დედის მხრით, აკაკი წერეთელი დასავლელ ქართველთა მეფის სოლომონ პირველის პირდაპირი შთამომავალი იყო.

დარეჯან ბატონიშვილი, სოლომონ პირველის ასული, ცოლად ესვა ქაიხოსრო აბაშიძეს.

დასავლეთ საქართველოს სამეფო ტახტს, ერთგულებასთან ერთად, აბაშიძეთა სახლისაგან ბევრი ღალატიც ახსოვს. გასახსენებლად ისიც კმარა, რაც ლევან აბაშიძემ ჩაიდინა ხრესილის ბრძოლაში, 1757 წლის ზამთარში. ლევან აბაშიძე სოლომონ პირველის ბიძა იყო, დედის ძმა. მაგრამ ხრესილში იგი დისწულის მხარეს არ იბრძოდა. თურქებს ედგა გვერდით. ვაჟკაცობა არ დაუზოგავს ოსმალთა ლაშქრის გასამარჯვებლად. ამაოდ გაისარჯა. იმ დღეს განგება ქართველთა მხარეს იყო. თურქები დამარცხდნენ. ლევან აბაშიძე ბრძოლაში მოკლეს. ქართველი გლეხის გეგელა თევდორაძის ტყვიამ განგმირა იგი. როცა განრისხებულმა მეფემ დაუყვირა გეგელას - „როგორ გაბედე შენ ბიძაჩემის მოკვლაო?“ - გლეხმა მართლად და მოხდენილად უპასუხა - „მეფევ, მე ბიძათქვენი კი არა, ქვეყნის მტერი და ორგული მოვკალიო“. ომში გამოჩენილი ვაჟკაცობისა და მოსწრებული სიტყვა-პასუხისათვის გეგელა თევდორაძეს აზნაურობა ებოძა. გვარიც შეუცვალეს და გეგელაშვილი დაარქვეს.

ამას თავად აკაკი წერეთელი გვიამბობს ნარკვევში „სოლომონ პირველი დიდი იმერეთის მეფე“.

ამგვარ აბაშიძეთა რიცხვს არ ეკუთვნოდა ქაიხოსრო აბაშიძე. იგი ქვეყნისა და მეფის ერთგული და თავდადებული კაცი იყო. როცა ტახტდაკარგული სოლომონ მეორე სამეფოს დასაბრუნებლად, 1810 წელს, ისევ შეება რუსეთის არმიას, ქაიხოსრო აბაშიძე, შვილებთან ერთად, მეფის მხარდამხარ იბრძოდა. ამ საგრობაში დაიღუპა ქაიხოსრო აბაშიძე, მამასთან ერთად დაეცა მისი სამი ვაჟიც - როსტომი, გიორგი და სვიმონი. ამჯერად განგებამ ქართველობას ზურგი შეაქცია. დამარცხებული სოლომონ მეორე თურქეთში გადაიხვეწა. სულიც უცხოობაში დალია.

დარეჯანსა და ქაიხოსროს კიდევ ჰყავდათ ვაჟიშვილი - ივანე. იგი მამის კვალს გაჰყვა. სანამ პირში სული ედგა, საქართველოში რუსთა ბატონობის დამკვიდრების წინააღმდეგ იბრძოდა.

1819-20 წლებში, საიმერეთო რომ აჯანყდა, ამბოხებას სათავეში სწორედ ივანე აბაშიძე ედგა. ეროვნულმა, რელიგიურმა, პოლიტიკურმა, სოციალურმა დამცირებამ ხალხს მოთმინების ძაფი გაუწყვიტა. ხელში თოფი ააღებინა. საქართველოს სხვა კუთხეებმა მაშინ იმერეთს მხარი არ დაუჭირეს. მარტოკა ებრძოდა პაწია იმერეთი რუსთა თვალუწვდენელ იმპერიას. ალბათ, ჯანყის ყველა მონაწილემ ზედმიწევნით ზუსტად იცოდა, რითაც დამთავრდებოდა ეს უთანასწორო ომი, მაგრამ მაინც თავგანწირული იბრძოდნენ. მონობას სიკვდილი ერჩიათ და კვდებოდნენ კიდეც. ვინ იცის, იქნებ ამ ამბოხებისა და ბაბუამისის გახსენებამ დააწერინა მერე აკაკის:

მონას რად უნდა კრული სიცოცხლე?
რისთვის აანთოს წმინდა ლამპარი?
სჯობს მონობაში გადიდკაცებულს
თავისუფლების ძებნაში მკვდარი!

(„პატარა კახი“)

შვიდი თვე უმკლავდებოდნენ აჯანყებულები იმპერატორ ალექსანდრე პირველის არმიას. მეტი ვეღარ შეძლეს. დამარცხდნენ. დამარცხებულებს სასტიკად გაუსწორდნენ. ათი კაცი ჩამოახრჩვეს. უმრავლესობას ოჯახები აუწიოკეს: ქალიცა და კაციც ხიშტებზე ააგეს. ბევრიც ციმბირში გადაასახლეს. ივანე აბაშიძემ თავი ახალციხეს შეაფარა. იმჟამად ახალციხის საფაშო კიდევ არსებობდა. იგი თურქებს ეპყრათ და რუსთაგან დევნილი ქართველების თავშესაფრად იყო გადაქცეული. ახალციხემ ვერ დაიცვა ივანე აბაშიძე. ჯაშუშები მიუგზავნეს და მოკლეს.

