაც ტვირთის გადაადგილება საზღვარზე დაშვებული იყო წმინდა ნებართვითი (საშვის) პრინციპით. საბჭოთა კავშირში არსებობდა ორი ტიპის საშვი: ტვირთებისთვის (საქონლისათვის) და მოქალაქეთა ბარგისათვის (საგნებისთვის). ორივე ტიპის საშვი გაიცემოდა საკავშირო ორგანოების მიერ - კავშირში შემავალი რესპუბლიკების იგნორირებით. ამით ხდებოდა საგარეო ვაჭრობის პროცესებიდან არა მარტო ქვეყნის იურიდიული და ფიზიკური პირების, არამედ მთელი რესპუბლიკების გამორიცხვა.

საბჭოური საბაჟო ორგანოები საშვში მოხსენებულ ტვირთთან და მის რაოდენობასთან, საზღვარზე გადაადგილებული ტვირთის იდენტიფიკაციას ახდენდნენ. საბაჟოს ფუნქციები ასოცირდებოდა ქარხნის დარაჯის ამოცანებთან, არ მოითხოვდა სამართლებრივ განსაკუთრებულ საფუძვლებს და შემოიფარგლებოდა შინაგანაწესის მსგავსი ინსტრუქციებით. შესაბამისად, დღის წესრიგში არ იდგა მებაჟის არც კომპეტენტურობის, პროფესიონალიზმის, ინტელექტისა და განათლების საკითხი.

1992 წელს საქართველოს რესპუბლიკის სახელმწიფო საბჭომ მიიღო საქართველოს პირველი საბაჟო კოდექსი.

საბაჟო კოდექსმა განსაზღვრა საბაჟო საქმიანობის სამართლებრივი, ეკონომიკური და ორგანიზაციული საფუძვლები. საბაჟო ორგანოების უშუალო ფუნქციად იქცა საქართველოს ეკონომიკური სუვერენიტეტის და ეკონომიკური უშიშროების დაცვა, მსოფლიო მეურნეობასთან საქართველოს კავშირების გააქტიურება, საბაჟო სფეროში მოქალაქეთა, სამეურნეო სუბიექტებისა და სახელმწიფო ორგანოთა უფლებებისა და მათ მიერ თავიანთ მოვალეობათა შესრულების უზრუნველყოფა.

საბაჟო კოდექსმა სამართლებრივ ცნობიერებაში დაამკვიდრა ჩვენთვის ისეთი ახალი მცნებები, როგორებიცაა: საბაჟო ტერიტორია, საბაჟო საზღვარი, საბაჟო ორგანოები, საბაჟო კანონმდებლობა, საბაჟო გაფორმება, საბაჟო კონტროლი, საბაჟო რეჟიმები, საბაჟო გადასახადები და სხვა. აღსანიშნავია აგრეთვე ის ფაქტიც, რომ კოდექსმა საფუძველი დაუდო მეცნიერებას - ,,საბაჟო სამართალი” და სასწავლო დისციპლინას - ,,საბაჟო საქმე”. საბაჟო კოდექსმა ობიექტურად მოითხოვა უმაღლესი და საშუალო სპეციალური განათლების კადრების მომზადება და თანდათანობით მიაჩვია საზოგადოება პროფესიონალი მებაჟის პიროვნების ისეთივე აღქმას, როგორც იურისტის, ეკონომისტის, პედაგოგის, ინჟინრისა და სხვა.

1992 წლის საბაჟო კოდექსმა შეასრულა ისტორიული მისია და განსაზღვრა საქართველოს ეროვნული საბაჟო პოლიტიკა და ეროვნული საბაჟო სამსახურის ფუნქციები და მოვალეობები.

მიუხედავად იმისა, რომ 1992 წლის საბაჟო კოდექსი საერთაშორისო სტანდარტებთან საკმაოდ ახლოს იდგა და ბევრი წუნიც არ ეთქმოდა, იგი ვერ მიჰყვა საქართველოში მიმდინარე დინამიურ ცვლილებებს და მალე მასში მთელი რიგი მნიშვნელოვანი ცვლილებების შეტანა გახდა საჭირო, რამაც საბოლოოდ ახალი კოდექსის შექმნა განაპირობა, რომელზეც მუშაობა 1993 წელს დაიწყო და 1997 წელს ახალი საქართველოს საბაჟო კოდექსის მიღებით დასრულდა.

ახალი საბაჟო კოდექსი ემყარება შემდეგ ფუნდამენტალურ პრინციპებს:

1. საგარეო ვაჭრობაში სახელმწიფოს მონოპოლიის უარყოფის პრინციპი. ამ პრინციპიდან გამომდინარე, საგარეო ვაჭრობას ეწევიან ქვეყნის ფიზიკური და იურიდიული პირები და არა ქვეყანა. ქვეყნებისა და მათი საერთაშორისო კავშირების ამოცანაა მოვაჭრე პარტნიორების კომერციული საქმიანობის მაქსიმალური ხელშეწყობა. საკმარისია საქართველოს ერთმა ფიზიკურმა თუ იურიდიულმა პირმა მოახდინოს თუნდაც მხოლოდ ერთი სავაჭრო გარიგება, რომ ის ავტომატურად ხდება არა მარტო ამ კოდექსისა და საქართველოს კანონმდებლობის, არამედ საერთაშორისო და სახელმწიფოთაშორისო კონვენციებისა და შეთანხმებების სუბიექტი და დაცვის საგანი. ამავე პრინციპიდან გამომდინარე, საკმარისია ქართველმა კომერსანტმა რომელიმე ქვეყნის კომერსანტთან დაამყაროს საქმიანი პარტნიორობა, რომ ამის საფუძველზე საქართველომ მიიღოს ამ ქვეყანასთან მოვაჭრე ქვეყნის სტატუსი, მიუხედავად იმისა, აქვს თუ არა დამყარებული ამ ქვეყანასთან საქართველოს დიპლომატიური თუ რაიმე სხვა ურთიერთობა.

2. თავისუფალი ვაჭრობის პრინციპი. ამ პრინციპიდან გამომდინარე, საქართველოს ნებისმიერ ფიზიკურ და იურიდიულ პირს აქვს უფლება შემოიტანოს საქართველოში ან გაიტანოს საქართველოდან ნებისმიერი რაოდენობის ნებისმიერი საქონელი, კომერციულის ჩათვლით, გარდა აკრძალულისა.

3. საგარეო ეკონომიკურ ურთიერთობათა სახელმწიფო რეგულირების პრინციპები. საგარეო ვაჭრობის სახელმწიფო რეგულირება სახელმწიფოს ინტერესებში თავისუფალი ვაჭრობის პრინციპთან გარკვეულ წილად წინააღმდეგობაშია და, თავის მხრივ, გარკვეულ ზომირებას მოითხოვს. საგადასახადო განაკვეთები არ უნდა იყოს იმდენად მაღალი, რომ დაასუსტოს საგარეო ვაჭრობა და საერთაშორისო ბაზარში ქვეყნის ინტეგრაცია შეაფერხოს და არც იმდენად დაბალი, რომ დათრგუნოს სამამულო წარმოება. ეს ყოველივე წარმოადგენს ე. წ. ეკონომიკური ღონისძიებების ერთ-ერთ სახეს - სატარიფო პოლიტიკას.

საგარეო ეკონომიური ურთიერთობების - სატარიფო სახელმწიფო რეგულირების გარდა, გამოიყენება ადმინისტრაციული მეთოდებიც - ქვოტირება, ლიცენზირება და ა.შ.

აღსანიშნავია ის მნიშვნელობანი გარემოებაც, რომ მსოფლიო ვაჭრობის ორგანიზაცია თავისი წევრობის აუცილებელ პირობად თვლის ასეთ მეთოდებზე უარის თქმას. თუმცა, საქართველო თავისი საბაჟო კოდექსით რეგულირების ასეთ მეთოდებს დასაშვებად მიიჩნევს, ფაქტობრივად მას ასეთი ღონისძიებებისათვის არ მიუმართავს.

4. ერთიანი საბაჟო ტერიტორიის პრინციპი. საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე მოქმედებს ერთიანი საბაჟო რეჟიმები, განაკვეთები და საბაჟო წესები. ,,მხოლოდ საქართველოს უმაღლეს სახელმწიფო ორგანოთა განსაკუთრებულ გამგებლობას მიეკუთვნება - საგარეო ვაჭრობა, საბაჟო და სატარიფო რეჟიმები” (საქართველოს კონსტიტუცია. მუხლი 3.1.). დაუშვებელია ავტონომიურ რესპუბლიკებს, მხარეებს, ქალაქებსა და რაიონებს დაქვემდებარებული საბაჟო ორგანოების, გამშვები პუნქტების და ხერგილების შექმნა, გადასახადების აკრეფა საქონლის გადაადგილების საბაჟო კონტროლი და სხვა საბაჟო პროცედურებთან დაკავშირებული ქმედებები.

5. საგარეო ეკონომიკური საქმიანობის მონაწილეთა თანასწორუფლებიანობის პრინციპი. საგარეო ეკონომიკურ ურთიერთობაში მონაწილე ყველა სუბიექტი თანასწორია კანონის წინაშე. ისინი სარგებლობენ ერთიანი უფლებებით და ასრულებენ ერთიან ვალდებულებებს. მათთვის მოქმედებს ვაჭრობის ერთიანი წესები, ისინი ასრულებენ ერთსა და იმავე საბაჟო პროცედურებს და იხდიან ერთი და იგივე წესით გაანგარიშებულ გადასახდელებს.

აღნიშვნის ღირსია ის გარემოებაც, რომ ამჯერად შეღავათები რელიგიური, ხელოვნებისა და სპორტული ორგანიზაციების მიმართ გაუქმებულია, მათივე მხრიდან ამ შეღავათების არასამართლებრივი და არამორალური გამოყენების გამო.

6. საბაჟო პროცედურების გამარტივებისა და დაჩქარების პრინციპი. საბაჟო საზღვარზე საქონლისა და სატრანსპორტო საშუალებების გადაადგილების სახელმწიფო მაკონტროლებელი ორგანოების პროცედურები ტვირთების დროულად გადატანას საგრძნობლად აყოვნებს და იწვევს სატრანსპორტო საშუალებების მოცდენას, რაც შესაბამისად ასახვას ჰპოვებს საგარეო ეკონომიკურ ურთიერთობაში მონაწილე მხარეებისათვის დამატებით ხარჯებში.

ახალი საბაჟო კოდექსი ითვალისწინებს ამ პროცესების გამარტივებისა და დაჩქარების მთელ ღონისძიებებს, კერძოდ: საბაჟო-სატვირთო დეკლარირების უნიფიცირებულ ფორმებსა და რეჟიმებს, საშუამავლო (საბაჟო ბროკერის), საბაჟო გაფორმების სპეციალისტის, საწყობების, გადამზიდველებისა და სხვა ინფრასტრუქტურულ ინსტიტუტებს.

მოქმედი საბაჟო კანონმდებლობა ავალებს საბაჟო ორგანოებს საზღვარზე ყველა სახელმწიფო საკონტროლო ორგანოების კოორდინატორის მოვალეობას, აწესებს საბაჟო პროცედურების ჩატარების ზღვრულ ვადებს, სადაც ეს შესაძლებელია.

ახალი საბაჟო კოდექსის 27-ე თავი ეხება საბაჟო შეღავათებს. საბაჟო კოდექსის 139-ე მუხლის შესაბამისად, საქართველოს სახელმწიფოს საზღვრების გადაკვეთისას საბაჟო კონტროლს არ ექვემდებარებიან საქართველოს პრეზიდენტი, პარლამენტისა და მთავრობის წევრები, უცხოეთში საქართველოს დიპლომატიურ წარმომადგენლობათა დიპლომატიური და დიპლომატიური იმუნიტეტის მქონე ადმინისტრაციულტექნიკური პერსონალი, მათი თანმხლები ოჯახის წევრები, პირადი ბარგის ჩათვლით.

