ილია ჭავჭავაძე სინტეზია ეპოქისა. მისი ნაწერების შესწავლა, შესწავლაა დიდის ეპოქისა. ვამბობ დიდის ეპოქისა, რადგან მე-19 საუკუნე იყო ის ხანა, როდესაც ქართველთათვის მეორედ შობა მოხდა და საქართველომ სცნო და იპოვნა თავისი დაკარგული სახე. ილია ჭავჭავაძე ამ შობიერების ბებიაც იყო, ამ დაკარგული სახის მაძიებელ-აღმდგენელიც. ილიას ზრახვათა შეგნება შეგნებაა ზრახვათა მეორედ შობილ და ახლად აღორძინებულ ქართველის ერისა. ამ ზრახვებში სიდუხჭირეც არის, სიხარულიც წარსულის გადმოცემული, შეცდომანი და შეცოდებანი აწმყოთი მოვლინებული, ამ ზრახვებში ნათელი იმედიცაა მომავლისა...

არჩილ ჯორჯაძე

ირემი

თუ გადაშლით 1935 წელს გამოცემულ „ლიტერატურული მემკვიდრეობის“ პირველ წიგნს, 565-ე გვერდზე წაიკითხავთ:

„ილიას საზოგადოდ ნადირობა არ უყვარდა. მახსოვს, ერთხელ ალაზანზედ წავედით რამდენიმე კაცი სანადიროდ. დავდექით ნომრებზე. ჩემს გვერდით, ცოტა მოშორებით იდგა ილია. ხშირი და დიდი ტყე იყო. ძაღლებმა უკვე დაჰყეფეს. როგორც ეტყობოდა კვალს მიაგნეს. გაფაციცებით ველი ნადირს და არ გავიდა ბევრი ხანი, რომ გამოჩნდა დიდი ირემი, მაგრამ ხეებს ისე იყო მოფარებული, რომ ვერ ვესროდი, ილიასთვის კი ირემი მეტად მარჯვედ იდგა. ველი გულის ფანცქალით, რომ აი, ან ეხლა გავარდება ილიას თოფი, ან ეხლა-მეთქი. თქვენც არ მომიკვდეთ. კარგა ხანი გავიდა, იდგა, იდგა ირემი, მერე ერთი დაიფრუტუნა და გადახტა და გაჰქრა ტყეში. გავქანდით ილიასკენ, დავუწყე ჯავრობა: „კაცო, რა ჰქენი, რატომ არ ესროლე?“ -„უხ, ისეთი ლამაზი, ისეთი მოხდენილი რამ იყო, რომ მაგას როგორ ვესროდი, როგორ გავიმეტებდი!“

ამ მოგონების ავტორია ილიას ყრმობის მეგობარი და ნათესავი კოხტა აბხაზი.

მშვენიერი იყო და ვერ გავწირეო, თავი უმართლებია ილიას. თუ იყო სხვაც, უფრო ღრმა მიზეზი, რის გამოც ილიამ არ ესროლა ირემს? ვინ უწყის. ერთი კია: ვინც მითოლოგიას კარგად იცნობს, მას ამ ამბის წაკითხვისას უთუოდ გაახსენდება პარციალური სულის რწმენა. მის თანახმად, ადამიანის სული კაცის სხეულის გარეთაც ცხოვრობს - ხეში, ბალახში, ფრინველში, ცხოველში და ასე შემდეგ. ხომ არ ცხოვრობდა ილიას პარციალური სული ირემში? იქნებ, ცხადია, გაუცნობიერებლად, საკუთარ სულს არ ესროლა ილიამ? არავინ იცის ეს. არც არავის ძალუძს პასუხის მოცემა. ფაქტი კი ის არის მხოლოდ, რომ ილიას სიკვდილის მერე ჩვენ კიდევ ერთხელ შევხვდებით ირემს.

„ხელმწიფევ ჩვენო,
ძლიერო, ბრძენო,
ნიკოლოზ, დიდო სულგრძელობითა!..

თამარის დღენი,
დიდების დღენი,
შენ მოუვლინე შენსა ივერსა!..“

გრიგოლ ორბელიანი

დიდი ფაციფუცია თბილისში. მთელი ქალაქი ფეხზე დგას. იმპერატორი ნიკოლოზ პირველი სტუმრობს. უნდა უჩვენონ ქართული სტუმართმოყვარეობა, მასპინძლობა, ერთგულება. ჯერ ხუთი წელიც არ გასულა, რაც 1832 წლის უდღეური შეთქმულება ჩაიშალა, და ახლა იმ შეთქმულთა დედები და მამები, დები და ძმები, ცოლები და ნანდაურები, ნათესავ-მეგობრები ერთმანეთს ეჯიბრებიან ხელმწიფე-იმპერატორის სიყვარულში, ერთგულ ქვეშევრდომობაში. ვაჭარ ზუბალაშვილის სახლში იმართება ნიკოლოზ პირველის პატივსაცემად ნადიმი. ჩიტის რძე არ აკლია სუფრას. ჭერს ხდის იმპერატორის სადიდებელი მრავალჟამიერი. იატაკს ცვეთენ ძველებური ქართული თუ ახლადშემოსული ევროპული ცეკვანი. ლხინის ქარბუქში ფრიალებენ მანდილოსანთა კაბები, წკრიალებენ ქუდოსანთა დეზები. ორმოცდაერთი წლის ჯან-ღონით სავსე, ბრგე და ტანადი იმპერატორიც არ ზოგავს თავს და აჯადოებს გულის შეღონებამდე აღტაცებულ კნეინებს. თვალით უნახავი და ყურით გაუგონარი დღესასწაულია. მერე შინ, პეტერბურგში, დაბრუნებული იმპერატორი კმაყოფილი იტყვის - ასე მხოლოდ ჩემს საყვარელ მოსკოვში მხვდებიანო.