იმ ივანე აბაშიძის, ანუ, როგორც იმერეთში ამბობდნენ - „ახალციხეში მოკლულ ივანე აბაშიძის“, ქალი იყო აკაკი წერეთლის დედა ეკატერინე აბაშიძე (1808-1885 წწ.).

ასე რომ, სოლომონ პირველი აკაკის პაპის პაპა იყო: სოლომონი-დარეჯანი-ივანე-ეკატერინე-აკაკი.

აბაშიძეების ოჯახი რომ დაარბიეს, აჰყარეს და გადასახლებაში გაგზავნეს, ამან დიდად გაამწარა ივანე აბაშიძის ცოლისძმა, გურიის მთავარი მამია გურიელი. მაშინ გურიის სამთავრო ოფიციალურად ჯერ კიდევ არ შედიოდა რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში. „დამოუკიდებლობის“ გარეგნული ნიშნები შენარჩუნებული ჰქონდა. საქართველოს ანექსია ერთბაშად არ მომხდარა. თანდათანობით განხორციელდა. ჯერ ქართლ-კახეთის სამეფო დაიკავეს, მერე - იმერეთის. ამას მოჰყვა თანამიმდევრულად გურიის, სამეგრელოსა და აფხაზეთის სამთავროების გაუქმება. საქართველოს დაპყრობა დიდხანს გრძელდებოდა. 1801 წელს დაწყებული 1878 წელს დამთავრდა, როცა რუსეთმა თურქეთი დაამარცხა და მუსლიმანური საქართველოც შემოიერთა.

რაკი მამია გურიელს ჯერ კიდევ ერქვა მთავარი, ეტყობა, გავლენაც მთლად დაკარგული არ ჰქონდა. მისმა გამოსარჩლებამ გასჭრა. ივანე აბაშიძის სახლობა იმერეთში დააბრუნეს, თუმცა იმ დაბრუნებას დაბრუნება არ ეთქმოდა. აბაშიძეებს ყმა და მამული ჩამორთმეული დახვდათ, სახლ-კარი დარბეული და განადგურებული. დიდი ოჯახი ღია ცის ქვეშ, ღვთის ანაბარად იყო დარჩენილი. ნათესავებმა შეიფარეს ისინი. თორმეტი წლის ეკატერინე აბაშიძე ბიძამ წაიყვანა ოზურგეთში.

მამია გურიელის ოჯახში ეკატერინე აბაშიძეს ევროპელი კათოლიკე მისიონერები ზრდიდნენ. იმ დროს კათოლიკე ბერები მრავლად იყვნენ დასავლეთ საქართველოში. ისინი, სარწმუნოებრივ პროპაგანდასთან ერთად, დიდ სამეურნეო და კულტურულ საქმიანობას ეწეოდნენ. თავად აკაკი გვიამბობს:

„ამ ევროპიულად განათლებულმა და გონება განვითარებულმა მეცნიერებმა დედაჩემზედაც დიდი გავლენა იქონიეს: მათი მეოხებით შესწავლილი ჰქონდა, სხვათა შორის, ექიმობა და მეურნეობა. რაცკი იმ დროში ქართველი ქალის ხელიდან გამოვიდოდა, ყველაფერი ზედმიწევნით იცოდა. იყო კარგი მწიგნობარი, მეოჯახე, მოხელსაქნარე და მასთანაც კარგი აღმზრდელი. ცნობისმოყვარეობასთან შრომისმოყვარეობაც შეთვისებული ჰქონდა. დილას მამლის ყივილზე რომ წამოდგებოდა, დაღამებამდე ფეხზე იდგა და უსაქმოდ კაცი ვერ ნახავდა“ („ჩემი თავგადასავალი“).

დიდხანს არ გაგრძელებულა ეკატერინე აბაშიძის კეთილდღეობა. 1826 წელს მამია გურიელი გარდაიცვალა. გურიის სამთავროს საქმეები აირ-დაირია. მამია გურიელის ცოლ-შვილი იძულებული გახდა, თურქეთში გაქცეულიყო. დაიწყო ეკატერინე აბაშიძის ნათესავებში კარდაკარ ხეტიალი. უკიდურეს სიღარიბეში ცხოვრობდა იგი. წელზე ფეხს იდგამდა, ლუკმაპური რომ ეშოვა. სოლომონ პირველის ბადიშის შვილს, გლეხის გოგოსავით, ხელდაკაპიწებული შრომით უნდა ერჩინა თავი. ამ სიდუხჭირესა და სიღატაკეში ჩამოყალიბდა მისი ხასიათი. გაჭირვებამ ასწავლა მოყვასის სიყვარული, შრომის ფასი და პატივისცემა, მუქთახორობისა და მცონარეობის სიძულვილი.

