ეკლესია

13:39, 20 მარტი 2017-ის ვერსია

ეკლესია - (ბერძ.) ქმნილების ერთობა შემოქმედთან. ეკლესიის შესახებ წმ. იოანე ოქროპირი ასე ბრძანებს: „გინდა ცხონება?“ - იყავი ეკლესიაში და იგი შენ არ გაგცემს. ეკლესია ზღუდეა: თუ ამ ზღუდის შიგნით იმყოფები, მგელი ვერ შეგეხება, ხოლო თუ გარეთ გახვალ, ნადირი მოგიტაცებს. ნუ განეშორები ეკლესიას, ქვეყნად მასზე ძლიერი არაფერია, ის არის შენი იმედი, მასში შენი ცხონებაა“.

სიტყვა „ეკლესია“ ქართულად მოწოდებას, მოხმობას ნიშნავს. შინაარსით ეკლესია მორწმუნე ადამიანთა კრებულია. ქრისტეს პირველი ეკლესია ის 120 ადამიანი იყო, რომელნიც შეკრებილნი იყვნენ წმ. მრკოზ მახარებლის ბინაში, სიონის მთაზე და მოუთმენლად ელოდნენ უფლისაგან შეპირებულ ნუგეშინისმცემელს ანუ სულიწმიდას. სულთმოფენობის დღეს ჩაეყარა საფუძველი სამოციქულო ეკლესიას. პირველი სამოციქულო ეკლესია ის 3000 ადამიანი იყო, რომელნიც გაქრისტიანდნენ სულიწმიდით ავსებული წმ. პეტრე მოციქულის ქადაგებით.

მოგვიანებით სიტყვა „ეკლესიამ“ მიიღო მორწმუნე ადამიანთა შესაკრებლის მნიშვნელობა და დაიწყო სპეციალურ სალოცავ ნაგებობათა აშენება ანუ ეკლესიების აგება.

საქართველოში ეკლესიას 9 სინონიმი აქვს რომელთაგან წინა საუკუნეებში ყველაზე მეტად გავრცელებული იყო საყდარი, სამლოცველო და ტაძარი. „ეკლესია“ ბერძნულია, ტაძარი - ფალაური ანუ ძველსპარსული, ხოლო საყდარი და სამლოცველო - ქართული. მეცნიერთა ერთი ნაწილი ფიქრობს, რომ სიტყვა „საყდარი“ „საყუდარი“-დან წარმოსდგება, რამეთუ საყუდარი ქართულად ქვის ან ხის საყრდენს ნიშნავს. უფალმა მამის სახლი უწოდა ეკლესიას. სწორედ ამიტომ ეკლესიაზე ქართველი ხშირად იტყოდა ან საყდარს, ან უფლის სახლს. ამ ბოლო დროს „საყდარი“ მხოლოდ მხოლოდ საკათალიკოსო ტაძარს შემორჩა და ყოველდღიურ ხმარებაში უფრო ეკლესია გამოიყენება.

პირველი ეკლესიები ძალიან მცირე ზომისა, სინამდვილეში მინიატურული სამლოცველოები იყო, რომლებიც თანდათან იქცა უფრო მოზრდილ ეკლესიებად. ქრისტეს ჯვარცმის შემდეგ მისი მიმდევრები იდევნებოდნენ მეოთხე საუკუნემდე, სანამ 313 წელს კონსტანტინე დიდმა არ გამოუშვა ე.წ. „მილანის ედიქტი“, ანუ კანონი რჯულთშემწყნარებლობის შესახებ, რომლის მიხედვით ქრისტიანობა იყო ერთ-ერთი ფილოსოფიური მოძღვრება და მის მიმდევრებს თავისუფლად შეეძლოთ აეშენებინათ თავისთვის ისეთი შენობა, რომელიც დააკმაკოფილებდა ქრისტიანთა მოთხოვნებს. და სწორედ ამიტომ ქრისტიანული ტაძრების მშენებლობა მხოლოდ IV საუკუნიდან დაიწყო.

წარმართული ბაზილიკური ნაგებობანი, პალატები და სასახლეები ქრისტიანებს გადაეცათ. ქრისტიანობის განმტკიცებისა და გაძლიერების საქმეში ძალიან დიდი ღვაწლი მიუძღვის კონსტანტინე დიდის დედას - წმიდა ელენე დედოფალს, რომელმაც ქრისტეს ცხოვრებასთან დაკავშირებულ ადგილებზე (იერუსალიმი, ბეთლემი, ნაზარეთი და სხვ. პირველი ქრისტიანული ტაძრები ააშენა.

