„ამერიკის ხალხთა მითოლოგია“ მომზადდა ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ფაკულტეტზე, ამერიკისმცოდნეობის მიმართულების საბაკალავრო პროგრამის ფარგლებში არსებული სალექციო კურსის შესაბამისად, დაიწერა 2007-2010 წლებში. წიგნში გამოყენებული სწავლების მეთოდები, სადისკუსიო თემები, პრაქტიკული სამუშაოები და ტექსტის ანალიზი აპრობირებულია სალექციო კურსის „ამერიკის ხალხთა მითოლოგიის“ მსვლელობისას.

„ამერიკის ხალხთა მითოლოგია“ პირველი სახელმძღვანელოა ქართულ ენაზე, რომელშიც თავმოყრილია ზოგადი ცნობები ამერიკის ხალხთა მითოლოგიური სისტემების შესახებ ინდიელთა და აფრო-ამერიკელთა ფოლკლორული გადმოცემების ნიმუშებითურთ.

წიგნი აგებულია შედარებითი მითოლოგიის პრინციპით. თავები დალაგებულია თემატურად მითოლოგიის სახეების მიხედვით (უზენაესი ღვთაებები, ამინდის ღვთაებები, ქალღმერთები, სამყაროს გააზრება და ა.შ.). სახელმძღვანელო თხუთმეტი თავისგან შედგება. ყოველი თავის ბოლოს მითითებულია თემა საშინაო დავალებისთვის და გამოყენებული ლიტერატურა.

სახელმძღვანელოს ახლავს დანართი - ფოლკლორული ტექსტები: ინდიელთა და აფრო-ამერიკელთა ზეპირი გადმოცემები. პრაქტიკული დავალებები საშუალებას იძლევა ამერიკის ხალხთა მითოლოგიური სისტემების უკეთ გააზრებისა და მითების სხვა ზეპირი ჟანრებისგან განსხვავებისათვის. გარდა ტექსტებისა, დამატებაში მოცემულია ტესტის ვარიანტი შუალედური შემოწმებისათვის და ტექსტის სტრუქტურული ანალიზის ნიმუში.

გლოსარიუმი და პერსონალია დამხმარე ინფორმაციის შემცველია იმ საგანთა და პირთა შესახებ, რომლებიც მოხსენიებულნი არიან სახელმძღვანელოს ძირითად ნაწილში.

გულითად მადლობას მოვახსენებ პროფესორებს - ანასტასია ზაქარიაძეს, ქეთევან სიხარულიძესა და ქეთევან ხუციშვილს სახელმძღვანელოზე მუშაობის პერიოდში გაწეული კონსულტაციებისა და საქმიანი შენიშვნებისათვის; მექსიკელ და ბრაზილიელ მეგობრებს იგალ მენდიკუტის, რობერტო ვილასა და მარსელუ ნუნეშ ალვეშ კოშტას - საინტერესო საუბრების, რჩევებისა და ფოტოების მოწოდებისათვის; ჩემს სტუდენტებს - დისკუსიისა და აზრების გაზიარებისათვის.

„... და თუ თქვენც გიყვართ თქვენი წარსული,
თქვენი ზღაპრები და ლეგენდები,
რომლებიც ხავსით დაფარულ ხელებს
თქვენკენ იწვდიან და გაჩერებენ,
და გახსენებენ გარდასულ ამბებს
ამღერებული და ტკბილი ენით -
ყური დაუგდეთ ამ ძველ ლეგენდას...“
ჰ. ლონგფელო

ამერიკის ხალხთა მითოლოგიის შესწავლის ისტორიიდან.
ტერმინოლოგიური განმარტებები. მითოლოგიის
ინტერპრეტაციები. ამერიკის ხალხთა
მითოლოგიის შესწავლის წყაროები.

ამერიკის ხალხთა მითოლოგია ზოგადად გულისხმობს ყველა იმ ხალხთა მითოლოგიურ სისტემებს, რომლებიც ამერიკის კონტინენტზე არსებობს: ჩრდილო, ცენტრალური და სამხრეთ ამერიკის ინდიელთა, აფრო-ამერიკელთა და ევროპული წარმომავლობის ხალხთა.

მიუხედავად ურთიერთგანსხვავებული კულტურებისა, ამერიკის ტერიტორიაზე მცხოვრებ ხალხებს მაინც ერთ სივრცეში მოვიაზრებთ კულტურული კონტაქტების, კულტურული ცვლილებების, კულტურული ღირებულებების, ადაპტაციისა და ასიმილაციის გამო.

ამერიკის ხალხთა მითოლოგიაში იგულისხმება შემდეგი მითოლოგიური სისტემები:

ამერიკის ხალხთა მითოლოგიის შესწავლის ისტორიიდან

ამერიკის ხალხთა ტრადიციული კულტურის შესწავლისას მე-19 საუკუნეში კულტურული ნასესხობა იყო წინა პლანზე წამოწეული, მოგვიანებით - ევროპელი ემიგრანტების გავლენა ამერიკის აბორიგენ მოსახლეობაზე.

ყველაზე ნაყოფიერი მუშაობა ამერიკის ხალხთა მითოლოგიის, ფოლკლორისა და ეთნოგრაფიის კვლევაში მე-20 საუკუნეში წარიმართა და დღემდე გრძელდება. ამერიკელი ფოლკლორისტებისა და ანთროპოლოგების - რიჩარდ დორსონის, ალან დანდესის, როჯერ აბრაჰამსის, უილიამ ბესკომის, არკერ ტეილორისა და სხვათა შრომებში სიღრმისეულად არის ნაჩვენები ფოლკლორისტიკის კავშირი ფილოლოგიასთან, ეთნოლოგიასა და ამერიკის ისტორიასთან, რომელთა გარეშეც შეუძლებელია მითოლოგიის გაგება და გააზრება. მათი კვლევა მოიცავს როგორც რეგიონალურ, ეთნიკურ, რასობრივ და პროფესიულ ჯგუფთა ხალხურ გადმოცემებს, ისე მასმედიის გავლენას ქალაქურ და ინდუსტრიულ ყოფაზე.

ამერიკის ინდიელთა და აფრო-ამერიკელთა მითოლოგიის შესწავლაში უმნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანეს ალან დანდესმა და რიჩარდ დორსონმა.

ალან დანდესის ინტერესები ფოლკლორისტიკისა და ეთნოლოგიის საკითხთა ფართო სპექტრს მოიცავს: მითოლოგია, რწმენა-წარმოდგენები, თქმულებები, ქალაქური ფოლკლორი, საბავშვო ფოლკლორი, ბიბლიური და ნახევრად ხალხური ლიტერატურა. განსაკუთრებული აქცენტი ალან დანდესის კვლევებში ინდიელთა მითოლოგიაზეა გადატანილი, რომლის შესწავლისას იგი კულტურის ისტორიის, ეთნოლოგიის, ფოლკლორისტიკის, ტექსტოლოგიის და ფსიქოანალიზის მეთოდების კომბინაციას ახდენდა.

რიჩარდ დორსონის სამეცნიერო მოღვაწეობაში განსაკუთრებული ადგილი აფრო-ამერიკული ფოლკლორის კვლევას უჭირავს. სხვადასხვა ეთნიკური და რასობრივი ჯგუფების გამოკვლევის შედეგად დორსონმა შექმნა პირველი ფუნდამენტური კორპუსი ამერიკული ხალხური გადმოცემებისა. მან გააანალიზა ცალკეული მთქმელის სტილი და ინდივიდუალობა, ყურადღება მიაქცია ავტობიოგრაფიულ ზეპირ მოთხრობებს, სათავგადასავლო ამბებსა და ისტორიულ გადმოცემებს, რომლებიც სპეციფიკურ ჟანრს ქმნიან ამერიკულ ფოლკლორში.

რაც შეეხება ამერიკის ინდიელთა მითოლოგიას, მისი კვლევის მცდელობები ჯერ კიდევ მე-16 საუკუნიდან დაიწყო ევროპელ მოგზაურთა და მეცნიერთა ნაშრომებში. მიუხედავად კვლევის ხანგრძლივი ტრადიციისა, ინდიელთა ზეპირი გადმოცემების სრული ფიქსაცია მე-20 საუკუნემდე ვერ განხორციელდა. მათი მითოლოგიური წარმოდგენების შესასწავლად მკვლევრები იყენებენ როგორც ფოლკლორულ ტექსტებს, ისე არქიტექტურულსა და მატერიალური კულტურის ძეგლებში შემორჩენილ გამოსახულებებს.

ტერმინოლოგიური განმარტებები

თანამედროვე სასაუბრო ენაში სიტყვა „მითს“ ხშირად ირაციონალურის, ტყუილისა და გამოგონილის მნიშვნელობა აქვს. ეს მითის იმ განმარტებიდან მომდინარეობს, რომელიც ისტორიულად ძველ, არარეალურ, არარელევანტურ და დაუჯერებელ ამბავს აღნიშნავს. რელიგიების, მეტაფიზიკის, ფილოსოფიისა და რაციონალური მეცნიერებების დოგმებით მითი განისაზღვრება, როგორც წარმართული რწმენის გადმოცემა ზეპირსიტყვიერებაში, სახვით და პლასტიკურ ხელოვნებასა და მუსიკაში.

მითოსური აზროვნების საგანი, თემები და მოტივები განუსაზღვრელია. გერმანელი ფილოსოფოსის, ე. კასირერის თქმით, არ არსებობს ადამიანური ყოფიერებისთვის დამახასიათებელი არცერთი მოვლენა, რომელიც არ აიხსნება მითოსურად და არ დგას მასთან ახლოს.

ტერმინები „მითი“ და „მითოსური“ ერთი და იმავე მნიშვნელობით არის გამოყენებული სახელმძღვანელოში: არსებითი სახელი „მითი“ ზეპირსიტყვიერ ტექსტს ან გრაფიკულ ნახატს აღნიშნავს, ზედსართავი „მითოსური“ კი მითის შემცველს.

მითოსური აზროვნება ნებისმიერ საზოგადოებაში არსებობს და სხვადასხვაგვარი სიმკვეთრით არის გამოხატული. მთავარი არის ის, რომ მითის საგანი ნამდვილია და არა გამოგონილი. ისეთ საზოგადოებაში, რომელშიც ჯერ კიდევ ძლიერია მითოსური აზროვნება, მითი არის არა გამონაგონი, არამედ ჭეშმარიტი რეალობა. მითს აქვს განსაზღვრული სტრუქტურა, რომელიც არც ზღაპრულია და არც ყოფითი. ადამიანის განცდები, ცოდნა თუ სხვა მითში გამოხატულია არა აბსტრაქტული სიმბოლოებით, არამედ პირდაპირ და კონკრეტულად.

განვითარების სხვადასხვა საფეხურზე მყოფი ხალხების ყოფასა და კულტურაში ბევრი ისეთი რამ ჩანს, რაც თანამედროვე საზოგადოებისთვისაც არ არის უცხო. ბ. მალინოვსკის თეორიით, შეცდომა იქნებოდა გვეფიქრა, რომ ადამიანი განვითარების ადრეულ საფეხურზე ცდებოდა და გონებასა და მისტიციზმს ერთმანეთში ურევდა. მაგიურ რიტუალში ადამიანი ცდილობს, გავლენა მოახდინოს სასწაულზე არა იმიტომ, რომ არ იცის საკუთარი შესაძლებლობები, არამედ იმიტომ, რომ მას სჯერა თავისი განსაკუთრებული ძალისა.

სამყაროს აღქმა, რომელიც ჩვენი დროის გადმოსახედიდან ირაციონალურად ან მისტიკურად აღიქმება, სინამდვილეში მითოსური აზროვნებიდან მომდინარეობს. თუ ჩვენ მათ სწორად გავაცნობიერებთ ანუ ისე შევხედავთ, როგორც თვითონ იმ საზოგადოების წევრი, დავინახავთ, რომ ეს აზროვნება სულაც არ არის ირაციონალური და მისტიკური, პირიქით, ძალიან ლოგიკურია. მითი თავისი ბუნებით არის არა გონების, არამედ გრძნობის პროდუქტი. მითისთვის არ არის განმსაზღვრელი აზროვნების რომელიმე ორიენტაცია ანდა წარმოსახვის ძალა. მითი ემოციის შედეგია და მისი ემოციური კონტექსტი მსჭვალავს მის მრავალფეროვან გამოხატვას.

ბერძნული სიტყვა „მითოსი“ თავისი მნიშვნელობით ახლოს დგას „ეპოსთან“ და „ლოგოსთან“. სამივე სიტყვა „ნათქვამ სიტყვას“, „მონათხრობს“ უკავშირდება.

მითების საერთო ნიშანი ის არის, რომ ისინი წინარეისტორიულ ამბებს გადმოსცემენ. მათში ასახულია სამყაროს შექმნა და წარმოშობა, ახსნილია სიკვდილის, სქესობრივი ცხოვრების, წარღვნის, სხვადასხვა სახის კატასტროფების მიზეზი. ისინი წარმოადგენენ განმარტებებს, რომლებიც დღემდე მოქმედია გარკვეულ კულტურებში. მითები მაგალითებია, რომლებიც ზებუნებრივმა არსებებმა ნიმუშად დაუტოვეს ადამიანებს და არა თავად ადამიანური გამოცდილება.

მითების შედარებითმა შესწავლამ დაადასტურა, რომ მსგავსი მითები შეიძლება ჰქონდეთ სრულიად განსხვავებულ და ტერიტორიულად ერთმანეთს მეტად დაშორებულ ხალხებს. გარდა ამისა, მითოსურ სიუჟეტთა ერთი და იგივე წრე სამყაროსა და ადამიანის შექმნის შესახებ კავშირშია სხვადასხვა მეცნიერებათა გლობალურ და ძირეულ საკითხებთან.

ამერიკის, აფრიკის, ოკეანიისა და ავსტრალიის ხალხების მითების შემდგომმა კვლევამ აჩვენა, რომ ისტორიული განვითარების გარკვეულ ეტაპებზე მითოლოგია მსოფლიოს ყველა ხალხს ჰქონდა. მითოლოგიის შედარებით-ისტორიულ შესწავლას უკვე დიდი ხნის ტრადიცია აქვს. მეცნიერება იყენებს არა მხოლოდ ლიტერატურულ წყაროებს (ძველბერძნული „ილიადა“ და „ოდისეა“, ძველინდური „რამაიანა“ და „მაჰაბჰარატა“, კარელიურფინური „კალევალა“ და სხვა), არამედ ფოლკლორულ და ეთნოგრაფიულ მასალას და ლინგვისტურ მონაცემებს.

მითოლოგიის ინტერპრეტაციები

მე-19 საუკუნემდე ევროპაში ძირითადად ანტიკურ მითებს იცნობდნენ - ძველ ბერძენთა და რომაელთა მოთხრობებს ღმერთებისა და გმირების შესახებ. ანტიკური მითოლოგია განსაკუთრებით პოპულარული აღორძინების ეპოქაში (მე-15-16 სს.) იყო. ამავე პერიოდში ევროპაში შემოვიდა პირველი ცნობები არაბებისა და ამერიკის ინდიელთა მითების შესახებ. მე-19 საუკუნის პირველ ნახევარში სამეცნიერო მიმოქცევაში ფართოდ გავრცელდა ინდოევროპელ ხალხთა მითები - ძველი ინდოელების, ირანელების, გერმანელებისა და სლავების.

მითოლოგიური მასალის რაციონალური გააზრების პირველი ცდები გვხვდება ანტიკურ ხანაშივე (არსებითად, აქედან დაიწყო ანტიკური ფილოსოფია). ამ პერიოდში მითები ძირითადად ალეგორიულად არის განხილული სოფისტების, სტოიკოსების, ეპიკურეისტების მიერ. პლატონმა მითოლოგიის სიმბოლურ-ალეგორიული ინტერპრეტაცია შექმნა. ევჰემეროსმა მითოლოგიურ სახეებში განღმრთობილი ისტორიული მოღვაწეები დაინახა. მითების ამგვარი გააზრება მოგვიანებითაც გვხვდება. ანტიკური მითოლოგიის განმარტებები მრავლადაა შუასაუკუნეების ქრისტიანი თეოლოგების თხზულებებშიც.

რენესანსის ეპოქაში ანტიკური მითოლოგიისადმი ახალმა ინტერესმა გაიღვიძა. აღორძინების დროის მოაზროვნეებმა მითებში ემანსიპირებული ადამიანის გრძნობების გამოვლინება დაინახეს.

მითოლოგიური ცოდნის გაფართოებისთვის უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა ამერიკის აღმოჩენას და ინდიელთა კულტურის გაცნობას. შედარებითი მითოლოგიის პირველი ცდაც სწორედ ინდიელთა მითოლოგიასთან არის დაკავშირებული. 1724 წელს გამოცემული ჟოზეფ ფრანსუა ლაფიტოს წიგნში ამერიკის ინდიელთა შესახებ მოცემულია შედარება ჩრდილოამერიკის ინდიელთა კულტურისა ძველბერძნულ კულტურასთან.

მითების ღრმა ფილოსოფიური აზრი დანახული აქვს იტალიელ მეცნიერს ჯამბატისტა ვიკოს თავის „ახალი მეცნიერების საფუძვლებში“ (1725). ვიკოსთვის უძველესი ეპოქა პოეტურია და მრავალმხრივ დაკავშირებული მითებთან, რაც მიუთითებს პირველყოფილ იდეოლოგიურ სინკრეტიზმზე. ვიკო მითებს „ღვთაებრივ პოეზიას“ უწოდებს, რომლიდანაც შემდგომ ჰომეროსის ნაწარმოებების ტიპის ჰეროიკული პოეზია მომდინარეობს.

განმანათლებლობის ეპოქაში ფრანგმა მოაზროვნეებმა - ვოლტერმა, რუსომ, დიდრომ, მონტესკიემ - მითები ცრურწმენებს დაუკავშირეს.

განმანათლებლობიდან რომანტიზმამდე გარდამავალი საფეხური იყო გერმანელი ფილოსოფოსის იოჰან გოტფრიდ ჰერდერის მიერ მითოლოგიის ინტერპრეტაცია - მითები როგორც ხალხის სიბრძნის პოეტური გამოხატულებანი.

რომანტიკულ ფილოსოფიაში მითი გააზრებულია როგორც ესთეტიკური ფენომენი. ფრიდრიხ შელინგის ფილოსოფიურ სისტემაში მითი ბუნებასა და ხელოვნებას შორის იკავებს ადგილს.

რომანტიკული ფილოსოფიის ძირითადი პათოსი იყო ის, რომ მითი ალეგორიული განმარტებიდან სიმბოლურ განმარტებამდე ამაღლდა.

გერმანელი ფილოლოგები იაკობ და ვილჰელმ გრიმებიც მითების რომანტიკულ ინტერპრეტაციას აგრძელებდნენ - მათ მითების ნაშთები ხალხურ ზღაპრებში დაინახეს.

ამერიკის ხალხთა მითოლოგიის შესწავლის წყაროები

ამერიკის ხალხთა მითების შესწავლისთვის ძირითადი წყარო ხალხური გადმოცემებია - თქმულებები, ცხოველთა ეპოსი და ზღაპრები. თითოეული ეს ფოლკლორული ჟანრი საშუალებას იძლევა მითოლოგიური შინაარსის ტექსტის აღმოჩენისათვის. მნიშვნელოვანია მითების ურთიერთმიმართება ზღაპართან როგორც ერთ-ერთ თავისებურ ხალხურ ფენომენთან, რომელიც მითოსს სხვადასხვაგვარი სახით ინახავს (პერსონაჟები, მოტივები, მოტივთა კომპლექსები, სიუჟეტი).

გარდა ტექსტებისა, მითოლოგიური სახეები და სიუჟეტები ასახულია ძველ ხელნაწერებსა და ტაძრების მოხატულობებში, რომელთა ფოტო-ასლებიც დღესდღეობით ხელმისაწვდომია.

კითხვები:

ლიტერატურა:

ინდიელთა და აფრო-ამერიკელთა მითოლოგიური
სისტემები. მითოსის არსებობის ფორმები. ფოლკლორის
არსებითი ნიშნები.

ამერიკის ხალხთა მითოლოგიაში ყველაზე მნიშვნელოვან სისტემებს ქმნიან ინდიელთა და აფრო-ამერიკელთა ხალხური გადმოცემები. მათი შესწავლისას გასათვალისწინებელია აგრეთვე ევრაზიის კონტინენტიდან შემოსული ფოლკლორი და თანამედროვე ამერიკის კულტურა (მწერლობა, ხელოვნება, კინემატოგრაფია), რომლებიც ამერიკის ხალხთა მითოლოგიის შესასწავლად მდიდარ წყაროებს წარმოადგენენ.

მითების შედარებითი შესწავლის დიდი ხნის ტრადიცია ადასტურებს, რომ მითების უძველესი და პრიმიტიული საფეხურებია მითები ცხოველების შესახებ, ასტრალური მითოლოგია (სოლარული და ლუნარული მითები, მითები მნათობების შესახებ) და კოსმოგონიური და ანთროპოგონიური მითები (სამყაროსა და ადამიანის წარმოშობის შესახებ). მიწათმოქმედი ხალხებისთვის დამახასიათებელია ე. წ. აგრარული მითები მოკვდავი და აღდგენადი ღვთაებების შესახებ.

ინდიელთა და აფრო-ამერიკელთა მითოლოგიური სისტემები

ამერიკის ინდიელთა (ჩრდილო, ცენტრალური და სამხრეთ ამერიკის) მითოლოგიურ სისტემებს პირობითად ამგვარად ათარიღებენ:

აფრო-ამერიკელთა მითოლოგიური გადმოცემები მოიცავს სხვადასხვა დროს „შავკანიანებად“ და „ზანგებად“, დღევანდელ დღეს კი „აფრო-ამერიკელებად“ წოდებულ ხალხთა ზეპირსიტყვიერ ტექსტებს. მათი დათარიღება პირობითად ასე შეიძლება:

XVII-XVIII სს. - როცა ევროპელებმა ამერიკის კონტინენტზე პლანტაციებში სამუშაოდ ჩამოიყვანეს აფრიკელები, რომლებიც თავისი ფოლკლორის ტრადიციებს აგრძელებდნენ.

XIX-XX სს. - ამერიკის შავკანიანი მოსახლეობა საკუთარ სპეციფიკურ თხრობით რეპერტუარს ქმნის, რომელიც განსხვავდება ტრადიციული აფრიკული ფოლკლორისგან და უფრო მეტად ევროპული ზეპირი ტრადიციის გავლენას განიცდის.

აფრო-ამერიკულ მითოლოგიურ გადმოცემებში შედის მოკლე მოთხრობები ცხოველებსა და ფრინველებზე, შავკანიანი და თეთრკანიანი ხალხის წარმოშობაზე, სულებზე და სხვა. მეტად პოპულარულია ბიბლიური თემები და სოციალური პროტესტები. აფრო-ამერიკულ ზეპირ ტრადიციაში ხშირია ირლანდიური ანეკდოტები, რომლებიც შავკანიან მოსახლეობაში ისევე გავრცელებულია, როგორც თეთრკანიან მოსახლეობაში.

