აჭარული სახლი
(სოფ. დღვანი, შუახევის რაიონი)
აჭარული სახლი — აჭარულ საცხოვრებელ სახლთა ტრადიციული ფორმები გეოგრაფიული ზონების მიხედვით იყო დალაგებული, შესაბამისად, აჭარა სამ ძირითად საცხოვრებელ ზონად და გეოგრაფიულ არედ დაიყო:
1. სამხრეთ-აღმოსავლეთი ზონა, რომელშიც მთლიანად ზემო აჭარა – ხულოსა და შუახევის რაიონები შედიოდა;
2. სამხრეთ-დასავლეთი ზონა, ქედისა და ბათუმის რაიონების ჩათვლით და
3. ჩრდილო-დასავლეთი ზონა, რომელიც ქვემო აჭარიდან ქობულეთის რაიონს მოიცავდა.
საცხოვრებელი ადგილების ზონალურ დაყოფას ის ხელსაყრელი პირობები – რელიეფის სპეციფიკა, კლიმატი, მოსახლეობის შრომა-საქმიანობა ედო საფუძვლად, რომელთა მეშვეობითაც დასახლების დაგეგმარების ხალხური წესები ჩამოყალიბდა. პირველ საცხოვრებელ ზონაში, რომელიც მაღალმთიან ადგილებს აერთიანებდა, ხალხური საცხოვრებლის მხოლოდ ერთადერთი – აჭარული ტიპის სახლი, მთაში ე. წ. ჩარხილი, ხოლო ბარში — ორთა-სახლი იყო გავრცელებული.
აჭარული ტიპის საცხოვრებელი სახლები ამ ზონალობაში კონკრეტულად შემდეგნაირად ჯგუფდებოდა: 1. ბარში ჩარხი ლი და ორთა-სახლი; გარდამავალ ზოლში — „ფერდაში”, კერძოდ, „ყიშლაში”: ჯარგვალა-სახლი, ხოლო მთაში („თაში”) — ხულა სახლი. ამ ტიპის სახლებს კიდევ — „აჭარულ სახლს” ეძახდნენ. ეს სახელწოდება სახლს აჭარაში მისი დომინირებული მდგომარეობის გამო ჰქონდა შერქმეული.
აჭარული სახლის გეგმის კომპოზიციას, აივნების ჩათვლით, კვადრატთან მიახლოებული ანდა ზუსტი კვადრატის მოყვანილობა ჰქონდა. საცხოვრებელი სახლები გეგმაზე სწორკუთხოვანი მოყვანილობიის იყო. გეგმის კომპოზიციას საფუძვლად ხალხური მოდულური სისტემა ედო, რომელიც სიმეტრიულობით ხასიათდებოდა. აჭარული სახლის გეგმის კომპოზიციის მოდულური სისტემა ხის, როგორც სამშენებლო მასალის სტანდარტულ განზომილებასთან, აგრეთვე, მასალის სამშენებლო თვისებებთან და დამუშავების ტექნიკის უძველეს ხერხებთან იყო დაკავშირებული. აჭარული სახლის კონსტრუქციული სტრუქტურის არსი ასაწყობი მარტივი ელემენტებისაგან იყო შედგენილი და ერთმანეთთან სარტყელებით დაკავშირებული. იგი დგარებისა და „ბოყვების” მყარ სისტემას წარმოადგენდა. სახლების სივრცობრივი კომპოზიცია ორი, ორნახევარი ანდა სამსართულიანი იყო. სახლების მოცულობა ვერტიკალური მიმართულებით შემდეგი დანიშნულების სართულებად იყო დაყოფილი: 1. ხალხამის სართული; 2. ახორის თუ ბოსლის სართული — პალატი; 3. საცხოვრებელი სართული და 4. თავანის სართული.
აჭარული ტიპის საცხოვრებელი სახლის პირველი უჯრედის ჩანასახს ანდა მის პროტოტიპს სამეურნეო დანიშნულების ნაგებობანი, განსაკუთრებით კი ისეთი ბოსლები წარმოადგენდა, რომელთა ერთ მხარეზე გაუტიხრავ მდგომარეობაში ადამიანისათვის საცხოვრებელი ფართი, ე. წ. ჯარგვალა-სახლი იყო გამოყოფილი. აჭარული ტიპის საცხოვრებელი სახლის განვითარების მომდევნო ეტაპად სხვადასხვა დანიშნულების რამდენიმე სამეურნეო ნაგებობის ერთი სახურავის ქვეშ გაერთიანებული შენობებია მიჩნეული, კერძოდ, ისეთი, როგორიც ვთქვათ ხულა-სახლი იყო. ბოლო ხანებამდე აჭარის მაღალმთიან საცხოვრებელ ზონაში მათი ნიმუშები ორ ანდა ორნახევარ სართულიან სამეურნეო ნაგებობათა სახით კარგად იყო შემონახული. ამ თვალსაზრისით საინტერესოა ორი სხვადასხვა სამეურნეო ნაგებობის ერთი სახურავის ქვეშ გაერთიანებული სახე ორ სართულად — ბოსელი საბძლით, რომლის ტიპური ნიმუში სხალთის ხეობის სოფელ ფაჩხაში დაფიქსირდა. ასევე, აჭარულ საცხოვრებელ ნაგებობათა განვითარების შემდგომ ეტაპზე ადამიანის საცხოვრებელი პირობების გაზრდილ მოთხოვნილებათა შესაბამისად, რომელიც ძირითადად მეურნეობის უძველეს ფორმასთან, კერძოდ, მეცხოველეობის წარმოებასთან იყო დაკავშირებული, გარკვევით ჩანს საცხოვრებელი სახლის ადგილობრივად განვითარებული წინამორბედი ეტაპები. ისინი დღეს აჭარის ალპური საძოვრების ზონაში დროებითი თუ სეზონური ხასიათის სამეურნეო დანიშნულების შენობათა სახით არიან შემორჩენილი.