(ისე კი გესლიანი ხუმრობა იცის ისტორიამ. სწორედ იმ შენობაში, სადაც ნიკოლოზ პირველს ესოდენ თვალწარმტაცი შეხვედრა მოუწყო ქართველმა არისტოკრატიამ, იქნება თბილისის სასულიერო სემინარია, რომელიც გამოზრდის რომანოვების დინასტიისა და იმპერიის ყველაზე მტკიცე და შეუპოვარ მტრებს).

მაგრამ ეს მოხდება შედარებით გვიან. ახლა ნადიმი გიზგიზებს და ნაირ-ნაირი ღვინოებისა და ნუგბარი კერძების ალმურში ადნობს სტუმარსაც და მასპინძლებსაც.

აქ არის სრულიად საქართველოს ზეპური საზოგადოება. არსად ჩანს მხოლოდ ერთი - გრიგოლ ჭავჭავაძე. მართალია, ისიც ჭავჭავაძეა, მაგრამ ღარიბი და ამ წრეში ტრიალისათვის არც სახსარი გააჩნია და არც ხალისი. მეორეც, ცოლი ჰყავს მელოგინე და ვერ მიატოვებს. მარიამ ბებურიშვილი¹ დღედღეზე ძეს ელის.

„20 იანვარს პორუჩიკ თავად გრიგოლ პაატას ძე ჭავჭავაძეს და მის რჯულიერ თანამეცხედრეს მაგდალინა ქრისტეფორეს ასულს დაებადათ ვაჟი - ილია. დალოცა და მონათლა იგი ამავე თვის 26-ს მღვდელმა დანიელ ზურიაშვილმა. მიმრქმელი იყო ცოლი განსვენებული თავადის გიორგი ერისთავისა, ნინო მალხაზის ასული“.

ყვარელი. იოანე ნათლისმცემლის ეკლესია.
მეტრიკული წიგნი. 1837 წლის ჩანაწერი №2.

თვითონ ილია კი წერდა: „დავიბადე 27 ოქტომბერს 1837 წელს სოფელ ყვარელში“.

ორ განსხვავებულ თარიღს - 20 იანვარსა და 27 ოქტომბერს, - თავის დროზე, პატარა პაექრობაც გამოუწვევია. მაგრამ ბოლოს მოკამათენი შეთანხმებულან და ილიას დაბადების დღედ 27 ოქტომბერი მიუჩნევიათ.

ილიას შთამომავლობისათვის არ დაუტოვებია „ჩემი თავგადასავალი“. მცირე-მცირე ჩანაწერებია შემორჩენილი, რომელთაც შეუძლიათ გაგვახსენონ მისი ბავშვობა. არსებობენ სხვათა მოგონებანიც. ისინიც მოკლე და არასრულია. ხშირად სრულიად უმნიშვნელო. ზოგჯერ ძნელად სანდონიც.

ყოველი მოგონება თუ გახსენება უფრო ავტორის სურათს წარმოგვიდგენს, ვიდრე იმისას, ვის გამოც მემუარული წერილი იქმნება. ბუნებრივია ეს: ყველა გამხსენებელი თუ მომგონებელი მოსაგონებელი პიროვნების პორტრეტს საკუთარი ჭკუის ზომით ხატავს. თუ მომგონებელი ჭკუაშეზღუდულია, პორტრეტიც ღატაკი და მჭლე გამოდის. თუ გონიერია და მაღლადმხედი, პორტრეტიც მომეტებულად მსუყე და ფერადოვანი იქნება. ასეა, მაგრამ მემუარული ლიტერატურის თვინიერ მაინც ვერ ვიარსებებთ და ვერც მემუარისტს ავუვლით გვერდს. აბა, წინასწარ ვინ უწყის - ვინ რა კაცი დადგება, როცა გაიზრდება... რატომ უნდა აღინუსხოს მისი ყოველი ნაბიჯი, ბავშვობაში გადადგმული? ზოგჯერ გგონია - სიკეთისა და სათნოების განსახიერება გამოვაო და ბოლოს ავაზაკი შეგრჩება ხელთ. ხან კი პირიქით მოხდება: ბავშვობაში დაწუნებული და ათვალწუნებული, როცა დავაჟკაცდება, ქვეყნის სამსახურში დალევს სიცოცხლეს. ეს მარადიული კანონზომიერებაა და გადის ყოველი კაცის ბავშვობა ლაღად, უდარდელად, სხვათაგან შეუმჩნევლად.

წარვლიან ბალღობის დღეები სანატრიონი და მერე ის ბიჭი, არაფრით ყურადღებას რომ არ იმსახურებდა, ქვეყნის თვალისჩინი გახდება და ერი მოწიწებით დაუხრის თავს. მაშინ თავს იჩენს ადამიანთა მიამიტი ჩვეულება - ესა თუ ის გამოჩენილი პიროვნება გვინდა ნინველობაშიც განსაკუთრებული იყოს - და ვთხზავთ ნაირ-ნაირ ამბებს მისი არაჩვეულებრივობის დასამტკიცებლად. გულუბრყვილოა ეს ჩვეულება, მაგრამ კეთილშობილი. ამით სიყვარულს ვავლენთ იმ სახელოვანი პიროვნების მიმართ.

ამ სიყვარულით არის სავსე ის მცირე მოგონებანიც, რომელნიც ილიას ბავშვობაზე გვიამბობენ.