მითოსის არსებობის ფორმები

მითოსური სიუჟეტები და მოტივები ხელოვნების სხვადასხვა დარგში, ხალხურ შემოქმედებაში და ამა თუ იმ ხალხის ყოფიერების სხვადასხვა ფორმაში ვლინდება: უძველეს სახვით ხელოვნებაში, ქანდაკებაში, არქიტექტურის ძეგლებში, მუსიკაში, ქორეოგრაფიაში, საყოფაცხოვრებო დანიშნულების ნივთების მოხატულობასა და ფორმებში, რიტუალებში, წეს-ჩვეულებებში, ცრურწმენებში და სხვა. სუფთა სახით მითოსი არ არსებობს.

ყველაზე მდიდარ მასალას ამერიკის ხალხთა მითოლოგიის შესასწავლად ზეპირსიტყვიერი ტექსტები წარმოადგენს. მითოლოგიური გადმოცემები შედგება მითოლოგემებისგან - უცვლელი ელემენტებისგან, რომელთა ვარიაციებითაც იქმნება მითის სიუჟეტი.

უშუალოდ მითოლოგიური გადმოცემების გარდა უმდიდრეს მასალას მითების საკვლევად გვთავაზობს ზღაპარი, რომელიც ფოლკლორულ თხრობით ჟანრებში თავისი მრავალფეროვნებით და სიცოცხლისუნარიანობით გამოირჩევა. თავისი სოციალური ფუნქციით ზღაპარი რადიკალურად განსხვავდება მითისგან, მაგრამ მასში მოთხრობილი ამბავი ხშირად მთლიანად მითისგან მომდინარეობს. ზღაპარი გასართობი ამბავია და მის სიუჟეტში მოხვედრილ მითოსურ პერსონაჟს დაკარგული აქვს თავისი საკრალური ფუნქცია. სამაგიეროდ ზღაპარში ზუსტად არის გადმოცემული, შეიძლება ითქვას, დაკონსერვებულიც, მისი არსებითი თვისებები და მითოსურ მოტივთა მთელი კომპლექსი.

ფოლკლორის არსებითი ნიშნები

ფოლკლორი ხშირად გაიგივებულია „ზეპირ ტრადიციასთან“, მაგრამ ყველაფერი, რაც ზეპირი გზით გადაეცემა, არ არის ფოლკლორი.

ფოლკლორში შედის მითები, ლეგენდები, ზღაპრები, ანეკდოტები, ანდაზები, გამოცანები, სიმღერები, დალოცვა, წყევლა, ლანძღვა, მოსწრებული სიტყვა-პასუხი, დაცინვა, გამოსაჯავრებელი, სადღეგრძელო, ენის გასატეხი, მისალმება-დამშვიდობების ფორმულები. ფოლკლორი მოიცავს აგრეთვე ხალხურ წეს-ჩვეულებებს, ხალხურ ცეკვებს, ხალხურ დრამასა და მიმიკას, ხალხურ გრაფიკას, ხალხურ რწმენა-წარმოდგენებს, ხალხურ მედიცინას, ხალხურ ინსტრუმენტულ მუსიკას, ხალხურ სიმღერებს, ხალხურ მეტყველებას (სლენგი), ხალხურ გამოთქმებს, ხალხურ მეტაფორებს და მეტსახელებს.

ეს ფოლკლორის ფორმათა არასრული ჩამონათვალია. ფოლკლორული შემოქმედებისთვის დამახასიათებელია რამდენიმე არსებითი ნიშანი:

გავრცელების ზეპირი გზა .

ანონიმურობა - ფოლკლორული ნიმუშის ავტორი უცნობია.

კოლექტიურობა - 1) ფოლკლორული ნიმუში სხვადასხვა ანონიმური ავტორის მიერ არის დამუშავებული და 2) ფოლკლორული ნიმუში გამოხატავს იმ საზოგადოების ცნობიერებას, რომლის წიაღშიც ის შეიქმნა.

ვარიანტულობა - ზეპირი გზით გავრცელებული პროზაული, პოეტური თუ მუსიკალური ნიმუში ერთსა და იმავე საზოგადოებაში სხვადასხვა ვარიანტით არის წარმოდგენილი.

სინკრეტიზმი - ფოლკლორული ნიმუშის შესრულება ხელოვნების რამდენიმე დარგის კომბინაციას წარმოადგენს, მაგალითად: ცეკვა, მუსიკა, ტექსტი (საფერხულო სიმღერები), თხრობა და მუსიკა (ეპოსი).

ყოფასთან მჭიდრო კავშირი - ფოლკლორული ნაწარმოების შექმნა და მისი შემდგომი შესრულება გარკვეულ კონტექსტს უკავშირდება (სამონადირეო სიმღერები, შრომის სიმღერები, სადღესასწაულო სიმღერები და ცეკვები, სარიტუალო ცეკვები და ა.შ.).

კითხვები:

1. მითის რომელი სახეები ითვლება უძველეს საფეხურებად მითოლოგიაში?

2. რა სახის გადმოცემები შეიძლება მივიჩნიოთ მითის განვითარებულ ფორმებად?

3. რა სპეციფიკური ნიშნები ახასიათებს ფოლკლორს?

ლიტერატურა:

ჩრდილოეთ, ცენტრალურ და სამხრეთ ამერიკაში ინდიელთა კულტურის პირველი აღწერილობები. უძველესი კულტურები ჩრდილოეთ და ცენტრალურ ამერიკაში. ინდიელთა ენათა ოჯახები.

1492 წლის 12 ოქტომბრის პარასკევი დილა ძველ და ახალ გეოგრაფიულ ცოდნათა მიჯნა იყო. ქრისტეფორე კოლუმბის მიერ აღმოჩენილი, საიდუმლოებით მოცული, ოკეანის ოქროთი მდიდარი სხვა მხარე ყველას იზიდავდა მას შემდეგ, რაც ესპანეთის ხელისუფლებამ 1497 წლის 2 ივნისის ბრძანებით ნება დართო ყველა მსურველს გადასახლებულიყო კოლუმბის მიერ აღმოჩენილ ახალ ქვეყნებში.

ამ დღიდან ახალი ეპოქა დაიწყო არა მარტო ევროპის სახელმწიფოების, არამედ მეცნიერების ისტორიაში.

პირველი ეთნოგრაფიული აღწერები ახლად აღმოჩენილი ქვეყნებისა და ხალხების შესახებ თავმოყრილი იყო მოგზაურთა მონათხრობებში, აგრეთვე მათ მიერ ჩამოტანილ სხვადასხვა ნივთებში.

ინდიელთა კულტურის პირველი აღწერილობები ამერიკის ინდიელთა ყოფის სისტემატური აღწერილობა ეკუთვნის იტალიელ ჰუმანისტ პიეტრო მარტირეს, რომლის ნაშრომიც „ახალი სამყაროს შესახებ“ (De Orbe Novo) 1530 წელს გამოიცა. ამას მოჰყვა შემდგომი გამოცემები ინდიელთა კულტურის შესახებ.

დღეისთვის მაიას იეროგლიფური დამწერლობის სამი წიგნი მოგვეპოვება. ყველა ნაწერი და საბუთი ფანატიკოსმა ესპანელმა დიეგო დე ლანდამ გაანადგურა, რის შემდეგაც მაიას ქურუმებმა უძველესი მითოლოგია თავისი დიალექტისა და ლათინური ანბანის მეშვეობით გადმოსცეს. მაიას ხალხების უმნიშვნელოვანესი დოკუმენტებია „პოპოლ ვუ“ და „ჩილამ ბალამის წიგნები“.

არსებობს აცტეკური ხელნაწერების ორი დიდი კრებული - „კოდექს ბორბონიკუს“ (Codex Borbonicus) და „კოდექს ტელერიანო-რემენსის“ (Codex Telleriano-Remensis), რომელიც კოლუმბამდელ ეპოქაშია შექმნილი აცტეკი ქურუმების მიერ.

მე-18 საუკუნეში ევროპაში უკვე საკმაო ფაქტობრივი მასალა დაგროვდა უცნობი ხალხების შესახებ. მეცნიერთა შორის თანდათან მომწიფდა წარმოდგენები კაცობრიობის განვითარების ეტაპებზე. ამავე პერიოდში ეთნოლოგიაში დაისვა საკითხი განვითარების თვალსაზრისით „ჩამორჩენილი ხალხების“ (როგორც მაშინ უწოდებდნენ) კულტურის შესწავლისა.

უძველესი კულტურები ჩრდილოეთ და ცენტრალურ ამერიკაში

მაია, ოლმეკი, ტოტონაკი, საპოტეკი, ტოლტეკი - ამ კულტურებს აერთიანებთ საერთო ნიშნები: სკულპტურული ძეგლები, არქიტექტურა, სახვითი ხელოვნება და იეროგლიფური დამწერლობა. არქეოლოგიური მასალიდან ჩანს, რომ ეს კულტურები დაახლოებით ერთდროულად ვითარდებოდნენ და ერთმანეთზე ძლიერი გავლენა ჰქონდათ.

მაია თავისი ნაწილობრივ გაშიფრული იეროგლიფური დამწერლობით და კომპლექსური და ზუსტი კალენდრით ოლმეკების კულტურულ მემკვიდრეობას წარმოადგენს, რომელთა ცივილიზაციის აყვავების ხანა ძვ. წ. XIII საუკუნეა. მაიას უძველესი კვალი პირიქით, მხოლოდ ახ. წ. III-IV საუკუნეებამდე მიდის. ტეოტიჰუაკანის (დღევანდელი მექსიკა) სამხედრო შტურმის შემდეგ მაია დაიშალა, მოგვიანებით ისევ აღდგა და თავის კულმინაციას ტროპიკული ტყეების გეოფიზიკურად არახელსაყრელ პირობებში მიაღწია. VIII საუკუნის შუა ხანებში ოთხი მნიშვნელოვანი ცენტრი ჩამოყალიბდა (ტიკალი, კოპანი, პალენკუ და კალაკმული), რომელთა ირგვლივ ბევრი ქალაქი და სოფელი აღმოცენდა. ამ ყველაფრის მიუხედავად არ დასტურდება ერთი ცენტრალური მაიას სახელმწიფოს არსებობა.

გაურკვეველი მიზეზების გამო, მაგრამ სავარაუდოდ ომების შედეგად IX-X საუკუნეებში მოსახლეობამ დატოვა ქალაქები და ჯუნგლებს მიაშურა. ამ კატასტროფის შემდეგ მაიას კულტურა იუკატანის ნახევარკუნძულზე განლაგდა, სადაც X-XIII საუკუნეებში სხვადასხვა საქალაქო ცენტრები წარმოიშვა. ერთ-ერთი მათგანი, სახელდობრ ჩიჩენ იტცა, აცტეკების წინამორბედებმა, ტულელმა ტოლტეკებმა დაიპყრეს და თავისი ექსპანსია მთლიანად განახორციელეს. ჩიჩენ იტცა, ლეგენდის მიხედვით, 987 წელს დააარსა თვითონ მითოსურმა გმირმა, ტოლანიდან (ტულა ჩრდილოეთ მექსიკაში) გამოდევნილმა კეცალკოატლმა. XVIII საუკუნეში ჩიჩენ იტცა დაეცა და იმავდროულად აღზევდა ქალაქი მაიაპანი მერიდის სიახლოვეს, რომელიც განადგურდა 1441 წელს. როცა ესპანელი დამპყრობლები ცენტრალურ ამერიკაში ჩავიდნენ, მაიას კულტურა გაქრობის პირას იდგა. დიდი შავი უცნობი ძალის მოახლოებისას 1517 წელს იუკატანის მოსახლეობას გაახსენდა ძველი წინასწარმეტყველება ტეცკატლიპოკას დაბრუნების შესახებ: „იმ დღეს ყველაფერი დაინგრევა“.

მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ჩიაპას ჯუნგლების მიდამოებში კვლავ აღმოჩნდა უცნაური ტაძრების მიტოვებული შენობები. დღეს მაიას შთამომავლებიდან ორ მილიონზე მეტი ცენტრალურ ამერიკაში ცხოვრობს და ოცდაათ სხვადასხვა დიალექტზე ლაპარაკობს. ისინი დღემდე ინარჩუნებენ საკრალურ რიტუალებს მიუხედავად იმისა, რომ უკვე ოთხ საუკუნეზე მეტია, კათოლიკეები არიან.

ამერიკის აბორიგენი მოსახლეობის შესახებ ხანგრძლივი დებატები მიმდინარეობდა. კოლონიზატორებისთვის ინდიელი მუდმივად ცვალებადი ინტერპრეტაციების ობიექტი იყო.

ცნობები ინდიელების შესახებ კოლონიალიზმის ეპოქაში არაფერს ამბობენ თავად ინდიელებზე. ისინი მხოლოდ ევროპელების წარმოდგენებს ასახავენ: რელიგიურ პურიტანიზმს, განმანათლებლობისა და რომანტიზმის ეპოქის იდეებს, წარმატების გაზვიადებულ რწმენას და არაკეთილგანწყობას ადგილობრივი მოსახლეობისადმი. ყველა ამ შეხედულებას საერთო აქვს ის, რომ კოლონიზატორებისთვის ნაკლებ საინტერესო იყო ინდიელთა რელიგია თუ კულტურა. მათ არაფრად უღირდათ ხალხის ხოცვა. ახალ ჰოლანდიაში ჯილდოც კი იყო დაწესებული ყოველი ინდიელის სკალპისთვის. ინგლისელების ბატონობამდე ნიუ იორკისა და სამხრეთ ნიუ ჯერსის შტატები უკვე „განთავისუფლებული“ იყო ადგილობრივი ინდიელებისგან. ინგლისელებმა მხოლოდ ფასი მოუმატეს ჯილდოს: მასაჩუსეტში 1703 წელს ერთი ინდიელის სკალპი 60 დოლარი ღირდა, პენსილვანიაში კაცის სკალპი 134 დოლარად იყო შეფასებული, ქალისა - 50 დოლარად. აღმოსავლეთ სანაპიროს ინდიელები არ დახოცეს, სამაგიეროდ მათ პრეზიდენტმა ენდრიუ ჯექსონმა 1830 წელს „Removal Act“-ით მისისიპის დასავლეთით გადასახლება აიძულა. მან ის ინდიელებიც კი გარეკა მათივე ქვეყნიდან, რომლებიც მონათლულები იყვნენ და ამაყობდნენ კიდეც იმით, რომ ევროპელთა ცივილიზაციას კარგად ბაძავდნენ. გენერალმა ფილ შერიდანმა ბიზონები ამოხოცა, რათა ინდიელებისთვის საარსებო საშუალება მოესპო. საზოგადოდ მიჩნეული იყო, რომ „ველური“ ინდიელი უკიდურეს სიღარიბეში არაჰიგიენურად ცხოვრობდა. მათ უწოდებდნენ მძარცველებს, ზარმაცებსა და ურწმუნოებს, რომელთა მოსპობისთვისაც „პატიოსან კაცს“ უნდა ელოცა.

ვერავინ აცდა იმდროინდელ შეცდომებს: 1861 წელს მარკ ტვენმაც კი ირონიით შეუსწორა დარვინისტებს - ინდიელების წინაპრები პრიმატებისგან კი არა, გორილასგან, კენგურუსგან ან სკანდინავიური მემინდვრიასგან უნდა იყვნენ წარმოშობილიო.

ამასობაში კი ეთნოლოგებმა ჯეიმს მუნიმ და ფრანც ბოასმა ინდიელთა ტომების რწმენა-წარმოდგენები და წეს-ჩვეულებები აღწერეს. მე-20 საუკუნის დასაწყისიდან ინდიელთა კულტურის კვლევა ეთნოლოგების, ფოლკლორისტების და კულტურის ანთროპოლოგებისთვის მეტად პოპულარულ საქმიანობად იქცა.

დღეს ეს უცხო სამყარო კვლავ ფანტაზიებს აღძრავს. მეცნიერებას წინ კიდევ ბევრი აღმოჩენა ელოდება, მაგრამ ახალი აღმოჩენები მაინც არ აადვილებს ინდიელთა კულტურის გაგებას ჩვენთვის, პირიქით, უფრო სიღრმისეულ კვლევას მოითხოვს.

ამერიკის ინდიელთა ენათა ოჯახები

ამერიკელ ინდიელთა წარმოშობის შესახებ უამრავი ჰიპოთეზა არსებობს. მათ შორის ისეთიც, რომელიც ინდიელებს ეგვიპტელებს, ტროელებს, კართაგენელებსა და ისრაელის ათ დაკარგულ ტომსაც კი უკავშირებს.

სინამდვილეში ინდიელთა წინაპრები ციმბირიდან არიან. გარეულ ცხოველზე სანადიროდ წასულებმა ბერინგის სრუტეზე გაყინული ზღვა მშრალად გადაიარეს, 11 ათასი წლის წინ ამერიკის კონტინენტის სამხრეთ წერტილს მიაღწიეს. პირველი ევროპელების მოსვლის დროისთვის ისინი ხუთას სხვადასხვა ენაზე ლაპარაკობდნენ.

ჩრდილოეთის მთიანი მხარე და კუნძულები ესკიმოსებით არის დასახლებლი. დღევანდელი კანადისა და აშშ-ს მოსაზღვრე ტერიტორიაზე მცხოვრები ინდიელების ენა ალგონკინების და ათაპასკების ენათა ოჯახს განეკუთვნება (აღმოსავლეთში: ოჯიბვა და პენობსკოტი; ცენტრში და დასავლეთში: ყვითელი დანა, ჩიპევიანი, კასკა და სხვ.).

აღმოსავლეთსა და დასავლეთში იროკეზებისა და სიუქსის ენობრივი ოჯახები იყო გავრცელებული, უფრო დასავლეთით - მუსკოგეანი, სიუქსი, იროკეზე და კადო.

ცენტრალურ ზეგანზე ცხოვრობდნენ სიუქსის ტომები. ცნება „სიუქსი“ წარმოშობით ზოგადია; დღეს ეს სახელწოდება დაკოტას, ლაკოტასა და ნაკოტას მონათესავე ტომებს აღნიშნავს. არსებობს კიდევ ექვსი სხვა ენათა ოჯახი: ალგონკინური, ათაპასკანური (აპაჩი), კადონური (პავნი, არიკარა), კიოვა-ტანოანური, ტონკავანური და უტო-აცტეკური.

ჩრდილო-დასავლეთი სანაპირო სამ ნაწილად იყო დაყოფილი: ჩრდილოეთი, შუა და სამხრეთი.

დიდი აუზი ინდიელებით იყო დასახლებული, რომლებიც მხოლოდ ერთ ენათა ოჯახს განეკუთვნებიან როგორც შოშონები და პაიუტი. პლატოზე და კალიფორნიაში პირიქით, ენობრივად მრავალფეროვანი ხალხი ცხოვრობდა.

სამხრეთში ექვსი ენათა ოჯახია: უტო-აცტეკური, ჰოკანური, ათაპასკანური, ტანოანური, ცუნიური და კერესული. მეურნეობის ფორმებიც უკავშირდება ენობრივ ჯგუფებს. მიწათმოქმედი ინდიელები, მაგალითად ისინი, ვინც პუებლოს სოფლებში ცხოვრობენ, ტანოანუს ენებზე ლაპარაკობენ. ზოგიერთი ამ პუებლოთაგან მე-12 საუკუნის შემდეგ მუდმივად დასახლებულია. ნავახო და აპაჩი ატაპაკას ტომის ინდიელები არიან, რომლებიც კანადიდან მოვიდნენ და სამხრეთში ესპანელი კოლონიზატორების გამოჩენამდე დასახლდნენ.

კითხვები:

ლიტერატურა:

ტოტემური მითები. ასტრალური მითები. ინკას
მითოლოგია.

სავარაუდოა, რომ ცენტრალური ამერიკის პირველივე მცხოვრებლებს გვიანი პალეოლითის ხანაში ჰქონოდათ მითები ცეცხლის წარმოშობის, ადამიანებისა და ცხოველთა შექმნის შესახებ, შემდგომ კი, მიწათმოქმედების განვითარებასთან ერთად, მითები მცენარეთა მფარველი კეთილი სულების შესახებ.

სამხრეთ ამერიკის ინდიელთა მითოლოგიური გადმოცემებისთვის განსაკუთრებით დამახასიათებელია კატასტროფების თემა. ხშირად სტიქიური უბედურების და ცეცხლის მოტანის მოტივები ერთმანეთს უკავშირდება.

მითები მნათობთა წარმოშობის შესახებ ამერიკის ინდიელთა ფოლკლორის მნიშვნელოვანი შემადგენელი ნაწილია.

ტოტემური მითები

უძველესი მითებისთვის დამახასიათებელია რწმენა იმის შესახებ, რომ ადამიანთა გვარს წინაპრად ცხოველი ან მცენარე ჰყავდა. განვითარების მაღალ საფეხურზე მდგომ კულტურებშიც მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს ცხოველთა თაყვანისცემას, მაგრამ ეს განსხვავდება ტოტემიზმისგან.

სიტყვა „ტოტემი“ ჩრდილო ამერიკის ინდიელთა, კერძოდ, ოჯიბვეს ენაზე „მის გვარს“ ნიშნავს. ტოტემური მითების საფუძველია რწმენა ფანტასტიკურ, ზებუნებრივ კავშირზე ადამიანთა ჯგუფისა და ტოტემს (მცენარე ან ცხოველი) შორს. ტოტემისტურ წარმოდგენებს სამი ძირითადი მომენტი განსაზღვრავს:

1) სოციალური ელემენტი: ცხოველის, რაიმე სახეობის მცენარის, უსულო ობიექტის ან უსულო ობიექტთა კლასის კავშირი ერთიანობის განსაზღვრულ ჯგუფთან და, რაც ტიპობრივია, ეგზოგამიურ ან კლანობრივ ჯგუფთან.

2) ფსიქოლოგიური ელემენტი: ჯგუფის წევრთა და ცხოველთა, მცენარის ან საგნის ნათესაობის რწმენა, ხშირად გამოხატული მტკიცებაში, რომ ადამიანთა მოცემული ჯგუფი მემკვიდრეობრივად წარმოშობილია ამ ტოტემისგან.

3) რიტუალური ელემენტი: მოწიწება ცხოველის, მცენარის ან საგნის მიმართ, რაც ვლინდება ჩვეულებრივ მათი საჭიროებისა ან გამოყენების აკრძალვაში გარდა განსაზღვრული შესწორებებისა.

ტოტემური მითები შეადგენენ განუყოფელ ნაწილს ტომობრივ გვაროვნული საზოგადოების ტოტემური წარმოდგენებისა და წეს-ჩვეულებებისა.