„სიზარმაცე და უსაქმურობა დედა არის ყოველგვარი ბოროტებისაო“, - იტყოდა ხოლმე, - „და კეთილი საქმე-კი იგივე ლოცვა, ვედრებააო“. მოსამსახურეებს ყოველთვის თვალყურს ადევნებდა, რომ ცუდი არა ჩაედინათ რა. უსაქმოდ არავის გააჩერებდა. ყოველგვარ ხელობას ასწავლიდა მათ და ზოგს წიგნსაც აკითხებდა. მაშინ, ბატონყმობის დროს, ამგვარი ქცევა საარაკო იყო და დედაჩემის მოქმედებაც ბევრს თვალში ეჩხირებოდა. მკაცრობისა და მრისხანების სახელი ჰქონდა დავარდნილი, რადგანაც თავი მძიმედ ეჭირა. „თუ თავი გაუყადრე ბრბოს, პირს შეგაჩვევს, აღარად ჩაგაგდებს და, რაც უნდა ურჩიო, აღარ დაგიჯერებსო“, - ამბობდა. სასახლეში მისი ყველას ეშინოდა და დიდი ხათრიცა ჰქონდათ. მაშინ მეც ისე მეგონა, როგორც სხვებს, რომ დედაჩემი ცივგული და მრისხანე იყო. მაგრამ გონებაში რომ ჩავხვდი, მაშინ-კი გამოვიკვლიე სიმართლე: ის იყო ნამეტანი ჩვილი გულის მქონი და მოყვარული, მაგრამ დიდ ოჯახში ნამყოფი, დარეჯან ბატონიშვილის გაზრდილი და პატრების ნამოწაფარი, განგებ პირბადეს იფარებდა, მხოლოდ კეთილის განზრახვით. უნდა გენახათ მაშინ, როდესაც სასახლეში ავად ვინმე გახდებოდა, გინდ უკანასკნელთაგანიცა!.. დღე და ღამ მოსვენება აღარ ჰქონდა და თავის ხელით უვლიდა, როგორც შვილს. გაჭირვებულის დახმარება რჯულად ჰქონდა დადგენილი. სულ სხვებზე ჰფიქრობდა და სხვებისათვის, თითქოს თავის საკუთარ პირადობაზე ხელაღებული ყოფილიყოს. მუდამ მწუხარებაში იყო და ყოველ ფერიცვალება დღეს მტირალი იჯდა ხოლმე. ამბობდნენ: ამ დღეს რაღაც ძველებური ამბავი აგონდებაო“.

(„ჩემი თავგადასავალი“).

1828 წელს ოცი წლის ეკატერინე აბაშიძის ცხოვრებაში დიდი გარდატეხა მოხდა. იგი თავად როსტომ წერეთელს (1802-1876 წწ.) მიათხოვეს.

არც როსტომ წერეთელს ჰქონია დალხინებული ბავშვობა. იგი დედისერთა იყო. მამა ადრე გარდაეცვალა. ამას ისიც დაემატა, რომ როსტომის ბიძები, მამის ძმები, სოლომონ მეორეს გაჰყვნენ თურქეთში. ოჯახი უკაცოდ დარჩა. ამით, ვისაც არ ეზარებოდა, ყველა სარგებლობდა. ავიწროებდნენ წერეთელთა ოჯახს. არც რუსეთის ხელისუფლება უყურებდა მათ კეთილი თვალით. გადახვეწილი მეფის ერთგულები არიან და მათი ნდობა არ შეიძლებაო - ფიქრობდნენ რუსული მმართველობის წარმომადგენლები.

ვაი-ვაგლახით ინახავდა ოჯახს როსტომის დედა ანა აბაშიძე-წერეთელი. მარტოხელა ქალს ეშინოდა, ეს ერთადერთი შვილიც არ დამეღუპოსო, და როსტომს კალთიდან არ იშორებდა. არც განათლება მიუღია როსტომ წერეთელს. ცოტა ხანს მონასტერში სწავლობდა გრამატიკას, არითმეტიკას, ისტორიას, გეოგრაფიას... მაგრამ დიდხანს იქაც ვერ დარჩენილა. ამის გამო ხანდაზმულობაში ბევრს ნანობდა და წუხდა, მაგრამ დაკარგულის ანაზღაურება შეუძლებელი იყო. რომ დავაჟკაცდა, ქართველ თავადიშვილებთან ერთად მასაც მიაღებინეს მონაწილეობა დაღესტნის ომში. ბრძოლაში თავი გამოუჩენია და წმინდა გიორგის ჯვრით დაუჯილდოებიათ. აკაკის სიტყვით, როსტომი ამ ჯილდოთი დიდად ამაყობდა.

როსტომ წერეთელი გულკეთილი, მაგრამ ახირებული ხასიათის კაცი ყოფილა.

