კლაუს ბუში
პოლიტიკურ მეცნიერებათა დოქტორი
ოსნაბრუკის უნივერსიტეტის პროფესორი

შესავალი

წინამდებარე ქვეთავი განიხილავს ევროკავშირის ეკონომიკური და სოციალური მოწყობის სტრუქტურას. ექსპერტთა აზრით, 1987 წელს მიღებული „ერთიანი ევროპის აქტი“ და 1993 წლის „მაასტრიხტის შეთანხმება“ ევროკავშირის ეკონომიკური კეინსიანიზმის მოდელის ნეოლიბერალიზმის მოდელით შეცვლის საფუძველი გახდა. აღნიშნული ხელშეკრულებების საფუძველზე, სახელმწიფოებს შორის კონკურენტული სისტემები შეიქმნა, რაც ხელფასებისა და სოციალური გადასახადების კლების მიზეზი გახდა. ამავე დროს, შეიცვალა ეკონომიკური პოლიტიკაც: სტაბილური ფასი გახდა ფულადი პოლიტიკის მთავარი ამოცანა, ხოლო ეროვნული საფინანსო პოლიტიკის მთავარი მიზანი - სახელმწიფო ბიუჯეტების კონსოლიდაცია. ფედერალურ დონეზე არ არსებობს ეკონომიკური მმართველობა, რომელსაც, ცენტრალურ ბანკთან ერთად, რაიმე კომპეტენცია ექნებოდა ფისკალურ პოლიტიკაზე. მაასტრიხტის ხელშეკრულება, გარკვეულწილად, არის მცდელობა, შეიქმნას ეკონომიკური და ფულადი კავშირი (EMU) ისე, რომ ამისათვის საჭირო არ გახდეს პოლიტიკურ კავშირზე ან სოლიდარობაზე დაფუძნებული საზოგადოების შექმნა, თუმცა, ოცი წლის წინათ ამის რისკი აშკარად არსებობდა, როცა კრიტიკოსები მუდმივად დავობდნენ ეკონომიკური და ფულადი კავშირის შექმნის საჭიროებაზე. იმავეს ადასტურებს ევროზონაში დღესდღეობით არსებული პრობლემები.

ეკონომიკური და ფულადი კავშირის არასრულფასოვნების გამო, ევროპულ ფისკალურ პოლიტიკასთან დაკავშირებულმა პრობლემებმა და ევროპულმა სახელფასო პოლიტიკამ, ბოლო წლებში, ძალზედ სერიოზული პრობლემები შექმნა და, პრინციპში, ხელი შეუწყო ევროზონაში დღეისათვის არსებულ კრიზისს.

ზემოთ აღნიშნული კრიტიკული ანალიზის საფუძველზე, მომზადდა რეკომენდაციები იმასთან დაკავშირებით, თუ როგორ არის შესაძლებელი ევროპულ დონეზე ხელახალი რეგულირების პოლიტიკის გატარება ისე, რომ კონკურენტული სახელმწიფოები გარდაიქმნას ორმხრივ სოლიდარულ საზოგადოებად და როგორ უნდა გაართვას თავი ევროპის ეკონომიკურმა მთავრობამ ეკონომიკურ კრიზისს.

1.1.1. ევროპის ეკონომიკურ და სოციალურ პოლიტიკაში კეინსიანიზმიდან
ნეოლიბერალურ მოდელზე გადასვლა

1957 წელს, ევროპის ეკონომიკური გაერთიანება რომში ხელმოწერილი ხელშეკრულების საფუძველზე შეიქმნა. შიდა სტრუქტურის თვალსაზრისით, დაარსების ეტაპზე, ევროპის ეკონომიკური გაერთიანება შედგებოდა იმ ქვეყნების ეკონომიკური გაერთიანებებისაგან, რომელთაც 1930-იანი წლების ადრეულ ეტაპზე საყოველთაო კრიზისის შედეგად მიღებულ გამოცდილებაზე ბევრი რამ ისწავლეს. კეინსის მოდელისათვის დამახასიათებელი იყო შემდეგი თავისებურებები:

აღნიშნულის საფუძველზე, „გაერთიანებამ“ მანამდე არნახულ ეკონომიკურ ზრდას მიაღწია. გაძლიერდა ევროპის ინტეგრაცია სასაქონლო, მომსახურებების, შრომისა და კაპიტალის ბაზრებზე, რის შედეგადაც, უფრო მეტად დაიყო შრომის ბაზარი, გაძლიერდა საწარმოო ძალები და ევროკავშირის ყველა მოქალაქის სასარგებლოდ შემცირდა საწარმოო ხარჯები. იაპონიასთან ერთად, 1960-იან წლებში, ევროპის გაერთიანება გახდა მსოფლიოში ყველაზე წარმატებული ეკონომიკური კავშირი.

სულ მალე აშკარა გახდა, რომ ევროპის ეროვნულ ეკონომიკებს შორის მზარდი თანამშრომლობა და ურთიერთობები ეკონომიკის ეროვნულ პოლიტიკას არაეფექტურს ხდიდა. შესაბამისად, დაიწყო სხვადასხვა გეგმის განხილვა ეკონომიკური და ფულადი პოლიტიკის ევროპიზაციის მიზნით. აღნიშნული პოლიტიკა მოიაზრებდა ქვეყნების ფისკალური და სოციალური პოლიტიკის მეტ კოორდინაციას.

1970-იანი წლების დასაწყისში, აღნიშნული მიგნებები აისახა „ვერნერის გეგმის“ პროექტებში. საერთო ევროპული ვალუტის შემოღებასთან ერთად, ეს პროექტები ასევე ითვალისწინებდა ეკონომიკური პოლიტიკის ევროპულ (ეკონომიკური მმართველობა) ყაიდაზე გადაყვანას და ევროპული ფისკალური პოლიტიკისა (ფისკალური კავშირის) და სოციალური პოლიტიკის (სოციალური კავშირის) ევროპიზაციას. თუმცა, 1970-იანი წლების შუა პერიოდში გაჩენილი გლობალური ეკონომიკური კრიზისის გამო, გეგმების განხორციელება ვერ მოხერხდა.

1970-იანი წლების ბოლოს, კეინსის მოდელის გამოყენება, გარკვეულწილად, შემცირდა გლობალური ეკონომიკური კრიზისის შედეგად გაჩენილი ტოტალური უმუშევრობისა და მაღალი ინფლაციის (სტაგფლაციის) გამო. სწორედ ამ პერიოდში სრული ტრიუმფით შემოვიდა ნეოლიბერალიზმი.

ნეოლიბერალური მოდელი კეინსის მოდელის ანტიპოდია. იგი შედგება შემდეგი ძირითადი ეკონომიკური და სოციალური პოლიტიკის ელემენტებისაგან:

ნეოლიბერალური ფილოსოფია ევროპის ინტეგრაციის პროცესში, ძირითადად, გამოჩნდა საერთო ბაზრისა და ეკონომიკური და სავალუტო კავშირის პროექტების განხორციელებისას. „ერთიანი ევროპული ბაზარი“ და ეკონომიკისა და სავალუტო კავშირი გახდა ძირითადი ბირთვი ნეოლიბერალური მოდელის განსახორციელებლად. ევროკავშირის ეკონომიკური და სოციალური სტრუქტურის ფორმირებისას, მკაცრად იყო დაცული ორი უაღრესად სპეციფიკური ელემენტი:

ერთი მხრივ, ერთი ბაზრისა და სავალუტო კავშირის კომპეტენციები გადავიდა ევროპულ დონეზე, შედეგად, მაასტრიხტის შეთანხმების თანახმად, ევროპული ფულადსაკრედიტო პოლიტიკა მოერგო ცალმხრივი ფასის სტაბილურობას, ხოლო ფინანსური პოლიტიკა - სახელმწიფო ფინანსების ბალანსირებას.

მეორე მხრივ, კოლექტიური სავაჭრო პოლიტიკა, საყოველთაო კეთილდღეობის პოლიტიკა და ფისკალური პოლიტიკა დარჩა ინდივიდუალური წევრი სახელმწიფოების კომპეტენციაში.

ევროკავშირის ეკონომიკური და სოციალური სტრუქტურის ამ ორმა ზემოაღნიშნულმა ძირითადმა ფაქტორმა უაღრესად უარყოფითი შედეგები მოუტანა დასაქმებულ პირებს და ევროზონის ეკონომიკურ სტაბილურობას. ერთი მხრივ, წევრ სახელმწიფოებში დაეცა ხელფასების, სოციალური და ფისკალური დონეები, ხოლო მეორე მხრივ, ევროკავშირი ვეღარ ახერხებდა ეკონომიკურ კრიზისთან წარმატებით ბრძოლას და ქვეყნების სახელმწიფო დეფიციტისა და საზოგადოების მიმართ დავალიანებების თავიდან აცილებას.

მეორე მხრივ, კოლექტიური სავაჭრო პოლიტიკა, საყოველთაო კეთილდღეობის პოლიტიკა და ფისკალური პოლიტიკა დარჩა ინდივიდუალური წევრი სახელმწიფოების კომპეტენციაში.

ევროკავშირის ეკონომიკური და სოციალური სტრუქტურის ამ ორმა ზემოაღნიშნულმა ძირითადმა ფაქტორმა უაღრესად უარყოფითი შედეგები მოუტანა დასაქმებულ პირებს და ევროზონის ეკონომიკურ სტაბილურობას. ერთი მხრივ, წევრ სახელმწიფოებში დაეცა ხელფასების, სოციალური და ფისკალური დონეები, ხოლო მეორე მხრივ, ევროკავშირი ვეღარ ახერხებდა ეკონომიკურ კრიზისთან წარმატებით ბრძოლას და ქვეყნების სახელმწიფო დეფიციტისა და საზოგადოების მიმართ დავალიანებების თავიდან აცილებას.

1.1.2. ევროკავშირის ეკონომიკური პოლიტიკა

ამგვარად, ფულადი პოლიტიკის კომპეტენცია, ეკონომიკისა და სავალუტო კავშირის ჩარჩოს ფარგლებში, ევროპულ დონეზე გადავიდა, თუმცა, ფინანსური პოლიტიკა კვლავაც წევრი სახელმწიფოების კომპეტენციაში რჩება. ამის შედეგად, ეკონომიკისა და ფულად კავშირს აშკარად ასიმეტრიული სტრუქტურა ჰქონდა: ქვეყანათაშორისი ფულადი პოლიტიკა და ეროვნული ფინანსური პოლიტიკა^.1 მაასტრიხტის ეკონომიკური და ფულადი კავშირისთვის შექმნილი „დელორსის გეგმა“ უპირატესობას ანიჭებს ასიმეტრიული სტრუქტურის შექმნას მიმდინარე ფულად-საკრედიტო და ეკონომიკური პოლიტიკის ევროპიზაციის პარალელურად. კეინსიანიზმის მოდელიდან საბაზრო ლიბერალურ ეკონომიკურ დოქტრინებზე (მომარაგებაზე ორიენტირებული მიდგომა, მონეტარიზმი, ახალი კლასიკური მიკროეკონომიკა) გადასავლასთან ერთად, ეკონომიკის სტაბილიზაციისთვის გამიზნული ფისკალური პოლიტიკის მნიშვნელობა უკანა პლანზე გადავიდა და წინ წამოიწია ბიუჯეტების დაბალანსებასა და მინიმალურ სახელმწიფო დანახარჯებზე ორიენტირებულმა მიდგომამ. აღნიშნული ცვლილება შემდეგი ფაქტორების ხარჯზე მოხდა: ევროკავშირს არ გააჩნია ეკონომიკურ პოლიტიკაზე გადაწყვეტილების მიმღები ცენტრალური ორგანო, რომელიც ეფექტურად განსაზღვრავდა და კოორდინაციას გაუწევდა სახელმწიფო ფისკალურ პოლიტიკას, გააკონტროლებდა ეროვნულ ბიუჯეტებს და ევროპის ცენტრალურ ბანკთან ერთად უზრუნველყოფდა ფულად-საკრედიტო და ფისკალური პოლიტიკის ბალანსს.

აღნიშნული ეკონომიკურ-პოლიტიკური სტრუქტურის სისუსტეები თვალნათლივ გამოჩნდა ევროზონაში, პირველ რიგში, 2001 წელს ახალი ეკონომიკური ბუმის დაწყებით, შემდეგ, მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ პერიოდში ყველაზე დიდი ეკონომიკური კრიზისით, დაბოლოს - სულ ახლახანს, საბერძნეთის სასესხო დავალიანებით.

აშშ-ისგან განსხვავებით, 2001-2005 წლებში, ევროპის ცენტრალური ბანკი და ევროზონის მთავრობები აქტიურად არ ებრძოდნენ ეკონომიკურ სტაგნაციას. ამის გამო, ევროზონის ზრდა ჩამორჩებოდა აშშ-ისა და ზოგიერთი ევროპული სახელმწიფოს (დანია, შვედეთი და ბრიტანეთი) მსგავს მაჩვენებლებს². ამავე დროს, ევროზონაში არათანაბარმა ეკონომიკურმა განვითარებამ (ბუმი ირლანდიასა და ესპანეთში, სტაგნაცია გერმანიასა და იტალიაში) აშკარად აჩვენა, რომ ევროპის ცენტრალური ბანკისა და წევრი სახელმწიფოების მიერ განხორციელებული შერეული პოლიტიკის მიდგომა აშკარად არადეკვატურია. ევროპის ცენტრალური ბანკის საპროცენტო განაკვეთის პოლიტიკა უაღრესად ხარჯიანი იყო ირლანდიისა და ესპანეთის ძლიერი ეკონომიკებისთვის და, ამავე დროს, იგი ზღუდავდა გერმანიისა და იტალიის სტაგნაციის პროცესში მყოფ ეკონომიკებს. ფისკალური პოლიტიკა დომინირებდა ირლანდიასა და ესპანეთში მკაცრი ფინანსური ზომების განხორციელების შედეგად, ხოლო გერმანიასა და იტალიაში - განვითარების სტრატეგიის საშუალებით.

ევროზონაში ამგვარი შერეული ტიპის ფულად-საკრედიტო და ფისკალური პოლიტიკის განხორციელება შეუძლებელია, რადგან ევროპის შეთანხმება და „სტაბილურობის შესახებ შეთანხმების“ რეგულაციები მთავრობებს ავალდებულებს ცალმხრივად მოახდინონ ბიუჯეტების კონსოლიდაცია. გარდა ამისა, რადგან არ არსებობს ევროპის ეკონომიკური პოლიტიკის უწყება, რომელიც ფისკალური პოლიტიკის შესაბამის ზომებს მიიღებს, წევრ სახელმწიფოს ევალება უმკაცრესი ეკონომია (დაზოგვა) ან გაფართოება.

მიმდინარე გლობალური ეკონომიკური კრიზისი, რომელიც ევროპისთვის უმძიმესი დარტყმა აღმოჩნდა, კიდევ ერთხელ ადასტურებს ევროკავშირის ეკონომიკის პოლიტიკის სისტემის სისუსტეებს. ევროკავშირის წევრი სახელმწიფოების რეაგირება ფინანსურ ბაზარსა და ეკონომიკურ კრიზისებზე (ყოველ შემთხვევაში, პირველ პერიოდში) არათანმიმდევრული და არაკოორდინირებული იყო და საკმაოდ წინააღმდეგობრივიც კი. კერძოდ, ორივე შემთხვევაში, საფრანგეთმა და გერმანიამ ვერ მოახერხეს საერთო პოზიციაზე შეთანხმება იმასთან დაკავშირებით, ეს კრიზისი მთლიანად ევროპაში იყო თუ არა გავრცელებული, ან რა ზომები უნდა მიეღოთ კრიზისის დასაძლევად, როგორი უნდა ყოფილიყო ამ ღონისძიებათა მასშტაბები. აღნიშნული შეუთანხმებლობის შედეგია ის, რომ ფინანსური ბაზრის კრიზისის დასაძლევად შეიქმნა ეროვნული ანტიკრიზისული პაკეტები, რომლებიც მნიშვნელოვნად განსხვავდება მასშტაბებითა და საბანკო სისტემაში სახელმწიფო ინტერვენციის დონეებით. ეროვნული ეკონომიკური სტიმულაციის პაკეტები, ასევე განსხვავდება ფისკალური პოლიტიკის ზომების გამოყენებითა და მათი მიღების თარიღებით. მაგ., გერმანიამ თავისი პირველი, საკმაოდ მშრალი ეკონომიკური სტიმულირების პაკეტი მიიღო ძლიერი საერთაშორისო კრიტიკის შემდეგ, ხოლო მეორე პაკეტი - ევროპისგან აშკარა და, ამავე დროს, ფარული იზოლაციის პერიოდში.

ევროკავშირი ვერასოდეს შეძლებს განავითაროს თანმიმდევრული ეკონომიკური პოლიტიკა ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის მხოლოდ ფასის სტაბილურობაზე მიმართვით და ფისკალური პოლიტიკის არსებული ინსტიტუციური სტრუქტურებით (სადაც წევრი ქვეყნები არიან გადაწყვეტილებების მიმღებები). ეკონომიკური კრიზისის (რომელიც ევროკავშირის ყველა წევრ სახელმწიფოს აზარალებს) გადასაჭრელად, აშკარად არ იყო მიღებული დროული ზომები, არ იყო სათანადო კოორდინაცია და საკმარისი რესურსები. ამ ყველაფერმა კრიზისი კიდევ უფრო გააღრმავა და გაახანგრძლივა.

საბერძნეთის კრიზისი ევროპის ეკონომიკისა და ფულადი კავშირის ფისკალური პოლიტიკის სტრუქტურების სისუსტის კიდევ ერთი ნათელი დადასტურებაა. წევრი სახელმწიფოების ბიუჯეტების პოლიტიკაზე საკმარისი კონტროლი არ არის. ევროპის ეკონომიკისა და ფულად კავშირს არ გააჩნია საკმარისი ცენტრალური ფედერალური ბიუჯეტი და წევრი სახელმწიფოები საბიუჯეტო პოლიტიკას თავად განსაზღვრავენ. აქედან გამომდინარე, მაასტრიხტის შეთანხმების დადების საფუძველი ბიუჯეტის დეფიციტის ესკალაციის საშიშროება გახდა. ეს შეთანხმება არის, გარკვეულწილად, ზედმეტი დეფიციტების თავიდან აცილების პროცედურა. ეროვნული ვალი, დეფიციტის კოეფიციენტებზე დაყრდნობით, უნდა აჭარბებდეს 60%-ს; ახალი წმინდა სესხები არ უნდა აღემატებოდეს მთლიანი შიდა პროდუქტის სამ პროცენტს და შეთანხმების ერთ-ერთმა მუხლმა ეკონომიკური სირთულეებიდან გამოსვლა უნდა უზრუნველყოს, რომ ეკონომიკური ფულად-საკრედიტო კავშირის მიმდინარე დეფიციტებთან ბრძოლა არ დაეფუძნოს ევროგაერთიანების სოლიდარობას. აღნიშნული დებულებების გასამყარებლად, დადგენილებათა სერიაში, კანონქვემდებარე აქტების საშუალებით, შეიქმნა „სტაბილურობისა და ზრდის შესახებ შეთანხმება“, რომელიც რამდენჯერმე შეიცვალა და გამოსაყენებლად უფრო მოქნილი გახდა.

ცნობილია, რომ ეროვნული ბიუჯეტების ცენტრალური მონიტორინგი საკმაოდ რთული საქმეა, რადგან დეცენტრალიზებულია შესაბამისი კომპეტენციები. ამ სისტემამ ვერ შეძლო თავიდან აეცილებინა საბერძნეთის მაქინაციური ქმედებები ევროზონის წევრობის მოსაპოვებლად. ამისათვის, საბერძნეთმა ეროვნული ვალებისა და ახალი სესხების შესახებ ცრუ მონაცემები გამოაქვეყნა. სისტემა ასევე უძლური აღმოჩნდა კარა მანლის ნეოკონსერვატიული მთავრობისათვის ხელი შეეშალა 2009 წელს, ბრიუსელისათვის მცდარი ინფორმაციის მოწოდებისათვის. კერძოდ, მთავრობის ანგარიშში ნახსენები იყო ბიუჯეტის 6-7%-იანი დეფიციტი, მაშინ როცა, სინამდვილეში, დეფიციტი 13% იყო.

შეჯამება:

1.1.3. კონკურენტი სახელმწიფოების სისტემა და წევრ
სახელმწიფოებს შორის დაუბალანსებლობის ზრდა

ევროკავშირის შექმნისთანავე თავი იჩინა გარკვეულმა ხარვეზებმა და დღესდღეობით, აუცილებელია მათი გამოსწორება. რომის ხელშეკრულებებში, 1957 წელს, აქცენტი გაკეთდა ეკონომიკურ თავისუფლებაზე, თუმცა, არ განხორციელებულა კანონიერი სოციალური უფლებების რეგულირება. გარდა ამისა, რომის ხელშეკრულებები არ შეიცავს რეგულაციებს საზოგადოებრივი ინტერესების დაცვის შესახებ. 1987 წელს მიღებული „ერთიანი ევროპის აქტით“, დაფუძნდა ევროპის ერთიანი ბაზარი, რომელმაც, ევროპის ინტეგრაციის პოლიტიკურ პროექტში, ე.წ. ოთხი ფუნდამენტური თავისუფლება (საქონლის, მომსახურებების, კაპიტალისა და შრომის ბრუნვის შესახებ) განსაზღვრა. პათეტიკურ სიტყვათა ნაკადი (ფუნდამენტური თავისუფლება) მიზნად ისახავს გადაფაროს ის ფაქტი, რომ ოთხი თავისუფლება ევროპის ფუნდამენტური ღირებულებებიდან წამოსული ტრადიციული უფლებებია. აღნიშნული ხელშეკრულებები ევროპის ბაზრის დერეგულირებისთვის უფრო გამოდგება. უფრო მეტიც, მაასტრიხტის ხელშეკრულებით, ძალაში შევიდა ევროპის ეკონომიკური და სავალუტო კავშირი. ორი წამყვანი სოციალურ-ეკონომიკური პროექტის განხორციელებისას (ესენია: ერთიანი ბაზარი და ევროპის სავალუტო კავშირი) ევროკავშირის სახელმწიფოებმა შეგნებულად შეიკავეს თავი სოციალური კავშირის, ფისკალური კავშირისა და ევროპის კოლექტიური სავაჭრო სისტემის ერთდროულად შექმნისაგან.

ეკონომიკური და სავალუტო კავშირის მიხედვით, ფულადი ასპქეტები არის ევროპული გაერთიანების პოლიტიკა, ხოლო სახელფასო, სოციალური და ფისკალური პოლიტიკა, ექსკლუზიურად, მხოლოდ წევრი ქვეყნების კომპეტენციის ქვეშ რჩება. ამ ვითარებაში, ე. წ. დამპინგის პრაქტიკა გარდაუვალია და ეს აუცილებლად სტრუქტურის ხარჯზე მოხდება. ამ ტიპის სისტემაში სახელმწიფოები ერთმანეთს ეჯიბრებიან საერთაშორისო ინვესტიციების მოზიდვაში სახელფასო და სოციალური ხარჯებისა და კორპორატიული დაბეგვრის საფუძველზე. ევროპის სავალუტო კავშირის ინიცირებით გამოცხადდა „კონკურსი“, თუ ვინ უფრო მეტად შეამცირებდა სახელფასო ხარჯებს, მოახდენდა საყოველთაო კეთილდღეობის სისტემის დაშლას და დაბლა დაწევდა კორპორატიულ გადასახადებს.

ამ ტიპის შეჯიბრს შეიძლება ეწოდოს „კონკურენტული სახელმწიფოების სისტემა“, რომელიც მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტია ნეოლიბერალიზმის ამოცანების განსახორციელებლად - სახელმწიფოს შეუძლია ხარჯების შემცირება, თუ შეაჯერებს სახელფასო და სოციალურ ხარჯებს კორპორატიულ დაბეგვრასთან, ხოლო დერეგულირება და პრივატიზაცია საბაზრო ძალების მასშტაბს ზრდის.

ეკონომიკურ და სავალუტო გაერთიანებაში, სადაც წევრი სახელმწიფოების განკარგულებაში აღარ არის სავალუტო კურსის რაციონალიზაცია, სახელფასო პოლიტიკაზე დაფუძნებული შეჯიბრი ერთგვაროვნად მიმდინარეობს ან ეროვნული სტანდარტული ხელფასები მატულობს, საშუალოდ ნეიტრალური ხარჯების ფორმით, ანუ ხელფასის მატება შეესაბამება ინფლაციის მაჩვენებლებს და წარმოების განვითარებას. პროფესიული კავშირების დასუსტების³ და ევროპის სახელმწიფოთა ბიზნესების გადანაწილების კუთხით, გაძლიერებული კონკურენციის შედეგად, თითქმის 25 წელია არც ერთ ევროპულ სახელმწიფოს არ გაუტარებია ნეიტრალური ხარჯების პოლიტიკა. ამის ნაცვლად, ყველგან ადგილი ჰქონდა ხელახალ გადანაწილებას მოგების შემოსავლის სასარგებლოდ⁴. თუმცა, სახელფასო ხარჯების საფუძველზე, ევროპის სავალუტო კავშირში იცვლება კონკურენტული პირობები. გერმანია არის სახელმწიფო, სადაც რეალურად დაეცა სახელფასო ხარჯები (2000-2008 წლებში ხარჯები 6%-ით დაეცა). ევროზონის 16 სახელმწიფოში ეს მაჩვენებელი საშუალოდ 3% იყო⁵. რაც შეეხება შრომითი სფეროს ხარჯებს (ბევრი ეკონომისტი ამ სფეროს მიიჩნევს ყველაზე კონკურენტულად), არსებული მონაცემების თანახმად, გერმანიაში იგი სამი ნიშნულით გაიზარდა და თუ 2000 წელს 100 იყო, 2008 წელს 103-ს მიაღწია; ევროზონაში ეს მაჩვენებელი 119 იყო (საბერძნეთი - 129, ესპანეთი - 127, იტალია - 126, პორტუგალია - 123 და საფრანგეთი - 117). ექსპორტის ჭრილში, შრომის ნომინალური ერთეულის ღირებულება 2000-დან 2008 წლამდე 98-მდე დაეცა (სხვა 35 ინდუსტრიულ სახელმწიფოსთან შედარებით), ხოლო ევროზონაში, იმავე მაჩვენებელმა 124-მდე აიწია (საბერძნეთი -117, ესპანეთი - 119, იტალია - 123, პორტუგალია - 114 და საფრანგეთი - 114)6.

გამომდინარე იქიდან, რომ ევროკავშირის სახელმწიფოების უცხოური ვაჭრობა, ძირითადად, ევროპის შიდა ვაჭრობას წარმოადგენს, გერმანიის კონკურენტუნარიანობა სახელფასე ხარჯებთან დაკავშირებით კიდევ უფრო გაიზარდა ევროპის პარტნიორ სახელმწიფოებთან შედარებით და ეს გერმანიის მიმდინარე ოპერაციების ანგარიშის გაზრდილ პროფიციტში აისახა. საეთაშორისო სავალუტო ფონდის მონაცემებით, გერმანიის მიმდინარე ოპერაციების ანგარიშის პროფიციტი, 2007 წელს, მთლიანი შიდა პროდუქტის 7.5%-ს შეადგენდა. ეს მაჩვენებელი 2000 წლიდან მუდმივად იზრდება. გერმანიისაგან განსხვავებით, სხვა ქვეყნების მაჩვენებლები 2000-2007 წლებში უფრო და უფრო გაუარესდა: საფრანგეთში +1.9-დან -1.0-მდე დაეცა, იტალიაში - 0.1-დან -2.4-მდე, ესპანეთში -3.9-დან -10.2-მდე და საბერძნეთში -7.2-დან -14.1-მდე. პორტუგალიამ ვერ შეძლო შეევსო მიმდინარე ოპერაციების ანგარიში, რომელიც ჯერ კიდევ 2000 წელს იყო საკმაოდ მაღალი, 9.9%. 2007 წელს ეს მაჩვენებელი 9.5 იყო⁷. გერმანიის გარდა, შესწავლილ პერიოდში, ევროზონის ქვეყნებიდან, მხოლოდ ჰოლანდიასა და ავსტრიაში დაფიქსირდა პროგრესი და ეს, ძირითადად, გადასახადების დაბალანსებაში აისახა.

რა თქმა უნდა, სახელფასე ხარჯების გარდა კიდევ არსებობს სხვა ფაქტორებიც, რომლებიც გავლენას ახდენს მიმდინარე ოპერაციების ანგარიშის ბალანსის განვითარებაზე (მაგ., ეკონომიკის განვითარების მაჩვენებელი), თუმცა, ზემოაღნიშნული ციფრები აშკარად მიუთითებს, რომ ევროპის სახელმწიფოთა შორის კონკურენცია სახელფასო ხარჯების სფეროში გერმანიის სასარგებლოდ იხრება. ამ გზით, გერმანია უმუშევრობის ექსპორტს ევროპელ მეზობლებში აკეთებს, ხოლო მეზობლებს გერმანიაში შეაქვთ დასაქმება.

გრძელვადიან პერსპექტივაში, გამარჯვებულებისა და დამარცხებულების გადანაწილებისას, ევროზონამ, ინტეგრაციის პროცესში ამ დისბალანსს ვერ გაუძლო. გერმანიაში დასაქმების გიგანტების თავმოყრამ და ევროზონის სამხრეთ ქვეყნებში სამუშაო ადგილების მხრივ დანაკარგებმა ევროზონას აშკარად შეურყია საფუძველი.

1.1.4. ევროპამ უნდა გადალახოს ევროპის ფისკალური
პოლიტიკის ხარვეზები

ევროკავშირს განკარგულებაში დიდი ბიუჯეტი არ გააჩნია. იგი მხოლოდ ევროკავშირის 27 სახელმწიფოს (EU-27) მთლიანი შიდა პროდუქტის ერთ პროცენტს შეადგენს, რაც ნიშნავს იმას, რომ ევროკავშირს არ შეუძლია რაიმე სახის ფისკალური პოლიტიკის გატარება. ფისკალური პოლიტიკის კომპეტენციის გადასვლა ევროგაერთიანების დონეზე, უნდა ითვალისწინებდეს ევროკავშირისთვის უფლების მიცემას, მართოს სახელმწიფოების საბიუჯეტო პოლიტიკის პარამეტრები. აღნიშნული გათვალისწინებული იყო ევროგაერთიანებაში ეკონომიკური და სავალუტო კავშირის შემოღების პირველად გეგმაში - ე.წ. ვერნერის გეგმაში - 1970-იანი წლების დასაწყისში. გეგმის თანახმად, „ბიუჯეტების მოცულობაში ვარიაციების განსაზღვრა, ბალანსის ზომა და დაფინანსების დეფიციტების მეთოდები ან ნებისმიერი ნამატის გამოყენება გადაწყდება გაერთიანების დონეზე“. ეს ფორმულირება არაფერს ნიშნავდა, გარდა ევროპის ეკონომიკური მთავრობის შექმნისა. მთავრობა აუცილებლად დახვეწავდა გაერთიანების ეკონომიკურ პოლიტიკას და, ფისკალური პოლიტიკის პასუხისმგებლობის ჩარჩოში, საფუძველს ჩაუყრიდა ეროვნული ბიუჯეტების საბაზისო ორიენტაციას.

თუ ევროკავშირს გააჩნია ეს კომპეტენცია, ევროპის სავალუტო კავშირის ფისკალური პოლიტიკის სამივე სტრუქტურული დეფექტი მაქსიმალურად უნდა აიცილოს თავიდან. გაერთიანებას, ეკონომიკურ და სავალუტო კავშირთან ერთად, შეუძლია საკმაოდ მოქნილი, შერეული ტიპის ფულადი და ფისკალური პოლიტიკის განხორციელება, წევრი ქვეყნების ეკონომიკურ ვითარებაში არსებული კონკრეტული გარემოებების გათვალისწინება. ევროკავშირს შეეძლო მთელ გაერთიანებაში განეხორციელებინა ციკლის საწინააღმდეგო ეკონომიკური პოლიტიკა. დაბოლოს, როგორც გაერთიანებაში, ისე ინდივიდუალურ წევრ სახელმწიფოებში შესაძლებელი იყო ვალების მეტი პასუხისმგებლობით მართვა. ვერც ერთი სახელმწიფო ვერ მოახერხებდა ზედმეტი ვალების აღებას, ვეღარ იქნებოდა შესაძლებელი ვალების ისე დაგროვება, როგორც ეს საბერძნეთის შემთხვევაში მოხდა. ბიუჯეტების საერთო მართვა ევროკავშირის კომპეტენცია იქნებოდა. გარდა ამისა, ევროპის ეკონომიკური მმართველობის შემოღებით, გაცილებით მეტი გაკეთდებოდა იმისათვის, რომ წევრ სახელმწიფოებს, წარუმატებელი „ლისაბონის სტრატეგიის“ ნაცვლად, განეხორციელებიათ სტრატეგია „ევროპა 2020“.

გამომდინარე იქიდან, რომ გაერთიანებას არ ჰყავს დემოკრატიულად არჩეული მთავრობა, ჩნდება კითხვა, თუ სად შეიქმნება ეკონომიკური მმართველობის ეს კომპეტენცია. ევროკავშირის არსებულ ინსტიტუციურ სტრუქტურებში უფრო მისაღები იქნება ეკონომიკური მთავრობის შემდეგი მოდელები: ევროპის კომისია შეიმუშავებდა ეკონომიკის პოლიტიკის ძირითად ჩარჩოს, მათ შორის, ჩამოაყალიბებდა პარამეტრებს წევრი სახელმწიფოების ეროვნული ბიუჯეტებისთვის. ეს საბაზისო ჩარჩო დამტკიცდებოდა ევროსაბჭოს მიერ და მისი სახელწოდება იქნებოდა „ეკონომიკისა და ფინანსთა მინისტრების საბჭო“ (Ecofin). საბჭოს დაამტკიცებდა ე.წ. „ორმაგი უმრავლესობა“ (როგორც წევრი სახელმწიფოების, ისე, ევროკავშირის მოსახლეობის უმრავლესობა) და აგრეთვე, ევროპის პარლამენტი, აბსოლუტური უმრავლესობით (ჩვეულებრივი საკანონმდებლო პროცედურა)⁸.

1.1.5. ევროპის ეკონომიკურ და სავალუტო კავშირში
სახელფასო და სოციალური პოლიტიკის კოორდინაცია
სოციალური და ეკონომიკური დისბალანსის დასაძლევად

ეკონომიკურ და სავალუტო კავშირში სახელფასო პოლიტიკის კუთხით არსებული სტრუქტურული შეუსაბამობების გასწორება შესაძლებელია უფრო მეტი ევროპული კომპეტენციით. ევროპის ეკონომიკური და სავალუტო კავშირის ნეოლიბერალური მრჩევლები ცდილობდნენ შეექმნათ ბაზარზე ორიენტირებული სახელმწიფოების სისტემა, რომელიც შეამსუბუქებდა ზეწოლას სოციალური უსაფრთხოების ეროვნულ სისტემებზე, ასევე, ეროვნულ სახელფასო ხარჯებსა და გადასახადებზე კონკურენციის მექანიზმების განხორციელების გზით.⁹ აღნიშნული წარმატებით განხორციელდა, რაც ნიშნავს იმას, რომ მთლიან შიდა პროდუქტსა და წარმოებასთან მიმართებაში, ევროკავშირის სახელმწიფოთა უმეტესობაში შემცირდა სოციალური დანახარჯები, კორპორატიული გადასახადები და სახელფასო დანახარჯები. თუმცა, ის პირები, ვინც ამ პროცესებზე იყო პასუხისმგებელი, მალე მიხვდნენ, რომ ხარჯების კლების პროცესები ერთდროულად არ მიმდინარეობდა და, შედეგად, იქმნებოდა საკმაოდ მაღალი კონკურენცია. რაც შეეხება სახელფასო პოლიტიკას, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, 2000 წლიდან მოყოლებული, მნიშვნელოვნად გაიზარდა სასაქონლო და მომსახურებებით ვაჭრობა ევროზონის წევრ სახელმწიფოებს შორის. თუ ევროპას სურს ამ აუფეთქებელი ბომბის განაღმვა, აუცილებელია ევროპულ დონეზე ეროვნული სახელფასო პოლიტიკის კოორდინირება. ევროპის პროფესიული კავშირები, 1998 წელს „დოორნის დეკლარაციის“ მიღების დღიდან, იბრძვიან იმისათვის, რომ ევროკავშირს თავიდან აარიდონ ხელფასების დამფინგი (კლება). დოორნის შეხვედრაზე ბელგიის, გერმანიის, ლუქსემბურგისა და ჰოლანდიის პროფესიული კავშირების ფედერაციები შეთანხმდნენ, რომ სახელფასო პოლიტიკას ერთობლივ კოორდინაციას გაუწევდნენ. სახელმწიფოები შეთანხმდნენ, რომ ეროვნული სახელფასო პოლიტიკის შესახებ შეთანხმებების შედეგად, უნდა განვითარდეს, სულ მცირე, ფასი და პროდუქტიულობა.

კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ეტაპი, ევროპაში ხელფასების კოორდინაციის მიმართულებით, იყო 1998 წელი, ევროპის ლითონგადამამუშავებელ საწარმოთა მუშების ფედერაციის მიერ კოორდინაციის წესის (EMF) მიღება. აღნიშნული წესი მოუწოდებს წევრ ფედერაციებს, მათი სახელფასო პოლიტიკა დააფუძნონ ფორმულაზე „ინფლაციის მაჩვენებელს პლუს პროდუქტიულობის ზრდა“. ეროვნულ დონეზე ამ წესის განხორციელება მუდმივად შეინარჩუნებს დისტრიბუციას და ევროპულ დონეზე - კონკურენციას. ეტაპობრივად, ყველა მნიშვნელოვანი სტრუქტურა, კერძოდ, ევროპის პროფესიული კავშირის ფედერაცია და ევროპის პროფესიული კავშირების კონფედერაცია, დაიწყებენ კოორდინაციის წესის განხორციელებას პოლიტიკის შესახებ სხვადასხვა გადაწყვეტილების მიღებისას¹⁰. აღნიშნული მიდგომის საშუალებით, აღმოიფხვრება დამსაქმებელთა ფედერაციების დაინტერესებები და პროფესიული კავშირების სისუსტეები. ევროკავშირმა უნდა აიღოს ვალდებულება ევროპის კოორდინაციის მექანიზმის შექმნის შესახებ და ამ პროცესში იხელმძღვანელოს ევროპის კომისიის დირექტივებით, რადგან კომისია მნიშვნელოვან წვლილს შეიტანს ევროზონის სტაბილიზაციაში. ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის სხვა სახელმწიფოების შესვლა სავალუტო კავშირში ნიშნავს იმას, რომ სახელფასო პოლიტიკის კოორდინაცია აუცილებელია, თუმცა, კითხვის ნიშნის ქვეშ არ უნდა დადგეს კოალიციებისა და ეფექტური კოლექტიური მოლაპარაკებების სისტემის თავისუფლად ფორმირების საკითხი ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში. გარდა ამისა, ოცდაშვიდივე წევრ სახელმწიფოში უნდა განისაზღვროს მინიმალური ხელფასის ის ზღვარი, რაც ევროპულ დონეზეა დადგენილი. წევრ სახელმწიფოში ეს ზღვარი უნდა შეადგენდეს საშუალო ხელფასის 60%-ს. პირველ ნაბიჯად, შესაძლებელია, მინიმალური ხელფასი 50%-ით განისაზღვროს.¹¹

ევროპის კოორდინაცია განხილულ უნდა იქნას ორი სხვა მნიშვნელოვანი ლოკაციის ცვლადზე, სოციალურ დანახარჯებსა და კორპორატიულ გადასახადებზე. მაგ., შესაძლებელია, „სოციალური სტაბილურობის შესახებ შეთანხმების“ (რომელიც ხშირად გამხდარა პოლიტიკური დებატების საგანი) ამოქმედება საყოველთაო კეთილდღეობის მქონე სახელმწიფოს სასარგებლოდ. ზოგიერთი ევროპული პროფესიული კავშირი და ევროპის სოციალურ-დემოკრატიული პარტიები გამოდიან წინადადებით, შეიქმნას ე.წ. კორიდორული მოდელი და მოუწოდებენ ევროკავშირს, მიაღწიონ ევროპის სოციალური სტაბილურობის შეთანხმებას, სადაც გაიწერება, რომ საყოველთაო კეთილდღეობის მქონე სახელმწიფოს მასშტაბები უნდა გაორმაგდეს კონკრეტული ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების კვალდაკვალ. რაც შეეხება ერთ სულ მოსახლეზე საშუალო შემოსავალს, ევროკავშირს სახელმწიფოები ოთხ ჯგუფად ჰყავს დაყოფილი. აუცილებელია თითოეული ჯგუფისთვის განისაზღვროს სოციალური უზრუნველყოფის ბენეფიტების კვოტების კორიდორი. უფრო მდიდარ სახელმწიფოებს ექნებათ შედარებით მაღალი კორიდორი ღარიბ სახელმწიფოებთან შედარებით, ხოლო ეკონომიკური განვითარების ეტაპზე მყოფი სახელმწიფოები დაბლიდან უფრო მაღალ კორიდორზე გადადიან.