ტოტემური მითები წარმოადგენენ გადმოცემებს ფანტასტიკურ ტოტემურ წინაპრებზე, რომელთა სისხლისმიერ შთამომავლებადაც თავს თვლის იქაური ხალხი.

ტოტემური ნიშნები ნათლად ჩანს ჩრდილოეთ, ცენტრალურ და სამხრეთ ამერიკის ხალხთა მითოლოგიებში.

ერთ ბრაზილიურ გადმოცემაში მოთხრობილია, თუ როგორ წავიდა მზე სანადიროდ და გზაში ფრინველის ბუდეს წააწყდა, რომელშიც ორი პატარა თუთიყუში იჯდა.

მზემ ბარტყები ბუდიდან ამოსხა და გასაზრდელად შინ წაიყვანა, ერთი თუთიყუში თავისთვის დაიტოვა, მეორე კი მთვარეს აჩუქა. როცა მზე და მთვარე სანადიროდ მიდიოდნენ, თუთიყუშები მათგან მალულად ქალებად იქცეოდნენ და სახლს ალაგებდნენ, მზისა და მთვარის დაბრუნების დროისთვის კი ისევ თუთიყუშები ხდებოდნენ. ასე გრძელდებოდა კარგა ხანს. მზემ და მთვარემ ეჭვი აიღეს. ერთ დღეს დაუდარაჯდნენ და ისე უცებ შეცვივდნენ სახლში, რომ ქალებმა ვერ მოასწრეს ბუმბულის სამოსის გადაცმა. ერთ ქალზე მზე დაქორწინდა, მეორეზე მთვარე.

ეს გადმოცემა ერთი მხრივ ტოტემური რწმენის კვალს ატარებს, მეორე მხრივ კი ასტრალური მითების კატეგორიას განეკუთვნება.

ასტრალური მითები

ასტრალური მითოლოგია ფართო გაგებით მოიცავს მითებს ციური სხეულების, თანავარსკვლავედების, პლანეტების შესახებ. ასტრალური მითოლოგიის ადრეულ საფეხურზე ვარსკვლავები და თანავარსკვლავედები ხშირად წარმოდგენილია ცხოველების სახით და უკავშირდებიან ნადირობას.

სამხრეთ ამერიკის ინდიელთა ლეგენდებში თორმეტი თანავარსკვლავედი თითო ცხოველს განასახიერებს. თავისი ძირითადი ნიშნებით ეს სისტემა მსგავსია ძველი ბაბილონური თორმეტი ზოდიაქოს სისტემისა, რომელიც შემდგომ ბერძნებმა ისესხეს და მერე ევროპაშიც პოპულარული გახდა (ძველბერძნულად ზოდიაქო ცხოველს ნიშნავს). ზოდიაქოთა სისტემა აგებულია ასტრალური მითების საფუძველზე, რომლებიც ციურ მნათობთა მოძრაობის კანონზომიერებებს მითოლოგიური სიმბოლოებით - ცხოველებით ხსნიდნენ.

ასტრალური მითის ნიმუშია ჩრდილო-დასავლეთ სანაპიროს ინდიელთა ფოლკლორში დღესაც გავრცელებული გადმოცემა „შვიდი ციური და“:

ოდესღაც, ძალიან დიდი ხნის წინათ, ყოველი საგანი, რაც კი ბუნებაშია - ცხოველები, ფრინველები, ხეები, მზე თუ მთვარე - გარეგნულად ჩვენა გვგავდა. რაც დედამიწაზე თუ მის სიღრმეში, წყალსა თუ ზეცაში ცხოვრობს, იმ უძველეს დროში ადამიანისნაირი არსება იყო.

მზე დღისა და სინათლის მბრძანებელი იყო, მთვარე - ღამისა და სიბნელისა. ისინი აძლევდნენ სიცოცხლესა და მოძრაობის უნარს ყველა სულიერს. ისინი იყვნენ ვარსკვლავთა მბრძანებელნიც.

იმხანად ცის გუმბათზე შვიდი და ვარსკვლავი ბრწყინავდა. თითოეულს თავ-თავისი სახელი ერქვა. ყოველი მათგანი ფიქრობდა, ქვეყნად ყველაზე მთავარი სიყვარულიაო, და მათაც რაღაც უყვარდათ ბუნებაში, თუმცა თავიანთ სიყვარულს საიდუმლოდ ინახავდნენ და ერთმანეთს არაფერს ეუბნებოდნენ. ეგონათ, საკუთარ თავზე ლაპარაკი უსაქციელობაა და, თუ მაინც ვიტყვით, ან დავიხოცებით, ან ციდან გავქრებითო.

მეექვსე დას, რომელიც მხოლოდ სულ უმცროსზე იყო უფროსი, ერთი კაცი უყვარდა დედამიწაზე და ეს სიყვარული ამ კაცის სიკვდილმაც ვერ ჩაუხშო. ვერ მოითმინა და დებს უთხრა თავისი სიყვარულის ამბავი, მაგრამ დებმა იგი სასაცილოდ აიღეს - მოკვდავი შეგყვარებია და ახლა მის სიკვდილსაც დარდობ? როგორ არა გრცხვენია ასეთი სიყვარულისო?

გადიოდა დრო, ქალიშვილის სევდას კი ბოლო არ უჩანდა. ბევრს ეცადა, დაეძლია თავისი გრძნობა, მაგრამ მწუხარებამ უარესად დარია ხელი. თვალები ჩაუქრა. თანაც ეტყობოდა, დებს ესირცხვებოდათ მისი ასეთი ნაღველი. ისიც ყველანაირად ცდილობდა, როგორმე მათგან მოშორებით ყოფილიყო.

ბოლოს, სირცხვილისაგან რომ აღარ იცოდა, რა ექნა, გადაწყვიტა, დებს სულაც აღარ დავენახვებიო, მოხსნა ციდან პირბადე და სახეზე აიფარა. ასე მოარიდა თავისი მწუხარე სახე დებსაც და ძირს გაშლილ სამყაროსაც.

აი, რატომაა, რომ პლეადების თანავარსკვლავედში, როგორც მას თეთრი ადამიანები უწოდებენ, მხოლოდ ექვსი ვარსკვლავი ჩანს.“

სოლარული მითების მთავარ პერსონაჟს მზე წარმოადგენს. სამეცნიერო ლიტერატურაში სოლარულ მითებს უწოდებენ აგრეთვე მითებს, რომლებშიც მთავარ გმირებს სოლარული ნიშნები ახლავთ, ანუ ნიშნები, რომლებიც მზის როგორც მითოლოგიური გმირის ნიშნებს შეესაბამება. ადრე მიჩნეული იყო, რომ სოლარული მითები არქაული საფეხურისთვის იყო დამახასიათებელი, მაგრამ ეს თეორია დღესდღეობით მოძველებულია. სოლარული მითები განვითარებულ მითოლოგიურ სისტემებშიც საკმაოდ წინ არის წამოწეული.

კეჩუას მითოლოგიის მიხედვით, ინკების იმპერიის მბრძანებელთა ტიტულატურას განსაზღვრავდა მზის შვილობა. ინკების ტაძრებისთვის დამახასიათებელია მზის სიმბოლიკა. ჩრდილოეთ ამერიკის ინდიელთა ტრადიციაში სპილენძის ცეცხლში დნობა მზესთან არის დაკავშირებული.

ლუნარული მითოლოგიის მთავარი პერსონაჟია მთვარე, რომელიც გარკვეულ კავშირშია მზესთან. ლუნარული მითებიც და სოლარული მითებიც ასტრალურ მითოლოგიაში შედიან. ხშირია ტექსტები, რომლებიც სოლარული და ლუნარული მითოლოგიის ნიშნებს ერთდროულად ატარებენ, როგორც, მაგალითად, ცეცხლოვანი მიწის გადმოცემა „რატომ წაიჩხუბნენ მზე და მთვარე“:

„ოდესღაც მზე და მთვარე დედამიწაზე ჩვენს წინაპრებთან ერთად ცხოვრობდნენ, ცოლ-ქმარი იყვნენ და სახელად კრანი და კრა ერქვათ.

იმ უხსოვარ დროს ქალები ზეიმისთვის განკუთვნილ უზარმაზარ ქოხში ატარებდნენ დროს. კაცებს კი ქოხის სიახლოვესაც არ აჭაჭანებდნენ. ასე ეუბნებოდნენ, ქოხში სულები იყრიან თავსო. მაშინ მთვარე მბრძანებლობდა ქალებს, ისინიც უსიტყვოდ ემორჩილებოდნენ და მამაკაცებს ატყუებდნენ. კაცები იძულებულნი იყვნენ, შინ დარჩენილიყვნენ და ბავშვებისთვის მოევლოთ.

მაგრამ მზე ეშმაკი მისანი იყო. მიხვდა, ქალები მამაკაცებს ატყუებენ, ქოხში მხოლოდ თვითონ იყრიან თავს და სულების ხსენებაც არ არისო. განრისხებული მამაკაცები თავს დაესხნენ ქალებს. იმ ულმობელი ბრძოლიდან თითო-ოროლა ქალმა თუ უშველა თავს.

მთვარეც მისანი იყო და მამაკაცებმა ვეღარ გაბედეს მისი მოკვლა; ოღონდ ესაა, მისმა ქმარმა, მზემ, რამდენჯერმე გემოზე უთაქა. ყოველ გარტყმაზე საზარელი გრუხუნი გაისმოდა და მიწა ზანზარებდა. როგორც იქნა, მზემ გული იჯერა ცოლის ცემით და თავი ანება. მთვარეს ახლაც აჩნია სახეზე ნაიარები. კრა ცაში აიჭრა, კრანი უკან გამოუდგა, მაგრამ დღემდე ვერა და ვერ დაუჭერია.“

ინკების პანთეონს შეადგენდა ციურ ღმერთთა ტრიადა: მზე, ქუხილი და მთვარე. დამატებითი, მეოთხე ელემენტის ფუნქციას თანავარსკვლავედთა პლეადა ასრულებდა.

მზე და ქუხილი სამსახიანები იყვნენ. მზის ღმერთი ჩნდებოდა მზიური დისკოს სახით, რომელიც წარმოადგენდა სამებას: უფალი მზე, ძე მზე და ძმა მზე.

ქუხილის ღმერთსაც სამი სახე ჰქონდა: „ნათლის შუბი“ - ელვა, „მზის სხივი“ - ქუხილი და ელვა, აგრეთვე ირმის ნახტომი ანუ სამხრეთის ჯვრის თანავარსკვლავედი.

კეჩუას წარმოდგენებში მქუხარა ღმერთი ქვით ტეხდა წყლის ციურ ჭურჭელს და მოდიოდა წვიმა.

მთვარე უმთავრესად ქალური ღვთაება იყო და მას მზის დისა და ცოლის ფუნქცია ჰქონდა.

ინკას მბრძანებელი მზის შვილად ითვლებოდა. ის მზის წარმომადგენელი იყო მიწაზე.

ანდების მთიანეთის ფოლკლორში გავრცელებულია გადმოცემები მზის განსაკუთრებული ძლიერების შესახებ. ერთ-ერთი თქმულება მოგვითხრობს:

„ძალიან დიდი ხნის წინათ, როცა ადამიანები ჯერ კიდევ კერპებს სცემდნენ თაყვანს, ქვეყნიერება ბნელით იყო მოცული. მზე არსად ჩანდა და დედამიწას მხოლოდ მთვარე ჰფენდა სუსტ სხივებს. ადამიანები სიბნელეში ამუშავებდნენ მიწას, საჭმლის გაკეთება არ იცოდნენ და ყველაფერს უმად ჭამდნენ. ასე ცხოვრობდნენ ისინი სიბნელეში.

ერთხელ მათ ვიღაც ბერიკაცი მოევლინა, რომელსაც ბევრი რამ შეეცნო ამქვეყნად და წინასწარმეტყველებაც კარგად შეეძლო. კერპთაყვანისმცემლებს მან უთხრა:

- ერთი უზომოდ დიდი, ძალიან ცუდი ბერიკაცი მოვა აღმოსავლეთიდან. იგი ადამიანებს ამოხოცავს, სახლებს კი გადაგიწვავთ. შეგებრძოლებათ კიდეცო.

ხალხმა ეს რომ გაიგო, თქვა:

- რაკი ასეა, ამიერიდან ჩვენს საცხოვრებლებს ისე ავაგებთ, პირი აღმოსავლეთისკენ ექნეს, რომ მოულოდნელად თავს არავინ წამოგვადგესო.

მათ მართლაც ააგეს უზარმაზარი ლოდებისგან აღმოსავლეთისკენ პირმოქცეული სახლები, ყოველ სახლთან კი ქვები დაახვავეს, რომ ცუდი ბერიკაცი მოეკლათ, თუ გამოჩნდებოდა. ბოლოწამახვილებული კეტებიც ბლომად მოიმარაგეს. დღედაღამ ჯგუფ-ჯგუფად იდგნენ და აღმოსავლეთისაკენ იმზირებოდნენ. და, აი, მართლაც გამოჩნდა მზე, რომელიც ადამიანებსაც ხოცავდა და სახლებსაც სწვავდა. მართალია, ადამიანებს ქვები და კეტები ბლომად ჰქონდათ მომარაგებული, მაგრამ მზე მაინც ხოცავდა მათ, ხალხი კი უძლური იყო, მზესთან ვერაფერს გახდა.

ამბობენ, მას შემდეგ არის, კერპთაყვანისმცემლები ქვისგან რომ აგებენო თავის სახლებს, თანაც უეჭველად პირს იქით უზამენ, საიდანაც მზე ამოდის.“

ინკას მითოლოგია

ანდების დიდი კულტურები, რომელთაგან ყველაზე ცნობილია ინკა (ახ. წ. XV-XVI სს.), მაღალ მთაში წარმოიქმნა, იმ ადგილას, რომელიც უკვე ათი ათასი წლის წინ იყო დასახლებული.

ძვ. წ. შვიდი ათასი წლისთვის პერუს სანაპიროებზე მიწათმოქმედება პრიმიტიული ფორმით უკვე არსებობდა: კლიმატური ცვლილებების გამო შემგროვებლობითი მეურნეობა განვითარდა და სამიწათმოქმედო კულტურით შეიცვალა. ნადირობაზე მეტად განვითარებული იყო მეთევზეობა. სიმინდი, რომელიც უკვე 60 ათას წელზე მეტი არსებობს ცენტრალურ ამერიკაში, ძვ. წ. მე-13 საუკუნეში პერუშიც გავრცელდა და ძვ. წ. მე-10 საუკუნეში ახალი ჯიშებიც განვითარდა. იმ დროისთვის დაიხვეწა, ერთი მხრივ, სარწყავი სისტემა, რომელმაც მიწათმოქმედების განვითარებას შეუწყო ხელი, მეორე მხრივ კი სახელმწიფო, რომელიც აწესრიგებდა სარწყავ სისტემას. ადგილობრივ კულტურაში მითოსურ საფუძველზე წარმოიშვა რელიგიური კულტი.

ინკას სამეფოს დაარსება ახ. წ. მე-13 საუკუნისთვის მიეწერება მითოსურ გმირს მანკო კაპაკს და მის დებს, რომლებიც კუსკოს ხეობაში მოვიდნენ. ინკას სახელმწიფოს გაფართოება დაიწყო მისი მერვე იმპერატორის ვირაკოჩა ინკას და მის ვაჟ პაჩაკუტისთან ერთად, რომელიც 1438 წელს ავიდა ტახტზე. ესპანელ დამპყრობელთა შემოსვლისას ინკას სამეფო პერუდან ჩილემდე ფლობდა დასავლეთ სანაპიროებს, 1532 წელს ის დაეცა, როცა უკანასკნელ ინკას მბრძანებელს დამპყობლებმა თავი მოკვეთეს.

ინკას იმპერიაში ოფიციალური რელიგია სახელმწიფოს ხელში იყო. გლეხებს მიწა სამად ჰქონდათ გაყოფილი, რომელთაგან ერთი ღმერთებისთვის იყო განკუთვნილი, მეორე - იმპერატორისთვის, მესამე კი ოჯახისთვის. დაპყრობილი ტომების წმინდა საგნები ანუ ჰუაკასი პროცესიის თანხლებით კუსკოში ჩაჰქონდათ და ინახავდნენ. ჰუაკასის კატეგორიაში შედიოდა ყველაფერი, რასაც ღვთაებრივი ფორმა ჰქონდა: ბორცვი, ქვა, ხე და ყოველივე, რაც უცნაურად, ბუნებრივის საწინააღმდეგოდ გამოიყურებოდა.

ინკას ღვთაებრივი პანთეონის სათავეში მზე იდგა. ინკას ტაძრებში მორწმუნეთა შესვლა არ შეიძლებოდა. იქ მხოლოდ ქურუმები და მზის ქალწულები შედიოდნენ, რომლებიც შემდეგ ქურუმი ქალები ან იმპერატორისა და დიდებულების მეორე ცოლები ხდებოდნენ. თუ იმპერატორი ქურუმ ქალთან „შესცოდავდა“, მისთვის ნებადართული და ბუნებრივი იყო, ყველა სხვა კი საყვარლის ყოლისთვის სიკვდილით ისჯებოდა.

მაჩუ პიჩუ, ინკას ქალაქი (პერუ)

ტაძრებში მზე ადამიანისსახოვანი ქანდაკებებით და უზარმაზარი ოქროს ფირფიტებით იყო გამოსახული. იმპერატორი მზის ვაჟი იყო, იმპერატორის ცოლი კი მთვარის ქალიშვილი. მთვარე-მზის და და მეუღლე ვერცხლის ქანდაკების სახით იყო წარმოდგენილი ტაძარში. ინკები მთვარისა და მზის კალენდრებს იყენებდნენ.

საეკლესიო იერარქიის სათავეში იდგა უმაღლესი ქურუმი, იმპერატორის ახლო ნათესავი, რომელიც დიდებულთა ცხრაწევრიან საბჭოს ხელმძღვანელობდა. უამრავი ქურუმი მიდიოდა პროვინციების დასათვალიერებლად, სადაც ჰუაკასს ძველი დარაჯები იცავდნენ. ისინი ნებაყოფლობით ასრულებდნენ ამ მოვალეობას, მათ სახელმწიფო გასამრჯელოს არ უხდიდა.

ტაძარი არ იყო თავშეყრის ადგილი. საერთო ცერემონიები ღია ადგილებში ტარდებოდა და ხშირად ცხოველების მსხვერპლშეწირვა ხდებოდა გამოსყიდვისა და წინასწარმეტყველების რიტუალების შესრულების დროს. განსაკუთრებით მიღებული იყო ათი წლის ბავშვების შეწირვა, რომლებსაც ფიზიკური და მორალური სრულყოფილების ნიშნით არჩევდნენ და აჯილდოებდნენ პირდაპირ საიქიოში მოხვედრით. დიდებულების შვილებს არ სწირავდნენ. აცტეკებისგან და მაიასგან განსხვავებით, ინკას სახელმწიფოში ადამიანების მსხვერპლად შეწირვა ხშირი არ იყო. აცტეკების მსგავსი ტექნიკით სამხედრო ტყვეებს კლავდნენ.

ინკას პირველი
გამოსახულება ევროპულ წყაროში

ზუსტად ისე, როგორც ეგვიპტეში, ინკას ქურუმებს ეხებოდათ ყველაფერი ჯანმრთელობის სფეროში, სახელმწიფოს პოლიტიკური „სხეულიდან“ დაწყებული და დამთავრებული ადამიანის სხეულით. ერთი პიროვნება ასრულებდა მსხვერპლის შემწირავი ქურუმის, ნათელმხილველის, ბრძენისა და მედიცინის შამანის ფუნქციებს. ისინი გულდასმით იკვლევდნენ მსხვერპლად შეწირული ცხოველების შიგნეულობას და აქედან მომავალს წინასწარმეტყველებდნენ; კურნავდნენ დაავადებებს იმ ნივთიდან გამოლოცვით, რომელსაც დაავადების გამომწვევად მიიჩნევდნენ. ამის გარდა, ქურუმები ხელის გარკვეული მოძრაობით კვლავ თავის ადგილას სვამდნენ ნაღრძობ ძვლებს. ისინი ქირურგებიც იყვნენ და ისეთ ურთულეს ოპერაციებს აკეთებდნენ, როგორიცაა თავის ქალის ტრეპანაცია.

სამწუხაროდ, არ მოგვეპოვება თვითონ ინკასგან მომდინარე წერილობითი წყაროები.

კითხვები:

ლიტერატურა:

შიუტეკუტლი. უიცილოპოჩტლი.
კეცალკოატლი. ტესკატლიპოკა.

უზენაესი ღვთაება შიუტეკუტლი შიუტეკუტლი - „წელიწადის მბრძანებელი“, ცენტრალური ამერიკის ინდიელთა მითოლოგიაში ცეცხლისა და ვულკანის ღმერთია.

შიუტეკუტლის კულტი და მისი გამოსახულებები დასტურდება ჯერ კიდევ ოლმეკამდელ პერიოდში.

შიუტეკუტლი
სამყაროს ცენტრში

შიუტეკუტლი იყო ცეცხლის ღმერთი (როგორც ციური ცეცხლისა, ისე ქვესკნელის), სასტიკი და ყველაფრის გამანადგურებელი, მაგრამ ამავე დროს ოჯახური კერის ღმერთიც. შიუტეკუტლი რომ ოჯახს მფარველობდა, ამის დამადასტურებელია მისი სხვა სახელები: „ყვითელთმიანი“, „ალი“, „ჩვენი მამა“, „უხუცესი ღმერთი“, „დედამიწის ჭიპში მყოფი“, „ღმერთების დედა“, „ღმერთების მამა“.

აცტეკებთან შიუტეკუტლი გამოისახება ნახევრად წითლად და ნახევრად შავად შეღებილი სახით. ეს ორფეროვნებაც მის ორივე ბუნებაზე მიანიშნებს - ქვესკნელისა და ციური ცეცხლის.

მის თავსამკაულს წარმოადგენს ორი ლერწამი ან პეპელა. ხელში კვერთხი, მახვილი და საცეცხლური უჭირავს. დღესასწაულებზე შიუტეკუტლის ქანდაკება ყველაზე ბოლოს შემოაქვთ, რადგანაც ის მოხუცი ღმერთია და ნელა დადის.

უზენაესი ღვთაება უიცილოპოჩტლი

უიცილოპოჩტლი - „მარცხენა მხრის კოლიბრი“ აცტეკების მითოლოგიაში უმაღლესი ღვთაებაა კეცალკოატლისა და ტესკატლიპოკას გვერდით. თავდაპირველად უიცილოპოჩტლი აცტეკების ტომობრივი ღმერთი იყო. კოლიბრი ხშირად გვევლინება მზის განმასახიერებლად ცენტრალური ამერიკის ინდიელთა ტომებში.