მართლმადიდეულური ტაძრების არქიტექტურული ფორმა

ეკლესიის გარეგნული ფორმა: - მართლმადიდებლური ტაძრის არქიტექტურული ფორმა სხვადასხვანაირია:

1. ბაზილიკური (წაგრძელებული ოთხკუთხა);

2. ჯვარგუმბათოვანი;

3. ვარსკვლავისებური;

4. წრიული.

მართლმადიდებლური ეკლესიის ეს ოთხი ტიპი გაერთიანებულია ორ ძირითად ჯგუფში: I – ცენტრალური და II - ბაზილიკა.

ცენტრალური არის მრგვალი, მრავალწახნაგა, ჯვრის ფორმის შენობა. ევროპასა და წინა აღმოსავლეთში მათ სხვადასხვა ფუნქცია ენიჭებოდათ: ცენტრალური ეკლესია დაკავშირებული იყო წმინდანთა საფლავებთან, ხოლო ბაზილიკური ჩვეულებრივი ეკლესია იყო, სადაც ყველასთვის ყოველდღიურად აღესრულებოდა წირვა-ლოცვა. საქართველოში ეს განსხვავება ცენტრალურსა და ბაზილიკურს შორის არ არსებობს. ორივე სახის ეკლესიაში წირვა-ლოცვა ერთნაირად აღესრულება. ბაზილიკის რამდენიმე ტიპია გამორჩეული: ერთ, ორ და სამნავიანი ბაზილიკა და სამეკლესიანი ეკლესია. სამეკლესიანი ბაზილიკა გარედან თავისი „პროფილით“, არ განსხვავდება ჩვეულებრივი სამნავიანი ბაზილიკისაგან, მაგრამ შიგნით ნავები ერთმანეთისაგან ბოძებით კი არა, კედლებითაა გამოყოფილი და მათ სამი ტრაპეზი აქვთ, ე.ი. არსებითად აქ ერთ შენობაში გაერთიანებულია სამი დამოუკიდებელი სამლოცველო. ამ თემამ, რომელიც საქართველოს გარეთ ნაკლებადაა ცნობილი, VII საუკუნიდან მოყოლებული გარკვეული ევოლუცია განიცადა და იარსება X ს-მდე ისევე, როგორც ბაზილიკამ.

სამნავიანი და სამეკლესიანი ბაზილიკის ტიპის პირველი ნიმუშები VI ს-ის შუა წლებში აშენდა.

გვხვდება დარბაზული ტიპის ეკლესიაც.

ტაძარი, რა ფორმისაც არ უნდა იყოს, სიმბოლურად ხომალდს გამოხატავს, რადგანაც ადამიანთა ცხოვრება ცოდვის მშფოთვარე ზღვადაა წარმოდგენილი, ხომალდმა მსურველნი ამ ქვეყნის, სააქაოს, ნავთსაყუდლიდან იმ ქვეყნის მშვიდობიან ნავთსაყუდლამდე უნდა მიიყვანოს.

ჯვრისებური ეკლესია ბაზილიკისაგან განსხვავებით მიგვანიშნებს, რომ ქრისტიანული ეკლესიის საფუძველი ჯვარია, რომლის მეოხებითაც ქრისტიანებს მოგვენიჭა ხსნა.

ვარსკვლავისებური ეკლესია გვახსენებს ბეთლემის ვარსკვლავს, რომელიც წინ მიუძღოდა მოგვებს. ეკლესიაც ისევე გვინათებს გზას საუკუნო ცხოვრებისაკენ, როგორც ბეთლემის ვარსკვლავი უნათებდა გზას მოგვებს ბეთლემისაკენ.

სფეროსებური ანუ წრიული ეკლესია გულისხმობს, რომ როგორც სფეროს არ აქვს დასაწყისი და დასასრული, ასევე მარადიულია ქრისტეს ეკლესიაც და არ აქვს დასასრული გუმბათზე და ბაზილიკაზე აღმართული ჯვარი იმის აღსანიშნავია, რომ მართლმადიდებლური ეკლესია ადიდებს ჯვარზე გაკრულ ქრისტეს.