იმ შემთხვევაში, თუ მიღწეული იქნება შეთანხმება კორიდორული ტიპის სისტემაზე, შემდეგი სახის შედეგებს მივიღებთ:

ამ ტიპის რეგულირების განხორციელება დაარღვევდა კონკურენტული სახელმწიფოების სისტემას. რაც შეეხება სოციალური სტაბილურობის შესახებ შეთანხმებას, ევროკავშირის ეკონომიკური და სოციალური პოლიტიკის თავსებადობა თანდათან, პროგრესთან ერთად განხორციელდებოდა. სწორედ ამ პერიოდიდან, უკვე შესაძლებელი იქნებოდა დამფინგის სტრატეგიის თავიდან აცილება. დამფინგის გამოცდილება აქვს ირლანდიასა და ესპანეთს, ამჟამად კი, იგი ახალი წევრი სახელმწიფოებისთვის არის დამახასიათებელი, კერძოდ, ბალტიისპირეთის სახელმწიფოებისა და სლოვაკეთისათვის.

უფრო მეტიც, იმისათვის, რომ ევროკავშირში გადასახადების დამფინგის ესკალაცია შეჩერდეს, საერთო კორპორატიული საგადასახადო ბაზის შემოღებასთან ერთად, აუცილებელია კომპანიებისათვის მინიმალური ტარიფების დაწესება. პრობლემა იმაშია, რომ არ არსებობს სახელფასო, სოციალური და საგადასახადო პოლიტიკების შესახებ კოორდინირებული ძალისხმევა. ამიტომ, აუცილებლად უნდა იქნას გათვალისწინებული ალტერნატიული ბალანსირების წესები, როგორიცაა, მაგ., ფისკალური ეკვილიზაცია, რომელიც მიმდინარე ოპერაციების ანგარიშების დისბალანსს გარკვეულ დონეზე დაარეგულირებდა (წევრი სახელმწიფოების არაპროპორციული ფასების საფუძველზე).

1.1.6. ძირითადი მიგნებები და დასკვნები
გაკვეთილები ევროკავშირის წევრი სახელმწიფოებისთვის

ევროკავშირმა ევროზონაში არსებული კრიზისი უნდა გამოიყენოს მაასტრიხტის ეკონომიკური და ფულადი კავშირის სტრუქტურული დეფექტების აღმოსაფხვრელად. ერთგვარი მიდგომა უნდა შემუშავდეს იმ პრობლემასთან მიმართებაში, რომელიც ევროპის ეკონომიკური მთავრობის შემოღებისთანავე გაჩნდა. ვალებთან დაკავშირებული კრიზისის თავიდან აცილებასთან ერთად, ეს იქნებოდა კარგი შესაძლებლობა, რათა ევროპის კავშირმა, ბოლოს და ბოლოს, მიიღოს ევროპული ფისკალური პოლიტიკის ინსტრუმენტი. ეს ინსტრუმენტი მას დაეხმარება თანმიმდევრული ეკონომიკური პოლიტიკის გატარებაში. უფრო მეტიც, საბაზრო ეკონომიკის სახელმწიფოთა სისტემა, რომელიც ევროკავშირში გარკვეულ წინააღმდეგობრივ ვითარებას ქმნის დასაქმების კუთხით, უნდა გაუქმდეს ევროპის სახელფასო, სოციალური და საგადასახადო პოლიტიკების კოორდინაციის საშუალებით¹². მხოლოდ და მხოლოდ ამ ორი სტრუქტურული რეფორმის საშუალებით არის შესაძლებელი ევროპის ეკონომიკურ და სავალუტო კავშირში სტაბილურობის უზრუნველყოფა.

არგუმენტს იმის შესახებ, რომ ევროკავშირის წევრი ქვეყნები არ არიან მზად ასეთი გრძელვადიანი რეფორმებისთვის, შეგვიძლია დავუპირისპირდეთ კონტრარგუმენტით - მაასტრიხტის ეკონომიკური და სავალუტო კავშირის სტრუქტურული დეფექტები საფრთხეს უქმნის ევროკავშირის დაშლას. ნებისმიერი მცდელობა, რომ დასტაბილურდეს ეკონომიკური და ფულადი კავშირი, პოლიტიკური კავშირის შექმნის მიმართულებით, დამატებით გადამწყვეტ ზომებს მოითხოვს. ეკონომიკური მმართველობის, ფისკალური ეკვილიზაციის მექანიზმების, სოციალური და საგადასახადო პოლიტიკის ევროპულ დონეზე კოორდინაციის გარეშე, შეუძლებელი იქნება ევროპის ეკონომიკური და სავალუტო კავშირის შენარჩუნება. „ვერნერის გეგმის“ ავტორებმა ეს ძალიან კარგად იცოდნენ ჯერ კიდევ 1970-იან წლებში, როცა კავშირი დაარსეს. „დელორსის გეგმის“ (რომელსაც მაასტრიხტის ეკონომიკური და სავალუტო კავშირი ეყრდნობა) ავტორები ფიქრობდნენ, რომ ეს ფუნდამენტური იდეები იგნორირებული იქნებოდა. ეს რომ შეცდომა იყო, კარგად გამოჩნდა ევროზონაში ამჟამად არსებული კრიზისის მწვავე შედეგებით.

გაკვეთილები კავკასიის სახელმწიფოებისთვის

ევროკავშირის წევრი სახელმწიფოები მრავალი ეკონომიკური თუ სოციალური პრობლემის წინაშე დგანან. ეს პრობლემები ევროპის ეკონომიკური და სავალუტო მოდელის სტრუქტურაში დაშვებული შეცდომების ბრალია. ევროკავშირის პარტნიორმა სახელმწიფოებმა ეს მაგალითი აუცილებლად უნდა გაითვალისწინონ. ყველაზე პრობლემურია სამი სახის პოლიტიკა: სახელფასო, სოციალური და მაკროეკონომიკური.

სახელფასო პოლიტიკა

კავკასიის სახელმწიფოებმა უნდა შექმნან კოლექტიური ვაჭრობის სრულფასოვანი სისტემები, რათა შეძლონ ისეთი სახელფასო პოლიტიკის განხორციელება, რომლის ფარგლებშიც გარანტირებული იქნება რეალური ხელფასების გაზრდა მწარმოებლურობის ზრდის პარალელურად. ეს მიდგომა ბევრი კუთხითაა მნიშვნელოვანი. დასაქმებულ პირებს შეუძლიათ სრულად მიიღონ მონაწილეობა შესაბამისი ქვეყნის ეკონომიკურ წინსვლაში და აღარ იარსებებს უთანასწორობა შემოსავლის გადანაწილებაში.

ამგვარი სახელფასო პოლიტიკის მიმდევარ, დამოუკიდებელ ქვეყნებში ადგილი აღარ ექნებოდა უთანასწორობას საერთაშორისო ეკონომიკურ ურთიერთობებში.

აღნიშნულ პოლიტიკას შეიძლება მიემატოს მინიმალური სახელფასო პოლიტიკა, რათა შემცირდეს უთანასწორობა შემოსავლის გადანაწილებაში და თავიდან ავიცილოთ დაბალხელფასიანთა დიდი რაოდენობა.

სოციალური პოლიტიკა

ეკონომიკური ზრდა არის კარგი საშუალება სიღარიბის შესამცირებლად, სოციალური უზრუნველყოფის სისტემების გაფართოება კი, კიდევ უფრო უკეთესი საშუალებაა სიღარიბის წინააღმდეგ ბრძოლისთვის, რასაც შედარებითი ანალიზიც ადასტურებს. „სიღარიბე აშკარად იკლებს, იმატებს სოციალური დანახარჯები და მთლიანი შიდა პროდუქტის დონე“. ეს ასეც უნდა იყოს, თუმცა, საინტერესოა, რომ მთლიანი შიდა პროდუქტის ერთ სულ მოსახლეზე საშუალო მაჩვენებელსა და სიღარიბის ზღვარს შორის კავშირის ზომა საუკეთესო შემთხვევაში, მხოლოდ 0,35-ია, და 53%-ით დაბალია სიღარიბის ზღვარსა და სოციალური დანახარჯების კოეფიციენტს შორის „საუკეთესო“ რეგრესიის ხაზზე... რაც ნიშნავს იმას, რომ სიღარიბის აღმოფხვრა უფრო მეტად დაკავშირებულია ეროვნულ სოციალურ დანახარჯებთან, ვიდრე მთლიანი შიდა პროდუქტის დონეებთან. მიზეზებზე რომ არ ვიდაოთ, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ მთლიანი შიდა პროდუქტის გაზრდით, ხშირ შემთხვევაში, ალბათ, შესაძლებელია სიღარიბის შემცირება. უფრო მეტია ალბათობა იმისა, რომ სოციალური დანახარჯების გაზრდით შემცირდეს სიღარიბის მაჩვენებელი. ამგვარად, შემოთავაზებული არჩევანი გადასვლაზე დაფუძნებულ სიღარიბესა და ზრდაზე დაფუძნებულ სიღარიბის შემცირებას შორის შესაძლებელია ცრუ ალტერნატივა იყოს. ხელახალი გადანაწილების მექანიზმების გარეშე, როგორიცაა, სოციალური უზრუნველყოფის გადარიცხვები, ეკონომიკურმა განვითარებამ შეიძლება სიღარიბეზე შესამჩნევი გავლენა არ იქონიოს”.¹³

აქედან გამომდინარე, კავკასიის სახელმწიფოებმა უნდა გააფართოვონ სოციალური უზრუნველყოფის სისტემები (უმუშევრობის დაზღვევა, ჯანდაცვა, ოჯახის დახმარებები, პენსიები), რადგან ეს არის სიღარიბესთან ბრძოლის წარმატებული მიდგომა. არსებობს უამრავი ფაქტი იმის დასადასტურებლად, რომ ჯანდაცვის, განათლებისა და ნაღდი ფულის გადარიცხვის სისტემებს საკმაოდ პოზიტიური სოციალური გავლენა აქვს განვითარების საფეხურზე მყოფ ქვეყნებში. „სოციალური უზრუნველყოფა არ არის სოციალური ხარჯი, არამედ, ეს არის ინვესტიცია სიღარიბისა და სოციალურად დაუცველი ფენის ზრდის თავიდან ასაცილებლად, სოციალური თანხმობისა და მშვიდობის, გლობალური უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად… შესაბამისად, მთავარი საკითხი ის კი არ არის, რომ დაბალშემოსავლიან სახელმწიფოებს შეუძლიათ ჰქონდეთ სოციალური უზრუნველყოფის სისტემა, არამედ ის, შეუძლიათ თუ არა მათ, რომ არ ჰქონდეთ სოციალური უზრუნველყოფის სისტემა”.¹⁴

სოციალური დამფინგის თავიდან ასაცილებლად, საერთაშორისო ეკონომიკურ ურთიერთობებში კავკასიის სახელმწიფოებმა სასურველია გაითვალისწინონ ეკონომიკური და სოციალური განვითარების თავსებადობა (კორიდორული მოდელი). პროდუქტიულობაზე ორიენტირებულ სახელფასო პოლიტიკას მინიმალურ სახელფასო პოლიტიკასთან ერთად, შეუძლია შეამციროს სიღარიბე, ხელი შეუწყოს განვითარებას და უზრუნველყოს სამართლიანი პირობები საერთაშორისო კონკურენციაში.

მაკროეკონომიკური პოლიტიკა

ევროპის ეკონომიკური და სავალუტო კავშირისა და მსოფლიო ეკონომიკის კრიზისის მაგალითზე, აუცილებელია შემდეგი ასპექტების გათვალისწინება:

რეგიონალური ინტეგრაციის კუთხით, ძალზედ მნიშვნელოვანია იმის გათვალისწინება, რომ სასაქონლო ვაჭრობისა და მომსახურებების ლიბერალიზაცია, ერთიანი ევროპული ბაზრის პროექტის მსგავსად, შეიძლება გადაიზარდოს განვითარებასა და დასაქმებაში, თუმცა, ევროპული მაგალითი ასევე გვიჩვენებს, რომ საერთო ვალუტის შემოღება გარკვეულ წინაპირობებსაც საჭიროებს, ესენია:

დაბოლოს, ევროკავშირის პარტნიორ სახელმწიფოებს ძალზედ ბევრი რამის სწავლა შეუძლიათ მისი ძირითადი პროექტებიდან მიღებული გამოცდილებიდან („ერთიანი ევროპული ბაზარი“ და „ეკონომიკური და სავალუტო კავშირი“). გარდა ამისა, ბევრი რამ არის გასათვალისწინებელი ევროპის სოციალური უზრუნველყოფის სისტემების მაგალითიდანაც. განსაკუთრებით, ეს ეხება ევროპის ეკონომიკური და სავალუტო კავშირის შეცდომებს.

________________________

1. Dullien, Sebastian; Schwarzer, Daniela (2009): Fiskalpolitik im Euroraum: Reformbedarf und Reformoptionen, in: WSI-Mitteilungen, No. 9.

2. Bofinger, Peter (2009): Ist der Markt noch zu retten? Warum wir jetzt einen starken Staat brauchen. Berlin

3. Platzer, Hans-Wolfgang (2010): Europдisierung der Gewerkschaften. Internationale Politikanalyse, Friedrich Ebert Stiftung, February 2010, Berlin.
4. Fritsche, Ulrich (2009): Divergierende Lohn- und Inflationsentwicklungen im Euroraum: Ursachen und Folgen, in: WSI-Mitteilungen, No. 9.
5. Europдische Kommission (2009): Statistischer Anhang zu »Europдische Wirtschaft« Frьhjahr 2009, Luxemburg
6. Europдische Kommission (2009): Statistischer Anhang zu »Europдische Wirtschaft« Frьhjahr 2009, Luxemburg.

7. საერთაშორისო სავალუტო ფონდი (2009წ), მსოფლიოს ეკონომიკური მიმოხილვა, 2009 წ., კრიზისი და გამოჯანსაღება, ვაშინგტონი.

8. Commission of the European Communities (2009): Long-term sustainability of public finances for a recovering economy. Communication from the Commission to the European Parliament and the Council. SEC (2009) 1354. Brussels.

9. Busch, Klaus (1994): Europдische Integration und Tarifpolitik. Lohnpolitische Konsequenzen der Wirtschafts- und Wдhrungsunion. Cologne.

10. Schulten, Thorsten (2004): Solidarische Lohnpolitik in Europa. Zur Politischen Цkonomie der Gewerkschaften. Hamburg.

11. Verdi (2008): Einem sozialen Europa Zukunft geben. Manifest zur Europapolitik. Berlin.

12. Busch, Klaus (2005): Die Perspektiven des Europдischen Sozialmodells. Hans Bцckler Stiftung, Working Paper 92. Dьsseldorf.
Busch, Klaus (2009): Weltwirtschaftskrise und Wohlfahrtsstaat. Lцsungskonzepte zum Abbau цkonomischer und sozialer Ungleichgewichte in der Weltwirtschaft, in Europa und Deutschland. Internationale Politikanalyse, Friedrich Ebert Stiftung, November 2009.

13. Cichon, M. und Scholz, W. (2009): Social Security, Social Impact and Economic Performance: a Farewell to Three Famous Myths, in: Townsend, Peter (Hrsg.): Building De-cent Societies. Rethinking the Role of Social Security in Development: 80-98, New York.

14. Behrendt, Ch. und Hagemejer, K (2009): Can Low-Income Countries Afford Social Security?, in: Townsend, Peter (Hrsg.): Building Decent Societies. Rethinking the Role of Social Security in Development: 99-121, New York.

ბიორნ ჰაკერი
პოლიტიკურ მეცნიერებათა დოქტორი
პროექტის ოფიცერი, საერთაშორისო პოლიტიკის ანალიზის
დეპარტამენტი, ფრიდრიხ ებერტის ფონდი

შესავალი

ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში საბჭოთა ჰეგემონიის დასრულებამ, პოლიტიკურ და ეკონომიკურ ცვლილებებთან ერთად, სოციალური პოლიტიკის გატარებაზე პასუხისმგებელი საზოგადოებაც შეცვალა. ადრე სათანადოდ არ იყო შესწავლილი ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის იმ ათი სახელმწიფოს კეთილდღეობის სისტემები, რომლებიც 2004-2007 წლებში შეურთდნენ ევროკავშირს. საკმაოდ ხშირად, მათ სოციალური პოლიტიკის მოდელს მხოლოდ კეთილდღეობის ერთ, ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპულ ტიპს მიაწერდნენ.

მოცემულ ქვეთავში წარმოდგენილია ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ათი სახელმწიფოს კეთილდღეობის პოლიტიკის მსგავსებები და განსხვავებები. მთავარი აქცენტი კეთდება შემდეგ საკითხებზე: ხანდაზმულთა პენსიები, ჯანდაცვის უზრუნველყოფა და უმუშევართა სოციალური დაცვა. სოციალური პოლიტიკის ეს სამივე სფერო ინდივიდუალურადაა განხილული და წარმოდგენილია ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის კეთილდღეობის სისტემების შესაძლო კლასიფიკაცია დასავლური სტილის კეთილდღეობის არსებულ მოდელებში.

1.2.1. ხანდაზმულობის პენსია ცენტრალურ და
აღმოსავლეთ ევროპის სახელმწიფოებში

1989 წლამდე, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის სოციალისტური სახელმწიფოების საპენსიო სისტემები ერთმანეთს ძალიან ჰგავდა. საპენსიო სისტემაზე მთავარი პასუხისმგებლობა სახელმწიფოს ჰქონდა. სისტემა დაფუძნებული იყო სქემაზე „შემოსავლებიდან გადახდა“. ერთადერთი გამონაკლისი იყო პოლონეთი, სადაც პენსიაში გასვლის სტანდარტული ასაკი დასავლეთ ევროპის ქვეყნებში დადგენილ ასაკზე დაბალი იყო. 1990 წელს, ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში, საპენსიო ასაკი ქალებისათვის 58 და მამაკაცებისთვის 61 წლით განისაზღვრებოდა, მაშინ როცა, ევროპის თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის წევრ ქვეყნებში იგივე მაჩვენებელი 60 და 62 წელი (შესაბამისად) იყო¹. ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის 10 სახელმწიფოში რეალური საპენსიო ასაკი კიდევ უფრო დაბალია, რადგან სრული პენსიის მისაღებად საჭირო კვალიფიკაციის პერიოდი ამ ქვეყნების უმეტესობაში 20 და 25 წელია. ამავე დროს, პენსიაში ნაადრევად გასვლისთვის რამდენიმე შესაძლებლობა არსებობს. გარდა ამისა, ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების საპენსიო სისტემები, ადამიანთა კონკრეტული ჯგუფებისთვის, მათი საქმიანობის კატეგორიიდან და სოციალური მდგომარეობის სხვა ასპექტებიდან გამომდინარე, რამდენიმე სპეციალურ სქემასა და პრივილეგიას ითვალისწინებდა. საპენსიო პრივილეგიები უნდა ყოფილიყო ძალიან მაღალი, ჩანაცვლების კოეფიციენტი 100% და პენსია უნდა დარეგულირებულიყო მაღალ და დაბალ შემოსავლიან ფენებს შორის. ბენეფიციართა რაოდენობა აჭარბებდა ბიუჯეტში გადამხდელთა რაოდენობას, რაც ქმნიდა ფინანსურ შეუსაბამობას და სახელმწიფოს ბიუჯეტში ამის დაბალანსება შეუძლებელი იყო. პენსიები ვერ რეგულირდებოდა მზარდი ინფლაციის მაჩვენებლებთან მიმართებაში, რაც დაბალი პენსიების მიზეზი ხდებოდა და, შესაბამისად, სოციალური დაცვა მინიმალური იყო.² ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში გამონაკლისები მხოლოდ გარკვეულ ჯგუფებზე დაიშვებოდა. ამ ჯგუფების პრივილეგიები გამყარებული იყო პოლიტიკურად მოტივირებული სპეციალური კანონმდებლობით და დამოუკიდებელი საპენსიო სისტემებით.

განსხვავება რადიკალურ და ეტაპობრივ რეფორმას შორის

ცენტრალური დაგეგმვის მოდელიდან ბაზარზე ორიენტირებულ ეკონომიკაზე გადასვლამ ფატალური გავლენა იქონია საპენსიო სქემაზე „შემოსავლებიდან გადახდა“, ეს უკანასკნელი, რეალურ შენატანებსა და გამოყოფილ ბენეფიტებს შორის

დისპროპორციის გამო, ისედაც საკმაოდ შესუსტებული იყო. დამოკიდებული ადამიანების კოეფიციენტი ეკონომიკურ ტრანსფორმაციასთან დაკავშირებულმა კრიზისმა კიდევ უფრო გააუარესა. ტრანსფორმაციის პირველ ეტაპზე, ახალი მთავრობა საპენსიო სექტორში მზარდი ფინანსური პრობლემების წინაშე აღმოჩნდა. 1990-იანი წლების დასაწყისში, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის სახელმწიფოებში მრავალი რეფორმა განხორციელდა:

ოთხმოცდაათიანი წლების ბოლოდან, აღნიშნული რეფორმები საკმარისი არ აღმოჩნდა ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის 8 სახელმწიფოში, გარდა სლოვენიისა და ჩეხეთის რესპუბლიკისა, სადაც „შემოსავლებიდან გადახდის“ მოდელი მრავალსაფეხურიანი მოდელით (კაპიტალური დაფინანსებით) ჩაანაცვლეს (იხილეთ ცხრილი 1.2.1.). ბევრ სახელმწიფოში ორი ახალი საფეხურის განხორციელებას თან ახლდა პირველი საფეხურის („პენსიის გადახდა მიმდინარე შემოსავლებიდან“) მუდმივი ცვლილების პროცესი. გაუქმდა ძველი სოციალისტური დისტრიბუციული სისტემის ბევრი ელემენტი. ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის სახელმწიფოთა უმეტესობაში პენსიის მოცულობა სისტემის კოლექტიურ ბენეფიტებზე (განსაზღვრული ბენეფიტების სქემა) კი აღარ იყო დამოკიდებული, არამედ, ინდივიდუალურ შემოსავლებსა და სადაზღვევო ხარჯებზე (განსაზღვრული შენატანების სქემა). ქვეყნებს შორის მნიშვნელოვანი განსხვავებაა „შემოსავლებიდან გადახდის“ სქემაში შენატანებსა და დაფინანსებულ მოდელებს შორის.⁴

ცხრილი 1.2.1. სავალდებულო დაფინანსების
განხორციელების წელი საპენსიო სისტემებში

წყარო: Baum-Ceisig et al. 2008⁵

საპენსიო სქემის - „შემოსავლებიდან გადახდა“- რეფორმირება ყველაზე რადიკალურ ხასიათს პოლონეთსა და ლატვიაში ატარებდა. ფიქსირებული გადახდების სქემის პოლიტიკური მემკვიდრეობა გარდაქმნეს ეროვნული ფიქსირებული შენატანების სქემად, სადაც, ძირითადი აქცენტი შენატანებსა და მოგვიანებით გადახდილ ბენეფიტებს შორის ეკვივალენტურობის პრინციპებზე კეთდებოდა. ამ სისტემაში გამოყენებული წესები შეესაბამება ფიქსირებული ფინანსური შენატანების სქემებს (მეორე საფეხური).⁶ ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში პირველი სახელმწიფო, რომელმაც მრავალსაფეხურიანი საპენსიო მოდელი შემოიღო, იყო უნგრეთი (1998წ.). ყველა პირს, რომელიც ამ პერიოდიდან შეუერთდა შრომის ბაზარს, გააჩნია სავალდებულო „შემოსავლებიდან გადახდის“ მოდელი და ფიქსირებული, დაფინანსებული მოდელი (მეორე საფეხური). განსაზღვრულ ვითარებაში, უფრო ასაკოვან პირებს შეუძლიათ ნებაყოფლობით შეუერთდნენ მეორე მოდელს. საპენსიო სისტემების იგივე მოდელები მოქმედებს ბულგარეთში, ესტონეთში, ლატვიაში, პოლონეთსა და სლოვაკეთში. გარდა ამისა, სამუშაოს პირველად დაწყებისას, ფიქსირებული (დაფინანსებული) მოდელის ასარჩევად მთავარი კრიტერიუმი დაზღვეული პირის ასაკია. ფიქსირებულ მოდელში ჩართვა ნებაყოფლობითია ლიტვის ყველა მოქალაქისთვის, თუმცა, სქემაში ჩართვის შემდეგ, სქემიდან გამოსვლა დაუშვებელია.⁷ რუმინეთმა სავალდებულო ფიქსირებული გადახდების მოდელი 2000 წელს შემოიღო, მაგრამ დღემდე არ განუხორციელებია. ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის 8 სახელმწიფომ საპენსიო სისტემები სრულიად შეცვალა. მხოლოდ სლოვენია და ჩეხეთი არ გაჰყვა პრივატიზაციის ამ გზას და გაზარდა ხანდაზმულ ასაკთან დაკავშირებული რისკების ინდივიდუალიზაცია.⁸ ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ათივე სახელმწიფოში მოქმედებს ნებაყოფლობითი დაფინანსებული ხანდაზმულობის პენსიით უზრუნველყოფა.

პენსიების მდგრადობა და ადეკვატურობა
კვლავ რისკის წინაშეა

ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში განხორციელებული საპენსიო რეფორმები ნაკლებად იყო პასუხი ამ ქვეყნებში მოსალოდნელ დემოგრაფიულ პრობლემებზე. რეფორმირება უფრო მეტად რეაქცია იყო ტრანსფორმაციის პროცესის შედეგად შეცვლილ ეკონომიკურ პირობებზე. ერთი მხრივ, აშკარაა, რომ რადიკალურ რეფორმირებას პრივატიზაციასა და ხანდაზმულობასთან დაკავშირებული რისკების ინდივიდუალიზაციამდე მივყავართ, თუმცა, მეორე მხრივ, ზოგ ქვეყანაში გარკვეული სტატუსის მქონე მოქალაქეთა ჯგუფებისთვის გარკვეული პრივილეგიები არსებობს. ეს განსაკუთრებით თვალშისაცემია პოლონეთსა და რუმინეთში. ორივე ქვეყანაში ფერმერებისთვის კვლავაც არსებობს მნიშვნელოვანი დამოუკიდებელი საპენსიო სქემები, როგორც სოციალისტური სისტემის მემკვიდრეობა. ბალტიისპირეთის სახელმწიფოებსა და სლოვაკეთში საპენსიო რეფორმებმა მნიშვნელოვნად შეამცირა სახელმწიფო საპენსიო ხარჯები. საპენსიო დანახარჯები ამ ქვეყნების მთლიან შიდა პროდუქტში 6 და 7 პროცენტს შეადგენს და ევროპის ქვეყნების იმავე მაჩვენებელზე (10.2) გაცილებით დაბალია. ერთადერთი გამონაკლისია ლატვია, სადაც ჩანაცვლების წმინდა ღირებულება უთანაბრდება ბულგარეთისა და რუმინეთის მაჩვენებლებს. რუმინეთში პენსიონერები იღებენ საშუალო შემოსავლის 36%-ს, რაც მთელ ევროკავშირში ჩანაცვლების ყველაზე დაბალი ღირებულებაა. ეკონომიკური თვალსაზრისით, მაგ., უფრო მეტად განვითარებულ ესტონეთში, ჩანაცვლების კოეფიციენტი 41 პროცენტით მაღალია. პოლონეთში ხანდაზმულთა პენსიით უზრუნველყოფაზე დანახარჯები საშუალო შემოსავალზე მაღალია (მთლიანი შიდა პროდუქტის 11.6%), ასევე, მაღალია ჩანაცვლების კოეფიციენტიც (საშუალო ხელფასის 78%). მომავალში სიტუაცია რადიკალურად შეიცვლება. 2060 წლისთვის, საზოგადოების საპენსიო ხარჯები 8.8%-მდე შემცირდება, ხოლო ჩანაცვლების კოეფიციენტი საშუალო ხელფასის მხოლოდ 59% იქნება. გარდა ამისა, პოლონეთის რეფორმის ლიბერალური სტრატეგია აშკარად ითვალისწინებს ამ მაჩვენებლებს. ბევრი დასავლეთ ევროპული ქვეყნის მსგავსად, პროგნოზები ადასტურებს, რომ მთელ ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში, საზოგადოებაში ხანდაზმულ პირთა რაოდენობა საშუალოზე მაღალი იქნება (იხილეთ ცხრილი 1.2.2).

ცხრილი1.2.2. ხანდაზმულობის პენსიებთან დაკავშირებული
გათვლები ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში

წყარო: ISG 2009, EPC 2009, Eurostat 2010⁹
* მონაცემები EU-25-სთვის

ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის სახელმწიფოებში ტრანსფორმაციის პროცესის შედეგად, შეიქმნა საპენსიო რეფორმის ორი სხვადასხვა მოდელი: ეტაპობრივი რეფორმა (სლოვენია და ჩეხეთი) და ხანდაზმული მოსახლეობის საპენსიო უზრუნველყოფის რადიკალური შეცვლა ლიბერალური სტრატეგიით (ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის სხვა ქვეყნები). მონაცემები სავარაუდო პენსიების შესახებ სახელმწიფოებს განსხვავებულ ჯგუფებად ჰყოფს; ესტონეთი და ლიტვა ითვლებიან ხანდაზმულ მოქალაქეთა უზრუნველყოფის პიონერებად. 2046 წლისათვის, პოლონეთს, ლატვიას და ჩეხეთს იგივე გზა ექნებათ გავლილი. ამ ქვეყნებში სწრაფი ტემპით დაეცემა ჩანაცვლების კოეფიციენტები. ჯერ კიდევ ძნელია იმის თქმა, იქნება თუ არა ამ ქვეყნებში მასიური პრობლემები ასაკოვან ადამიანთა სიღარიბის კუთხით, თუმცა, დღესდღეობით, ბალტიის ქვეყნებში, 65 წელს გადაცილებული მოსახლეობის სიღარიბის თვალსაზრისით¹⁰, ევროპაში ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი ფიქსირდება. უნგრეთთან დაკავშირებული პრობლემებიც საკმაოდ უცნაურია. ლიბერალური საპენსიო რეფორმის (რომელმაც აშკარად დაანგრია ტრადიციული საპენსიო პოლიტიკა) მიუხედავად¹¹, ქვეყანაში სახელმწიფო საპენსიო დანახარჯები ევროკავშირის საშუალო მაჩვენებლებს უტოლდება. გათვლები გვიჩვენებს, რომ მკვეთრად გაუარესდება დამოკიდებულების კოეფიციენტის მაჩვენებელი და იგი, ჩანაცვლების კოეფიციენტთან ერთად, თითქმის 100 პროცენტს მიაღწევს. უნგრეთში შეიძლება ძალზედ სერიოზულმა ფინანსურმა პრობლემებმა იჩინოს თავი, ხოლო ესტონეთი, ლატვია და პოლონეთი, 2060 წლამდე, საპენსიო სისტემებზე სახელმწიფო დანახარჯებს შეამცირებენ; ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის სხვა ქვეყნებში კი, პირიქით, სახელმწიფო დანახარჯები გაიზრდება (იხილეთ ცხრილი 1.2.2).

1.2.2. ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ჯანდაცვის
სისტემები

1989 წლამდე, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ათივე სახელმწიფო, ჯანდაცვის სფეროს საბჭოთა მოდელთან დაკავშირებით, მსგავსი პრობლემების წინაშე იდგა. ჯანდაცვის სისტემა აგებული იყო სახელმწიფო მართვის ეკონომიკის მოთხოვნების შესაბამისად. ჯანმრთელობის დაცვა მხოლოდ ცენტრალური სტრუქტურების დაგეგმვით ხორციელდებოდა. ქვეყნის მოქალაქეებისთვის სამედიცინო მომსახურება სრულიად უფასო იყო. ჯანდაცვის სფერო ფინანსდებოდა ცენტრალური სახელმწიფო ბიუჯეტიდან და ძალიან მალე სისტემა ფინანსური პრობლემების წინაშე აღმოჩნდა. შედეგად, გაჩნდა მომლოდინეთა გრძელი რიგები, სამედიცინო აპარატურა დაძველდა ან დაიკარგა, დაიწყო არალეგალური გადახდები უკეთესი სამედიცინო მომსახურების მისაღებად და ა.შ.¹² ვიდრე ტრანსფორმაციის პერიოდში ფუნდამენტურად იცვლებოდა ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ჯანდაცვის სისტემების დაფინანსებისა და ორგანიზების სქემები, მაქსიმალურად შენარჩუნდა უნივერსალური დაფარვის პრინციპი. უფასო სამედიცინო მომსახურების მიღების უფლება ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების კანონმდებლობაშია განსაზღვრული.

რეფორმის დასავლური კონცეფციები და
არაადეკვატური ინფრასტრუქტურა

ქვეყნის მასშტაბით, სამედიცინო ინფრასტრუქტურის მოდერნიზების პროგრამის დაფინანსების უზრუნველსაყოფად, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებმა რეფორმები, პირველ რიგში, ჯანდაცვის სისტემების საშემოსავლო სფეროში გაატარეს (1990-იან წლები). ჯანდაცვის სფეროს დაფინანსების სისტემის ახალ პრინციპს ეწოდებოდა ბისმარკის სავალდებულო დაზღვევა, რომელიც დამსაქმებლებისა და დასაქმებულ პირთა შენატანებს ეფუძნებოდა (იხილეთ ცხრილი 1.2.3). ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის სახელმწიფოების ჯანდაცვის სექტორის შემოსავლებში ჯანმრთელობის დაზღვევის შენატანების წილი მაღალი არ არის. პირიქით, ზოგადი შემოსავლები იყოფა სახელმწიფო დაზღვევის შენატანებად, საგადასახადო შემოსავლებად, დამატებითი დაზღვევის პრემიებად, ოფიციალურ და არაფორმალურ, მოსახლეობის ჯიბიდან გადახდილ თანხებად. დაფინანსების აღნიშნული კაპიტალური წყაროების თვალსაზრისით, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში მნიშვნელოვანი განსხვავებაა. მაგ., ბულგარეთში გადასახადების შემოსავლების წილი 69.2 პროცენტია, ხოლო ჩეხეთში სოციალური უზრუნველყოფის დაზღვევის შენატანები - 81.5%.¹³ ჯანმრთელობის დაცვა ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ათივე სახელმწიფოში უნივერსალურ საფუძველზე ხდება და დამოკიდებულია მოქალაქეობაზე, საცხოვრებელ და სამუშაო ადგილებზე. გამომდინარე იქიდან, რომ პასიური მოსახლეობის შენატანებს აფინანსებს სახელმწიფო, გავრცელებულია მოსახლეობის 90 და 100 პროცენტიანი დაფარვის მაჩვენებლები.

ცხრილი 1.2.3. ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის
ქვეყნების ჯანდაცვის სისტემებში ბისმარკის ჯანმრთელობის
დაზღვევის სისტემაზე გადასვლის წელი

წყარო: Baum-Ceisig et al. 2008

დასავლეთ ევროპელ მეზობლებთან შედარებით, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების დაბალი ეკონომიკური წარმოება და საბიუჯეტო შენატანებთან დაკავშირებული პრობლემები, ასევე, კორუფცია და ორგანიზაციული სირთულეები გახდა ფინანსური შემოსავლების შეზღუდვის მიზეზი. შედეგად, შეუძლებელი იყო სამედიცინო ინფრასტრუქტურის უფრო სრულყოფილი მოდერნიზება ან სახელმწიფო გარანტიით სამედიცინო მომსახურების უზრუნველყოფა. აქედან გამომდინარე, ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში, ეორე რეფორმის ფარგლებში, შეიცვალა ჯანდაცვის სისტემების ხარჯვითი მხარე. ცვლილება გულისხმობდა:

ზემოთ ხსენებული თანამედროვე ეფექტური სტრუქტურების დაკვირვებით შესწავლა გვიჩვენებს, რომ ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში, დასავლეთ ევროპასთან შედარებით, საკმაოდ განსხვავებული ვითარებაა. პრობლემური, ძირითადად, მაინც ჯანდაცვის სექტორის საბაზისო ინფრასტრუქტურაა. აღნიშნული ფინანსური პრობლემები ასე მოკლე დროში ვერ გადაიჭრება. 1990 წლების დასაწყისთან შედარებით, პროგრესი აშკარად სახეზეა. მაგ., შემცირდა საავადმყოფოებში საწოლების რაოდენობა და ამავე პერიოდში შესაძლებელი იყო ზოგადი სპეციალიზაციის პრაქტიკოსი ექიმების რიცხვის გაზრდაც.

ჯერ კიდევ არ არის გადაჭრილი უფრო სპეციფიკური პრობლემები. ჯანმრთელობის დაზღვევის ავტონომიამ შექმნა მნიშვნელოვანი გართულებები ფინანსური რესურსების გამოყოფის კუთხით. 2003 წელს, პოლონეთში განხორციელდა 17 ავტონომიური ჯანმრთელობის დაზღვევის (რომელიც 1999 წელს, ჯანმრთელობის დაზღვევის ერთიანი ფონდის დაქვემდებარებაში შეიქმნა) დეცენტრალიზაცია¹⁴. საბჭოთა ჯანდაცვის სისტემის სოციალისტური მემკვიდრეობა მკაფიოდ ჩანს, ერთი მხრივ, დაზღვევის პროვაიდერთა და, მეორე მხრივ, ექიმებისა და პაციენტების მაგალითზე. პაციენტებს კომუნისტურ პერიოდში პირდაპირ საავადმყოფოში მკურნალობდნენ. უზარმაზარი საავადმყოფოების მომარაგება მომსახურების ხარისხის ხარჯზე ხდებოდა. ძალიან რთულია შეცვალო მყარად გამჯდარი ტრადიციები და დაარწმუნო ადამიანი, რომ ჯანმრთელობის პრობლემას ზოგადი პრაქტიკის ექიმიც მოუგვარებს და სულაც არ არის საჭირო საავადმყოფოში წასვლა.

პრივატიზაცია უნივერსალური ჯანდაცვის სანაცვლოდ

ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნები არასოდეს იჩენდნენ სიფრთხილეს ჯანდაცვის სისტემებში კერძო ელემენტების დანერგვისას. ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის 10 სახელმწიფოში კერძო დაფინანსების წილი, დაახლოებით, 29%-ია და ეს მაჩვენებელი მზარდ ტენდენციას ავლენს (იხილეთ ცხრილი 1.2.4). ეს ფაქტი კერძო სადაზღვევო ბაზრის სიდიდეს კი არ უკავშირდება, არამედ, ტარიფების ზრდასა და სამედიცინო მომსახურებებისთვის მოსახლეობის ჯიბიდან გადახდილ თანხებს. ბულგარეთში, ესტონეთში, სლოვაკეთსა და სლოვენიაში პაციენტები ზოგადი პრაქტიკის ექიმის ხშირი მონახულების ან საავადმყოფოში დარჩენისთვის სავალდებულო ტარიფს იხდიან. ათივე სახელმწიფოში პაციენტები რეცეპტით გამოწერილ მედიკამენტებს თანადაფინანსებით იძენენ. განსხვავებულია ტარიფები და ჰონორარები. ძალიან ბევრი ქვეყანა, კორუფციასთან ბრძოლის მიზნით, ზრდის მოსახლეობის ჯიბიდან გადასახდელ თანხებს¹⁵. გარდა ამისა, ბევრ ქვეყანაში ჯანდაცვის სფეროს მთლიანი დანახარჯების მნიშვნელოვანი წილი მოსახლეობის ჯიბიდან გადახდილი არაფორმალური გადასახადებისგანაც შედგება. ეს არის ისტორიული ტენდენცია. ამ გადასახადების არსებობის ერთ-ერთი მიზეზი ექიმებისა და სამედიცინო პერსონალის დაბალი ხელფასებია.¹⁶

ინდივიდუალური პასუხისმგებლობების გაზრდა პაციენტების მიერ გადახდილი თანხების საშუალებით, როგორც ჩანს, ჯანდაცვის სექტორში ხარჯების შემცირების ყველაზე ეფექტური გამოსავალია. პაციენტის მიერ მომსახურების ღირებულების პირდაპირ გადახდა, პოლიტიკოსებისთვისაც საკმაოდ კომფორტული პარამეტრია იმისათვის, რომ ნელ-ნელა შეამცირონ ულიმიტო სამედიცინო მომსახურება უფრო მცირე სახელმწიფო გარანტიის უფასო პაკეტზე. ინდივიდუალიზაციის ამ მზარდი რისკის უკან, აშკარად დგას კერძო უზრუნველყოფის სისტემების შექმნის საჭიროება. ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების უმეტესობაში, ჯანდაცვის დანახარჯების მთლიან მოცულობაში, ჯიბიდან გადახდილი თანხები 20%-ზე მეტს შეადგენს, მაშინ როცა, ევროკავშირის სახელმწიფოებში ეს მაჩვენებელი 15%-ია. ამ ტიპის თვითდაფინანსების მოდელი ძირეულად ცვლის ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების ზოგად უნივერსალურ პრინციპს (იხილეთ ცხრილი 1.2.4), როგორიცაა, მაგ., ღარიბი მოსახლეობის მნიშვნელოვნად მაღალი მაჩვენებელი. ღარიბი მოსახლეობა ნელ-ნელა ჯანდაცვის მომსახურების გარეშე რჩება. ოფიციალურად, კერძო დაზღვევა ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში ფართოდ გავრცელებული არაა, გამონაკლისია პოლონეთი და სლოვაკეთი, სადაც ეს ალტერნატივა არსებობს იმ პაციენტებისთვის, რომლებიც არ არიან დაზღვეულნი სავალდებულო სახელმწიფო სისტემით. ქვეყნების მთავრობები ორმაგი ჯანდაცვის სისტემების წარმოშობის წინააღმდეგ გამოდიან. ასეთი სისტემა არსებობს გერმანიაში, სადაც შეინარჩუნეს სახელმწიფო დაზღვევის უნივერსალური სისტემა. გარდა ამისა, ათივე სახელმწიფოში მოქმედებს დამატებითი კერძო ჯანმრთელობის დაზღვევა, თუმცა, მათი წილი საერთო დანახარჯებში მინიმალურია (0.1-2%), გამონაკლისია სლოვენია (12%) და ლატვია (3-4%). მიუხედავად იმისა, რომ საერთო სადაზღვევო სისტემაში (იგი ვერ ანაცვლებს სახელმწიფო დაზღვევას) კერძო ჯანმრთელობის დაზღვევა უფრო მეტად დამხმარე როლს ასრულებს, მთელ რეგიონში მისი მასშტაბები მაინც საკმაოდ სწრაფად იზრდება.¹⁷ კერძო დაზღვევის განვითარებას შეიძლება ხელი შეუწყოს დასაქმების გაზრდამაც¹⁸. შემოსავლებისა და გასავლების სფეროში განხორციელებულმა რეფორმებმა საგრძნობლად შეარყია უნივერსალური ჯანდაცვის პრინციპი, რის გამოც, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში დაიწყო პოლიტიკური განხილვები იმასთან დაკავშირებით, ხომ არ ჯობდა მემკვიდრეობით მიღებული საყოველთაო დაზღვევის სისტემის მოშლა. დღესდღეობით, ამ სახელმწიფოებში ჯერ კიდევ მიმდინარეობს დისკუსია, შეინარჩუნონ თუ არა მოსახლეობის ძლიერი გავლენა ჯანდაცვის სექტორზე თანაბარი ბენეფიტების უზრუნველყოფის საშუალებით, თუ განავითარონ ორკლასიანი ჯანდაცვის სისტემა, სადაც სახელმწიფოს შედარებით ნაკლები კონტროლი ექნება. პრინციპში, სამედიცინო მომსახურებისთვის არაფორმალურად გადახდილი თანხების გამო, უკვე დაიწყეს ორსაფეხურიან სამედიცინო მომსახურებებზე გადასვლა. მოსახლეობის ჯიბიდან გადახდილ ოფიციალურ თანხებთან დაკავშირებული რისკი გახდა საფუძველი ორეტაპიანი სადაზღვევო ბაზრის განვითარებისთვის და უნივერსალური ჯანდაცვა ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში სულ უფრო მიუწვდომელი გახდა¹⁹.