„მახსოვს ასეთი შემთხვევა. ილია იქნებოდა ესე 11 წლისა. ჩვენს სოფელში კარდანახში ვიყავით (ორივენი გიმნაზიელები). კვირა დღე იყო და ერთი ოცი თუ თხუთმეტი ვერსის მანძილზე მამაჩემს მამითადი ჰქონდა. ჩვენც იქ წავედით. მთელი დღე ვუცქეროდით გახურებულ მამითადს. საღამოთი შინისაკენ დავბრუნდით და კარდანახამდინ რო ასე 7 ვერსის სავალი დაგვრჩა, კოკისპირული წვიმა დაუშვა და მთელი ნიაღვარი მოვარდა. მეტი გზა არ იყო, შევბრუნდით ახლო მდებარე სოფელში ჩალაუბანში და ღამეც იქ გავატარეთ. მაგრამ მთელი ღამე არ მოგვითვლემია. ერთს გლეხკაცის სახლში ვიწექით და ღამე იმოდენა მკბენარი (რწყილები) დაგვეხვია, რომ გათენებისას გამოვარდით გარეთ ლოგინებითურთ და ერთს დიდ კაკლის ქვეშ გავშალეთ და ცოტა მაინც გამოვიძინეთ. აი, სწორედ აქ დაწერა ილიამ თავისი პირველი ლექსი „რწყილები“.

გვიყვება კოხტა აბხაზი.

უბრალო და უმნიშვნელო ამბავია, მაგრამ იგი მაინც გვატყობინებს ილიას ხასიათის ერთ თვისებას: იგი ხალისიანი ბავშვია და არა - ბოღმიანი.

კოხტა აბხაზის წყალობით ვიცით ისიც, რომ კაკო ყაჩაღის პროტოტიპს, ვინმე გაუხარაშვილს, ილია პატარაობისას შეხვედრია.

ეს გაუხარაშვილი რომელიღაც ვაჩნაძის ყმა ყოფილა. ერთხელ გაბოროტებულს ბატონისათვის თოფი უსვრია. იმას კი აღარ გვეუბნება კოხტა აბხაზი, მოკლა თუ არა გაუხარაშვილმა ვაჩნაძე. მაგრამ სულერთია: რაკიღა გლეხმა თავადი სასიკვდილოდ გაიმეტა, სოფელში მაინც აღარ დაედგომებოდა. გაუხარაშვილსაც ტყისათვის შეუფარებია თავი. იდგა სოფლის შარაზე და გამვლელ-გამომვლელს ძარცვავდა. ამით ირჩენდა თავს. ერთხელ ილიასაც გადაყრია გზაზე. ვინაობა გამოუკითხავს და, როცა შეუტყვია, ყვარლელი ჭავჭავაძის ბიჭიაო, სუფრაზე მიუწვევია. გვარიანად მოულხენიათ ილიასა და ყაჩაღს. როცა კარდანახში, აბხაზიანთ ოჯახში მისულა ილია, ისე ყოფილა მთვრალი, რომ ბარბაცებდა და ენის ბორძიკით ძლივს ლაპარაკობდა თურმე. მხოლოდ მეორე დღეს მოუყოლია ახლობლებისათვის, რაც შეემთხვა.

ილიას მოთხრობებშიც არის აქა-იქ გაფანტული მისი უსუარობისა და ნინველობის სურათები და შთაბეჭდილებანი.

„მე მახსოვს ეს წინა-ღამე ახალის წლისა ჩვენს პატარა სოფელში, სადაც ბღარტებსავით გარს ვეხვიენით დედ-მამას ორნი დანი და სამნი ძმანი. იმ დღეს ჩვენთვის აღარც კაკანათი იყო, აღარც თოვლის გუნდა, აღარც თოვლში ხტომა და სირბილი. თვალი და გული ხვალისაკენ მიგვირბოდა, ხვალეს ველოდით, ხვალე გვახსოვდა, ხვალეს ვნატრობდით. გარეთ რა გვინდოდა, როცა შინ იმოდენა ხილ-ხული და ტკბილეულობა გვეგულებოდა. შინ ოთახებში დავფუსფუსებდით: იქ იყო, რაც იყო. აქ ალვახაზსა ჰზელდნენ, იქ ნუშსა და ნიგოზს არჩევდნენ გოზინაყისათვის, აქეთ უცეცხლო თაფლი თითს გვიქნევდა, მოდით, პირი ჩაიტკბარუნეთო, იქით დედა-ჩვენი ბუხარში თაფლს ადნობდა და თაფლი თითქო გვეუბნებოდა: დაიცადეთ ხვალამდე, დღეს მე თქვენთვის ვდნებიო. ჩვენ თვალებ-დაჭყეტილები ამაებ-შორის დავძვრებოდით და ბედნიერები ვიყავით, თუ როგორმე მოვასწრებდით და თითს ამოვავლებდით თაფლს, სიცილს, ხარხარს და დედის უგულოდ, ტყუილად ჯავრობას ბოლო არ ჰქონდა. ჩვენც ვიცინოდით, რომ არც დედა, არც მამა გულით არ გვიჯავრდებოდნენ და ხელებს ვაფაცურებდით, აცა რამ მოვიცხოთო სალოკავად“.

ეს ამონაწერი „ნიკოლოზ გოსტაშაბიშვილიდან“ არის ამოღებული, მაგრამ აშკარად ჭავჭავაძიანთ ოჯახის ყოფის სურათია აღწერილი.

ილიას მართლაც ორი დაი - ნინო (+1883 წ.) და ელისაბედი (+ 1923 წ.) და ორი ძმა - კონსტანტინე (+1854 წ. ) და თეიმურაზი (+1860 წ.) ჰყავდა (გრიგოლ ჭავჭავაძის მეექვსე შვილი - სიმონი - ჩვილი გარდაიცვალა).

