მოქმედებითი ბრუნვა

მოქმედებითი ბრუნვა – ქართულში თანხმოვანფუძიან და ხმოვანფუძიან ფუძეკვეცად სახელებში -ით სუფიქსითაა წარმოდგენილი („სახლ-ით, სახ-ით“); ფუძეუკვეცელ ხმოვანფუძიან სახელებთან სუფიქსისეული ხმოვანი იკარგვის („წყარო-თი“, „თორნიკე-თი“).

მოქმედებითი ბრუნვა დაირთავს -ურთ, -გან, -დამ (-დაღმა | | -დაღმე) თანდებულებს; -ით-გან სუფიქსებისაგან ფონეტიკურ ცვლილებათა შედეგად ვიღებთ -დან ბოლოსართს, რომელიც ა. შანიძემ დამოუკიდებელ გამოსვლითი ბრუნვის ნიშნად გამოყო და გამიჯნა მოქმედებითი ბრუნვისგან;

მოქმედებით ბრუნვაში დასმული სახელი გამოხატავს საჭურველს, იარაღს („ბარით მუშაობს“, „თოფით მოკლა“); თანაობას („ცოლითურთ მობრძანდა“); მოქმედების საწყის პუნქტს („სახლიდან წავიდა“ – ე. წ. „გამოსვლითი ბრუნვა“); დროში დაწყებითობას („იმ დღიდან დაიწყო“); მოქმეღების მიზეზს („ამ ამბით განაწყენებული“); მოქმედების ვითარებას („ტირილით მოდის“).

მოქმედებითი უძველესი ფორმაციის ბრუნვაა, რომელსაც თავდაპირველად, როგორც ჩანს, სიტყვაწარმოებითი დანიშნულება ჰქონდა. მოქმედებითი ბრუნვა, საწყისობა-სასრულობის თვალსაზრისით, ოპოზიციას ქმნის ვითარებითთან (შდრ. „ქალაქითი ქალაქად“; დილიდან საღამომდე“..). მკვლევართა ერთი ნაწილი ვარაუდობს სუფიქსისეული -თ თანხმოვნის -დ არქეტიპის დაყრუების შედეგად მიღებას (-იდ >-ით). წარმომავლობით ამ აღდგენილ -დ- ელემენტს ვითარებითის თანხმოვან ელემენტს უკავშირებენ.

კ. გაბუნია

ლიტერატურა

• თოფურია ვ. ბრუნების სისტემისათვის სვანურში სხვა ქართველურ ენათა ბრუნებასთან შედარებით. – „სმამ“, ტ. 5, №3, თბ., 1944;
• შანიძე ა. ქართული გრამატიკის საფუძვლები, I, თბ., 1953;
• სახელთა ბრუნების ისტორიისათვის ქართველურ ენებში, წგ. 1, თბ. I956;
• იმნაიშვილი ი. სახელთა ბრუნება და ბრუნვათა ფუნქციები ძველ ქართულში, თბ. 1957;
• ონიანი ა. ქართველურ ენათა შედარებითი გრამატიკის საკითხები (სახელთა მორფოლოგია), თბ, 1989.