საბაჟო კონტროლისაგან თავისუფლდება ასევე უცხოეთში საქართველოს დიპლომატიურ წარმომადგენლობათა დიპლომატიური იმუნიტეტის მქონე ადმინისტრაციულ-ტექნიკური პერსონალი, აგრეთვე მათი თანმხლები ოჯახის წევრები და მათი ბარგი, გარდა კანონმდებლობით გათვალისწინებული შემთხვევისა.

დიპლომატიური იმუნიტეტით სარგებლობის წესი განსაზღვრულია ვენის 1961 წლის სექტემბრის საერთაშორისო კონვენციით “დიპლომატიურ ურთიერთობათა შესახებ”, რომელიც რატიფიცირებულია საქართველოს პარლამენტის 1993 წლის 13 მაისის დადგენილებით.

ამ კონვენციის შესაბამისად, დიპლომატიური იმუნიტეტით სარგებლობენ, უპირველეს ყოვლისა, უცხო სახელმწიფოთა წარმომადგენლები, პარლამენტისა და მთავრობის დელეგაციათა წევრები, აგრეთვე ნაცვალგების საფუძველზე, უცხო სახელმწიფოთა დელეგაციების თანამშრომლები, რომლებიც ჩამოსული არიან საქართველოში სახელმწიფოთაშორისო მოლაპარაკებაზე, აგრეთვე, საერთაშორისო მოლაპარაკებასა ან საერთაშორისო კონფერენციაზე, თათბირში მონაწილეობის მისაღებად ან სხვა ოფიციალური დავალებით. აგრეთვე, მოცემული შეღავათები ეხება ზემოაღნიშნული პირების ოჯახის წევრებს, თუ ისინი საქართველოს მოქალაქეები არ არიან.

დიპლომატიური იმუნიტეტით სარგებლობენ ასევე დიპლომატიური წარმომადგენლობების მეთაური (ელჩი, დესპანი, საქმეთა რწმუნებული) და წარმომადგენლობის დიპლომატიური პერსონალი (მრჩეველი, სავაჭრო წარმომადგენელი), სამხედრო, სამხედრო-საზღვაო და სამხედრო-საჰაერო ატაშე, პირველი, მეორე და მესამე მდივან-არქივისტი, სავაჭრო წარმომადგენლის მოადგილე, სამხედრო, სამხედრო-საზღვაო და სამხედრო-საჰაერო ატაშეს თანაშემწე; აგრეთვე, მათი ოჯახის წევრები, თუ ისინი საქართველოს მოქალაქეები არ არიან.

პირადი ხელშეუხებლობით და იმუნიტეტით სარგებლობენ ნაცვალგების საფუძველზე დიპლომატიური წარმომადგენლობის ადმინისტრაციულ-ტექნიკური პერსონალის თანამშრომლები, აგრეთვე მათი ოჯახის წევრები, თუ, რა თქმა უნდა, ისინი საქართველოს მოქალაქეები არ არიან.

თავისი მოვალეობის შესრულებისას დიპლომატიური იმუნიტეტით სარგებლობს დიპლომატიური კურიერი, რომელსაც დავალებული აქვს მხოლოდ განსაზღვრული დიპლომატიური ფოსტის გადაზიდვა.

უცხოეთის კონსულები სარგებლობენ იმუნიტეტით საქართველოს იურისდიქციისაგან იმ მოქმედებათა მიმართ, რაც მათი სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულებასთან არის დაკავშირებული, ვინაიდან ამ პირთა სამსახურებრივი საქმიანობა უშუალოდ მიმართულია იმ სახელმწიფოს პოლიტიკის გატარებისაკენ, რომელსაც ისინი ემსახურებიან.

დიპლომატიური იმუნიტეტი არ გულისხმობს სრულ უპასუხისმგებლობას თუ ასეთი იმუნიტეტით აღჭურვილი პირი ჩაიდენს დანაშაულს საქართველოს ტერიტორიაზე, საკითხი მისი პასუხისმგებლობის შესახებ დიპლომატიური გზით გადაწყდება. საქართველოს შეუძლია მოითხოვოს, რომ ასეთი პირი დაუყოვნებლივ გაწვეულ იქნას სახელმწიფოდან, როგორც არასასურველი პირი (Persona non grata). საქართველოს იურისდიქციას იგი მხოლოდ მაშინ შეიძლება დაექვემდებაროს, თუ ამის შესახებ არსებობს ნათლად გამოთქმული თანხმობა იმ სახელმწიფოსი, რომლის წარმომადგენელიც არის იგი.

ამ კოდექსის 138-ე მუხლის მე-4 ნაწილის შესაბამისად, კანონმდებლობით გათვალისწინებული წესით, ცალკეული პირები, საქონელი და სატრანსპორტო საშუალებები შეიძლება გათავისუფლებულ იქნას გარკვეული ფორმის საბაჟო კონტროლისაგან იმ შემთხვევაში, როცა ეს საქართველოს ინტერესების შესაბამისობაშია.

აღნიშნული კოდექსის 140-ე მუხლის პირველი ნაწილის შესაბამისად, საბაჟო შეღავათებით სარგებლობენ და საბაჟო კონტროლისაგან გათავისუფლებული არიან საქართველოში უცხო სახელმწიფოს დიპლომატიური და მასთან გათანაბრებულ წარმომადგენლობათა დიპლომატიური და ადმინისტრაციულ-ტექნიკური პერსონალი (მათთან მცხოვრები ოჯახის წევრთა ჩათვლით), მათი ბარგი.

საერთაშორისო სამართლის ნორმების შესაბამისად, დიპლომატიური დაწესებულებები და მასთან გათანაბრებული წარმომადგენლობები იყოფიან მუდმივ ან დროებით სუბიექტებად.

მუდმივი სუბიექტებია დიპლომატიური და საკონსულო წარმომადგენლობები და მუდმივი წარმომადგენლობები საერთაშორისო ორგანიზაციებში. დროებით დიპლომატიურ წარმომადგენლობებს მიეკუთვნება კონგრესებსა და კონფერენციებზე მივლინებული სახელმწიფო დელეგაციები, აგრეთვე მოლაპარაკების მიზნით გაგზავნილი სპეციალურ კომისიებში და სხვა სპეციალური მისიებით მივლინებული პირები.

ვენის 1961 წლის კონვენცია ,,დიპლომატიურ ურთიერთობათა შესახებ”, - სხვა დიპლომატიურ პრივილეგიებთან ერთად, ზემოთ აღნიშნულ პირებს ანიჭებს აგრეთვე საბაჟო შეღავათებსაც. კონვენციის 26 მუხლის თანახმად, ადგილსამყოფელმა სახელმწიფომ, თავისი ეროვნული კანონმდებლობის დადგენილი წესით უნდა უზრუნველყოს დიპლომატიური წარმომადგენლობის ყველა თანამშრომლის თავისუფალი მიმოსვლა. ამ მუხლის მე-2 ნაწილის თანახმად, გადასახადისა და მოსაკრებლებისაგან თავისუფლდება იმ საქონლის იმპორტი, რომელიც განკუთვნილია დიპლომატიურ და მასთან გათანაბრებულ წარმომადგენლობათა ოფიციალური სარგებლობისათვის, ასევე დიპლომატიური და ადმინისტრაციულ-ტექნიკური პერსონალის (მათთან მცხოვრები ოჯახის წევრების ჩათვლით) პირადი სარგებლობისათვის.

1961 წლის ვენის კონვენციის 38-ე მუხლის თანახმად, ,,სახელმწიფო, სადაც იმყოფება წარმომადგენლობა მის მიერ მიღებული კანონებისა და წესების შესაბამისად, შეზიდვის ნებას რთავს და ათავისუფლებს დიპლომატიურ და მათთან გათანაბრებულ პირებს ყველა სახის ბაჟის გადასახადისა და მასთან დაკავშირებული მოსაკრებლებისაგან”.

საერთაშორისო სამართლებრივი ნორმების მიხედვით, დიპლომატიურ და მათთან გათანაბრებულ პირებს, ოჯახის წევრთა ჩათვლით (დიპლომატის მეუღლე, არასრულწლოვანი შვილები და მის კმაყოფაზე მყოფი მშობლები), შეუძლიათ შემოიტანონ და გაიტანონ ოფიციალური და პირადი სარგებლობისათვის განკუთვნილი საგნები და ავეჯი, მატერიალურ-ტექნიკური საშუალებები, კვების პროდუქტები და სხვა თავდაპირველი მოწყობის საგნები. ამ დროს, ზემოაღნიშნული პირები თავისუფლდებიან საბაჟო გადასახადებისა და მოსაკრებლებისაგან, გარდა საბაჟოს განლაგების ფარგლებს გარეთ ან საბაჟოსათვის დადგენილი სამუშაო დროის შემდეგ გაფორმებისა, საქონლის საბაჟო საწყობში შენახვისა და სხვა დამატებითი მომსახურების გაწევისა.

აქვე უნდა აღინიშნოს ის გარემოებაც, რომ გამონაკლისის შემთხვევაში, თუ არსებობს სერიოზული საფუძველი იმისა, რომ დიპლომატიური ბარგი შეიცავს საგნებს, რომლებიც არ არის განკუთვნილი ოფიციალური და პირადი სარგებლობისათვის, ან ისეთ საგნებს, რომელთა შემოტანა ან გატანა აკრძალულია საქართველოს კანონმდებლობით ან რეგულირდება მედიკოსანიტარული, ვეტერინარული, ფიტოსანიტარული და სხვა სპეციალური წესებით, ზემოაღნიშნული ბარგი ისევე ექვემდებარება საბაჟო კონტროლს, როგორც ყველა სხვა დანარჩენი.

საბაჟო გადასახდელებისა და მოსაკრებლებისაგან თავისუფლდება უცხოეთში საქართველოს დიპლომატიურ წარმომადგენლობათა ქონების იმპორტი, აგრეთვე უცხოეთში საქართველოს დიპლომატიური და ადმინისტრაციულ-ტექნიკური პერსონალის (მათთან მცხოვრები ოჯახის წევრების ჩათვლით) პირადი სარგებლობისათვის განკუთვნილი ქონების იმპორტი.

კოდექსის 141 მუხლის თანახმად, უცხო სახელმწიფოს დიპლომატიური ფოსტა და საკონსულო ვალიზა საქართველოს საბაჟო საზღვრის გადაკვეთისას არ შეიძლება გაიხსნას ან დაკავდეს, თუ იმის სერიოზული საფუძველი არ არსებობს, რომ ისინი შეიცავენ სხვა საგნებს, რომელიც არავითარ კავშირში არაა დიპლომატიური წარმომადგენლობის სარგებლობასთან, ან რომელთა შემოტანა და გატანა აკრძალულია. ამ დროს, მებაჟე სთხოვს უცხოეთის სახელმწიფოს წარმომადგენელს - უფლებამოსილ პირს გახსნას საკონსულო ვალიზა (სპეციალური დალუქული ტომარა) საბაჟო ორგანოს თანამდებობის პირთა თანდასწრებით.

საკონსულო ვალიზის გახსნაზე უარის თქმის შემთხვევაში, იგი ბრუნდება გამოგზავნის ადგილზე.