სწავლა ილიას რვა წლის ასაკში დაუწყია. წერა-კითხვა მისთვის სოფლის მთავარდიაკონს უსწავლებია. ილიასთან ერთად, მთავარდიაკონი გლეხების შვილებსაც ასწავლიდა. სულ ხუთნი თუ ექვსნი ყოფილან. დილაადრიან მთავარდიაკონთან გარბოდნენ და შუადღემდე მეცადინეობდნენ. წერა-კითხვას დაახლოებით ერთ საათს ანდომებდნენ. მერე კი თამაში იწყებოდა. თვითონ მთავარდიაკონი ზედამხედველობდა და ხელმძღვანელობდა ამ თამაშს. უმეტესი დრო კი ამ უცნაური მასწავლებლის ნაამბობს მიჰქონდა. ამ საქმის დიდოსტატი ყოფილა მთავარდიაკონი. „უმთავრესი ღირსება მისი ის იყო, რომ მომხიბვლელი თქმა იცოდა ამბებისა. გვიამბობდა მდაბიურად და ბავშვისათვის ადვილად გასაგების ენით და უფრო საღმრთო და სამშობლო ქვეყნის ისტორიის ამბებსა, ვის რა გმირობა მოემოქმედნა, ვის რა ფალავნობა გაეწია: ვის რა ღვაწლი და სიკეთე დაეთესა სამშობლოსა და სარწმუნოების სასარგებლოდ და დასაცავად“, -იგონებს გულთბილად ილია.

ბავშვობაში მთავარდიაკონისაგან მიღებული შთაბეჭდილება დიდხანს, მოწიფულობაშიც, გაჰყოლია ილიას და გამოხატულება „გლახის ნაამბობში“ უპოვია. ამ მოთხრობის მღვდელი შთაგონებულია ყვარლელი მთავარდიაკონით. მოთხრობის ატმოსფეროსაც და აზრსაც ატყვია მისი კვალი.

„შევაღე დაბალი ქუჩის კარი. დერეფანში ერთი უბრალო ტახტი დამხვდა, ზედ ისხდნენ შვიდიოდე პატარა ბიჭები. შუაში თავმოხდილი იჯდა ჩვენი მღვდელი. ზოგს აწერინებდა, ზოგს აკითხინებდა“.

„ვისაც უნდა, რომ ღმერთი ასახელოს და ადიდოს, იმან ორი სახელი უნდა იქონიოს: ერთი აქ დასარჩენი, მეორე თან წასაღები“.

„სიცოცხლე ჩვენი არც დედისაა და არც მამისა, ქვეყნისა არის. ჯერ ქვეყანა, მერე დედა და მამა...“

„ღმერთმა ყველას გონება და გული, სიკეთის შეძლება დაგვირიგა, ზოგს, მართალია, ცოტა, ზოგს - ბევრი, მაგრამ ბევრს ბევრი მოეკითხება, ცოტას - ცოტა. იმისათვის კი არ დაგვირიგა, რომ იმ ზარმაც მონასავით კიდობანში, ან მიწაში დავმალოთ, - იმისათვის, რომ ბევრი გაჭირვებულია ქვეყანაზედ, უნდა გავცეთ, რომ მოვიგოთ რამე, თორემ ხელცარიელები დავრჩებით, როცა ღმერთი მოგვაკითხავს...“

აფსუსია, რომ არ ვიცით სახელიც კი იმ უბრალო ყვარლელი მთავარდიაკონისა, რომელმაც, დედის შემდეგ, ერთმა პირველთაგანმა გაუხსნა ილიას გონების კარი და, მეტი რომ არაფერი, ისეთი სახე შთააგონა, როგორიც „გლახის ნაამბობის“ მღვდელია. ღმერთო, „თუ შენი სული ჩაჰსახებია ვისმე ქვეყანაზედ, ის იმაში პირველიაო“, - ამბობს გაბრიელი ამ კაცზე.

უპირველესი, ვინც ილიას წიგნსა და ცოდნას შეაყვარებს, დედაა. ეს ყმაწვილი ქალი (მარიამი, როცა ილია შეეძინა, ცხრამეტი წლის იყო) ჩინებული მცოდნეა ქართული მწერლობისა. უყვარს იგი და შვილებსაც აყვარებს.

„დედაჩემმა მშვენივრად იცოდა მაშინდელი ქართული მწერლობა. სულ ზეპირად ჰქონდა დასწავლილი თითქმის ყველა ლექსი და ყველა ძველებური მოთხრობა და რომანი, რომელიც კი იშოვებოდა მაშინ ან დაბეჭდილი, ან ხელნაწერი. საღამოობით დაგვსხამდა ბავშვებს და გვიკითხავდა მოთხრობებსა და ამბებს, წაკითხვის შემდეგ გვიამბობდა შინაარსს და მეორე დღის საღამოზედ გვკითხავდა: აბა, ვინ უფრო კარგად მიამბობს, რაც გუშინ გაიგონეთო. ვინც კარგად ვუამბობდით, გვაქებდა და ამ ქებას ჩვენ დიდად ვაფასებდით“, - გაიხსნებს მადლიერი შვილი ავტობიოგრაფიაში.

მაგრამ დედის მზრუნველობამ დიდხანს არ გასტანა. ილია თერთმეტი წლისაც არ იყო, როცა 1848 წლის მაისში, მარიამ ბებურიშვილი-ჭავჭავაძე გარდაიცვალა.

უქალოდ დარჩენილ ოჯახს გრიგოლის დაი წამოეშველა - მაკრინე, ივანე არაგვის ერისთავის ქვრივი.

მოუსვენარი დრო იყო მაშინ. დაღესტნის მთებში დიდი ომი მიმდინარეობდა. ყვარელი არსებითად ფრონტისპირა სოფელი იყო. ზოგჯერ დაღესტნელები მასაც ესხმოდნენ თავს. ერთი ასეთი შემოჭრა 1850 წლის ივლისშიაც მომხდარა.

ლეკთა რაზმი, ასე ხუთას კაცამდე, 14 ივლისს, დილით 5 საათზე ყვარელში შემოვარდნილა. მოულოდნელობით გაოგნებული სოფელი ჯერ შეშინებულა და დაბნეულა, მაგრამ მერე, შტაბსკაპიტნის გრიგოლ ჭავჭავაძისა და პროპორშჩიკ დავით ჭავჭავაძის მეთაურობით, ყვარლელები გონს მოსულან. მამაცების მცირე ჯგუფით მტერს გამკლავებიან. ისინი სოფლიდან გაურეკავთ. ნადავლიც წაურთმევიათ. ყვარელი აოხრებისაგან გადაურჩენიათ.