„მუდამ დედის კალთაში თავის დებას ისეთი ზედგავლენა ჰქონია მამაჩემზე, - გვიყვება აკაკი, - რომ იმას მთელ მის სიცოცხლეში თვითნებობა და ახირებულობა ზნედ ჰქონდა გადაქცეული. სძულდა ნადირობა, რაც იმ დროში მებატონეების ჩვეულება იყო. ეჯავრებოდა აქეთ-იქით სიარული და სულ სახლში იჯდა, შინაც არას აკეთებდა; ამბობდა, კაცი სიმშვიდისა და მოსვენებისათვის არის გაჩენილიო. არც თვითონ შრომობდა, არც სხვას აწუხებდა. უყვარდა ძილი, აგრეთვე არ სწყინდა, როცა ხედავდა, რომ უსაქმური მოსამსახურეები მთელი დღე მხართეძოზე წამოწოლილი კოტრიალობდნენ სახლში. პირის გემო იცოდა, უყვარდა კარგად ჭამა და სულ იმას იძახდა: „არიქა, მშიერი არავინ დარჩეს სახლში, დიდსა და პატარას, ყველას სამყოფად აჭამეთო“. ბუნებითად ნამეტანი გულკეთილი იყო, შური და ბოროტება არ ესმოდა, რა იყო“.

როგორც დედის, ისე მამის მხრით აკაკის წინაპრები დასავლეთ საქართველოს სამეფო კარის დიდი მოხელეები იყვნენ. მათთვის არაფერი ყოფილა უცხო: არც ვაჟკაცობა და თავდადება, არც პირმოთნეობა და ორგულობა, არც შურისმგებლობა და დაუნდობლობა, არც თავგანწირვა და მამულის სიყვარული.

დავით წერეთელი თავზეხელაღებული ვაჟკაცი ყოფილა. ომში იგი საარაკო სიმამაცეს იჩენდა და მტერს თავზარს სცემდა. თავის სიცოცხლეში მხოლოდ ერთხელ გაჰქცევია ბრძოლას. ეს მაშინ, ქართლისა და იმერეთის მეფეები რომ შეერკინენ ერთმანეთს. გაოცებულ მეფეს უკითხავს, რა დაგემართა, რატომ გაიქეციო? დავით წერეთელსაც საჯაროდ გულახდილად უპასუხებია:

„შიშმა გამაქცია, საოცარი რამ ჩვენება ვნახეო: დედაჩემს ჩემი ძმა მარჯვენა ძუძუს ჭრიდა და მეც მიწვევდა, რომ მარცხენა მომეჭრაო!“

ამის გამგონე იმერეთის მეფეს სირცხვილმა ლოყები აუწვა. მაშინვე გაუგზავნია მოციქულები ქართლის მეფესთან, შევრიგდეთო.

სოლომონ პირველმა რაჭის ერისთავი რომ დაამხო, როსტომის ოჯახის დაქცევა პაპუნა წერეთელმა ითავა.

პაპუნას კაცებმა როსტომ რაჭის-ერისთავის ფეხმძიმე ცოლი ბარაკონის ციხის ეზოში ფეხით ათრიეს. მუცელი მოუშალეს და ასე ამოხადეს სული.

პატარა ანტონისთვისაც, როსტომის უმცროსი ძისთვისაც, თვალების დათხრა უნდოდა პაპუნა წერეთელს. სოლომონ პირველის ასულმა ელენემ შეიბრალა ბიჭი. არ მისცა უფლება, პაწია ანტონი ასე უმოწყალოდ დაესაჯათ. მაინც არ მოისვენა პაპუნამ. ანტონს ჯალათები მიუგზავნა. იმათ მზაკვრობას მიმართეს: ანტონს გახურებულ თონეში ბურთი ჩაუგდეს. ბავშვი გავარვარებულ თონეს გადაეყუდა და ბურთს დაუწყო ძებნა. ცეცხლმა ანტონს თვალები დაუშრიტა და დააბრმავა.

სოლომონ პირველმა ქაჯაიას ქვრივის შერთვა რომ მოიწადინა, სამეფო კარის დიდებულებს ეს არ მოეწონათ. გონჯია, უსახური და მახინჯიო, უჩიჩინებდნენ მეფეს აქედან-იქიდან. გიორგი აბაშიძე გააგზავნა სოლომონმა შესამოწმებლად, შენი თვალით ნახე და მითხარი, როგორი ქალიაო. ქაჯაიას ქვრივი მზეთუნახავი ქალი იყო, მაგრამ გიორგი აბაშიძემ იფიქრა: თუ მეფეს სიმართლე ვუთხარი, მაშინ დიდებულები უნდა მოვიმდურო და გადავიკიდო. ისევ სჯობს, სიცრუე ვუთხრა, მეფე აღარ მოისურვებს მის შერთვას. არც ჩემი ტყუილი გამჟღავნდებაო.

რაც იფიქრა, ის გააკეთა გიორგი აბაშიძემ. სადედოფლოდ არ გამოდგებაო ქაჯაიას ქვრივი, მოახსენა მეფეს.

ზეცაში გადაწყვეტილს მიწაზე კაცი ვერ ჩაშლის. შემთხვევამ თავად შეახვედრა ქაჯაიას ქვრივს. სოლომონი დარწმუნდა, რომ ატყუებდნენ. ქალი ცოლად შეირთო, დედოფლად დასვა და დიდებულებს მოუხმო. - ეს ქალი მახინჯიაო? - დაუნდობლად ჰკითხა მათ მეფემ. დიდებულები შეშინდნენ, დაიბნენ, ძლივს ამოილუღლუღეს - შეგვინდე, მეფევ, მითქმა-მოთქმას, ჭორებს ავყევით, თავად არ გვენახა და შევცდითო.