გუმბათთა რაოდენობა სხვადასხვაა და განსხვავებული მნიშვნელობაც აქვს: არის - სამი - ხუთი და შვიდგუმბათიანი ეკლესიები.

ერთგუმბათიანი მიანიშნებს, რომ ღმერთი ერთია; სამგუმბათიანი - ყოვლადწმიდა სამებაზე; ხუთგუმბათიანი - უფალ იესო ქრისტესა და ოთხ მახარებელზე; შვიდგუმბათიანი - ეკლესიის შვიდ საიდუმლოებას და შვიდ საეკლესიო მსოფლიო კრებაზე მიუთითებს.

ინტერიერი

ეკლესია შიგნიდან დაყოფილია სამ ნაწილად ისევე, როგორც ძველი აღთქმის მოძრავი ტაძარი - სკინია, დაყოფილი იყო სამ ნაწილად: წმიდათა-წმიდა, განსაწმედელი და კარიბჭე. ასევე მართლმადიდებლური ტაძრის ინტერიერიც სამ ნაწილად იყოფა:

1. საკურთხეველი

2. ადგილი მართალთა

3. კათაკმეველთა ადგილი ანუ სტოა (კარიბჭე).

მართლმადიდებლურ ეკლესიაში საკურთხეველი ყოველთვის აღმოსავლეთ მხარეს შენდებოდა და უკეთდებოდა სარკმელი, საიდანაც პირველად საკურთხეველს ეფინებოდა ამომავალი მზის სხივები (საკურთხევლები ახლაც ასე შენდება). საკურთხევლის აღმოსავლეთ მხარეზე მდებარეობის გამო მრევლის სულიერი და ფიზიკური მზერა მიპყრობილია აღმოსავლეთისაკენ, ანუ იმ მხრისკენ, საიდანაც, წმინდა მამების სწავლებით, უფალი უნდა მოვიდეს ამქვეყნად თავისი დიდებით.

გადმოცემით, საქართველოში 3000-ზე მეტი ეკლესია ყოფილა, რომელიც მტრების გაუთავებელმა თარეშმა შეიწირა. დარჩენილი ეკლესიები შეიძლება ზოგადად ასე დავყოთ: I, II და III ათასწლეულის ნიშან-სვეტი ეკლესიები და IV და VII საუკუნის კარგდ შემონახული ეკლესიები.

I და II ეკლესია საქართველოში, ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის სახელზე აუგია I საუკუნეში წმ. მოციქულ ანდრია პირველწოდებულს დიდ აჭარაში და აწყურში. აწყურში საეპისკოპოსოც დაუარსებია და იქვე დაუტოვებია ღვთისმშობლის ხელთუქმნელი ხატი.

პირველი ათასწლეულის ნიშან-სვეტი ეკლესიებია

1. მცხეთის ჯვრის სამონასტრო კომპლექსი VI-VII საუკ.
2. ატენის სიონი VII საუკ..
3. მარტვილის ღვთისმშობლის მიძინების ტაძარი VII საუკ.
4. ნეკრესის სამონასტრო კომპლექსი IV-VI-VII-VIII საუკ.
5. იყალთოს სამონასტრო კომპლექსი VI-X საუკ.
6. ზედაზნის სამონასტრო კომპლექსი VI-VIII საუკ.
7. მამადავითის სამონასტრო კომპლექსი VI-X საუკ.
8. შიომღვიმის სამონასტრო კომპლექსი VI-X საუკ.
9. მუკუზნის სვეტიცხოვლის ტაძარი VI-VII საუკ.
10. გურჯაანის „ყველაწმიდას“ ტაძარი VIII-IX საუკ.
11. გვესოს ეკლესია VI-VII საუკ.
12. მოქვის ტაძარი X საუკ.
13. ბედიის ტაძარი X საუკ.
14. საფარას სამონასტრო კომპლექსი X საუკ.
15. შორეთის სამონასტრო კომპლექსი IX საუკ.
16. დირბის ღვთისმშობლის ეკლესია X საუკ.
17. წილკნის საკათედრო ტაძარი IV-VII-VIII საუკ.
18. ტაო-კლარჯეთის სამონასტრო კომპლექსის ზოგადი მიმოხილვა IX-X-XI საუკ.
19. მოწამეთას მონასტერი X საუკ.
20. მრავალძალის ტაძარი X-XI საუკ.