უიცილოპოჩტლი უძველესი ღვთაების ნიშნებს ატარებს, მათ შორის მზის ღმერთისა და ტესკატლიპოკასიც. ხანდახან ტესკატლიპოკას ორეულიც კია. უიცილოპოჩტლი იქცა ცისფერი კრიალა ცის, ახალგაზრდა მზის, ომისა და ნადირობის ღმერთად, აცტეკური ხალხური სიბრძნის განსაკუთრებულ მფარველად.

მითების ზოგ ვერსიაში უიცილოპოჩტლი უკავშირდება ნაყოფიერების ძველ ღვთაებებს. წელიწადში ორჯერ იმართებოდა ზეიმი, სადაც პურის ფქვილით და თაფლით მზადდებოდა უიცილოპოჩტლის უზარმაზარი გამოსახულება. რელიგიური რიტუალის შემდეგ უიცილოპოჩტლის ფიგურა ქუცმაცდებოდა და ყველა მონაწილე ჭამდა.

ზოგი გადმოცემით, უიცილოპოჩტლი ყოველ ღამით ებრძვის სიბნელეს და არ დაუშვებს, რომ მზე ჩაქრეს. აქედან მომდინარეობს მისი კულტის კავშირი „მეომარი არწივების“ გაერთიანებასთან. ის გამოისახებოდა ადამიანის სახით, კოლიბრისფორმიანი მუზარადით, ბუმბულებით მორთული ფარით და მშვილდისრით. უიცილოპოჩტლის უდიდეს თაყვანს სცემდნენ. ტენოჩტიტლანში მისი ტაძარია აღმოჩენილი.

მექსიკურ ფოლკლორში უიცილოპოჩტლის შესახებ ბევრი გადმოცემა არსებობს, ერთ-ერთია ლეგენდა მის დაბადებაზე.

„ქალაქ ტოლანის მახლობლად მდებარეობს კოატეპეკი - გველის მთა. ოდესღაც იქ ერთი ქალი ცხოვრობდა, სახელად კოატლიკუეს ეძახდნენ. მას ოთხასი ვაჟი ჰყავდა. ვაჟებს სენცონუიცნაუები ერქვა, იმათ უფროს დას კი კოიოლშაუკხი.

კოატლიკუე აღთქმას ასრულებდა: ყოველდღე ჰგვიდა კოატეპეკის მთაზე ტაძარს. ერთ დღეს, ტაძარს რომ ჰგვიდა, ციდან მატყლის გორგლის მსგავსი პატარა ბუმბულის ბურთი ჩამოვარდა. ქალმა ბუმბული უბეში ჩაიდო. დაგვა რომ მოათავა, უნდოდა ამოეღო, მაგრამ ვეღარ იპოვა, გამქრალიყო.

ამბობენ, თითქოს ქალი ამ ბურთმა დააფეხმძიმაო. ძმები მიხვდნენ, რომ იმათი დედა ბავშვს ელოდებოდა და განრისხებულებმა ჰკითხეს:

- თავს ლაფი ვინ დაგვასხაო?

კოილშაუკხიმ ძმებს უთხრა:

- მოდი, დედა მოვკლათ, რახან სირცხვილი გვაჭამაო.

კოატლიკუემ ეს რომ გაიგო, ძალიან დაღონდა, მაგრამ ბავშვმა მუცლიდან გამოსძახა: ნუ გეშინია, მე ვიცი, რა უნდა ვქნაო. ამ სიტყვების გაგონებაზე კოატლიკუემ იგრძნო, გული როგორ დაუმშვიდდა და ნაღველმა გადაუარა.

სენცონუიცნაუებს მტკიცედ გადაეწყვიტათ დედის მოკვლა, რახან უპატიოსნოდ მოიქცა და სირცხვილი აჭამა შვილებს. ძმებს ცეცხლზე ნავთს უსხამდა კოიოლშაუკხი, გამუდმებით ჩასჩიჩინებდა, დედა მოკალითო.

ძმები შეიარაღდნენ. თმები დაივარცხნეს და ისე გამოეწყვნენ, როგორც მამაც მეომრებს შეჰფეროდათ. მაგრამ ერთი იმათგანი, რომელსაც კაუიტლიკაკს ეძახდნენ, ყველაფერს, რასაც ძმები იტყოდნენ, მაშინვე დედის მუცელში მყოფ უიცილოპოჩტლს ატყობინებდა. უიცილოპოჩტლი ასე ეუბნებოდა: შენ ისევ თვალყური გეჭიროს, რას აკე-თებენ, რას ლაპარაკობენ, მე კი კარგად ვიცი, როგორ მოვიქცეო.

ძმები მთისაკენ გაემართნენ. წინ კოიოლშაუკხი მიუძღოდათ. სენცონუიცნაუები შუბებით შეიარაღებულიყვნენ, ქაღალდებითა და ნიჟარებით მორთულიყვნენ.

კაუიტლიკაკი მთაზე ავიდა, რომ უიცილოპოჩტლი გაეფრთხილებინა, სენცონუიცნაუები ახლოვდებიან და შენი მოკვლა უნდათო. უიცილოპოჩტლიმ მას უთხრა: კარგად შეხედე, ახლა სად არიანო. კაუიტლიკაკმა მიუგო: კოაშალკოსთან არიანო. უიცილოპოჩტლიმ კიდევ რამდენჯერმე ჰკითხა: სად არიანო? კაიუტლიკაკმა უპასუხა: „სენცონუიცნაუები თანდათან ახლოვდებიან“. ბოლოს კაუიტლიკაკმა შეატყობინა, ძმები სულ ახლოს არიან, წინ კოიოლშაუკხი მოუძღვისო.

სწორედ იმ წუთში, როცა სენცონუიცნაუები მოახლოვდნენ, დაიბადა უიცილოპოჩტლი. ხელში მრგვალი ლურჯი ფარი, ტენეუჩი, და ლურჯი შუბი ეჭირა. თავზე ფრთების სამკაული ეკეთა, სახეზე ყვითელი საღებავების ზოლები დაუყვებოდა. ბარძაყები და ხელები ლურჯად ჰქონდა შეღებილი. მარცხენა ფეხი მარჯვენაზე წვრილი ჰქონდა და ბუმბულით დაფარული.

უიცილოპოჩტლი

უიცილოპოჩტლიმ ერთ კაცს, სახელად ტოჩანაკალკის, უბრძანა, ხის გველი დაწვიო. კაცმა დაწვა გველი. გველმა კოიოლშაუკხი დაჭრა და მოკლა. მკვდარი კოიოლშაუკხი აკუწეს. მისი თავი ახლაც იმ კოატეპეკის მთაზე დევს.

უიცილოპოჩტლიმ წამოავლო ხელი თავის იარაღს, გამოეკიდა ძმებსა და ჩარეკა მთიდან. ოთხჯერ შემოარბენინა მთა. ძმები ვერც თავის დაცვას ბედავდნენ და ვერც თავდასხმას.

უიცილოპოჩტლიმ ასე დაამარცხა სენცონუიცნაუები. ბევრი მათგანი დაიღუპა. ამაოდ ემუდარებოდნენ ცოცხლად გადარჩენილები, ნუღარ გვდევ, ბრძოლა შევწყვიტოთო.

უიცილოპოჩტლის არაფრის გაგონება არ უნდოდა. გადაწყვეტილი ჰქონდა, იმ არემარეში ერთიც არ დაეტოვებინა ცოცხალი. მართლაც, თითქმის ყველა ამოწყვიტა. მხოლოდ ზოგიერთები გადაურჩნენ და გაიქცნენ. მათ უიცლამპეს - ეკლიან ხეობას - შეაფარეს თავი. უიცილოპოჩტლიმ დიდი ნადავლი და სენცონუიცნაუების იარაღი იგდო ხელთ.

ასე გახდა უიცილოპოჩტლი აცტეკებისა და ომის ღმერთი.“

უზენაესი ღვთაება კეცალკოატლი

კეცალკოატლი - „მწვანე ფრთებით დაფარული გველი“, ცენტრალური ამერიკის ინდიელთა მითოლოგიაში ერთ-ერთია იმ სამ ღვთაებას შორის, რომელთაც სამყაროს, ადამიანისა და კულტურის შექმნა მიეწერებათ. ამასთან, კეცალკოატლი სტიქიასაც განაგებს. ის არის ცისკრის ვარსკვლავიც, ქურუმებისა და მეცნიერების მფარველი და ტოლტეკების დედაქალაქ ტოლანის მმართველი. მისი ზედწოდებებია: „ქარის ღმერთი“, „პლანეტა ვენერას ღმერთი“, „ურჩხულების ღმერთი“ და სხვა.

კეცალკოატლის პირველი გამოსახულებები აღმოჩენილია ოლმეკების სკულპტურებში (ძვ. წ. VIII-V სს.). ამ პერიოდში კეცალკოატლი ქარებს ასახიერებდა. იგი ასევე განასახიერებდა კულტურულ გმირს, რომელმაც ხალხს სიმინდის მოყვანა ასწავლა.

I-II საუკუნეებში კეცალკოატლის კულტი მთელ ცენტრალურ ამერიკაში გავრცელდა. ის იქცა უზენაეს ღვთაებად, რომელმაც სამყარო, ადამიანი და კულტურა შექმნა.

როგორც კულტურული გმირი, კეცალკოატლი გადაიქცა ჭიანჭველად, შეაღწია ჭიანჭველების ბუდეში, სადაც დამალული იყო სიმინდის მარცვლები, მოიპარა და ხალხს მოუტანა.

კეცალკოატლმა ასწავლა ხალხს ძვირფასი ქვების მოპოვება და დამუშავება, აშენება, ბუმბულებისგან მოზაიკის დამზადება, ვარსკვლავთა მოძრაობაზე დაკვირვება და კალენდრის გამოთვლა. ამავე პერიოდში კეცალკოატლს გაუჩნდა ქურუმთა მფარველის ნიშნები: მითის თანახმად, მან შემოიღო მსხვერპლშეწირვა, მარხვა და ლოცვები.

შემდგომ პერიოდში კეცალკოატლი იქცა მებრძოლად თავის ანტიპოდ ტესკატლიპოკას წინააღმდეგ. ტესკატლიპოკამ აცდუნა მოხუცი კეცალკოატლი და აკრძალვები დაარღვევინა. კეცალკოატლს ლოთობის შედეგად ინცესტი შეემთხვა, ხოლო მის ქვეშევრდომებს თავს უბედურება დაატყდათ. დამწუხრებული კეცალკოატლმა ტოლანი დატოვა და ნებაყოფლობით წავიდა აღმოსავლეთისკენ. იქვე გარდაიცვალა. მისი სხეული დაწვეს.

კეცალკოატლი

აცტეკების ერთი მითის თანახმად, კეცალკოატლი გველის სახით წავიდა აღმოსავლეთ ზღვის სანაპიროსკენ და ხალხს შეჰპირდა, რომ გარკვეული დროის შემდეგ დაბრუნდებოდა. ამიტომ, როცა ესპანელი დამპყრობლები მექსიკის აღმოსავლეთ სანაპირო ზე გადმოვიდნენ კეცალკოატლისადმი მიძღვნილ წელს, აცტეკებმა ჰერნანდო კორტესი კეცალკოატლად მიიჩნიეს.

კეცალკოატლი გამოისახებოდა წვეროსანი კაცის ნიღბით, უზარმაზარი ტუჩებით ან ბუმბულებით დაფარული გველის სახით. მისი გამოსახულებები მრავლადაა ხელნაწერებსა და სკულპტურულ ძეგლებზე.

უზენაესი ღვთაება ტესკატლიპოკა

ტესკატლიპოკა - „აალებული სარკე“, ცენტრალური ამერიკის ინდიელთა მითოლოგიაში არქაული ღმერთის ნიშნების გამაერთიანებელი ღვთაებაა. ისტორიულად ნაუასა და მაიას ტომების მთავარი ღმერთია. მისი შესატყვისი კიჩეს მითოლოგიაში არის ჰურაკანი („ცალფეხა“), რომელიც შემოქმედი და სამყაროს მბრძანებელია, ჭექა-ქუხილის, ქარებისა და ქარიშხლების გამგებელი.

ტესკატლიპოკა ღამის ღმერთია, მფარველობს ყაჩაღებს, ჯადოქრებსა და ქურუმებს. მისი ეპითეტებია „მტერი“, „ჭირვეული მბრძანებელი“, „მთების გული“, „განხეთქილების მთესველი“ და სხვა. ტესკატლიპოკა პირველი მოდის დღესასწაულებზე, როცა ღმერთები მიწაზე იკრიბებიან. დღესასწაულზე მისი მოსვლის ნიშანი იყო ფეხის ანაბეჭდი ტაძრის წინ დაფრქვეულ ფქვილზე.

ტესკატლიპოკას სხვადასხვა სახელი აქვს, რომელთაგან ყველაზე ძველია ტეპეიოლოტლი („მთების გული“). მას იაგუარის სახე აქვს და გამოქვაბულების, მიწისძვრის, ექოს მბრძანებელია.

აცტეკურ მითებში ტესკატლიპოკა ხშირად კეცალკოატლის ანტაგონისტად გვევლინება. ტესკატლიპოკა არის უიცილოპოჩტლის ორეული და მეგობარი. აცტეკების წარმოდგენით, ტესკატლიპოკა განასახიერებდა ზამთარს, ჩრდილოეთს, ვარსკვლავებით მოჭედილ ღამის ცას. ამიტომ ის გამოისახებოდა შავი სახით, ყვითელი განივი ზოლებით იყო დაფარული ანდა თავისი ორეულის - იაგუარის სახე ჰქონდა (წინწკლებიანი ტყავი, რომელიც ვარსკვლავიან ცას ჰგავს). ზოგიერთ მითში ტესკატლიპოკა პოლარულ ვარსკვლავად იქცევა, რომ ცეცხლი მოიპოვოს. ის დიდი დათვის თანავარსკვლავედად იქცევა. ცენტრალური ამერიკის ტროპიკულ ზონებში ეს თანავარსკვლავედი ზენიტში დგას. ამის გამო იქაური მოსახლეობა მას აღიქვამდა როგორც ცალფეხა ადამიანის გამოსახულებას.

ტესკატლიპოკას სიმბოლოა აალებული სარკე, რომელიც მას ყვრიმალზე ან მოკვეთილ ფეხზე აქვს მიმაგრებული. მასში ის ყველაფერს ხედავს, რაც ქვეყანაზე ხდება. სარკის გარდა ტესკატლიპოკას მაგიური ჯოხიც აქვს, რომელსაც მრგვალი ნახვრეტი აქვს ბოლოზე და ამით არც რაიმე დაფარული და საიდუმლო არ გამოეპარება.

ტესკატლიპოკა სარკით

ტესკატლიპოკას მეორე ნიშანია ტყავის რგოლი (მარადიულობის სიმბოლო), რომელიც ყვითელი ლენტით ჰკიდია მკერდზე. ასეთივე რგოლი აქვთ მის ძმებს (ზოგიერთი ვერსიით) - კეცალკოატლს, უიცილოპოჩტლს და შიპე-ტოტეკს. აცტეკების მითოლოგიაში ტესკატლიპოკას წითელი ორეული ჰყავს - წითელი ტესკატლიპოკა, რომელიც შერწყმულია შიპე-ტოტეკის (მცენარეთა მფარველი ღვთაების) კულტთან. ტესკატლიპოკა ითვლებოდა როგორც კეთილ, ისე ბოროტ ღვთაებად. ის იყო სამყაროს შემქმნელიც და მისი დამანგრეველიც; თვალი, რომელიც ღამით ყველაფერს ხედავდა, მსაჯული და შურისმაძიებელი ყოველივე ბოროტზე; ყოვლისმცოდნე და ყველგან მყოფი; შეუბრალებელი, მოულოდნელობებით სავსე. მისი ეპითეტებია: „ის, ვინც ყველაფერს განაგებს“, „ის, ვისი მონებიც ჩვენ ვართ“. ტესკატლიპოკას შეეძლო ხალხისთვის კეთილდღეობა მიენიჭებინა, მაგრამ ხშირად წყრებოდა და ყველაფერს ანგრევდა. ასე მოექცა ის ტოლტეკებს.

ტესკატლიპოკა მეომრების გამოსაცდელად სხვადასხვა სახეს იღებდა და საბრძოლველად იწვევდა მათ. მეომარი, რომელიც ტესკატლიპოკას დაამარცხებდა, გამოსასყიდის სახით აგავის რამდენიმე ეკალს მიიღებდა, იმ რაოდენობისას, რამდენი ტყვეც ჩაიგდო ხელთ ბრძოლაში.

ტესკატლიპოკას ყველაზე საშინელ სახეს წარმოადგენდა უთავო სხეული, ორი კარით გულზე, რომელიც იღებოდა და იხურებოდა და ისეთ ხმას გამოსცემდა, როგორსაც ხეზე ცულის შემოკვრა. ტესკატლიპოკას ამგვარი ფიგურები აღმოჩენილია ტეოტიჰუაკანში.

ტესკატლიპოკა, საფიქრებელია, ხთონური ღმერთი იყო. ნაუას ტომების შემოსვლის შემდეგ ის შეერწყა ვარსკვლავიანი ცის, ჩრდილოეთისა და სიცივის ღმერთზე წარმოდგენებს და აქედან ის პირველი პერიოდის ძველი მზეა.

ტესკატლიპოკა კეცალკოატლთან ერთად გაყოფს ცას და მიწას და ხდება ღმერთი-შემოქმედი.

ტესკატლიპოკას თაყვანს სცემდნენ და მსხვერპლს სწირავდნენ. აცტეკები ყოველწლიურად ტესკატლიპოკას იმპერსონატორს - ახალგაზრდა, უნაკლო ვაჟს ირჩევდნენ, მთელი წელიწადის მანძილზე ყველა სურვილს უსრულებდნენ, წლის ბოლოს კი საზეიმოდ კლავდნენ როგორც შესაწირს.

კითხვები:

დავალება:

ლიტერატურა:

უძველესი პერიოდი. ძვ. წ. XV-IV საუკუნეები.
კეჩუას მითოლოგია. აცტეკების მითოლოგია. გაზაფხულისა
და ამინდის ღვთაებები.

უძველესი პერიოდი

ცენტრალური ამერიკის ტერიტორიაზე გვიან პალეოლითის ხანაშივე არსებობდა მითოსი ცეცხლის გაჩენის, ცხოველებისა და ადამიანების წარმოშობის შესახებ. შემდგომ, შემგროვებლობის პერიოდში შეიქმნა მითები საკვებისა და მცენარეების მფარველ ღვთაებებზე, სამყაროს განლაგებაზე. დომესტიკაციის პერიოდში და სიმინდის როგორც კულტურული მცენარის მოშენების მერე (ძვ. წ. V ათასწლ.) განვითარდა მითოსი უზენაეს მრავალფუნქციურ ღვთაებაზე, რომელსაც პირობითად „ნაწნავიან ქალღმერთს“ უწოდებენ მეცნიერები. ქალღმერთის სახის აღდგენა შესაძლებელია პეტროგლიფების, მრავალრიცხოვანი თიხის ქანდაკებებისა და ქვაზე ამონატვიფრების მეშვეობით.

„ნაწნავიანი ქალღმერთი“ თავის სახეში აერთიანებს მცენარეთა და ცხოველთა სამყაროს სულების შესახებ წარმოდგენებს, განასახიერებს დედამიწასა და ცას, სიცოცხლესა და სიკვდილს (მისი ზოგიერთი გამოსახულება ორთავიანია), მისი მკერდიდან „ციური რძე“ - წვიმა მოდის, ის ყოველგვარი სინესტის, წყლის მბრძანებელია, მასზეა დამოკიდებული ყოველი მცენარე და ცხოველი.

ინდიელთა უფრო მოგვიანო მითოლოგიურ სისტემებში ეს ღვთაება რამდენიმე ქალღმერთად იქცა, რომლებიც უკავშირდებიან წყალს, მთვარეს, შვილიერებას, სიკვდილს, სიმინდს, კაკაოს და სხვ. ქალღმერთი გამოისახებოდა ოთხნაწნავიანი ქალიშვილის, მოწიფული ქალისა და დედაბრის სახით. ქალის ასაკობრივი განვითარების ეს სამი ეტაპი (ახალგაზრდობა, სიმწიფე, სიბერე) განასახიერებს წელიწადის დროებს: აყვავებას, მოსავლის აღებისდროს და ზამთრის პირს. შემორჩენილია სამსხეულიანი ქალღმერთის ფიგურაც. ცნობილია აგრეთვე მისი ზოომორფული სახეებიც: იხვი (წყლის მბრძანებელი), გომბეშო (მიწის მბრძანებელი), ობობა და და სხვ. მისი ვაჟი, ჩასუქებული ჩვილი („მსუქანი ღმერთი“) მედიუმია დედამისსა და ხალხს შორის. სავარაუდოდ, ის განასახიერებს სიმინდსა და მზეს. ამ პერიოდის პანთეონს განეკუთვნება აგრეთვე „მოხუცი ღმერთი“ (შეესაბამება აცტეკურ ღვთაება შიუტეკუტლის) - „მსუქანი ღმერთის“ მამა. ბოლომდე გარკვეული არ არის მისი კავშირი „ნაწნავიან ქალღმერთთან“, რომლის არსებობაც თითქმის მთელი ცენტრალური ამერიკის ტერიტორიაზეა დადასტურებული.

ძვ. წ. XV-IV საუკუნეები

ოლმეკებმა პირველებმა მიაღწიეს ადრეკლასობრივი საზოგადოების სტადიას და ახალი მითოლოგიური სისტემა შექმნეს, რომელიც დანარჩენ ეთნიკურ საზოგადოებებშიც გავრცელდა.

ახალი სისტემა ძველს ეფუძნებოდა, მაგრამ ოლმეკებმა ის მნიშვნელოვნად გადაამუშავეს. მათ დასაბამი დაუდეს იაგუარის კულტს ცენტრალური ამერიკის ინდიელებში: ყველა მთავარ ღვთაებას იაგუარის სახე ჰქონდა. სავარაუდოდ, იაგუარს იმიტომ მიიჩნევდნენ მიწათმოქმედების მფარველად, რომ მოსახლეობა ხშირად ხედავდა მას ტყიდან გამოსულს, ბალახისმჭამელი ცხოველების მადევარს.

იაგუარის კულტის დროს „ნაწნავიანი ქალღმერთის“ პირვანდელი მნიშვნელობა შემცირდა, მაგრამ მაინც მაინც შეინარჩუნა ძირითადი სახე. ჩალკაცინგოს კლდის რელიეფზე (მექსიკა) ქალღმერთი გამოსახულია როგორც სამყაროს მბრძანებელი, გამოქვაბულში მჯდარი (გამოქვაბულები ინდიელთა მითების თანახმად ადამიანების გაჩენის ადგილია) თავზე გვირგვინით და ხელში ორთავიანი ხვლიკით. უფრო ხშირად ის მიწის, სინესტისა და მთვარის ქალღმერთია, ცოლი ან სატრფო მთავარი ღვთაებისა. უმრავლეს შემთხვევაში ოლმეკების მითოლოგიაში მთავარი ღვთაება მამრობითი სქესისაა.