ცხრილი 1.2.4. ჯანდაცვის ხარჯები და სიცოცხლის
ხანგრძლივობა ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის
ქვეყნებში (2005 წ.)

წყარო: ჯანმრთელობის დაცვის მსოფლიო ორგანიზაცია, 2010 წ.²⁰

სლოვენიასა და ჩეხეთის რესპუბლიკაში ჯანდაცვის სისტემების განვითარების ისტორია აშკარად მიუთითებს იმ ფაქტზე, რომ არსებობს ინდივიდუალიზაციის მზარდი რისკი და რომ პრივატიზაცია გარდაუვალია. ორივე სახელმწიფოში თერაპევტები საკმაოდ მაღალ ანაზღაურებას იღებენ. შესაბამისად, ქვეყანაში არ ხდება არაოფიციალური თანხების აღება. რაც შეეხება ოფიციალურ გადასახადებს, ისინი შედარებით დაბალია (ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში ყველაზე დაბალი). თითოეულ სახელმწიფოში მათი წილი ჯანდაცვის სფეროს საერთო დანახარჯებში 10 პროცენტსაც არ აჭარბებს. ამ დამატებითი თანხების დასაფარად, სლოვენიამ შექმნა ჯანმრთელობის დამატებითი დაზღვევა, რომელსაც მოსახლეობის 94 პროცენტი იყენებს.²¹ უფრო მეტიც, ორივე სახელმწიფოში სიცოცხლის ხანგრძლივობის საუკეთესო და ჩვილ ბავშვთა სიკვდილიანობის შემცირებული მაჩვენებლები ფიქსირდება. ჯანდაცვის კრიტერიუმების მიხედვით, ამ ქვეყნებში გენდერული უთანასწორობაც მაღალია.²² ეკონომიკური განვითარების სწრაფი მაჩვენებელი მნიშვნელოვანი წინაპირობაა, რათა სლოვენიასა და ჩეხეთში ჯანდაცვის სფეროს დანახარჯის მოცულობა ერთ სულ მოსახლეზე გაუთანაბრდეს დასავლელ მეზობლებს და გაცილებით გადაუსწროს ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების ჯგუფს (იხილეთ ცხრილი 1.2.4). საპირისპირო ვითარებაა ეკონომიკური განვითარებით შედარებით დაბლა მდგომ სახელმწიფოებში, როგორიცაა ბულგარეთი, რუმინეთი და ბალტიის ქვეყნები. აქ ჯანმრთელობის დაცვის ღირებულება ერთ სულ მოსახლეზე ძალიან დაბალია და ჯანმრთელობის ინდიკატორებიც მუდმივად უარყოფითია.²³

1.2.3. უმუშევრობის დაზღვევა ცენტრალურ და
აღმოსავლეთ ევროპის სახელმწიფოებში

1990-იან წლებში, სახელმწიფოს მიერ მართული ეკონომიკიდან საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლამ წარმოების მნიშვნელოვნად შემცირება გამოიწვია, რასაც თან ახლდა უმუშევრობის მაჩვენებლების სწრაფი ზრდა. კომუნისტურ პერიოდში უმუშევრობა პრობლემას არ წარმოადგენდა, თუმცა, 1989 წლიდან, მზარდი სოციალური რისკების წინააღმდეგ, ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებს ახალი სისტემების განხორციელება მოუხდათ. ახალი მთავრობები ძირითად ორიენტაციას აკეთებდნენ დასავლური ტიპის უმუშევრობის დაზღვევის სისტემებზე, რომლებიც გამიზნული იყო ხელფასების დროებით ჩანაცვლებაზე იმ შემთხვევაში, როცა ადამიანი სამუშაოს კარგავდა. ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ნახევარზე მეტ ქვეყანაში უმუშევრობის დაზღვევა მხოლოდ დამსაქმებლებისა და დასაქმებულთა შენატანებიდან ფინანსდება. შერეული დაფინანსების მოდელს იყენებენ ლატვიაში, ლიტვაში, პოლონეთში, სლოვაკეთში, სლოვენიასა და რუმინეთში. აღნიშნულ მოდელში სახელმწიფოს წილიცაა. სლოვენიის მოდელის დაფინანსება თითქმის მთლიანად სახელმწიფო ბიუჯეტიდან ხდება (90%).

ბენეფიტების შემცირების ხარჯზე ახალ ეკონომიკურ რეალობაზე მორგება

თავდაპირველად უმუშევრობის დაზღვევის სისტემამ სადაზღვევო სისტემები და სახელმწიფო ბიუჯეტები უმძიმეს მდგომარეობაში ჩააგდო. 1990-იან წლებში, მნიშვნელოვნად გაიზარდა უმუშევრობის მაჩვენებლები, რის შედეგადაც, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნები იძულებული გახდნენ ბენეფიტები შეემცირებინათ. ამგვარად:

მაგალითისთვის, პოლონეთში უმუშევრობის შემწეობის მისაღებად არ იყო დაწესებული რაიმე შეზღუდვები. დღესდღეობით, უმუშევარმა ადამიანმა უნდა დაამტკიცოს, რომ სამსახურის დაკარგვამდე 18 თვით ადრე, მინიმუმ ერთი წელი იყო დასაქმებული. უნგრეთში სამუშაო სტაჟის პერიოდი 48 თვიდან 9 თვემდე შემცირდა. იგივე მოხდა სლოვაკეთში, სადაც იგივე მაჩვენებელი 36-დან 6 თვეზე ჩამოვიდა. ჩეხეთში, 1990-იანი წლების დასაწყისში, უმუშევარი ადამიანები მათი უმუშევრობის პირველ სამ თვეში იღებენ ხელფასის 60%-ს და შემდეგ, ექვსი თვის განმავლობაში, 50%-ს. დღესდღეობით, ჩანაცვლების მაჩვენებლები, დაახლოებით, 50 და 45%-ს (შესაბამისად) შეადგენს. 2005 წელს, რუმინეთში უმუშევრობის დაზღვევის სფეროს დამფინანსებელი დამსაქმებლების შენატანების წილი 5%-დან 2,5%-მდე დაეცა, ხოლო დღეს 2%-ია.²⁴

უმუშევრობის შემწეობის მისაღებად საჭირო კრიტერიუმები სხვადასხვა ქვეყანაში განსხვავებულია. მაგ., სლოვაკეთში შემწეობის მიღების კანდიდატმა უნდა დაამტკიცოს, რომ ბოლო ოთხი წლის განმავლობაში დასაქმებული იყო და სულ მცირე 36 თვე იხდიდა დაზღვევის გადასახადს. რუმინეთში უმუშევარ პირს, სამუშაოს დაკარგვამდე, სულ მცირე, 6 თვიდან ერთ წლამდე უნდა ჰქონდეს ნამუშევარი. ასევე, განსხვავებულია უმუშევრობის შემწეობის მისაღებად საჭირო სამუშაო სტაჟის ხანგრძლივობა - იგი გამოითვლება შემოსავლის წლების, ინდივიდუალური შენატანების პერიოდის კრიტერიუმების მიხედვით. პოლონეთში უმუშევრობის რეგიონალური დონე წარმოადგენს დამატებით კრიტერიუმს სამუშაო სტაჟის დასადგენად. ლატვიაში, უნგრეთსა და სლოვაკეთში დაგროვილი სამუშაო სტაჟის ხანგრძლივობა ფიქსირებულია. ჩანაცვლების კოეფიციენტი, ჩვეულებრივ, განისაზღვრება, როგორც ინდივიდუალური შემოსავლების პროცენტული წილი სამუშაოს დაკარგვამდე გარკვეული დროის განმავლობაში.²⁵ ოთხ სახელმწიფოში სხვადასხვა წესი მოქმედებს: პოლონეთში უმუშევრობის თანხა ფიქსირებულია - 132 ევრო. ამას ემატება გარკვეული ოდენობა კვალიფიკაციის პერიოდიდან გამომდინარე. ასევე, ლიტვაში, უმუშევრობის შემწეობა, დღესდღეობით, ფიქსირებულია - 59 ევრო და მოქმედებს საკმაოდ რთულად გამოსათვლელი ინდივიდუალური და საშუალო შემოსავლის კოეფიციენტი. საშუალო ხელფასი რუმინეთში უმუშევრობის შემწეობის განსაზღვრის ძირითადი პარამეტრია, მინიმალური ხელფასის 75 პროცენტიანი წილი არის უმუშევრობის შემწეობის ძირითადი ნაწილი და მას ემატება ინდივიდუალური შემოსავლის 10%. მინიმალურ ხელფასს ასევე იყენებენ უმუშევრობის დაზღვევის უნგრულ სისტემაშიც.

აშკარაა, რომ უმუშევრობის შემწეობის შემთხვევაში, ხელფასის ჩანაცვლების კოეფიციენტი ძალიან დაბალია ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების უმეტესობაში. გარდა ამისა, შემწეობის მისაღებად მრავალი შეზღუდვა და წინაპირობა არსებობს. უმუშევრობის შემწეობა არ არის სტატუსის შენარჩუნების ინსტრუმენტი. იგი არის გარანტირებული საბაზისო შემოსავალი გარკვეული პერიოდის განმავლობაში. რიგ ქვეყნებში, როგორიცაა ჩეხეთი, ესტონეთი, უნგრეთი და სლოვენია, მნიშვნელოვნად ამცირებენ უმუშევრობის პერიოდის შემწეობებს. რუმინეთსა და პოლონეთში გაიზარდა ჩანაცვლების კოეფიციენტი და იგი დამოკიდებულია დასაქმების ან დაზღვევის ხანგრძლივობაზე. ლატვიაში ორივე მიმართულებას იყენებენ: შემწეობის ოდენობა იზრდება იმის მიხედვით, რაც უფრო მეტი სადაზღვევო შენატანი აქვს უმუშევარ პირს გაკეთებული და მცირდება, თუ უმუშევრობა ხანგრძლივად გრძელდება. მხოლოდ ესტონეთში, უნგრეთსა და სლოვენიაში იღებს მცირე ფინანსურ დახმარებას უმუშევარი პირი უმუშევრობის შემწეობის მიღების ვადების ამოწურვის შემდეგ. ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ყველა დანარჩენ სახელმწიფოში უმუშევრების გადამისამართება ხდება სოციალური დახმარების სისტემაში.²⁶

უმუშევრობის სოციალური გადანაწილება

1990-იანი წლების შუა პერიოდიდან, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში ეკონომიკის განვითარების მაჩვენებლები მკვეთრად გაიზარდა, რამაც, ტრანსფორმაციის პროცესის პირველ პერიოდში, ხელი შეუწყო უმუშევრობის მაჩვენებლების შემცირებას. უმუშევრობის პრობლემა კვლავ აქტუალური გახდა გლობალური ეკონომიკური კრიზისის პერიოდში და დღესაც საკმაოდ მაღალია: ესტონეთში(13.8%), ლატვიაში (17.1%), ლიტვაში (13.7%) და სლოვენიაში (12%). რაც შეეხება, ევროკავშირის სხვა ქვეყნებს, აქ უმუშევრობის საშუალო მაჩვენებელი 8.9%-ია. უფრო მეტიც, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში პიკს აღწევს ახალგაზრდების უმუშევრობისა და უმუშევრობის ხანგრძლივობის მაჩვენებელი. ჩეხეთისა და სლოვენიის გარდა, ყველა სხვა სახელმწიფოში აქტიურობის დაბალი მაჩვენებელი ფიქსირდება და მთლიანი მოსახლეობის 60%-ს შეადგენს (იხილეთ ცხრილი 1.2.5). ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში უმუშევრობას თან ახლავს საზოგადოებაში ძალზედ არათანაბარი გადანაწილება რეგიონების მიხედვით. სოფლებში უმუშევრობის მაჩვენებელი უფრო მაღალია, ვიდრე ქალაქებში. ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში, უმუშევრობის მაჩვენებლების მიხედვით, აღმოსავლეთ და დასავლეთ ნაწილებიც კი განსხვავდება - აღმოსავლეთ ნაწილში უმუშევრობის მაჩვენებელი უფრო მაღალია. რუმინეთში უმუშევრობის შესახებ მონაცემები ფრთხილ შესწავლას საჭიროებს. ქვეყანაში ჯერ კიდევ შენარჩუნებულია ე.წ. „შავი ეკონომიკა“ და სოფლის მეურნეობა, რაც საკმაოდ იშვიათია ევროკავშირის სხვა ქვეყნებში. ამ ორ სფეროში დაახლოებით 5 მილიონი ადამიანია დასაქმებული. თუ გავითვალისწინებთ, რომ რუმინეთში დასაქმებული მოსახლეობა ჯამში 9.8 მილიონს შეადგენს, მაშინ ეს ციფრები აშკარად შეცვლის შრომის ბაზრის მაჩვენებლებს²⁷.

ბოლო წლებში, ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ყველა ქვეყანაში შრომის ბაზრის პოლიტიკის განხორციელება და გააქტიურება შეიმჩნევა, რაც ნიშნავს, რომ უმუშევრობის პასიური ბენეფიტების ნაცვლად, მთავრობები დასაქმების პოლიტიკაზე აკეთებენ აქცენტს. შრომის ბაზრის ეს ახალი პროგრამები ჯერ კიდევ ჩასახვის ფაზაშია და მათთვის გამოყოფილი ფინანსური რესურსები ხსენებადაც არ ღირს დასავლეთ ევროპის ქვეყნების თანხებთან შედარებით. საკმაოდ ხშირად, ეს რესურსები მიზნობრივ ჯგუფებთანაც არ ხვდება, ანუ მათთან, ვინც შეიძლებოდა ჩართულიყო შრომის ბაზარზე. პირიქით, ისინი უმეტესად საუკეთესო კვალიფიკაციის მქონე ადამიანებისათვს დამატებითი შემოსავლის წყაროს წარმოადგენს.

ცხრილი 1.2.5. შრომის ბაზრის მონაცემები, ცენტრალური და
აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნები, 2009 წ.

წყარო: Eurostat 2010
* უმუშევრობის 12 და მეტი თვე

1.2.4. ძირითადი მიგნებები და დასკვნები

სოციალური უზრუნველყოფის ცენტრალურ სისტემებში ტრანსფორმაციის პროცესის დროს განვითარებულმა მოვლენებმა გარკვეული გავლენა იქონია ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების კეთილდღეობის სფეროს რეგულირებაზე. სოციალური მოდელები და რეგულირების სისტემები ევროკავშირის 10 სახელმწიფოს შორის აშკარად ადასტურებს პოსტსოციალისტური კეთილდღეობის სისტემის არსებობას. დაახლოებით 1989 წლამდე, ბისმარკის სოციალურ დაზღვევაზე გადასვლის პროცესი მიმდინარეობდა. ბისმარკის მოდელი გახდა ხანდაზმულთა დაცვის, ჯანდაცვის უზრუნველყოფისა და უმუშევართა დაცვის სფეროს რეგულირების მთავარი პრინციპი. ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების რეფორმები, ტრანსფორმაციის შემდეგ წლებში, სხვადასხვაგვარად განხორციელდა.

ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების უმეტესობაში, საპენსიო სექტორი ორად გაიყო. ერთი მხრივ, გაიზარდა ინდივიდუალიზაციის რისკი დისტრიბუციული ელემენტების გაუქმების და სავალდებულო კერძო დაზღვევის სისტემის შემოღების გამო, მეორე მხრივ, სლოვენიასა და ჩეხეთის რესპუბლიკაში, თანმიმდევრული რეფორმების საშუალებით, წარმატებით განხორციელდა საპენსიო სისტემების ადაპტირება ახალ სოციალურ-ეკონომიკურ გარემოსთან. ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში მიმართულებებს შორის ასეთი რადიკალური სხვაობა დაკავშირებულია თანმიმდევრული რეფორმების არასაკმარის რაოდენობასთან, პენსიაში ნაადრევად გასვლის არასწორ პოლიტიკასთან (რაც იყო რეაქცია მასიურ უმუშევრობაზე), მუდმივი პრივილეგიების უზრუნველყოფასთან გარკვეული სტატუსისა და საქმიანობის ჯგუფებისათვის, ასევე, ცივი ომის ბოლოს გავრცელებულ, ბაზარზე ორიენტირებულ იდეოლოგიურ მოდელთან. არსებულ პოლიტიკურ პირობებში, პენსიებზე გაკეთებული პროგნოზების თანახმად, რადიკალი რეფორმატორები ხანდაზმულების უზრუნველყოფის სისტემების გასავითარებლად სხვადასხვა გზას ირჩევენ, მაგ., კლასიკური ლიბერალური კეთილდღეობის პოლიტიკის ერთ-ერთი ქვეყანაა დიდი ბრიტანეთი. სახელმწიფო მოდელი „შემოსავლებიდან გადახდა“ ნელ-ნელა იცვლება უფრო საბაზისო დაცვის სისტემით და ხანდაზმული ასაკის მქონე პირთა დაცვა უკვე ინდივიდუალურ და კერძო საფუძველზე განხორციელდება. ზოგიერთი სახელმწიფო ხანდაზმულ პირთა სიღარიბის მასიური პრობლემის წინაშე დგას. სიღარიბის პრევენციის ძალისხმევა გრძელვადიან პერსპექტივაში შეცვლის ცხოვრების სტანდარტების პრინციპს. სლოვენიისა და ჩეხეთის საპენსიო სისტემებში, რომელთაც ხშირად მოიხსენიებენ, როგორც „მდგრად“ სისტემებს, ხანდაზმული ასაკის პირთა დამოკიდებულების კოეფიციენტი მკვეთრად გაიზრდება და საშუალოზე მაღალ ნიშნულს მიაღწევს. ორივე სახელმწიფო ისეთი მსგავსი სირთულეების წინაშეა, როგორიც, მაგალითად, კეთილდღეობის კონსერვატიული პოლიტიკის ქვეყნებშია დაფიქსირებული; ეს ქვეყნებია გერმანია და საფრანგეთი.

უმუშევრობის დაზღვევის სისტემების განვითარება მეტ-ნაკლებად მსგავს ტენდენციებს ავლენს ცენტრალურ, აღმოსავლეთ და დასავლეთ ევროპის ქვეყნებში. გამომდინარე იქიდან, რომ სისტემები უნდა შექმნილიყო მასიური უმუშევრობის პრობლემის მოსაგვარებლად, ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში ხელფასის კოეფიციენტის ოდენობა მნიშვნელოვნად შეამცირეს და შემწეობის მისაღებად საჭირო კრიტერიუმები გაამკაცრეს (1990-იანი წლების დასაწყისში). მიუხედავად იმისა, რომ უმუშევრობის შემწეობა ყოველთვის დაბალი იყო, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებს მოუხდათ უმუშევრობის შემწეობის მისაღებად საჭირო პირობების გამკაცრება, შემწეობის მიღების ვადებისა და ჩანაცვლების კოეფიციენტის შემცირება. მოუქნელ შრომის ბაზრებზე აღნიშნული ღონისძიებები გახდა მთავარი შემაფერხებელი ფაქტორი ეკონომიკური განვითარებისა და ახალი სამუშაო ადგილების შესაქმნელად.²⁸. ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში უმუშევრობის დაზღვევის სისტემებში შემწეობების შემცირება და პასიური შრომის ბაზრიდან აქტიურ ბაზარზე გადასვლის ტენდენცია, დასავლეთის სახელმწიფოების რეფორმის სტრატეგიის, ევროპის დასაქმებისა და ლისაბონის სტრატეგიების მსგავსია. ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების უმეტესობაში, ჩანაცვლების კოეფიციენტი დაბალია და გარკვეულ პოლიტიკურ მიმართულებებზეა დამოკიდებული, რის გამოც ის ხშირად აღმოჩნდება ხოლმე ზოგადი სტატუსის მიღმა.

წინამდებარე დოკუმენტში განხილულ სექტორთა შორის, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების ჯანდაცვის სისტემები ჯერ კიდევ სოციალისტური პერიოდისაგან მიღებული მემკვიდრეობის ელემენტებს შეიცავს. ბისმარკის დაზღვევის მოდელის შემოღებისა და ეტაპობრივი რეფორმების წყალობით, ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში საფუძველი ჩაეყარა თანამედროვე ჯანდაცვის სისტემებს, რომელსაც შეეძლო ყველა მოქალაქისთვის მაღალი ხარისხის მომსახურების მიწოდება, თუმცა, სამწუხაროდ, ასე არ მოხდა, რაც მეტნაკლებად იმის ბრალიცაა, რომ საბჭოთა ჯანდაცვის მოდელის რეორგანიზაცია და თანამედროვე, დასავლურ სტანდარტებზე მორგება ძალზედ დიდ რესურსებს მოითხოვდა და ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების დაბალი ეკონომიკური განვითარება ამის საშუალებას არ იძლეოდა. ამით აიხსნება რიგი სახელმწიფოების მოსახლეობის ჯანმრთელობის საშუალოზე დაბალი მდგომარეობა, ექიმების მომსახურების დაბალი ანაზღაურება, სამედიცინო ინფრასტუქტურის სიმცირე და ჯერ კიდევ მყარად გამჯდარი არაფორმალური გადახდების მოცულობა. ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის არც ერთ სახელმწიფოს არ სურს ჯანდაცვის უზრუნველყოფის მემკვიდრეობით მიღებულ უნივერსალურ პრინციპზე უარის თქმა. გარდა ამისა, იზრდება შეზღუდვები იმ მომსახურებებთან დაკავშირებით, რომლებიც ოფიციალურად უფასოა, ხოლო მოსახლეობის ჯიბიდან ოფიციალურად გადახდილი თანხების მოცულობა მატულობს, რათა ოფიციალური გადახდები ჯანდაცვის სფეროს მნიშვნელოვანი დაფინანსების წყარო გახდეს. სლოვენიასა და ჩეხეთის რესპუბლიკაში, საპენსიო სისტემების რეფორმების დიზაინთან დაკავშირებით, შედარებით განსხვავებული ვითარებაა. მათი საკმაოდ პოზიტიური ეკონომიკური განვითარება საშუალებას იძლევა, მეტი სახელმწიფო ინვესტიცია ჩაიდოს ჯანდაცვის სექტორის მოდერნიზაციაში. ზოგადად, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნები, ამ ეტაპზე, ცდილობენ მიიღონ უმნიშვნელოვანესი გადაწყვეტილება, თუ როგორ დააბალანსონ ჯანდაცვის არსებული სახელმწიფო სისტემა და, ამასთანავე, შემოიღონ ახალი, კერძო ჯანდაცვის უზრუნველყოფა. მიუხედავად ამისა, საკმაოდ დიდია სხვაობა რეალურ საჭიროებებსა და უზრუნველყოფილ მომსახურებებს შორის. დღესდღეობით, არსებული სისტემები ცდილობენ მიუახლოვდნენ სოციალურ-დემოკრატიული სახელმწიფოების (მაგ., შვედეთის) ჯანდაცვის პოლიტიკას, რაც მაღალი გადასახადების დაწესებას გულისხმობს.

გარდა იმისა, რომ ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნები ცდილობენ გადმოიღონ კეთილდღეობის სფეროს სამი კლასიკური მოდელი,²⁹ ისინი, ასევე, საკმაოდ ახლოს არიან ხმელთაშუაზღვისპირეთის კეთილდღეობის მოდელთან.³⁰ სოციალური ზრუნვის სფეროს ძალზედ მნიშვნელოვანი როლი და ხშირად, დაზღვეულ პირთა არასაკმარისი ფინანსური რესურსები, არათანაბარი გადანაწილების მზარდი ტენდენცია და სიღარიბის მაღალი მაჩვენებელი იმ სახელმწიფოებისთვის არის დამახასიათებელი, რომელთაც კეთილდღეობის სისტემები სათანადოდ განვითარებული არ აქვთ.

სოციალური პოლიტიკის მოდელები განსხვავებულია სხვადასხვა ქვეყანაში. ამიტომ, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების კლასიფიკაცია ოთხ მთავარ კეთილდღეობის მოდელად რეალისტური არ არის. სოციალური უზრუნველყოფის სხვადასხვა მოდელი არ ქმნის ერთ ზოგად სურათს, რომელიც საშუალებას მოგვცემდა კეთილდღეობის დამოუკიდებელი მოდელი ცალკე კატეგორიად გამოგვეყო. მიუხედავად იმისა, რომ შეიმჩნევა მსგავსება დასავლეთის ქვეყნების კეთილდღეობის პოლიტიკასთან, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნები მხოლოდ ერთ მაგალითს არ მიჰყვებიან. თუმცა, კეთილდღეობის პოლიტიკის ზოგადი სტრუქტურის მზარდი ჰიბრიდიზაცია შეიმჩნევა³¹. ამასთან, დარგობრივ განვითარებაში, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის რიგ ქვეყნებში დასავლეთ ევროპის ლიბერალურ ტენდენციებს ითვალისწინებენ. „

_________________

1. E. Fultz and M. Ruck. (2001): “Pension Reform in Central and Eastern Europe Emerging Issues and Patterns.” In International Labour Review, 140, 1: 19-43.

2. M. Schubert. (2005): Reformen der Alterssicherung in Mittel- und Osteuropa. Erklärungsgrößen für Reformentscheidungen. Berlin: Logos.

3 დღესდღეობით, ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის სახელმწიფოებში საშუალო საპენსიო ასაკი 63 წელია მამაკაცებისათვის და 61- ქალებისათვის. კვალიფიკაციის პერიოდი, ორივე სქესის წარმომადგენლებისთვის,10-დან (სლოვაკეთში) 25 წლამდე (პოლონეთში) მერყეობს. სახელმწიფოთა უმეტესობაში კვალიფიკაციის საშუალო ხანგრძლივობა ორივე სქესისთვის 15 წელია (MISSOC 2007).

4. მაგ., დაფინანსებული მოდელის შემთხვევაში, სუფთა შემოსავლის მიხედვით შენატანების კოეფიციენტი ბულგარეთში არის მხოლოდ 2 პროცენტი, ხოლო „შემოსავლებიდან გადახდის“ სქემის კოეფიციენტი, პირველ საფეხურზე 27 პროცენტით მაღალია. ლატვიის შემთხვევაში სხვა ვითარებაა, მაგ., მეორე საფეხურზე შენატანები ათ პროცენტს შეადგენს, ხოლო პირველ საფეხურზე მხოლოდ 19.1%-ს. „შემოსავლებიდან გადახდის“ სქემაში ყველაზე მაღალი შენატანები იმ ქვეყნებში ფიქსირდება, სადაც დაფინანსების სქემა არ არსებობს (სლოვენია, ჩეხეთის რესპუბლიკა და რუმინეთი, ასევე, ბულგარეთი და უნგრეთი (24-დან 28 პროცენტამდე). ყველაზე დაბალი მაჩვენებელი პოლონეთში და სლოვაკეთშია, შესაბამისად 12.2% და 9% (MISSOC 2007).

5. A. Baum-Ceisig, K. Busch, B. Hacker and C. Nospickel. (2008): Wohlfahrtsstaaten in Mittel- und Osteuropa. Entwicklungen, Reformen und Perspektiven im Kontext der europäischen Integration, Baden-Baden: Nomos (forthcoming).

6. A. Chłoń-Domińczak. (2004): The Collection of Pension Contributions in Poland. In E. Fultz and T. Stanovnik. (eds): The Collection of Pension Contributions. Trends, Issues and Problems in Central and Eastern Europe, Budapest: ILO, pp. 155-196. K. Mьller. (2002): “Old-Age Security in the Baltics. Legacy, Early Reforms and Recent Trends,” Europe Asia studies 54, 5: 725-748.
K. Mьller. (2006): “The Political Economy of Pension Privatisation in the Baltics.” In Fultz, E. (ed.): Pension Reform in the Baltic States: Estonia, Latvia, Lithuania. Budapest: ILO, pp. 397-420.

7. R. Lazutka. (2006): “Pension Reform in Lithuania.” In E. Fultz. (ed.): Pension Reform in the Baltic States: Estonia, Latvia, Lithuania. Budapest: ILO, pp. 267-350.

8. A. Baum-Ceisig, K. Busch, B. Hacker and C. Nospickel. (2008): Wohlfahrtsstaaten in Mittel- und Osteuropa. Entwicklungen, Reformen und Perspektiven im Kontext der europдischen Integration, Baden-Baden: Nomos (forthcoming). PENSION REPLACEMENT RATES 2006-2046. Report by the Indicators Sub-Group (ISG) of the Social Protection Committee (SPC), 18 December 2009.
9. EPC (2009): Pension Schemes and Pension Projections in the EU-27 Member States — 2008-2060. Report prepared by the Economic Policy Committee and the European Commission, Occasional Papers 56, October 2009.
Eurostat (2010): At-Risk-of-Poverty Rate for Persons Aged 65 years and Over, Projected Old-Age Dependency Ratio, Total Unemployment Rate, Total Long-Term Unemployment Rate, Unemployment Rate by Age Group Total Employment Rate, http://epp.eurostat.ec.europa.eu (Accessed 21 May 2010).

10. Eurostat 2008

11. A. Baum-Ceisig, K. Busch, B. Hacker and C. Nospickel. (2008): Wohlfahrtsstaaten in Mittel- und Osteuropa. Entwicklungen, Reformen und Perspektiven im Kontext der europдischen Integration, Baden-Baden: Nomos (forthcoming).

12. Mossialos, M. McKee L. MacLehose. (2003): Social Protection in the 13 Candidate Countries. A Comparative Analysis. Luxembourg: European Communities.

13.S. Koulaksazov, S. Todorova and E. Tragakes et al. (eds.) (2003): Health Care Systems in Transition. Bulgaria. Copenhagen: WHO.
M. Rokosovб and P. Hбva. (2005): Health Care Systems in Transition. Czech Republic. Copenhagen: WHO.

14. K. Kuszewski and C. Gericke. (2005): Health Care Systems in Transition. Poland. Copenhagen: WHO.

15. A. Baum-Ceisig, K. Busch, B. Hacker and C. Nospickel. (2008): Wohlfahrtsstaaten in Mittel- und Osteuropa. Entwicklungen, Reformen und Perspektiven im Kontext der europдischen Integration, Baden-Baden: Nomos (forthcoming).

16. E. Mossialos, M. McKee L. MacLehose. (2003): Social Protection in the 13 Candidate Countries. A Comparative Analysis. Luxembourg: European Communities.

17. H. R. Waters et. al. (2008): “Health Insurance Coverage in Central and Eastern Europe: Trends and Challenges,” Health Affairs 27, 2: 478-486.

18. Bent Greve (2007): Occupational Welfare. Winners and Losers, Cheltenham/Northampton: Edward Elgar Publishing.

19. A. Baum-Ceisig, K. Busch, B. Hacker and C. Nospickel. (2008): Wohlfahrtsstaaten in Mittel- und Osteuropa. Entwicklungen, Reformen und Perspektiven im Kontext der europдischen Integration, Baden-Baden: Nomos (forthcoming).

20. WHO (2010): Health for all Database, http://data.euro.who.int/hfadb (Accessed 21 May 2010).

21. T. Laursen (ed.) (2005): Current Issues in Fiscal Reform in Central Europe and the Baltic States 2005. Vol. II: Annexes and Country Case Studies. World Bank Report Number 35846.

22. B. Hacker. (2008): „“Langsamer Abschied von der Universalitдt? Gesundheitsreformen in Mittel- und Osteuropa und ihre geschlechterspezifischen Folgen.“ In C. Klenner and S. Leiber (eds): Wohlfahrtsstaaten und Geschlechterverhдltnisse in Mittel- und Osteuropa, Wiesbaden: VS Verlag (forthcoming).

23. ლატვიასა და ლიტვაში მამაკაცების სიცოცხლის ხანგრძლივობა ყველაზე დაბალია, კერძოდ, 65 წელი, რაც თითქმის ათწლიან სხვაობას აჩვენებს ევროკავშირის ქვეყნების საშუალო მაჩვენებელთან შედარებით (EU-27). ქალების სიცოცხლის ხანგრძლივობა 76 წელია ბულგარეთსა და რუმინეთში, მაშინ, როცა ევროკავშირის სხვა ქვეყნებში ეს მაჩვენებელი 82-ია (იხილეთ: Rable 1.2.4.).

24. A. Baum-Ceisig, K. Busch, B. Hacker and C. Nospickel. (2008): Wohlfahrtsstaaten in Mittel- und Osteuropa. Entwicklungen, Reformen und Perspektiven im Kontext der europäischen Integration, Baden-Baden: Nomos (forthcoming).

25. ძალიან რთულია შეადარო უმუშევრობის შემწეობების კოეფიციენტები ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში, რადგან განსხვავებულია შემოსავლები. რიგ ქვეყნებში იყენებენ ინდივიდუალურ, სუფთა შემოსავალს, შესაბამისად, ხელფასის ჩანაცვლების კოეფიციენტი მნიშვნელოვნად განსხვავდება. მაგ., ესტონეთში უმუშევრობის დაზღვევა ფარავს საშუალო სუფთა შემოსავლის 40 და 50%-ს, ხოლო ლატვიაში უმუშევრები იღებენ 50-დან 100 პროცენტამდე. MISSOC (2007): http://ec.europa.eu/employment-social/spsi/missoc-tables-de.htm.

26. A. Baum-Ceisig, K. Busch, B. Hacker and C. Nospickel. (2008): Wohlfahrtsstaaten in Mittel- und Osteuropa. Entwicklungen, Reformen und Perspektiven im Kontext der europдischen Integration, Baden-Baden: Nomos (forthcoming).

27. Hacker, B. (2007): „Die Transformation der Sozialsysteme in Rumдnien nach 1989. Westorientierung mit hausgemachten Hindernissen, „ Sьdosteuropa- Mitteilungen 47, 4: 60-75.

28. A. Baum-Ceisig, K. Busch, B. Hacker and C. Nospickel. (2008): Wohlfahrtsstaaten in Mittel- und Osteuropa. Entwicklungen, Reformen und Perspektiven im Kontext der europдischen Integration, Baden-Baden: Nomos (forthcoming).

29. Esping-Andersen, Gшsta (1990): The Three Worlds of Welfare Capitalism, Princeton: Princton University Press. Esping-Andersen, Gшsta (1999): Socia Foundations of Post-Industrial Economies, New York: Oxford University Press. Arts, W. and Gelissen, J. (2002): “Three Worlds of Welfare Capitalism or More? A State-of-the-Art Report,” Journal of European Public Policy, 12, 2: 137-158.

30. Leibfried, S. (1992): “Towards a European Welfare State? On integrating Poverty Regimes into the European Community.” In Ferge, Z. and Kolberg, J. E. (eds.): Social Policy in a Changing Europe. Boulder, Colorado: Campus Verlag, pp.: 245-279. Ferrera, M. (1996): “The “Southern Model” of Welfare in Social Europe,” Journal of European Social Policy, 6, 1: 17-37.

31. Schubert, K. and Bazant, U. (2008): “Europдische Wohlfahrtssysteme: Vielfalt jenseits bestehender Kategorien.” In Schubert, K. and Hegelich, S. and Bazant, U. (eds): Europäische Wohlfahrtssysteme. Ein Handbuch. Wiesbaden: VS Verlag, pp.: 623-645.

ალექსეი სეკარევი
ეკონომიკის დოქტორი

შესავალი

სომხეთის, აზერბაიჯანისა და საქართველოს სახელშეკრულებო ურთიერთობები ევროკავშირთან პარტნიორობისა და თანამშრომლობის შესახებ შეთანხმებებს (PCA) ეფუძნება. ყველა მათგანი ძალაში 1999 წელს შევიდა. აღნიშნული ისტორიული ფაქტის შემდეგ ათ წელზე მეტი გავიდა და შეთანხმებებში გაწერილი ძირითადი ამოცანები ამ სამი სახელმწიფოს დღის წესრიგიდან ჯერ კიდევ არ მოხსნილა. კერძოდ, ეს ამოცანებია: დემოკრატიის განვითარების ხელშეწყობა, კანონის უზენაესობა, ადამიანის უფლებათა დაცვა, საბაზრო ეკონომიკის რეფორმები, ვაჭრობის ლიბერალიზაცია და ევროკავშირთან თანამშრომლობა უფრო ფართო სექტორებში. პარტნიორობისა და თანამშრომლობის შესახებ შეთანხმებები, ძირითადად, მხარეთა მსუბუქ ვალდებულებებს მოიცავს, თუმცა ისინი, გარკვეულწილად, შორსმჭვრეტელურ, პროგრესულ ხასიათსაც ატარებს, რადგან სამივე სახელმწიფოსთან დადებული შეთანხმებების პირველი და მეხუთე მუხლები ეხება ისეთ საკითხებს, როგორიცაა საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლა და ევროკავშირთან¹ ეკონომიკური თავსებადობა. თუ გავითვალისწინებთ იმ სირთულეებს, რასაც სამხრეთ კავკასიის სახელმწიფოები დამოუკიდებლობის მიღების შემდეგ საბაზრო - ეკონომიკის ინსტიტუტების მშენებლობის დროს განიცდიდნენ, პარტნიორობისა და თანამშრომლობის შესახებ შეთანხმება კვლავაც რჩება ევროინტეგრაციის პროცესის განმსაზღვრელ საკმაოდ მნიშვნელოვან კომპონენტად. პარტნიო რობისა და თანამშრომლობის შესახებ შეთანხმების შემდეგ, თანამშრომლობის პოლიტიკის ჩარჩო თავისთავად შეიცვალა, რათა აესახა როგორც კავკასიაში (სახელმწიფო მშენებლობა და კონსოლიდაცია, რეგიონალური კონფლიქტების მოგვარების ძალისხმევა), ისე ევროკავშირში (2004-2007 წლებში ახალი წევრების შემომატება, ლისაბონის ხელშეკრულების მიღება)² მიმდინარე ისტორიული მოვლენები. 2003 წელს ევროკავშირმა დაიწყო „ევროპის სამეზობლო პოლიტიკის“ გატარება. აღნიშნული პოლიტიკის ძირითადი ამოცანა მეზობლებთან ახალი გამყოფი ხაზების წარმოშობის პრევენცია და სტაბილურობის, კეთილდღეობისა და უსაფრთხოების უზრუნველყოფაა ევროკავშირის აღმოსავლეთით და სამხრეთით, გაფართოებულ საზღვრებზე. „ევროპის სამეზობლო პოლიტიკის“ ხელმომწერი მხარეა 16 პარტნიორი სახელმწიფო ხმელთაშუაზღვისპირეთსა და აღმოსავლეთ ევროპაში³. რაც შეეხება სამხრეთ კავკასიის სამ სახელმწიფოს, ისინი „ევროპის სამეზობლო პოლიტიკას“ 2004 წელს შეუერთდნენ.

ევროინტეგრაციის გზაზე შემდეგი მნიშვნელოვანი ნაბიჯი გახლდათ 2009 წლის 7 მაისს, პრაღის სამიტზე „აღმოსავლეთის პარტნიორობის“ ოფიციალურად ძალაში შესვლა. პროგრამა ითვალისწინებს ევროკავშირის მხრიდან ურთიერთობის გაუმჯობესებას და ახალ ასოცირებულ შეთანხმებებს, მათ შორის, სიღრმისეულ და ყოვლისმომცველ შეთანმხებებს თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ, აღმოსავლეთის პარტნიორობას 6 სახელმწიფოსთან, რომელთაც აქვთ სურვილი და შესაძლებლობა უფრო აქტიურად ჩაერთონ და ეტაპობრივი ინტეგრაცია მოახდინონ ევროკავშირის ეკონომიკაში. აღმოსავლეთის პარტნიორობა ასევე გულისხმობს ევროკავშირის სახელმწიფოებში გამარტივებულ გადაადგილებას სავიზო რეჟიმების ეტაპობრივი ლიბერალიზაციით, რასაც თან უნდა ახლდეს ღონისძიებათა გატარება არალეგალური ემიგრაციის წინააღმდეგ. გარდა ამისა, პროგრამა უზრუნველყოფს დამატებით დაფინანსებას ისეთი პროექტებისათვის, რომელთა მიზანიც სოციალურ-ეკონომიკური დისბალანსის შემცირება და პარტნიორ სახელმწიფოებში სტაბილურობის გაძლიერებაა.