მეორე ათასწლეულის ნიშან-სვეტი ეკლესია მონასტრები

1. ბაგრატის ტაძარი XI საუკ.
2. სვეტიცხოვლის სამონასტრო კომპლექსი XI საუკ. სვეტიცხოვლის ჯვარი - პატიოსანი.
3. ალავერდის მონასტერი VI-XI-XVIII საუკ.
4. სამთავისის ეკლესია VI-XI საუკ.
5. ხცისის ეკლესია XI-XII საუკ.
6. გელათის მონასტერი XI-XII საუკ.
7. ნიკორწმინდას ტაძარი X საუკ.
8. მანგლისის ტაძარი VI-XI საუკ.
9. ვარძია - კლდეში ამოკვეთილი ქალაქი XI-XIII საუკ.
10. თიღვის ღმრთისმშობლის მიძინების ტაძარი XII საუკ.
11. სხალთის ტაძარი XII საუკ.
12. ცაიშის ღვთისმშობლის XIII-XIV საუკ.
13. გრემის სამონასტრო კომპლექსი XV-XVI საუკ.
14. წმიდა გიორგის კარის ეკლესია თბილისში XIV საუკ.
15. ვლაქერნის ღმრთისმშობლის ხატის სახელობის ეკლესია XVIII-XIX საუკ.
16. გერგეტის ყოვლადწმიდა სამების ტაძარი XVI საუკ.

მესამე ათასწლეულის ნიშან-სვეტი ეკლესიები

1. თბილისში, ელიას მთაზე ყოვლადწმიდა სამების ტაძარი XX საუკ.
2. ბათუმის ყოვლადწმიდა სამების ტაძარი XX საუკ.

საქართველოში IV-VII საუკუნის ეკლესიებიდან დღემდე შემორჩენილი ზოგიერთი გამორჩეული ეკლესია.

როგორც ცნობილია, პირველი ეკლესიები საქართველოში ააგეს მოციქულებმა I საუკუნეში, მაგრამ ისინი დრო-ჟამს არ შემოუნახავს. მათ შემდეგ IV საუკუნის 30-იან წლებში წმ. მირიან მეფემ ააშენა სვეტიცხოვლის ტაძარი მცხეთაში საქართველოს განმანათლებლის წმიდა ნინოს მითითებით. აღარც ის გადარჩენილა. მეორე ეკლესიისაგან, რომელიც იქვე ააგო ვახტანგ გორგასალმა (V ს-ის მეორე ნახევარში), გადარჩა ცალკეული ნაწილები, რომლებიც ამჟამად ჩართულია სვეტიცხოვლის დღევანდელ კორპუსში.

ნეკრესის სამონასტრო კომპლექსში სხვადასხვადროინდელ ნაგებობათა შორის დგას ერთი სულ პატარა ეკლესია, რომელსაც მკვლევარნი IV საუკუნეს მიაკუთვნებენ. მცხეთაში სვეტიცხოვლის ტაძრის აღმოსავლეთით არის ანტიოქიის ეკლესია. იგი მდებარეობს მტკვრისა და არაგვის შესართავთან, სწორედ იქ, სადაც აღესრულა ქართველი ერის ნათლობა ანუ „მოქცევაჲ ქართლისაჲ“. იგი აღუშენებია წმ. მეფე არჩილ მირდატის ძეს 410-434 წ.წ. ხოლო დაინგრა 735-36 წ.წ. ამ ტაძრმა სიცოცხლე შეიძინა 2000 წლის მაისში, როცა მღვდელმა ილია ნასიძემ აკურთხა ანტიოქიის ეკლესია და შემდეგ კი სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქმა, უწმიდესმა და უნეტარესმა ილია II პარაკლისი აღავლინა და დალოცა მრევლი.

ბოდბის მონასტერი

ბოდბის მონასტერი ის სავანეა, სადაც განისვენებს ქართველთა განმანათლებელი, მოციქულთასწორი წმიდა ნინო. პირველი ტაძარი წმიდა ნინოს საფლავზე ააშენა მეფე მირიანმა მე-IV საუკუნეში. წმ. მეფე მირიანმა გარდაცვალების წინ ასეთი ანდერძი დაუტოვა ნანა დედოფალს: „შენ, ნანა, თუ დაგცალდა, ჩემი სიკვდილის შემდეგ, სამეფო განძი ორად გაყავი და ერთი ნაწილი წმ. ნინოს საფლავს შესწირე, რათა უკუნისამდე შეუძვრელად ეგოს ეს ადგილი“ („ქართლის ცხოვრება“).