- შენ, შენ ხომ შენი თვალით ნახე, - მიუბრუნდა მეფე გიორგი აბაშიძეს, - ტყუილი რატომ იკადრეო.

გაიძვერა კარისკაცმა თავი დახარა და მეფეს ბოდიშით მოახსენა:

- მამათქვენი ალექსანდრე რომ მიიცვალა და სამეფო ხელში ჩაგივარდათ, მაშინ იმერეთი კოჭლიც გახლდათ, ყრუც, ბრმაც და კბილებჩაცვენილიც, მაგრამ დღეს კი ყველაფერი კარგად ესმის, შორს ხედავს, ფეხზეც მაგრად დგას და კბილებიც ამოუვიდა, რომ მტრებს უკბინოსო... და თუ მთელი სამეფო ასე გამობრუნდა და გამოკეთდა, რაღა გასაკვირველია ერთი უბრალო აზნაურის ნაქვრივალის თქვენს ხელში გადასხვაფერებაო?

პირმოთნეობამ გასჭრა. მეფეს პასუხი მოეწონა. ფარისეველ გიორგი აბაშიძეს კი სოფელი ჯოყოეთი ებოძა.

ასე ცხოვრობდნენ ისინი, აბაშიძეებისა და წერეთელთა ზვიადი და გოროზი გვარის წარმომადგენლები.

მაგრამ მიდიოდა დრო. იცვლებოდა ვითარება. დაიშალა ქართული სამეფო. დამკვიდრდა რუსი იმპერატორების მმართველობა. კნინდებოდნენ ისინი, ვინც ქართველი მეფის ერთგული რჩებოდა. აღზევება ელოდა იმათ, ვინც პეტერბურგს დაუხრიდა თავს. ირღვეოდა ძველი ზნე-ჩვეულებანი. ფეხს იკიდებდა ახალი, ხალხისათვის უცხო და მიუღებელი. წერეთლებსა და აბაშიძეებს არა მარტო უფლება შეუმცირდათ, არამედ შეეცვალათ თვისება და ხასიათიც.

სიკო წერეთელს გლეხი გადაუშენდა. უპატრონოდ დარჩა ერთი ათი წლის გოგო, სიკომ ეს ქალი სასახლეში წაიყვანა მოახლედ. სოფელმა იუკადრისა ეს. ხელკეტებით შეიარაღებულნი სიკო წერეთელს მიუვარდნენ. ობოლი ქალი წაართვეს. საწერეთლომ ეს გვარის დამცირებად ჩათვალა. თავი მოიყარეს. გლეხებს უკან გამოუდგნენ. დაეწივნენ, სისხლიანი შეტაკება გარდაუვალი იყო. მაშინ წინ წამოდგნენ ხანდაზმული გლეხები და წერეთლებს მოახსენეს:

„ბატონებო, ნუ იზამთ უსამართლობას, თორემ თავებს დავიხოცავთ! ნუ დაგვაქცევინებთ უსამართლოდ სისხლს! იმას ნუ ჩადიხართ, რაც არ გაგონილა ძველად: ობოლი სოფლისაა. სოფელი გამოზრდის და გაათხოვებს. ბატონს ნება არა აქვს, რომ მოჯალაბის შვილივით, მოახლედ სასახლეში გადაიყვანოსო“.

ამ მიმართვამ დააფიქრა წერეთლები. კონფლიქტი მშვიდობიანად დამთავრდა.

ქართული ბატონყმობის დროს ყოველ გლეხს თავის მოვალეობა ეკისრა. რაც მისი მოვალეობა არ იყო, იმის შესრულებას ვერც ბატონი დააძალებდა და არც თვითონ გლეხი გააკეთებდა.

დიმიტრი წერეთელმა ნახა, რომ ძროხები საჩეხეში არ შეერეკათ.

იკითხა: - რა მოხდა, საქონელი გარეთ რატომ არისო დარჩენილი?

მოსამსახურეებმა უპასუხეს: - მწყემსი ავად გახდა და პირუტყვს ვინ დააბინავებდაო.

დიმიტრი წერეთელი ნადეკაბრისტალი კაცი გახლდათ. პეტერბურგში აღზრდილი, მერე იქიდან გამოძევებული ხელმწიფე-იმპერატორის ორგულობისათვის. ქართული ბატონყმური წეს-ჩვეულება გადავიწყებული ჰქონდა. მსახურთა პასუხმა გააბრაზა:

- თქვენ ხომ მთელი დღე უქმად ეყარეთ... რას უცდიდით, შეგედენათ საქონელი ქალტაში...

ახლა ყმები გაოცდნენ: - ჩვენ ხომ ნახირის მოვლა-პატრონობა არ გვევალებაო.

სულ მთლად გაგიჟდა დიმიტრი: - რას ჰქვია, არ გევალებათო!.. როცა უსაქმურად ხართ, ყველამ ყველაფერი უნდა აკეთოსო. მე თქვენი შრომის განაწილება არ ვიცი... ზოგს წყალ-ტაშტი მოაქვს, ზოგს - პირსახოცი, ზოგს - სავარცხელი... ეს მმართებს, ის არ მმართებს... დღეის ამას იქით, ეს აღარ გავიგონო!.. ყველამ საქმეს მოჰკიდოსო ხელი...