ცა, მიწა და წყალი
(გამოსახულება ჩალკაცინგოს კლდის რელიეფზე)

კეჩუას მითოლოგია

კეჩუას მითოლოგია, რომელიც ძვ. წ. II ათასწლეულში ჩამოყალიბდა და ინკების იმპერიის რაიონებში იყო გავრცელებული (ეკვადორის, პერუს, ბოლივიის, ჩილეს, არგენტინის და კოლუმბიის ტერიტორიები), საფუძვლად უდევს ინკების ოფიციალურ რელიგიას, რომელიც ახ. წ. მე-16 საუკუნემდე არსებობდა.

ციურ ღმერთთა ტრიადის გარდა (მზე, ქუხილი, მთვარე) მთავარი ქალღვთაება კეჩუას მითოლოგიაში არის პაჩამამა („დედა მიწა“). მიუხედავად იმისა, რომ ის ზეციური ღვთაებების შემადგენლობაში ვერ შევიდა, მნიშვნელოვან როლს თამაშობს ფოლკლორში. უამრავ მითშია მოთხრობილი, თუ როგორ გამოვიდა ხალხი პაჩამამას წიაღიდან - ტბებიდან, წყაროებიდან, მღვიმეებიდან. ყოველ საზოგადოებას ჰქონდა თავისი წარმოშობის ადგილი. სოფლებში, თითოეულ ყანაში იდგა ქვისგან გამოთლილი პაჩამამას კერპი. მიწის ხვნის დროს ლუდს ღვრიდნენ და კერპს სიმინდის ფქვილს აყრიდნენ, ამით ქალღმერთს მოსავლიანობას შესთხოვდნენ.

აცტეკების მითოლოგია

აცტეკების მითოლოგიაში (ახ. წ. მე-13 საუკუნიდან ევროპელების მოსვლამდე) წყლის, ტბების, ზღვებისა და მდინარეების ქალღმერთია ჩალჩიუტლიკუე („ის ნეფრიტის ტანსაცმელში“, „ის ცისფერ ტანსაცმელში“). ის არის წვიმისა და ქუხილის ღმერთ ტლალოკის ცოლი და ჩრდილოეთის ცის ვარსკვლავთა ღმერთი. ჩალჩიუტლიკუე გამოისახებოდა წყალთან მჯდარი ახალგაზრდა ქალის სახით, რომელსაც თავი ლურჯი და თეთრი ბაბთებით ჰქონდა შემკული და ლოყებზე ჩამოშლილი კულულები ეყარა. ის ნაოსნების და წყალზე მოგზაურთა მფარველად ითვლებოდა.

ჩალჩიუტლიკუე

შოჩიკეცალი („ყვავილოვანი ფრთა“) აცტეკების მითოლოგიაში სიყვარულის, ნაყოფიერების, ყვავილთა, ორსულობის, საოჯახო საქმეთა ქალღმერთია. მისი ზედწოდებებია „მხოლოდ წყალი“, „ირმის ღმერთ“ და სხვა. შოჩიკეცალი ჩვეულებრივ ახალგაზრდა ქალის სახით გამოისახებოდა, რომელსაც უჯრედებიანი კაბა ეცვა, ორი ნაწნავი და კეცალის ფრთების წნული ჰქონდა თავზე. შოჩიკეცალი „ნაწნავიანი ქალღმერთის“ ერთ-ერთი გვიანდელი სახეცვლილებაა, ამიტომ მითები მის შესახებ სხვადასხვაგვარია. შოჩიკეცალი პირველი ქალია, რომელიც მიწიერი სამოთხიდან მოვიდა. სხვა წყაროებით, შოჩიკეცალი ტლალოკის ცოლია, რომელიც ტესკატლიპოკამ მოიტაცა. ზოგი ვერსიით, ის პირველი ზეციური ტყუპის - კეცალკოატლისა და შოლოტლის დედაა. მე-16 საუკუნის ესპანური წყაროები შოჩიკეცალს რომაულ ვენერას ადარებენ. აცტეკები მას ცოლების, შეყვარებულების, გარყვნილების, მოქანდაკეების, მხატვრებისა და მქსოველების მფარველად მიიჩნევდნენ.

შოჩიკეცალი

ტლასოლტეოტლი („ტალახის შთანმთქმელი“) აცტეკების მითოლოგიაში მიწის, ნაყოფიერების, მრუშობის და მონანიების ქალღმერთია. მისი სახელიც აქედან მოდის: ტალახის შთანთქმით ის კაცობრიობას ცოდვებს ჩამორეცხავს. ტლასოლტეოტლი ცოდვილთა მფარველია. მასთან დაკავშირებული იყო აღსარების რიტუალი. მისი მამრობითი ორეული იყო ტესკატლიპოკა, რომელიც ყველას ხედავდა, ხილულსაც და დაფარულსაც.

ქრისტიანული აღსარებისგან განსხვავებით, აცტეკებს აღსარება მხოლოდ ერთხელ უნდა ეთქვათ ცხოვრებაში. აღსარებისთვის შესაფერისი დრო იყო მძიმე ავადმყოფობა, რომელიც ძირითადად მორალურ დანაშაულს ახლდა. ცოდვილი მიდიოდა ქურუმთან, რომელიც მას აღსარების დღეს დაუთქვამდა. რიტუალის დაწყებისას ქურუმი ტლასოლტეოტლსა და ტესკატლიპოკას მიმართავდა:

„ღმერთების დედავ, ღმერთების მამავ,
მოხუცო ღმერთო,
საწყალი კაცი მოვიდა შენთან,
მოვიდა ცრემლებით, მწუხარებით და შიშით,
შეიძლება შეცდომა დაუშვა,
შეიძლება შეცდა და წაიბილწა,
მისი გული [...] სევდით არის დამძიმებული [...]
უშველე გასაჭირში და გული დაუმშვიდე!“

თლასოლტეოტლი

ტლასოლტეოტლი არის ღამის მბრძანებელიც. იგი მესოამერიკის ერთ-ერთი უძველესი ღვთაებაა. მისი ზედწოდებებია: „ჩვენი ბებია“, „დედამიწის გული“, „ღმერთების დედა“ და სხვა. იგი გამოისახებოდა ხან შიშველი, ხან კი შემოსილი ფიგურით. ტლასოლტეოტლის დამახასიათებელი ნიშნებია მწყერის ბუმბულები თავზე, თითისტარი, ბამბა და ცოცხი.

ტლასოლტეოტლის დღესასწაულზე მსხვერპლად იწირებოდა გოგონა, რომლის კანიდანაც ქურთუკი მზადდებოდა და მას იცვამდა ქურუმი, როგორც ქალღმერთის განმასახიერებელი. მერე სიმბოლურად უნდა მომხდარიყო მისი შეერთება ომის და მზის ღმერთ უიცილოპოჩტლთან და დაბადებულიყო სიმინდის ღმერთი. გვალვის პერიოდში ტლასოლტეოტლს მამაკაცს სწირავდნენ მსხვერპლად. მას ხეზე მიაბამდნენ და შუბებს ესროდნენ. სისხლის წვეთები სიმბოლურად წვიმას განასახიერებდა.

უიშტოსიუატლი („მარილის ქალი“) აცტეკების მითოლოგიაში მარილის ქალღმერთია, წვიმის ღმერთ ტლალოკის უფროსი და. ერთ-ერთი წყარო უიშტოსიუატლს სიკვდილის ღმერთის ცოლად ასახელებს. ისიც, ტლასოლტეოტლის მსგავსად, გარყვნილების მფარველად ითვლებოდა. გამოსახული იყო ტალღოვანი ხაზებით დაფარული ტანისამოსით, თეთრი ფარითა და ლელქაშის კვერთხით.

უიშტოსიუატლი

შილონენი („ქორფა სიმინდის დედა“) აცტეკების მითოლოგიაში ახალშემოსული სიმინდის ქალღმერთია. გამოსახავდნენ ყმაწვილი ქალის სახით, რომელსაც წითელ-ყვითელი კაბა ეცვა. მას ღარიბების მფარველად მიიჩნევდნენ.

შილონენი

შკაკაუ („კაკაოს მომცემი“) კიჩეს მითოლოგიაში (სამხრეთი ამერიკა, ჩვ. წ.) კაკაოს მარცვლების მფარველი ქალღმერთია, ერთადერთი ღვთაება მთელი ცენტრალური ამერიკის ხალხებს შორის, რომელიც კაკაოს მფარველობს. კაკაოს მწარე ნაყენი - ქსოკოლატლი, მხოლოდ კაკაოს პატარა დაფქვილი მარცვლებით, იშვიათი სანელებლებით და წყლით იყო მომზადებული. ამ ძვირფას სასმელს მებრძოლებისთვის ძალა უნდა მიეცა.

შოკოლადის
გასინჯვის სცენა

გაზაფხულისა და ამინდის ღვთაებები

მითოლოგიური გადმოცემები მოკვდავი და აღდგენადი ღვთაებების შესახებ მთელ მსოფლიოში გავრცელებულია და შეიცავს ძველ მიწათმოქმედთა ემპირიულ ცოდნას ბუნებაზე. ამ მითებში არეკლილია კოსმოგონიური შეხედულებები, წარმოდგენები ასტრალურ სამყაროზე და წელიწადის დროთა ცვლაზე. ბუნების მოვლენათა შორის დამყარებულია გარკვეული მიზეზ-შედეგობრივი კავშირებიც. მოკვდავი და აღდგენადი ღვთაებების კულტი ადამიანის სულიერი ცხოვრების ძირითად მომენტებზეა ორიენტირებული და საზოგადოების პრაქტიკული ცოდნის დონესაც ასახავს.

ამერიკის ინდიელთა მითოლოგიაში ბევრი ღვთაება ატარებს მოკვდავი და აღდგენადი ღვთაების თვისებებს. მათ კულტმსახურებაში მიღებული იყო მარცვლეულისგან დამზადებული პროდუქტის შეწირვა მათთვის განკუთვნილ დღესასწაულებზე.

მაკილშოჩიტლი („ხუთი ყვავილი“), იგივე შოჩიპილი („ყვავილების მბრძანებელი“) -აცტეკების მითოლოგიაში გაზაფხულის მცენარეების, სიყვარულის, ყვავილების, მხიარულების, ბურთის თამაშის მფარველი ღმერთია, ტლასოლტეოტლის შვილი. იგი ჭაბუკის სახით გამოისახებოდა, სკიპტრით ხელში ყვავილებსა და პეპლებს შორის მჯდარი და სკიპტრაზე გული ედო. მაკილშოჩიტლი ითვლებოდა მხატვრების, მომღერლების, მქსოველების, მუსიკოსებისა და მობურთალთა მფარველად.

შიპე-ტოტეკი („ჩვენი მხნე ბელადი“, „ჩვენი სალი ქვის ღმერთი“, „წითელი ტესკატლიპოკა“) აცტეკების მითოლოგიაში გაზაფხულის მცენარეებისა და თესვის ღვთაებაა. შიპე-ტოტეკი დაკავშირებული იყო როგორც გაზაფხულზე ბუნების გამოღვიძებასთან, ისე მოსავლის აღებასთან და დათრობასთან.

ყველაზე ხშირად შიპე-ტოტეკი გამოისახებოდა ადამიანის ტყავისგან შეკერილი ქურთუკით, ზურგზე შეკრული თასმებით, იდაყვებთან ჩამოკიდებული მსხვერპლის გაფარჩხულთითებიანი ხელებით. სახეზეც ადამიანის კანის ნიღაბი აქვს (დამახასიათებელია ორმაგი პირი ამ ნიღბის გამო), ახურავს კონუსისებური ქუდი ორი მერცხლისკუდისებური სამკაულით, ხელში ფიგურული კვერთხი და ფარი უჭირავს.

შიპე-ტოტეკი

ცენტრალური ამერიკის ხალხებში არსებობდა შიპე-ტოტეკის მსხვერპლშეწირვის ჩვეულება, რომლის დროსაც ქურუმები მსხვერპლების ტყავში გახვეული საზეიმოდ ცეკვავდნენ მეომართა შორის.

ჩაკი

ჩაკი („ცული“) მაიას მითოლოგიაში წვიმისა და ელვის ღმერთია. თავდაპირველად ჩაკი ხის მჭრელთა მფარველი ღმერთი იყო, რომლებიც ტყეს კაფავდნენ მინდვრისთვის (აქედან არის მისი სახელიც), მაგრამ მოგვიანებით იქცა წვიმის, მინდვრისა და სიმინდის ღვთაებად. მისი ჩვეულებრივი ატრიბუტებია ცული და აალებული ჩირაღდანი.

ჩაკი მოიხსენიება როგორც მხოლობით რიცხვში, ისე მრავლობითში (ოთხი), იგი დაკავშირებულია ქვეყნის ოთხ მხარესთან ფერთა შემდეგი სიმბოლიკით: აღმოსავლეთი - წითელი, ჩრდილოეთი - თეთრი, დასავლეთი - შავი, სამხრეთი - ყვითელი.

ხალხურ წარმოდგენებში ჩაკი ტლალოკების ანალოგიურად მოიხსენიება. ხელში უჭირავს წყალი გოგრის ჭურჭელში, ან ოთხ ჭურჭელში, რომლებიც თავისი სახლის კუთხეებში უდგას. ჩაკები ცხოვრობენ ტყეში, გამოქვაბულებში, ჭებში. ჩაკს დღემდე სცემენ თაყვანს იუკატანის მაიას ტომებში.

კითხვები:

დავალება:

ცხრილში:

ლიტერატურა:

კოსმოგონიური მითები. ინდიელთა კოსმოგონია.
ავონავილონა. ანთროპოგონიური მითები.
ესქატოლოგიური მითები.

კოსმოგონიური მითები

კოსმოგონიური მითოსი აღწერს სამყაროს დრო-სივრცულ პარამეტრებს ანუ პირობებს, რომელშიც მიმდინარეობს ადამიანის არსებობა და თავსდება ყველაფერი, რაც შეიძლება მითოსური შემოქმედების ობიექტად იქცეს.

კოსმოგონიური წარმოდგენები კონცენტრირდება უპირველეს ყოვლისა სამყაროს აქტუალური მდგომარეობის გარშემო: სამყაროს სტრუქტურა - აგებულება, კავშირი და ფუნქციები მისი ნაწილებისა, ხანდახან მათი რაოდენობრივი პარამეტრები (კოსმოსის აღწერის სინქრონული ასპექტი). კოსმოგონიური მითოსი აღწერს, როგორ გაჩნდა სამყარო (დიაქრონული ასპექტი).

სამყაროს აქტუალური მდგომარეობა მითოპოეტურ აზროვნებაში უკავშირდება მის წარმოშობას როგორც შედეგი მიზეზს.

ანდების მთიანეთში გავრცელებულ ლეგენდაში მოთხრობილია ტეკენდამის ჩანჩქერის წარმოშობის შესახებ. ტექსტი შეიცავს როგორც კოსმოგონიური, ისე ასტრალური მითოსის მოტივებს:

„შორეულ წარსულში, როცა მთვარე ჯერ კიდევ დედამიწის თანამგზავრი არ იყო, ბოგოტის ზეგანის ხალხი მთლად ველურებივით ცხოვრობდა: შიშველ-ტიტვლები დადიოდნენ, არც მიწის დამუშავება იცოდნენ და არც რაიმე კანონ-სამართალი თუ ადათ-წესი გააჩნდათ.

ერთხელაც, ვიღაც მოხუცი მოევლინათ. ამბობენ, კორდილიერების აღმოსავლეთით ჩინგასის დაბლობი რომ არის, იქიდან მოვიდაო. ეტყობოდა, მოხუცი სხვა ტომისა იყო, ვინაიდან გრძელი, ხშირი წვერი ჰქონდა. სამი სახელი ერქვა: ბოჩიკა, ნემკეტება და ზუხე. მან ბოგოტელებს ტანისამოსის ტარება, სახლის აშენება და მიწათმოქმედება

ასწავლა, თემებადაც დაჰყო.

ამ მოხუცმა თურმე თან ცოლიც მოიყვანა, იმასაც სამი სახელი ჰქონდა: ჩია, იუბეკაიგუაია და ხუვტაკა. ლამაზი ჩია ძალზე ბოროტი ქალი იყო - ყველგან და ყველაფერს ქმრის საწინააღმდეგოდ აკეთებდა. ჩიამ მოაჯადოვა მდინარე ფუნსი. იგი ადიდდა, ნაპირები გადმოლახა და ბოგოტის მთელი ველი დატბორა. ბევრი ადამიანი დაიღუპა წყალდიდობის დროს. მხოლოდ თითო-ოროლა გადარჩა. მათ მომიჯნავე მთის მწვერვალებს შეაფარეს თავი.

განრისხებულმა მოხუცმა დედამიწიდან გააძევა ჩია და მთვარედ აქცია. მას შემდეგ ჩია მხოლოდ ღამღამობით დანათის დედამიწას.

მერე მოხუცმა გადაწყვიტა, მთებში დაფანტულ ადამიანებსაც დახმარებოდა. მძლავრად შემოჰკრა ხელი კანოასისა და ტაკედამას მხარეს ველზე აღმართულ კლდეებს, გააპო ისინი და აიძულა ფუნსი, ძირს გადაშვებულიყო.

მერე ყველა ტომი ისევ ბოგოტის ველს დაუბრუნა, აუშენა ქალაქები და უბრძანა, მზისთვის ეცათ თაყვანი. გაუჩინა მათ ბელადები და ხელისუფლებაც გაანაწილა - ქურუმისა და ხალხის მართვისა. თვითონ კი იდაკანსი დაირქვა და ირაკის - ტუნხის ახლოს მდებარე წმინდა ველს მიაშურა; იქ მან ორი ათასი წელი კიდევ იცოცხლა.“

ის, რაც მონაწილეობს კოსმოსის შექმნასა და მოწყობაში, შეადგენს მის ნაწილს. ყველაფერი, რაც კოსმოსის შემადგენელი ნაწილია, წარმოიშვა მისი განვითარებისას.

კოსმოგონიური მითები განასახიერებენ კავშირს მაკროკოსმოსსა (ბუნება) და მიკროკოსმოსს (ადამიანი) შორის. ადამიანი ერთ-ერთი ელემენტია კოსმოლოგიური სქემისა.

კოსმოგონიურ მითოსს განეკუთვნება, მაგალითად, ცისა და მიწის გამიჯვნა, ქაოსიდან სამყაროს შექმნა, სტიქიათა ქორწინების შედეგად ახალი სტიქიების წარმოშობა და სხვა.

ხშირად კოსმოგონიურ მითოსში დემიურგი მონაწილეობს - კულტურული გმირი.

კოსმოსი არის წესრიგი. ის ქაოსის საპირისპირო ცნებაა.

ინდიელთა კოსმოგონია

ცენტრალური ამერიკის ინდიელთა, კერძოდ, ტოლტეკების მითოლოგიაში უმაღლესმა ღმერთმა და მისმა მეუღლემ შექმნეს ოთხი ვაჟი: წითელი ტესკატლიპოკა, შავი ტესკატლიპოკა, კეცალკოატლი და უიცილოპოჩტლი. ისინი სამყაროს ოთხ მხარეს განასახიერებდნენ.

კეცალკოატლმა და ტესკატლიპოკამ ცაში აიყვანეს მიწის ქალღმერთი ტლალტეკუტლი, რომელიც იკბინებოდა და სანამ დაეშვებოდნენ, უკვე წყალი წარმოიქმნა. ქალღმერთისგან შექმნეს მიწა, მისი თმებისგან - ხეები, ყვავილები და ბალახი, თვალებისგან - ჭები, წყაროები და მღვიმეები, პირისგან - მდინარეები და დიდი გამოქვაბულები, ცხვირისგან - ველები და ბორცვები, მხრებისგან - მთები. მიწის შექმნისგან 600 წლის შემდეგ შეიქმნა ცეცხლი და მზის ნახევარი. შემდეგ ღმერთების ბრძანებით კეცალკოატლმა და უიცილოპოჩტლმა შექმნეს პირველი წყვილი. კაცს უბრძანეს ხვნა, ქალს - რთვა და ქსოვა. შემდეგ შექმნეს დღეები და დაყვეს თვეებად. და როცა ღმერთებმა დაინახეს, რომ ნახევარი მზე საკმარისი არ იყო გასანათებლად, მაშინ ტესკატლიპოკა თავად გადაიქცა მზედ. ის იყო სამყაროს პირველი პერიოდის მზე. შემდეგ ღმერთებმა გიგანტები შექმნეს.

ავონავილონა

ჩრდილო ამერიკის (ზუნის ტომის) ინდიელთა მითოლოგიაში ყოველი არსების შემქმნელი და პირველმიზეზი არის ღმერთი ავონავილონა.

ავონავილონა იმყოფებოდა პირველსაწყის სიბნელეში და უსაზღვრო სივრცეში, სადაც შემდგომ თავისი აზრი მიმართა. იქიდან წარმოიშვა ბურუსი, რომელიც შეიცავდა სიცოცხლის ჩანასახს. მოგვიანებით ავონავილონამ მიიღო მზის სახე. მისი ნათლისა და სითბოს მოქმედებით ბურუსი წვიმად იქცა და ზღვები შეიქმნა. თავისი სხეულის ნაწილებისგან ავონავილონამ ტყუპი სამყარო შექმნა: ოთხსაფარველიანი დედა-მიწა და ყოვლისმომცველი მამა-ცა, რომელთაგან მოდის დანარჩენი სიცოცხლე. ავონავილონა განსხეულებულია ცარგვალში, ნათელში, ჰაერსა და ღრუბლებში.

ანთროპოგონიური მითები

ანთროპოგონიური მითები ანუ მითები ადამიანის წარმოშობის შესახებ განეკუთვნება კოსმოგონიური მითების სისტემას.

ანთროპოგონიურ მითებში აღწერილია ადამიანების ერთმანეთისგან განსხვავებაც, ასევე სხვადასხვა ტომთა წარმოშობაც, როგორც, მაგალითად, მექსიკურ ლეგენდაში „როგორ გაჩნდნენ ზანგები, ინდიელები და მეტისები“. ეს ხალხური გადმოცემა მითოლოგიური და ბიბლიური მოტივებისგან შედგება: „ადამსა და ევას სამი ვაჟი ჰყავდათ: მელქიორი, გასპარი და ბალთაზარი. ადამმა რომის სმა დაიწყო და შინ ხშირად მთვრალი მიდიოდა ხოლმე.