იმ დროიდან მოყოლებული ბოდბის მონასტერი უამრავი, ძალზე საინტერესო ისტორიული მოვლენის მომსწრეა. V საუკუნეში ვახტანგ გორგასალმა გაამშვენა და გააფართოვა ტაძარი, ხოლო სამნავიანი ბაზილიკის სახე ტაძარმა VIII-IX ს.ს. მიიღო.

იგი მრავალჯერ იქნა გადაკეთებული, მრავალჯერ იქნა დანგრეული, მაგრამ კვლავ აღდგენილი. ეს ტაძარი იმდენად პატივსაცემი იყო, რომ მონღოლებმა, რომლებმაც მიწასთან გაასწორეს მთელი ქვეყანა, დაუნგრეველ-აუოხრებელი დატოვეს მხოლოდ ბოდბის ტაძარი, თუმცა ისიც არაა უვნებელი.

ტაძარი კიდევ ერთხელ შეიმკო და მოიხატა XVIII საუკუნის II ნახევარში, როცა აქ საკმაოდ მრავალრიცხოვანი მამათა მონასტერი არსებობდა, ცნობილი სასულიერო მოღვაწის იოანე მაყაშვილის წინამღვრობით.

კომუნისტთა მიერ დარბეული უძველესი ტრადიციების მქონე ბოდბის მონასტერი კვლავ აღდგა 1991 წელს.

ბოლნისის სიონი

V საუკუნეს მიაკუთვნებენ ბოლნისის სიონს, რომელიც მრავალი ნიუანსებით არის გამორჩეული სხვა ეკლესიებიდან, მაგალითად, სანათლავის სვეტის თავზე ხარის ძლიერი რელიეფური ჯვარია. ეს ტაძარი განსაკუთრებით სახელმოხვეჭილი იმიტომაც არის, რომ მისმა კედლებმა შემოგვინახა საქართველოში გადარჩენილი უძველესი ქართული წარწერები. ერთში მოხსენებულია მშენებლობის მოთავე - დავით ეპისკოპოსი (საკურთხევლის სარკმლის ზემოთ, აღმოსავლეთის ფასადზე), მეორეში (ჩრდილოეთის ერთ-ერთი შესასვლელის თავზე) მოხსენებული არიან სხვა ისტორიული პირები და მშენებლობის ხანგრძლივობა, რის მიხედვითაც ირკვევა, რომ ბოლნისის სიონი აუშენებიათ 478-493 წლებში. ბოლნისის სიონი ყველაზე მეტად გამოირჩევა იმითაც, რომ აქ ერთმანეთსაა გადაჯაჭვული ქრისტიანობა და წარმართობა: 1) ხარის თავი წარმართულია, ხოლო მის რქებს შორის ჯვარი - ქრისტიანული; 2) აქ არის სახელგანთქმული ქვაში გამოკვეთილი ბოლნური ჯვარი, რომელსაც გარშემო მოჰყვება მცენარის ტოტი, რომელიც სამი ფოთლით ბოლოვდება. ჯვარი ქრისტიანულია, ხოლო მცენარის ტოტი მიანიშნებს წარმართულ სარწმუნოება - ტოტემიზმზე. (ტოტემიზმზე იხ. ასო ტ-ზე) და კვლავ იმარჯვებს ქრისტიანობა, რამეთუ მცენარის ბოლო მთავრდება სამი ფოთლით, რაც ყოვლადწმიდა სამებაზე მიგვანიშნებს.

პალესტინის ბაზილიკები

VI საუკუნისაა ქართლში, ქარელის რაიონში აგებული ურბნისის ტაძარი და ხაშმის სამება. ბუნებრივია, რომ ასეთ ნიმუშებად მიჩნეულ იქნა პალესტინის ბაზილიკებიც.

ბიჭვინთის ტაძარი

ბიჭვინთის ტაძარი სპეციალისტების აზრით, V საუკუნეშია აგებული. გათხრებმა გვიჩვენეს, რომ იგი აუგიათ ძველი (IV ს.) ტაძრის ადგილას.