აჭარული ხალხური საცხოვრებელი სახლის განვითარებული და დასრულებული სახე, რომელიც აჭარის ტერიტორიაზე დღემდეა შემონახული, გარდა პირველი საცხოვრებელი ზონისა, გავრცელებულია აგრეთვე მეორე საცხოვრებელი ზონის მთელ აღმოსავლეთ ნაწილში, ზღვისპირა საცხოვრებელი ადგილების მიჯნამდე. აჭარული ტიპის საცხოვრებელი სახლების უმეტესი ნაწილი, ჩვეულებრივ, მაინც, ორსართულიანი იყო, თუმცა ვხვდებოდით ორნახევარ და ნაწილობრივ სამსართულიან სახლებსაც. ხის მასალის სიუხვის გამო ასეთი სახლების უმრავლესობა ხისგან იყო აგებული. აჭარაში ერთსართულიანი საცხოვრებელი სახლები უკვე იშვიათობაა, ზოგიერთ ხეობაში სართულნახევრიან სახლს თუ გადააწყდებით, რომელთა ქვედა არასრული სართული სამეურნეო დანიშნულებისათვის არის გამოყენებული. საცხოვრებლის კომპლექსში, ტრადიციულად სახლის ზურგის მხარეს — ახორი, იგივე, ბოსელი იყო გაერთიანებული, რათა მასში განთავსებული სანარწყულით ახორში დაგროვილი პატივი განაყოფიერების მიზნით ფერდზე მოთავსებულ სამეურნეო ნაკვეთებში — საბოსტნესა და სახნავში მოხერხებულად გადანაწილებულიყო. აჭარული სახლი, რომელიც ეთნოგრაფიულად ხელმისაწვდომი პერიოდისათვის უმეტესად მაინც ორსართულიანი სახით ფიქსირდებოდა, სტრუქტურულად ცხოვრების პირობებისათვის საკმაოდ ოპტიმალურად იყო ორგანიზებული.
პირველ სართულს, როგორც ითქვა, ახორი ერქვა, ხოლო მეორე სართულს — სახლი. ამდენად, ახორი — პირუტყვის, ხოლო საკუთრივ სახლი ადამიანთა სამყოფს წარმოადგენდა. ჩვეულებრივ ახორი ხალხამის თავზე, სახლის მეორე სართულზე იყო გამართული. ახორის სართულზე საზამთრო ბოსელი იყო მოწყობილი. ბოსელი ხშირად ორი განყოფილებისაგან შედგებოდა ანდა მიწის დონიდან ორ სართულად იყო ამოყვანილი. პირველი საცხოვრებელი ზონის გარდა, ნაწილობრივ მეორე და მესამე საცხოვრებელი ზონის აღმოსავლეთ ნაწილებში გავრცელებული აჭარული ტიპის საცხოვრებელ სახლებში წარმოდგენილმა ხალხამისა და ახორის სართულებმა, მეურნეობის დამხმარე დარგის — მევენახეობის დაწინაურებასთან დაკავშირებით, ფუნქციური ხასიათის ცვლილებები განიცადა: ხალხამისა და ახორის სართულებს პირუტყვი ჩამოშორდა, რის გამოც აჭარული სახლის ქვედა სართული ბოსლისაგან განთავისუფლდა და მისი ადგილი მარანმა და სხვა დანიშნულების სათავსოებმა დაიკავა.
ეთნოგრაფიულ წარსულში აჭარული საცხოვრებელი ფართის შორს წასული დანაწევრებით გამოირჩეოდა. სარძიე, დეფანი და ჰავლი სახლის ზედა სართულის ორგანულ ნაწილებს წარმოადგენდნენ. ამრიგად, კონსტრუქციული სტრუქტურისა და ხუროთმოძღვრული სივრცობრივი ფორმის ურთიერთისადმი დაქვემდებარება, ტექნიკური აზრისა და ხუროთმოძღვრულ-მხატვრული ჩანაფიქრის ფუნქციური დაკავშირება, აჭარულ სახლს დინამიურობას ანიჭებდა, რომლის მკვეთრი სილუეტები მთის პეიზაჟთან ჰარმონიულად იყო შეხამებული, რითაც კოლორიტულ ხუროთმოძღვრულ შთაბეჭდილებას აძლიერებდა. აჭარული სახლის იდენტური ტიპები გურიისა და შიდა ქართლის ტერიტორიაზეც არსებობდა, რაც კიდევ ერთხელ გვიდასტურებს, რომ ისინი ნამდვილად ერთი და იმავე ხუროთმოძღვრული მემკვიდრეობისა და ტრადიციის მქონე ეროვნულ ნიადაგზე წარმოშობილ ქართულ საცხოვრებელთა ტიპებს წარმოადგენდნენ.