ერთხელ მელქიორმა მამა მთვრალი იპოვა გზაზე და გაიფიქრა: „აი, სადამდე მივიდა მამაჩვენი. უნდა დავსაჯო. მოდი, სახეს ნახშირით მოვუხატავ, რომ გამოიღვიძებს, შერცხვებაო, - და მართლაც, სახეზე ნახშირი წაუსვა.

ძმასთან გასპარი მივიდა და ეუბნება:

- ეგრე კი არა, აი, ასე უნდა მოგესვაო, - და უფრო მოუთხუპნა სახე. ამ დროს თავს უმცროსი ძმა ბალთაზარი წამოადგათ.

- ვინ გაბედა, ვინ მოთხუპნა მამაჩემიო? - იკითხა და სახე ცხვირსახოცით მოუწმინდა. ადამს გამოეღვიძა. ბალთაზარმა ჰკითხა:

- მამი, რა დაგემართაო?

- შვილო, ეგრე ვინ მომთხუპნაო? - გაოცდა ადამი.

- არ ვიციო.

ადამი შინ წავიდა და ივახშმა. მერე მელქიორსა და გასპარს დაუძახა და ჰკითხა: სახე თქვენ ხომ არ გამითხუპნეთო.

- არა, ჩვენ არ მოგვითხუპნიაო, - მიუგო ორივემ.

ბიჭები ზღვაზე საბანაოდ წავიდნენ. პირველად მელქიორმა იბანავა. წყლიდან რომ ამოვიდა, მთლად შავი იყო. თვითონ იყო დამნაშავე, რადგან მამას ასე შეუბრალებლად მოექცა. მერე ადამის მეორე ვაჟი, გასპარი შევიდა წყალში. წყლიდან მოყვითალო-მოყავისფრო გამოვიდა. ყველაზე ბოლოს ბალთაზარი ამოვიდა წყლიდან. თვალები მწვანე გახდომოდა, კანი თეთრად უქათქათებდა. მაშინ ადამმა თქვა:

- არ გამოტყდით თქვენს დანაშაულში, მაგრამ ახლა ყველა დაინახავს, ვის უნდოდა მამის შერცხვენაო.

მელქიორი, გასპარი და ბალთაზარი ტისიმინის წმინდა მეფეები გახდნენ, რადგან, როგორც ცნობილია, ისინი პირველები გაჩნდნენ ზღვაში (ისინი პირველსახეები არიან იმ ადამიანებისა, რომლებიც შემდგომ გაჩნდნენ იმ ადგილებში).

ასე ჩაეყარა საფუძველი ქრისტიანთა სამ განშტოებას: მელქიორივით შავ ზანგებს, გასპარივით მოყვითალო-ყავისფერ ინდიელებს და ყველაზე უმცროსი ბალთაზარის მსგავს მეტისებს.

ზანგებმა და ინდიელებმა ბევრი და მძიმე სამუშაო უნდა შეასრულონ, რომ თავი ირჩინონ. მეტისებს კი შეუძლიათ კალმით იმუშაონ, მეცნიერების გარდა არაფერს მოჰკიდონ ხელი.“

ღმერთები, დემიურგები თუ კულტურული გმირები პირველ ადამიანებს სხვადასხვა მასალისგან ქმნიან (მაგალითად, ჩრდილო ამერიკელ ინდიელთა - ალგონკინების მითოლოგიაში დემიურგი ადამიანებს ქმნის ცხოველების ჩონჩხისგან, თევზებისგან და ფრინველებისგან; პერუს ინდიელთა მითოლოგიაში ადამიანი პალმის ხისგან იქმნება.

ჩრდილო ამერიკის ინდიელების - იროკეზების მითოლოგიაში იოსკეხა პირველ ადამიანებს ძერწავს თიხისგან თავისივე ანარეკლის მსგავსად. ჩრდილო ამერიკის ინდიელთა მითოლოგიაში ტალახისგან ადამიანის შექმნა გავრცელებული ანთროპოგონიური მითოსია.

კოსმოგონიური და ანთროპოგონიური მითები პირდაპირ კავშირშია კულტურული გმირის მითოსთან.

ესქატოლოგიური მითები

ესქატოლოგიური მითები სამყაროს მოსალოდნელი აღსასრულის შესახებ მოგვითხრობენ. კოსმოგონიური მითებისგან განსხვავებით ესქატოლოგიურ მითებში მოთხრობილია სამყაროს აღსასრულზე და მოცემულია წინასწარმეტყველება. ესქატოლოგიურ მითებში შედის აგრეთვე მითები კატასტროფებზე, კალენდარული მითები, წარმოდგენები მოკვდავ და აღდგენად ღვთაებებზე, ბოროტ სულებსა და სიკვდილზე.

ესქატოლოგიური მითოსის კლასიკური მაგალითია აცტეკებისა და ნაუას ციკლური ეპოქები ოთხი მზის მონაცვლეობით.

ესქატოლოგიური მითები სკანდინავიურ-გერმანიკულ, ინდუისტურ და იუდაისტურ მითოლოგიებშიც არსებობს. ქრისტიანულ რელიგიაში ამისი მაგალითია აპოკალიპსი.

კოლონიალურ ეპოქებში დაპყრობილ ხალხებში მესიანისტური იდეები განსაკუთრებით მე-19 საუკუნეში განვითარდა, ანტიკოლონიალისტური მოძრაობების სათავეში ხშირად წინასწარმეტყველები იდგნენ (რელიგიური ნიშნით).

კითხვები:

დავალება:

ლიტერატურა:

კულტურული გმირი. დემონური თქმულებები.
ცნება „შამანი“. პრერიების ინდიელები. ჩრდილოაღმოსავლეთის
ინდიელები. ჩრდილო-დასავლეთის
ინდიელები. კალიფორნიელი ინდიელები.

კულტურული გმირი

კულტურულ გმირს იცნობს მსოფლიოს ყველა ხალხის მითოლოგია. განსაკუთრებით ჩამოყალიბებული სახე აქვს შუმერულაქადურ, ეგვიპტურ, ძველ ირანულ, ძველ ინდურ, იბერიულ-კავკასიურ, ბერძნულ, სკანდინავიურ, პალეოაფრიკულ, პალეოაზიურ, პოლინეზიურ და ჩრდილოამერიკის ინდიელთა მითოლოგიურ სისტემებში. ხშირად ეს მითოსური პერსონაჟი ტოტემური წინაპარია - ცხოველთა და ადამიანთა განსაზღვრული ჯგუფის შემქმნელი.

სამეცნიერო ტერმინი „კულტურული გმირი“ მითოლოგიაში ისეთ პერსონაჟს აღნიშნავს, რომელიც პირველად მოიპოვებს ან ქმნის ადამიანებისთვის სხვადასხვა კულტურულ საგნებს - ცეცხლს, მცენარეს, შრომის იარაღებს და სხვ., ასწავლის ნადირობის ხერხებს, აყალიბებს განსაზღვრულ სოციალურ ორგანიზაციას. იგი აგრეთვე მონაწილეობს სამყაროს შექმნასა და პირველი ადამიანების აღზრდაში.

კულტურული გმირის კლასიკურ მოქმედებად ითვლება ცეცხლის მოტაცება, რაც ამერიკის ინდიელთა მითოლოგიაში ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი თემაა.

სამყაროს შექმნაში მონაწილეობისა და კულტურული საგნების მოპოვების გარდა კულტურული გმირის ფუნქციაში შედის სტიქიურ-ქაოტურ ძალებთან ბრძოლაც.

ჩრდილოამერიკის ხალხთა მითოლოგიაში კულტურული გმირის ფუნქციას ყორანი და კოიოტი ასრულებენ.

ინდიელთა ზეპირ გადმოცემებში ყორანი და კოიოტი შეიძლება სხვადასხვა ფუნქციით შეგვხვდეს. ისინი შეიძლება იყვნენ პირველწინაპრები, შამანებიც და ტრიქსტერებიც.

ტრადიციული რწმენა-წარმოდგენით, ინდიელები ყორანსა და კოიოტს აღიქვამენ როგორც მედიატორებს ურთიერთსაპირისპირო სკნელებს შორის. კლოდ ლევი-სტროსმა ყურადღება გაამახვილა მათ „შუალედურობაზე“. ყორანი ლეშისმჭამელი არსებაა მტაცებელ ფრინველთა კლასიდან, კოიოტიც ლეშისმჭამელია, ოღონდ მტაცებელ ძუძუმწოვართა კლასიდან. საბოლოო ჯამში, ისინი სიცოცხლესა და სიკვდილს შორის დგანან.

ჩრდილოეთის ინდიელთა ზეპირი გადმოცემებით, ყორანთან და კოიოტთან დაკავშირებულია ცივილიზაციისთვის აუცილებელი საყოფაცხოვრებო პირობების შექმნა: სასმელი წყლისა და ცეცხლის მოპოვება, მეურნეობის განვითარება, საკვების მომზადება და სხვ. ტექსტში „როგორ მიეშველა ყორანი ძველ ხალხს“ ასეთი ამბავია მოთხრობილი.

„ძველისძველად, უხსოვარ დროს, სამყაროს დასაწყისში ლეგა არწივი ინახავდა მზეს, მთვარეს, ვარსკვლავებს, სასმელ წყალსა და ცეცხლს. ლეგა არწივს ადამიანები არ უყვარდა და ყველაფერს უმალავდა. ადამიანები წყვდიადში ცხოვრობდნენ, ცეცხლი არა ჰქონდათ და სასმელი წყალი.

ლეგა არწივს ერთი ლამაზი ქალი ჰყავდა. ეს ქალი ყორანს შეუყვარდა. ყორანი მაშინ ლამაზი ჭაბუკი იყო. თეთრბუმბულგადაპენტილი ფრინველი მოევლინა ქალს და იმასაც გულში ჩაუვარდა. მან ყორანი მამის სახლ-კარში მიიწვია.

ყორანმა რომ დაინახა არწივის სადგომის კედლებზე მზე, მთვარე, ვარსკვლავები და სასმელი წყალი ეკიდა, მიხვდა, რაც უნდა ექნა... დრო იხელთა, ყველაფერი ჩამოხსნა კედლიდან, მუგუზალიც ზედ დაამატა და საკვამურიდან გამოფრინდა.

როგორც კი გარეთ დაიგულა თავი, მზე ცაზე ჩამოჰკიდა. ისე განათდა, ოკეანის შორეულ კუნძულზეც შეეძლო გადაფრენა. მზე რომ ჩავიდა, მთვარე ჩამოჰკიდა და ირგვლივ მთელ ცაზე ვარსკვლავები დასხა. თვითონ კი მოფრინავდა და თან მოჰქონდა სასმელი წყალი და მუგუზალი.

მოფრინავდა დედამიწაზე. საჭირო ადგილამდე რომ მოაწია, ისროლა სასმელი წყალი. გაჩნდა ქვეყანაზე წყაროები, ტბები. ყორანმა გზა განაგრძო, ნისკარტით მუგუზალი ეჭირა. ბოლავდა მუგუზალი. ყორანს თეთრი ბუმბული სულ გაუშავა. ნისკარტიც მოეტრუსა, და იძულებული გახდა, მუგუზალი გადაეგდო. მუგუზალი კლდეზე დაეცა და ცეცხლი ქვაში წავიდა, მას შემდეგ ქვას ქვაზე თუ გაუხახუნებ, ცეცხლი გამოფრინდება.

მუგუზლის ალისგან შეტრუსულ ყორნის ბუმბულს სიშავე აღარ მოსცილებია, და, აი, ამიტომაა ყორანი ახლაც შავი.“

ყორანი თავისი შამანური თვისებების წყალობით ზესკნელისა და ქვესკნელის ერთმანეთთან დამაკავშირებელია როგორც ზეციური და ხთონური ფრინველი, ცაში მფრინავი და მიწაში მძრომელი. იგი მედიატორია ზაფხულსა და ზამთარს შორის როგორც არაგადამფრენი ფრინველი, შუალედია სველსა და მშრალს, ხმელეთსა და ზღვას, მტკნარსა და მლაშე წყალს, მამრსა და მდედრს შორის. სხვადასხვა ხალხთა მითებში ყორანს სხვადასხვა ცხოველი შეესაბამება: წავი, ობობა, კურდღელი, მელია და სხვ.

ბევრ ენაში ყორნის სახელწოდება ან მის შავ ფერს უკავშირდება (ბალტიური, სლავური, არაბული, ჩინური) ან მის ჩხავილს ბგერების მიბაძვით (რომანული, გერმანიკული, კელტური, უნგრული, პალეოაზიური, აცტეკური). შავი ფერი დემონურისა და ხთონურის ნიშანია, ხოლო ჩხავილი - ცუდი ამბის მომასწავებელი.

ყორნის ეპოსი განსაკუთრებით გავრცელებულია ალასკაზე.

მითოლოგიური გადმოცემები კოიოტის შესახებ ერთდროულად ასახავს როგორც ტოტემისტურ, ისე კოსმოგონიურ და ანთროპოგონიურ წარმოდგენებს.

გადმოცემაში „როგორ ეხმარებოდა კოიოტი ხალხს“ კოიოტი ტოტემურ წინაპრად არის წარმოდგენილი, რომელსაც ცივილიზაცია შემოაქვს საზოგადოებაში. კოიოტი ებრძვის ბოროტ სულებს, თევზაობას და საკვების მომზადებას ასწავლის ხალხს, ადგენს ნადირობისა და თევზაობის წესებს, მდინარეზე ჩანჩქერს აჩენს, ზამთრის ყინვებს სპობს, თესავს ხილსა და მარცვლეულს, აკეთებს შრომის იარაღებს (დანა, ნაჯახი), წყლის ტრანსპორტს (კანოეს), საომარ იარაღს და ასწავლის მის მოხმარებას.

დემონური თქმულებები

დემონური წარმოდგენები უკავშირდება განზოგადებულ რწმენას განუსაზღვრელ და უფორმო ღვთაებრივ ძალაზე, რომელიც მართავს ადამიანის ბედისწერას. სხვადასხვა ხალხთა მითოლოგიურ სისტემებში დემონური არსებები წარმოადგენენ პერსონაჟებს, რომლებიც არ არიან ღმერთები და იერარქიულად მათზე დაბალ საფეხურზე დგანან.

დემონური თქმულებები ტროპიკული ტყეების ინდიელთა ფოლკლორისთვის არის დამახასიათებელი. მდინარე ორინოკოსა და მდინარე ამაზონის ვრცელ ჯუნგლებში, რომელსაც აგრეთვე გვიანას მთიანი რეგიონებიც მიეკუთვნება, ბევრი ტომი ცხოვრობს, რომელთაც განსხვავებული რელიგია აქვთ. ამის მიუხედავად, მათ რწმენა-წარმოდგენებსა და წეს-ჩვეულებებში ბევრი რამ საერთოა.

სამხრეთ ამერიკის ინდიელთა ცხოვრებაში მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა წარმოდგენა სულის შესახებ.

აღმოსავლეთ ეკვადორის ჟივაროს ტომი ერთმანეთისგან განასხვავებდა „ჩვეულებრივ“, „სრულყოფილ“ და „შურისმაძიებელ“ სულს.

ჩვეულებრივი სული მოკვდავი სხეულის ატრიბუტია; სრულყოფილი სული მხოლოდ უხილავი სამყაროს ხილვის შემდეგ მიიღწევა. სრულყოფილმა სულმა უნდა განდევნოს ადამიანის სხეულის სისხლის წყურვილი. ის სხვა სულს მიიღებს, თუ მტერს მოკლავს; როგორც ორი სრულყოფილი სულის მფლობელი, მომავალში ის დაუძლეველი იქნება. მიუხედავად იმისა, რომ მას ორზე მეტი სულის ქონა არ შეუძლია, უნარი შესწევს, შეითვისოს სხვა სულებში არსებული ძალა.

შურისმაძიებელი სული ის სულია, რომელსაც თავის მკვლელზე შურისძიება სურს. ამ მიზეზით ჟივაროს ტომის ინდიელები თავისი მტრის თავის ქალას ახმობდნენ. მათ სწამდათ, რომ შურისმაძიებელი სული დანაკეცებულ თავის ქალაში ხაფანგივით მოქცეული იქნებოდა.

წარმოდგენები დემონური სულების შესახებ დღესაც არსებობს სამხრეთ ამერიკის მოსახლეობაში. გარდა ფოლკლორისა, ეს რწმენა-წარმოდგენები ყოველდღიური ცხოვრების ნაწილია, რაც ასახვას პოულობს სამხრეთ ამერიკის თანამედროვე კულტურაში, მწერლობასა და ტელე-კინოხელოვნებაში.

შამანიზმი

მირჩა ელიადეს განმარტებით, შამანიზმი არ არის რელიგია, არამედ ექსტაზური და თერაპიული მეთოდების ერთიანობა, რომელსაც ერთი მიზანი აქვს - დაამყაროს კონტაქტი სხვა პარალელურად არსებულ, მაგრამ უხილავ სულთა სამყაროსთან, რათა მათი დახმარებით ადამიანი განკურნოს.

მიუხედავად იმისა, რომ შამანიზმი პრაქტიკულად ყველა კონტინენტის რელიგიებში და კულტურულ სივრცეებში დასტურდება, ცენტრალური და ჩრდილოეთი აზია მის სამშობლოდ მიიჩნევა.

შამანიზმი კლასიკური ფორმით ამერიკის ინდიელთა შორის ესკიმოსებისთვის არის დამახასიათებელი. მათ საქმიანობას ძირითადად თევზაობა და ნადირობა წარმოადგენს, ამიტომ მსხვერპლშეწირვა დახოცილი ცხოველებით ხდება.

ამერიკის ჩრდილო-აღმოსავლეთში მცხოვრებ ინდიელებს სწამთ ყოვლისმომცველი ძალისა, რომელსაც ალგონკინის ხალხები „მანიტუს“, ჰურონები „ლიკის“ და იროკეზები „ორენდას“ უწოდებენ. ეს ძალა, კეთილი თუ ბოროტი, განსხეულდება სულიერ საგნებსა და ნივთებში. ის კავშირს ამყარებს სულებსა და ადამიანებს შორის. ჩრდილოეთ სანაპიროს ხალხების რიტუალური ცხოვრება მდიდარია მსხვერპლშეწირვისა და გამოსყიდვის ცერემონიებით, აგრეთვე გადასვლის რიტუალები, რომლისთვისაც გარეული ცხოველები და საკვები მცენარეები გამოიყენება. ცხადია, არსებობენ ცალკეული პერსონალური სულები, რომელთა გამოწვევა შამანურად განსაზღვრული რიტუალით არის შესაძლებელი. მაგიური შელოცვები, ნიღბები და სხვა „ძლიერმოქმედი“ საგნები განსაკუთრებული კულტის სფეროში შედის.

პრერიების ინდიელების კულტურაში შამანები და ექიმბაშები მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ. ისინი კასტას ქმნიან. ერთი უხუცესთაგანი რიტუალ „ჰაკოს“ ხელმძღვანელობს, რომელშიც სიმბოლურად იკვრება თაობათა შორის კავშირი. ექიმბაში (შავფეხა ტომის ინდიელებში იგი ქალია) მზის ცეკვას ასრულებს. მზის ცეკვის დროს მამრობითი სქესის წევრები ფიზიკურ გვემას განიცდიან, რომ უმაღლეს სულს მიუახლოვდნენ.

ჩრდილო-დასავლეთის ინდიელებში შამანობა იშვიათად გადადიოდა მემკვიდრეობით. ამ რეგიონში ყველგან არის გავრცელებული ეს ინსტიტუტი. შამანს შეეძლო ჯადოქარიც ყოფილიყო. საზოგადოების დანარჩენი წევრებისთვის კი ჯადოქრობა აკრძალული იყო და სიკვდილით ისჯებოდა.

უმნიშვნელოვანესი ცერემონიები ამ რეგიონში ექსტაზური ცეკვებია, რომლებიც ზამთრის განმავლობაში სრულდებოდა.

კალიფორნიელი ინდიელების რელიგიაც იცნობს შამანიზმის ინსტიტუტს. მათ რწმენა-წარმოდგენებში მნიშვნელოვანია ხილვები და გამოცხადებები. კალიფორნიის ინდიელებს აქვთ კურთხევის რიტუალები, პუბერტეტის ცერემონიები (განსაკუთრებით გოგონებისთვის) და საუნის კულტები, რომელშიც კაცი თავის უწმინდურებას ჩამოირეცხავს. კალიფორნიის ინდიელთა რიტუალებისთვის დამახასიათებელია ფსიქოტროპული სასმელის, ტოლოაჩეს ექსტრატის გამოყენება. ამ ტოქსიკურ მცენარეს ევროპაშიც იყენებდნენ ჯადოქრები. ზოგიერთ ადგილებში ტოლოაჩეს კულტი ელიტარული იყო. ის გზა იყო ხილვებისა და სულების სამყაროსკენ. ტოლოაჩე მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა სხვა საზოგადოებრივ ცერემონიებშიც, მაგალითად, დაკრძალვის რიტუალებში.

ამერიკის ინდიელთა რწმენა-წარმოდგენებში სამყარო სულიერი დერეფანია თითოეული ადამიანისთვის. მ. ელიადეს სიტყვით, არ არსებობს საზღვარი, სადაც შეწყდება „პროფანულად“ ფიქრი და დაიწყება „რელიგიური“ აზროვნება, საკრალური და პროფანული ერთმანეთს მუდამ გადაკვეთენ, ისინი ერთ ენაზე ლაპარაკობენ და ურთიერთთანხმობით აცხადებენ ერთსა და იმავე ჭეშმარიტებას.

კითხვები:

დავალება:

ლიტერატურა:

სამყაროს ხის ვერტიკალური დაყოფა. სამყაროს
ხის ჰორიზონტალური დაყოფა. რიცხვთა სიმბოლიკა.
სამყაროს განლაგება ნაუას და კეჩუას მითოლოგიაში.

არსებობს მითოლოგემები, რომლებიც თითქმის ყველა ხალხის მითოლოგიურ სისტემაში მოიპოვება. ერთ-ერთი მათგანია სამყაროს ხე (ლათ. arbor mundi). ბრინჯაოს ხანიდან მოყოლებული დღევანდლამდე სამყაროს ხე გვხვდება ევროპისა და აზიის, ციმბირის, აფრიკის, ავსტრალიისა და ოკეანიის ხალხთა ტრადიციებში, მათ შორის ამერიკის ხალხთა მითოლოგიაში.

სამყაროს ხის მეშვეობით და მასთან ასოცირებული სახეებით - „სამყაროს ღერძი“, „სამყაროს ბოძი“, „სამყაროს მთა“, ტაძარი, ტრიუმფალური თაღი, კოლონა, ობელისკი, ტახტი, კიბე, ჯვარი, ჯაჭვი - მთლიანდება ურთიერთდაპირისპირებული სივრცეები: ცა და ქვესკნელი.