ტაძრის დასავლეთით არქეოლოგებმა მიაკვლიეს კიდევ ერთი, უფრო მცირე ტაძრის ნანგრევებს. როგორც ჩანს, VI-VII საუკუნეებში აქ იდგა მცირე ეკლესია. ახლანდელი ბიჭვინთის ცენტრში, ნაქალაქარიდან 3000 მეტრის მანძილზე აღმართულია ჯვარგუმბათოვანი დიდი ტაძარი, რომელიც X საუკუნის ბოლოსა და XI საუკუნის დასაწყისში აუგიათ.

ხირსის სამონასტრო კომპლექსი

VI საუკუნისაა ხირსის სამონასტრო კომპლექსი, რომელიც დაარსებულია (552-557 წ.წ.) ერთ-ერთი ასურელი მამის, ღირსი სტეფანეს მიერ. მისი წმიდა ნაწილებიც ამავე მონასტერში განისვენებენ.

ამავე საუკუნეს მიეკუთვნება გაგრისა და ნეკრესის სამეკლესიანი ეკლესიებიც. VI საუკუნისაა ურბნისის, წყაროსთავის, ანჩისხატის და შიო მღვიმის მონასტრის ძველი ეკლესია. შიო მღვიმის ეკლესიის მსგავსია VI საუკუნის იდლეთის ეკლესია.

V საუკუნეში მანგლისში ვახტანგ გორგასალმა, მას შემდეგ, რაც აქ დააარსა ერთ-ერთი საეპისკოპოსო, ააშენა ტაძარი, რომელიც ცნობილია როგორც მანგლისის პირველი ტაძარი. იგი საფუძვლიანად გადააკეთეს XI საუკუნეში.

V-VI საუკუნეს მიეკუთვნება ე.წ. „ერელაანთ საყდარიც“, რომელიც მდებარეობს ახმეტის რაიონში, ახმეტიდან 4 კმ-ის დაშორებით.

V-VI საუკუნისაა ძველი შუამთის სამონასტრო კომპლექსის ერთ-ერთი ბაზილიკა, გვაზის ეკლესია და ნონოწმინდის სამონასტრო კომპლექსი. მისი საეპისკოპოსო ტაძარი ტიპური გარდამავალი ძეგლია გუმბათოვნიდან ჯვარგუმბათოვან ეკლესიებს შორის.

VI საუკუნის ტაძარს მიეკუთვნება იშხნისა და ბანას ტაოს ორი კათედრალი.

VII საუკუნის ეკლესიებია: წრომის ტაძარი. იგი მდებარეობს ხაშურის რაიონში, მტკვრის მარჯვენა ნაპირზე. ამავე ნაპირზეა VII საუკუნის კიდევ ერთი მშვენიერი ძეგლი, სამწევრისის ეკლესია. VII საუკუნეშია დასრულებული მცხეთის ჯვრის ეკლესია (მცხეთის ჯვრის მონასტერზე I ათასწლეულის ნიშან-სვეტ ეკლესიებში).

VI საუკუნის ერთნავიანი ბაზილიკის ნიმუშებად შეიძლება დავასახელოთ ოლთისის პატარა ეკლესია წალკაში (ახლა ამ სოფელს კუშარი ეწოდება), აგრეთვე ორი სამლოცველო ე.წ. კაცხის სვეტზე იმერეთში (ჭიათურის რაიონი). ეს ორი სამლოცველო თავისთავად უმნიშვნელოა, მაგრამ დამახასიათებელია მათი სრულიად უჩვეულო მდებარეობა - ორმოც მეტრიანი კლდის სვეტის ზემო ბაქანზე. ოდესღაც ეს სვეტი ახლო მდებარე კლდის მასივთან იყო დაკავშირებული, მაგრამ შემდეგ, კლდის დაშლის შედეგად, გამოეთიშა ქედს და მარტო, განცალკევებით დარჩა. ამ სვეტზე ასვლა მხოლოდ ალექსანდრა ჯაფარიძემ მოახერხა 1944 წელს. ამჟამად სვეტზე ასასვლელად გაკეთებულია კიბეები.

წყარო

• ბარბაქაძე ლია. ჯიბის ცნობარი მართლმორწმუნე ქრისტიანისათვის; თბილისი, 2013 წ.