ევროკავშირის ზოგად საქმეთა საბჭომ, 2010 წლის 10 მაისს, მიიღო ევროკავშირსა და კავკასიის სახელმწიფოებს შორის (სომხეთი, აზერბაიჯანი და საქართველო) მომავალში „ასოცირებული შეთანხმებების“ გაფორმებისათვის საჭირო „მოლაპარაკებათა წარმოების დირექტივები“. აღნიშნული გადაწყვეტილება ადასტურებს ევროკავშირის ძლიერ ნებას, კიდევ უფრო გააღრმავოს ურთიერთობები სამხრეთ კავკასიის⁴ სახელმწიფოებთან. „აღმოსავლეთის პარტნიორობის“ კონტექსტში, „ასოცირებული შეთანხმება“ არის სამართლებრივი სავალდებულო ინსტრუმენტი, რომლის საფუძველზეც ევროკავშირთან ურთიერთობები არსებული ვალდებულებების საზღვრებს სცილდება. აღნიშნულის მიზანია პოლიტიკური ასოციაციისა და ეტაპობრივი ეკონომიკური ინტეგრაციის მიღწევა ევროკავშირის სახელმწიფოებთან. იგი თავისთავად მოიაზრებს პარტნიორი სახელმწიფოების აქტიურ ჩართულობას ურთიერთობების გაღრმავებაში, საერთო ღირებულებების, ძლიერი პოლიტიკური და ეკონომიკური რეფორმების განხორციელების გზით, ასევე, კონსოლიდირებული მმართველობისა და რეგიონალური სტაბილურობის, კეთილდღეობისა და ერთმანეთის მიმართ ნდობის უფრო მეტად გარღმავების საშუალებით. ვიდრე გამოცხადებული „ასოცირებული შეთანხმებები“ (AA) ძალაში შევა, „პარტნიორობისა და თანამშრომლობის შესახებ შეთანხმება“ შეინარჩუნებს ისტორიული როლს ოფიციალური საკანონმდებლო ჩარჩოების განსაზღვრაში. ევროპის სამეზობლო პოლიტიკა და აღმოსავლეთის პარტნიორობა, თითოეულ პარტნიორ სახელმწიფოსთან, აღნიშნული ჩარჩოს ფარგლებში და ორმხრივი ურთიერთობების საფუძველზე აღმოსავლეთ ევროპასა და სამხრეთ კავკასიაში ხორციელდება.

1.3.1. სახელმწიფოების დამოკიდებულება ევროპის
სამეზობლო პოლიტიკისა და აღმოსავლეთის
პარტნიორობის მიმართ

ევროპის სამეზობლო პოლიტიკა ხორციელდება სამოქმედო გეგმების საშუალებით. სამოქმედო გეგმა გაწერილია ევროკავშირსა და თითოეულ პარტნიორ ქვეყანას შორს. გეგმაში დეტალურადაა ასახული კონკრეტული ქვეყნის დღის წესრიგი, ეტაპები და განსახორციელებელ რეფორმათა ვადები. 2006 წლის ნოემბერში, სომხეთმა, აზერბაიჯანმა და საქართველომ ერთობლივად დაამტკიცეს ევროკავშირთან შესაბამისი სამოქმედო გეგმები. თითოეული გეგმა ხუთწლიან პერიოდზეა გაწერილი. აღსანიშნავია, რომ ევროპის სამეზობლო პოლიტიკის პროგრესულ პარტნიორ სახელმწიფოებში, როგორიცაა, მაგალითად, უკრაინა, სამოქმედო გეგმა ჩაანაცვლეს ახალი საოპერაციო ინსტრუმენტით („ასოცირებული დღის წესრიგი“). აღნიშნული განხორციელდა მას შემდეგ, რაც ვადა გაუვიდა ევროკავშირსა და უკრაინას შორის დადებულ პირველად სამოქმედო გეგმას (2008 წლის თებერვალი) და დაიწყო მოლაპარაკებები „ასოცირებული შეთანხმების“ შესახებ (2007 წელი). ევროკავშირის საბჭომ, 2009 წლის 8 დეკემბერს, მოამზადა დასკვნა სამხრეთ კავკასიის სახელმწიფოებზე, სადაც ის მიესალმა „ასოცირებული შეთანხმებისათვის⁵“ საჭირო „მოლაპარაკებების წარმოების დირექტივების“ სამუშაო ვერსიის შექმნას. ასეთი პერსპექტივა ხელმისაწვდომი გახდა სამხრეთ კავკასიის პარტნიორი სახელმწიფოებისთვისაც.

ევროკავშირთან სამოქმედო გეგმების დამტკიცება 2006 წელს და მოგვიანებით, 2009 წელს, „აღმოსავლეთის პარტნიორობის“ პროგრამის წამოწყება, სამივე სახელმწიფომ აღიქვა, როგორც კეთილგანწყობილი ნაბიჯი ევროკავშირის მხრიდან, რომელიც აშკარად იყო დაინტერესებული მთელი რეგიონის ევროკავშირთან დაახლოებით. თუმცა, სამოქმედო გეგმებში გაწერილი რეფორმები რეგიონში სხვადასხვაგვარად აღიქვეს, რაც სამი სხვადასხვა სახელმწიფოს მთავრობათა პოლიტიკის თავისებურებების ერთგვარი ანარეკლი იყო.

სომხეთმა ევროინტეგრაცია ჯერ კიდევ 1999 წელს გამოაცხადა პრიორიტეტად, ანუ მაშინ, როცა „პარტნიორობისა და თანამშრომლობის შესახებ შეთანხმება“ შევიდა ძალაში. მისი წინამორბედების პრო-ევროპული განცხადებების მსგავსად, პრეზიდენტი სერჟ სარგსიანი ყურადღებას ამახვილებდა ქვეყნის უწყვეტ ვალდებულებაზე, „გააძლიეროს ევროპასთან ურთიერთობები, როგორც ორმხრივი თანამშრომლობის, ასევე ევროპული სტრუქტურების ფარგლებში“. გარდა ამისა, პრაღაში, აღმოსავლეთის პარტნიორობის სამიტზე, მან გააკეთა განცხადება სამწლიან გეგმაზე (ღონისძიებათა ჩამონათვალი), რომელიც გულისხმობს ევროკავშირისა და სომხეთის 2009-2011⁶ წლების სამოქმედო გეგმის განხორციელებას. ეს არის დოკუმენტი, რომელიც განიხილება როგორც სომხეთის პოლიტიკური ნება, მოახდინოს ინტეგრაცია „ევროპის სამეზობლო პოლიტიკისა“ და „აღმოსავლეთის პარტნიორობის“ ფარგლებში.

აზერბაიჯანი ევროპისა და ევრო-ატლანტიკურ სტრუქტურებში ინტეგრაციას ხედავს, როგორც სახელმწიფოს სტრატეგიულ მიზანს, რომელიც უნდა მოჰყვეს ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენას⁷. აზერბაიჯანი მიესალმება „ევროპის სამეზობლო პოლიტიკასა“ და „აღმოსავლეთის პარტნიორობას“, როგორც პოლიტიკურ ინიციატივებს, რომლებმაც წვლილი უნდა შეიტანოს ეროვნული ინტერესების განხორციელებაში, კერძოდ, ცხოვრების დონის ამაღლებაში, ეკონომიკის განვითარებაში, საზოგადოებრივი ადმინისტრაციისა და სასამართლო სისტემის დახვეწაში. აზერბაიჯანის კონკრეტული პოზიცია ევროკავშირთან მიმართებაში, განპირობებულია მისი ენერგორესურსებით და ევროპის ელექტროენერგიით მომარაგებაში მისი როლით. გარდა ამისა, ევროგაერთიანებასთან კავშირები ანალიტიკოსების მიერ განიხილება, როგორც აზერბაიჯანის⁸ „ბალანსირებული“ საგარეო პოლიტიკა, რომელიც ლოგიკურად არეგულირებს სახელმწიფოს ამბიციებს ევროკავშირთან მიმართებაში (განსაკუთრებით, თუ მას შევადარებთ მეზობელ საქართველოს).

საქართველოს ამოცანები ევროკავშირთან თანამშრომლობის კუთხით, აშკარად ძალზედ პროგრესული და მომავალზე ორიენტირებულია: საქართველოს მთავრობა ევროინტეგრაციას, სხვა ისეთ პრიორიტეტებთან ერთად, როგორიცაა ნატოს წევრობა, რუსეთთან ურთიერთობების ნორმალიზება და ტერიტორიული და სამოქალაქო მთლიანობის აღდგენა, განიხილავს, როგორც ეროვნული უსაფრთხოების ერთ-ერთ მთავარ ელემენტს. 2008-2012 წლების პოლიტიკის შესახებ შუალედურ პროგრამაში აღნიშნულია: „თავისუფლების ოთხი პრინციპი უფრო ფართოდ იქნება განხორციელებული ევროკავშირთან ურთიერთობაში - უზრუნველყოფილ იქნება საქონლის, კაპიტალისა და მომსახურებების თავისუფალი გადაადგილება. თავისუფალი გადაადგილება/მგზავრობა შეეხება ადამიანთა განსაზღვრულ ჯგუფს. ესენია, პირველ რიგში, სტუდენტები, მეწარმეები და მეცნიერები“⁹. ეს ამბიციური ამოცანები, რომლებიც თვით „აღმოსავლეთის პარტნიორობის“ პროგრამის შექმნამდე იყო ფორმულირებული, არსებითად არ განსხვავდებიან მათგან, რომელთა წარმატებით განხორციელებაც შესაძლებელია „აღმოსავლეთ პარტნიორობის“ ფარგლებში, კერძოდ, „ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ“ (DCFTA) და „სავიზო რეჟიმის გამარტივების შესახებ“ შეთანხმებებით. ბუნებრივია, აუცილებელია მოლაპარაკება თითოეული უფლების მასშტაბსა და ხარისხზე. ასევე, უნდა შეთანმხდეს პირობები, ვადები, კრიტერიუმები და გარდამავალი პერიოდები. თუმცა, საქართველოს მთავრობის 2008 წლის პროგრამა, ზოგადად, შესაბამისობაში მოდის ევროკავშირის შეთავაზებებთან.

1.3.2. სამოქმედო გეგმის განხორციელების კუთხით
არსებული მიღწევები

სამოქმედო გეგმების განხორციელების მონიტორინგი ორი მხარის მიერ ხორციელდება: ევროკომისია და შესაბამისი მთავრობები პარალელურად ასრულებენ მონიტორინგის საკუთარ ღონისძიებებს, რომელთა შედეგებიც აისახება რეგულარულ (წლიურ ან უფრო მოკლე პერიოდის) ანგარიშებში. ფორმალურად, მონიტორინგს ერთობლივად ახორციელებენ თანამშრომლობის ორგანოები, რომლებიც შექმნილია „პარტნიორობისა და თანამშრომლობის შესახებ“ შეთანხმების ფარგლებში. აღნიშნული ორგანოები უფლებამოსილნი არიან შეიტანონ ცვლილებები სამოქმედო გეგმებში, როგორიცაა, მაგ., ევროკავშირ-უკრაინის სამოქმედო გეგმა სამართლის, თავისუფლებისა და უსაფრთხოების სფეროში. თუმცა, პრაქტიკაში, მონიტორინგის პროცესში წამყვან როლს ევროკავშირის მხარე ასრულებს. თითოეული სამოქმედო გეგმის დასკვნითი ნაწილი მოიცავს რეგულარულ ანგარიშებს და „კომისიის“ შეფასებას, ხოლო მეორე მხარეს ევალება შეფასების პროცესისას ინფორმაციის მიწოდება. თუმცა, უკრაინის გამოცდილება გვიჩვენებს¹⁰, რომ შესაძლებელია მიღწევების შესახებ საერთო ანგარიშგების განხორციელებაც.

მიუხედავად იმისა, რომ სამოქმედო გეგმების განხორციელების შეფასება საერთო შეთანხმებული კრიტერიუმებით უნდა ხდებოდეს (როგორც ეს მეხუთე თავშია განსაზღვრული), პარტნიორები ძალზედ იშვიათად ამზადებენ და ამტკიცებენ ასეთ კრიტერიუმებს. ამის ერთ-ერთი მიზეზი ისიც არის, რომ, როგორც აღმოჩნდა, რთულია კრიტერიუმებზე მუშაობა „პარტნიორობისა და თანამშრომლობის შესახებ შეთანხმების“ საფუძველზე შექმნილი მაკონტროლებელი ორგანოების ფარგლებში, ხოლო ამ ჩარჩოს მიღმა დამტკიცებული დოკუმენტები, როგორიცაა მაგ., კომისიის „სამუშაო დოკუმენტი“ ან „ევროპის სამეზობლო პოლიტიკის სამოქმედო გეგმის განხორციელების ეროვნული პროგრამები“, გამოდგება მხოლოდ ერთი მხარის ღონისძიებების სახელმძღვანელოდ და არა „საერთო“ ღონისძიებათა ჩამონათვალად (ანუ ისინი არ წარმოადგენს ევროკავშირის კომისიისა და პარტნიორი მთავრობების მიერ ერთობლივად დამტკიცებულ კრიტერიუმებს).

აღნიშნულმა სირთულეებმა გავლენა იქონია მიღწევათა მონიტორინგზე და ანგარიშგების სისტემაზე, რის შედეგადაც, როგორც ევროკავშირის, ისე ეროვნული ანგარიშები მიღწევათა შესახებ შეიცავს აღწერითი სახის მსჯელობებს, ხოლო ბევრი მათგანი პოლიტიკური გზავნილების მატარებელიცაა (გზავნილები ეხება კონკრეტული სფეროს ანგარიშების სტატუსს). აღნიშნული ტენდენცია ასევე უკავშირდება სამოქმედო გეგმებში ფორმულირებულ პოლიტიკის ამოცანებსაც. გეგმებში მოცემული ამოცანები სამ ტიპად შეიძლება კლასიფიცირდეს:

1) ამოცანები, რომლებიც ითვალისწინებს ადვილად გაზომვად შედეგებს, მაგ., მსოფლიოს სავაჭრო ორგანიზაციის შეთანხმებასთან „სამთავრობო შესყიდვების შესახებ“ შეერთება (ევროკავშირი-სომხეთის სამოქმედო გეგმა - სომხეთი, ნაწილი 4.4.5).

აღნიშნულ ამოცანებთან მიმართებაში მონიტორინგისა და ანგარიშგების პროცესი თვითგანმარტებითია.

2) ამოცანები, რომლებიც უფრო მკაფიო მიზანზე ეტაპობრივ გადასვლას გულისხმობს, მაგ. განახლებული „საბაჟო კოდექსის“ აღსრულებისათვის აუცილებელი დებულებების მიღება და განხორციელება, რათა გამარტივდეს და უფრო მოქნილი გახდეს „საბაჟოს პროცედურები“ და მოგვარდეს „საბაჟო ეთიკის“ საკითხი ევროკავშირისა და საერთაშორისო სტანდარტების შესაბამისად (სამოქმედო გეგმა ევროკავშირი - საქართველო, პრიორიტეტული სფერო 2).

მონიტორინგის პროცესში, სხვადასხვა ეტაპზე, მხარეს შეუძლიათ უარი თქვან შეფასებით პროცედურაზე.

3) ამოცანები, რომლებიც თავისი სპეციფიკიდან და ევროკავშირის მეზობელი აღმოსავლეთის სახელმწიფოების ტიპური სირთულეებიდან გამომდინარე, მოითხოვენ უფრო ხანგრძლივი განხორციელების პერიოდს, ვიდრე ეს სამოქმედო გეგმების ვადებითაა გაწერილი; მაგ., სახელმწიფო ადმინისტრირების რეფორმა და სამოქალაქო მომსახურება მათი მოდერნიზაციის, ანგარიშგებისა და გამჭვირვალობის გათვალისწინებით“ (სამოქმედო გეგმა, ევროკავშირი-აზერბაიჯანი, ნაწილი 4.1.1)

მიუხედავად იმისა, რომ არსებობს¹¹ საერთაშორისო ჩარჩოები, რომლებთან მიმართებაშიც საზოგადოების ადმინისტრირების რეფორმის მიღწევების შეფასებაა შესაძლებელი, მათი გათვალისწინება არ არის ევროპის სამეზობლო პოლიტიკაში გაწერილი ვალდებულება, რაც, ალბათ, ნათლად ხსნის იმას, თუ რატომ ჰგავს ამოცანებში მოცემული მსჯელობები პოლიტიკურ განცხადებებს.

ევროკომისიის მიღწევათა შესახებ 2009 წლის წლიური ანგარიშები 2010 წლის 12 მაისს გამოქვეყნდა. მათში ასახულია საკმაოდ ზომიერი პროგრესი ევროკავშირის სამეზობლო პოლიტიკის განხორციელების სფეროში ზოგადად, და სამხრეთ კავკასიის სახელმწიფოებში - კონკრეტულად. რაც შეეხება მმართველობას, პრობლემურ საკითხებად რჩება თავისუფლების ფუნდამენტური უფლების განხორციელება, როგორიცაა მაგალითად, თავშესაფრის მაძიებლებისა და ლტოლვილების დაცვა, საარჩევნო პროცესის გამჭვირვალობა და კორუფციასთან ბრძოლა. ამ სფეროებში საერთო სიტუაცია ბოლო პერიოდში კიდევ უფრო გაუარესდა. მმართველობის ხელშეწყობის საჭიროება კვლავ აქტუალურ საკითხად რჩება „როგორც მიზანი და ამოცანა, რომელიც, საბოლოო ჯამში, პოლიტიკურ სტაბილურობასა და ეკონომიკურ წინსვლას განაპირობებს“.¹² ევროკავშირთან ეკონომიკური ინტეგრაციის კუთხით, სამხრეთ კავკასიის პარტნიორები სხადასხვაგვარ, არათანაბარ შედეგებს იღებენ მას შემდეგ, რაც სამოქმედო გეგმების განხორციელება დაიწყო. უფრო კონკრეტულად კი, აღმოსავლეთ პარტნიორობის ფარგლებში „თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ ღრმა და ყოვლისმომცველი შეთანმხების“ (DCFTA) პროცესი დაიწყო. 2009 წელს საქართველომ ამ კუთხით კარგი შედეგები აჩვენა. შედარებით ლიმიტირებული იყო შედეგები სომხეთში (რაც ძირითადად საჭირო რეფორმების გატარების დაგვიანებით დაწყებას უკავშირდება), ხოლო აზერბაიჯანში - უკუსვლა დაფიქსირდა.

ევროკომისიის დაკვირვებით¹³, სომხეთმა სამოქმედო გეგმის „რამდენიმე სფეროში მიაღწია წარმატებას“. პოლიტიკურ სფეროში მიღწევები მოიცავს რეგულარული დიალოგის წარმოებას ევროკავშირთან ადამინის უფლებათა შესახებ, ასევე, 2008 წლის თებერვალში, საპრეზიდენტო არჩევნების შემდეგ არსებული შიდაპოლიტიკური კრიზისის გადაჭრისაკენ მიმართულ ნაბიჯებს, კორუფციის წინააღმდეგ ბრძოლის საკითხში საკანონმდებლო ჩარჩოში შეტანილ ცვლილებებს და ადამიანის უფლებათა დამცველის როლის გაძლიერებას.

ეკონომიკური განვითარებისა და რეფორმების კუთხით მიღწევები შედარებით უფრო მოკრძალებულია. სომხეთმა გააგრძელა მუშაობა საბაჟო და საგადასახადო სისტემის გამარტივებაზე, განახორციელა ფინანსური მომსახურებები და გაატარა სამართლიანი კონკურენციის პოლიტიკა. ვაჭრობის სფეროში სომხეთმა მიიღო შიდა ინსტიტუციური სტრუქტურა, „თავისუფალი ვაჭრობის ღრმა და ყოვლისმომცველი შეთანხმების“ მომზადებისა და სამომავლო მოლაპარაკებებისათვის, თუმცა, შედარებით ნაკლები მიღწევები აჩვენა ვაჭრობასთან დაკავშირებულ ძირითად სფეროებში (ვაჭრობის ტექნიკური ბარიერები, სანიტარიული და ფიტო-სანიტარიული კონტროლი და ინტელექტუალური საკუთრების უფლების დაცვა).

ევროკომისიის ანგარიშში განსაკუთრებით ხაზგასმულია შემდეგი ფაქტი - „სომხეთმა ძირითადი ნაბიჯები თურქეთთან რეგიონალური თანამშრომლობისა და დიალოგისაკენ გადადგა, რის შედეგადაც, 2009 წლის ოქტომბერში ხელი მოეწერა ორ ისტორიულ პროტოკოლს ორმხრივი ურთიერთობების დამყარება-განვითარების შესახებ“, თუმცა, აღნიშნული პროტოკოლების რატიფიცირება არ განხორციელდა. გარდა ამისა, უფრო მაღალ დონეზე, მნიშვნელოვნად გაძლიერდა დიალოგი მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტის მშვიდობიანი მოგვარების შესახებ. სახელმწიფო, ზოგადად, ძალზედ გააქტიურდა ევროკავშირთან თანამშრომლობაში ისეთ საკითხებზე, როგორიცაა საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკა (CFSP) და აღნიშნული პოლიტიკის პრინციპებთან შეერთება. ანგარიშში განსაკუთრებით არის მოწონებული სომხეთის სახელმწიფო სტრუქტურებისა და სამოქალაქო საზოგადოების აქტიური მონაწილეობა აღმოსავლეთის პარტნიორობის მრავალმხრივ ასპექტებში, კერძოდ: ღია დიალოგი და მათი მონაწილეობა ამბიციური სამუშაო პროგრამების შემუშავებაში ოთხი თემატური პლატფორმისათვის. აღმოსავლეთ პარტნიორობის ორმხრივ ელემენტებთან ერთად, აღნიშნულმა ფაქტორმა ხელი შეუწყო ევროკავშირ-სომხეთის ურთიერთობის გაძლიერებას და სამოქმედო გეგმის პრიორიტეტების განხორციელებაზე მუშაობას.

გარდა ამისა, მნიშვნელოვანი ნაბიჯებია გადადგმული საარჩევნო სტანდარტების გაუმჯობესებისა და მედიის თავისუფლების გაძლიერების მიმართულებით. უაღრესად მნიშვნელოვანია „რეფორმები სამართლებრივ და საკანონმდებლო სექტორებში. განსაკუთრებით აღსანიშნავია სასამართლო სისტემის დამოუკიდებლობა, პროკურატურის რეფორმირება და მიღებული კანონმდებლობის სათანადოდ განხორციელება ყველა სფეროში“. შიდა პოლიტიკური მოვლენების განვითარებაში მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა მმართველ პოლიტიკურ ძალებსა და ოპოზიციას შორის გამართულმა დიალოგმა. ეკონომიკის სფეროში უნდა შეიქმნას საფუძველი სტაბილური განვითარებისთვის და აქტიურად განხორციელდეს სავაჭრო სფეროს რეფორმირება.

აზერბაიჯანში „გარკვეული პროგრესია“ მიღწეული სამოქმედო გეგმის განხორციელების კუთხით, ისეთ სფეროებში, როგორიცაა ეკონომიკა და სოციალური მმართველობა¹⁴. მიუხედავად გლობალური ეკონომიკური კრიზისისა, სტაბილური საექსპორტო შემოსავლების წყალობით, მთავრობას შეეძლო გაეზარდა სოციალური სფეროს დაფინანსება და კაპიტალური ივესტირება. სახელმწიფომ კარგი შედეგები აჩვენა ევროკავშირთან ენერგოთანამშრომლობის კუთხით. აღნიშნული თანამშრომლობა ეფუძნება ორმხრივი „ურთიერთგაგების მემორანდუმს“ ენერგოსფეროში სტრატეგიული პარტნიორობის შესახებ. მიუხედავად იმისა, რომ სამოქალაქო მომსახურებასთან და სასამართლო სისტემასთან დაკავშირებით რამდენიმე პოზიტიურ მოვლენას ჰქონდა ადგილი, 2009 წლის მარტში მიღებული კონსტიტუციური ცვლილებები (რომელთა შედეგადაც გაუქმდა საპრეზიდენტო უფლებამოსილების ვადის შეზღუდვა), ევროკომისიის მიერ შეფასებულია როგორც აზერბაიჯანის სერიოზული უკანდახევა კონსოლიდირებული დემოკრატიის გზაზე.

რაც შეეხება სავაჭრო ურთიერთობებს, ევროკომისია მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციასთან აზერბაიჯანის თანამშრომლობის საკითხებთან მიმართებაში ძალზედ მცირე მიღწევებზე საუბრობს. 2009 წელს გამართულმა „სამუშაო მხარეთა“ შეხვედრამ მნიშვნელოვანი შედეგები არ მოიტანა, რადგან აზერბაიჯანი არ თმობს „განვითარებადი ქვეყნის“ სტატუსს და, შესაბამისად, კარგავს სხვადასხვა პრივილეგიას, რომლებიც გათვალისწინებულია მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის წესდებით, განსაკუთრებით, სოფლის მეურნეობის სფეროსთან მიმართებაში. მიუხედავად იმისა, რომ მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის წევრობა არის წინაპირობა ევროკავშირისათვის, დაიწყოს მოლაპარაკებები თავისუფალი ვაჭრობის ღრმა და ყოვლისმომცველ შეთანხმებაზე. მოლაპარაკებათა ჩიხში შესვლას შეუძლია მნიშვნელოვნად შეანელოს სახელმწიფოს საერთო პროგრესი „აღმოსავლეთის პარტნიორობის“ ფარგლებში (მათ შორის, მოლაპარაკების დაწყების პერსპექტივა „ასოცირებულ შეთანხმებასთან“ დაკავშირებით).

რაც შეეხება საქართველოს, ბოლო წლებში, სამოქმედო გეგმის ამოცანათა განხორციელების მიღწევებზე გავლენა ორმა მოვლენამ იქონია: პირველი - კონფლიქტი რუსეთთან 2008 წელს, რამაც ქვეყნის პრიორიტეტულ ღონისძიებათა ჩამონათვალში წინა პლანზე სარეაბილიტაციო საკითხები გადმოწია; ძალიან დიდი ძალისხმევა და რესურსები (მათ შორის, მნიშვნელოვანი უცხოური დახმარება) გამოიყო დაზიანებული ინფრასტრუქტურის რეკონსტრუქციისა და ჰუმანიტარული საკითხების გადაჭრისთვის. მეორე - დერეგულაციის პოლიტიკისა და წვრილმან კორუფციასთან ბრძოლის მიმართულებით საკმაოდ მიზანმიმართული ნაბიჯების წყალობით, ქვეყანა რამდენიმე საერთაშორისო სააგენტომ „წამყვან რეფორმატორად“ დაასახელა, კერძოდ, საქართველო ერთ-ერთ წამყვან რეფორმატორ სახელმწიფოდ დასახელდა 2007 წელს, მსოფლიო ბანკისა და საერთაშორისო საფინანსო კორპორაციის მიერ ჩატარებულ კვლევაში „ბიზნესის კეთება“. თავიდან აღნიშნულმა საერთაშორისო აღიარებამ შეამცირა ევროკავშირ-საქართველოს სამოქმედო გეგმით გაწერილი რეფორმების მიმზიდველობა, რადგან წლების განმავლობაში მიიჩნეოდა, რომ აღნიშნული რეფორმები ლიბერალური დერეგულირების პრინციპებს ეწინააღმდეგებოდა.

ქვემოთ მოცემულია საქართველოში რეფორმის შეფასების ორი მაგალითი, სადაც კარგად ჩანს სამოქმედო გეგმიდან გადახვევა:

ზემოაღნიშნულის საფუძველზე, ევროკომისიამ 2008 წლის ანგარიშში მიღწევათა შესახებ შემდეგი დასკვნა გააკეთა: საქართველოში „სამოქმედო გეგმის განხორციელების კუთხით სირთულეები გამოვლინდა საქართველოს მთავრობასა და ევროკავშირის რეგულირების მიდგომაში (რომელიც გაწერილია სამოქმედო გეგმაში) არსებული შეუსაბამობის გამო, კერძოდ, საქართველოს მთავრობას სურს რადიკალურად შეამციროს მთავრობის როლი ეკონომიკაში“. საქართველოს რეფორმებზე ორიენტირებულ მთავრობას კარგად უნდა გაეცნობიერებინა, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია სამოქმედო გეგმის ვალდებულებებთან შესაბამისობა, იმ შემთხვევაში, თუ ნამდვილად აქვს ევროკავშირთან უფრო მჭიდრო ინტეგრაციისკენ მისწრაფება.¹⁷

ევროკომისიის მიერ, 2010 წლის 12 მაისს¹⁸ გამოქვეყნებული წლიური ანგარიში ევროპის სამეზობლო პოლიტიკის მიმართულებით მიღწეული პროგრესის შესახებ, ავლენს მთავრობის უფრო პრაგმატულ მიდგომას ევროპის სამეზობლო პოლიტიკის სამოქმედო გეგმის განხორციელების მიმართ. გარკვეული მიღწევები არსებობს კანონის აღსრულების, სასამართლო სისტემის რეფორმირების, წვრილმან კორუფციასთან ბრძოლის, ვაჭრობის ხელშეწყობისა და ბიზნეს-კლიმატის გაუმჯობესების სფეროებში. რაც შეეხება „თავისუფალი ვაჭრობის ღრმა და ყოვლისმომცველი შეთანხმების“ განხორციელების პროცესს, საქართველომ მოამზადა რამდენიმე რეფორმის გეგმა ისეთ პრიორიტეტულ სექტორებში, როგორიცაა ვაჭრობის ტექნიკური ბარიერები, სანიტარიული და ფიტო-სანიტარიული კონტროლი, თუმცა, მათი მორგება „თავისუფალი ვაჭრობის ღრმა და ყოვლისმომცველი შეთანხმების“ მოთხოვნებზე და, შესაბამისად, განხორციელებაც, ჯერ კიდევ პრობლემად რჩება. მიუხედავად იმისა, რომ ქართული მხარე ძალზედ შორსმიმავალ პოლიტიკურ განცხადებებს აკეთებს - მაგ., პრემიერ-მინისტრმა 2009 წლის სექტემბერში განაცხადა:

„ჩვენი მხრიდან ყველაფერი გაკეთდა იმისათვის, რომ ევროკავშირთან საუბარი დაგვეწყო თავისუფალ სავაჭრო შეთანხმებებზე“. ¹⁹

ევროკომისია აცხადებს, რომ ქვეყანა მხოლოდ მაშინ იქნება მზად „თავისუფალი ვაჭრობის ღრმა და ყოვლისმომცველი შეთანხმებისთვის“ მოლაპარაკებების დასაწყებად, როცა დამატებით ძალისხმევას ჩადებს რეფორმების დამტკიცებული გეგმების სათანადოდ დასრულებაში, მიღებასა და წარმატებით განხორციელებაში.

სამხრეთ კავკასიის სხვა ქვეყნების მსგავსად, საქართველოსთვის ძირითადი ამოცანებია პლურალისტული პოლიტიკური სისტემის გაძლიერება და მედიის თავისუფლება. კომისიის ანგარიშის თანახმად, სხვა, ასევე მნიშვნელოვანი გამოწვევებია სიღარიბის აღმოფხვრის მყარი პოლიტიკა, დასაქმება და სოციალური დაცვა, სოფლის მეურნეობის განვითარება და სამოქალაქო მომსახურებების რეფორმირება. ცალკე აღნიშვნას იმსახურებს საქართველო-ევროკავშირის სამოქმედო გეგმის ერთი მიღწევა: შეთანხმება სავიზო რეჟიმის გამარტივების შესახებ. მოლაპარაკება 2008 წლის შემოდგომაზე დაიწყო და დასრულდა 2009 წლის აგვისტოში²⁰. ევროპის სამეზობლო პოლიტიკის ფარგლებში მიღწეული ეს შედეგი ზუსტად ისევეა რეალური, როგორც პოლიტიკაზე ორიენტირებული: ევროკომისიამ შეასრულა ევროპარლამენტის რეკომენდაცია და საქართველოს შესთავაზა დაახლოებით იმავე ტიპის სავიზო რეჟიმი, როგორიც რუსეთთან²¹ არსებობს. ეს პოლიტიკურად მნიშვნელოვანი მოვლენაა, რადგანაც ის უკავშირდება სამხრეთ ოსეთისა და აფხაზეთის ოკუპაციას რუსეთის მიერ და ამ ორ რეგიონში რუსული პასპორტების დარიგებას. რეადმისიისა და სავიზო რეჟიმის გამარტივების შესახებ შეთანხმება, მიუხედავად იმისა, რომ მისი რატიფიცირების საკითხი ჯერ კიდევ მხოლოდ დღის წესრიგშია, წარმოადგენს ევროპის სამეზობლო პოლიტიკის შედეგს. მაშინ, როცა სამოქმედო გეგმის (ნაწილი 4.3.2) შესაბამისი მოთხოვნები შეუსრულებელია, მსგავსი შეთანხმებები გამონაკლის პოლიტიკურ შემთხვევებში ხდება. შეუსრულებელი მოთხოვნებია: „თანმიმდევრული, სრული და ბალანსირებული ეროვნული სამოქმედო გეგმა მიგრაციის შესახებ“, „მიგრაციის მონიტორინგის ელექტრონულ მონაცემთა ბაზა“ და „კოორდინაცია მიგრაციის საკითხებზე მომუშავე შესაბმის ეროვნულ სააგენტოებთან“.

ომის შემდგომმა მოვლენებმა საქართველოში, ევროინტეგრაციის მიმართულებით, რამდენიმე ნიშანი აჩვენა იმისა, რომ არსებობს გარკვეული წინსვლა საქართველოსა და ევროკავშირის მიდგომების შესაბამისობის კუთხით, მიუხედავად იმისა, რომ მთავრობის მიერ გაცხადებული ამოცანა საქართველო-ევროკავშირის ურთიერთობებში ოთხი თავისუფლების პრინციპის განხორციელების შესახებ, ჯერ კიდევ საკმაოდ დისტანციურია. პოზიტიური ცვლილებები რეალურად ეხება აღმოსავლეთის პარტნიორობის მიერ შეთავაზებულ პრაქტიკულ შესაძლებლობებს (რაც უცხო იყო 2007 წელს): მას შემდეგ, რაც დაიწყება მოლაპარაკება „ასოცირებულ შეთანხმებასა“ და „თავისუფალი ვაჭრობის ღრმა და ყოვლისმომცველ შეთანხმებაზე“, საჭირო რეფორმები, სავარაუდოდ, შეთანხმებულ პოლიტიკურ კონტექსტში უფრო ტექნიკურ ხასიათს მიიღებს. „თავისუფალი ვაჭრობის ღრმა და ყოვლისმომცველი შეთანხმება“, იმედია, საქართველოსთვის გახდება ინსტრუმენტი, რათა უფრო ბალანსირებულად განახორციელოს რეფორმატორული პოლიტიკა და მეტი აქცენტი გააკეთოს მყარი განვითარების საკითხებზე, რომლებიც ამ ეტაპზე რეალურად უგულებელყოფილია.

საბოლოო ჯამში, სამხრეთ კავკასიაში ევროპის სამეზობლო პოლიტიკის ფარგლებში ხუთწლიანი თანამშრომლობის პროცესმა დაადასტურა, რომ არსებობს სისტემატური შეზღუდვები ევროინტეგრაციის სფეროში. მიუხედავად იმისა, რომ სხვადასხვა კვლევის შედეგები ადასტურებს ევროკავშირის, როგორც პარტნიორის მიმზიდველობას, საზოგადოებები და ეკონომიკები ხშირად უხვევენ ევროპისაკენ მიმავალი გზიდან. პოლიტიკასა და ეკონომიკას შორის არსებული მონოპოლიური ინტერესები საფრთხეს უქმნის ევროკავშირის ეკონომიკასა და კანონმდებლობასთან შესაბამისობის უზრუნველყოფას სავაჭრო სფეროებში, მაგალითად, ისეთ სფეროში, როგორიცაა კონკურენციისა და ინტელექტუალური საკუთრების უფლებების დაცვა, რაც თავისთავად, კითხვის ქვეშ აყენებს თავისუფალი სავაჭრო შეთანხმებების დასრულებას და, შესაბამისად, მომავალში, ევროკავშირთან „ასოცირებული შეთანხმების“ გაფორმების საკითხს. სამთავრობო რეფორმების განხორციელებისას, ჯერ კიდევ საკმაოდ ძლიერია ანტაგონისტური მოტივაცია, რადგანაც ხელისუფლებაში რაიმე პოზიციაზე ყოფნა ხშირად წარმატებული კორუფციული გარიგების განხორციელების გარანტიაა. ეს, თავისთავად, უარყოფით გავლენას ახდენს პოლიტიკის განხორციელების ხარისხზე, განსაკუთრებით, სტრატეგიული პოლიტიკის საკითხებთან დაკავშირებით. იქ, სადაც პირადი ურთიერთობები უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე ინსტიტუტები და პოლიტიკური სტრუქტურები, შეუძლებელია საკანონმდებლო და აღმასრულებელი სტრუქტურები გახადო ანგარიშვალდებული. სამოქალაქო საზოგადოება ყოველთვის ვერ იცავს თავს სისტემატური პრობლემებისაგან, მიუხედავად მისი აქტიური მონაწილეობისა აღმოსავლეთის პარტნიორობის პროგრამებში. ეს არის მიზეზი, რის გამოც, პოლიტიკური რეფორმების კუთხით არსებული პროგრესი ჯერ კიდევ ძირითად ელემენტად რჩება სამხრეთ კავკასიის სახელმწიფოებსა და ევროკავშირს შორის ურთიერთობათა განსავითარებლად.

1.3.3. უსაფრთხოებასთან დაკავშირებული გამოწვევები

2008 წლის საქართველო-რუსეთის ომმა რეგიონის არასტაბილურობას კიდევ ერთხელ გაუსვა ხაზი. ისრაელის მხრიდან ღაზას სექტორზე თავდასხმასთან ერთად (2008 წლის დეკემბერი - 2009 წლის იანვარი), აგვისტოს ომმა აჩვენა, რომ მიუხედავად ევროკავშირის აქტიური და მასშტაბური მონაწილეობისა კონფლიქტების მოგვარებაში და პოსტკონფლიქტური პერიოდის რეაბილიტაციის პროცესში, მას არ შესწევს უნარი აღკვეთოს მსგავსი ტიპის მოულოდნელობები მის უახლოეს სამეზობლოში. მოუგვარებელი კონფლიქტები აფერხებს ევროკავშირის მეზობელი სახელმწიფოების განვითარებას და რისკის ქვეშ აყენებს თავად ევროკავშირის უსაფრთხოებას.

ამ თვალსაზრისით, ევროკავშირი რეგიონისათვის რამდენიმე ახალ პოლიტიკურ მიდგომას ავითარებს, მით უმეტეს, რომ ლისაბონის ხელშეკრულებამ ახალი შესაძლებლობები უნდა განავითაროს ევროპის სამეზობლო პოლიტიკის ფარგლებსა და საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკას შორის კავშირის უზრუნველსაყოფად. ამასთან, ყველა ხელმისაწვდომი ინსტრუმენტი უნდა იქნას გამოყენებული კონფლიქტების გადაჭრისა და პრევენციის სფეროებში უფრო კოორდინირებული ქმედებების განსახორციელებლად. 2010 წლის მაისში, ევროპარლამენტის სხდომაზე, სამხრეთ კავკასიისათვის ევროპის ახალი სტრატეგია განიხილეს, რაც კიდევ ერთი მცდელობა იყო აღნიშნული გამოწვევების დასაძლევად. ევროპარლამენტის საგარეო საქმეთა კომიტეტი ხაზგასმით აღნიშნავს, თუ რაოდენ მნიშვნელოვანია ევროკავშირის ენერგოინტერესებისთვის კავკასიის რეგიონი, რომელსაც, ამავე დროს, საკმაოდ რთული გეოპოლიტიკური მდებარეობა აქვს და სადაც ხშირად ხდება შეიარაღებული დაპირისპირებები (მთიან ყარაბაღსა და საქართველოში, გარდა ამისა, დაძაბულობაა სომხეთსა და თურქეთს შორის). რეგიონში მიმდინარე ვითარება შეფასებულია როგორც „მიუღებელი და არასტაბილური²²“, ხოლო ბოლო პერიოდის შეშფოთებები უკავშირდება სამხედრო სექტორის გაზრდილ დაფინანსებას. ევროკავშირის ახალი სტრატეგია რეგიონთან მიმართებაში აქცენტს სამ ძირითად საკითხზე უნდა აკეთებდეს: კონფლიქტის მოგვარება, დემოკრატიის მხარდაჭერა, ადამიანის უფლებები და კანონის უფლებამოსილება; ეკონომიკური თანამშრომლობა და სოციალური განვითარება. სპეციფიკურ საკითხებს შორის აუცილებელია ყურადღების გამახვილება არჩევნების პრაქტიკასა და მედიის თავისუფლებაზე (განსაკუთრებით, სომხეთსა და აზერბაიჯანში ბოლო პერიოდში ჟურნალისტთა დაკავების ფაქტების შემდეგ). ევროპელი პარლამენტარები მოითხოვენ ევროპის ახლად დაფუძნებული საგარეო სამოქმედო სამსახურის აქტიურ ჩართულობას რეგიონში კონფლიქტების მოგვარების პროცესში.