ორივე ჭავჭავაძის გმირობის შესახებ აღტაცებული მოახსენებდა კავკასიაში მეფისნაცვალს გრაფ ვორონცოვს თავადი ბებუთოვი, ამიერკავკასიის მხარის სამოქალაქო სამმართველოს უფროსი. თან აღშფოთებული დასძენდა: უგვანოდ მოიქცაო ყვარლის გამაგრებული ციხის უფროსი პოდპოლკოვნიკი სტაროვი. მას არც ლეკთა რაზმის სოფელში შესვლა შეუმჩნევიაო და არც ყვარლელებს მიშველებიაო. არც მილიციის ასეულის უფროსს პრაპორშჩიკ ლუარსაბ ვაჩნაძეს მისცა უფლება, ყვარელს დახმარებოდაო. იდგა ყვარლის ციხეში გულხელდაკრეფილი ჯარი და მილიცია, მშვიდად უყურებდა, როგორ ებრძოდა რამდენიმე კაცი თავდამსხმელთ.

ბებუთოვი უმორჩილესად სთხოვდა მეფისნაცვალს, დაესაჩუქრებინათ ისინი, ვინც განსაკუთრებული მამაცობა გამოიჩინა.

გრიგოლ ჭავჭავაძე წმინდა ანას მეორე ხარისხის ორდენით დააჯილდოეს.

მისი უკანასკნელი გმირობა იყო ეს. ცოლის ნაადრევმა სიკვდილმა, სიღარიბემ, მევალეებთან ჩხუბმა და დავამ მოტეხა იგი, პირქუში და გულჩათხრობილი გახადა. ახლობლები ამჩნევენ, ლხინშიაც და ჭირშიაც დუმილს ამჯობინებს. მარტოდმარტო ებრძვის მწუხარებას, დარდს, სევდას. რამდენ ხანს შეიძლება გაუძლოს კაცმა ამ მარტოობას?

1852 წლის დეკემბრის 10-ს გრიგოლ პაატას ძე ჭავჭავაძე, 40 წლისა გარდაიცვალა.

თითქოს საგანგებოდ უდარაჯებსო, სიკვდილი არ ეშვება ჭავჭავაძეების ოჯახს. ორი წელიწადიც არ იქნება გასული მამის მიცვალებიდან, რომ თავდამსხმელ ლეკებთან ბრძოლაში, 1854 წლის ივლისში, დაიღუპება ილიას უფროსი ძმა კოტე.

მოურჩენელი ტკივილით არის სავსე ილიას ყმაწვილკაცობა, ობლების ერთადერთი ნუგეში მამიდა მაკრინეა. ისიც თავს დასტრიალებს ბავშვებს. ყველა ღონეს ხმარობს, რომ უდედმამობა და სიდუხჭირე არ იგრძნონ. არაფერი მოაკლდეთ: არც სწავლას ჩამორჩნენ, არც უქონლობით დაიჩაგრონ, არც ზეპურ საზოგადოებას გამოაკლდნენ. „მამის ჩემის სიკვდილის შემდეგ ყოველივე ოჯახის მზრუნველობა, გამგებლობა გადავიდა მამიდა მაკრინეზედ... მამიდამ იმ დღიდამ 87 წლამდის, ჩვენს ზრუნვაში გაატარა თავისს სიცოცხლის დღენი“, - სიყვარულითა და სინაზით იხსენებდა სიბერეში ელისაბედ ჭავჭავაძე-საგინაშვილი.

დავაჟკაცებული ილია კი ასე გამოხატავდა თავის მადლიერებას მამიდისადმი:

„მაგრამ ისე, როგორც ეხლა თქვენი ნახვა მე მინდა, ჩემს დღეში არ მომდომებია. არ ვიცი, ეს რისგან არის? იმისგან თუ, რომ ეხლა ბედმა ცოტად მაინც გამიღიმა, ცოლიც კარგი მყავს, ლუკმა პურსაც ჩემი ცოდვილობით ვშოვობ და მაქვს. იქნება ამისაგან მინდა, რომ ამ ყოფაში თქვენა მნახოთ მხიარული, ბედნიერი და თქვენც ჩვენის ამ ყოფით ისიამოვნოთ. მე თქვენთან ყოფნა რომ მინდა, იმისათვის, მამიდაჯან, რომ ბოლოს, ვინც თქვენ პატარაობაში დიდის მზრუნველობით გამოზარდეთ, ახლა იმან თქვენთვის ათასნაირი შრომისათვის ხელის გულზედ ერბო-კვერცხი იწვას და ისე გაცხოვროთ. სიკეთე, მამიდაჯან, დაუვიწყარია და, რაც თქვენ ჩვენთვის სიკეთე გიქნიათ, ეგ უფრო განსაკუთრებით უკვდავი არის ჩემთვის. მე რომ მინდა მაინდ გადმოსვლა, იმიტომ უფრო, მამიდაჯან, რომ თქვენ თან გახლდე და ჩემი დღენი თქვენს პატივისცემაში, სიამოვნებაში დავლიო...“

სასახელო კაცია მაკრინეს ძმისწული და აღზრდილი. მთელი ქვეყანა სცემს პატივს. უფრო მეტად რა უნდა ახარებდეს ადრე დაქვრივებულ, უშვილო ქალს, ვინც ძმისწულების გზაზე დაყენებას შესწირა ყველაფერი, რაც ებადა?

„მეთერთმეტე წელში რომ გადავდექი, მამამ ქალაქში წამიყვანა და მიმცა რაევსკისა და ჰაკკეს პანსიონში. ეს პანსიონი ტფილისის მაშინდელ ყველა კერძო სასწავლებელზედ უკეთესი იყო.“

ილია ჭავჭავაძე

„...თბილისი მეტად ცივილიზებული ქალაქია, იგი ძალიან ჰგავს პეტერბურგს და ეს მას კარგადაც გამოუდის. საზოგადოება რჩეული და საკმაოდ მრავალრიცხოვანია. არსებობს რუსული თეატრი და იტალიური ოპერა“.