დანარჩენ შემთხვევებში წარმომადგენლის ოფიციალურ კორესპონდენციად მოიაზრება მთელი ის კორესპონდენცია, რომელიც წარმომადგენლობას და მის ფუნქციებს ეხება. ამასთან, დიპლომატიური ფოსტის შეყოვნება არ შეიძლება.

დიპლომატიური ფოსტის ყველა დასტას უნდა ჰქონდეს თვალსაჩინო გარეგნული ნიშნები, რომლებიც მიუთითებს მის ხასიათს და მათში შეიძლება იყოს მხოლოდ დიპლომატიური დოკუმენტები და საგნები, რომლებიც გათვალისწინებულია ოფიციალური გამოყენებისათვის.

საკონსულო ვალიზა უნდა შეიცავდეს მხოლოდ ოფიციალურ კორესპონდენციას, საბუთებს ან ოფიციალური სარგებლობისათვის გათვალისწინებულ საქონელს.

კოდექსის 142 მუხლის საფუძველზე, უცხოელ დიპლომატიურ საკონსულო კურიერებს შეუძლიათ საქართველოში შემოიტანონ და საქართველოდან გაიტანონ პირადი სარგებლობისათვის გათვალისწინებული საქონელი ნაცვალგების საფუძველზე, რომელიც გამომდინარეობს საერთაშორისო ხელშეკრულებიდან და შეთანხმებიდან საბაჟო კონტროლის, საბაჟო გადასახადისა და მოსაკრებლების შესახებ.

ვენის კონვენციის თანახმად, დიპლომატიურ კურიერს, რომელსაც თან უნდა ჰქონდეს ოფიციალური დოკუმენტები მისი სტატუსისა და დიპლომატიური ფოსტის დასტების რიცხვის მითითებით, თავისი მოვალეობის შესრულებისას იცავს ადგილსამყოფელი სახელმწიფო, მისი პიროვნება ხელშეუხებელია და არ შეიძლება მისი რაიმე ფორმით დაპატიმრება ან დაკავება.

მააკრედიტებელ სახელმწიფოს ან წარმომადგენლობას შეუძლიათ (ad hoc) დანიშნონ სპეციალური დიპლომატიური კურიერი. ასეთ შემთხვევაში მინიჭებული იმუნიტეტი წყდება მაშინვე, როგორც კი ასეთი კურიერი დავალებულ დიპლომატიურ ფოსტას დანიშნულებისამებრ ჩააბარებს.

დიპლომატიური ფოსტა შეიძლება მიენდოს სამოქალაქო თვითმფრინავის ეკიპაჟის მეთაურს, რომელიც მიფრინავს აეროპორტში, სადაც ჩაფრენა ნებადართულია. აღსანიშნავია ის აუცილებელი გარემოებაც, რომ მეთაურს თან უნდა ჰქონდეს ოფიციალური დოკუმენტი ფოსტის დასტების რიცხვის მითითებით, მაგრამ იგი დიპლომატიურ კურიერად არ ჩაითვლება. წარმომადგენლობას შეუძლია აეროპორტში გაგზავნოს თავისი ერთ-ერთი თანამშრომელი, რომელიც თვითმფრინავის მეთაურისაგან უშუალოდ და დაუბრკოლებლად ჩაიბარებს დიპლომატიურ ფოსტას.

უცხო სახელმწიფოთა წარმომადგენლობის დიპლომატიურ პერსონალსა და საკონსულო თანამდებობის პირებზე, მათი ოჯახის წევრებზე, აგრეთვე უცხო სახელმწიფოს საპარლამენტო და სამთავრობო დელეგაციის წევრებზე, საერთაშორისო ორგანიზაციის წარმომადგენლებზე, რომლებიც ტრანზიტით მგზავრობენ საქართველოს საბაჟო ტერიტორიის გავლით, ვრცელდება ამ კოდექსით გათვალისწინებული შეღავათები.

ვენის კონვენციის მე-40 მუხლის თანახმად, თუ დიპლომატიური და მათთან გათანაბრებული პირი მგზავრობს მესამე სახელმწიფოს ტერიტორიის გავლით, რომელმაც მას ვიზა მისცა, თუ ასეთი რამ საჭიროა ან იმყოფება ამ ტერიტორიაზე და მიემგზავრება თავისი პოსტის დასაკავებლად ან ბრუნდება ამ პოსტზე თავის ქვეყანაში, ეს მესამე სახელმწიფო მასაც და მის თანმხლებ ოჯახის ყველა წევრს ანიჭებს ხელშეუხებლობას და ყველა საჭირო იმუნიტეტს.

მესამე სახელმწიფოებმა ხელი არ უნდა შეუშალონ მათ ტერიტორიაზე წარმომადგენლობის ადმინისტრაციულ-ტექნიკური ან მომსახურე პერსონალისა და მათი ოჯახის წევრთა გავლას.

მესამე სახელმწიფოებმა ტრანზიტად გამავალ ოფიციალურ კორესპონდენციებსა და სხვა ოფიციალურ ცნობებს, მათ შორის კოდირებულ და დაშიფრულ დეპეშებს, უნდა მიანიჭონ იგივე თავისუფლება და დაცვა, როგორსაც ადგილსამყოფელი სახელმწიფო ანიჭებს.

გათვალისწინებული ვალდებულებანი ეხება აგრეთვე ნახსენებ პირებს, ოფიციალურ ცნობებსა და დიპლომატიურ ფოსტას, რომელთა არსებობა მესამე სახელმწიფოს ტერიტორიაზე გარდაუვალი გარემოებებითაა გამოწვეული.

და ბოლოს, დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ მოქმედმა საბაჟო კოდექსმა სამართლებრივ ცნობიერებაში ჩვენთვის ახალი ისეთი მცნებები დაამკვიდრა, როგორებიცაა საბაჟო ტერიტორია, საბაჟო საზღვარი, საბაჟო ორგანოები, საბაჟო კანონმდებლობა, საბაჟო გაფორმება, საბაჟო კონტროლი, საბაჟო რეჟიმები, საბაჟო გადასახადები და სხვა. მნიშვნელოვანია აგრეთვე ის გარემოებაც, რომ კოდექსმა საფუძველი დაუდო მეცნიერებას ,,საბაჟო სამართალი” და სასწავლო დისციპლინას ,,საბაჟო საქმე”. საბაჟო კოდექსმა ობიექტურად მოითხოვა უმაღლესი და საშუალო სპეციალური განათლების კადრების მომზადება და თანდათანობით მიაჩვია საზოგადოება პროფესიონალი მებაჟის პიროვნების აღქმას, როგორც იურისტის, ეკონომისტის, პედაგოგის, ინჟინრის და სხვა. ასევე, საბაჟო კოდექსმა საფუძველი დაუდო ეროვნულ საბაჟო პოლიტიკასა და საბაჟო სამსახურს.

,,ყველაზე წმინდა, ყველაზე პირადი საკუთრებიდან - არის ქმნილება, მწერლის აზრის ნაყოფი''

ლე შაპელიე

ნინო კუნცევა-გაბაშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

თანამედროვე საზოგადოებაში საავტორო უფლების დიდი პოლიტიკური მნიშვნელობა დადასტურებულია იმ ფაქტით, რომ 1948 წლის ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია აღიარებს მას ადამიანის უფლებად. კერძოდ, 27-ე მუხლის მეორე პარაგრაფში აღნიშნულია, რომ ყოველ ადამიანს აქვს უფლება დაიცვას თავისი მორალური და მატერიალური ინტერესები, რომლებიც მისი ავტორობით შექმნილი მეცნიერული, ლიტერატურული და მხატვრული ნაშრომების შედეგს წარმოადგენს.

1966 წლის ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტის მე-15 მუხლი თითქმის სიტყვასიტყვით იმეორებს ამ ,,გარანტიის ფორმულირებას“, მაგრამ საყოველთაო დეკლარაციისაგან განსხვავებით, პაქტი აკისრებს ევროკავშირის და აგრეთვე ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ყველა სახელმწიფოს არა მხოლოდ მორალურ, არამედ იურიდიულ ვალდებულებებსაც. კერძოდ, მე-15 მუხლის მეორე პარაგრაფში მითითებულია: ,,პაქტის მონაწილე სახელმწიფოებმა ამ უფლების სრული განხორციელებისათვის უნდა გაატარონ ღონისძიებანი, რომლებიც აუცილებელია მეცნიერებისა და კულტურის დაცვის, განვითარებისა და გავრცელებისათვის.“

ნებისმიერი სახელმწიფო ცდილობს ისევე უზრუნველყოს თავის მოქალაქეთა შემოქმედებითი ფასეულობების დაცვა, როგორც იგი მათ სხვა პირად საკუთრებას იცავს. სახელმწიფო ხელმძღვანელობს იმ მოსაზრებით, რომ კულტურული ფასეულობების შექმნა და კულტურის განვითარება დამოკიდებულია მათი დაცვის რეალური მექანიზმების ფუნქციონირებაზე.

დასავლეთის ქვეყნებში კულტურა წარმოადგენს ინდუსტრიის მნიშვნელოვან დარგს. ესპანეთში 1998 წელს კულტურის ინდუსტრიიდან მიღებულმა შემოსავალმა შეადგინა ეროვნული შემოსავლის 3,4% (გაუსწრო მანქანათმშენებლობას, ესპანეთი კი, ევროპაში, მრეწველობის ამ დარგის განვითარების მიხედვით მეხუთე ადგილზეა); კულტურის ინდუსტრიაში დასაქმებულია 630000 ადამიანი. დიდ ბრიტანეთში კი კულტურის ინდუსტრია პირველ ადგილს იკავებს (აქ უნდა აღინიშნოს, რომ კულტურის ინდუსტრიას მიეკუთვნება ტურიზმის ობიექტები და რესტორნების ქსელი).

ინტელექტუალური საკუთრების სათანადო იურიდიული დაცვით სახელმწიფოები ხელს უწყობენ ინვესტიციებსა და ვაჭრობის განვითარებას. ახალი ბაზრის ძიებაში, სადაც შეიძლება შიდაწარმოების ან გასაღების სფეროს გაფართოვება, კომპანიები ხშირად ირჩევენ იმ ქვეყნებს, სადაც ინტელექტუალური საკუთრება სათანადოდ არის დაცული. დიდი კომპანიები, რომლებიც ფუნქციონირებენ საერთაშორისო ბაზრებზე, არ იძლევიან თავისი ტექნოლოგიებისა და სხვა ინტელექტუალური საკუთრების შეტანის უფლებას იმ ტერიტორიებზე, სადაც მათი უფლებები არ არის დაცული.

ვინაიდან ინტელექტუალურ საკუთრებას კონკრეტული თვითღირებულება გააჩნია, იგი შეიძლება სახელმწიფომ შემოსავლის წყაროდაც გამოიყენოს.

ყოველივე ზემოხსენებულის გათვალისწინებით, სახელმწიფოებმა შეიმუშავეს ნაციონალური კანონმდებლობა, რომელიც მიმართულია ინტელექტუალური შემოქმედების სტიმულირების, მისი დაცვისა და, ზოგ შემთხვევაში კი, მისი რელამენტაციისკენ, რათა გარკვეული სამართლებრივი ჩარჩოები შექმნილიყო და იგი არ გამხდარიყო მესამე პირების მიერ უკანონო ექსპლუატაციის ობიექტი.

მიუხედავად იმისა, რომ ბევრ ქვეყანაში ინტელექტუალური საკუთრება კანონით არის დაცული, სათანადო საერთაშორისო კანონმდებლობაში ჯერ კიდევ ბევრი რამ არის გასაკეთებელი. დადებულია რამდენიმე საერთაშორისო ხელშეკრულება და კონვენცია, რომელიც ქვეყნებს ავალდებულებს მინიმალურ დონეზე მაინც უზრუნველყონ უცხო ქვეყნის მოქალაქეთა ინტელექტუალური საკუთრების დაცვა. საერთაშორისო კანონმდებლობით, ინტელექტუალური სამართალი დარეგულირებულია უმნიშვნელო მოცულობით.