მეორე დღეს დიმიტრი წერეთელი მოკლული ნახეს.

ხალხის ლიანგი ძველ წეს-ჩვეულებას ძნელად ეთხოვებოდა. რაც ძვალსა და რბილში ჰქონდა გამჯდარი, იმის დავიწყება არ უნდოდა. არისტოკრატია კი შედარებით იოლად თმობდა ძველს. ახლის ათვისებას ცდილობდა. თანდათანობით შორდებოდნენ ერთმანეთს. გაუცხოება სახიფათო ხდებოდა. ერთი და იმავე ერის ორ ნაწილს ერთმანეთის სულ უფრო და უფრო ნაკლებად ესმოდა. დაშორების პროცესი მძიმედ, მტკივნეულად მიმდინარეობდა. თუ ქართული არისტოკრატიის ერთი ჯგუფი უცხოვდებოდა, მეორე ჯგუფი კნინდებოდა. შთამომავლობა იმ რკინისმკვნეტელა წინაპრებისა, რომელიც არც თავს იზოგავდა და არც სხვას, მდორე, ერთფეროვანი ცხოვრების ჭაობში ეფლობოდა.

ყველა ეს ომით, ბრძოლით, შურისგებით გაუმაძღარი ლევან აბაშიძეები ან პაპუნა წერეთლები როგორ წარმოიდგენდნენ იმას, რომ მათი შორეული მემკვიდრეები თავმოსაჭრელ, სასაცილო ყოფაში ჩავარდებოდნენ.

ფარეშები „მოიტანდნენ, დადგამდნენ გრძელ ოთხფეხიან ხის სუფრას, - უკაცრავად, ოთხფეხიანს კი არა, სამფეხიანს, რადგანაც ცალი ფეხი ამ სუფრას ყოველთვის დაკარგული ექნებოდა. სუფრა ყანყალებდა და რადგანაც საჭირო იყო მეოთხე ფეხიც, გულმოსული ბატონები თითო-თითოს უთავაზებდნენ ფარეშებს. მოარბენინებდნენ მეოთხე ფეხს, შეიქნებოდა ერთი ფეხის კვეტება, კაკა-კუკი; ბოლოს როგორც იქნებოდა, დამშვიდდებოდნენ ბატონები, მაგრამ უბედურება ამით არ თავდებოდა მაინც. ხშირათ, მიჰყოფდნენ ხელს ჭამას თუ არა, უეცრათ სუფრა დაიძრებოდა და ჭურჭლები იწყებდნენ გრიალს! მაშინ კი მიხვდებოდნენ ხოლმე, რომ ეს შეჩვენებული ძაღლები შემძვრალან სუფრის ქვეშ და ხორცის სუნნაცემები დაიწყებდნენ ხვარხვალს. ხანდახან ულუფასაც მოიტაცებდნენ ხოლმე. სიცოცხლე-გამწარებული ბატონი დაიღრიალებდა ხოლმე: „არიქა, თქვე ოხრის შვილებო, გვიშველეთ, გამოაგდეთ ძაღლები!“ ფარეშები მოცვინდებოდნენ ჯოხებით და დაუწყებდნენ ჩხიკინს ძაღლებს, მაგრამ ძაღლები ჰფიქრობდნენ: „რაღა შიმშილს მოუკლავართ და რაღა ჯოხებს!“ ადვილათ არ ანებებდნენ თავის პოზიციას. შეიქნებოდა ერთი მხრით ძაღლების ღრენა-ყეფა და მეორის მხრით ბიჭების ერთპირი: „ა გამოდი!“ და მესამის მხრით ბატონის ქაქანი: „ჰკა მაგას!“ დიდის ტანჯვის შემდეგ აჭყავლებულ და თეძოათრეულ ძაღლებს დაიფრენდნენ წინ და შფოთს გადარჩენილი და გამხიარულებული საყლაპავათ მომზადებული ბატონი სიამოვნებით მიაქაქანებდა დამარცხებულ და განდევნილ ძაღლებს და თან მიაყოლებდა: „ეპპპუ, დაგესხათ თავს-ლაფი, თქვე წუწკებო, თქვენ!“ და ამას რომ გაათავებდა, სიამოვნებით სუფრას გადაავლებდა თვალს. მაგრამ დახედე აქაც მაგათ უბედურებას: იმ დროს, როცა ბატონ-ყმობის ყურადღება სუფრის ქვეშ ძაღლებზე იყო ხოლმე მიქცეული, კატები სარგებლობდნენ მარჯვე დროით და იტაცებდნენ სუფრიდამ ხორცს. ახლა ამათ გამოუდგებოდნენ: შეიქნებოდა ერთი ვაი-უშველებელი ყვირილი: „აცხა, აცხა! არ გაუშვათ, არ გაუშვათ!“ გარბიან და გამორბიან ფარეშები ერთი ოთახიდამ მეორე ოთახში, ერთი მეორეს ეჯახებიან, რადგანაც კატები ზოგი იქით გარბიან და ზოგი აქეთ; ეცემიან; ცხვირ-პირს იმტვრევენ, და აქ მოთმინებიდამ გამოსული ბატონი ხან ერთს უშიშვლებს ჯოხს და ხან მეორეს. ბოლოს, როგორც იქნება, ჰსძლევენ კატებსაც და ამ გვარად აღუდგნენ ბატონის სადილს და ყველანი ერთად დამშვიდდებოდნენ“.