ლევ ტოლსტოი

როცა ილია თბილისში პირველად ჩამოიყვანეს, ქალაქი უკვე კარგავდა აზიურ იერს და ევროპულ სახეს იძენდა.

უკვე დაერქმიათ თბილისის ქუჩებისა და მოედნებისათვის სახელი. იმ პროსპექტის მშენებლობაც დაწყებული იყო, ახლა რუსთაველის სახელი რომ ეწოდება, და მაშინ Головинский-ს ეძახდნენ. ქალაქი ნელ-ნელა ტოვებდა ძველ უბნებს და ახალში იკიდებდა ფეხს.

რუსულად ლაპარაკი უკვე ბონ ტონ-ად ითვლებოდა და ზეპირი თუ წერითი მეტყველება აჭრელებულია რუსული სიტყვებით. მაიკოს ნაცვლად, მარია ივანოვნა ისმის, ან გიგოს მაგიერ - გრიგორიი დავიდოვიჩ. ბაგრატიონი გრუზინსკად არის გადაქცეული, მუხრან-ბატონი - მუხრანსკად, ამილახვარი - ამილახვაროვია, დადიანი - მინგრელსკი, ბარათაშვილი - ბარათოვი...

დიმიტრი ყიფიანისა და ზაქარია ფალავანდიშვილის თაოსნობით უკვე დაარსებულია „საბიბლიოთეკო ამხანაგობა“. ახალგაზრდობა მონაწილეობდა ამ საქმეში. მათ შორის იყვნენ პორუჩიკი ვახტანგ ორბელიანი, პორუჩიკი ლევან მელიქიშვილი, პოდპოლკოვნიკი გრიგოლ ორბელიანი, ნიკოლოზ ბარათაშვილი... სულ 29 კაცი.

ცოდნას მოწყურებული ყმაწვილკაცობა, განურჩევლად ეროვნებისა, ფართოდ სარგებლობს ბიბლიოთეკით.

უკვე მუშაობს ძმათა არზანოვების სტამბა. პლატონ იოსელიანის აზრით, მარი ბროსესა და დავით ჩუბინაშვილის საქმიანობით გაუმჯობესებულია ქართული შრიფტი. მცირე რაოდენობით, მაგრამ გამოცემულია ალ. სულხანიშვილის „მეტოდური ლექსიკონი ქართულ-ფრანციცულ-რუსული“, დ. ჩუბინაშვილის „ქართულ-რუსულ-ფრანციცული ლექსიკონი“, „ვეფხისტყაოსანი“ და ვახუშტის „ღეოღრაფიული აღწერა საქართველოისა“.

განელებულია გულისტკივილიც, გამოწვეული ალექსანდრე ჭავჭავაძის დაღუპვით.

ფართო მწიგნობრულ და საზოგადოებრივ მოღვაწეობას ეწევა პლატონ იოსელიანი.

გახსნილია წმინდა ნინოს ქალთა სასწავლებელი.

უნდათ ქართული ჟურნალის „სინათლის“ გამოცემა, რასაც საზოგადოებასაც აუწყებენ. პროგრამასაც აცნობენ. „ევროპამან შეიმოსა შვენიერი მეწამული უმაღლესისა განვითარებისა და მიუჩრდილებელნი სხივნი განუტევნა ყოველთა კიდეთა სოფლისათა“. დადგა დრო ქართველიც ეზიაროს განათლებას, ცოდნას, კულტურას, რამეთუ „ველურნი ერნიც წარემატნენ სწავლათა შინა“.

„სინათლის“ გამოცემა ვერ განხორციელდება. მაგრამ იგი ნიადაგს უმზადებს „ცისკარს“, რომელიც მოგვიანებით გამოვა.

საზოგადოება იკრიბება ნაირ-ნაირ სალონებში. კითხულობენ სენტიმენტალურ ლექსებს, ტრაგედიებსა და რომანებს. ჩუმ-ჩუმად იცრემლებიან ქალები. მამაკაცები ძლივს იკავებენ თავს. მოთმინებით ელიან, რომე ჟამი გულთ მაამი კვლავაც იქნების.

თერთმეტი წლის ილია ჭავჭავაძე კი ჰაკეს პანსიონში მეცადინეობს.

კავკასიის ცალკე კორპუსის სარდალსა და ამიერკავკასიის მთავარმმართველს ალექსანდრე ივანეს ძე ნეიდგარდტს ჩამოუყვანია ჰაკე თბილისში შვილების აღსაზრდელად. რუსეთის მეფის სამსახურშია ნეიდგარდტი, ცოლიც რუსი ჰყავს - ანა ბორისის ასული ჩერკასკაია, - მაგრამ შვილების გერმანულად აღზრდას არჩევს. ეს უფრო ახლოა მის სულთან. როცა ნეიდგარდტი საქართველოდან წავიდა, ჰაკე თბილისში დარჩა და, რაევსკისთან³ ერთად, პანსიონი დააარსა. დიდებული პედაგოგი ყოფილა ჰაკე. „ჰაკე სასტიკი კაცი იყო. მაგრამ თან იმოდენად მამობრივს მზრუნველობას იჩენდა თავის შეგირდების მიმართ, იმოდენას სცდილობდა და ყურს უგდებდა მათს ზნეობრივსა და გონებრივ განვითარებას, რომ თითქმის მთელს თავისუფალ დროს, კლასში მეცადინეობის შემდეგ, იმათ ანდომებდა, ხან ემუსაიფებოდა, ხან ართობდა მუსიკით და მართავდა ხელდახელ კონცერტს როიალზედ, რომლის დაკვრაც საუცხოოდ იცოდა“.

სამი წელიწადი უსწავლია ილიას ჰაკეს პანსიონში. 1852 წლის იანვრიდან კი (მაშინ სწავლა, თურმე, პირველი იანვრიდან იწყებოდა) გიმნაზიაში შედის.