საავტორო უფლებების დაცვის სფეროში ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი დოკუმენტია მრავალჯერ გადასინჯული ,,ბერნის კონვენცია ლიტერატურული და მხატვრული ნაწარმოებების დაცვის შესახებ“ (Bern Convention for the Protection of Literary and Artistic Works), რომელიც ძალაში შევიდა 1886 წელს. 1995 წლის 16 მაისს საქართველომ ხელი მოაწერა ბერნის კონვენციის პარიზის აქტს (1971 წლის ბერნის კონვენციას).

ბერნის კონვენციის თანახმად, რომელიც ეფუძნება ,,ეროვნული რეჟიმის” პრინციპს, ავტორი, რომლის ნაწარმოებები დაცულია ბერნის კონვენციის კავშირის ყველა მონაწილე ქვეყანაში (გარდა იმ ქვეყნისა, სადაც ნაწარმოები შეიქმნა) სარგებლობს უფლებებით, რომლებსაც ანიჭებს შესაბამისი ქვეყნის კანონი ნაციონალურ ავტორებს. ამის გარდა, კონვენცია ბერნის კავშირის ყველა ქვეყანაში (ნაწარმოების წარმოშობის ქვეყნის გარდა) უზრუნველყოფს სპეციალური მინიმალური უფლებების დაცვას (მაგალითად: თარგმანის, შესრულების, გავრცელების, საჯარო შესრულების, გადამუშავებისა და კინემატოგრაფიული ნაწარმოების ადაპტაციის უფლების დაცვას). უფლებებით სარგებლობისა და მათი განხორციელებისათვის არ არის საჭირო რაიმე ფორმალობის დაცვა, გარდა ზოგიერთი გამონაკლისისა, ბერნის კონვენცია ადგენს საავტორო უფლების დაცვის მინიმალურ ვადას, რომელიც განისაზღვრება 50 წლით.

ინტელექტუალური საკუთრების მსოფლიო ორგანიზაციის (World Intellectual Property Organization - WIPO) რეკომენდაციების თანახმად, შემუშავდა პროტოკოლი (WIPO Copyright Treaty 1996), რომელშიც გათვალისწინებულია ბერნის კონვენციაში აუცილებელი ცვლილებების შეტანის მომენტები, კერძოდ:

- კომპიუტერული პროგრამებისა და მონაცემთა ბაზის დაცვა;

- გაქირავების უფლება;

- საეთერო მაუწყებლობისა და აუდიოტექნიკური საშუალებების აუცილებელი ლიცენზირების გაუქმების შესაძლებლობა;

- გავრცელების უფლებებზე კანონმდებლობის გაფართოვება;

- ფოტოგრაფიული ნამუშევრების დაცვის ვადის საკითხი;

- უფლებების პატივისცემის წესების უზრუნველყოფა.

ზოგიერთმა ამ ნორმატიულმა წინადადებამ გამოხატულება ჰპოვა სხვა საერთაშორისო დოკუმენტში - TRIPS - ის ხელშეკრულებაში, რომელსაც ქვემოთ განვიხილავთ. ანალოგიური დამატებები, შესწორებები და დაზუსტებები გათვალისწინებულია შემსრულებელთა და აუდიო-ტექნიკური საშუალებების დამამზადებლების უფლებების დაცვისთვის. მაგრამ მეცნიერებისთვის საეჭვოა ამ წინადადებების ბერნის კონვენციის პროტოკოლში შეტანის იურიდიული ბედი.

შემდეგი მნიშვნელოვანი საერთაშორისო დოკუმენტია - საავტორო უფლებების მსოფლიო კონვენცია, რომელიც ასევე პარიზში 1971 წელს გადასინჯა. მსოფლიო კონვენცია ეყრდნობა ნაციონალურ რეჟიმს და აღიარებას უფლებების გარკვეულ მინიმუმს. რაც შეეხება გამოქვეყნებულ ნაწარმოებებს, დაცვის უფლება შეიძლება იყოს დაქვემდებარებული ზოგიერთ ფორმალობებზე, რომლებიც შესრულებულად ჩაითვლება, თუ ნაწარმოების ყველა ეგზემპლარზე აღნიშნული იქნება ლათინური ,,c” წრეწირში - ©, ავტორის სახელი და პირველი პუბლიკაციის წელი. ამერიკის შეერთებული შტატების მიერ ბერნის კონვენციის ხელმოწერისა და TRIPS Agreement - ის სტანდარტების შემუშავების შემდეგ საავტორო უფლებების მსოფლიო კონვენციამ დაკარგა თავისი მნიშვნელობის დიდი ნაწილი.

1928 წელს გამართული კონფერენციის შემდეგ, რომელიც ეძღვნებოდა მსახიობ-შემსრულებელთა საავტორო უფლებების შესახებ ბერნის კონვენციაში დამატებების შეტანის საკითხს, დაიწყო ხანგრძლივი პროცესი, რომელიც 1961 წლის 26 ოქტომბერს რომის კონვენციის ხელმოწერით დასრულდა. ,,მსახიობ-შემსრულებელთა, ფონოგრამების დამამზადებელთა და საეთერო გადაცემის ორგანიზაციათა ინტერესების დაცვის რომის საერთაშორისო კონვენცია“ (Rome Convention for the Protection of Performers, Producers of Phonograms and Broadcasting Organizations - 1961) ძალაში შევიდა 1964 წელს. რომის კონვენცია, მისი სახელწოდებიდან გამომდინარე, იცავს მსახიობ-შემსრულებელთა, ფონოგრამების დამამზადებელთა და საეთერო გადაცემის ორგანიზაციათა უფლებებს და აძლევს მათ საავტორო უფლებების მომიჯნავე უფლებებს.

რომის კონვენცია მსახიობ-შემსრულებლებს აძლევს უფლებას წინ აღუდგნენ:

- მათი ნებართვის გარეშე მათ შესრულების ჩაწერას, თუ ეს ფიქსაცია გაკეთებული არ არის იმ პირთა სასარგებლოდ, ვისაც თვითონ მისცეს უფლება;

- შესრულების გადაცემას ეთერში ან კაბელით, ანდა შესრულების სხვაგვარ საჯარო გადაცემას, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც შემსრულებლის თანხმობით ადრე ჩაწერილი ან ეთერში ადრე გადაცემული შესრულების გადაცემა ხდება.

რომის კონვენციის მე-12 მუხლი პროდუქციის (დისკების, კასეტებისა და სხვა მატერიალურ მატარებლების) კომერციული გამოყენების შემთხვევაში ითვალისწინებს მსახიობ-შემსრულებელთა და კომერციული პროგრამების დამამზადებელთა სასარგებლოდ სამართლიანი საზღაურის გადახდის მოთხოვნის უფლებას. აგრეთვე, კონვენციაში მითითებულია მსახიობ-შემსრულებელთა უფლებების დაცვის მინიმალური ვადის შესახებ, რომელიც განისაზღვრება 20 წლით. თუმცა, კონვენციაში არაფერია ნათქვამი მსახიობ-შემსრულებელთა მორალურ უფლებებზე.

მსახიობ-შემსრულებელთა უფლებების დაცვის მიზნით, ინტელექტუალური საკუთრების საერთაშორისო ორგანიზაციამ მოამზადა ახალი დოკუმენტი ,,შეთანხმება შემსრულებელთა და ფონოგრამების შესახებ - 1996” (WIPO Performances and Phonograms Treaty - 1996), რომელიც აღიარებს მათ მორალურ უფლებებს და მათი უფლებების დაცვის ვადას 50 წლამდე ზრდის.

ფონოგრამების დამამზადებელთა უფლებების დაცვას ეხება კიდევ ერთი კონვენცია - ჟენევის კონვენცია ფონოგრამების შესახებ (Geneva Convention for the Protection of Producers of Phonograms Against Unauthorized Duplication of Their Phonograms - 1971). კონვენცია იცავს ფონოგრამების დამამზადებლებს მათი ნებართვის გარეშე ნაწარმოების ეგზემპლარების დამზადების, ასეთი ასლების იმპორტისა და გავრცელებისგან.

1974 წელს მიღებულ იქნა ,,ბრიუსელის კონვენცია თანამგზავრის მეშვეობით პროგრამული სიგნალების გავრცელების შესახებ“ (Brussels Convention Relating to the Distribution of Programme - Carrying Signals Transmitted by Satellite - 1974), რომელიც ითვალისწინებს თანამგზავრის მეშვეობით ეთერში გადაცემული რადიო და ტელეგადაცემების მინიმალურ დაცვას. იგი ავალდებულებს წევრსახელმწიფოებს მიიღონ ზომები, რომელიც აუცილებელია იმ გადაცემების დაცვისათვის, რომლებიც გადაიცა თანამგზავრის მეშვეობით და არ იყო გათვალისწინებული ეთერში შემდგომი ტრანსლიაციისთვის საეთერო მაუწყებლობის ორგანიზაციის მიერ სახელმწიფოს ტერიტორიიდან ან ტერიტორიის ფარგლებში. კონვენციამ ვერ მოიპოვა ფართო აღიარება და 1997 წლის 1 იანვრისთვის მას მხოლოდ 21 ქვეყანა შეუერთდა.

მეორე დოკუმენტი, რომელიც სატელევიზიო პროგრამების დაცვას ეხება, არის - ევროპის შეთანხმება სატელევიზიო პროგრამების დაცვის შესახებ (1960 წ.). შეთანხმება ავალდებულებს წევრ-სახელმწიფოებს დაიცვან საეთერო მაუწყებლობის ორგანიზაციები მათი გადაცემების ეთერში შემდგომი გადაცემისა და მატერიალური ფიქსაციისგან. რომის კონვენციისგან განსხვავებით, შეთანხმება ითვალისწინებს მაუწყებლობის ორგანიზაციათა დაცვას მათი კაბელით შემდგომი რეტრანსლიაციისგან და აგრეთვე, მათი პროგრამების ფარგლებში გადაცემული კადრების ფიქსაციისა და გავრცელებისაგან.

საავტორო უფლებების დაცვისათვის ასევე ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი დოკუმენტია - ინტელექტუალურ საკუთრებაზე სამართლებრივი დაცვის სავაჭრო ასპექტების საბჭო (TRIPS Agreement). TRIPS Agreement წარმოადგენს ვაჭრობის მსოფლიო ორგანიზაციის შექმნის შესახებ 1994 წლის 15 აპრილს ხელმოწერილი შეთანხმების ნაწილს (General Agreement on Trade in Services - GATS).

TRIPS Agreement პირდაპირ სარგებლობს ბერნისა და რომის კონვენციების დაცვის სტანდარტებით. TRIPS-ის ხელშეკრულება აძლევს სამართალმემკვიდრეებს უკეთესი დაცვის შესაძლებლობას, ვიდრე მათ ადრე ჰქონდათ:

- თითქმის ორმოცდაათ ქვეყანას (რომლებიც ადრე ვალდებული არ იყვნენ) ავალდებულებს გამოიყენონ ბერნის კონვენციის საბოლოო ვარიანტის ნორმები. ამით იგი აფართოვებს დაცვის სფეროს, რომელსაც განსაზღვრავს ბერნის კონვენცია;

- ხმის ჩამწერ ინდუსტრიას აძლევს გაქირავების განსაკუთრებულ უფლებებსა და სხვა დიდ შეღავათებს, იცავს მათ უფლებებს 50 წლის ვადით;

- იგი პირველად ადგენს მსახიობ-შემსრულებელთა დაცვის საერთაშორისო ნორმებს;

- TRIPS-ის კანონი პირველად ავალდებულებს სახელმწიფოებს მიიღონ და დანერგონ ქმედითი ზომები მეკობრეობასთან საბრძოლველად, რაც გავრცელებულია ამ სექტორში;

- მან პირველად შეიმუშავა დავების დარეგულირების სისტემა, რომელსაც შეიძლება მიმართონ სახელმწიფოებმა სხვა ქვეყნის მიერ ინტელექტუალური საკუთრების სექტორში თავისი ვალდებულების დარღვევის შემთხვევაში.