1.3.4. აღმოსავლეთის პარტნიორობა: პრაქტიკული
ამოცანები კარგი შედეგების მომტანი იქნება

ევროპის სამეზობლო პოლიტიკის დაწყების შემდეგ, ევროკავშირის აღმოსავლეთ სამეზობლოს პროევროპული სახელმწიფოები, განსაკუთრებით კი, საქართველო და უკრაინა, უკმაყოფილებას გამოთქვამს იმის გამო, რომ „მხოლოდ“ ევროკავშირის მეზობლების სტატუსი აქვთ. როგორც ზემოთაა აღნიშნული, პარტნიორი მთავრობები, რომელთაც სურთ მაქსიმალური სარგებელი მიიღონ პოლიტიკისგან, თითქოსდა დაიკარგნენ ევროინტეგრაციის პოლიტიკაში, რადგანაც არ იყო შემოთავაზებული პრაქტიკული ამოცანები; ისინი ევროპის სამეზობლო პოლიტიკაში მხოლოდ ბუნდოვან შესაძლო უკუგებას ხედავდნენ და არ ჰქონდათ რეალური მოტივაცია იმისათვის, რომ შეემუშავებინათ პოლიტიკა სამოქმედო გეგმების ფილოსოფიისა და ლოგიკის კვალდაკვალ. უფრო მეტიც, აღნიშნულის განხორციელების შესაძლებლობას აფერხებდა შიდა არეულობები და ცუდი მმართველობა. თავის მხრივ, ევროკომისიამ ამ სახელმწიფოებს არ შესთავაზა მკაფიო კრიტერიუმები, რომელთა საფუძველზეც უნდა მომხდარიყო სამოქმედო გეგმებთან დაკავშირებული მიღწევების შესახებ ანგარიშგება, რის გამოც, ევროკომისიას თითქმის ულიმიტო თავისუფლება მიენიჭა პოლიტიკურ განცხადებებში.

„აღმოსავლთის პარტნიორობის“ პროგრამისკენ სვლა აშკარად ევროკავშირის პოლიტიკის პასუხი იყო სუსტ ინიციატივებსა და სამოქმედო სირთულეებზე. თავისუფალი ვაჭრობის ღრმა და ყოვლისმომცველი შეთანხმებები, სავიზო რეჟიმის ლიბერალიზაცია და შემდგომი გამარტივება, ერებს შორის მეტი კავშირი, დაბოლოს, ასოცირებული შეთანხმებების დადება საკმარისია მოტივაციის გასაჩენად. ტექნიკურ სფეროებში (სანიტარიული კონტროლი საქონელზე, სამგზავრო დოკუმენტების უსაფრთხოება და ა.შ.) რეფორმების განხორციელების აქცენტირებით, აღმოსავლეთის პარტნიორობას ევროკავშირთან თანამშრომლობა უფრო პრაგმატულ და ტექნიკურ დონეზე გადაჰყავს. ევროკავშირის გაზრდილი დაფინანსებისა და ახალი ინსტრუმენტების (მაგ., „ინსტიტუციის მშენებლობის სრული პროგრამა“) საშუალებით, ეს რეფორმები ნაკლებ ადგილს ტოვებს პოლიტიკური განხილვების გაგრძელებისათვის იმის თაობაზე, აკეთებს თუ არა ესა თუ ის ქვეყანა ევროპულ არჩევანს. დაბოლოს, რეფორმის პროცესში მიღწევათა შესახებ განხილვები უფრო ტექნიკურ ხასიათს იძენს აღმოსავლეთის პარტნიორობის მოცემული პოლიტიკის ჩარჩოში.

ევროპის სამეზობლო პოლიტიკასა და აღმოსავლეთის პარტნიორობის სამოქმედო რეჟიმში პროაქტიური წინსვლა ეტაპობრივად ხორციელდება ახალი შესაძლებლობებისა და გამოწვევების გათვალისწინების საფუძველზე. პარტნიორობისა და თანამშრომლობის შესახებ შეთანხმებების ფარგლებში დაფუძნებული თანამშრომლობის ორგანოები (ორმხრივი თანამშრომლობის საბჭო, თანამშრომლობის კომიტეტი, სექტორის სპეციალური ქვეკომიტეტები, რომელთაც ავსებდა საპარლამენტო თანამშრომლობის კომიტეტი და სამოქალაქო საზოგადოების დიალოგის სხვადასხვა ორგანო) ახალი სტრუქტურებითა და განხორციელების ახალი ინსტრუმენტებით ჩანაცვლდა. საქართველოსა და სომხეთში შეიქმნა სამართლის, თავისუფლებისა და უსაფრთხოების სფეროებში მოქმედი ქვეკომიტეტები. აღმოსავლეთის პარტნიორობის თანამშრომლობის პლატფორმები და პროგრამები უხარვეზოდ მიმდინარეობს ევროკომისიის ხელმძღვანელობით. უკრაინის გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ სამოქმედო გეგმების ჩანაცვლება შესაძლებელია თანამშრომლობის უფრო დახვეწილი ინსტრუმენტებით, როგორიცაა, მაგ., „ევროკავშირ-უკრაინის ასოცირებული დღის წესრიგი²³“. სამოქმედო გეგმების ვადის ამოწურვის შემდეგ, შესაძლებელი იქნება ასოცირებული შეთანხმებების დაწყება. მიუხედავად ამისა, მომავალში, აღმოსავლეთის პარტნიორობის პრაქტიკული შედეგების მისაღებად, აუცილებელია უფრო ინტენსიური დიალოგი ევროკომისიასა და პარტნიორ მთავრობებს შორის.

აღმოსავლეთის პარტნიორობა სამხრეთ კავკასიაში წარმატებით ვერ განხორციელდება, თუ მას რუსეთი გაუწევს წინააღმდეგობას. ევროკავშირის ამ „მართლაც სტრატეგიულ პარტნიორს“ არაფერი უშლის ხელს, მომავალში უფრო მეტად დაუახლოვდეს ევროპას რეგულაციების შესაბამისობის, აკადემიური კონტაქტების ხელშეწყობისა და უვიზო მიმოსვლის საკითხებში. ევროკავშირ-რუსეთის „ოთხი საერთო სივრცე“ თავისი არსით ძალიან ჰგავს ევროპის სამეზობლო პოლიტიკის სამოქმედო გეგმებს და აქედან გამომდინარე, ძალზედ ხელსაყრელია კეთილმეზობლური ურთიერთობების დამყარებისთვის. თუ აღნიშნული პროგრამა შეთანხმებულად და აქტიურად განხორციელდება, ოთხი საერთო სივრცე შექმნის თვისობრივად ახალ საფუძველს ინტერესებისა და გავლენების გადანაწილების დელიკატური საკითხის განსახილველად, მთლიანად აღმოსავლეთის პარტნიორობის რეგიონში და კერძოდ სამხრეთ კავკასიაში, რაც დღემდე (ყოველგვარი ოფიციალური სტრუტურების გარეშე) მხოლოდ ქაოსურ ხასიათს ატარებდა.

სამხრეთ კავკასიის ქვეყნების ორმხრივი ურთიერთობები რუსეთთან მნიშვნელოვნად განსხვავდება ერთმანეთისაგან. რუსეთის ურთიერთობა საქართველოსთან ჯერ კიდევ საკმაოდ მტრულია, სომხეთთან და აზერბაიჯანთან - შედარებით უფრო თანამშრომლობით ხასიათს ატარებს. თითოეულ მათგანს საკუთარი სპეციფიკა აქვს. ჯერ კიდევ არსებობს სხვადასხვა თანამშრომლობითი ჩარჩოები, რომელთაც რუსეთი უძღვება, როგორიცაა, მაგ., „საერთო ეკონომიკური სივრცე“ ან „ეკონომიკური თანამშრომლობის ევრაზიის ზონა“. აღნიშნული ჩარჩოები აფერხებს ევროკავშირთან თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმების მიღწევის პროცესს. ევროკავშირის პროდუქციის სტანდარტებთან შესაბამისობა (რომელიც თავისი არსით ტექნიკურია) პოლიტიკური პრობლემა ხდება და მთავრობები ხშირად იბნევიან, არ იციან რომელი მიმართულება აირჩიონ. ევროკავშირ-რუსეთის დიალოგი ჯერ იმდენად წინ არ წასულა, რომ აღმოსავლეთის პარტნიორობა რუსეთისთვის მიმზიდველი გახდეს. იმ ფონზე, როცა ლისაბონის ხელშეკრულება ძალაშია, ეს საკითხი განახლებას მოითხოვს, რათა მოიხსნას „ეს თუ ის“ მიდგომა, სადაც აღმოსავლეთ ევროპის პარტნიორი სახელმწიფობი რუსეთის ან ევროკავშირის²⁴ გავლენის სფეროებში არიან გადანაწილებულნი. ასეთ ვითარებაში, აღმოსავლეთის პარტნიორობა არის მრავალგანზომილებიანი ჩარჩო, რომლის ფარგლებშიც შესაძლებელი იქნებოდა ახალი მიდგომის გამოცდა.

პოლიტიკური ასოციაციისაკენ მიმავალი გზა საკმაოდ რთული და ხანგრძლივია. ამ გზას სამხრეთ კავკასიის სამი სახელმწიფო, ალბათ, სხვადასხვაგვარად გაივლის. მაგ., ამ ეტაპზე, „თავისუფალი ვაჭრობის ღრმა და ყოვლისმომცველი შეთანხმების“ მიმართულებით, აზერბაიჯანი და საქართველო სხვადასხვა მიღწევას აჩვენებს. მომავალში ეს სხვაობა, ალბათ, კიდევ უფრო გაიზრდება, რაც ნიშნავს იმას, რომ ევროკავშირს მოუწევს რეგიონალური მიდგომიდან გადახვევა და ქვეყანის სპეციფიკაზე ორიენტირებულ მიდგომაზე გადასვლა. მიუხედავად იმისა, რომ ევროპის სამეზობლო პოლიტიკისა და აღმოსავლეთის პარტნიორობის ჩარჩოები ამგვარ შესაძლებლობას იძლევა, საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკის საერთო მიდგომებში სიახლეები მაინც საჭიროა. გარდა ამისა, ევროპარლამენტი, სავარაუდოდ, გააძლიერებს საკუთარ ბერკეტებს სამხრეთ კავკასიის ქვეყნებში და ორმხრივი ურთიერთობები თითოეულ წევრ სახელმწიფოსთან კიდევ უფრო ძლიერ მნიშვნელობას იძენს.

ლისაბონის ხელშეკრულება, ფორმალურად, არ ცვლის ევროპის სამეზობლო პოლიტიკისა და აღმოსავლეთის პარტნიორობის კონცეფციებს. შესაბამისად, ალბათ, ლოგიკური იქნება, თუ ევროპის სამეზობლო პოლიტიკა ევროკავშირის ინსტიტუტების მიერ უკეთ განხორციელდება პრაქტიკაში და მას შემდეგ, რაც დასრულდება შესაბამისი ორგანიზაციული ცვლილებები, 2014 წლიდან დაიწყება შვიდწლიანი პერიოდი. სამეზობლო პოლიტიკის გენერალურ დირექტორთა ახალი საბჭო ევროკავშირის მასშტაბით იქნა განხილული და წევრ სახელმწიფოებში სხვადასხვაგვარი პოზიცია დაფიქსირდა (როგორც ჩვეულებრივ ხდება ხოლმე). აშკარაა, რომ აღნიშნული სიახლეები განხორციელდება იმ შემთხვევაში, თუ ევროკავშირი მეზობელ სახელმწიფოების მიმართ მაღალი ხარისხის ჩართულობით იმოქმედებს.

_______________________________

1. პარტნიორობისა და თანამშრომლობის შესახებ შეთანხმება - ერთი მხრივ ევროპულ საზოგადოებებსა და წევრ სახელმწიფოებს, მეორე მხრივ კი, სომხეთს შორის. (PCA EU-Armenia): ევროპის საზოგადოებების ოფიციალური ჟურნალი (OJ) L 239 99, გვ. 5,6; პარტნიორობისა და თანამშრომლობის შესახებ შეთანხმება, ევროკავშირი - აზერბაიჯანი, OJ L 246 99, გვ.5,6; პარტნიორობისა და თანამშრომლობის შესახებ შეთანხმება, ევროკავშირი-საქართველო: OJ L 205 99, გვ. 5,6.

2. ლისაბონის ხელშეკრულება ძალაში შევიდა 2009 წლის 1 დეკემბერს. რვა წლის შემდეგ, ევროპის ლიდერებმა დაიწყეს ევროპის უფრო დემოკრატიულ, გამჭვირვალე და ეფექტურ სისტემად გადაკეთების პროცესი. იხ. ევროკომისია, ლისაბონის ხელშეკრულება, „ევროპის ოცდამეერთე საუკუნეში გადაყვანა,” http://europa.eu/lisbon-treaty/index-en.htm; ლისაბონის ხელშეკრულება, რომელსაც ხელი მოეწერა ლისაბონში, 2007 წლის 13 დეკემბერს: OJ C 306 ტომი 50, 17 დეკემბერი, 2007 წელი და რომლის საფუძველზეც ცვლილებები შედის ევროკავშირისა და ევროპული საზოგადოების დაფუძნების შესახებ ხელშეკრულებებში.

3. ალჟირი, სომხეთი, აზერბაიჯანი, ბელარუსი, ეგვიპტე, საქართველო, ისრაელი, იორდანია, ლიბანი, ლიბია, მოლდავეთი, მაროკო, პალესტინის ოკუპირებული ტერიტორია, სირია, ტუნისი და უკრაინა.

4. უმაღლესი წარმომადგენლის, კეტრინ ეშტონის განცხადება, 2010 წლის 10 მაისი, http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms-data/docs/pressdata/EN/foraff/114367.pdf

5. ევროკავშირის საბჭო, საბჭოს დასკვნები სამხრეთ კავკასიის შესახებ, საგარეო საქმეთა საბჭოს 2985-ე შეხვედრა, ბრიუსელი, 8 დეკემბერი, 2009 წ. http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms-Data/docs/pressdata/EN/foraff/111816.pdf

6. პრეზიდენტ სარგსიანის განცხადება საგარეო საქმეთა სამინისტროების მაღალჩინოსან აღმასრულებელთა და საზღვარგარეთის ქვეყნებში სომხეთის ელჩებისა და კონსულების ყოველწლიურ შეხვედრაზე, 1 სექტემბერი, 2009 წ.: http://www.president.am/events/statements/eng/?year=2009&pn=1&id=47; პრეზიდენტის ინსტრუქცია, 2009 წლის 6 მაისი, NK68A , „2009-11 წლების ქმედებათა ჩამონათვალის დამტკიცების შესახებ, რათა უზრუნველყოფილ იქნას სომხეთ-ევროკავშირის სამოქმედო გეგმის განხორციელება.

7. აზერბაიჯანის რესპუბლიკის ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფცია გვერდი 8., დამტკიცებული აზერბაიჯანის პრეზიდენტის 2007 წლის 23 მაისს გამოცემული No. 2198 ინსტრუქციით, http://www.un.int/azerbaijan/pdf/National-security.pdf

8. ტაგიზადე ტაჰირი, „ევროკავშირის აღმოსავლეთის პარტნიორობა: რას სთავაზობს იგი აზერბაიჯანს?“, „აზერბაიჯანი და მსოფლიო“, ADA-ს საინფორმაციო მაცნე, ტომი 2, No 13, 1.7.2009; გობელ პული, „ევროკავშირის აღმოსავლეთის პარტნიორობა: შესაძლებლობები და გამოწვევები, იქვე, ტომი. 2, No 10. 15.5.2009.

9. საქართველოს მთავრობა, საქართველოს მთავრობის 2008-2012 წლების პროგრამა „საქართველო სიღარიბის გარეშე“ http://www.government.gov.ge/eng/mtavroba1172571820.php

10. ევროკავშირ-უკრაინის სამოქმედო გეგმა სამართლის, თავისუფლებისა და უსაფრთხოების სფეროებში (ივნისი, 2007 წ), http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/action-plans/ukraine-enp-ap-jls-rev-en.pdf; ევროკავშირ-უკრაინის სამოქმედო გეგმის განხორციელების შესახებ ერთობლივი შეფასების ანგარიში (მარტი, 2008 წ.), http://ec.europa.eu/external-relations/ukraine/docs/ukraine-eu-joint-evaluation-2008-en.pdf

11. SIGMA-ს საზოგადოების ადმინისტრირების შესახებ შეფასებითი ანგარიშები ისეთ ქვეყნებთან მიმართებაში, რომლებიც მიისწრაფვიან ევროინტეგრაციისაკენ (უკრაინის ჩათვლით), http://www.sigmaweb.org/document/37/0,3343,en-33638100-34612958-35550053-1-1-1-1,00.html; ასევე, OECD. საზოგადოების ადმინისტრირების ევროპული პრინციპები, SIGMA-ს, გაზეთი No. 27, 1999, გვ.1-28.

12. ევროკომისიას, ევროპარლამენტსა და ევროკავშირის საბჭოს შორის არსებული კომუნიკაცია „ევროპის სამეზობლო პოლიტიკის კრიტიკული შეფასება“, COM(2010) 207, ბრიუსელი, 12 მაისი, 2010 წელი, გვ. 4. http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/progress2010/com10-207-en.pdf

13. ანგარიში სომხეთში მიღწევათა შესახებ, http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/progress2010/sec10-516-en.pdf

14. ანგარიში აზერბაიჯანში მიღწევათა შესახებ, http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/progress2010/sec10-519-en.pdf

15. ხუან რამონ იტურიაგაგოიტია, კონკურენციის ახალი პოლიტიკა საქართველოში, საქართველოს სამართლებრივი სფეროს მიმოხილვა, ტომი 9, No 1-2, თბილისი, 2006 წ, გვ. 5-41.

16. საქართველო-ევროპის პოლიტიკისა და სამართლებრივ მრჩეველთა ცენტრი, საკანონმდებლო ჰარმონიზაციის ეროვნული პროგრამის განხორციელება: შერჩეული სფეროების არსებული მდგომარეობა, თბილისი, 2006 წ, http://www.geplac.org/files/10150-9-397548-NPLH-report-Jun06-fin.pdf

17. კახა გოგოლაშვილი, ევროკავშირი და საქართველო: არჩევანი კონტექსტშია, ევროკავშირი და სამხრეთ კავკასია, ევროპა დიალოგში, 2009, ბერტელსმანის ფონდი, გუტერსლოჰი, 2009 წ. გვ.93; ევროპის კომისია. ანგარიში მიღწევათა შესახებ, საქართველო, SEC(2008) 393, ბრიუსელი, 3 აპრილი, 2008 წ., გვ.2.

18. ანგარიში საქართველოს მიღწევათა შესახებ, http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/progress2010/sec10-518-en.pdf

19. PM: საქართველო მზადაა საუბრის დასაწყებად ევროკავშირთან თავისუფალი ვაჭრობის შესახებ, Civil.ge ელექტრონული დღიური ამბები, 2 სექტემბერი, 2009 წ. http://www.civil.ge/eng/article.php?id=21417&search=free%20trade

20. ევროკავშირი, საქართველომ სავიზო რეჟიმის გამარტივების შესახებ შეთანხმებას მიაღწია. KuwaitSamchar.com, 27 აგვისტო 2009 წ., http://www.kuwaitsamachar.com/index.php?option=com-content&view=article&id=23199; ასევე, იხილეთ, http://www.civil.ge/eng/article.php?id=21391&search=visa%20 facilitation

21. ევროპარლამენტი: არასაკანონმდებლო რეზოლუცია, 03/09/2008 წ. http://www.europarl.europa.eu/oeil/FindByProcnum.do?lang=en&procnum=RSP/2008/2622

22. ევროპის პარლამენტის პრესრელიზი, სამხრეთ კავკასია: ევროკავშირმა უფრო მეტი უნდა გააკეთოს რეგიონის სტაბილიზაციის კუთხით, 8 აპრილი, 2010 წ. http://www.europarl.europa.eu/news/expert/infopress-page/030-72203-096-04-15-903-20100406IPR72190-06-04-2010-2010-false/default-en.htm

23. პარტნიორობა ევროკავშირსა და უკრაინას შორის, თანამშრომლობის საბჭო, ევროკავშირ-უკრაინის ასოცირებული დღის წესრიგის მომზადება და ასოცირებული შეთანხმების ხელშეწყობა, 2009 წლის ნოემბერი. http://ec.europa.eu/external-relations/ukraine/docs/2010-eu-ukraine-association-agenda-en.pdf

24. მაიკლ ემერსონი, საერთო საქმიანობა და გავლენის სფეროები ევროპაში, CEPS, 2009 წ.

ნოდარ ხადური
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის
სახელმწიფო უნივერსიტეტის სრული პროფესორი

შესავალი

გასული საუკუნის 90-იანი წლებიდან, საქართველო, ისევე როგორც პრაქტიკულად ყველა პოსტკომუნისტური სახელმწიფო, ეკონომიკური რეფორმების მანამდე უცნობ გზას დაადგა. სამწუხაროდ, საქართველოსათვის, სხვა ქვეყნებისაგან განსხვავებით, ეს პროცესი განსაკუთრებულ სირთულეებთან იყო დაკავშირებული. არა მხოლოდ ეკონომიკური, არამედ, უპირველეს ყოვლისა, არაეკონომიკური ფაქტორების გამო. უკანასკნელი 20 წლის განმავლობაში, საქართველომ გადაიტანა როგორც სამამულო, ასევე სამოქალაქო ომები, კრიმინოგენული ვითარების უკიდურესად გამწვავება, ენერგეტიკული და სატრანსპორტო ბლოკადები, რევოლუცია და ა.შ.

სხვა ქვეყნებისაგან განსხვავებით, საქართველოს რამდენიმე სერიოზული პრობლემის ერთდროული გადაწყვეტა სჭირდებოდა. ქვეყანა აშენებდა როგორც დამოუკიდებელ ეკონომიკურ სისტემას, ისე დამოუკიდებელ სახელმწიფოს.

ამ ფონზე, ცხადია, ეკონომიკური რეფორმების სწორად განხორციელების ალბათობა დაბალი იყო, მით უფრო, რომ არც მსოფლიოს სხვა ქვეყნებში არსებობდა შესაბამისი გამოცდილება.

2003 წლიდან, ეკონომიკური რეფორმები გაცილებით უფრო „აგრესიული“ გახდა. შეიცვალა ეკონომიკური რეფორმების იდეოლოგიური საფუძველიც. თუ მანამდე საქართველოს კონსტიტუციაში დაფიქსირებული იყო, რომ ქვეყანა „სოციალურ საბაზრო ეკონომიკას“ აშენებდა, დღეისათვის, ეკონომიკური რეფორმების ბაზისს ლიბერალური და ლიბერტარიანული იდეოლოგიები შეადგენს.

უკანასკნელ წლებში მიღწეული იყო ეკონომიკის ზრდის მაღალი ტემპები, თუმცა, რუსულ-ქართული ომისა და განსაკუთრებით გლობალური ფინანსური კრიზისის გამო ტემპები მკვეთრად შეჩერდა; დღეს დღის წესრიგში ისევ დგას ეკონომიკის სტაბილიზაციისა და შემდგომი ზრდის პრობლემა.

2.1.1. ეკონომიკური რეფორმების მიმდინარეობა
საქართველოში

დამოუკიდებლობიდან „ვარდების რევოლუციამდე“

საქართველოს მიერ დამოუკიდებლობის გამოცხადებისა და სახელმწიფოებრიობის აღმშენებლობის დაწყების დეკლარირების შემდეგ, საქართველოს ხელისუფლებამ ოფიციალურად აღიარა, რომ იწყებოდა ეკონომიკური რეფორმები, მაგრამ, სამწუხაროდ, არც გამოცდილება და არც გარემო ეკონომიკური რეფორმების ჩატარების შესაძლებლობას არ იძლეოდა.

ეკონომიკის რეფორმირების პირველი წლები საქართველოსათვის ტრაგიკული აღმოჩნდა. სახელმწიფო გადატრიალება 1991-92 წლების მიჯნაზე, სამამულო და სამოქალაქო ომები, საქართველოს ეკონომიკური, პოლიტიკური, სატრანსპორტო და ენერგეტიკული ბლოკადა, შესაბამისი კადრების ნაკლებობა, კორუფცია, მძიმე კრიმინოგენული ფონი მნიშვნელოვნად ართულებდა ეკონომიკის რეფორმირების ერთიანი, მწყობრი პოლიტიკის განხორციელებას.

ეკონომიკური რეფორმები რამდენიმე მიმართულებით უნდა განხორციელებულიყო. უპირველეს ყოვლისა, საჭირო იყო დამოუკიდებელი ეკონომიკური სისტემის ფუნქციონირებისათვის აუცილებელი ინსტიტუტების, მათ შორის, საკუთარი ფულად-საკრედიტო და საგადასახადო-საბიუჯეტო სისტემების ფორმირება, ეკონომიკის რეგულირების მბრძანებლურ-ადმინისტრაციული მეთოდებისაგან გათავისუფლება, პრივატიზაცია, საგარეო ეკონომიკურ ურთიერთობათა ლიბერალიზაცია და სხვა. სამწუხაროდ, კიდევ ერთხელ გვიწევს იმის კონსტატირება, რომ აღნიშნული რეფორმები ყოველთვის არ გამოირჩეოდა თანმიმდევრულობით¹.

„შოკური თერაპიის” ქრესტომათიულ მაგალითად იქცა პოლონეთში განხორციელებული ეკონომიკური რეფორმები, რომელიც პოლონეთის ყოფილი ფინანსთა მინისტრისა და დღეს ცენტრალური ბანკის პრეზიდენტის, ლეშეკ ბალცეროვიჩის სახელთანაა დაკავშირებული და „ბალცეროვიჩის გეგმის” სახელითაა ცნობილი.

„ბალცეროვიჩის გეგმის“ თანახმად, პოლონეთში გატარდა უმკაცრესი ფისკალური და მონეტარული პოლიტიკა, რაც ფასების ლიბერალიზაციაში, საბიუჯეტო დოტაციებსა და სუბსიდიებზე უარის თქმის მეშვეობით, ბიუჯეტის დეფიციტის მნიშვნელოვნად შემცირებაში, მოსახლეობის შემოსავლებისა და მიმოქცევაში არსებული ფულის რაოდენობის შეზღუდვაში გამოიხატებოდა².

პოლონეთში ჩატარებული „შოკური თერაპია” ითვალისწინებდა 11 სხვადასხვა სახის ღონისძიების სინქრონულად ჩატარებას, კერძოდ:

სამწუხაროდ, როგორც უკვე აღინიშნა, „შოკური თერაპიის” განხორციელება რუსული რეფორმების კალკით, რუსეთში დაწყებული პროცესების პარალელურად, დაიწყო საქართველოშიც და მას რამდენიმე უკვე აღნიშნული მიზეზის გამო (საომარი მოქმედებები, სატრანსპორტო, ეკონომიკური და ენერგობლოკადები, ძირითადი მაკროეკონომიკური ინსტრუმენტების არქონა) რაიმე განსაკუთრებული ეფექტი არ ჰქონია.

მოსაზრება, შეიძლებოდა თუ არა რეფორმების „ჩინური გზის“, ანუ „გრადუალიზმის“ განხორციელება, შესაძლოა, უდიდესი ალბათობით უარვყოთ, რადგან ჩინეთი ბევრი ფაქტორით განსხვავდებოდა და დღესაც განსხვავდება როგორც საქართველოსაგან, ისე, მთელი ყოფილი საბჭოთა კავშირისაგან.

საქართველოში „შოკური თერაპია”³ 1992 წლის თებერვლიდან დაიწყო. „შოკური თერაპიის” გამოყენება გულისხმობდა ფინანსურ სტაბილიზაციას, ფასების ლიბერალიზაციას, ბიუჯეტის დეფიციტის შემცირებას, მკაცრი საკრედიტო პოლიტიკის გატარებას, ზომიერი საგადასახადო სისტემის დანერგვას და სახელმწიფო ხარჯების შემცირებას. საქართველოს ხელისუფლებას იმ ეტაპზე არ ჰქონდა არც ერთი რეალური მაკროეკონომიკური ინსტრუმენტი, მათ შორის, არც საკუთარი ფულად-საკრედიტო სისტემა და არც საგადასახადო-საბიუჯეტო პოლიტიკის გატარების ბერკეტები.

ფასების მოწესრიგების მიმართულებით პირველი ნაბიჯები 1991 წელს, ჯერ კიდევ სსრკ-ის პირობებში გადაიდგა, როდესაც საბჭოთა კავშირის მთელ ტერიტორიაზე მოხდა ფასების რამდენიმეჯერ მომატება. სამწუხაროდ, საქართველოში პირველი საპრეზიდენტო არჩევნების წინ გარკვეული სახის პროდუქციის (მათ შორის, პურის და საქალაქო ტრანსპორტის) ფასები ძველ ნიშნულს დაუბრუნდა. ამ მიმართულებით შედარებით უფრო რადიკალური ნაბიჯები საქართველოში 1992 წლის 1 თებერვლიდან გადაიდგა, როცა საქონლისა და მომსახურების ერთი ჯგუფის ფასები განთავისუფლდა, ხოლო სხვა რეგულირებადი ფასები მკვეთრად (მაგალითად, პურზე 100-ჯერ) გაიზარდა.

იმის გამო, რომ საქართველოს არ გააჩნდა საკუთარი ვალუტა და, შესაბამისად, არ ჰყავდა ემიტენტი, იგი ვერ განახორციელებდა რეფორმისათვის აუცილებელ ღონისძიებებს. არც გამოცდილება და არც ფინანსური საშუალება არ იძლეოდა ამ პროცესების დამოუკიდებლად წარმართვის საშუალებას, ამიტომ საქართველომ დახმარებისათვის საერთაშორისო საფინანსო ორგანიზაციებს, უპირველეს ყოვლისა კი, საერთაშორისო სავალუტო ფონდსა და მსოფლიო ბანკს მიმართა. ამდენად, საქართველოში მაკროეკონომიკური პოლიტიკის ფორმირების ზემოგანხილულ წანამძღვრებთან ერთად, პოლიტიკის ფორმირებაში უდიდესი წვლილი მსოფლიო საფინანსო წესრიგის განმსაზღვრელმა ორგანიზაციებმა შეიტანეს⁴. ამ ორგანიზაციების დამსახურებად უნდა მივიჩნიოთ პოსტკომუნისტური ტრანსფორმაციის პროცესის წარმართვისათვის საკმაოდ მნიშვნელოვანი როგორც მეთოდური და მეთოდოლოგიური, ასევე, ფინანსური დახმარება და საქართველოს ხელისუფალთა მეტ-ნაკლებად კოორდინირებული ქმედებები.

სახელმწიფოს მხრიდან დაიწყო მონოპოლიური სტრუქტურების საქმიანობის შეზღუდვაზე ფიქრი, მაგრამ, რეალურად, მხოლოდ რამდენიმე წლის შემდეგ მოხერხდა ანტიმონოპოლიური კანონმდებლობის ამოქმედება. ამასთან, უნდა აღინიშნოს, რომ ეკონომიკის რეფორმირების უფრო მოგვიანებით პერიოდში, „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ, ანტიმონოპოლიური კანონმდებლობა გაუქმდა და მხოლოდ 2010 წელს, ევროკავშირის ეკონომიკასთან ჰარმონიზაციის მიზნით აღდგა, თუმცა, სამწუხაროდ, როგორ ჩანს, მხოლოდ ფორმალურად.

პოსტკომუნისტური ტრანსფორმაციის ყველაზე სწრაფი და ეფექტიანი გზა, რომელიც „შოკური თერაპიის” სახელითაა ცნობილი, პრაქტიკულად, საქართველოში ვერ განხორციელდა და ვერც განხორციელდებოდა. ის ინსტრუმენტები, რომლებსაც ეკონომიკაში „შოკის ეფექტი” უნდა მოეხდინა, სახელმწიფოს არ გააჩნდა. შესაბამისად, სახელმწიფო ვერ განახორციელებდა ეფექტიან მონეტარულ პოლიტიკას, რამეთუ, მიუხედავად იმ პერიოდში „ცივი ომისა” ჩვენს ჩრდილოელ მეზობელთან (რომელიც 2008 წელს ღია საომარ მოქმედებაში გადაიზარდა და რუსეთის მიერ საქართველოს ტერიტორიებზე არსებული დე ფაქტო რესპუბლიკების აღიარებით და რუსეთ- საქართველოს როგორც დიპლომატიური, ისე, პრაქტიკულად, ყველა სხვა ურთიერთობის შეწყვეტით დასრულდა), რეფორმირების პირველ წლებში რუსეთი მაინც რჩებოდა ჩვენი ეკონომიკის ემიტენტად. სწორედ რუსეთის ცენტრალურ ბანკზე იყო დამოკიდებული საქართველოში მიმოქცევაში არსებული ფულის რაოდენობა და, შესაბამისად, ქვეყნის ეკონომიკის განვითარების ერთ-ერთი უმთავრესი ბერკეტიც ისევ მის ხელში რჩებოდა.

ამდენად, ვიდრე საქართველო არ შეძლებდა პოსტკომუნისტური ტრანსფორმაციისათვის აუცილებელი ინსტრუმენტების თავის ხელში თავმოყრას, რეფორმების წარმატებით განხორციელებაზე ფიქრიც კი უტოპიის სფეროს განეკუთვნებოდა, ვიდრე რეალურ ეკონომიკურ პოლიტიკას.

განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს ის, რომ მთავრობა, მიუხედავად იმისა, რომ, არც თუ იშვიათად, რუსეთისათვის საკუთარი პრობლემების სამართლიანი გადაბრალებით იყო დაკავებული, რატომღაც „არ ელოდა“, რომ მოსკოვიდან ვეღარ შეძლებდა ფულის ნიშნების მიღებას. ხოლო, როდესაც რუსეთის ხელისუფლებამ საქართველოს მთავრობა ფაქტის წინაშე დააყენა და შეუწყვიტა ფულის მიწოდება, საქართველოს ხელისუფლება იძულებული გახდა 1993 წლის აპრილში ბრუნვაში გაეშვა საქართველოს დროებითი ფულის ნიშანი - საქართველოს რესპუბლიკის ეროვნული ბანკის კუპონი.

მოსახლეობა უნდობლად შეხვდა კუპონს და ამის ძირითადი მიზეზი არა თავად კუპონი, ან საქართველოს ეკონომიკური მდგომარეობა იყო, არამედ ქვეყნის ხელისუფლების სურვილი - „რუბლის ზონაში” მუდმივი ან დროებითი დარჩენისა და კუპონის, როგორც მიმოქცევაში რუსული რუბლის წარმომადგენლის გაშვება. კუპონი ერთადერთ კანონიერ საგადამხდელო საშუალებად გამოცხადდა არა თავიდანვე, არამედ მხოლოდ მას შემდეგ, რაც რუსეთმა, 1993 წლის ივლის- აგვისტოში, გაატარა ფულის ნაწილობრივი რეფორმა და ბრუნვიდან ამოიღო დაშლილი საბჭოთა კავშირის მანეთი.

უკონტროლო საკრედიტო ემისიამ საფუძველი ჩაუყარა ჰიპერინფლაციურ პროცესს. ინფლაციის მაღალი ტემპის პირობებში კუპონი ვეღარ ასრულებდა ფულის ფუნქციებს. კუპონის ნაცვლად მიმოქცევაში იზრდებოდა რუბლის გამოყენების მასშტაბები, ხოლო თავად რუბლის მსყიდველუნარიანობის ასევე სწრაფი დაცემის პირობებში, საქართველოში აშშ დოლარის მოქმედების ასპარეზი იზრდებოდა. რეალურად, კუპონი მხოლოდ მეტროპოლიტენით მგზავრობის საფასურის გადახდას და ნორმირებული პურის შეძენას უზრუნველყოფდა. ეროვნული ბანკის მცდარმა პოლიტიკამ ნაღდი ფულის მოძრაობის არეალის შეზღუდვაზე, მიგვიყვანა ნაღდი და უნაღდო ფულის ღირებულებათა შორის მნიშვნელოვან სხვაობამდე. შედეგად, კიდევ უფრო შეიზღუდა კუპონის მიმოქცევის არეალი.

1994 წელს, ანტიკრიზისული პროგრამის მიღებითა და საერთაშორისო საფინანსო ორგანიზაციებთან მუშაობის განახლებით, იწყება ეკონომიკური რეფორმების ახალი ეტაპი. ამ ეტაპზე თავიდან იყო გარკვეული წარმატებები, რომლებსაც შემდგომი რეფორმირებისათვის უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება. თუ აქამდე (1991-1994 წლებში) საქართველო „ურჩი ბავშვივით” არად აგდებდა მათ რეკომენდაციებს, შემდგომ აღნიშნული საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტები აქტიურად ეხმარებიან საქართველოს ხელისუფლებას პოსტკომუნისტური ტრანსფორმაციის წარმატებით განხორციელებაში⁵.

1994 წლის ზაფხულიდან გამოირიცხა უკონტროლო საკრედიტო ემისია. 1994 წლის შემოდგომაზე საქართველოს ეროვნულმა ბანკმა გააუქმა შეზღუდვები ბანკებიდან ნაღდი ფულის გამოტანაზე, რის შედეგადაც, ნაღდი და უნაღდო ფულის ღირებულებები მნიშვნელოვნად დაუახლოვდა ერთმანეთს.

1994 წლის სექტემბერში გაზსა და ელექტროენერგიაზე ფასები საერთაშორისო დონემდე გაიზარდა, პურზე ფასი გაიზარდა 285-ჯერ, მნიშვნელოვნად გაიზარდა მეტროპოლიტენით მგზავრობის საფასურიც. გაიზარდა საბიუჯეტო სექტორში დასაქმებულთა ხელფასები, პენსიები და შემწეობანი, მაგრამ მათი ზრდის ტემპი მნიშვნელოვნად ჩამორჩა ფასების ზრდას. ამას მოჰყვა ქართული კუპონის კურსის მნიშვნელოვანი განმტკიცება. თუ პურზე ფასის გაზრდამდე ერთი დოლარი უდრიდა 5,3 მლნ კუპონს, ფასების მომატების შემდეგ, ერთი დოლარი უკვე უდრიდა 2,4 მლნ კუპონს. ეს პროცესი გაგრძელდა: 1994 წლის მიწურულს პურის ფასი კვლავ გაიზარდა 40 პროცენტით, რასაც შედეგად მოჰყვა ის, რომ 1995 წლიდან ჩამოყალიბდა კუპონის სტაბილური კურსი - ერთი დოლარი უდრიდა 1,3 მლნ კუპონს, რომელიც კუპონის არსებობის ბოლო დღემდე უცვლელი იყო.

დაიწყო ლიცენზირების არსებული მექანიზმის გამარტივება. 1995 წლის 1 იანვრიდან, კვოტირების სისტემა საერთოდ გაუქმდა, ხოლო ლიცენზირება შენარჩუნებულ იქნა საქონელთა მცირე ჩამონათვალზე, რამაც ხელი შეუწყო ლიბერალური სავაჭრო პოლიტიკის ჩამოყალიბებასა და კორუფციული გარემოს შეზღუდვას. ამასთან, დაიწყო რეალური საბაზრო ურთიერთობების დამკვიდრება, როდესაც ბაზარზე შესვლა და გამოსვლა აღარ იყო დამოკიდებული ჩინოვნიკის სურვილზე. ბევრ პოსკომუნისტურ ქვეყანაში განხორციელებული პრივატიზების პროცესის უკვე ტრადიციად ქცეულ ნაბიჯად უნდა ჩაითვალოს 1995 წლიდან საქართველოში დაწყებული ვაუჩერიზაცია. ამ პროცესმა, ნაცვლად იმისა, რომ შეექმნა რეალური მესაკუთრეთა კლასი, კიდევ ერთი უარყოფითი როლი შეასრულა ეკონომიკის გაჯანსაღების საქმეში. ნაცვლად იმისა, რომ წარმოების საშუალებები გადასულიყო (თუნდაც უფასოდ) იმათ ხელში, ვინც შეძლებდა მათ გადაიარაღებას, ტექნოლოგიური პროცესების სრულყოფას, წარმოების წახალისებასა და პროდუქციისათვის რეალიზაციის ბაზრის პოვნას, ქარხანა-ფაბრიკები ბოლშევიკური ლოზუნგის - „მიწა - გლეხებს, ფაბრიკა-ქარხნები - მუშებს” - შესაბამისად მოსახლეობის იმ ფენას გადაეცა, რომელსაც მისი ამოქმედებისათვის ინვესტიციის მოძიება არ შეეძლო.

1995 წლიდან, საქართველოს ეკონომიკაში დიდი წარმატებების სამწლიანი ეტაპი დაიწყო.