მაინცადამაინც თავგამეტებულად ილიას გიმნაზიაში არ უსწავლია. მართალია, ბევრს კითხულობდა, მაგრამ არა სახელმძღვანელოებს. ეს დამახასიათებელია ყოველი ნიჭიერი ყმაწვილისათვის. მათი მაძიებელი და ცნობისმოყვარე გონება ვერ ეთვისება სქოლასტიკურ აზროვნებას. ისინი ეძიებენ ახალს, უჩვეულოს, უცხოს. მათ სულს არავითარ საკვებს არ აძლევს სასკოლო სახელმძღვანელოები, სადაც მრავალგზის გადაღეჭილი და ტრაფარეტული დებულებებია ჩაწიკწიკებული. ილიას გიმნაზიისადმი გულგრილობას მოწმობს ნიშნების რვეულიც, სადაც „სამიან“ შეფასებას უფრო ხშირად შეხვდებით, ვიდრე სხვა ნიშანს. როგორც ჩანს, არც მასწავლებლებით ბრწყინავდა თბილისის გიმნაზია. არც ერთი მათგანი არ გაუხსენებია არასოდეს ილიას, გაკვრითაც კი. ჰაკეს კი როგორი სითბოთი იგონებს!

გიმნაზიის დამთავრებისას არც გამოცდები ჩაუბარებია ილიას. მხოლოდ სრული კურსი მოისმინა. ამის გამო იყო იძულებული, რომ უნივერსიტეტში შესვლისას ეგზამენები დაეჭირა.

სანამ ილია თბილისში სწავლობს, ქართველთა კულტურულ ყოფაში დიდი ძვრები ხდება.

აიგო და გაიხსნა საოპერო თეატრი. იგი ერთ-ერთი საუკეთესო ნაგებობა ყოფილა რუსეთის იმპერიაში. მაგრამ შემდეგ დაიწვა და დღეს მისი კვალიც აღარ არის დარჩენილი. იტალიური დასია დასადგურებული ამ თეატრში და წარმოდგენებს მართავს. იტალიური მუსიკით მოხიბლული თბილელები სულითა და გულით მისცემიან ტკბობას. ერთი იმდროინდელი ენაკვიმატი ჟურნალისტი წერს: „...მეგონა, რომ ვიყავ არა გორგასალის ქალაქში, არამედ მილანში ანუ ვენეტიკში. შემხვდა ერთი ჩადრიანი ყმაწვილი ქალი, რომელიც მიდიოდა და იძახდა: თქვენის ბელინის მზეს, ჩადრზე ფეხი არ დამადგათო.

... ახლოს ქუჩიდან ჩამორბოდა ერთი იმერლის მუშა და დასძახოდა:

ფიგარო აქა,
ფიგარო იქა,
ფიგარო ზევით,
ფიგარო ქვევით...

ასე სულ გადარეულან, ყველას მოსდებია ოპერის რაღაც სნეულება. პატარა ბიჭების კივილმა „ლა დონნა მობილეს“ ხმაზე ხომ ილაჯი წაიღო...“

იტალიელი მომღერალი ქალი ფერარი ქართულ სიმღერებსაც ასრულებს. პროგრამა იუწყება: „ქართული სიმღერა, ხმა საგნავა, ლექსები თავადის გიორგი ერისთავისა, იმღერებს ქალი Фერრარისა, ქართულის ტანისამოსითა“.

იხსნება ქართული თეატრიც. აფიშა იტყობინება:

გამოსვლას იწყებს ქართული ჟურნალი „ცისკარი“, მაგრამ მასალა არ ყოფნით. ჯერ ვერ ხერხდება საჭირბოროტო საკითხებზე გულდამჯდარი სჯა-ბაასის გამართვა. სამაგიეროდ, ვრცლად ლაპარაკობენ, როგორ უნდა დამზადდეს მუჟუჟი ან ჩურჩით ბატი...

თითქოს საზოგადოება გამოცოცხლდა, გააქტიურდა, ამოქმედდა. მაგრამ ილია, 1883 წელს, მაინც უარყოფითად შეაფასებს ამ პერიოდს.

„...დრო მე-40 და 50 წელთა, დრო მიძინებისა და ჩვენის გონებრივისა და ეროვნულის მიძინებისა, მოქანცულობისა. მწერლობაც ამგვარის მიმძინარებულის ხასიათისა გახლდათ მაშინ. იგი ზედმიწევნილის სინამდვილით გვიხატავს მაშინდებურს ჩვენს არარაობას, ჩვენს სიღატაკეს აზრისას თუ ცხოვრებისას... მაშინ რომ ქართველისათვის გეკითხათ, რას ფიქრობთ, რა გსურთ, სიცოცხლეზედ ვფიქრობთ, სიცოცხლე გვინდაო, გვიპასუხებდნენ, - მაგის გარდა კიდევაო? - კიდევ სიცოცხლე გვინდაო, გეტყოდნენ. - რას ეძახით სიცოცხლეს, როგორ თუ სიცოცხლეო? - ისეო, გეტყოდნენ, რომ გავლა-გამოვლა შეგვეძლოს, სუნთქვაო, ცით და მთვარით დატკბობა, მზის ცქერაო და ჩვენის ჭიის გახარებაო...

ერთის სიტყვით, ხალხს და ერს მხოლოდ ხორციელის ცხოვრების ნატვრა ჰქონდა, მხოლოდ იმაზე ჰფიქრობდა, რომ უნდა გავფრთხილდე, თორემ, სულს ხომ აღარა ვჩივი, ხორცითაც არ დავიღუპოვო...“

ეს დრო და ეს ხალხი ვერაფერს მისცემს ილიას. სულ სხვაა მისი მოთხოვნილება. სულ სხვა მიზანს ისახავს იგი. სულ სხვა ამოცანა უნდა გადაწყვიტოს.