TRIPS-ის ძირითადი პრინციპებია:

- ვაჭრობა დისკრიმინაციის გარეშე, რაც გულისხმობს, ერთი მხრივ, ,,უპირატესი ხელშეწყობის რეჟიმის“ ცნებას, მეორე მხრივ კი, - ,,ეროვნული რეჟიმის“ ცნებას;

- მსოფლიო სავაჭრო ბაზრებზე ლიბერალური შეღწევის პრინციპი.

,,უპირატესი ხელშეწყობის რეჟიმი“ (MFN) მოცემულია TRIPS-ის მე-4 მუხლში, სადაც ვკითხულობთ:

ინტელექტუალური საკუთრების დაცვის მხრივ, ნებისმიერი უპირატესობა, შეღავათი, პრივილეგია, ან იმუნიტეტი, რომელსაც წევრი-სახელმწიფო ნებისმიერი სხვა ქვეყნის მოქალაქეს ანიჭებს, დაუყოვნებლივ და უპირობოდ უნდა მიეცეს ყველა წევრი-ქვეყნის მოქალაქეებს. ამ ვალდებულებიდან თავისუფლდება წევრიქვეყნის მიერ მინიჭებული ნებისმიერი უპირატესობა, შეღავათი, პრივილეგია ან იმუნიტეტი:

(a) რომელიც გამომდინარეობს იურიდიული დახმარებისა და სამართლებრივი დაცვის შესახებ საერთაშორისო ხელშეკრულებებიდან, რომლებსაც აქვს ზოგადი ხასიათი და არ არის მიძღვნილი კონკრეტულად ინტელექტუალური საკუთრების დაცვისადმი;

(b) რომელიც მინიჭებულია ბერნის კონვენციის (1971) ან რომის კონვენციის დებულებების თანახმად, რაც იმას ნიშნავს, რომ მიღებული რეჟიმი უნდა იყოს არა ეროვნული, არამედ სხვა ქვეყნებში მიღებული რეჟიმის ფუნქცია;

(c) შემსრულებლების, ფონოგრამის დამამზადებელთა და სამაუწყებლო ორგანიზაციების უფლებებთან მიმართებაში, რომლებიც ამ ხელშეკრულების თანახმად, მათ არ მიეცათ;

(d) რომლებიც გამომდინარეობს ინტელექტუალური საკუთრების დაცვასთან დაკავშირებული საერთაშორისო ხელშეკრულებებიდან, რომლებიც ძალაში შევიდნენ იმ ხელშეკრულებების ძალაში შესვლამდე, რომელთა მეშვეობითაც შეიქმნა მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაცია, იმ პირობით, რომ ამგვარი ხელშეკრულების შესახებ ეცნობება ინტელექტუალური საკუთრების უფლებების საბჭოს ვაჭრობასთან დაკავშირებულ ასპექტებზე და არ წარმოქმნის სხვა წევრისახელმწიფოების მოქალაქეების წინააღმდეგ მიმართულ თვითნებურ და გაუმართლებელ დისკრიმინაციას.

,,ეროვნული რეჟიმის“ ცნება კი გულისხმობს, რომ ,,თითოეულმა ქვეყანამ უნდა შეუქმნას ნებისმიერი სხვა ქვეყნის მოქალაქეს არანაკლებ ხელშემწყობი რეჟიმი, ვიდრე იგი უქმნის თავის მოქალაქეებს“ (მუხლი 3-ე).

სისხლის-სამართლებრივი პროცედურები:

წევრი-ქვეყნების კანონმდებლობა უნდა ითვალისწინებდეს სისხლის-სამართლებრივ პასუხისმგებლობას და დასჯადობას შეგნებულ კონტრაფაქტულ ქმედებისა და კომერციული ზიანის მიყენების შემთხვევაში მაინც. სანქციები უნდა შეიცავდეს თავისუფლების აღმკვეთ ღონისძიებებს და/ან საკმარის ჯარიმებს; სასჯელი უნდა შეესაბამებოდეს დანაშაულის სიმძიმეს.

გათვალისწინებული სანქციები უნდა შეიცავდეს ქონებაზე ყადაღის დადების, კონფისკაციისა და პირატული საქონლის, ნედლეულისა და დანაშაულის ჩადენისათვის გამოყენებული ტექნიკური საშუალებების განადგურების შესაძლებლობას.

დავების მოწესრიგება:

TRIPS-ის V ნაწილში სახელმწიფოებს შორის დავების არიდებისა და მოსაწესრიგებლად გათვალისწინებულია ის პროცედურები, რომლებიც ძირითადად GATS-ის ფარგლებში იყო შემუშავებული:

- წევრ-ქვეყნებმა უნდა გამოსცენ თავიანთი კანონები და რეგლამენტაციები, აგრეთვე სასამართლო და ადმინისტრაციული ნორმები;

- კონფლიქტების გადასაწყვეტად შექმნილია ვაჭრობასთან დაკავშირებულ ასპექტებზე ინტელექტუალური საკუთრების უფლებების საბჭო;

- ურუგვაის რაუნდის მოლაპარაკებანი აუმჯობესებს დავების მოწესრიგების მექანიზმებს და აწესებენ რეგულირების პროცესის თითოეული ეტაპის დროის ზუსტ ჩარჩოებს;

- დავის მხარეებს გარანტირებული აქვთ უფლება ჟიურიზე;

- თუ ერთ-ერთი წევრი-ქვეყანა ჟიურის გადაწყვეტილებას არ ასრულებს, სხვა მხარეებს შეუძლიათ ამ ქვეყნის მიმართ გამოიყენონ ..გადაჯვარედინებული რეტორსია“ - ზომები სხვა სფეროებში, კონტრრეტორსიის რისკის გარეშე. მაგალითად, ქვეყანამ შეიძლება უპასუხოს ავტომობილებზე ან მარცვლეულზე ტარიფების გაზრდით.

ევროკავშირმა, ამერიკელებისა და იაპონელებისგან განსხვავებით, აუდიოვიზუალური სექტორის ბაზრის ლიბერალიზაციისთვის არავითარი სპეციფიკური მოვალეობა არ მიიღო. ამრიგად, ევროკავშირი არ არის ვალდებული შეუქმნას სხვა სახელმწიფოებს ისეთივე ხელშემწყობი პირობები, როგორსაც იგი თავის წევრ-სახელმწიფოებს უქმნის. ამით ევროკავშირი შეეცადა დაეცვა თავისი ბაზარი ამერიკული პროდუქციისაგან. პირველ რიგში, ეს ეხება აუდიოვიზუალური და კომპიუტერული პროგრამების სფეროს. ევროკავშირმა ეს სტრატეგია შეინარჩუნა ბაზრებზე შეღწევის ლიბერალიზაციის საკითხის გადაწყვეტის დროსაც.

ამგვარი პოზიცია აიხსნება შემდეგით: დაწყებული 1970 წლის GATS-ის ურუგვაის შეხვედრიდან, აშშ-მ პრაქტიკულად გაიტანა ყველა თავისი წინადადება და დამატებამ, კერძოდ: აშშ დაინტერესებული იყო ტარიფების შემცირებით და თავისი ფირმებისთვის სავაჭრო ბაზრის გაფართოვებით. 1986 წელს აშშ-მ მოლაპარაკებების პროცესში ჩართო მომსახურეობის საკითხი და უკვე 1995 წელს ვაჭრობისა და ტარიფების გენერალურ შეთანხმებას დაემატა ,,მომსახურეობა”, (General Agreement on Trade and Tariffes (GATT) გადაკეთდა General Agreement on Trade, Tariffes and Servises-ად (GATTS) და შემუშავდა TRIPS-ის შეთანხმების ტექსტი. ამით უკვე არა მხოლოდ ვაჭრობა, არამედ ინტელექტუალური საკუთრების დაცვის საკითხი მოექცა აშშ-ს კონტროლის ქვეშ. ამერიკული ფირმები იპყრობენ ახალ დიდ ბაზრებს.

საინტერესოა კომპიუტერული პროგრამების დაცვის საკითხიც. თავდაპირველად კომპიუტერული პროგრამების დაცვა ხდებოდა პატენტის მეშვეობით. მაგრამ საავტორო უფლებების უპირატესობა თვალსაჩინო გახდა: თუ პატენტი ნაწარმოებებს მხოლოდ 20 წლის ვადით იცავს, საავტორო უფლება - ავტორის მთელი სიცოცხლის მანძილზე და პლიუს მინიმუმ 50 წელი (ამერიკაში კი ეს ვადა 70 წელს შეადგენს).

სხვა ქვეყნებთან ხელშეკრულების დადების დროს აშშ მოითხოვს:

- ბაზრის გახსნასა; და

- ეროვნული რეჟიმის შექმნას.

ეს ნიშნავს იმას, რომ ნაციონალურ ავტორებს და მწარმოებლებს ამერიკელი ავტორისა და უფრო ძლიერი ფირმის წინაშე არავითარი პრივილეგია ექნებათ, რაც განვითარებადი ქვეყნებისთვის განსაკუთრებით საშიშია.

ამ პირობებში, თავისი ბაზრისა და ავტორთა დაცვისათვის ევროკავშირმა შეიმუშავა რამდენიმე დირექტივა, რომელთა მიზანია წევრი-ქვეყნების ადგილობრივი კანონმდებლობის სინქრონიზაცია.

1989 წლის 3 ოქტომბრის ევროგაერთიანების დირექტივა, რომელიც მიმართულია წევრსახელმწიფოების მიერ მიღებული ზოგიერთი ადმინისტრაციული, ნორმატიული და საკანონმდებლო დადგენილებების კოორდინაციაზე, რომელიც ეხება სატელევიზიო მაუწყებლობის ორგანიზაციების საქმიანობას.

დირექტივა არეგულირებს შემდეგ ასპექტებს:

- სატელევიზიო პროგრამების გაქირავება და გავრცელება;

- ტელერეკლამა და სპონსორობა;

- არასრულწლოვანთა დაცვა;

- უარყოფის გამოქვეყნების უფლება.

1991 წლის 14 მაისის დირექტივა კომპიუტერული პროგრამების საავტორო უფლებების სამართლებრივი დაცვის შესახებ

1993 წლის 1 იანვრიდან დირექტივის პრინციპები გადატანილი იყო ეროვნულ კანონმდებლობებში. დირექტივა მიმართულია კომპიუტერული პროგრამების დაცვის უნიფიკაციაზე და განსაზღვრავს, თუ რა ეტაპიდან არის დაცული კომპიუტერული პროგრამა. ზემოაღნიშნული ეხება ინდივიდუალურ ორიგინალურ ნაწარმოებებს. სხვა კრიტერიუმები, მაგალითად - ესთეტიკური, ყურადღებაში არ მიიღება.