ქვეყანაში შეიქმნა საბაზრო ეკონომიკის პრინციპების შესაბამისი საკანონმდებლო ბაზა, ჩამოყალიბდა ორიარუსიანი საბანკო სისტემა, საგადასახადო და საბაჟო სამსახურები, მოხერხდა ფინანსური სტაბილიზაცია და საკუთარი ეროვნული ვალუტის შემოღება, აღდგენილ იქნა წესრიგი და საშემსრულებლო დისციპლინა, ძირითადად, დამთავრდა ე.წ. „მცირე პრივატიზაციის” პროცესი, განხორციელდა ფასების, ვაჭრობისა და საგარეო-ეკონომიკურ ურთიერთობათა ლიბერალიზაცია. ყოველივე ამის საფუძველზე, ქვეყანაში ჩამოყალიბდა მეწარმეობის განვითარების ხელშეწყობისათვის ელემენტალურად აუცილებელი ეკონომიკური გარემო, რამაც, თავის მხრივ, უზრუნველყო ქვეყნის ეკონომიკის შემდგომი დაჩქარებული განვითარება.

ფულად-საკრედიტო და ფისკალურ სფეროებში რეფორმის წარმატებით განხორციელებამ კეთილსაიმედო ფონი შექმნა ეროვნული ვალუტის შემოღებისათვის, რაც 1995 წლის სექტემბერში წარმატებით განხორციელდა. შემოღებული იქნა ეროვნული ვალუტა - ლარი და დადგენილ იქნა ლარის კუპონზე გადაცვლის ფიქსირებული კურსი 1 ლარი - 1 მილიონი კუპონი, ხოლო აშშ დოლართან მიმართებაში იგი 1,3 ლარით განისაზღვრა.

ფულის რეფორმამ არ გაიმეორა ის შეცდომები, რაც ხელისუფლების მხრიდან კუპონის მიმართ იქნა დაშვებული. რეფორმის დროს არ იქნა გამოყენებული არავითარი კონფისკაციური ღონისძიება, რამაც საზოგადოების თვალში ნდობა დაიმსახურა და ლარი სწრაფად დამკვიდრდა. ეროვნული ვალუტის შემოღებიდან უკვე ერთი თვის განმავლობაში, ლარის კურსი თბილისის ბანკთაშორის ბირჟაზე 1,3-დან 1,25-მდე გაიზარდა აშშ დოლართან მიმართებაში, ხოლო „შავ ბაზარზე” - 1.275-დან 1.25-მდე. მოქნილი საკურსო პოლიტიკის შედეგად, საქართველოში გადაილახა ე.წ. მულტისაკურსო პრაქტიკა და დასრულდა სავალუტო კურსის უნიფიცირება.

სამწუხაროდ, 1998 წლიდან, ეკონომიკური რეფორმების განხორციელებაში შეფერხებები იწყება, რამაც ეკონომიკური ზრდის მიღწეული ტემპები შეამცირა და ქართულ ეკონომიკაში „უძრაობამ“ დაისადგურა.

თუმცა, 2003 წლის ნოემბერში, საქართველოში მომხდარმა „ვარდების რევოლუციამ“ დაასრულა „უძრაობის ხანა“ და ეკონომიკური პროცესები, მათ შორის რეფორმირება, სწრაფი ნაბიჯებით განვითარდა.

ეკონომიკური რეფორმები „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ

ვარდების რევოლუციას“ საქართველო ძირითადი საბაზრო ინსტიტუტებით შეხვდა, თუმცა, 2004 წლიდან, ეკონომიკის რეფორმირების მთავარ მიმართულებად დერეგულირება იქცა⁶

2004 წლის დასაწყისამდე, საქართველო აყალიბებდა საბაზრო ეკონომიკის რეგულირების ისეთ ინსტიტუციონალურ ბაზას, რომლის მაგვარიც იყო ევროპის სახელმწიფოებში. საქართველოში რადიკალური ეკონომიკური რეფორმები დაიწყო, რაც, ხშირ შემთხვევაში, უბრალოდ სახელმწიფოს მხრიდან რეგულირების მექანიზმების გაუქმებაში გამოიხატებოდა.

საქართველოს სახელმწიფომ, სხვა მეტ-ნაკლებად მნიშვნელოვანი რეგულაციების გაუქმების პარალელურად, უარი თქვა განეხორციელებინა შრომის ბაზრის, კონკურენციის შეზღუდვის, სურსათის უვნებლობის და სხვა რეგულაციები, რომელთა გაუქმებამ ან შეზღუდვამ მნიშვნელოვნად გააუარესა ეკონომიკური გარემო. ოფიციალურ გამოსვლებში და კომენტარებში აღინიშნებოდა, რომ ეს ყველაფერი ინვესტიციების მოზიდვის ზრდისთვის კეთდებოდა და იგი აისახა საქართველოს სხვადასხვა რეიტინგის მაჩვენებელზე. სახელმწიფომ, გარდა რეგულირების პირდაპირი ფორმებისა, მკვეთრად შეზღუდა მაკროეკონომიკური რეგულატორების ფუნქციონირებაც.

2004 წლიდან, გაუქმდა საგზაო ფონდი, კავშირგაბმულობის, ტრანსპორტისა და ფოსტის სამინისტრო, ურბანიზაციისა და მშენებლობის სამინისტრო, საგარეო ვაჭრობისა და საგარეო ეკონომიკური ურთიერთობების სამინისტრო, სახელმწიფო ქონების მართვის სამინისტრო, კვების პროდუქტების ექსპერტიზისა და მონიტორინგის სამსახური, მცენარეთა დაცვის სამსახური, მეცხოველეობისა და სანაშენე საქმის დეპარტამენტი, ძვირფასი ქვებისა და ლითონების დეპარტამენტი, დასაქმების სახელმწიფო სამსახური, „საქსტანდარტი”, კვების პროდუქტების ხარისხის ინსპექცია, ფიტოსანიტარიული კონტროლი, ტრანსპორტის მარეგულირებელი კომისია; გამარტივდა მშენებლობის პროცედურები.

მნიშვნელოვნად შემცირდა იმ საქმიანობათა ჩამონათვალი, რომელიც ლიცენზირებას მოითხოვდა. კერძოდ, საქმიანობათა ასეთი 900 დასახელებიდან დარჩა მხოლოდ 114. გაუქმდა ზომისა და წონის კონტროლი, ვეტერინარული საქმიანობის ლიცენზია და ნებართვა, პესტიციდების წარმოების და ვაჭრობის ლიცენზია და ა.შ.

თუ საქართველოში ბოლო 7 წლის განმავლობაში განხორციელებული სტრუქტურული ცვლილებების ანალიზს ჩავატარებთ, ნათლად გამოჩნდება, რომ აღნიშნული ცვლილებების მიზანი ეკონომიკის სრული დერეგულირებაა. საქართველოს კანონმდებლობა, მიუხედავად იმისა, რომ თეორიულად ევროპულ ორიენტაციას აღიარებს, აბსოლუტურად საპირისპიროდ ვითარდება. ამის საუკეთესო მაგალითად გამოდგება საქართველოს შრომის კანონმდებლობა, რომელიც აგებულია დამქირავებელთა უფლებების პრიმატის აღიარებით და, პრაქტიკულად, მინიმუმამდეა დაყვანილი დასაქმებულთა ინტერესები.

„ვარდების რევოლუციის” შემდგომ პერიოდში, ანტიმონოპოლიური სამსახური აღმოჩნდა ის პირველი სერიოზული სტრუქტურა, რომელიც გაუქმდა. გაუქმდა არა მხოლოდ სამსახური, არამედ მთელი კანონმდებლობა და მის ნაცვლად შეიქმნა „თავისუფალი ვაჭრობისა და კონკურენციის კანონი” და შესაბამისი სამსახური; საინტერესოა ის ფაქტი, რომ ანტიმონოპოლიური სამსახურის გაუქმების მიზნად ბაზარზე კონკურენციისათვის ხელშეწყობა დასახელდა. თუმცა, 2010 წელს საქართველომ გადადგა ნაბიჯები ანტიმონოპოლიური კანონმდელობის ასამოქმედებლად.

თუ დამოუკიდებელი საქართველოს ეკონომიკური ინსტიტუტების განვითარების ისტორიას გადავხედავთ, ნათლად ჩანს, რომ საქართველოს ეროვნული ბანკი ერთ- ერთი ყველაზე წარმატებული მარეგულირებელი ინსტიტუტი იყო. ის, რომ საქართველოს აქვს ეროვნული ვალუტა, რომელიც ინარჩუნებს პოზიციებს და რომ საქართველოს საბანკო სისტემამ მრავალ ქარტეხილს გაუძლო, სწორედ ეროვნული ბანკის ერთ- ერთი დამსახურებაა.

სამწუხაროდ, საქართველოში საკმაოდ აქტიურად განიხილებოდა ამ სფეროს აბსოლუტური დერეგულირების შესაძლებლობა იმ დონემდეც კი, რომ საუბარი ე.წ. „სავალუტო ფარის” ან „სავალუტო საბჭოს” შექმნას შეეხებოდა, რაც ეროვნული ბანკის ფუნქციების მინიმიზებას და რეალურად მხოლოდ ვალუტის გაცვლითი კურსის შენარჩუნებას გულისხმობდა. ეროვნული ბანკი დაიშალა და ნაცვლად საბანკო სისტემის მონიტორინგისა და ანალიზისა, ეროვნული ბანკის ერთადერთ ფუნქციად ინფლაციასთან ბრძოლა გამოცხადდა. თუმცა, 2009 წელს, რეგულირების ეს ინსტიტუტი სრულად აღდგა.

2009 წლის მარტში ახალი „გენიალური” იდეა დაიბადა - საქართველოში ეროვნულ ვალუტას - ლარს - ჩამოერთვას ერთადერთი კანონიერი საგადამხდელო საშუალების სტატუსი და იგი გადაუნაწილდეს დოლარსა და ევროს.

2009-2010 წლებში საქართველოში მიმართულება ამ მხრიდანაც შეიცვალა. 2010 წელს საქართველოს ეროვნულმა ბანკმა დაიწყო ეკონომიკის „ლარიზაციის“ პროცესი, რაც ეროვნული ვალუტის მოქმედების არეალის გაფართოებას გულისხმობს.

ეკონომიკის რეფორმირებაში „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ სხვა პრობლემებიც იყო: საწყის ეტაპზე „დეპრივატიზაცია“, ხოლო შემდეგ აგრესიული პრივატიზაცია.

დღეს ქვეყნის ეკონომიკური მდგომარეობის გაუმჯობესება მხოლოდ სერიოზულ უცხოურ ინვესტიციებს შეუძლია. ეს უკანასკნელი კი, შესაძლებელია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ დაცული იქნება ინვესტორთა და მესაკუთრეთა უფლებები, ბაზარი გათავისუფლდება სახელმწიფოს და ბიუროკრატთა მხრიდან არასანქცირებული ჩარევისაგან.

2.1.2. ეკონომიკური რეფორმების იდეოლოგიური საფუძველი

2003 წლის ნოემბერში, საქართველოში „ვარდების რევოლუცია” მოხდა, რამაც მნიშვნელოვანი იდეოლოგიური და ინსტიტუციური გადაწყვეტილებები გამოიწვია, რაც, საბოლოოდ, ეკონომიკურ პოლიტიკაზეც აისახა. ლიბერალიზმი სახელმწიფოს განვითარების იდეოლოგიურ ბაზისად იქცა. ქვეყანამ ერთიანად თქვა უარი ეკონომიკის პროგნოზირების მანამდე არსებულ მექანიზმებზე, დაიწყო ლიცენზირებისა და ნებართვების სისტემის კიდევ უფრო გამარტივება. კორუფციასთან ბრძოლის საბაბით, სახელმწიფომ უარი განაცხადა მომხმარებელთა უფლებების დაცვაზე, ანტიმონოპოლიურ რეგულირებაზე, ხარისხის კონტროლზე; დაიწყო გადასახადების რაოდენობების შემცირება (ზოგჯერ გადასახადების ელემენტარული კონსოლიდაციით, როგორც, მაგალითად, ქონების გადასახადში კონსოლიდირებული მანამდე არსებული 3 დამოუკიდებელი გადასახადი; ან საშემოსავლო გადასახადში კონსოლიდირებული მანამდე არსებული 5 გადასახადი). სახელმწიფო ოფიციალურად დეკლარირებდა ლიბერალიზმს, მაგრამ ხშირად თავადვე არღვევდა ლიბერალიზმის ხელშეუვალ პრინციპებს.

ერთ-ერთი ფართოდ გავრცელებული განმარტების შესაბამისად, „ლიბერალიზმი ფილოსოფიური, ეკონომიკური და პოლიტიკური სწავლებაა, რომელიც გამომდინარეობს ადამიანის თავისუფლებიდან, განკარგოს საკუთარი თავი და საკუთრება. ლიბერალიზმის იდეალია საზოგადოება, სადაც ყველას აქვს მოქმედების თავისუფლება, სადაც შეზღუდულია სახელმწიფო ხელისუფლება და მისი ფუნქცია მინიმუმამდეა დაყვანილი. ლიბერალიზმის ფუნდამენტური ღირებულებებია: საზოგადოების ყოველი წევრის პირადი თავისუფლება და პირადი პასუხისმგებლობა, არჩევნებისა და გაერთიანებების თავისუფლება, ხელისუფლების დაყოფა, კანონის უზენაესობა, საზოგადოების დემოკრატიული მშენებლობა და საზოგადოების დემოკრატიული კონტროლი სახელმწიფოზე, კერძო საკუთრება, ეკონომიკური თავისუფლება, საბაზრო ეკონომიკა, უფლებათა და წარმატების მიღწევის შესაძლებლობის თანასწორობა ყოველი მოქალაქისათვის“⁷.

ლიბერალიზმის ქვაკუთხედი კერძო საკუთრება და მისი ხელშეუხებლობაა. ამ მიმართულებით საქართველოში პრობლემებია. „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ, ისე, როგორც ზოგადად რევოლუციების შემდეგ ხდება ხოლმე, ქონების გადანაწილება დაიწყო. პრივატიზაციის პარალელურად, აქტიურ ფაზაში შევიდა ფარული ნაციონალიზაციის პროცესი. მესაკუთრეები ერთი მეორის მიყოლებით „ჩუქნიდნენ” სახელმწიფოს როგორც უძრავ-მოძრავ ქონებას, ისე საქართველოში არსებული საწარმოების წილებს. გარდა ამისა, არცთუ იშვიათად ხდებოდა უძრავი ქონების პირდაპირი ექსპროპრიაცია და შემდეგ, „ხედის დამახინჯების” ბრალდებით, მათი დანგრევა (ამდაგვარი ღონისძიებები ხორციელდებოდა მხოლოდ თბილისი ცენტრში და შავიზღვისპირა ზოლში) ან „ნაჩუქარი“ ქონების ძირითადად უცხოელ ინვესტორებზე ხელახალი პრივატიზაცია უკვე გაცილებით მაღალი ფასით.

ის რაც 2007 წელს, ნოემბრის შემდეგ დაიწყო საქართველოს ეკონომიკაში, საერთოდ ამოვარდა „ლიბერალიზმის“ კურსიდან⁸. ხელისუფლებას მოუწია მძიმე პოლიტიკური ფონის განეიტრალებისათვის ეკონომიკური პოლიტიკის რადიკალური ცვლილება. ამას თან დაერთო რიგგარეშე საპრეზიდენტო არჩევნები, რამაც, ცხადია, ეკონომიკურ პოლიტიკაში წინა პლანზე წამოწია სოციალური ფაქტორი და არცთუ იშვიათად, პოპულისტური ნაბიჯები იქნა გადადგმული.

პოპულისტური მიზნებიდან გამომდინარე, ხელისუფლებამ უარი განაცხადა მის ერთ-ერთ მთავარ მიღწევაზე - საგადასახადო ადმინისტრირებაში მიღწეულ შედეგზე, როდესაც უარი ითქვა მოსახლეობასთან ნაღდი ანგარიშსწორებისას სალარო აპარატების გამოყენების აუცილებლობაზე. ხელისუფლებამ მკვეთრად, მოულოდნელად გაზარდა პენსიები და ხელფასები, გაიჟღერა დაპირებამ, რომ 2009 წლის ბოლოს პენსია 100 დოლარი გახდებოდა (პენსია მართლაც გაიზარდა, თუმცა, დოლარის ეკვივალენტში, იგი 50 დოლარზე ნაკლებია).

სამწუხაროდ, ხელისუფლებამ დაიწყო მანამადე არააპრობირებული და აბსოლუტურად არაეფექტიანი დასაქმების პოლიტიკის განხორციელება. საქართველოსათვის უმუშევრობა ერთ-ერთი ყველაზე სერიოზული პრობლემაა. 2009 წლის სოციალური კვლევებით, მის სიმწვავეს საქართველოს მოსახლეობა პირველ ადგილზე აყენებს და მხოლოდ ამის შემდეგ მიიჩნევენ პრობლემად ტერიტორიული მთლიანობის დარღვევას. ცხადია, ხელისუფლება გამოიყენებდა ამ ფაქტორს, თუმცა, თუ იმ პერიოდში (2007 წლის ბოლოს) უმუშევრობის დონე დაახლოებით 13,5%25 იყო, დღეისათვის უმუშევრობა 17%25-ს უახლოვდება.

ლიბერალიზმის საფარქვეშ რამდენიმე სერიოზული ინსტიტუციური ცვლილებაც განხორციელდა.

დღესაც სერიოზული განცხადებები კეთდება საქართველოს ეკონომიკის შემდგომი ლიბერალიზაციის მიმართულებით. თუ გავითვალისწინებთ, რომ დღემდე „ლიბერალიზაცია“ მხოლოდ დეკლარირებული პრინციპია, ეკონომიკის შემდგომი, რეალური ლიბერალიზაცია აუცილებელი იქნება საქართველოს ეკონომიკის განვითარებისათვის. უნდა აღინიშნოს, რომ ლიბერალიზაციას ალტერნატივა არ გააჩნია, მაგრამ შესაბამისი, საბაზრო ინსტიტუტების არსებობის გარეშე მხოლოდ ლიბერალიზაცია ვერ უზრუნველყოფს ჰარმონიულად განვითარებადი ეკონომიკური სისტემის შექმნას.

ამ ფონზე, ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ ქვეყნის ეკონომიკური პოლიტიკა კიდევ უფრო გაიხნას, რათა ინვესტორებს სურვილი გაუჩნდეთ, ინვესტირება სწორედ საქართველოში განახორციელონ. მოვლენების ამგვარად განვითარების მცდელობაა ის ინიციატივები, რომლებიც საქართველოს პრეზიდენტმა გასული წლის ოქტომბერში გაახმოვანა⁹. აღნიშნულმა ინიციატივებმა „ეკონომიკური თავისუფლების აქტის“ სახელი მიიღო.

პრეზიდენტის ინიციატივა, ვიდრე ის კანონპროექტის სახეს მიიღებდა, ითვალისწინებდა რამდენიმე პრინციპს. კერძოდ, გადასახადების ზრდა მხოლოდ რეფერენდუმით უნდა იყოს შესაძლებელი, საქართველოში აღარ შეიქმნება დამატებითი მარეგულირებელი ინსტიტუტები, საქართველოს მთავრობას აეკრძალება კომერციულ ბანკებში წილის ფლობა, ქვეყანაში არასოდეს აღარ მოხდება ფასების სახელმწიფო რეგულირება. გაცხადდა რამდენიმე მნიშვნელოვანი მაკროეკონომიკური პროპორციის დაწესების შესახებაც, კერძოდ, ნაერთი ბიუჯეტის ხარჯვითი ნაწილი არ უნდა აღემატებოდეს მშპ-ის 30%25-ს, მისი მინიმუმ 30%25 უნდა მიიმართოს სოციალური მიზნებისათვის, ბიუჯეტის დეფიციტი არ უნდა იყოს მშპ-ის 3%25-ზე მეტი და სახელმწიფო ვალი არ უნდა იყოს მშპ-ის 60%25-ზე მეტი.

სამწუხაროდ, როგორც ჩანს, ხისტი მაკროეკონომიკური პოლიტიკის განხორციელება ეკონომიკური რეფორმების იდეოლოგებს ქვეყნის ეკონომიკური მდგომარეობის გაუმჯობესების ერთადერთ გზად მიაჩნიათ. სწორედ ხისტი ეკონომიკური პოლიტიკის განხორციელების მცდელობაა ორგანული კანონით გარკვეული მაკროეკონომიკური ზღვრების დაწესება. მით უფრო, როდესაც საუბარი სახელმწიფო ვალსა და ე.წ. „მთავრობის ზომას“ ეხება. ეკონომიკური რყევების თავიდან აცილება მობილური, დისკრეტული ეკონომიკური პოლიტიკის გარეშე წარმოუდგენელია.

2.1.3. მაკროეკონომიკური ინდიკატორების ანალიზი

საბჭოთა კავშირის დაშლამდე საქართველოში ცხოვრების დონე ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი იყო. შემდგომ, ზემოაღნიშნული პრობლემების გამო, 1990 წელთან შედარებით, ეკონომიკური მდგომარეობა მკვეთრად გაუარესდა.

1991 წელს, 1990 წელთან შედარებით, საქართველოს ეკონომიკაში მშპ-ის 21,9 პროცენტიანი დაცემა დაფიქსირდა. საბჭოთა კავშირის დეზინტეგრაციის პროცესებს თან დაერთო საქართველოში უმწვავესი სოციალურ-ეკონომიკური, კრიმინალური, შიდა პოლიტიკური და სხვა ნეგატიური მოვლენები, რომელთა დამსახურებითაც, 1991 წელთან შედარებით, ქვეყნის ეკონომიკაში რეალური მშპ კიდევ 44,9%25-ით დაეცა და, 1990 წელთან შედარებით, მხოლოდ 43,47 პროცენტი შეადგინა. გასათვალისწინებელია ის გარემოებაც, რომ 1989 წლიდან საქართველოს ეკონომიკაში დაცემის პროცესმა შეუქცევადი ხასიათი მიიღო.

სამწუხაროდ, არც 1993 წელი გამოირჩეოდა წინა წლებისაგან - უმძიმესი კრიმინალური ვითარება, საომარი მოქმედებები აფხაზეთში, სატრანსპორტო ბლოკადა, კუპონის უკონტროლო ემისია, ჰიპერინფლაცია და შედეგად მშპ-ის კიდევ 29,3%25-იანი დაცემა. საბოლოოდ, 1990 წელთან შედარებით, მშპ-ის მოცულობამ მხოლოდ 30,73%25 შეადგინა.

1990 წელს საქართველოში დასაქმებამ 100%25 შეადგინა, 1991 წელს ოფიციალურად უმუშევარი იყო მხოლოდ 3500 კაცი, 1992 წელს უმუშევრობის დონე 32-ჯერ გაიზარდა და 113 ათასი კაცი შეადგინა, 1993 წელს უმუშევართა რიცხვი კიდევ 60%25-ით გაიზარდა და 180 ათასი კაცი შეადგინა. დღეისათვის, ოფიციალური ინფორმაციით, უმუშევარია 330 ათასი კაცი.

ოფიციალური სტატისტიკის¹⁰ მონაცემებით, 1994 წელს, ინფლაციამ 7840 პროცენტს გადააჭარბა, ხოლო 1989-1993 წლებში, მშპ-ის მოცულობის 3,5-ჯერ შემცირების შემდეგ, იგი დამატებით კიდევ 10,4 პროცენტით შემცირდა, რაც, ფაქტობრივად, 25-30 წლით უკან დახევის ტოლფასი იყო.

უკვე 1995 წლის შედეგების მიხედვით, არა მარტო შეჩერებულ იქნა წარმოების შემდგომი ვარდნა, არამედ, მიღწეულ იქნა მშპ-ის 2,6 პროცენტიანი ზრდა, ხოლო ინფლაციამ 157,4 პროცენტი შეადგინა, ნაცვლად 1994 წელს დაფიქსირებული 7841 პროცენტისა.

საქართველოს სოციალურ-ეკონომიკურ განვითარებაში განსაკუთრებით მაღალი შედეგები იქნა მიღწეული 1996-1997 წლებში. კერძოდ, ამ წლებში ქვეყანაში მშპ-ის მოცულობა თითქმის 24 პროცენტით გაიზარდა.

1996-1997 წლებში უფრო დამაჯერებელი შედეგები იქნა მიღწეული ისეთი უმნიშვნელოვანესი მაკროეკონომიკური მაჩვენებლის მიხედვითაც, როგორიცაა ინფლაცია და რომლის პარამეტრებზეც მნიშვნელოვნადაა დამოკიდებული ქვეყნის ეკონომიკის განვითარების ძირითადი შედეგები. კერძოდ, 1996 წელს ინფლაციის წლიურმა ტემპმა 13,5 პროცენტი, ხოლო 1997 წელს - 7,3 პროცენტი შეადგინა, რაც, შესაბამისად, საშუალოდ თვეში 1,1 პროცენტი და 0,6 პროცენტი იყო და მნიშვნელოვნად ჩამორჩებოდა ყველაზე ოპტიმისტურ პროგნოზებსაც კი. ყოველივე ამან კი, პოზიტიური ზეგავლენა იქონია მეწარმეობის განვითარებისათვის ხელსაყრელი ეკონომიკური გარემოს ფორმირებაზე.

ცხრილი 2.1.1. ძირითადი მაკროეკონომიკური მაჩვენებლები

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური www.geostat.ge

1998-2002 წლებში, ეკონომიკური ზრდის ტემპები შემცირდა და საშუალოდ წელიწადში 2%25-ს შეადგენდა. 2003 წელს კი, მიუხედავად უმძიმესი ეკონომიკური მდგომარეობისა, ეკონომიკურმა ზრდამ 10%25-ს გადააჭარბა. შემდგომ წლებშიც, თუ მხედველობაში არ მივიღებთ 2008 და 2009 წლებს, ეკონომიკური ზრდის ტემპები საკმაოდ მაღალი იყო. 2008 წელს, რუსული აგრესიის შემდეგ, ეკონომიკა მხოლოდ 1,9%25 გაიზარდა, ხოლო 2009 წელს, პირველად 1995 წლიდან, ეკონომიკა შემცირდა - ოფიციალური ინფორმაციით კლებამ 3,9%25 შეადგინა. გასათვალისწინებელია, რომ ომის შემდგომ რუსეთის აგრესიის შედეგების მინიმიზაციის მიზნით, საქართველომ დონორთა უპრეცედენტო დახმარება - 4,5 მლრდ აშშ დოლარი - მიიღო, რამაც მნიშვნელოვნად შეამცირა დაცემის ამპლიტუდა¹¹.

დიაგრამა 2.1.1. ძირითადი მაკროეკონომიკური პარამეტრების დინამიკა

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური www. geostat.ge;

მნიშვნელოვანია, რომ 1995 წლის შემდეგ, ფასები მეტ-ნაკლებად სტაბილურობას ინარჩუნებდა.

ცალკე უნდა აღინიშნოს გაცვლითი კურსი - თუ 1995 წლამდე კუპონის გაცვლითი კურსი 1 დოლარის მიმართ 5,3 მლნ კუპონსაც აღწევდა, ლარი მეტ-ნაკლები სტაბილურობით გამოირჩევა, თუმცა, 2004 წელს დაიწყო მისი კურსის ზრდის ტენდენცია, ხოლო 2007 წლიდან კურსის დაცემა ისევ გააქტიურდა.

ცხრილი 2.1.2. გაცვლითი კურსები

წყარო: საქართველოს ეროვნული ბანკი.

მიუხედავად არსებული სიძნელეებისა და სხვადასხვა სახის აშკარად არარეფორმატორული გადაწყვეტილებებისა, შეიძლება ითქვას, რომ 1994-2009 წლებში, საქართველოში განხორციელებულმა მიზანმიმართულმა მაკროეკონომიკურმა პოლიტიკამ, ქვეყანაში მიმდინარე სხვა დადებით ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ტენდენციებთან ერთად, მნიშვნელოვანწილად შეუწყო ხელი სტაბილური ეკონომიკური გარემოს ჩამოყალიბებას, რაც გამოიხატა ინფლაციის ტემპების შემცირებით, სტაბილური სავალუტო კურსის შენარჩუნებითა და ეკონომიკური ზრდის განუხრელი პროცესით.

2.1.4. დასკვნები და რეკომენდაციები

საქართველოსათვის დამოუკიდებლობის მოპოვების პირველი წლები ეკონომიკური თვალსაზრისით საკმაოდ მძიმე იყო. მხოლოდ 1994 წლიდან მოხერხდა ეფექტიანი ეკონომიკური რეფორმების განხორციელება და ეკონომიკური ვარდნის შეჩერება. 1990-1994 წლებში, ეკონომიკურმა დაცემამ 70%25-ს გადააჭარბა, ხოლო ინფლაცია, მხოლოდ 1993 წელს, 7800%25-ს აღემატებოდა.

გატარებული ეკონომიკური რეფორმების წყალობით, შეჩერდა ეკონომიკის ვარდნა და 1995-2008 წლებში ეკონომიკა განუხრელად იზრდებოდა. მართალია, ჯერ ვერ მოხერხდა ეკონომიკის 1990 წლის დონესთან მიახლოება, მაგრამ ტენდენცია დადებითი იყო.

ეკონომიკის ზრდის ძირითადი ფაქტორი სწორი მაკროეკონომიკური პოლიტიკა გახდა, რაც ეკონომიკის ლიბერალიზაციის პარალელურად ბაზრის რეგულირების ევროპული ინსტიტუტების ჩამოყალიბებას ითვალისწინებდა.

2004 წლიდან, „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ, ეკონომიკის „აგრესიული ლიბერალიზაცია“ დაიწყო. საქართველომ განვითარების სხვა გზა აირჩია, რომელიც ევროპული გზისაგან მას საკმაოდ აშორებდა.

თუმცა, საქართველომ ევროკავშირთან აღებული ვალდებულებების შესრულება დაიწყო და მნიშვნელოვანი სტრუქტურული ცვლილებები უკვე განახორციელა და როგორც ოფიციალური განცხადებებიდან ირკვევა, კიდევ რამდენიმე მიმართულებით იგეგმება ევროკავშირთან ჰარმონიზაცია.

ამავე პერიოდში, დაიწყო დამოუკიდებელი საგადასახადო სისტემის ჩამოყალიბების პროცესი. ხაზი უნდა გაესვას იმ გარემოებასაც, რომ საგადასახადო სისტემის ჩამოყალიბება არ არის ერთჯერადი აქტი. ამდენად, როგორც გასულმა პერიოდმა დაადასტურა, საგადასახადო სისტემა დღესაც კი, მიუხედავად იმისა, რომ ამ სფეროში რეფორმების დაწყებიდან 20 წელი გავიდა და თითქოს საკანონმდებლო ბაზაც მეტ-ნაკლებად შექმნილია, შორსაა ოპტიმიზაციისაგან.

მნიშვნელოვანია, რომ ჩამოყალიბდეს ჰარმონიული საბიუჯეტო სისტემა. მკვეთრად განისაზღვროს ე.წ. „საზოგადოებრივი საქონლის“ ჩამონათვალი და ამ სფეროში საზოგადოებრივი კონსენსუსი შედგეს.

მნიშვნელოვანია საქართველოს ბაზრის გაფართოებისათვის ზრუნვა. დღეს საქართველოში მშპ-ს მოცულობა, მოსახლეობის ერთ სულზე მსყიდველობითუნარიანობის პარიტეტის მიხედვით, 4500 აშშ დოლარია, რაც ძალიან დაბალი მაჩვენებელია, ამიტომ, პოლიტიკა საექსპორტო პოტენციალის სრულად ამოქმედებისაკენ უნდა იყოს მიმართული.

დაბოლოს, საქართველოს ეკონომიკის ევროპის ეკონომიკისაკენ სწრაფვა და ევროპულ ეკონომიკასთან ჰარმონიზაცია ეკონომიკის მძიმე მდგომარეობიდან გამოყვანის ერთ-ერთი სერიოზული გზაა.

__________________________

1.Papava V., A New View of the Economic Ability of the Government, Egalitarian Goods and GNP. International Journal of Social Economics, Vol. 20, No.8, 1993. Papava V. Necroeconomics, The political economy of post-communist capitalism. New York, Universe, 2006;

2 Balcerowicz L., Poland, 1989-92. In: Political Economy of Economic Reform. Ed. by J. Williamson, Washington, Institute for International Economics, 1994, Balcerowicz L., Socialism, Capitalism, Transformation, Budapest, CEU, 1995.

3. Papava V., The Georgian Economy: From “Shock Therapy” to “Social Promotion”. Communist Economies & Economic Transformation, Vol. 8, No. 8, 1996.

4. Papava V., 2000. Post-Communist Transformation of the Georgian Economy: Experience and Main Directions of Reforms. In: VI World Congress for Centra l and East European Studies. 29 July - 3 August 2000 Tampere, Finland, Helsinki, ICCEES.

5. Papava V., International Monetary Fund and Post-Communist Georgia. Tbilisi, GFSIS, 2002.

6. Papava V., Georgian Economy: Mistakes, Threats and Resolutions. Crisis in Georgia, 2008: Preconditions, Reality, Perspectives. Tbilisi: Independent Experts` Club, 2009. Papava V., Post-War Georgia's Economic Challenges. CACI Analyst, Vol. 10, No. 23, November 26, 2008. Papava V., Reflection of Donors' Financial Aid within the Framework of Brussels Conference Decisions in the 2008 and 2009 State Budgets of Georgia. Tbilisi, “Open Society Georgia” Foundation, 2009. Papava V., The Essence of Economic Reforms in Post-Revolution Georgia: What about the European Choice? Georgian International Journal of Science and Technology, Vol. 1, Issue 1, 2008

7. საყვარელიძე ფ., ლიბერალიზმი - თავისუფლების იდეოლოგია, ჟურნალი „სოლიდარობა“, №4, 2006. http://www.nplg.gov.ge/gwdict/index.php?a=term&d=5&t=4898

8. Khaduri N., Economy of Georgia 2007, Central Eurasia, CA&CC, Sweden, 2008.

9. იხილეთ საქართველოს პრეზიდენტის ოფიციალური ვებ-გვერდი www.president.gov.ge;

10. ნაშრომში მოყვანილი ყველა სტატისტიკური ინფორმაცია საქართველოს შესახებ (თუ სხვა რამ არ არის მითითებული) მოცემულია საიტიდან www.geostat.ge;

11. www.mof.ge;

ანდრანიკ ტევანიანი
ეკონომიკურ მეცნიერებათა კანდიდატი
კვლევითი ინსტიტუტის - „პოლიტეკონომია“ დირექტორი

შესავალი

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, სომხეთის რესპუბლიკაში განვითარებული ეკონომიკური პროცესების შედეგად, ჩამოყალიბდა გარკვეული ეკონომიკური სისტემა, რომელიც ფორმით საბაზრო ეკონომიკას ჰგავს, თუმცა, რეალურად, გეგმიური ეკონომიკის ელემენტებს შეიცავს.

პოსტსაბჭოთა ეკონომიკა მისი წინამორბედისაგან იმით განსხვავდება, რომ კერძო საკუთრების ინსტიტუტი გამყარებულია კანონმდებლობით, თუმცა, მთავარი ფინანსური არხები, ძირითადად, მთავრობის მიერ კონტროლირდება. აღნიშნული კი, ფსევდოსაბაზრო ურთიერთობების საფუძველი ხდება. საქმე იმაშია, რომ ხელისუფლება და მსხვილი ბიზნესი ერთმანეთთან მჭიდრო კავშირშია, რაც ძალიან ბევრ სფეროში ბიზნეს ურთიერთობებს ფსევდოგეგმიურ ხასიათს აძლევს.

ზოგადად, სომხეთის რესპუბლიკაში პოსტსაბჭოთა პერიოდის ეკონომიკა დაახლოებით იმავენაირად ვითარდებოდა, როგორც სხვა ყოფილ საბჭოთა რესპუბლიკებში, კერძოდ:

1. სახელმწიფო საკუთრებიდან კერძო საკუთრებაზე გადასვლა ან საკუთრების შერეული სტრუქტურა;

2. გეგმიური მოდელიდან საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლა;

3.ფასწარმოქმნის ადმინისტრაციული მეთოდიდან მოთხოვნა-შეთავაზების მოდელზე გადასვლა;

4. დეცენტრალიზაცია და შრომის ბაზრის ლიბერალიზაცია;

5. თავისუფალი საგადასახადო, საბაჟო და ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის ფორმირება.

აღნიშნული ცვლილებები სოციალური სფეროს მნიშვნელოვნად გაუარესების ფონზე განხორციელდა. კერძოდ, მკვეთრად იმატა სიღარიბის მაჩვენებელმა, გაიზარდა უმუშევრობა, დაფიქსირდა ინფლაციის მაღალი დონე. ყოფილი საბჭოთა რესპუბლიკების ეროვნულმა ეკონომიკებმა სტაგნაცია განიცადა, ერთდროულად გაიზარდა უმუშევრობის მაჩვენებელი და ფასები.

ზემოაღნიშნულის გარდა, პოსტსაბჭოთა პერიოდის საწყის ეტაპზე, სომხეთის რესპუბლიკა დამატებითი სირთულეების წინაშე აღმოჩნდა: მიწისძვრა, ომი, ფაქტობრივი ბლოკადა და ენერგოკრიზისი.

პოლიტიკურ-ეკონომიკურ ურთიერთობათა (რომლებიც 1991 წელს, დამოუკიდებლობის მიღების შემდეგ ჩამოყალიბდა) კონტექსტში, სამი ეტაპი შეიძლება გამოიყოს:

1. საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლის ეტაპი, კაპიტალის პირველადი დაგროვება და დაცვა, კლანურ-ეკონომიკური ურთიერთობების ფორმირება (1991-2000 წწ.);

2. კვოტირებული ეკონომიკისა და ბურჟუაზიული ფენის ფორმირება (2000-2007წ.);

3. ზეცენტრალიზებული და ადმინისტრაციულ-ბიუროკრატიული კაპიტალისტური ურთიერთობების ფორმირების ეტაპი (2007 წლიდან დღემდე).

2.2.1. სომხეთის ეკონომიკური რეფორმების მიმოხილვა

1991-2000 წლების ეკონომიკური რეფორმები

I ეტაპი მოიცავს პერიოდს 1991 წლის სექტემბრიდან (როცა სომხეთის რესპუბლიკაში ჩატარდა რეფერენდუმი დამოუკიდებლობის შესახებ), 2000 წლის მაისამდე. ამ პერიოდში, მსხვილი მესაკუთრეების „კასტამ“ დაფარა თითქმის მთელი სტაბილური მოსახლეობა. ამ ეტაპის დასრულებისას, სომხეთმა მოახერხა სახელმწიფო მმართველობის მონოლითური სისტემის ჩამოყალიბება. აღნიშნული სისტემა გულისხმობდა კონკურენტული თამაშის წესების დარღვევას.

აღნიშნულ პერიოდში, მთავრობის მაღალ ეშელონებში ხშირ სტრუქტურულ ცვლებს ჰქონდა ადგილი, თუმცა, ეკონომიკური ურთიერთობები არ იცვლებოდა, რადგან ეს იყო მხოლოდ შიდა ცვლილებები და ეკონომიკური ურთიერთობების ფილოსოფიის შეცვლას არ გულისხმობდა.

სომხეთის დამოუკიდებლობის პირველ წლებში, ეკონომიკური ურთიერთობების ტრანსფორმირებას იდეოლოგიურ საფუძვლად დაედო ნეოლიბერალური მიდგომა (ე.წ.მონეტარიზმი).

ხელისუფლება ხელმძღვანელობდა მონეტარიზმის სკოლის ფუძემდებლის, მილტონ ფრიდმანის იდეოლოგიით, რომლის თანახმადაც, სახელმწიფო არ უნდა ჩაერიოს ეკონომიკურ ურთიერთობებში, ხოლო კერძო საკუთრების არსებობა უკვე ითვლება ეკონომიკური აღმასვლის უზრუნველყოფის გარანტად; სახელმწიფომ ძირითადი აქცენტი საგადასახადო-საბიუჯეტო სფეროზე კი არ უნდა გააკეთოს, არამედ ფულად-საკრედიტო ეკონომიკურ ბერკეტებზე, რადგან საგადასახადო-საბიუჯეტო ბერკეტები ეფექტური არ არის და თანაც, დიდი დრო სჭირდება ეკონომიკურ პროცესებში მიმდინარე მოვლენებზე სწორად რეაგირებისთვის.

არჩევანი გაკეთდა „სახელმწიფოს მინიმალური ჩარევის“ პოლიტიკაზე, რომლის ფარგლებშიც ბაზარი თვითრეგულირებადი გახდა. დრომ აჩვენა, რომ აღნიშნული მიმართულება არ იყო განხორციელებადი, მით უმეტეს, რომ მთავრობამ თვითნებურად გადააკეთა მონეტარული კონცეფცია.

საქმე იმაშია, რომ ახლად დამოუკიდებლობამიღებულმა სომხეთმა „მინიმალური ჩარევის“ კონცეფცია ნაწილობრივ საკუთარი ინტერესებიდან გამომდინარე გამოიყენა, იმ თვალსაზრისით, რომ სახელმწიფოს სოციალური პასუხისმგებლობა უკანა პლანზე გადავიდა და დაირღვა ეკონომიკურ ურთიერთობებში მინიმალური ჩარევის მონეტარული მიდგომა: სახელმწიფო, მისი უფლებამოსილების მქონე სუბიექტების სახით, მთლიანად შეიჭრა ეკონომიკურ სფეროში, რაც იყო სახელმწიფოს სოციალური პასუხისმგებლობის არარსებობისა და ხელისუფლებაში მყოფი პირების პირადი ინტერესების სინთეზი.