ჩვენ უნდა ჩვენი ვშვათ მყოობადი,
ჩვენ უნდა მივსცეთ მომავალი ხალხს.

მოწმობა

წარმომდგენი ამისა თავადი ილია ჭავჭავაძე, 1857 წლის 21 ივლისს, ჩაირიცხა რა სტუდენტად ს.- პეტერბურგის საიმპ. უნ-ში, ძალიან კარგი ყოფაქცევით, მოისმინა მეცნიერებანი იურიდიულ ფაკულტეტზე. კამერალურ მეცნიერებათა განხრით; 1861 წლის 12 ოქტომბერს კი, მისი თხოვნის შესაბამისად, დათხოვნილია უნივერსიტეტის მეოთხე კურსიდან; ამის გამო არ შეუძლია ისარგებლოს უფლებებით, რომელიც მინიჭებული აქვთ სტუდენტებს, რომელთაც მეცნიერებათა სრული კურსი დაამთავრეს; სამოქალაქო სამსახურში შესვლის შემთხვევაში უფლება აქვს, ჩაითვალოს მეორე თანრიგის ჩინოვნიკად.

1863 წლის ნოემბრის მე-4 დღე.
რექტორი ე. ლენცი.

1857 წელს ილია პეტერბურგში ჩავიდა.

იქირავა ბინა ამაღლების გამზირის მეორე კვარტალში, საადმირალოს პირველ ნაწილში, ვაჭარი ქალის კოლჩინას სახლში. სახლის ნომერი ყოფილა 122.

განცხადებით მიმართა პეტერბურგის უნივერსიტეტის რექტორის მოვალეობის შემსრულებელს ემილ ქრისტიანის ძე ლენცს:

სურვილი მაქვს, ვისწავლო პეტერბურგის უნივერსიტეტის იურიდიულ ფაკულტეტზე კამერალურ მეცნიერებათა განხრით.

ილია უნივერსიტეტში ჩაირიცხა, როგორც საკუთარ ხარჯზე მყოფი სტუდენტი. დოკუმენტში წერია - cвоекоштный студент.

კამერალურ მეცნიერებათა სწავლება პეტერბურგის უნივერსიტეტში შედარებით ახალი საქმე იყო. იგი 1843-4 წლებში შემოიღეს, გერმანული უნივერსიტეტების მიბაძვით, სადაც კამერალური მეცნიერებანი უკვე 1720-იანი წლებიდან ისწავლებოდა.

კამერალურ მეცნიერებათა კურსის თანახმად სტუდენტს უნდა ესწავლა:

ა) ევროპული ქვეყნების სახელმწიფო სამართალი, რუსეთის იმპერიის სახელმწიფო დაწესებულებანი, კეთილმოწყობისა და კეთილდღეობის კანონები; ბ) პოლიტიკური ეკონომია და სტატისტიკა; გ)ბუნების ისტორია, ტექნოლოგია, აგრონომია და არქიტექტურა; დ) რუსული სამოქალაქო და სისხლის სამართლის კანონები, მსოფლიო და სამამულო ისტორია, ერთ-ერთი უახლესი ენა.

კამერალურ მეცნიერებათა სწავლების მიზანი და ამოცანა იყო იმ სპეციალისტთა მომზადება, ვისაც შეეძლებოდა სამეურნეო და ადმინისტრაციული სამსახურის შესრულება.

კამერალურ მეცნიერებათა შესწავლით ილიამ საფუძვლიანი და მრავალმხრივი განათლება მიიღო. გამოიყენა კიდეც პრაქტიკულ საქმიანობაში.

მასწავლებლებიც ჩინებული ჰყავდათ. სტუდენტებსაც დიდად აინტერესებდათ მათი ლექციები. „მათ მოსასმენად იმდენი სტუდენტობა გროვდებოდა, რომ უდიდესი აუდიტორია, მეთერთმეტეც-კი ვერ იტევდა ყველას; ნახევარი საათის შემდეგ სუნთქვა აღარ შეიძლებოდა. ზოგჯერ პროფესორი იძულებული იყო სააქტო დარბაზში გასულიყო, სადაც სტუდენტთა უმრავლესობა ფეხზე ისმენდა ლექციას“, - გვიამბობს ნიკო ნიკოლაძე.

ილიას პეტერბურგის ჰავა სწყენდა. ეტყობა, ძველი შთაბეჭდილების გახსენებით (რაც ახლითაც იყო გაძლიერებული) გამოწვეული გრძნობის გამო წერდა ილია ოლღას 1873 წლის 29 ნოემბერს: „ცუდი ქვეყანაა ეს პეტერბურგი, ეს სამი თვეა თითქმის მზე არ დამინახავს. ნეტა მითხრა, აქ როგორ ცხოვრობენ. მილიონი რომ მომცენ, აქ ცხოვრებას არ ვინდომებდი“.

წმინდა პეტრეს ქალაქში იგი დასნეულებულა. ექიმს, კოლეგიის ასესორსა და იმპერატორის კონვოის მკურნალს, ნიკოლოზ არენდს ცნობაც გაუცია: 1859 წლის მაისიდან ილიას ჰქონდა სისხლისღებინება. სამედიცინო ჩარევის შემდეგ, მართალია, ავადმყოფობას უკან დაუხევია, მაგრამ არენდს მაინც აუცილებლად მიაჩნდა სამხრეთული თბილი და მარგებელი კლიმატით მკურნალობა.

თითქოს ავადმყოფობა არ კმაროდაო, ილიას სხვა უბედურებაც დაატყდა თავს: 1860 წლის მაისში, პეტერბურგში გარდაეცვალა ძმა - თემური. მამიდისადმი გაგზავნილ წერილში ილია იგლოვს „ვაიმე, საწყალო თემურ! აღარ გაიხარებენ შენ ბედნიერებაზედ არც ძმა შენი უბედური, ვეღარც მამიდა და ვეღარც დები შენი, სად წახვედი, ჩემო საყვარელო ძმავ!“