დირექტივაში განსაზღვრულია ისეთი მნიშვნელოვანი საკითხი, როგორიცაა კომპიუტერული პროგრამის ნებისმიერი ფორმით კოპირება. დირექტივაში მითითებულია, რომ ნებისმიერი ფორმით კოპირების შემთხვევაში, აუცილებელია უფლების მესაკუთრის თანხმობა. აგრეთვე, ნებართვის აღება აუცილებელია პროგრამის ორიგინალის, ასლის ან პროექტის საჯარო ჩვენებისათვის.

თუმცა, თუ პროგრამა შექმნილია სხვა დამოუკიდებელი პროგრამების კომპილაციის გზით და კოპირება აუცილებელია ინფორმაციისთვის, რომელიც საჭიროა კომპიუტერული პროგრამის ოპერატიულობისათვის, თანხმობა არ მოითხოვება.

,,კომპიუტერული პროგრამების დაცვის ვადის შესახებ დირექტივის“ თანახმად, კომპიუტერული პროგრამები დაცვის ვადა განისაზღვრება 70 წლით.

1992 წლის 19 ნოემბრის ,,დირექტივა გაქირავებისა და გამოყენების საავტორო უფლებების ზოგიერთი სხვა მომიჯნავე უფლებების შესახებ“

დირექტივა აძლევს მსახიობ-შემსრულებლებს, ფილმებისა და ფონოგრამების პროდიუსერებს გაქირავებისა და გამოყენების განსაკუთრებულ უფლებებს. დირექტივა უთმობს მათ უფლებას აუკრძალონ მესამე პირებს მათი ნებართვის გარეშე ასლების (იმ ასლების ჩათვლით, რომლებიც გავრცელებული იყო გაყიდვით) გაქირავება. ამ პრინციპის განხორციელებას აქვს შეზღუდვები. პირველ რიგში, რაც შეეხება გამოყენების უფლებას, დირექტივის მე-5 მუხლში დაშვებულია წევრ-სახელმწიფოების მიერ ამ პრინციპის დარღვევის შესაძლებლობა იმ შემთხვევაში, თუ ის გასამრჯელოს გადახდით იქნება შეცვლილი. გასამრჯელოს მოთხოვნის უფლებით სარგებლობენ მხოლოდ ავტორები, ხოლო ზოგიერთი ორგანიზაციები შეიძლება გათავისუფლდნენ ამ გადასახადისგან.

დირექტივის მე-4 მუხლის თანახმად, ნაწარმოების გამოყენების თითოეულ შემთხვევაში გაქირავების უფლების დათმობა შეიძლება შეცვლილი იყოს მსახიობის ან შემსრულებლის სასარგებლოდ სამართლიანი გასამრჯელოს გადახდით. დირექტივა აზუსტებს, რომ სამართლიანი გასამრჯელოს უფლება არ შეიძლება იყოს უარის თქმის ობიექტი და მას მართავენ კოლექტიური მართვის ორგანიზაციები.

დირექტივა მიუთითებს წევრ-სახელმწიფოებს ცნონ მსახიობ-შემსრულებლების:

- ნაწარმოების ფიქსაციის განსაკუთრებული უფლება (მუხლი მე-6);

- უფლება ნება დართონ ფიქსაციის შესრულებაზე (მუხლი მე-7);

- განსაკუთრებული უფლება ნება დართონ შესრულების ეთერში გადაცემაზე, იმ შემთხვევის გარდა, როდესაც ეს შესრულება უკვე იყო დაფიქსირებული ან გადაცემული ეთერით (მე-8 მუხლის I პარაგრაფი). წევრ-სახელმწიფოებმა უნდა გაითვალისწინონ მსახიობ-შემსრულებელთა და ფონოგრამების დამამზადებელთა უფლება მიიღონ სამართლიანი გასამრჯელო კომერციული მიზნით გამოშვებული მათი ნაწარმოებების შემდგომი ეთერით ან ნებისმიერი საჯარო შესრულების შემთხვევაში (მე-8 მუხლის II პარაგრაფი);

- განსაკუთრებული უფლება ნება დართონ დაფიქსირებული ნაწარმოების საჯარო გამოყენებაზე. (მუხლი 9). ეს უფლება ამოიწურება უფლების მესაკუთრის მიერ უფლების პირველი გაყიდვის შემდეგ ან მისი თანხმობით.

1993 წლის 27 სექტემბერი დირექტივა რადიომაუწყებლობის თანამგზავრით გადაცემისა და მისი კაბელით რეტრანსლაციის შესახებ“

დირექტივა ითვალისწინებს თანამგზავრისა და კაბელის მეშვეობით პროგრამების ეთერით გადაცემების სფეროში სახელმწიფოების ეკონომიკურ და კულტურის პოლიტიკის უნიფიკაციას და იღებს გადაწყვეტილებას, რომელიც აუცილებელია აუდიოვიზუალურ დარგში ერთგვაროვანი გარემოს შესაქმნელად.

ამ დეკლარაციის საფუძველს წარმოადგენს ,,მაუწყებლობის ქვეყნის“ თეორია, რომლის თანახმად: პროგრამების გადაცემა ხდება მხოლოდ წევრ-ქვეყანაში, რომელშიც პროგრამის სიგნალი საეთერო მაუწყებლობის ორგანიზაციის კონტროლითა და პასუხისმგებლობით შემოდის და პროგრამების უწყვეტი ჯაჭვი მიმართულია თანამგზავრზე, რომელიც ბრუნდება დედამიწაზე. ავტორის თანხმობა შეზღუდულია გადაცემის ფაქტით და წევრ-ქვეყნებში მათი თანამგზავრის მეშვეობით მიღება მნიშვნელოვანი აღარ არის.

კომპენსაციის თვალსაზრისით, დირექტივა ითვალისწინებს თანამგზავრის მეშვეობით ეთერში გადაცემული პროგრამების აუცილებელ დაცვას; წევრ-ქვეყნებში საავტორო უფლებების საზიანოდ აღარ უნდა ხდებოდეს ამ პროგრამების დამატებითი ექსპლუატაცია.

საკაბელო გადაცემის შემთხვევაში, დირექტივა კაბელით გამავრცელებლებს ავალდებულებს აუცილებელი კოლექტიური კონტრაქტების დადებით, მიიღონ საავტორო უფლების ყველა მესაკუთრის თანხმობა. ნებართვის გაცემის გამარტივებისათვის დეკლარაცია ითვალისწინებს ამ კატეგორიის უფლებების კოლექტიური მართვის ორგანიზაციების აუცილებელ ჩამოყალიბებას.

უფლებების მესაკუთრეები, რომლებიც კოლექტიური მართვის ორგანიზაციის წევრები არ არიან, არ აქვთ უფლება აკრძალონ ნაწარმოებების კაბელით რეტრანსლაცია. მაგრამ, რაც შეეხება ჰონორარს, კოლექტიური მართვის საზოგადოებები მოემსახურებიან ამ მფლობელებს როგორც თავის წევრებს.

1993 წლის 29 ოქტომბრის დირექტივა ,,ავტორო და მომიჯნავე უფლებების დაცვის ვადის უნიფიკაციის შესახებ“

დირექტივის პრეამბულაში აღნიშნულია, რომ ევროკავშირის ქვეყნებში უფლების დაცვის ვადების განსხვავებამ შესაძლოა შეაფერხოს საქონლის თავისუფალი გადაადგილება, მომსახურეობის სექტორის განვითარება და დაარღვიოს კონკურენციის პირობები.

საავტორო უფლების დაცვის ვადა განისაზღვრება ავტორის მთელი სიცოცხლის მანძილზე და მისი გარდაცვალების შემდეგ, 70 წლის განმავლობაში (მუხლი 1. I პარაგრაფი). მსახიობ-შემსრულებელთა უფლებების ვადა განისაზღვრება ნაწარმოების შესრულების მომენტიდან ან პირველი კანონიერი საჯარო შესრულებიდან 50 წლით. ფონო და ვიდეოგრამების დამამზადებლების უფლებები დაცულია პირველი ან პირველი კანონიერი ფიქსაციის მომენტიდან 50 წლის განმავლობაში. საეთერო მაუწყებლობის ორგანიზაციის უფლებები დაცულია პროგრამის ეთერით პირველი გადაცემის მომენტიდან 50 წლით.

აღნიშნული ვადები შეეხება ყველა იმ ნაწარმოებებს, რომელთა დაცვის ვადა ევროკავშირის ერთ-ერთ წევრ-ქვეყანაში მაინც დირექტივის ძალაში შესვლის მომენტისათვის არ არის ამოწურული (1995 წლის 1 ივლისისთვის). დირექტივის მითითებები არ შეეხება იმ ხელშეკრულებებს ან ექსპლუატაციის აქტებს, რომლებიც დადებული იყო 1995 წლის 1 ივლისამდე. ამგვარად, დირექტივა იცავს მესამე პირთა უფლებებს.

დირექტივის მიღებით კინემატოგრაფიული ან აუდიოვიზუალური ნაწარმოებების მიმწოდებელი განიხილება როგორც ერთ-ერთი ავტორი.

დირექტივა მიუთითებს კრიტიკული, სამეცნიერო და ფოტოგრაფიული ნაწარმოებების დაცვის ვადებზეც.

1996 წლის 11 მარტის დირექტივა ,,ნაცემთა ბაზის სამართლებრივ დაცვის შესახებ“

დირექტივა არეგულირებს შემდეგ საკითხებს:

- ,,sui generis” უფლებას;

- კანონიერი მომხმარებლის უფლებებსა და მოვალეობებს;

- დაცვის ვადებს;

- სანქციებს;

- უფლებების დროში გამოყენებას.

1996 წლის 9 მაისის დირექტივა ,,ხელოვნების ორიგინალური ნაწარმოების ავტორის წილობრივი მონაწილეობის უფლების შესახებ“

დირექტივის პრეამბულაში მოცემულია სამართლებრივი რეგულირებისა და ბაზრის ანალიზი, კონკურენციის დარღვევისა და შეუთანხმებლობის ეკონომიკური შედეგები; ასევე, პროცენტული განაკვეთები და მათი გადახდის მექანიზმები, წილობრივი მონაწილეობის უფლების ბენეფიციარები, ინფორმაციის მიღების უფლება.

1994 წლის 22 დეკემბრის რეგლამენტაცია ,,თავისუფალი ექსპორტისა და რეექსპორტის აკრძალვისა და კონტრაფაქციული/ყალბი საქონლის აკრძალვის დროებითი რეჟიმის შესახებ“

აღნიშნული რეგლამენტაცია განსაზღვრავს:

- საბაჟო სამსახურის ჩარევისათვის განცხადების შეტანის წესს;

- საბაჟო სამსახურისა და კომპეტენტური ხელისუფლების ჩარევის პირობები;

- დებულებას, რომელიც გამოიყენება კონტრაფაქციული ან ყალბი საქონლის მიმართ, რომელიც სახელმწიფოებმა უნდა გაითვალისწინონ.

მიუხედავად ზემოგანხილული საერთაშორისო დოკუმენტების სიმრავლისა, ინტელექტუალური საკუთრების, კერძოდ, საავტორო უფლებების, დაცვის რაიმე ერთიანი საერთაშორისო საშუალება და სისტემა ჯერჯერობით არ არსებობს. საავტორო უფლებების კოლექტიური მართვის საერთაშორისო ორგანიზაციები ცდილობენ შექმნან ნაწარმოებთა და ავტორთა საერთაშორისო რეგისტრაციის მექანიზმები. მაგალითად, ,,ხშირად გამოყენებად ნაწარმოებებისათვის“ შემუშავდა ელექტრონული სისტემა CAE (composers, authors and publishers), სადაც მითითებულია კომპოზიტორთა, ავტორთა და გამომცემელთა მონაცემები და მათი უფლებების კოლექტიური მართვის ორგანიზაციები. მეორე მსოფლიო საინფორმაციო სისტემაა: WWL (the worldwide list of the most frequently used works) - მსოფლიოში ყველაზე გამოყენებადი ნაწარმოებების სია. ამ სისტემას სხვა გვარად უწოდებენ GAF (general agreement file).