საზოგადოებრივი ცხოვრების ცვლილებები თითქმის ყველა სფეროს შეეხო. სომხეთის რესპუბლიკა იყო პირველი სახელმწიფო დსთ-ს ტერიტორიაზე, რომელმაც განახორციელა მიწის ფართომასშტაბიანი პრივატიზაცია. მართალია, პრივატიზაცია განხორციელდა, მაგრამ საბაზრო მექანიზმები აგრარულ სფეროს სრულად არ შეეხო. საქმე იმაშია, რომ ხანგრძლივი დროის განმავლობაში, მიწის ჩადება უზრუნველყოფის სახით არ ხდებოდა და, შესაბამისად, მოსახლეობას არ შეეძლო ბანკში კრედიტის აღება. აღნიშნულის მიზეზი დაუხვეწავი კანონმდებლობა იყო. აგრარული სფეროსგან განსხვავებით, სამრეწველო დაწესებულებებისა და მომსახურების ობიექტების დიდი ნაწილი სახელმწიფოს მფლობელობაში დარჩა, რაც პოლიტიკური ფაქტორებითა და სამხედრო მდგომარეობით აიხსნება.

1994 წელს ომი დასრულდა და პრივატიზაციის პროცესმა ინტენსიური ხასიათი მიიღო. იგი შეეხო მცირე, საშუალო და დიდ საწარმოებს, უკანონოდ აშენებულ ობიექტებს, მომსახურების და სხვა ობიექტებს.

არჩევანი გაკეთდა ვაუჩერული ტიპის პრივატიზაციაზე. სომხეთის რესპუბლიკის თითოეულ მოქალაქეს მიეცა ვაუჩერი, რომლის ინვესტირების ან გაყიდვის უფლება ჰქონდა. საწყის ეტაპზე, ვაუჩერის ნომინალური ღირებულება 10 000 დრამი იყო. მოგვიანებით, მისი ფასი გაორმაგდა, თუმცა, ბაზარზე ვაუჩერის ფასი გაცილებით დაბალი იყო. მიუხედავად ყველაფრისა, ვაუჩერებმა მოსახლეობა აქციონერებად ვერ გახადა, რადგან მათ უმეტესობას სოციალური პრობლემები ჰქონდა ან უბრალოდ არ იცოდა როგორ გამოეყენებინა ეს ფასიანი ქაღალდები და ისინი ნომინალურზე დაბალ ფასად გაყიდა.

აღსანიშნავია, რომ პრივატიზაციის პროცესში აქტიური მონაწილეობა მიიღეს სუბიექტებმა, რომლებიც ხელისუფლების მაღალი ეშელონების წარმომადგენლები იყვნენ ან ფორმირებული ჰქონდათ ფინანსურ-ეკონომიკური ჯგუფები. დაიწყო საზოგადოების პოლარიზაცია, რის შედეგადაც ემიგრაციამ მასშტაბური ხასიათი მიიღო, თუმცა, ოფიციალური სტრატეგია არ ასახავდა რეალურ დემოგრაფიულ სურათს.

სწორედ ამ პერიოდში შემოვიდა სომხეთში ეროვნული ვალუტა დრამი (1993 წლის ნოემბერი). საწყის ეტაპზე, დრამის კურსი 1 აშშ დოლართან მიმართებაში იყო 14 დრამი და 65 ლუმი, თუმცა, ბაზარზე დოლარის ამ ფასად შეძენა პრაქტიკულად წარმოუდგენელი იყო. „შავ ბაზარზე“ დოლარი 25 დრამად იყიდებოდა და ეს ფასიც თანდათან მატულობდა.

აღსანიშნავია, რომ დრამის შემოსვლამდე ქვეყანაში ჰიპერინფლაცია იყო, რაც ბრუნვაში საბჭოთა რუბლის არსებობას უკავშირდებოდა. ეროვნულ დრამზე გადასვლა გვიანდებოდა და საბჭოთა რუბლი ჯერ კიდევ გადახდის ძირითად საშუალებად ითვლებოდა. ამის გამო, სხვა ყოფილი საბჭოთა რესპუბლიკებიდან სომხეთში ტომრებით (პირდაპირი გაგებით) ჩამოჰქონდათ რუბლი. ეს ყველაფერი, თავისთავად, ნეგატიურად აისახებოდა ფასებსა და, ზოგადად, ეკონომიკაზე.

ჰიპერინფლაცია დრამის შემოღების შემდეგაც გაგრძელდა. მართალია, ოფიციალური კურსი დოლართან მიმართებაში დაფიქსირებული იყო, მაგრამ ძალზედ მოკლე დროში კურსის მკვეთრად დაცემას რამდენჯერმე ჰქონდა ადგილი.

ახალ ფულად-საკრედიტო პოლიტიკასთან ერთად, ქვეყანაში შემოიღეს საგადასახადო-საბიუჯეტო პოლიტიკა. 1991-1997 წლებში, ბიუჯეტში, ობიექტური თუ სუბიექტური მიზეზების გამო, შემოსავლები სრულად არ შედიოდა. სახელმწიფო დაწესებულებათა მუშაკები ხელფასებს თვეობით, ზოგჯერ კი მთელი წლის განმავლობაში ვერ იღებდნენ.

რაც შეეხება ეკონომიკური ურთიერთობის მდგომარეობას, მოცემული ეტაპის ბოლოს, იგი უკვე დახურულ ხასიათს ატარებდა, რასაც ამყარებდა 1995 წლის 5 ივლისს მიღებული კონსტიტუცია, რომელიც მმართველობის მონოლითურ სისტემას და, ფაქტობრივად, ბიზნესის სფეროში არასაბაზრო ურთიერთობებს უჭერდა მხარს.

მონოლითური მმართველობის სისტემამ ხელისუფლებისა და მსხვილი ბიზნესის გზები საბოლოოდ გადაკვეთა. დასრულდა პოლიტიკურ-ეკონომიკური სისტემის ფორმირება, რომელიც გილდიის ლოგიკით მოქმედებდა. ამ დროიდან დაწყებული, ეკონომიკურმა ურთიერთობებმა თვისობრივად ახალი სახე მიიღო და ეკონომიკური ცხოვრება შემდეგ ეტაპზე გადავიდა.

აღსანიშნავია, რომ პირველი ეტაპის დასაწყისში რამდენჯერმე ფორსმაჟორულ პოლიტიკურ მდგომარეობას ჰქონდა ადგილი.

პირველი ეტაპის დასასრულს, შემდეგი მაკროეკონომიკური მაჩვენებლები დაფიქსირდა: შიდა ეროვნული პროდუქტი - 1032629.9 მილიონი დრამი, საერთო დანაზოგები - 192 278 მილიონი დრამი, შიდა სავაჭრო ბრუნვა - 639.6 მილიონი დრამი, აქედან, ექსპორტზე - 160.9 მილიარდი დრამი მოდის, ხოლო იმპორტზე - 478.7 მილიარდი.¹

2000-2007 წლების ეკონომიკური რეფორმები

ეკონომიკური რეფორმების მეორე ეტაპზე, ეკონომიკური თამაშის ახალი წესები ჩამოყალიბდა, ესენია: მცირე და საშუალო ბიზნესი თავისუფალია ზეწოლისაგან მანამ, სანამ განაცხადს არ გააკეთებენ უფრო მსხვილ ბიზნესზე გადასვლაზე; მცირედან საშუალო ბიზნესზე გადასვლა თავისუფალია, თუმცა მსხვილი ბიზნესისაკენ მიმავალი გზა დაკეტილია, რადგან მსხვილი ბიზნესი კერძო ინტერესებისა და ხელისუფლების ხელშია.

კვოტირებული ეკონომიკისა და ბურჟუაზიის გაძლიერების პერიოდში გამოიკვეთნენ მსხვილი ბიზნესის წარმომადგენლები.

აღსანიშნავია, რომ ამ ეტაპზე საგადასახადო წნეხი ძირითადად საშუალო ბიზნესზე მოდიოდა, რადგანაც შესაბამისი კანონმდებლობა ერთნაირად ეხებოდა საშუალო და მსხვილ ბიზნესს (გადასახადების საერთო სისტემა), თუმცა, საშუალო ბიზნესს, მსხვილი ბიზნესისაგან განსხვავებით, ხელისუფლებაში მფარველები არ ჰყავდა.

მცირე ბიზნესი (50 მილიონ დრამზე ნაკლები ბრუნვა წელიწადში) საკმაოდ პრივილეგირებულ მდგომარეობაში იყო საგადასახადო რეჟიმისაგან. მას ერიცხებოდა გამარტივებული გადასახადის დაბალი საპროცენტო განაკვეთი, რომელიც დამატებითი ღირებულებისა და მოგების გადასახადზე არსებულ განაკვეთს ცვლიდა. თითოეული მათგანის მოცულობა 20%25-ს შეადგენდა. მცირე ბიზნესს, შემოსავლებიდან და საქმიანობიდან გამომდინარე, შეეძლო 3,5-5%25-იანი გადასახადი გადაეხადა, რაც საკმაოდ პრივილეგირებულ მდგომარეობად ითვლებოდა. მცირე ბიზნესისათვის აღნიშნული რეჟიმი 2000 წლის შუა პერიოდში იქნა შემოღებული.

ამგვარად, შეიქმნა ვითარება, როცა მცირე, საშუალო და მსხვილი ბიზნესები ერთმანეთს კვეთდნენ იმ შემთხვევაში, თუ რომელიმე მათგანზე ხელისუფლების მხრიდან იყო დაინტერესება. მსხვილ ბიზნესს წვრილმანი ეკონომიკური პროცესები არ აინტერესებდა. შესაბამისად, არც ხელისუფლება იჩენდა რაიმე ინტერესს მათ მიმართ. მცირე და საშუალო ბიზნესის სფეროში ბაზრის კონკურენციის წესები სრული დარღვევით მიმდინარეობდა. მსხვილი ბიზნესის სფეროში კონკურენცია არ არსებობდა, ბიზნესის ეს ნაწილი იყო კვოტირებული, ხელისუფლების კონტროლის ქვეშ.

მოცემულ ეტაპზე, საკუთარი კაპიტალი მკვეთრად ოჯახების მაქსიმუმ ორ-სამმა ათეულმა გაზარდა. ეს ოჯახები აკონტროლებენ საერთო ეროვნული პროდუქტის მნიშვნელოვან ნაწილს. ყოველივე ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, ბუნებრივია, მსხვილი ბურჟუაზიის შემოსავლებმა გეომეტრიული პროგრესით დაიწყო ზრდა, ხოლო წვრილი ბურჟუაზია ნელი ნაბიჯებით ვითარდებოდა. საშუალო ბიზნესიც იზრდებოდა, მხოლოდ, ძალზედ ნელი ტემპით, საკუთარი პოტენციალის ფარგლებში, რადგანაც მასზე დიდი ზეწოლა და შეზღუდვები მოდიოდა.

ეკონომიკური ზრდის პირობებში, კიდევ უფრო გაღრმავდა საზოგადოების პოლარიზაცია, ანუ ქვეყნის ეკონომიკა წინ მიდიოდა, სახელმწიფო სტატისტიკა აფიქსირებდა ორნიშნულიან ეკონომიკურ ზრდას, თუმცა, იმავე დროს, ბიზნესის სხვადასხვა ფენა კიდევ უფრო შორდებოდა ერთმანეთს და, რაც მთავარია, იზრდებოდა კორუფცია.

მეორე ეტაპის ქრონოლოგიურ ჩარჩოდ შეიძლება შემდეგი პერიოდი ჩაითვალოს - 2000 წლის მაისიდან 2007 წლის ივნისამდე. აღსანიშნავია, რომ ამ პერიოდში თამაშის იგივე წესები შენარჩუნდა.

აუცილებლად უნდა აღინიშნოს, რომ მეორე ეტაპზე (პირველისაგან განსხვავებით) ეკონომიკაში დაფიქსირდა გარკვეული წინსვლა, რაც სხვადასხვა ობიექტური თუ სუბიექტური ფაქტორით იყო განპირობებული. აღარც ომი იყო და აღარც ენერგოკრიზისი, პრივატიზაციაც ხარვეზებით ვითარდებოდა, მაგრამ მაინც დადებით რეზულტატებს აჩვენებდა და ბუნებრივია, ყველაფერ ამას ქვეყანაში კერძო ბიზნესი უნდა გაექტიურებინა.

ეკონომიკური ზრდის ლოკომოტივის როლი მშენებლობისა და მომსახურების სფეროებმა შეასრულა. შემთხვევითი არაა, რომ 2002 წლიდან, მკვეთრად გაიზარდა ფასები უძრავ ქონებაზე. მულტიპლიკაციური ეფექტის მქონე სამშენებლო ბუმმა ეკონომიკის გააქტიურებას შეუწყო ხელი, ამუშავდა ეკონომიკის სხვა დარგებიც, მათ შორის, სამომხმარებლო ბაზარიც, თუმცა, აშკარა იყო, რომ უძრავ ქონებაზე ფასების დაუსრულებელი ზრდა ეკონომიკას „სამშენებლო საპნის ბუშტად“ აქცევდა და დივერსიფიკაციის გარეშე იგი ერთ მშვენიერ დღეს საპნის ბუშტივით გასკდებოდა.

რა თქმა უნდა, 2000-2007 წლებში დაფიქსირებული ეკონომიკური ზრდა ნაწილობრივ ხელოვნურიც იყო, თუმცა ფაქტია, რომ ახლად დამოუკიდებლობამიღებული სომხეთის მიკრო და მაკრო მაჩვენებლების პიკი სწორედ მეორე ეტაპზე დადგა.

ამგვარად, 2001 წელს, შიდა ეროვნულმა პროდუქტმა შეადგინა 1177234.8 მილიონი დრამი, 2002 წელს - 13577234,8; 2003 წ. - 1 618 577,0; 2004წ. - 1 893 436,2; 2005წ. - 2 228 027,5; 2006 წ. - 2 665 036,6 და 2007 წ. - 3 139 353,9.² ბუნებრივია, ამგვარ ზრდას ხელსაყრელი საერთაშორისო ეკონომიკური კონიუნქტურაც უწყობდა ხელს. საიდუმლოს არ წარმოადგენს ის ფაქტი, რომ 2002 წლიდან მოყოლებული, სომხეთის რესპუბლიკის ეკონომიკაში შეედინებოდა მილიარდობით კერძო ტრანსფერები და თანხები, რომელთა დაბანდებაც მშენებლობაში (მათ შორის, ქველმოქმედების სახით, ფონდი „ლინსი“ და სხვები) ხდებოდა.

მოცემულ ეტაპზე, საგადასახადო-საბიუჯეტო პოლიტიკა გარკვეულ რეგულირებას ექვემდებარებოდა. 2001 წლიდან დაწყებული, საბიუჯეტო შენატანები და გადახდები (პენსიები, ხელფასები, შემწეობები და ა.შ.) დროულად ხორციელდებოდა და დაგვიანებებს ადგილი აღარ ჰქონდა.

თუ პირველ ეტაპზე სომხური დრამის დევალვაცია დაფიქსირდა აშშ დოლართან და სხვა წამყვან ვალუტებთან მიმართებაში, უკვე მეორე ეტაპზე, 2002 წლიდან დაწყებული, ეროვნულმა ვალუტამ გამყარება დაიწყო. მაქსიმალური კურსი აშშ დოლართან მიმართებაში 2002 წლის ივნისში³ დაფიქსირდა და 582 დრამი შეადგინა. ამის შემდეგ, დოლარის კურსი მუდმივად ვარდებოდა. დრამის გაძვირების პარალელურად, ჩვენ მომსწრე გავხდით ე.წ. „ჰოლანდიური“ დაავადების წარმოშობისა.

ამ პერიოდის განმავლობაში, სომხეთი ძირეულად გადაიქცა ნავთობის ექსპორტიორ სახელმწიფოდ. სწორედ ამ პერიოდს დაემთხვა ნავთობზე საერთაშორისო ფასების მატება. აღნიშნული შემდეგი სქემით განვითარდა: რუსეთის ფედერაციაში ნავთობის სექტორმა კოლოსალური შემოსავლები მოიტანა, განვითარდა მშენებლობის სფერო, რამაც, თავის მხრივ, პოზიტიური გავლენა მოახდინა სომეხ ემიგრანტ მუშახელზე, რომლებიც აქტიურად იყვნენ ჩართულნი რუსულ სამშენებლო ბიზნესში. სომხეთის „ნავთობი“ მუშახელი იყო. ისინი ემიგრაციაში წავიდნენ სამუშაოს საძიებლად. ამ „ნავთობის“ ექსპორტის შედეგად, ქვეყანაში მუდმივად იზრდებოდა გადმორიცხვები კერძო პირებისაგან. გადმორიცხულმა თანხებმა წლიურად (სხვადასხვა წყაროზე დაყრდნობით) 1-2 მილიარდი დოლარი შეადგინა და სომხეთის საბიუჯეტო სახსრების მოცულობას გაუტოლდა. ამგვარად, სომხეთის ეკონომიკა უცხოურ ტრანსფერებზე დამოკიდებული აღმოჩნდა. სამომხმარებლო ბაზარზე ერთ-ერთი მთავარი მამოძრავებელი ძალა საზღვარგარეთის ქვეყნებიდან გადმორიცხული თანხები გახდა. საგარეო სავალუტო ზეწოლისა და სომხეთის ეროვნული ბანკის პოლიტიკის შედეგად, დრამმა მკვეთრი გაძვირება დაიწყო. ქვეყნის შიდა სავაჭრო ბალანსი უარყოფითი გახდა. ეს, პრინციპში, ადრეც ასე იყო, თუმცა, დრამის გაძვირების შედეგად, ეკონომიკა უპირატესად იმპორტზე ორიენტირებული გახდა. ექსპორტი აღმოჩნდა პარალიზებულ მდგომარეობაში. 2002 წლის შემდეგ, დრამის გაძვირებამ უზრუნველყო იმპორტის პროგრესული ზრდა ექსპორტთან მიმართებაში. მეორე ეტაპის ბოლოს, იმპორტის მოცულობა ექსპორტს დაახლოებით ოთხჯერ აღემატებოდა.

მეორე ეტაპზე განვითარებული პროცესების ფონზე, აშკარა გახდა, რომ ეკონომიკურ წინსვლასა და ფორმირებულ ურთიერთობებს ქვეყნის პოლიტიკურ-ეკონომიკური სისტემა ზეცენტრალიზირებულ დონემდე მიჰყავდა, რაც უკვე შემდეგი ეტაპის დასაწყისზე მიანიშნებდა.

2007-2010 წლების ეკონომიკური რეფორმები

III ეტაპის დასაწყისად შეიძლება ჩაითვალოს 2007 წლის ივნისი. ჯერჯერობით, სომხეთი კვლავ ამ ეტაპზე იმყოფება. იგი სხვა ეტაპებისაგან მთელი რიგი მაკროეკონომიკური თავისებურებებით გამოირჩევა. ეროვნული დრამის კურსთან დაკავშირებით, მდგომარეობა სრულიად განსხვავებულია. მიმდინარეობს დრამის დევალვაცია. მთავრობა დრამის კურსს სახელმწიფო რესურსების ხარჯზე ინარჩუნებს, თუმცა, არა გრძელვადიანად. სომხეთის რესპუბლიკის ცენტრალური ბანკი კვლავაც არასწორად მოქმედებს: ადრე ის არ ერეოდა ეკონომიკაში, ვიდრე საჭირო არ გახდებოდა, ახლა ერევა მაშინაც კი, როცა, უბრალოდ, ზომიერი ვარდნის უზრუნველყოფაა საჭირო.

პროცესები შემდეგი სცენარით განვითარდა: როგორც იქნა, ქვეყანაში დაფიქსირდა დრამის ყველაზე მინიმალური კურსი დოლართან მიმართებაში, კერძოდ, 1 აშშ დოლარი -290 დრამი, რასაც სავალუტო ბირჟაზე, შავი კვირის“ კლასიფიკაცია მიეცა. ამ პერიოდის შემდეგ, დაახლოებით ერთი წელი, ეროვნული ვალუტის კურსი სტაბილური იყო - 1 აშშ დოლარი- 305 დრამი. ფიქსირებული კურსის შენარჩუნება დაახლოებით 700 მილიონი დოლარი დაჯდა და სახელმწიფოს დოლარის სარეზერვო ფონდის ხარჯზე განხორციელდა.

ბოლოს და ბოლოს, ხელისუფლება მიხვდა, რომ შეუძლებელია კურსის ხელოვნურად შენარჩუნება და სახელმწიფო რესურსების ამგვარი განიავება. შედეგად, 2009 წლის 3 მარტს, სომხეთის რესპუბლიკის ცენტრალურმა ბანკმა განაცხადა, რომ გადადის ე.წ. „მცურავ კურსზე“ (თუმცაღა, მანამდე ცენტრალურ ბანკს არასოდეს უთქვამს, რომ ფიქსირებული კურსის პოლიტიკას მისდევდა. შესაბამისად, ცოტათი უადგილო იყო ახალ კურსზე გადასვლის შესახებ განცხადების გაკეთება); იმავე დღეს, დრამის კურსი დოლართან მიმართებაში დაახლოებით 20%25-ით დაეცა.

მეორე და მესამე ეტაპებს შორის სხვაობა იმაში მდგომარეობს, რომ მკვეთრი ცვლილება განიცადა საგადასახადო-საბიუჯეტო პოლიტიკამ. შემოიღეს ახალი კონცეფცია და დაამტკიცეს ახალი, „დიდი ბიუჯეტის“ პოლიტიკა. 2007 წლის შემდგომ, სომხეთის რესპუბლიკის ბიუჯეტის გასავლების ნაწილი პროგრესულად ზრდადი გახდა ეროვნულ პროდუქტთან მიმართებაში. ამგვარად, 2007 წელს სახელმწიფო ბიუჯეტის დანახარჯებმა 1,7 მილიარდი დრამი შეადგინა, ხოლო, როცა მთავრობაში ძალაუფლების ახალ გადანაწილებას ჰქონდა ადგილი, 2008 წლისთვის გასავლების ბიუჯეტი 2,5 მილიარდის ოდენობით დაამტკიცეს. ეს მოცულობა 2009 წელს კიდევ უფრო გაიზარდა და 3,1 მილიარდი დრამი შეადგინა (კურსი - 1 აშშ დოლარი- 305 დრამი).

საბიუჯეტო დანახარჯები შედარებით მაღალ დონეზე დარჩა იმ შემთხვევებშიც კი, როცა მთლიანი შიდა პროდუქტის მაჩვენებლის სერიოზულ ვარდნას ჰქონდა ადგილი. 2009 წლის ბიუჯეტი, ფაქტობრივად, გასავლების სეკვესტრის მსხვერპლი გახდა, რადგანაც წარმოიშვა პრობლემები საბიუჯეტო შენატანებთან დაკავშირებით. შესაბამისად, გასავლების ნაწილი 2010 წლის ბიუჯეტში გადავიდა.

აღსანიშნავია, რომ არსებული მდგომარეობის (სამომხმარებლო მოთხოვნების შემცირება და ეკონომიკური ფონის გაუარესება) მიუხედავად, მთავრობამ მაინც არ განიხილა საგადასახადო პოლიტიკის გადასინჯვის საკითხი. მთავრობის თვითმიზანი ბიუჯეტის მაჩვენებლების უზრუნველყოფა გახდა. ასეთი პოლიტიკის შედეგად, პირველ რიგში, დაზარალდა მცირე და საშუალო ბიზნესი, რომელსაც საგადასახადო პოლიტიკა მძიმე ტვირთად აწვა.

2007 წელს, პრეზიდენტ სარგსიანის გუნდი გამოვიდა ინიციატივით კანონში ცვლილებების შეტანის თაობაზე. რის შედეგადაც, 2008 წლის 1 იანვრიდან, ფაქტობრივად, ლიკვიდირებულ იქნა გამარტივებული გადასახადი, რომლის რეჟიმშიც დაახლოებით 26 000 ბიზნეს- ერთეული მოქმედებდა. ამის შემდეგ, საგადასახადო წნეხი პერიოდულად იზრდებოდა. რაც უფრო მატულობდა დეფიციტი ბიუჯეტში, მით მეტად ზრდიდა მთავრობა საგადასახადო ზეწოლას. აღნიშნული პოლიტიკა არაერთმნიშვნელოვნად შეფასდა ბიზნეს და ანალიტიკური წრეების მიერ.

შემთხვევითი არ არის 2009 წელს ოფიციალურად გამოთქმული შეხედულება, რომლის თანახმადაც, მთლიანი შიდა პროდუქტის⁴ 14,4%25-იანი ვარდნა არის არა საერთაშორისო ფინანსური კრიზისის შედეგი, არამედ სომხეთის რესპუბლიკის ხელისუფლების საქმიანობის, კერძოდ, მის მიერ 2008 წელს გატარებული მკაცრი საბიუჯეტო პოლიტიკის შედეგი.

რაც შეეხება საერთაშორისო ეკონომიკურ პროცესებს, მისი გავლენა სომხეთის ეკონომიკაზე ნაწილობრივ აისახა საზღვარგარეთიდან კერძო ფინანსური გადმორიცხვების შემცირებითა და საერთაშორისო ბაზარზე სპილენძისა და მოლიბდენიტის ფასების დაცემით. ცნობილია, რომ სომხეთის რესპუბლიკა ფოლადისა და მოლიბდენიტის ლითონების იმპორტიორია. შესაბამისად, ხსენებულ პროდუქტზე ფასების ვარდნა უარყოფითად აისახა ქვეყნის ეკონომიკაზე, შემცირდა ვალუტის შემოდინება და წარმოების მოცულობა. რუსეთზე საერთაშორისო ფინანსური კრიზისის გავლენამ (ნავთობზე ფასის დაცემამ), თავის მხრივ, სომხეთიც დააზარალა, რადგან ეს უკანასკნელი „ნავთობის“ ექსპორტიორი იყო. 2009 წელს, დაფიქსირდა კერძო ტრანსფერების 30%25-იანი კლება, რასაც ქვეყანაში სამომხმარებლო ბაზრის მოთხოვნილებების შემცირებაც მოჰყვა.

ეჭვგარეშეა, რომ ამ ყველაფრის გათვალისწინებით, საერთაშორისო კრიზისმა სომხეთზე გარკვეული გავლენა მოახდინა, თუმცა, ქვეყნის შიდა ეკონომიკური პოლიტიკა და მისწრაფება „დიდი ბიუჯეტისაკენ“ გაცილებით უფრო უარყოფითად აისახა ეკონომიკაზე, ვიდრე ზემოხსენებული საგარეო ფაქტორები.

იმავეს ადასტურებს მაკროეკონომიკური მაჩვენებლებიც. 2008 წელს, ეკონომიკური ზრდა იმავე ინერციით მიდიოდა (საერთაშორისო კრიზისის მიუხედავად) და მთლიანმა შიდა პროდუქტმა 3650049.8 მილიონი დრამი შეადგინა, რაც 510695,9 მილიონი დრამით აღემატებოდა 2007 წელს დაფიქსირებულ მაჩვენებელს (3139353.9 მილიონი დრამი), თუმცა, 2009 წელს, მთლიანი შიდა პროდუქტის მაჩვენებელმა 3 165 538,1 მილიონი დრამი შეადგინა.⁵

2009 წელს, სხვა მაკროეკონომიკური მაჩვენებლების დინამიკა, წინა წელთან შედარებით, შემდეგია: სამრეწველო პროდუქციის წარმოების მოცულობა შემცირდა 7,8%25-ით; სამრეწველო პროდუქციის წარმოების მოცულობა, ელექტოენერგიის, გაზისა და წყლის წარმოებისა და განაწილების გამოკლებით, 64%25-ით შემცირდა; ელექტროენერგიის წარმოებამ წინ წელს წარმოებულთან მიმართებაში 92.8%25 შეადგინა, სოფლის მეურნეობის საერთო პროდუქტი 0,1%25-ით შემცირდა, ხოლო სამშენებლო სფეროში ყველაზე დიდი, 36.4%25-იანი, ვარდნა დაფიქსირდა.

ქვეყნის შიდა საქონელბრუნვა 1466.8 მილიარდ დრამს და 4001.9 მილიონ დოლარს შეადგენდა, რაც, წინა წელთან შედარებით, 27%25-ით ნაკლებია.

იმპორტის მასშტაბი, წინა წელთან შედარებით, 25,3%25-ით შემცირდა, ხოლო ექსპორტი - 34%25-ით. ექსპორტსა და იმპორტს შორის სხვაობა 4,7-ს შეადგენს (იმპორტის სასარგებლოდ).

მომსახურების სფერო და საცალო ვაჭრობა ერთადერთი სფეროა, სადაც 2009 წელს ზრდა დაფიქსირდა (შესაბამისად, 1,3%25 და 1%25).

გასულ წელს საშუალო ნომინალური ხელფასი 101895 დრამი იყო, რაც 2008 წელთან შედარებით 9,8%25-ით მაღალია. მთლიანი ეროვნული პროდუქტის ფასების ინდექსი, 2008 წელთან შედარებით, 101.5%25 იყო, ხოლო სამომხმარებლო ფასების ინდექსი - 103.4 %25.⁶

თუ მხოლოდ სტატისტიკურ მონაცემებს გავითვალისწინებთ, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ 2010 წელს მაკროეკონომიკური მაჩვენებლები გარკვეულწილად გაუმჯობესდა. პირველი კვარტლის მონაცემების თანახმად, სომხეთის რესპუბლიკის მთლიანი შიდა პროდუქტი, გასული წლის იმავე პერიოდთან შედარებით, 5,5%25-ით გაიზარდა, თუმცა, რთულია იმის ერთმნიშვნელოვნად მტკიცება, რომ კრიზისი აღმოიფხვრა, რადგან ახლა ინფლაციის შემთხვევებს აქვს ადგილი. დღესდღეობით, შეიმჩნევა გეგმიური ინფლაციიდან 2,5-5,5%25-ით გადახრა, რის გამოც, ცენტრალური ბანკი ატარებს ინფლაციის საწინააღმდეგო პოლიტიკას (ზრდის ფულის ფასს და პერიოდულად ზრდის საპროცენტო განაკვეთს რეფინანსირებაზე, რაც ამ დროისათვის 7%25-ს შეადგენს).

თუმცა, დღემდე ვერ მოხერხდა ფასების ზრდის შეჩერება, რაც ხელისუფლების პროაქტიური პოლიტიკის შედეგია (ქვეყნის შიდა ვალი ბოლო წელს გაორმაგდა და 3 მილიარდს შეადგენს). გარდა ამისა, აიწია დოლარის კურსმაც, რაც, შესაბამისად, იმპორტირებული პროდუქტების ფასებსაც ზრდის, იმპორტს კი, სომხეთის ბაზარზე დიდი წილი უკავია.

2008 წლის შემდეგ ფორმირებულმა მთავრობამ საკუთარ პროგრამაში პირობა დადო, რომ ეკონომიკის ზრდა წლიურად საშუალოდ 8-10%25 იქნებოდა.⁷ რთულია იმის პროგნოზირება, ეს დაპირება რამდენად განხორციელებადია (იგივე მაჩვენებელი 2009 წელს - 14.4%25 იყო). მთავარია შეიცვალოს პოლიტიკა და მიდგომა, თუმცა, ჯერჯერობით, არათუ ამის რაიმე ნიშანი არ ჩანს, არამედ - პირიქით.

სომხეთის რესპუბლიკაში ეკონომიკური პროცესების შესახებ დასკვნის სახით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ სომხეთში ჩამოყალიბდა ფსევდოკაპიტალისტური სისტემა, სადაც ხელისუფლებასა და ბიზნესს შორის მჭიდრო კავშირები არსებობს, ხელოვნური მონოპოლიაა შექმნილი და არსებობს რიგი საბაზრო მექანიზმები, რაც საბაზრო ფასწარმოქმნას უშლის ხელს.

სომხეთის რესპუბლიკაში არ არსებობს აქციონერული მართვის კულტურა და კერძო საკუთრების დაცვის რეალური გარანტიები, არ არის ფორმირებული ცივილიზებული ურთიერთობები დამსაქმებლებსა და დასაქმებულებს შორის, არსებობს მსხვილი კაპიტალისა და კვალიფიციური მუშახელის გადინების სერიოზული საფრთხე, რომელიც ბოლო პერიოდში განსაკუთრებით გაიზარდა, რადგან ადგილი აქვს საკუთრების ხელახალ გადანაწილებას.

2.2.2. ეკონომიკური მაჩვენებლების ანალიზი

ცხრილში მოცემულია მაკროეკონომიკური მაჩვენელები იმ სამ ეტაპთან მიმართებაში, რომლებზეც ზემოთ ვისაუბრეთ - 2009 წლის პირველი ეტაპიდან დაწყებული, 2009 წლის ბოლომდე:

ცხრილი 2.1.1. სომხეთის ძირითადი მაკროეკონომიკური
მაჩვენებლები, 2000-2009 წწ.⁸

2.2.3. დემოგრაფიული ვითარების ანალიზი

რაც შეეხება დემოგრაფიულ ვითარებას, მოსახლეობის აღწერა 2001 წელს განხორციელდა. მიღებული მონაცემების თანახმად, მოსახლეობის დე ფაქტო რაოდენობა შეადგენს 3.002.594 ადამიანს, რომელთაგანაც 1.091.235 დედაქალაქში ცხოვრობს, ხოლო დე იურე რაოდენობა - 3.213.011 ადამიანს, რომელთაგანაც 1.103.488 დედაქალაქში ცხოვრობს.⁹

ქალაქის მოსახლეობის დე ფაქტო რაოდენობა 1 945 514 ადამიანს შეადგენს, აქედან 898 974 მამაკაცია და 1 046 537- ქალი. სოფლის მოსახლეობის რაოდენობა 1 057 080 ადამიანია. აქედან, 508 243 მამაკაცია და 548 837- ქალი.

ქალაქის მოსახლეობის დე იურე რაოდენობა 2 066 153 ადამიანს შეადგენს. აქედან, 974 826 მამაკაცია და 1 091 327 - ქალი. სოფლის მცხოვრებთა რაოდენობა 1 146 858 ადამიანია, ამათგან, 567 173 მამაკაცია და 579 685 - ქალი.¹⁰

სახელმწიფო სტატისტიკურმა სამსახურმა ასევე გამოაქვეყნა 2010 წლის პირველი იანვრისთვის არსებული მონაცემები ქვეყნის დემოგრაფიული მდგომარეობის შესახებ. აღნიშნული მონაცემების თანახმად, მოსახლეობის მუდმივი რაოდენობა შეადგენს 3249.5 ათას ადამიანს, ამათგან, 2081.0 ათასი ქალაქის მცხოვრებია, 1168.5 - სოფლის. დედაქალაქში 1116.6 ათასი ადამიანი ცხოვრობს.¹¹

2.2.4. ძირითადი მიგნებები და დასკვნები

ამრიგად, 1991-2010 წლებში, სომხეთის რესპუბლიკის ეკონომიკური ტრანსფორმაციის პროცესის შედეგების მიმოხილვის საფუძველზე, გამოიყო სამი ძირითადი ეტაპი.

ძირითადი დასკვნები:

1 საბჭოთა კავშირის დაშლას მოჰყვა პრივატიზაციის მასიური პროცესი, რომელსაც თან ახლდა ფასების ლიბერალიზაცია და მთავრობის როლის შეცვლა;

2. პრივატიზაციის პროცესის პარალელურად, საფუძველი დაედო ხელისუფლებასა და მსხვილ ბიზნესს შორის კავშირებს და სოციალურ პოლარიზაციას;

3. მთავრობამ აირჩია ახალი ტიპის საგადასახადო-საბიუჯეტო და სავალუტო-საკრედიტო პოლიტიკა;

4. დროთა განმავლობაში, სომხეთის რესპუბლიკაში ჩამოყალიბდა ბიზნესის სხვადასხვა ფენა, რომელთაც თამაშის სხვადასხვა წესი ჰქონდათ;

5. პირველად დაგროვებასა და კაპიტალის დაცვაზე მიმართული პროცესები, რომელთაც ეკონომიკური განვითარების პირველ ეტაპზე (1991-2000 წწ.) ჰქონდა ადგილი, საფუძვლად დაედო სომხეთის ბიზნესსა და ხელისუფლებას შორის კავშირების დამყარება. მეორე ეტაპზე (2000-2007 წწ.) აშკარად შეიმჩნეოდა ბიზნესის სფეროს გაძლიერება. მსხვილი ბიზნესი აღმოჩნდა პრივილეგირებულ მდგომარეობაში, მცირე ბიზნესს გარკვეული საგადასახადო შეღავათები ჰქონდა, ხოლო საშუალო ბიზნესი იმავე საგადასახადო რეჟიმში იყო, როგორშიც მსხვილი ბიზნესი, რაც, თავისთავად, ამძიმებდა საშუალო ბიზნესის მდგომარეობას. მესამე ეტაპზე (2007- 2010 წწ) შეიმჩნევა ეკონომიკის ზეცენტრალიზაცია;

6. ეკონომიკური ცხოვრების პიკი მეორე ეტაპზე დაფიქსირდა, როცა სომხეთის რესპუბლიკამ მოახერხა ძალზედ მაღალი მაკროეკონომიკური მაჩვენებლების დაფიქსირება, თუმცა, ამავე დროს, ამ კონკრეტულ ეტაპზე, გაღრმავდა საზოგადოების პოლარიზაცია. პირველი და მესამე ეტაპების დროს გაუარესდა ეკონომიკური ცხოვრების დონე, თუმცა, თუ პირველ ეტაპზე ამის გარკვეული ობიექტური მიზეზები არსებობდა, მესამე ეტაპზე მაჩვენებლების ვარდნა აშკარად მთავრობის საგადასახადო-საბიუჯეტო პოლიტიკის შედეგი იყო და არა საერთაშორისო ეკონომიკური კრიზისის გავლენა;

7. თუ ხელისუფლება მეორე ეტაპის დროს ჩამოყალიბებულ პოლიტიკას გააგრძელებს, ბიზნესის სფერო კიდევ უფრო მძიმე მდგომარეობაში აღმოჩნდება და ჩვენ ქვეყნიდან კაპიტალისა და კვალიფიციური მუშახელის გადინების მომსწრე გავხდებით.

2.2.5. რეკომენდაციები

სხვა ქვეყნების გამოცდილებისა და სომხეთის სპეციფიკის გათვალისწინებით, საჭიროა არსებული პოლიტიკურ-ეკონომიკური სისტემის სერიოზული რეფორმირება.

რა თქმა უნდა, საჭიროა პოლიტიკური ხასიათის რეფორმებიც, თუმცა, ჩვენ ხაზს უფრო ეკონომიკური ხასიათის რეფორმებს ვუსვამთ.

სომხეთის რესპუბლიკამ ტრანსფორმაციის ეტაპი შეძლებისდაგვარად ეფექტურად და სტაბილურად გადალახა. დინამიურად განვითარებადი ეკონომიკური ურთიერთობები ჩაჯდება სამომავლო პროცესების ფარგლებში, რაც შესაძლოა ჩვენთვის გახდეს იმის მაჩვენებელი, რომ ქვეყანა პოლიტიკურ-ეკონომიკური პროცესების ახალ ეტაპზე გადავიდა.

პირველი ეტაპი:

სახელმწიფოს ეკონომიკური პოლიტიკის შეცვლა, რაც გულისხმობს:

ა) იმპორტის პოლიტიკის შეცვლა საექსპორტო და საიმპორტო ბრუნვაზე ორიენტირებულ პოლიტიკად;

ბ) სხვა ეროვნულ ვალუტებთან შედარებით, სუსტი დრამის პოლიტიკა;

გ) მსხვილი საფინანსო-სამრეწველო ჯგუფების (რომლებიც უნდა განცალკევდეს სახელისუფლებო ინტერესებისაგან) ფორმირებისა და განვითარების ხელშეწყობა;

დ) კერძო და სახელმწიფო ინვესტიციების მაღალი მაჩვენებელი ეკონომიკის რეალურ სექტორში;

ე) სახელმწიფო ინვესტიციები ეკონომიკურ ინფრასტრუქტურაში;

ვ) მცირე და საშუალო ბიზნესის ხელშეწყობა პროგრესული საგადასახადო სისტემის, გამარტივებული გადასახადებისა და ფიქსირებული გასავლების შემოღების გზით (ბიზნესის ტიპის, მოცულობისა და სოციალური მნიშვნელობის გათვალისწინებით).

მეორე ეტაპი:

ა) ეკონომიკური დემოკრატია, ანტიმონოპოლიური პოლიტიკა;
ბ) საკუთრების დაცვის ინსტიტუტის რეალური გარანტიების უზრუნველყოფა;
გ) ხელისუფლებისა და ბიზნესის დაცალკევება;
დ) აქციონერული მართვის კულტურის შემოღება.

მესამე ეტაპი:

ა) ეროვნული ბურჟუაზიული ფენის შექმნის შემდეგ, მუშახელის უფლებათა დაცვის მთლიანი სისტემის ფორმირება, რომელიც ძლიერი პროფესიული კავშირების განვითარებას შეუწყობს ხელს;

ბ) დაქირავებული მუშახელის უფლებების დაცვის რეალური მექანიზმების შემუშავება;

გ) ხელისუფლებას, მუშახელსა და პროფესიულ კავშირებს შორის ცივილიზებული და ლეგიტიმური ურთიერთობების დამყარება.

ზემოთ ჩამოთვლილი ქმედებების სამივე ჯგუფის განხორციელების შემთხვევაში, ქვეყანა გამოვა ე.წ. გარდამავალი პერიოდიდან, განვითარდება დემოკრატიული ინსტიტუტები, დამოუკიდებელი სასამართლო სისტემა და უკვე შესაძლებელი გახდება საუბარი არსებითად ახალ პოლიტიკურ-ეკონომიკურ ურთიერთობებზე.