სამყაროს ხე
მაიას მითოლოგიაში

სამყაროს ხის სიმბოლური გამოხატვა გვხვდება როგორც რწმენა-წარმოდგენებში, ისე სხვადასხვა ჟანრის სიტყვიერ ტექსტებში, რიტუალურ ქმედებებში, სახვითი ხელოვნების ძეგლებში (ფერწერა, ორნამენტი, სკულპტურა, ნაქარგობა), არქიტექტურულ ნაგებობებში.

სამყაროს ხე დგას სამყაროს საკრალურ ცენტრში და იკავებს ვერტიკალურ მდგომარეობას.

ხშირად სამყაროს ხეში ხაზგასმულია რომელიმე კონკრეტული ფუნქცია: „სიცოცხლის ხე“, „ნაყოფიერების ხე“, „შუაგულის ხე“, „აღმასვლის ხე“, „ციური ხე“, „შამანის ხე“, „მისტიკური ხე“, „ხე ცნობადისა“ და სხვა.

სამყაროს ხის ვერტიკალური დაყოფა

სამყაროს ხის დანაწევრებისაას გამოიყოფა სამი ნაწილი:

სამყაროს ხის მეშვეობით გამოიხატება სამყაროს ძირითადი ზონები:

სამყაროს ხის სამნაწილიანობა ვერტიკალში ხაზგასმულია თითოეული ნაწილისადმი ცხოველთა გარკვეული კლასის მიკუთვნებით:

სამყაროს ხის ჰორიზონტალური დაყოფა

სამყაროს ხის ჰორიზონტალური სიბრტყე განისაზღვრება ორი კოორდინატით - მარცხნიდან მარჯვნივ და წინიდან უკან. გვერდებზე ან კუთხეებში შეიძლება იყოს ცენტრში მდგარ სამყაროს ხის ურთიერთშესაბამისი სხვა ხეები ან მითოლოგიური პერსონაჟები, ქარები, ღმერთები. სამყაროს ჰორიზონტალური დაყოფა განსაკუთრებით ხელშესახებად ჩანს აცტეკთა მითოლოგიაში. სწორედ ეს სქემა უდევს საფუძვლად აცტეკთა არქიტექტურულ საკულტო ნაგებობებს.

სამყაროს ხე
აცტეკურ მითოლოგიაში

სამყაროს ხის ჰორიზონტალური სტრუქტურა არა მარტო რიცხვითი მიმართებებისა და ქვეყნიერების მხარეების მოდელირებას ახდენს, არამედ წელიწადის დროების (გაზაფხული, ზაფხული, შემოდგომა, ზამთარი), დღე-ღამის ნაწილების (დილა, შუადღე, საღამო, ღამე), ფერებისა და სამყაროს ელემენტების. ჰორიზონტალური სტრუქტურა საშუალებას იძლევა, განვასხვავოთ „ცივილიზებული“ (კულტურასთან დაკავშირებული) და „აუთვისებელი“ (ბუნებასთან დაკავშირებული). სამყაროს ხე გამოყოფს კოსმიურ სამყაროს ქაოსურისგან.

რიცხვთა სიმბოლიკა

სამყაროს ხის სქემა შეიცავს იმ მითოპოეტურ რიცხვით მნიშვნელობათა ნაკრებს, რომელიც კოსმოსს აწესრიგებს.

სამი წარმოადგენს სახეს აბსოლუტური სრულყოფილებისა და ნებისმიერი დინამიკური პროცესისა, რომელიც გულისხმობს წარმოშობას, განვითარებასა და დასასრულს. სამი შეიძლება იყოს: ვერტიკალის მიხედვით დანაწილება, ღმერთების ტრიადები, ზღაპრის სამი გმირი, სამი უმაღლესი ღირებულება, სამი სოციალური ჯგუფი, სამი ცდა, ნებისმიერი პროცესის სამი ეტაპი და მისთ.

ოთხი წარმოადგენს სტატიკური მთლიანობის იდეას. ოთხად შეიძლება იყოს განაწილებული სივრცე, ღმერთთა ოთხეულები, ქვეყნიერების ოთხი მხარე, ძირითადი მიმართულებები, წლის დროები და მისთ.

შვიდი არის წინა ორი რიცხვის ჯამი და ქვეყნიერების სტატიკური და დინამიკური ასპექტების სინთეზის სახე: სამყაროს შვიდნაწილიანი სტრუქტურა, სამყაროს შვიდი ტოტი, შამანური ხეების შვიდი ტოტი, შვიდწევრიანი პანთეონები და სხვა.

სამყაროს ხის განსაკუთრებული როლი მითოლოგიაში განისაზღვრება იმით, რომ ის შუალედური რგოლია სამყაროს (მაკროკოსმოსს) და ადამიანს (მიკროკოსმოსს) შორის და წარმოადგენს მათი გადაკვეთის ადგილს. სამყაროს ხის სახე აჩვენებს, თუ თუ როგორ განსაზღვრავს ადამიანი თავის ადგილს სამყაროში.

კაცობრიობის კულტურულ განვითარებაში სამყაროს ხის კონცეფციამ თავისი კვალი დატოვა რელიგიურ და მითოლოგიურ წარმოდგენებში, რომლებიც გამოვლინდა ენაში, ზეპირსიტყვიერ ტექსტებში, სახვით ხელოვნებაში, არქიტექტურაში, დასახლებათა დაგეგმარებაში, რიტუალებში, თამაშებში, ქორეოგრაფიაში, სოციალურ და ეკონომიკურ სტრუქტურებში და ადამიანის ფსიქიკის ზოგიერთ თავისებურებებშიც - ბავშვის ფსიქიკის განვითარების გარკვეულ ეტაპზე ხის სახე დომინირებს ბავშვების მიერ შექმნილ ნახატებში.

სამყაროს განლაგება ნაუას და კეჩუას მითოლოგიაში

ნაუას ტომი ჩრდილოეთიდან მოვიდა ცენტრალურ ამერიკაში ჩვენი წელთაღრიცხვის დასაწყისში. მათ თავდაპირველ პანთეონში წინაპართა კულტზე უფრო მეტად ნადირობის ღვთაებებს სცემდნენ თაყვანს. ისინი მჭიდროდ უკავშირდებოდნენ ციურ მნათობებს. ნაუა მთელ სამყაროს აღიქვამდა როგორც ცამეტი ცისა და ცხრა ქვესკნელისგან შედგენილს (ისევე როგორც მაია).

1) მთვარის ცა

2) ვარსკვლავების ცა

3) მზის ცა

4) ვენერას ცა

5) კომეტების ცა

6) შავი ან მწვანე (ღამის) ცა

7) ცისფერი (დღის) ცა

8) ქარების ცა

9) თეთრი ცა

10) ყვითელი ცა

11) წითელი ცა

მეთორმეტე და მეცამეტე ცა ჰერმაფროდიტი ღვთაების სამყოფელი იყო.

ნაუას მითოლოგიაში სამყაროს ისტორია განსაზღვრულ ციკლებად თუ პერიოდებად მიმდინარეობდა, რომლებიც ერთმა ნეთს ცვლიდნენ. თითოეულ ციკლს თავისი მმართველი - რომელიმე ღვთაება ჰყავდა და მთავრდებოდა სამყაროს კატასტროფით: ხანძრით, წარღვნით, მიწისძვრით და სხვა.

ტაძრის საფეხურები. იუკატანი
(იგალ მენდიკუტის ფოტო, 2010)

კეჩუას წარმოდგენით, დედამიწა მუდამ არსებობდა. კოსმოგონიური მითების თანახმად მთელი სამყარო ერთიანად იყო აღქმული, რომელიც სამად იყოფოდა: ზესკნელი, სადაც ციური ღვთაებები ცხოვრობდნენ, შუასკნელი - დედამიწის ზედაპირი და ქვესკნელი - ხთონურ არსებათა სამყოფელი.

ამ სამ სამყაროს ერთმანეთთან აკავშირებს ორი უზარმაზარი გველი. როცა ქვესკნელში არიან, წყალში წვანან. როცა დედამიწაზე ამოდიან, ერთი ვერტიკალურად მოძრაობს და მიწიდან ცისკენ ასული ხის სახეს იღებს, მეორე კი მდინარედ იქცევა. ზესკნელში ერთი გველი ცისარტყელად გარდაიქმნება, მეორე - ელვად.

ქვესკნელში ბნელი ძალები ცხოვრობენ. იმავდროულად ქვესკნელი ადამიანის წარმოშობასთანაც არის კავშირში. მითების დიდი უმრავლესობა მოგვითხრობს, რომ ადამიანები დედამიწის - პაჩამამას წიაღიდან წამოვიდნენ ტბების, მდინარეებისა და წყაროების გავლით.

კითხვები:

ლიტერატურა:

სამყაროს დაყოფა. არქიტექტონური სივრცე. პელოტას
თამაში.

სამყაროს დაყოფა

დრო და სივრცე, ე. კასირერის განმარტებით, ის ერთიანობაა, რომელთანაც დაკავშირებულია მთელი სინამდვილე. მითოსური აზროვნებისთვის სივრცე და დრო არ ნიშნავს მხოლოდ ფორმებს, ისინი საიდუმლო ძალებს წარმოადგენენ, რომლებიც არა მარტო მოკვდავთა ცხოვრებას განაგებენ, არამედ ღმერთების სიცოცხლესაც განსაზღვრავენ.

მაიას მითოლოგიური წარმოდგენების მიხედვით, სამყარო სამად არის დაყოფილი: მიწიერ, ციურ და მიწისქვეშა ნაწილებად.

პირველი - მიწა წარმოდგენილია კვადრატულად: შედგება ოთხი სექტორისგან, თითოეულს შეესაბამება საკუთარი სიმბოლური ფერი (შავი, თეთრი, წითელი და ყვითელი) და ხე ღვთაებრივი ფრინველით, რომელსაც კავშირი აქვს ცის ღვთაებებთან, ლობიოსა და სიმინდის კონკრეტულ ჯიშებთან.

მიწა ქმნის საფუძველს ცისთვის, რომელიც ოთხკუთხა პირამიდად არის წარმოდგენილი.

პირამიდა შედგება ცამეტი საფეხურისგან, რომლებიც თანდათან პატარავდება. თითოეული საფეხური თითო ღვთაებას შეესაბამება. სათავეში უმაღლესი ღვთაება დგას. ციური პირამიდის საპირისპიროა სამყაროა მიწისქვეშეთი, რომელიც მიწის საფუძველს ქმნის და ქვემოთ ვითარდება: მას ცხრა სივრცე აქვს. სათავეში გარდაცვლილთა ღვთაება დგას. ცენტრალური ხე, „დიდი დედა ცეიბა“ (ტროპიკული გიგანტური ხე) ყველა კოსმიურ ელემენტში გადადის, თავად კი შემაერთებელ ელემენტს წარმოადგენს.

სამყაროს ამ აგებულების უმთავრესი წერტილი მზეა, რომელიც დროისა და სივრცის მომაწესრიგებელია.

სავარაუდოა, რომ ოთხნაწილიანი სტრუქტურა ციური სხეულების მოძრაობას უკავშირდება. არსებობს მზის „ოთხი სახლი“, რომლებიც იმ ოთხ ადგილს შეესაბამებიან, რომლებშიც მზე ჩერდება ზამთრისა და ზაფხულის ბუნიობის დროს. მეხუთე სახლი არის ცენტრი - ზენიტი, პირამიდის წვერი. ამის საპირისპირო ცენტრი კი მიწის ქვეშ არის.

ცის ოთხი მხარე
მაიას მითოლოგიაში

რიცხვი ოთხი მაიას კოსმოლოგიაში ხშირად გვხვდება და ზოგიერთ ნახატზე სიმბოლურად არის წარმოდგენილი: მზე არის ოთხფურცლოვანი ყვავილი, რომელიც ცის ოთხ მხარეს განასახიერებს. სივრცის ოთხად განაწილება დაკავშირებულია დედამიწის ღერძის შესახებ წარმოდგენასთან. ღერძს განასახიერებს ხე, რომელიც სამ სამყაროშია განაწილებული. მისგან განსხვავებით, დანარჩენი ხეები არ არიან ცენტრალურ პოზიციაში და სხვა თვისებები აქვთ: ისინი აღმართული არიან ზედა სამყაროსკენ და ქვედა სამყაროში დგანან. პირამიდის აგებულება მასთან დაკავშირებული სიმბოლიკის დემონსტრირებაა. საფეხურები შეესაბამებიან გრადაციულ აღმართს (ზეცისკენ) ან დაღმართს (მიწისქვეშეთისკენ). მრავალფეროვნების (მიწიერის) გადასვლა ხდება ერთიანობაში.

არქიტექტონური სივრცე

მაიას წარმოდგენებში ქალაქი მოაზრებულია როგორც წმინდა სივრცე და მასში ასახულია სამყაროს სტრუქტურა.

რელიგიური ცერემონიების ჩასატარებელი ადგილები მიწაზეა განლაგებული, პირამიდები კი სხვა კოსმიურ სივრცეებს გამოსახავენ. ტაძრები მზის სახლების მსგავსად არის აგებული. ისინი საფეხურებად არის დაყოფილი, ადრე მათ შესასვლელს ქურუმები იცავდნენ, რათა ხაზი გაესვათ იმ სიშორისთვის, რომელიც ადამიანურსა და ღვთაბრივს შორის არსებობდა. ქურუმი სიმბოლურად ამ საზღვრის გადამლახავი იყო.

პირამიდები კოსმიური სიმბოლიკის მაგალითებს წარმოადგენენ. ცამეტსაფეხურიანი პირამიდის წვეროზე ზის დრაკონი იტცამა, რაც ცისა და წმინდა მთის სტრუქტურას ასახავს. იმავე ქალაქში მეორე ტაძარს ცხრა საფეხური აქვს. ისინი ასახავენ მიწისქვეშეთს და გარდაცვლილთა სამეფოში ჩასასვლელს.

პელოტას სათამაშო მოედანი ციური სხეულების კოსმიურ დიალექტიკას გადმოსცემს. ზოგიერთ ქალაქში დიდი თაღოვანი კონსტრუქციები დგას. აქედან იწყება ორი საცხოვრებელი ცენტრის გამაერთიანებელი ქუჩა. მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ ეს, შესაძლებელია, პილიგრიმთა გზა ყოფილიყო. ეს გზა ამავე დროს ასახავს ირმის ნახტომს და დრაკონის სხეულის შემადგენელი ნაწილია. რკალი ორ სამყაროს აერთიანებს.

მაიას ღვთაებებს მცენარეთა და ცხოველთა ფორმა აქვთ. გველი პირდაპირ კავშირშია ღვთაებებთან, რადგან მუდამ მათ გვერდით არის გამოსახული. იგი ფრინველთანაც არის დაკავშირებული და ამიტომ დრაკონის სახეს იღებს. გველი ასახავს მიწას, ფრინველი კეცალი კი ცას. დიდ დრაკონს აქვს სხვადასხვა ცხოველის ელემენტებიც: ირმის (მიწასთან კავშირი), იაგუარის (მიწისქვეშა სამყაროსთან კავშირი), ალიგატორისა და ნიანგის (წყლის სტიქიასთან კავშირი). ცის დრაკონი კოსმოსის სხვადასხვა კომპონენტების ერთიანობას და ჰარმონიას განასახიერებს. ცის დრაკონი ხშირად ბუმბულით შემოსილ ორთავიან არსებად არის წამოდგენილი.

„თეთრი გზა“ ტაძრისკენ. იუკატანი.
(იგალ მენდიკუტის ფოტო, 2010)

მითოსური აზროვნებით, ადამიანი თავის თავს არ აღიქვამს

ბუნებაში პრივილეგირებულად. ის ორგანულად არის დაკავშირებული

მასთან, როგორც სისხლით ნათესავი.

ადამიანი თაყვანს სცემს და მასპინძლობს ღმერთებს. ამით ის უნივერსუმის ცენტრალურ ადგილზე დგას როგორც axis mundi - სამყაროს ღერძი. ადამიანი გამოსახულია ცასა და საიქიოს შორის, ჯვრის ძირში, რომელიც კოსმიურ ღერძის როლს ასრულებს. ადამიანი განიცდის ინიციაციას, რომელიც მაიას ხელოვნებაში სიმბოლურად გამოხატულია როგორც გამოსვლა გველის ან დრაკონის პირიდან. გველი - ხთონური არსება, რომელიც გარდაცვლილთა სამეფოს უკავშირდება, ამ შემთხვევაში თავისივე სიკვდილის სიმბოლოა. მისი ტყავის გამოცვლა კი ხელახლა დაბადებაზე მიანიშნებს.

სიმბოლო და რიტუალი: პელოტას თამაში

მაიას ქალაქებში ბურთის სარიტუალო თამაშს - პელოტას, რელიგიური ფუნქცია ჰქონდა.

სათამაშო მოედნის ორი მხარე განასახიერებს ცის მნათობებისა და ღამის ორთაბრძოლას. ის აგრეთვე თანავარსკვლავედების თამაშია. თამაში იმისთვის ტარდება, რომ კოსმიური წესრიგი მუდამ დაცული იყოს.

თამაშის დროს რიტუალურად თამაშდებოდა თავის მოკვეთა. ამის ერთ-ერთი დამადასტურებელია ის, რომ, პელოტას ფორმა ადამიანის თავის ფორმას შეესაბამება.

თუ როგორ აისახება დრო და სივრცე ადამიანურ გამოცდილებაში, ამას ფილოსოფიური ანთროპოლოგია სწავლობს. დროისა და სივრცის აღქმა ყველა კულტურაში ერთნაირი არ არის, მაგრამ ერთი რამ მსოფლიოს ყველა ხალხთა მითოლოგიური სისტემებისთვის საერთოა: სამყაროს გეომეტრიული დაყოფით ადამიანი თავის ადგილს პოულობს და სისტემურ კოსმიურ წესრიგს ქმნის.

კითხვები:

ლიტერატურა:

დედაქალაქი ტეოტიჰუაკანი. წმინდა სივრცეები და სამყაროს აგებულება. კოსმიური

წესრიგი აცტეკთა წარმოდგენებში.

დედაქალაქი ტეოტიჰუაკანი

ტაძარს, ქალაქსა და კოსმოსს შორის სიმბოლური კავშირი არსებობს: ტაძარი და ქალაქი გააზრებულია როგორც კოსმოსის სურათი, რომელიც ადამიანის ხელით არის შექმნილი.

ამის ნათელი მაგალითია აცტეკების ქალაქ ტეოტიჰუაკანში („ღმერთების სამყოფელი“) წყაროს გვერდით გამოქვაბულში მოწყობილი ოთახები. ოთახებს ოთხფურცლიანი ფოთლის ფორმა აქვთ, აშენების დროსაც ოთხად იყო დაყოფილი და ცენტრირებული.

ოთხი მხრის ფოთლოვანი
გამოსახულება ტენოჩტიტლანის ტაძარში

ამგვარივე განაწილებას ვხვდებით მიწის ზევით ნაშენებ ქალაქებში, რომლებშიც ოთხი მთავარი ქუჩა ერთმანეთს გადაკვეთს და ქალაქს ოთხ უბნად ჰყოფს.

ცენტრალური გადაკვეთის ადგილას კეცალკოატლის ტაძარი მდებარეობს. ის 365 თავით არის შემკობილი - კეცალკოატლისა და ტლალოკის - წვიმის და მიწათმოქმედების ღმერთის თავებით) და სიმბოლურად წელიწადის დღეებს აღნიშნავენ.

შენობის გარშემო თორმეტი პატარა პირამიდა დგას. მთელი ეს კომპლექსი ასტრონომიულად ზუსტად არის მოწყობილი. მზისა და მთვარის პირამიდებიც კოსმიურ მთას განასახიერებენ. ქალაქს და მათ მონუმენტებს ის სტრუქტურა აქვთ, რომელიც საფუძვლად უდევს უნივერსუმის დრო-სივრცულ წესრიგს.

წმინდა სივრცეები და სამყაროს აგებულება

აცტეკები სამყაროს კვადრატულად ხედავენ, რომელიც შიგნიდან ოთხ რეგიონად იყოფა: ჩრდილოეთი - სიბნელის ქვეყანა, რომელიც ქვესკნელის ღმერთის სამეფოა; სამხრეთი - ხმელეთი, სიმშრალე; აღმოსავლეთი - ადგილი, სადაც კეთილდღეობა სუფევს; დასავლეთი - ადგილი, სადაც ქალღვთაებები ცხოვრობენ. კვადრატის ცენტრში არის ცეცხლი.

მიწის ზევით, რომელიც წყალზეა დაშენებული, 13 სივრციანი ციური სამყაროა. თითოეულ სივრცეს საკუთარი ფერი, სახელი და თვისება აქვს.

მიწის ქვეშ არის ცხრა ნაწილად დაყოფილი ქვესკნელი, რომელშიც გარდაცვლილი თანდათანობით ქვემოთ მიემართება. დედამიწის ოთხივე კუთხეში დგას ხე. მათ ცა უჭირავთ და იმავდროულად წარმოადგენენ მედიუმს ცასა და მიწას შორის. მათი მეშვეობით სხვადასხვა სამყაროში გადაადგილება შეიძლება. ზოგიერთ მითოლოგიურ გადმოცემაში მოთხრობილია ერთ დიდ ცენტრალურ ხეზე, რომელსაც ფესვები ქვესკნელში აქვს გადგმული, ტანი შუასკნელში, ტოტები კი ზესკნელში.

რწმენა-წარმოდგენა ქალაქზე როგორც კოსმიურ ცენტრზე დაფიქსირებულია ტენოჩტიტლანის (ქალაქი, რომელიც „ცის ფუნდამენტია“) აღწერაში.

კოსმიური წესრიგი აცტეკთა წარმოდგენებში

სიტყვა téotl-ი, რომელიც ესპანელებმა „ღმერთად“, „წმინდანად“, „დემონად“ თარგმნეს, აცტეკებისთვის საკრალური მნიშვნელობის მქონეა და სხვადასხვაგვარ კონტექსტში გვხვდება: ის შეიძლება ეხებოდეს ბუნების მოვლენას ან საგანს (ელვა, ქუხილი, ხე, მთა), ადამიანს, საიდუმლო ადგილს, ქაოტურ სივრცეს.

აცტეკური კოსმოსი ხასიათდება ამ საკრალურ ძალთა გამოხატულების ერთიანობით. ასე რომ, აცტეკური სიმბოლოს გააზრებას ზებუნებრივი არსებებისა და მათი გაცხადების ფორმების შესწავლამდე მივყავართ.

აცტეკები ისევე, როგორც სხვა კულტურები ცენტრალურ ამერიკაში, ცას ხედავენ როგორც უცვლელ ელემენტს, რომელიც შორს არის ყოველგვარი ადამიანურისგან. ის სხვადასხვაგვარად აისახება: როგორც ჰორიზონტალური ფერადი ზოლები, როგორც სახურავის ან გველის ფორმის ურჩხული. ის არის მზისა და მთვარის ღმერთების საუფლო. მზეს აცტეკები უკავშირებენ არწივს, იაგუარს და მგელს. მზე გამოხატულია როგორც მოელვარე დისკო.