დღეისთვის კი, პრინციპში, საავტორო და მომიჯნავე უფლებების დაცვა შეზღუდულია ყოველი ქვეყნის ტერიტორიით (ტერიტორიული პრინციპით). სხვა სახელმწიფოს ტერიტორიაზე უცხო ქვეყნის მოქალაქეების დაცვა დამოკიდებულია საერთაშორისო კონვენციებზე და ხელშეკრულებებზე. საავტორო უფლებების კოლექტიური მართვის ორგანიზაციები და მათი საერთაშორისო ცენტრები წარმოადგენენ ერთ-ერთ ამგვარ მექანიზმს.

საავტორო და მომიჯნავე უფლებების თანამედროვე მოდიფიკაციის შედეგია ის, რომ კოლექტიური მართვის ორგანიზაციების უფლებებმა მიიღო საკმაოდ გავრცელებული რეგლამენტაცია.

ახალი ტექნოლოგიების შექმნისთანავე, შეუძლებელი და არაპრაქტიკული გახდა საავტორო და მომიჯნავე უფლებების ინდივიდუალური მართვა. მაგრამ ექსკლუზიური უფლებების დაცვის შეუძლებლობა ტრადიციული, ინდივიდუალური გზით არ ნიშნავდა უფლებების გაუქმებას ან მნიშვნელობის შემცირებას.

ინდივიდუალური მფლობელის მიერ უფლებების მართვის შეუძლებლობის კიდევ ერთი მიზეზია ნაწარმოების მომხმარებელთა მრავალრიცხოვნობა. ინდივიდები უკვე ვეღარ ახერხებდნენ თვალი ადევნონ ნაწარმოების ყველა გამოყენებას, აწარმოონ მოლაპარაკებანი მომხმარებლებთან და შეაგროვონ საზღაური. ნაწარმოები შეიძლება იყოს შესრულებული, ეთერით გადაცემული, ჩაწერილი, სხვადასხვა დროსა და ადგილას გავრცელებული ისე, რომ ავტორი არ/ან ვერ იქნება ინფორმირებული. თავის მხრივ, მომხმარებელსაც ყოველთვის არ შეუძლია ზუსტად დაადგინოს ნაწარმოების ყველა მფლობელის ვინაობა და ყველასთან ინდივიდუალური ხელშეკრულება დადოს.

ასეთ შემთხვევაში დგება სავალდებულო ლიცენზიის აუცილებლობის საკითხი და იქმნება საავტორო უფლებების დაცვის ახალი სისტემა და ფორმა - ექსკლუზიური უფლებების კოლექტიური მართვის ორგანიზაციები (ავტორთა საზოგადოებები), რომლებიც ავტორსა და მომხმარებელს შორის შუამავლად გამოდიან.

მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის რეკომენდაციების თანახმად, ბერნის კონვენციის კავშირის ქვეყნებში აუცილებელია საავტორო და მომიჯნავე უფლებების შესახებ კანონის მიღება, სადაც რეგლამენტირებული იქნება საავტორო უფლებების კოლექტიური მართვის ორგანიზაციების სტატუსი და ფუნქციები.

და ბოლოს, მოკლედ შევეხოთ საავტორო და მომიჯნავე უფლებების დაცვის მდგომარეობას საქართველოში.

როგორც ზემოთ უკვე აღინიშნა, 1995 წლის 16 მაისს საქართველომ ხელი მოაწერა ბერნის კონვენციას (1971 წლის პარიზის აქტს). საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის IV წიგნი ეძღვნება ,,ინტელექტუალურ საკუთრებას“ (თავი I-IV ,,საავტორო უფლებები“, თავი V-VI ,,საავტორო უფლებათა მომიჯნავე უფლებები“, თავი VII ,,საავტორო და მის მომიჯნავე უფლებათა დაცვა“, თავი VIII - ,,ქონებრივ უფლებათა კოლექტიური მართვა“). კანონის ნორმები შეესაბამება WIPO-ს მოდელურ წესდებას და ბერნის კონვენციის მოთხოვნებს. ამჟამად მზადდება სპეციალური კანონი საავტორო და მომიჯნავე უფლებების შესახებ, რომელშიც კოლექტიური მართვის ორგანიზაციათა უფლება-მოვალეობანი იქნება განსაზღვრული.

დავით ბარბაქაძე

სანივთო სამართალი კერძო სამართლის მნიშვნელოვანი შემადგენელი ნაწილია. მისი ამოცანაანივთების მიმართ ინდივიდთა უფლებების განსაზღვრა, დადგენა და დაცვა.

სანივთო სამართალი აწესრიგებს ნივთებისადმი მიმართულ სამართლებრივ ურთიერთობებს, რომლებიც შეიძლება იყოს როგორც სტატისტიკური (მესაკუთრის უფლებები), ასევე დინამიური (ნივთის გადაცემა).

სანივთო სამართლით განსაზღვრულ უფლებებს სანივთო უფლებები ეწოდება. სანივთო უფლებების შინაარსია ნივთზე ბატონობის უფლებამოსილება. სანივთო სამართალში მოქმედებს სანივთო უფლებათა numerus clausus პრინციპი, რაც იმას ნიშნავს, რომ შესაძლებელია მხოლოდ იმ სანივთო უფლებათა არსებობა, რომლებიც პირდაპირ არიან კანონით განსაზღვრული, ე. ი. მხარეებს შეუძლიათ განსაზღვრონ უფლებები (მაგალითად, საკუთრება, უზუფრუქტი, სერვიტუტები, იპოთეკა და ა.შ.), რომლებიც სამოქალაქო სამართლის კოდექსშია მითითებული. სანივთო უფლების შინაარსი კანონით ზუსტად უნდა იყოს განსაზღვრული, მაგრამ რა შინაარსი უნდა მიენიჭოს აღნიშნულ უფლებებს, ამის განსაზღვრა მხარეებს არ შეუძლიათ. ამგვარი შეზღუდვების აუცილებლობა ცხოვრებისეულ გამოცდილებითაა ნაკარნახევი.

ჯერ კიდევ შორეულ წარსულში რომის სამართალმა დაამუშავა შეზღუდული სანივთო უფლებების მთელი სისტემა, რომელიც საშუალებას იძლეოდა ესარგებლა თავისი ქონებით არა მარტო მესაკუთრეს, არამედ სხვა პირსაც, რომელსაც კანონიერი მფლობელის ტიტული ექნებოდა.

შეზღუდული სანივთო უფლებებით სარგებლობენ მიწის, ბუნებრივი რესურსების და სხვა სახის საკუთრების გამოყენებისას. სხვისი ქონების შეზღუდული სარგებლობა ზოგჯერ აუცილებელიც კი არის, მაგალითად, სხვისი მიწის ნაკვეთით სარგებლობა ცხოველთა ჯოგის გადარეკვისას.

შეზღუდული სანივთო უფლებებით სარგებლობა მკაცრადაა განსაზღვრული როგორც კანონით, ასევე მესაკუთრეების ნებით, ამასთანავე, საიმედოდაა დაცული მოსარგებლის უფლებებიც. ასეთი სახის სანივთო უფლებებით სარგებლობის თავისებურებებს წარმოადგენს:

ა) შეზღუდული სანივთო უფლებები, ხასიათი და შინაარსი, რომელიც გამომდინარეობს იმ გარემოებებისაგან, რომ საქმე გვაქვს უკვე მითვისებულ ქონებაზე სხვისი უფლებების გამოყენებაზე. ამ შემთხვევაში უფლებები ხორციელდება არა მარტო მფლობელის შეხედულებით, არამედ კანონით დადგენილ ფარგლებში და მესაკუთრის მიერ;

ბ) შეზღუდული სანივთო უფლებები წარმოიშობა მესაკუთრის უფლებებისაგან (უმეტეს შემთხვევაში კი, მათი ნებით) და შენარჩუნდება მესაკუთრის შეცვლის შემთხვევაშიც. მისი შინაარსი ყოველთვის განისაზღვრება მესაკუთრის უფლებების შინაარსით.

გ) დაბოლოს, შეზღუდული სანივთო უფლებები დაცულია იმავე წესით და იმავე საშუალებებით, როგორიც საკუთრება თვით მესაკუთრისაგან.

შეზღუდული სანივთო უფლება შეიძლება მოიცავდეს მესაკუთრის ყველა უფლებამოსილებას: მფლობელობასა და განკარგვას. თუმცა, თავისი შეზღუდული ხასიათის გამო, ის არ შეიძლება სრულიად ემთხვეოდეს მესაკუთრის უფლებამოსილებებს. უმეტეს შემთხვევაში, ეს უფლებები არ მოიცავს სამივე ელემენტს, ისინი მხოლოდ რომელიმე მათგანს ეხება.

როგორც რუსი მეცნიერი, ე. ა. სუხანოვი აღნიშნავს, უფლებათა ამ ჯგუფს აქვს გამოყენებითი მნიშვნელობა და ამიტომ არ საჭიროებს ფართო ქონებრივ უფლებამოსილებებს. თუმცა, მისივე თქმით, გამონაკლისს წარმოადგენს ზოგიერთი უფლება მიწის ნაკვეთთან დაკავშირებით. ..ისინი უშვებენ მიწაზე დამოუკიდებელი ბატონობის შესაძლებლობას და ამ თვალსაზრისით, არიან უფრო ფართო მოცულობის, ვიდრე სხვა შეზღუდული უფლებები. თუმცა, მთლიანად ვერც ისინი გამოდიან შეზღუდული სანივთო უფლებების ჩარჩოებიდან, რადგან თავის სუბიექტს არ ანიჭებენ რამდენადმე ფართო უფლებამოსილებას მიწის ნაკვეთით სარგებლობისას“.¹ 

შეზღუდული სანივთო უფლებების სუბიექტები შეიძლება იყვნენ არა მხოლოდ იურიდიული პირები, არამედ ცალკეული მოქალაქეებიც. ამასთან, ზოგიერთი შეზღუდული სანივთო უფლება, თავისი ხასიათიდან გამომდინარე, შეიძლება ეკუთვნოდეს მხოლოდ მოქალაქეს და არა იურიდიულ პირს. ამრიგად, შეზღუდული სანივთო უფლება არის სხვისი ქონების მფლობელობის, სარგებლობისა და განკარგვის უფლებამოსილება, რომელიც წარმოიშობა მესაკუთრის უფლებამოსილებისაგან, კანონის საფუძველზე მესაკუთრის ნებით და აქვს შეზღუდული შინაარსი საკუთრების უფლებასთან შედარებით, თუმცა კანონით თანაბრადაა დაცული საკუთრების უფლებასთან.

დღევანდელი საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მიხედვით, შეზღუდულ სანივთო უფლებებს წარმოადგენს აღნაგობის უფლება, უზუფრუქტი, სერვიტუტები და მათვე შეიძლება მივაკუთვნოთ გირავნობა და იპოთეკა. ეს უკანასკნელი საკმაოდ ახალი ინსტიტუტია სამოქალაქო სამართალში. ნაშრომის მიზანს წარმოადგენს სწორედ მისი თავისებურებებისა და ხასიათის გაშუქება, მისი შედარება სხვა ქვეყნების ამავე ინსტიტუტებთან, მათ შორის პარალელების გავლება და განსხვავების წარმოჩენა.