ყოფის ამგვარ სურათებს, დახატულს მსუყე ფერებით, ხშირად შეხვდებით აკაკის თხზულებებში, წინაპრების, ნათესავების, ახლობლების პორტრეტებიც ხშირია. ისინი გადმოგვცემენ ამ ადამიანთა არა მარტო გარეგნულ სურათს, არამედ სულიერ თვისება-ბუნებას, ხასიათს. ეს ჩვენთვის ორმხრივ არის საყურადღებო: ჯერ ერთი, ცხადად ვხედავთ აკაკი წერეთლის, როგორც პროზაიკოსის, ნიჭიერებასა და ოსტატობას და, მეორეც, აადვილებს პოეტის ცხოვრების აღწერას. არსებითად, ხელთ გვაქვს მზამზარეული მასალა. აკაკიზე უკეთ ვის ძალუძს აღწეროს ის გარემო, რომელშიც დაიბადა, აღიზარდა და ცხოვრობდა იგი!..

როცა აკაკის უახლოეს თუ შორეულ წინაპართა ცხოვრებას ეცნობი, წამოიჭრება ერთი პრობლემა, რომლის პასუხი, თუ შეუძლებელი არა, ძნელად მოსაძებნია. აქვს თუ არა აკაკის პიროვნებას რაიმე საერთო იმ ბუნება-თვისებასთან, რაც მის წინაპრებს გამოუვლენიათ? ვფიქრობ, რომ არა. იმის ახსნა კი არ შემიძლია, როგორ და რატომ ხდება ეს. იქნებ აკაკი განგებამ მოავლინა, როგორც ჯილდო იმ კეთილისათვის, რაც წერეთელთა და აბაშიძეთა გვარს გაუკეთებია საქართველოს ისტორიაში და როგორც გამოსყიდვა იმ დანაშაულისა, რაც მათ, ნებსით თუ უნებლიეთ, ჩაუდენიათ? არ ვიცი. ფაქტი მხოლოდ ის არის, რომ როსტომ წერეთლისა და ეკატერინე აბაშიძის ოჯახში იშვა იგი 1840 წლის 9 ივნისს, სოფელ სხვიტორში.

პაწია მდინარე ჩიხურას პირად, მაღლობზე დგას ის სახლი, რომელშიც დაიბადა აკაკი. მდინარესაც და სახლსაც ნაზი სიყვარულით და თბილი ღიმილით აღწერს აკაკი „ჩემს თავგადასავალში“.

„...წყლებშიაც ყოველგვარ მდინარეს გიჟმაჟი ხევის წყალი მირჩევნია და მათში - კი უპირატესობას ერთს მათგანს, ჩიხურას, ვაძლევ: ის იყო ჩემი საკუთარი ემბაზი და ჩემი პირველი სარკე“.

„ამ უშნო შენობას სიმაღლე პატარა კოშკისა აქვს, სიგრძე - დარბაზისა და სისქე - ციხისა, მაგრამ არც ერთ მათგანს კი არა ჰგავს...“

არტურ ლაისტმა სწორად შენიშნა, რომ „ამ სახლში რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში ნელ-ნელა კვდებოდა ფეოდალიზმი და მისი რომანტიულობაც...“ მაგრამ ის კი აღარ იყო მართალი, რომ „ცერემონიალური და ტრადიციული ლხინის წყალობით, რაც თავადობას მოსდგამდა, შეუძლებელი იყო ახალი დროის სულის დაფუძნება“. სწორედ ამ სახლში აღმოცენდა არა მარტო ახალი დროის სული, არამედ ახალი საქართველოს იდეაც.

სურნელებითა დაბრუებულნი
თითქმის ფოთოლნიც არ შრიალებენ,
და ანგელოზნი ცით მოვლენილნი
საჩხერეს თავზედ დასტრიალებდენ.
მარცხნით ჯრუჭულა, ყვირილა მარჯვნით,
ჩიხურა, კორდის შუა მდინარე,
ნანას იმღერდენ დაბალისა ხმით
და ბანს აძლევდა მათ არემარე.

როცა აკაკი დაიბადა, ჯერ კიდევ არ იყო მოშლილი ბავშვის გაძიძების ძველი ჩვეულება. როსტომ წერეთლის ვაჟიშვილიც სხვიტორის მახლობლად, სოფელ სავანეში, ფარსადან ყანჩაველისა და მანო სადუნიშვილის ოჯახში გააგზავნეს აღსაზრდელად. აკაკი ღრმა პატივისცემით იხსენებს ძიძობის ინსტიტუტს.