____________________

1. წყარო: http://www.armstat.am/file/article/sv-12a-2000-0.pdf

2. წყარო: http://www.armstat.am/ru/?nid=82

3. წყარო: http://cba.am/CBA-SITE/?--locale=en

4. წყარო: http://www.armstat.am/file/article/sv-12-09r-03.pdf

5. წყარო: http://www.armstat.am/am/?nid=82&year=2010

6. წყარო: http://www.armstat.am/am/?nid=82

7. წყარო: http://www.gov.am/files/docs/76.pdf

8. წყარო: http://www.armstat.am/ru/?nid=82

9. წყარო: http://docs.armstat.am/census/pdfs/13.pdf

10. წყარო: http://docs.armstat.am/census/pdfs/13.pdf

11. წყარო: http://www.armstat.am/file/article/nasel-1-01-10.pdf

საბით ბაგიროვი
დოქტორი ბიზნესის ადმინისტრირებაში
მეწარმეობის განვითარების ფონდის პრეზიდენტი

შესავალი

აზერბაიჯანის რესპუბლიკის ეკონომიკური სისტემის გარდაქმნა საბაზრო ეკონომიკად ჯერ კიდევ საბჭოთა კავშირის არსებობის უკანასკნელ წლებში დაიწყო. 90-იანი წლების დაწყისში, ყოფილი საბჭოთა კავშირის ეკონომიკის მდგომარეობა ხასიათდებოდა შემდეგი თავისებურებებით: მთლიანი შიდა პროდუქტის მოცულობის მნიშვნელოვანი შემცირებით; ბიუჯეტის დეფიციტის მკვეთრი ზრდით (მთლიანი შიდა პროდუქტის 1.5%25-დან (1995 წელს) 21%25-მდე (1991 წლის ბოლოს )); ინფლაციის მკვეთრი ზრდით; მანეთის მნიშვნელოვანი გაუფასურებით, მოსახლეობის შემოსავლების მნიშვნელოვანი შემცირებითა და მკვეთრი სოციალური დაყოფით (მდიდარი და ღარიბი მოსახლეობის თანაფარდობა 80-იან წლებში იყო 3, ხოლო 1992 წლის ბოლოს - 8); ქვეყანაში ოქროს მარაგის მკვეთრი შემცირებით (1500 ტონიდან 80 ტონამდე); საგარეო ვალების მკვეთრი ზრდით (20 მილიარდი დოლარიდან (1985 წ.) 69 მილიარდ დოლარამდე (1990 წ.)).

ეკონომიკური პრობლემების დაჩქარებული გადაწყვეტის გარდაუვალობა მოითხოვდა გარდაქმნის ახალი გზის მოძიებას. არჩევანი შეჩერდა მონეტარული ხასიათის საბაზრო რეფორმებზე.

2.3.1. აზერბაიჯანის რესპუბლიკის ეკონომიკური რეფორმების მიმოხილვა

შეიძლება დაბეჯითებით ითქვას, რომ აზერბაიჯანის დამოუკიდებელი არსებობის 19 წლის განმავლობაში განხორციელებული რეფორმები შინაარსობრივად მონეტარიზმის იდეებს ეფუძნება, მაგრამ ხანგრძლივობის მიხედვით, თეორიული მიდგომის მკაფიო ნიშნებს ატარებს.

ქვეყნის დამოუკიდებლობის პირველ წლებში, აზერბაიჯანის ეკონომიკა კრიზისულ მდგომარეობაში აღმოჩნდა. რეფორმების საჭიროების ძირითადი მაუწყებელი აზერბაიჯანის პოლიტიკური არასტაბილურობა იყო, რაც, უპირველეს ყოვლისა, გამოწვეული იყო ყარაბაღის კონფლიქტით. მიუხედავად ამისა, ამ პერიოდში დამუშავდა რეფორმათა რამდენიმე კონცეფცია. ყოველი მათგანი, გარკვეულ დონეზე, საბაზრო ეკონომიკის შექმნისაკენ იყო მიმართული. თუმცა, არც ერთი მათგანი ოფიციალურ სახელმწიფო პროგრამად მიღებული არ იქნა. მთავრობის მიერ რეალურად განხორციელებული პოლიტიკა, განსაკუთრებით დამოუკიდებლობის პირველ წელს, გამომდინარეობდა იქიდან, თუ როგორ იცვლებოდა ქვეყანაში სოციალურ-პოლიტიკური ვითარება და როგორ წარმოედგინა ქვეყნის ხელმძღვანელობას რეფორმების გატარება.

ეკონომიკაში, ხშირად, ამა თუ იმ გარდაქმნების წამახალისებელ გარემოებად გვევლინება სხვა ქვეყნების გამოცდილება და საერთაშორისო ინსტიტუტების რეკომენდაციები.

თუ დამოუკიდებლობის წლებში მთავრობის საქმიანობას განვაზოგადებთ, შეიძლება ითქვას, რომ ეკონომიკური პოლიტიკის ძირითადი კომპონენტები იყო: ფასების ლიბერალიზაცია; საგარეო ვაჭრობის ლიბერალიზაცია; ბრუნვაში ეროვნული ფულადი ერთეულის შემოღება; ქმედითი საბანკო სისტემის შექმნა; მაკროეკონომიკური სტაბილურობის შენარჩუნება; სახელმწიფო ქონების პრივატიზაცია; მიწის რეფორმის ჩატარება; კერძო სექტორის განვითარების ხელშეწყობა; საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტებთან თანამშრომლობის გაძლიერება; უცხოური კაპიტალდაბანდებების მოზიდვა; ინსტიტუციონალური რეფორმების განხორციელება; ნავთობიდან მიღებული შემოსავლების მართვა.

ფასების ლიბერალიზაცია

რუსეთში ფასების ლიბერალიზაციის შემდგომ, 1992 წლის 6 იანვარს, აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა გამოსცა ბრძანებულება ქვეყანაში ფასების ლიბერალიზაციის შესახებ. ეს იყო აუცილებლობით გამოწვეული, იძულებითი გადაწყვეტილება და არა ეკონომიკურ რეფორმათა თანმიმდევრული პოლიტიკის შედეგი. ამის მიზეზებია: 1) ყოფილი საბჭოთა რესპუბლიკების ეკონომიკური ინტეგრაცია; 2) აზერბაიჯანი შედიოდა რუსეთის ხელისუფლების მიერ მართულ სამანეთო ზონაში. პრეზიდენტის ბრძანებულებით, გათავისუფლდა თითქმის ყველა სახის სამომხმარებლო საქონლისა და მატერიალური რესურსების ფასები.

1995 წლის იანვარში, მთავრობამ გადადგა შემდეგი მნიშვნელოვანი ნაბიჯი პურის ფასების სრული ლიბერალიზაციისაკენ - გააუქმა სახელმწიფო შეკვეთები და პურის ფასების სუბსიდირება

დღეისათვის, აზერბაიჯანში გაუთავისუფლებელი დარჩა მხოლოდ ენერგეტიკული რესურსების, ზოგიერთი კომუნალური და ტელესაკომუნიკაციო მომსახურების, აგრეთვე, საზოგადოებრივი ტრანსპორტით სარგებლობის ფასები, მაგრამ, როგორც ჩანს, აქ გასათვალისწინებელია ის გარემოება, რომ ზოგიერთ დარგში არსებობს მონოპოლიები (ან ოლიგოპოლიები) და მათ საქონელსა და მომსახურებაზე საბაზრო ფასებისა და ტარიფების ჩამოყალიბების შესახებ საუბარი საფუძველს მოკლებულია.

საგარეო ვაჭრობის ლიბერალიზაცია

დღეს უკვე შეიძლება ვისაუბროთ საგარეო ვაჭრობის ლიბერალიზაციის მაღალი დონის შესახებ, თუმცა, ეს სწრაფად არ მომხდარა. ყველაფერი დაიწყო იმით, რომ შეიქმნა ამ დარგისთვის უმნიშვნელოვანესი ინსტიტუტები: 1992 წლის 18 აპრილს - საბაჟო კომიტეტი, ხოლო იმავე წლის 2 ივნისს - საგარეო ეკონომიკური კავშირების სამინისტრო.

სავსებით ბუნებრივია, რომ იმ წლებში, საგარეო ვაჭრობაში უპირატესი ადგილი ეკავა ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნებს და ვაჭრობის დიდი ნაწილი ხორციელდებოდა მთავრობათაშორისი შეთანხმებების საფუძველზე. საქონლის ექსპორტი ხორციელდებოდა „საექსპორტო ლიცენზიებით”, რომელთა არსებობის შემოწმება ქვეყნიდან საქონლის გატანის დროს საბაჟო ორგანოებს დაევალა.

იმ ქვეყნებთან სავაჭრო ურთიერთობებში, რომლებიც არ შედიოდნენ საბჭოთა კავშირში, საექსპორტო რეჟიმი, დამოუკიდებლობის პირველ წელს, ითვალისწინებდა შემდეგ ელემენტებს: 1) საექსპორტო გადასახადს; 2) სავალუტო შემოსავლის ნაწილის სავალდებულო გაყიდვას; 3) საექსპორტო ლიცენზიებს.

ყველა საექსპორტო საქონელზე საექსპორტო გადასახადი 1992 წლის ნოემბრამდე მოქმედებდა. საექსპორტო გადასახადის გაუქმების შემდეგ, შემოღებულ იქნა დიფერენცირებული აქციზები, რომელთა საშუალებითაც სახელმწიფო ცდილობს შიდასახელმწიფოებრივი და მსოფლიო ფასების განსხვავების კომპენსირებას.

სავალუტო შემოსავლის ნაწილის სავალდებულო გაყიდვა ეროვნული ბანკის დადგენილი კურსით, სინამდვილეში, წარმოადგენდა გადასახადის ფარულ ფორმას, რადგან კურსი მკვეთრად დაწეული იყო საბაზრო კურსთან შედარებით. გარდა ამისა, სავალუტო შემოსავლის სავალდებულო გასაყიდი ნაწილი ძალზედ დიდი იყო.

დამოუკიდებლობის პირველ წლებში, საექსპორტო ლიცენზირებას ექვემდებარებოდა სტრატეგიული საქონელი, რომელიც მოიცავდა ქვეყნის ექსპორტის 80%25-ს. საექსპორტო ლიცენზიების გაცემა ხდებოდა საგარეო ეკონომიური კავშირების სამინისტროს მიერ.

საგარეო ვაჭრობის ლიბერალიზაცია შემდგომ წლებშიც გაგრძელდა (პრეზიდენტის ბრძანებულებები: „აზერბაიჯანის რესპუბლიკაში საიმპორტო-საექსპორტო ოპერაციების ლიბერალიზაციის შესახებ“ (1993 წლის 15 მარტი);“ „აზერბაიჯანის რესპუბლიკაში საგარეო ვაჭრობის ლიბერალიზაციის შესახებ“ (1994 წლის 5 აპრილი), აგრეთვე, სხვა გადაწყვეტილებები).

საგარეო ვაჭრობის ლიბერალიზაციას ხელი შეუწყო მთავრობის ისეთმა გადაწყვეტილებებმა, როგორებიცაა კვოტირებისა და ლიცენზირების სისტემის თანდათანობითი გაუქმება, მთავრობის მკაცრი კონტროლისაგან გათავისუფლებული საექსპორტო სტრატეგიული რესურსების სახეობების ზრდა, სავალუტო რეგულირების გაუმჯობესება და სავალუტო შემოსავლის ნაწილის სავალდებულო გაყიდვის სისტემის გაუქმება, საგარეო ეკონომიკური კავშირების სამინისტროს გაუქმება და სხვა.

აზერბაიჯანს საგარეო ვაჭრობის ლიბერალიზაციის დარგში საბაზრო ეკონომიკის სტანდარტებისათვის ჯერ არ მიუღწევია, თუმცა, უცხოელი ექსპერტები თვლიან, რომ ქვეყანა უკვე მიუახლოვდა ამ სტანდარტებს და დღეს უკვე დღის წესრიგში აზერბაიჯანის მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციაში გაწევრიანების საკითხი დგას.

ეროვნული ფულადი ერთეულის შემოღება

1994 წლის 1 იანვრიდან, მანათი ოფიციალურად გახდა გადახდის ერთადერთი კანონიერი საშუალება.

მანათის კურსის შესანარჩუნებლად, 1992 წლის ივლისში, ქვეყნის პრეზიდენტმა შექმნა სავალუტო სტაბილიზაციის ფონდი, რომლის დაგროვების წყაროდ განისაზღვრა საექსპორტო რესურსები. სტაბილიზაციის ფონდმა იარსება 1994 წლის 25 აპრილამდე. შემდგომ იგი შეცვალა ერთიანმა სავალუტო ფონდმა. ფონდის დაგროვების წყაროებად განისაზღვრა: 1) ანარიცხები საექსპორტო სავალუტო შემოსავლებიდან; 2) საბაჟო გადასახადები და გადასახადები უცხოურ ვალუტაში; 3) სახელმწიფო მოსაკრებლები იურიდიულ პირთა რეგისტრაციისათვის; 4) მთავრობის გარანტიით მიღებული კრედიტები და საზღვარგარეთ ფასიანი ქაღალდების გაყიდვიდან მიღებული სავალუტო შემოსავლები.

შემდგომში, პრეზიდენტის 1995 წლის 28 თებერვლის ბრძანებულებით, სავალუტო ფონდი გაუქმდა, ხოლო მისი რესურსები გადაეცა ეროვნულ ბანკს. ამ ინსტიტუტს დაეკისრა ქვეყნის სავალუტო რესურსების მართვა. 2010 წლის 31 მარტისთვის, ცენტრალური ბანკის სავალუტო რესურსებმა 5510 მილიონ აშშ დოლარს¹ მიაღწია.

2006 წლის 1 იანვრიდან, მანათი დენომინირებული იქნა (პრეზიდენტის 2005 წლის 7 თებერვლის ბრძანებულება). ერთი ახალი მანათი (AZN) გაუთანაბრდა 5000 ძველ მანათს (AZM). ბრუნვაში შემოვიდა ახალი კუპიურები.

2.3.1 ცხრილში მოცემულია ეროვნული ვალუტის - მანათის - კურსი USD-სთან შეფარდებით, 1993 წლიდან - 2008 წლის ჩათვლით². 2009 წლის 30 დეკემბრისთვის 1 USD = 0.8037 AZN³.

ცხრილი 2.3.1. 1 USD/ მანათი, 1993-2008 წწ.

1993 - 1995 წლებში, შეიმჩნეოდა მანათის კურსის მნიშვნელოვანი დაცემა. ამის მიზეზი ფულადი და საკრედიტო ემისია იყო. 1992 წლის ბოლოდან, 1994 წლის ბოლომდე, აზერბაიჯანის ხელისუფლება, სახელმწიფო სექტორში ფინანსური რესურსების დეფიციტის დაფინანსებისათვის⁴, მოსახლეობისგან მუდმივად იღებდა რეალურ რესურსებს ფულადი ემისიის გზით („საინფლაციო გადასახადი“⁵). ამ დეფიციტის ნაწილი, რა თქმა უნდა, დაკავშირებული იყო ყარაბაღის ფრონტზე საომარ მოქმედებებთან.

შემდგომმა მკაცრმა საფინანსო-საკრედიტო პოლიტიკამ, IMF-ს კრედიტებთან ერთად, რომლითაც შესაძლებელი გახდა სავალუტო ინტერვენციის განხორციელება, აგრეთვე, დადებული კონტრაქტებით მიღებულმა სანავთობო ბონუსებმა, თავისი წვლილი შეიტანა მანათის გამყარებასა და ინფლაციის შეჩერებაში. მანათის გამყარების შიდა მიზეზებთან ერთად, არსებობდა გარე მიზეზებიც, როგორიცაა აზერბაიჯანის საქონელბრუნვაში სადევალვაციო საკურსო პოლიტიკის გამტარებელი ქვეყნების დიდი ხვედრითი წილის არსებობა. უწინარესად, ესენია რუსეთი და თურქეთი. ეროვნული ვალუტის გამყარების მეორე მიზეზად შეიძლება ჩაითვალოს აზერბაიჯანის მოქალაქეების შემოსავლები ქვეყნის ფარგლებს გარეთ, რომელთა ნაწილიც აზერბაიჯანში შემოდიოდა და მოსახლეობის გადახდისუნარიანი მოთხოვნის ზრდას უწყობდა ხელს. გასული საუკუნის 90-იანი წლების მეორე ნახევარში, რუსეთიდან განხორციელებული გადმორიცხვების ყოველწლიური მოცულობა ქვეყნის სახელმწიფო ბიუჯეტის შემოსავლების ტოლფასი იყო. ეროვნული ვალუტის გამყარების კიდევ ერთი მიზეზია აზერბაიჯანის საპრივატიზაციო ვაუჩერების ბაზარზე უცხოური კაპიტალის „სავალუტო ინტერვენციები”. მაგალითად, ცნობილი კომპანიის, „მინარეთის“ განცხადებით, მან აზერბაიჯანული ვაუჩერების შესასყიდად 450 მილიონი აშშ დოლარი დახარჯა.

ქმედითი საბანკო სისტემის შექმნა

2004 წლის 10 დეკემბერს, მიღებული იქნა კანონი „ცენტრალური ბანკის შესახებ“. ამგვარად, ეროვნულ ბანკს ეწოდა „ცენტრალური ბანკი“, მაგრამ ამით მისი ფუნქციები არ შეცვლილა.

დამოუკიდებლობის წლებში, საბანკო სისტემის რეფორმა, რომელიც დაიწყო ბანკების ორდონიანი სისტემის შექმნით, გრძელდებოდა რამდენიმე მიმართულებით: ეროვნული ბანკის (ცენტრალური ბანკის) მაკონტროლებელი ფუნქციების გამკაცრება, კომერციული სახელმწიფო და კერძო ბანკების გასაფართოებლად პირობების შექმნა, სახელმწიფო კომერციული ბანკების პრივატიზაცია. დღეისათვის, პრივატიზებული არ არის მხოლოდ აზერბაიჯანის საერთაშორისო ბანკი.

2010 წლის დასაწყისისთვის, აზერბაიჯანში მოქმედებდა 46 კომერციული ბანკი (90-იანი წლების შუა პერიოდში მათი რაოდენობა ხუთჯერ მეტი იყო). აღნიშნული 46 ბანკიდან, ნახევრის საწესდებო კაპიტალი ნაწილობრივ უცხოურია (ბანკები უცხოური კაპიტალის წილით<50%25-14, ბანკები წილით 50-10%25-7)⁶. მოქმედებს აგრეთვე უცხოური ბანკების 2 ფილიალი. საკრედიტო ორგანიზაციები, რომლებიც არ წარმოადგენს ბანკებს, აზერბაიჯანში 96-ია. აქედან, 18 ფინანსდება საერთაშორისო ჰუმანიტარული ორგანიზაციების მიერ.

2010 წლის 1 თებერვლისთვის, ბანკების მიერ გაცემული იყო 8431.2 მილიონი AZN კრედიტები, შედარებით 7163.2 მილიონი AZN-სა 2009 წლის 1 იანვრისათვის. 2010 წლის 1 თებერვლისთვის, მოკლევადიანი კრედიტირების 37.7%25 და ვადაგადაცილებების 40.4%25 მოდიოდა თავისუფლად კონვერტირებად ვალუტაზე. გრძელვადიანი კრედიტირება შეადგენდა 6081.7 მილიონ AZN-ს, შედარებით 4867.3 მილიონი AZN-სა 2010 წლის 1 იანვრისთვის. 2010 წლის 1 თებერვლისთვის, გრძელვადიანი კრედიტირების 43.1%25 და ვადაგადაცილებების 32.1%25 მოდიოდა თავისუფლად კონვერტირებად ვალუტაზე.

2010 წლის 1 თებერვლისთვის, ეკონომიკის საბანკო კრედიტირების საშუალო განაკვეთმა შეადგინა 13.97%25, შედარებით 15.92%25-ისა 2010 წლის 1 იანვრისთვის და 17.45%25 - 2009 წლის 1 იანვრისათვის. საბანკო კრედიტირების საშუალო განაკვეთმა თავისუფლად კონვერტირებად ვალუტაში შეადგინა 15.5%25.

2009 წლის შედეგებით, აზერბაიჯანის საბანკო სისტემის აქტივების რენტაბელობის კოეფიციენტმა 2.8 შეადგინა, ხოლო იმავე წლის შედეგებით, კაპიტალის რენტაბელობის კოეფიციენტი 19.4⁷ იყო. აქტივების მიხედვით, მოწინავე ხუთეულში შედიან: International Bank of Azerbaijan, Kapital Bank, Bank Standard, Xalq Bank და Texnikabank. პირველის წილი ყველა ბანკის ჯამურ აქტივებში შეადგენს 44.14%25-ს. საბანკო აქტივების ჯამურმა მოცულობამ 2010 წლის პირველი იანვრისთვის შეადგინა 11665.17 მილიონი AZN. მათ შორის, კლიენტებისათვის გაცემული კრედიტების ჯამმა 7963.61 მილიონი AZN შეადგინა.

2009 წლის ბოლოსთვის, ქვეყანაში მომუშავე ბანკების მოგების რაოდენობა 252.98 მილიონი AZN იყო.

მაკროეკონომიკური სტაბილურობის უზრუნველყოფა

ცხრილი 2.3.2. სამომხმარებლო საქონლისა და მომსახურების
ინდექსის მნიშვნელობები⁸ %25-ში, წინა წელთან შედარებით

1992-1995 წლებში, ინფლაციის მაღალი დონე გამოწვეული იყო არამარტო ფასების ლიბერალიზაციით, არამედ მთავრობის არასწორი ფულად-საკრედიტო პოლიტიკით, უფრო სწორად, მთავრობის მიერ ისეთი ღონისძიებების გატარებით, რომლებიც მოკლებული იყო თანმიმდევრულობას და დასაბუთებული არ იყო შესაბამისი გაანგარიშებებით. ფასების ლიბერალიზაციის შემდეგ, 1992 წლის დასაწყისიდან, მთავრობა იძულებული გახდა რამდენიმეჯერ გაეზარდა მინიმალური ხელფასი, სხვადასხვა კატეგორიის სახელმწიფო მოსამსახურეთა ხელფასები, პენსიები, დახმარებები და სტიპენდიები. ხელფასები, პენსიები, დახმარებები და ენერგორესურსების ფასები მონაცვლეობით, ზოგჯერ კი ერთდროულად იზრდებოდა. ამგვარი ვითარება 1993-1994 წლებში გრძელდებოდა, რამაც უდავოდ შეუწყო ხელი ინფლაციის მკვეთრ ზრდას. ინფლაციას მკვეთრი ზრდა აგრეთვე განაპირობა მნიშვნელოვანმა საკრედიტო ემისიებმა.

შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ქვეყანაში ინფლაციის გამწვავებას ხელი შეუწყო ქვეყნის პრეზიდენტის 1993 წლის 16 ივნისის ბრძანებულებამ „ყოფილი სსრკ-ის სახელმწიფო მიზნობრივი უპროცენტო სესხის ობლიგაცების, 1982 წლის სახელმწიფო შინაგანი მომგებიანი სესხის ობლიგაცებისა და აზერბაიჯანის რესპუბლიკის 1990-1991 წწ. ფულად-ნივთიერი ლატარიის მოგებების ანაზღაურების შესახებ”. 1994 წლის 15 ივნისს, ქვეყნის პრეზიდენტმა ხელი მოაწერა ბრძანებულებას „მოსახლეობის სოციალური დაცვისა და ეკონომიკის ფინანსური სტაბილიზაციის გაძლიერების ღონისძიებების შესახებ”. თუ ბრძანებულების შინაარსის მიხედვით ვიმსჯელებთ, მისი უპირველესი მიზანი იყო ფინანსური სტაბილიზაციის უზრუნველყოფა, თუმცა, პირველივე პუნქტებში მოცემულია გადაწყვეტილებები მინიმალური ხელფასის, პენსიონერების, სტუდენტების, ერთ სულზე მცირე შემოსავლის მქონე ოჯახების კომპენსაციების გაზრდის შესახებ. მინისტრთა კაბინეტს დაევალა: გაეზარდა ენერგომატარებლებისა და პურის ფასები; შეეჩერებინა იმ ობიექტების მშენებლობა, რომლებიც ფინანსდებოდა სახელმწიფო ბიუჯეტიდან; გაეუქმებინა ადრე მიღებული გადაწყვეტილება სახელმწიფო საწარმოებისთვის შეღავათიანი კრედიტების მიცემის შესახებ; მოემზადებინა წინადადებები სახელმწიფო მმართველობის ორგანოების, სახელმწიფო სამსახურების, ზედმეტი ადმინისტრაციული ხარჯების შემცირების შესახებ და სხვა. ეროვნულ ბანკს დაევალა გაემკაცრებინა სარეზერვო მოთხოვნები კომერციული ბანკების მიმართ და, ინფლაციის გათვალისწინებით, ყოველკვარტალურად გადაესინჯა ცენტრალური საკრედიტო რესურსების სააღრიცხვო განაკვეთები, აღეკვეთა საწარმოებსა და ორგანიზაციებს შორის გადაუხდელობის ურთიერთჩათვლის პრაქტიკა, შეეწყვიტა სავალუტო აქტივების მქონე ორგანიზაციების კრედიტირება, გაეტარებინა მანათის კურსის სტაბილიზაციისა და სავალუტო ბირჟის რეგულარული მუშაობისთვის საჭირო ღონისძიებები და ა. შ.

სწორედ ამ ბრძანებულებით დაიწყო მთავრობის მკაცრი საფინანსო-საკრედიტო პოლიტიკის განხორციელება, რაც მაკროეკონომიკური სტაბილიზაციის ძირითადი ფაქტორი უნდა ყოფილიყო. აღნიშნული პოლიტიკის გატარებისთვის საჭირო ფინანსური დახმარება საერთაშორისო სავალუტო ფონდმაც გამოყო.

მომდევნო წლებში, ჰიპერინფლაცია შეჩერებულ იქნა. ფინანსური სტაბილიზაციის არსი მდგომარეობდა საბიუჯეტო ხარჯებისა და საბანკო სესხების, აგრეთვე, ფულადი ემისიის შემცირებაში. გატარებული მონეტარული პოლიტიკის შედეგად, 1998 და 1999 წლებში მივიღეთ დეფლაცია. ამის მიზეზი მანათის მასის შემცირება იყო.

ამგვარად, მკაცრი საფინანსო-საკრედიტო და საბიუჯეტო პოლიტიკის შედეგად, მოხერხდა ბიუჯეტის დეფიციტის კლება, ეროვნული ბანკის სააღრიცხვო განაკვეთის შემცირება, ქვეყანაში ოქროსა და ვალუტის მნიშვნელოვანი მარაგის შექმნა და ეროვნული ვალუტის კურსის სტაბილიზაცია.

პრივატიზაცია

სახელმწიფო ქონების ფართომასშტაბიანი პრივატიზაციისათვის მზადება ქვეყნის დამოუკიდებლობის პირველივე წელს დაიწყო. 1992 წლის 13 იანვარს, პარლამენტმა მიიღო დადგენილება ეკონიმიკის დემონოპოლიზაციის, სახელმწიფო და მუნიციპალური საკუთრების პრივატიზაციის გადაუდებელი ღონისძიებების შესახებ. პრივატიზაციისაკენ გადადგმული უფრო სერიოზული ნაბიჯი იყო პრეზიდენტის 1992 წლის 23 ივნისის ბრძანებულება. აღნიშნული ბრძანებულებით, შეიქმნა სახელმწიფო ქონების სახელმწიფო კომიტეტი, რომელიც ემორჩილებოდა პრეზიდენტს და ანგარიშვალდებული იყო პარლამენტის წინაშე.

1993 წლის 7 იანვარს, პარლამენტმა მიიღო კანონი „აზერბაიჯანის რესპუბლიკაში სახელმწიფო საკუთრების პრივატიზაციის შესახებ”. კანონმა საპრივატიზაციო ობიექტების სიაში შეიყვანა სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული ყველა საწარმო და ქონება, გარდა იმ საწარმოებისა და ობიექტებისა, რომელთა პრივატიზაციაც აკრძალულია (ეს ჩამონათვალი უნდა დაემტკიცებინა პარლამენტს, პრეზიდენტის წარდგინებით). კანონის თანახმად, პრივატიზაციის სუბიექტი შეიძლება იყოს: საპრივატიზაციო ობიექტის შრომითი კოლექტივი, აზერბაიჯანის რესპუბლიკის მოქალაქეები, იურიდიული პირები, რომლებიც არ წარმოადგენენ სახელმწიფო საკუთრებას, იურიდიული პირები, რომელთა საწესდებო ფონდში სახელმწიფოს წილი შეადგენს არა უმეტეს 25%25-ისა, უცხოური იურიდიული და ფიზიკური პირები. კანონში ხაზგასმული იყო, რომ მიწისა და საცხოვრებელი ფონდის პრივატიზაცია ხორციელდება აზერბაიჯანის რესპუბლიკის სხვა საკანონმდებლო აქტებით.

პრივატიზაციის პირველი პროგრამა მიღებულ იქნა 1995 წლის სექტემბერში და მოიცავდა 1995-1998 წწ. პერიოდს. ამ პროგრამის თანახმად, საპრივატიზაციო სახელმწიფო საწარმოები იყოფოდა მცირე, საშუალო და დიდ საწარმოებად. საპრივატიზაციო საშუალო და დიდი საწარმოები წინასწარ უნდა გარდაქმნილიყო სააქციო საზოგადოებებად. ყველა საპრივატიზაციო ქონება დაიყო შემდეგ ჯგუფებად: 1) საწარმოები და ობიექტები, რომელთა პრივატიზაციაც აკრძალულია; 2) საწარმოები და ობიექტები, რომელთა პრივატიზაციაც ხდება პრეზიდენტის გადაწყვეტილებით; 3) საწარმოები და ობიექტები, რომელთა პრივატიზაციაც ხდება მინისტრთა კაბინეტის გადაწყვეტილებით; 4) საწარმოები და ობიექტები, რომელთა პრივატიზაციაც ხდება ქონების სახელმწიფო კომიტეტის გადაწყვეტილებით; 5) საწარმოები და ობიექტები, რომელთა პრივატიზაციაც სავალდებულოა.

პროგრამაში გათვალისწინებული იყო მოქალაქეებისთვის საპრივატიზაციო წილის მიცემა 4 ლიკვიდური ჩეკის სახით, რომლებიც მფლობელმა შეიძლება გამოიყენოს საპრივატიზაციო ობიექტების შესაძენად, აგრეთვე, გაყიდოს, გააჩუქოს, დააგირავოს, გადასცეს მემკვიდრეობით. უცხოელმა ინვესტორებმა, რომლებსაც სურთ პრივატიზაციაში მონაწილეობა, პროგრამის თანახმად, უნდა იყიდონ ოფციონები, რომლებიც მათ ანიჭებს უფლებას, შეიძინონ საპრივატიზაციო ჩეკები შესაბამისი რაოდენობით. პროგრამა ითვალისწინებდა ეროვნული სადეპოზიტო სისტემის შექმნას საპრივატიზაციო ჩეკებისა და ოფციონების შესანახად, ნაღდ და უნაღდო ბრუნვაში გასაშვებად, აქციონერთა რეესტრის შესაქმნელად, ფასიანი ქაღალდების ყიდვა-გაყიდვის ხელშეკრულებათა სარეგისტრაციოდ და სხვა მომსახურების გასაწევად.

კანონი „სახელმწიფო საკუთრების პრივატიზაციის შესახებ” არ ითვალისწინებდა შესაბამის ღონისძიებებს საცხოვრებელი ფონდის პრივატიზაციის დარგში. შესაბამისი კანონი პარლამენტმა 1993 წლის 26 იანვარს მიიღო. კანონი ითვალისწინებდა მოქალაქეთა საკუთრებაში მათ მიერ დაკავებული საცხოვრებელი სათავსოების (სახლების, ბინების) გადაცემას მათი მოთხოვნით. კანონში გათვალისწინებული იყო საცხოვრებელი ფონდის პრივატიზაციის შემდგი ძირითადი პრინციპები: 1) საცხოვრებლის ნებაყოფლობითი პრივატიზაცია; 2) საცხოვრებლის უფასო პრივატიზაცია; 3) პრივატიზაციის საჯაროობა, პრივატიზაციის სახელმწიფო და საზოგადოებრივი კონტროლი.

1993 წელს პრივატიზებულ იქნა დაახლოებით 32 ათასი ბინა, ხოლო 1994 წელს - 43 ათასზე მეტი. 2002 წლის დასაწყისისთვის უკვე პრივატიზებული იყო ბინების დაახლოებით 50%25. 2007 წლის შუა პერიოდისათვის პრივატიზებული იყო 397 ათას ბინაზე მეტი (64%25-ზე მეტი), რომელთა საერთო ფართობმა 21.5 მილიონი კვ.მ⁹ შეადგინა.

1993 წლის 24 თებერვალს, პარლამენტმა მიიღო დადგენილება „სახელმწიფო ავტოსატრანსპორტო საშუალებათა პრივატიზაციის შესახებ“.

პრივატიზაციის მეორე სახელმწიფო პროგრამა მიღებულ იქნა 2000 წელს. მასში გათვალისწინებული იყო: სახელმწიფო საწარმოთა პრივატიზაცია ინდივიდუალური პროექტების საფუძველზე; საპრივატიზაციო საწარმოთა ქონების მიყიდვა შრომითი კოლექტივების წევრებისათვის დაბალ ფასებში; სახელმწიფო ქონების გაყიდვა სპეციალიზებულ საჩეკო და ფულად აუქციონებზე; სახელმწიფო ქონების გაყიდვა საინვესტიციო კონკურსების საშუალებით; იჯარით გადაცემული სახელმწიფო ქონების გაყიდვა; სახელმწიფო ქონების გაყიდვა მათი გაკოტრებულად გამოცხადების გზით.

2010 წლის დასაწყისში, სულ პრივატიზებული იყო სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული 42144 ობიექტი. სახელმწიფო საკუთრებაში კვლავ რჩება ბევრი დიდი სამრეწველო საწარმო, მათ შორის, ე. წ. „ცისფერი კოჭები”.

მოსახლეობისთვის დარიგებული 32 მილიონი საპრივატიზაციო ჩეკიდან, 2010 წლის 1 იანვრისათვის, ჩამოწერილია 25.3 მილიონი ჩეკი, რაც შეადგენს, დაახლოებით, 80%25-ს.¹⁰ ჯერ გამოუყენებელი ვაუჩერების მიმოქცევის პერიოდი გაგრძელებულია 2011 წლის 1 იანვრამდე.

მიწის რეფორმა

დამოუკიდებელ აზერბაიჯანში მოქალაქეთა მიწის საკუთრების უფლება გაცხადებულია კანონში „საკუთრების შესახებ”, რომელიც მიღებულია 1991 წლის 9 ნოემბერს. იმავე დღეს, ქვეყნის საკანონმდებლო ორგანომ მიიღო მიწის კოდექსი. კოდექსში არა მარტო ქვეყნის მოქალაქეთა კერძო საკუთრების უფლებაა გაცხადებული, არამედ, დადგენილია კერძო საკუთრებაში მიწის გადაცემის, მიწის ნაკვეთის შეძენისა და გაყიდვის, გამოყენების, იჯარის, გასხვისებისა და ა. შ. წესი და პირობები. 1992 წლის 18 იანვარს, გამოვიდა პრეზიდენტის ბრძანებულება „აზერბაიჯანის რესპუბლიკაში გლეხურ (ფერმერულ) მეურნეობათა შექმნის დაჩქარების ღონისძიებათა შესახებ”. კანონში მოცემულია გლეხურ (ფერმერულ) მეურნეობათა განსაზღვრება, რომლის მიხედვითაც, ამ ტიპის მეურნეობა წარმოადენს თავისუფალი მეწარმეობის ფორმას

1992 წლის 17 ივლისს, პრეზიდენტის ბრძანებულებით, შეიქმნა მიწის სახელმწიფო კომიტეტი. მთავარი ამოცანა, რომელიც მიწის კომიტეტის წინაშე დგას, არის მიწის რეფორმის ღონისძიებათა კომპლექსის მომზადება და განხორციელების დაწყება.

კანონი „აგრარული რეფორმის საფუძვლების შესახებ” პარლამენტმა 1995 წლის 18 თებერვალს მიიღო. კანონში განსაზღვრულია აგრარული რეფორმის მიზნები და ამოცანები, მისი ძირითადი მიმართულებები და პრინციპები. მასში ასევე განსაზღვრულია სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული აგრარული სექტორის ობიექტებისა და საწარმოების ნაწილის მუნიციპალურ საკუთრებაში გადაცემის პრინციპები. კანონში მითითებულია, რომ რეფორმა ითვალისწინებს: მიწების დაყოფას სახელმწიფო და მუნიციპალურ საკუთრებად; მიწების უსასყიდლოდ გადაცემას კერძო საკუთრებაში, დადგენილი ნორმების მიხედვით; მიწათმოსარგებლეებისათვის სამეურნეო საქმიანობის თანაბარი პირობების შექმნას, საკუთრების ფორმის მიუხედავად. მიწის მესაკუთრეს უფლება აქვს მიწა გაყიდოს, გააჩუქოს, გაცვალოს, დააგირაოს, გასცეს იჯარით და გადასცეს მემკვიდრეობით, შეიძინოს დამატებითი მიწის ნაკვეთი.

1995 წლის 18 თებერვალს, პარლამენტმა მიიღო კანონი „კოლმეურნეობებისა და საბჭოთა მეურნეობების რეფორმის შესახებ”. კანონი ადგენს კოლმეურნეობებისა და საბჭოთა მეურნეობების დაშლის ძირითად პრინციპებს, ამ მეურნეობების წევრებისათვის მიწისა და ქონების კერძო საკუთრებაში გადაცემით.

დაბოლოს, 1996 წლის 16 ივლისს, მიღებულ იქნა კანონი „მიწის რეფორმის შესახებ”. სწორედ ამ კანონის მიღების შემდეგ დაიწყო მიწების საყოველთაო პრივატიზაცია. მიწის რეფორმის შედეგად, შეიცვალა აგრარული საწარმოების სტრუქტურა. თუ 1991 წელს იყო 1176 კოლმეურნეობა, 752 საბჭოთა მეურნეობა, 1170 სხვა სახელმწიფო მეურნეობა და 14 კერძო მეურნეობა, 2008 წელს სურათი ასეთი იყო: 2 კოლმეურნეობა, 0 საბჭოთა მეურნეობა, 259 სხვა სახელმწიფო მეურნეობა და 2049 კერძო მეურნეობა. გარდა ამისა, 2008 წელს იყო 2613 ინდივიდუალური სამეწარმეო მეურნეობა¹¹. კოლმეურნეობებისა და საბჭოთა მეურნეობების გაუქმება 2 წლის განმავლობაში მოხდა.

2008 წლის შედეების მიხედვით, აგრარულ სექტორზე მოდიოდა აზერბაიჯანის მთლიანი შიდა პროდუქტის 5.7%25¹². ბოლო 15 წლის განმავლობაში (1995 წელს აგრარული სექტორის წილი მთლიან შიდა პროდუქტში შეადგენდა 25.3%25-ს), მთლიან შიდა პროდუქტში აგრარული სექტორის წილის შემცირება აიხსნება მთლიან შიდა პროდუქტში ნავთობის სექტორის წილის მნიშვნლოვანი ზრდით, რაც იმის შედეგია, რომ გაიზარდა ნავთობისა და ბუნებრივი აირის მოპოვების მოცულობა აზერი-ჩირაგი-გიუნშელისა და შაჰ-დენიზის საკონტრაქტო ტერიტორიებზე.

მიწის რეფორმის შედეგად განხორციელებულმა არსებითმა სტრუქტურულმა ცვლილებებმა ნაყოფი გამოიღო. 2.3.3. ცხრილში მოყვანილია მონაცემები ზოგიერთი სახის სასოფლო- სამეურნეო პროდუქციის წარმოების შესახებ 1995, 2003 და 2008 წლებში¹³.

ცხრილი 2.3.3. მონაცემები ზოგიერთი სახის სასოფლო-
სამეურნეო პროდუქციის წარმოების შესახებ 1995, 2003 და
2008 წლებში

ათასი ტონა

კერძო სექტორის განვითარების ხელშეწყობა

ქვეყანაში კერძო სექტორის განვითარებას უდავოდ შეუწყო ხელი 1994 წლის ივლისში მიღებულმა შემდეგმა ოთხმა კანონმა: „საწარმოთა შესახებ“, „სააქციო საზოგადოებათა შესახებ“, „გირაოს შესახებ“ და „გაკოტრების შესახებ“.

1994 წლის 22 აპრილს, პარლამენტმა დაამტკიცა „საცალო ვაჭრობისა და საზოგადოებრივი კვების დარგში საქმიანობის ლიცენზირების წესები“. ლიცენზიის მიმღები პირები თავისუფლდებოდნენ მოგების, დამატებითი ღირებულებისა და საშემოსავლო გადასახადებისგან.

1995 წლის 2 ივნისს მიღებულ იქნა კანონი „უსამართლო კონკურენციის შესახებ”. კანონი სინამდვილეში ქაღალდზე დარჩა, მონოპოლიები კი, აზერბაიჯანის ეკონომიკის სინამდვილეა.

1997 წლის 24 ივნისს, პრეზიდენტის ბრძანებულებით, დამტკიცდა „მცირე და საშუალო მეწარმეობის სახელმწიფო დახმარების პროგრამა 1997-2000 წ.“. მცირე და საშუალო მეწარმეობის განვითარების მორიგი სახელმწიფო პროგრამა (2002-2005წ.) დამტკიცებულია პრეზიდენტის 2002 წლის 17 აგვისტოს ბრძანებულებით.