იპოთეკის ინსტიტუტს საკმაოდ დიდი ხნის ისტორია გააჩნია. ტერმინი ,,იპოთეკა” პირველად თავის კანონმდებლობაში გამოიყენა სოლონმა, იგი მოვალის მიწაზე ჩასობილი ბოძებით აღნიშნავდა ამ მიწაზე კრედიტორის უფლებების უზრუნველყოფას. მას იცნობდნენ ჯერ კიდევ ძველ რომში როგორც გირავნობის უფლების ერთ-ერთ ფორმას. იგი წარმოიშვა კლასიკურ პერიოდში (hupotheca) აღმოსავლური ბერძნულეგვიპტური სამართლის გავლენით, რომლის დროსაც გირაოს საგანი რჩებოდა მოვალის საკუთრებასა და მფლობელობაში, ხოლო გირავნობის უფლების სუბიექტს ვალდებულების შეუსრულებლობის შემთხვევაში უფლება ეძლეოდა გამოეთხოვა ეს ნივთი მისი ნებისმიერი იმდროინდელი მფლობელისაგან, გაეყიდა იგი და მიღებული თანხით დაეფარა თავისი მოთხოვნა.²

იპოთეკა ვითარდებოდა მიწის ნაკვეთების ქირავნობის საფუძველზე. დროული შესატანის უზრუნველყოფის მიზნით, გამქირავებლები მოითხოვდნენ დამქირავებლების მიერ ხელშეკრულებაში განსაკუთრებული პუნქტის ჩართვას, რომ იგი ამ ნაკვეთის ვერავითარ შემოსავალს დაისაკუთრებდა, ვიდრე დავალიანებას არ დაფარავდა, ე. ი. ქონების გარკვეული სახე ემსახურებოდა გამქირავებლის ვალის უზრუნველყოფას. თუ დამქირავებელი ნაკვეთიდან თავის ქონებას თუ შემოსავალს ამის გარეშე მაინც გაიტანდა, პრეტორი მიწის ნაკვეთის მესაკუთრეს აძლევდა დაცვის სპეციალურ საშუალებას (interdictum Salrianum), ხოლო, თუ ეს ნაკვეთი უკვე გადასული იყო მესამე პირის მფლობელობაში, სარჩელი აღიძვრებოდა მის წინააღმდეგაც (actio Serriana).

იპოთეკა სრულიად უარყოფილი იყო საბჭოთა პერიოდის სამოქალაქო სამართალში, ვინაიდან არ არსებობდა კერძო საკუთრება მიწაზე, იგი წარმოადგენდა სახელმწიფო საკუთრებას, ხოლო საკუთრების ეს ფორმა, როგორც წესი, საერთოდ არ ექვემდებარებოდა გირავნობას. იპოთეკა კი სხვა არაფერია, თუ არა გირავნობა უძრავ ნივთებზე. ყოფილ საბჭოურ სამოქალაქო სამართალში სრულებით არ არსებობდა იპოთეკის ინსტიტუტი, თუმცა, როგორც უკვე ითქვა, მას საკმაო ხნის ისტორია გააჩნია და სხვა ქვეყნებშიც საკმაო წარმატებით ფუნქციონირებდა.

მხოლოდ მას შემდეგ, რაც საქართველომ მიიღო დამოუკიდებელი სუვერენული სახელმწიფოს სტატუსი და თავისი პოლიტიკური წყობილების ფორმად დემოკრატიული რესპუბლიკა აღიარა, ძირეული გარდატეხები მოხდა ქვეყნის საზოგადოებრივი ცხოვრების თითქმის ყველა სფეროში. ახალმა ვითარებამ საქართველოს საშუალება მისცა მჭიდრო ურთიერთობა დაემყარებინა უცხოეთის მრავალ ქვეყანასთან და მნიშვნელოვანი რეფორმები გაეტარებინა სოციალურ თუ პოლიტიკურ სფეროში. ამ რეფორმებიდან ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი იყო სამართლებრივი რეფორმა, რომელიც დღესაც გრძელდება. ამ რეფორმის ბაზაზე ჩვენ შევიმუშავეთ სამართლებრივი რეგულირების ახალი მექანიზმი, შევცვალეთ ის მოძველებული ინსტიტუტები, რომლებიც აქამდე არსებობდნენ. რა თქმა უნდა, ეს ცვლილებები შეეხო საქართველოს სამოქალაქო სამართალსაც; მიღებულ იქნა ახალი სამოქალაქო კოდექსი, რომელშიც, სხვადასხვა საკითხებთან ერთად, მნიშვნელოვანი ადგილი აქვს დათმობილი სანივთო სამართალსაც. მის ერთ-ერთ სიახლედ უნდა ჩაითვალოს სწორედ იპოთეკის ინსტიტუტის ამოქმედება. ეს ყოველნაირად გამართლებულია საქართველოს კონსტიტუციითაც, სადაც ნათქვამია, რომ ,,საკუთრება და მემკვიდრეობის უფლება აღიარებული და უზრუნველყოფილია. დაუშვებელია საკუთრების, მისი შეძენის, გასხვისების ან მემკვიდრეობის მიღების საყოველთაო უფლების გაუქმება”.³

უძრავი ქონების გირავნობის წესი იპოთეკის ფორმით, ჩვეულებრივ, ხორციელდება კრედიტორისათვის მისი გადაცემის გარეშე. იპოთეკის საგანს წარმოადგენს უძრავი ქონება, რომელიც რჩება მოვალის მფლობელობაში.

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 286-ე მუხლით, იპოთეკის ცნება შემდეგნაირადაა განმარტებული: ,,უძრავი ნივთი შეიძლება მოთხოვნის დასაკმაყოფილებლად ისე იქნეს გამოყენებული (დატვირთული), რომ კრედიტორს მიეცეს უფლება, სხვა კრედიტორებთან შედარებით პირველ რიგში მიიღოს თავისი მოთხოვნის დაკმაყოფილება ამ ნივთიდან (იპოთეკა)”.⁴  ე. ი. იპოთეკა არის მოთხოვნის უზრუნველყოფის საშუალება, რომელიც კრედიტორს იმის გარანტიას აძლევს, რომ დაიკმაყოფილებს თავის მოთხოვნას. ამასთან, იპოთეკა ასევე შეიძლება გამოყენებულ იქნას სამომავლო ან პირობით მოთხოვნებთან დაკავშირებით, თუკი იპოთეკის დადგენის მომენტისათვის უკვე შესაძლებელია ამ მოთხოვნის დადგენა. მაშასადამე, იპოთეკის დადგენისათვის აუცილებელი არ არის მოთხოვნის იმავდროული არსებობა, თუმცა, ეს მოთხოვნა ფიქტიური არ უნდა იყოს და უნდა არსებობდეს იმის გარანტია, რომ იგი მომავალში ნამდვილად წარმოიშობა. ეს პატარა ნიუანსი უფრო მეტ მოქნილობას ანიჭებს იპოთეკას. ასევე შესაძლებელია იმ ზღვრული თანხის განსაზღვრაც, რომლის ფარგლებშიც უძრავი ნივთიდან მოთხოვნის დაკმაყოფილება უნდა მოხდეს. აღნიშნული თანხა შეტანილ უნდა იქნას საჯარო რეესტრში.

შეიძლება მოხდეს ისე, რომ მოთხოვნა, რომლის უზრუნველსაყოფადაც არსებობს იპოთეკა, შეიცვალოს სხვა მოთხოვნით. აქ უჩვეულო არაფერია, იგი ყოველმხრივ დასაშვებია, მხოლოდ საჭიროა მესაკუთრისა და კრედიტორის (იპოთეკარის) შეთანხმება და ამ შეთანხმების რეგისტრაცია საჯარო რეესტრში.

საერთოდ, უნდა ითქვას, რომ იპოთეკის დადგენა გარკვეულ ფორმალურ წესებთანაა დაკავშირებული, საჭიროა მისი დამტკიცება დოკუმენტებით. ამისათვის საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი ადგენს, რომ ,,იპოთეკა წარმოიშობა საჯარო რეესტრში რეგისტრაციის შედეგად. რეგისტრაცია ხდება დადგენილი წესის მიხედვით უძრავი ნივთის მესაკუთრისა და იპოთეკარის მიერ სანოტარო წესით დამოწმებული საბუთების წარდგენით. მათში უნდა აღინიშნოს უძრავი ნივთის, იპოთეკარი, სავარაუდო მოვალე მესამე პირი, ასევე უზრუნველყოფილი მოთხოვნის სიდიდე სარგებელი და შესრულების ვადა.”⁵

კანონი განსაზღვრავს სავალდებულო რეკვიზიტებს, რომლებიც აუცილებლად უნდა იყოს საბუთებში აღნიშნული, კერძოდ:

ა) იპოთეკით დასატვირთი უძრავი ნივთის მესაკუთრე;

ბ) იპოთეკარი, რომლის სასარგებლოდაც იტვირთება უძრავი ნივთი იპოთეკით;

გ) თუ მესაკუთრე ძირითადი მოთხოვნის პირადი მოვალე არ არის, მაშინ უნდა აღინიშნოს ეს მოვალეც, ე. ი. ის პირი, რომლის ვალის უზრუნველყოფაც ხდება. აღნიშნულ პირს სამოქალაქო კოდექსში ,,სავარაუდო მოვალე მესამე პირს” უწოდებს;

დ) უზრუნველყოფილი მოთხოვნის სიდიდე, ე. ი. მიეთითება მოვალის მიერ ნაკისრი ვალდებულების ღირებულება და არა თვით უძრავი ნივთის ღირებულება. გავრცელებული პრაქტიკის მიხედვით უზრუნველყოფილი მოთხოვნა იპოთეკით დატვირთული ნივთის ღირებულების ერთ მესამედს შეადგენს.

ე) იპოთეკის საბუთში უნდა აღინიშნოს კრედიტორის სარგებლის შესახებ, რომელიც, როგორც წესი, გამოისახება პროცენტებში. დასაშვებია სარგებლის გამოსახვა მყარი თანხითაც;

ვ) იპოთეკის საბუთის აუცილებელი რეკვიზიტია მოთხოვნის შესრულების ვადის მითითება, რადგანაც ამ ვადის დადგომაზეა დამოკიდებული უძრავი ნივთის რეალიზაციის მოთხოვნის ვადის დადგომაც.⁶

არსებობს ჩვეულებრივი და საგარანტიო იპოთეკა. საგარანტიო იპოთეკა ქართულ სამოქალაქო სამართალში გერმანული სამართლიდან გადმოვიდა. ამიტომ მას თან ყველა ის ნაკლი გადმოჰყვა, რაც გერმანულ სამართალში ახასიათებდა, თვით სახელწოდების ჩათვლით. გერმანელი იურისტები აკრიტიკებდნენ მის დასახელებასაც: სიტყვა ,,საგარანტიო” ზუსტად ვერ ასახავს იპოთეკის ამ ნაირსახეობის თავისებურებას, თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ იპოთეკა მთლიანად ვალდებულების შესრულების გარანტიას წარმოადგენს.

საგარანტიო იპოთეკა არც პრაქტიკაში ასრულებს დიდ როლს, ამიტომ მას ამ მხრივ განსაკუთრებული მნიშვნელობაც არ ენიჭება.

საგარანტიო იპოთეკა განმტკიცებულია სამოქალაქო კოდექსის 289-ე მუხლის მე-2 ნაწილში. საგარანტიო იპოთეკის ძალით კრედიტორის უფლება განისაზღვრება მხოლოდ მოთხოვნიდან და არა რეგისტრაციიდან.