„ნუ გგონიათ, რომ მაშინდელი მშობლები უგულო ყოფილიყონ და შვილები დღევანდელ დედებზე ნაკლებ ჰყვარებოდათ!.. აქ სულ სხვა მიზეზი და საფუძველი იყო: ეს გაზრდილ-გამზრდელობა აკავშირებდა ერთმანეთთან სხვადასხვა წოდებას. გარდა ნათელ-მირონობისა, თითქმის სისხლხორცობა არ მიაჩნდათ ისე მტკიცე კავშირად, როგორც გამზრდელ-გაზრდილობა, არა თუ ძიძის შვილები და მათი ახლო მონათესავენი, მათი შორეული მოყვრებიც კი მზად იყვნენ ყოველ შემთხვევაში თავი დაედვათ გაზრდილის გულისათვის, და გაზრდილიც მარად ექომაგებოდა ამ ხალხს, და მისი ბრალია, რომ ამ უკანასკნელ საუკუნემდე ჩვენს ქვეყანაში უფრო კაცური და კეთილი განწყობილება იყო მაღალ და დაბალ წოდებას შუა, ვიდრე სხვა ქვეყნებში“ („ჩემი თავგადასავალი“).

აკაკი ძიძიშვილებთან - გაიანესა და ამბაკოსთან - ერთად იზრდებოდა. მათ შორის არავინ ხედავდა განსხვავებას. არც ბავშვებს და არც მოწიფულ ადამიანებს არ ახსოვდათ, ვინ იყო მათ შორის თავადი და ვინ - გლეხი. ისინი თანასწორი და თანაბარუფლებიანი იყვნენ ცისა და მიწის წინაშე. სოფლის გოგო-ბიჭებთან ერთად დარბოდნენ აღმა-დაღმა. ჭიდაობდნენ, ცურაობდნენ, თევზაობდნენ, ერთობოდნენ. ჩვენ არც კი ვიცით დღეს, რას ნიშნავს ან როგორი იყო ის თამაშობანი, რომელთაც იხსენებს აკაკი, ხიჭინობელა, კიჭობია, ტკეჩობია, მუჭობია, ხელმწიფობია და სხვანი. მაგრამ ესენი აწრთობდა მათ სხეულს, აკეთილშობილებდა სულს.

ძელებით აგებულ, ისლით გადახურულ პატარა სახლში ისინი ერთად უგდებდნენ ყურს, როგორ შხაპუნობდა წვიმა, ჩურჩულებდა ქარი, დუმილით ეფინებოდა თოვლი. ზამთრობით, აგიზგიზებული კერიის გარშემო შემომსხდარნი, სულგანაბული უსმენდნენ ცოლ-ქმარი ყანჩაველების ტკბილ სიმღერას:

ქათმისა მიყვარს ენაო,
მაღლიდამ გადმოფრენაო,
მხარ-კურტუმ-ბარკალ-კისერი,
მცირე რამ საწინწკელაო,
და თუ კუჭ-ღვიძლსაც დამითმობთ,
სხვა თქვენ დაგრჩებათ ყველაო!..

თან სიცილით იგუდებოდნენ: რა გაუმაძღარი და ცრუპენტელა უნდა ყოფილიყო ლექსის მთქმელი - მთელ ქათამს სანსლავდა და თან სხვებს ჰპირდებოდა - ყველაფერი თქვენ დაგრჩებათო!

ერთად უმზერდნენ იმ ჯადოსნურ სურათებს, რომელსაც ღამით ქარგავს მთვარე აბიბინებულ ყანებში, ვენახებსა და ხეხილის ბაღებში.

იზვარაში თუ ყვირილაში ერთად ჩასცქეროდნენ საკუთარ გამოსახულებას და სიხარულით უთრთოდათ გული, როცა ალივლივებულ წყალში მათი სახეები ნაირ-ნაირ ფორმებს იღებდა ან სულაც ქრებოდა.

ერთად წვებოდნენ ლოგინში და ღამის საიდუმლოთი შეცბუნებულები, ძილის წინ, ერთად ჩურჩულებდნენ: „ჯვარი მწყალობს ჯვარცმული, ვერას მავნებს მაცდური!“

დილით ერთად იღვიძებდნენ და ამომავალ მზეს ერთად ეგებებოდნენ, რომ ჩიტს არ დაესწრო და არ ეჯობნა. ხალხური რწმენით, თუ ჩიტი გაჯობებდა, ეს სახიფათოც იყო და სასირცხოც. ამიტომ დილაუთენია ლოგინიდან წამომხტარი ყმაწვილი გახარებული შესძახებდა ფრინველს - გაჯობე, გაჯობეო!..

გაზაფხულის წვიმას ერთად უშვერდნენ თავს, რომ ოქროსფერი ხუჭუჭა თმები ამოსვლოდათ.

ერთად იღებდნენ შრომისა და ჯაფის გაკვეთილს, ზამთარ-ზაფხულ, დილიდან საღამომდე მუშაობს გლეხი. ყველაფერი მისი საპატრონოა - ტყე, მინდორი, ჭალა, საძოვარი, სათიბი, სახნავი და სათესი, ბაღჩა, ბაღი, ყანა, პირუტყვი და ფრინველი. მან უნდა გამოკვებოს თავისი თავიც და სხვაც. გლეხობაა არსებობის ფუძე და თუ იგი მოიშალა, მთელი ქვეყანა უფსკრულში ჩაინთქმება. ამას ეზიარებოდა და ითვისებდა აკაკი შეუმჩნევლად, თავისთავად და ბუნებრივად, როცა მანო სადუნიშვილისა და ფარსადან ყანჩაველის გაკვეთილით იზრდებოდა.