მთვარე გამოსახულია, როგორც წყლით სავსე ფიალა სალესავით, კურდღლით და ზღვის ნიჟარით.

ქარები განსხვავებულ თვისებებს ატარებენ. ისინი სხვადასხვა მხარეს დაქრიან და ან ნეგატიურ ძალას წარმოადგენენ, ან პოზიტიურს. თუ, ერთი მხრივ, ზიანის მიყენება შეუძლიათ, მეორე მხრივ მაცოცხლებელი ძალაც აქვთ. აცტეკების ტრადიციით, სწორედ ქარმა აამოძრავა მზე.

წყალს სიმბოლურად უკავშირდება ღია მწვანე ქვები და კეცალის მწვანე ბუმბულები. ქალღმერთი ჩალჩიუიტლიკუე, რომელიც ასევე მთვარეს უკავშირდება, განასახიერებს წყლის სტიქიას და ამიტომ გამოისახება ნეფრიტის სამკაულებით მორთული კაბით. რადგან წყალი განწმენდის რიტუალის ნაწილია, ის უკავშირდება როგორც სიცოცხლეს, ისე სიკვდილს. ტლალოკი წვიმის წყალს აძლევს ქარებს, რომლებიც ქვეყნის ოთხ მხარეს ცხოვრობენ და ჯვრის სიმბოლოსაც წარმოადგენენ.

როცა ქარები ადამიანური სახით გამოისახებიან, ხელში იარაღი და მშვილდები უჭირავთ - ელვის სიმბოლო. კიდევ ერთისტიქიური ელემენტია ცეცხლი. ცეცხლის ღმერთია შიუტეკუტლი. მასთან კავშირშია წიწაკა - მამაკაცური ენერგიის სიმბოლო. შიუტეკუტლი წყალსაც უკავშირდება, რამდენადაც მას ექვემდებარება. წყალსაც და ცეცხლსაც განმწმენდი ძალა აქვთ.

ტლალოკი - წვიმის ღმერთი

აცტეკების წარმოდგენით, სამყარო მოძრაობაში მოჰყავს ოთხ მზეს, რომლებიც „შემქმნელი“ ღვთაებები არიან. თითოეული მზე „ქმნის“ სამყაროს და მერე კვდება. ეს ოთხპერიოდიანი ციკლი ოთხ სტიქიაში არის განსახოვნებული: მზეები შეესაბამებიან მიწას, ჰაერს, ცეცხლს და წყალს. ამ ელემენტებს ცალცალკე კოსმოსის ტარება არ შეუძლიათ. მეხუთე მზე იქმნება ოთხივე ელემენტის ერთობლივი მუშაობით, რომლებიც ცენტრს დინამიკური წონასწორობით წარმოქმნიან. ეს არ ნიშნავს იმას, რომ მეხუთე პერიოდი მარადიულად გაგრძელდება, ისიც დამთავრდება გიგანტური მიწისძვრით. სხვაგვარი გააზრება შემდეგია: როცა კოსმოსის ფიზიკური კომპონენტები (წყალი, ცეცხლი, ჰაერი, მიწა) დაკარგავენ იმის ძალას, რომ სამყარო ამოძრავონ, დინამიკასა და ფორმირების პროცესს შექმნის დრო.

სწორედ დროის განსაკუთრებული მნიშვნელობის გამო მთელ ცენტრალურ ამერიკაში გაჩნდა დანაწევრებული და დახვეწილი კალენდარი, რომელიც ამავე დროს მთლიანად სიმბოლურია.

კითხვები:

ლიტერატურა:

სამხრეთ ამერიკის ხალხთა ფოლკლორის თავისებურება.
აფრო-ამერიკული ფოლკლორის კვლევის
ისტორიიდან.

სამხრეთ ამერიკის ხალხთა ფოლკლორის თავისებურება

სამხრეთ ამერიკაში მცხოვრებ სხვადასხვა ხალხთა სულიერი კულტურა (პოეზია, მუსიკა, სახვითი ხელოვნება და სხვ.) ორგანული სინთეზია ინდიელი, აფრიკელი და ევროპელი ხალხების კულტურული ღირებულებებისა.

ინდიელების კულტურაზე დიდი გავლენა იქონია ქრისტიანულმა რელიგიამ, ხოლო ინდიელებისა და აფრიკელების რწმენაწარმოდგენები ევროპელებმა გაითავისეს. ეს განსაკუთრებით სამხრეთ ამერიკულ ფოლკლორში გამოვლინდა, რომლის დღევანდელი სახით ჩამოყალიბებაში შემდეგმა სამმა ფაქტორმა ითამაშა გადამწყვეტი როლი:

1) პირველი წყარო ინდიელთა მითოლოგიური გადმოცემებია. იმ ინდიელებმა, რომლებიც ძნელად მისაწვდომ მხარეებში ცხოვრობდენ, დღემდე აქვთ შენარჩუნებული ტრადიციული საზოგადოებრივი წყობა და წეს-ჩვეულებები. მათთვის მითები და ლეგენდები ცოცხალ ისტორიას წარმოადგენს, რომლებშიც თავმოყრილია მთელი მათი კანონები და კოლექტიური გამოცდილება. მათ დღესასწაულებზე დღემდე სრულდება ცეკვები, რომლებიც მათი გმირების თავგადასავალს გადმოსცემენ.

2) სამხრეთამერიკული ფოლკლორის მასაზრდოებელი მეორე წყარო აფრიკელ ხალხთა ფოლკლორია, რომელიც განსაკუთრებით მდიდარია ტრანსამდე მისული სიმღერებითა და ცეკვებით.

3) მესამე წყარო ევროპელების მიერ ჩამოტანილი ევროპული და აზიური წარმოშობის ზღაპრული სიუჟეტებია, რომლებშიც ზღაპრის გმირები ტროპიკული გარემოს შესაბამისად ახალ თვისებებს იძენენ.

ბრაზილიელი მონები
(ჟან ბატისტ დებრე, XIX ს. დასაწყისი)

ცხოველთა ეპოსი სამხრეთამერიკული, განსაკუთრებით კი ბრაზილიური ფოლკლორის მნიშვნელოვან ნაწილს შეადგენს. აფრიკული ზღაპრები ცხოველების შესახებ მეტად ახლოს დგას ბრაზილიურ ადგილობრივ ცხოველთა ზღაპრებთან და უმეტეს შემთხვევაში ძნელია გარჩევა, თუ რომელი სიუჟეტია აფრიკული და რომელი ბრაზილიური. საინტერესოა ისიც, რომ თვით ცხოველთა ზღაპრებშიც ხშირად ქრისტიანიზმები გვხვდება - ღვთისმშობელი, წმინდანები ან მორალური პრინციპები. ასეა, მაგალითად, ეტიოლოგიურ გადმოცემაში ქორისა და კუს შესახებ:

„ერთხელ ცაში ყოვლადსახიერი ქალწულის დღესასწაული გაიმართა. ყველა სულდგმული მიიწვიეს. ზლაზვნია კუს არ შეეძლო იმ სიმაღლეზე დროულად მისვლა და ქორს შეეხვეწა, წამიყვანეო.

ქორი დათანხმდა, კუ ზურგზე შეისვა და გააქროლა. მაგრამ მაღლამაღლა რომ აფრინდა, ავი საქმე ჩაიდინა: საწყალი კუ ქვევით ჩამოაგდო. კუ პიტალო კლდეს დაენარცხა და ათას ნაწილად დაიმსხვრა. ეს რომ ყოვლადსახიერმა გაიგო, ციდან ჩამობრძანდა, მოკრიბა ნამსხვრევები, შეაკოწიწა, კუს სიცოცხლე დაუბრუნა და დალოცა, ხოლო შავი ქორი სამუდამოდ დაწყევლა.

იმ დღიდან კუს ნაკუწ-ნაკუწ მიწებებული ბაკანი აქვს ჯავშნად. ქორი კი უბედურებას თესს გარშემო. ხეზე შემოჯდება და - ხესფოთლები დასცვივა, მონადირე თოფს დაუმიზნებს და - თოფი ხელში უფეთქდება, მოკვდება ქორი და - ძეხორციელი არ ეკარება, ჭიანჭველაც გვერდს აუვლის და ასე უპატრონოდ დალპება ხოლმე“.

ტროპიკული ტყის ინდიელთა მითოლოგიურ წარმოდგენებში არსებითია უხილავი სამყაროს არსებობა, რომელიც მოკვდავისთვის მიუწვდომელია. ამ სამყაროს შეცნობა მხოლოდ ცნობიერების შეცვლილ მდგომარეობაშია შესაძლებელი: სიზმარში, ტრანსში, ნარკოტიკის შესუნთქვით გამოწვეული ხილვების დროს ანდა განსაკუთრებული ვარჯიშის შედეგად შეძენილი უნარით. სხვა სამყაროს ბინადარი არსება ზოგადად ცხოველის სახეს იღებს (ნიანგი, ანაკონდა, იაგუარი ან ძერა), რომლის ზებუნებრივ ძალას მხოლოდ მისნობაში განსწავლული შეიძლება ჩაწვდეს. მაგრამ ყველაფერი უხილავად რჩება. ბრაზილიისა და ვენესუელას საზღვარზე განასხვავებენ დაფარული არსებების სხვადასხვა კატეგორიას.

აფრო-ამერიკული ფოლკლორის კვლევის ისტორიიდან

ამერიკის შეერთებულ შტატებსა და ლათინური ამერიკის ქვეყნებში შეკრებილი ხალხური გადმოცემების ყველაზე დიდი და მდიდარი კორპუსი ჩაწერილია შავკანიანი მოსახლეობისგან (კარიბის კუნძულებზე, სამხრეთ ამერიკის დასავლეთ სანაპიროებსა და ჩრდილოეთ ამერიკაში მცხოვრებლები).

სხვადასხვა დროს „შავკანიანებად“ და „ზანგებად», დღევანდელ დღეს კი „აფრო-ამერიკელებად» წოდებული ხალხები XVII-XVIII საუკუნეებში ინგლისურ კოლონიებში მონებად ჩამოყვანილი აფრიკელების შთამომავლები არიან. მათი ფოლკლორი ფართო საზოგადოებისთვის 1880 წლიდან გახდა ცნობილი, როცა ჯორჯიელმა ჟურნალისტმა ჯ. ჰარისმა „ბიძია რემუსი, მისი სიმღერები და ნათქვამები: ძველი პლანტაციების ფოლკლორი“ („Uncle Remus, His Songs and His Sayngs: the Folk-Lore of the Old Plantation“) გამოაქვეყნა. ჰარისმა მოთხრობები უშუალოდ ყოფილი მონებისგან ჩაიწერა და ლიტერატურულად დაამუშავა - ამბები ერთ ჩარჩოში მოაქცია. მოხუცი მონა, ძია რემუსი პლანტატორის პატარა თეთრკანიან ვაჟს მხიარულ ისტორიებს უამბობდა ცხოველებზე.

ბრაზილიელი მონები
(ჟან ბატისტ დებრე, XIX ს. დასაწყისი)

თანამედროვე მეთოდები აფრო-ამერიკული ხალხური გადმოცემების შეგროვებისა და კომენტირებისათვის შეიმუშავა ელსი კლიუს პარსონსმა (Elsie Clews Parsons), რომელმაც 1917-1943 წლებში საჟურნალო სტატიებსა და კრებულებში ასობით აუთენტური ტექსტი დააფიქსირა. პარსონსი ძირითადად ვესტინდოეთში, სამხრეთ აღმოსავლეთ სანაპიროსა და იქვე განლაგებულ კუნძულებზე ატარებდა საველე კვლევას. მისი გამოცემული კრებული მოიცავს აფრო-ამერიკულ ხალხურ გადმოცემებს ვესტინდოეთიდან.

აფრო-ამერიკული ზეპირსიტყვიერების უკვე ცნობილი რეპერტუარი გაიზარდა თვით აფრო-ამერიკული წარმოშობის ფოლკლორისტების მეშვეობით - ზორა ნილ ჰარსტონისა (Zora Neale Hurston) და ჯ. მ. ბრუერისა (J. M. Brewer). მათ ბევრი ახალი ზეპირი გადმოცემა გამოაქვეყნეს, მაგრამ მათ მაინც აკლდა ადეკვატური საინფორმაციო მონაცემები და შედარებითი შენიშვნები.

აფრო-ამერიკული მითოლოგიური გადმოცემების შეკრებისა და გამოკვლევის საქმეში განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს რიჩარდ მ. დორსონის ნაშრომებს „Negro Folktales in Michigan“ (1956) და „Negro Tales from Calvin, Michigan and Pine Pluff, Arkansas“ (1958). მიუხედავად იმისა, რომ დორსონი ძირითადად მიჩიგანის ჩრდილოეთში კრებდა მასალას, მთხრობლები სამხრეთში იყვნენ დაბადებული და პლანტაციებში არსებული ტრადიციებს ჩრდილოეთშიც ატარებდნენ. ეს კრებულები შეიცავენ სამხრეთის შტატების აფრო-ამერიკელების ზეპირ გადმოცემებს, მითებს, ზღაპრებს, ანეკდოტების მსგავს მოთხრობებს ცხოველებსა და ფრინველებზე, შავკანიან და თეთრკანიან ხალხზე, ბრიყვებზე, ცრუპენტელებზე, ბიბლიურ თემებზე, სულებზე, სოციალურ პროტესტებზე და სხვა.

შესავალში დორსონი ავითარებს თეორიას, რომ ეს ზეპირი გადმოცემები ამერიკის მიწაზე აფრიკიდან შემოვიდა და კავშირი ჰქონდა სხვადასხვა, განსაკუთრებით კი ევროპულ წყაროსთან. გარკვეული ტექსტების ანალიზი ადასტურებს, რომ ამ აფრო-ამერიკული მოთხრობების ტიპები ევროპაშიც არის გავრცელებული, მაგალითად, ხალხური მოთხრობები ცხოველების შიშზე ადამიანის მიმართ, რომლებიც მთელ ევროპაშია გავრცელებული, აფრიკაში კი ჯერჯერობით არ არის დადასტურებული. თქმულება ზღვის სირინოზზე მხოლოდ დორსონის მიერ შეკრებილ აფროამერიკულ ტექსტებში გვხვდება და არა აფრიკაში. დიდი რაოდენობა ირლანდიური ანეკდოტებისა ამერიკაში შავკანიან მოსახლეობაში ისევე გავრცელებულია, როგორც თეთრკანიან მოსახლეობაში.

ცვლილებები აფრო-ამერიკულ თხრობით სტილში, რომელიც სამხრეთიდან ჩრდილოეთის ინდუსტრიულ ქალაქებში გადასახლების შედეგად მოხდა პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ, ასახულია ქალაქურ ფოლკლორში. შეიქმნა ახალი ჟანრები, რომლებშიც რითმები სლენგით არის გაწყობილი.

ჩრდილო და სამხრეთ ამერიკის ინდიელთა ფოლკლორული სიუჟეტების თემატიკა ერთმანეთისგან განსხვავებულია, მაგრამ მე-20 საუკუნეში შეკრებილი მასალის მიხედვით მათი ურთიერთგავლენა საკმაოდ შესამჩნევია ზოგიერთ მითოლოგიურ მოტივში (უხილავი სამყაროს არსებობა, კულტურული გმირის მითოსი და სხვა).

კითხვები:

დავალება:

ლიტერატურა:

აფრო-კარიბული რწმენა-წარმოდგენები. აფრობრაზილიური
რწმენა-წარმოდგენები. აფრო-გვიანური
რწმენა-წარმოდგენები. გადმოცემები მუსიკალური
საკრავების წარმოშობის შესახებ.

აფრო-ამერიკელთა მითოლოგიური წარმოდგენები აუთენტურ აფრიკულ ნიშნებსაც ატარებენ და ქრისტიანული რელიგიის გავლენასაც განიცდიან. ცალკეული ღვთაებების სახელები და ცნებები კათოლიციზმიდან არის ნასესხები, თუმცა მათი საკულტო მსახურებები და რიტუალები მაინც ტრადიციულ რწმენებს ეფუძნება.

აფრო-კარიბული რწმენა-წარმოდგენები

კუბის სანტერიასა და ტრინიდადის ჩიკაგოში მთავარი ღვთაებები აფრიკული წარმოშობისაა. ღვთაებებთან დაკავშირებულია სისხლიანი მსხვერპლი და ტრანსამდე მისული ცეკვები, რომლებიც აფრიკულ სახელებსაც ატარებენ და რომის კათოლიკური ეკლესიის წმინდანებისაც, წარმოშობით კი აფრიკული ღმერთები არიან. ჰაიტის საზოგადოებაში არსებობს ვოდუს რწმენა ყოველგვარი სახის მისნობით, ჯადოს ახსნით, თავისი საიდუმლოებებითა და ოკულტიზმით.

წინაპრების პატივისცემას სხვადასხვა სინკრეტული კულტი გამოხატავს: იამაიკელი ლტოლვილი მონების ცეკვები (Kumina, Convince, Kormanti და სხვ.), „ბიგ დრამ“ ცეკვა (Big Drum) გრენადისა და კარიაკუს კუნძულებზე, „კელეს“ ცეკვა (Kele) სანტა-ლუსიაზე და სხვა. სამხრეთ ამერიკაში აფრიკული რწმენაწარმოდგენები ქრისტიანულ ელემენტებს ჭარბად ატარებენ.

უმთავრესი რელიგიური მოძრაობა იამაიკაზე - რასტაფარი (ღასტაფარი) წარმოადგენს რწმენას ქრისტეს ათასწლოვანი სიცოცხლის შესახებ. რასტაფარისთვის დამახასიათებელია ვარცხნილობის განსაკუთრებული ფორმა (Dreadlock) და რეგამუსიკა (Reggae music), რომელიც მეტად პოპულარული გახდა მე-20 საუკუნის 60-70-იან წლებში ბობ მარლის წყალობით. რასტაფარის ფილოსოფიასა და მუსიკას ბევრი მიმდევარი ჰყავს დასავლეთ ევროპასა და აფრიკაში.

აფრო-ბრაზილიური რწმენა-წარმოდგენები

აფრო-ბრაზილიური რელიგიური კულტები დაახლოებით მე19 საუკუნის მეორე ნახევრიდან გავრცელდა სხვადასხვა წარმოშობის ხალხებს შორის. აფრიკული ღვთაბების და ექსტაზური ცეკვების გამო მათი რწმენა-წარმოდგენები აუთენტურ აფრიკულ ნიშნებს ატარებენ. ჩრდილო-აღმოსავლეთში რელიგიური კულტის სახელწოდებაა „კანდომბლე“ (Candomble), სამხრეთ-აღმოსავლეთში - „მაკუმბა“ (Macumba), 1925-30 წლებიდან კი მეტად პოპულარული გახდა რიო დე ჟანეიროში წარმოშობილი „უმბანდა“ (Umbanda). ექსტაზური მდგომარეობის შემცველი კულტმსახურებები ადრე აკრძალული იყო, დღეს კი ბრაზილიის რელიგიური ცხოვრების არსებითი კომპონენტია.

მონების ცეკვა
(ჟან ბატისტ დებრე, XIX ს. დასაწყისი)

აფრო-გვიანური რწმენა-წარმოდგენები

აფრო-გვიანური რწმენა-წარმოდგენები გავრცელებულია სურინამში (ყოფილი ჰოლანდიური გვიანა) სანაპიროზე მცხოვრებლებს - კრეოლებსა და ლტოლვილ მონებს შორის. კრეოლების რელიგიას სანაპიროებზე ეწოდება „ვინტი“ (winti) ან „აფკოდრე“ (afkodré), რომლის სახელწოდებაც მომდინარეობს ჰოლანდიური სიტყვიდან აფგოდერიჯ - „კერპთაყვანისმცემლობა“. ეს რწმენები ძველ აფრიკულ მითოლოგიურ წარმოდგენებს ასახავენ.

გადმოცემები მუსიკალური საკრავების წარმოშობის შესახებ

ცენტრალური და სამხრეთ ამერიკის ინდიელთა რელიგიურ რიტუალებში მუსიკას ერთ-ერთი მნიშვნელოვაინი როლი ენიჭებოდა. მუსიკის თანხლებით მსხვერპლშეწირვის რიტუალი სრულდებოდა. მისტიურ ატმოსფეროში, რომელიც ჩასაბერი და დასარტყმელი ინსტრუმენტების მუსიკით არის თანხლებული, ქურუმი სისხლიან მსხვერპლს სწირავდა ღვთაებას.

აფრო-ამერიკელ ხალხთა თქმულებები მნიშვნელოვან ინფორმაციას შეიცავს მუსიკალური საკრავების წარმოშობისა, მათი მაგიური როლისა და ფუნქციის შესახებ. მუსიკა წარმოადგენს მედიუმს ხილულ და უხილავ სამყაროებს, ცოცხალთა და გარდაცვლილთა, ადამიანთა და ღვთაებათა შორის. საკულტო რიტუალების გარდა მუსიკა განუყოფელ კავშირშია უძველეს პოეზიასთან.

აფრო-ამერიკელთა რწმენით, მუსიკალური საკრავების ფლობა ძალაუფლებას უკავშირდება. ის, ვინც მუსიკალურ ინსტრუმენტზე დაკვრის ხელოვნებას ფლობს, შეუძლია ზეგავლენა მოახდინოს სხვებზე. ერთ-ერთი გადმოცემის თანახმად, პირველად ჩასაბერი საკრავები ქალებმა იპოვეს და დამალეს, შემდეგ ყოველდღე მიდიოდნენ ტყეში და ჩუმ-ჩუმად უკრავდნენ. იმის გამო, რომ საკრავზე დაკვრა შეეძლოთ, ქალები მამაკაცების მბრძანებელნი გახდნენ. მოგვიანებით, მამაკაცებმა მოტყუებით წაართვეს მათ ინსტრუმენტები და ისევ დაიბრუნეს თავიანთი ადგილი ოჯახში.

სარიტუალო ცეკვა
(ჟან ბატისტ დებრე, XIX ს. დასაწყისი)

მუსიკა გარდაცვლილთა სამყაროსთანაც აკავშირებს ადამიანს. თქმულებების მიხედვით, მიცვალებულთა სულები მუსიკის ტაქტზე მღერიან და ცეკვავენ.

მოცეკვავე ქალები
(ჟან ბატისტ დებრე, XIX ს. დასაწყისი)

მუსიკალური საკრავების წარმოშობის შესახებ სამხრეთ ამერიკის ხალხთა ფოლკლორში უამრავი გადმოცემა არსებობს, რომელთაგან ნაწილი მითოლოგიური შინაარსისა, ნაწილს კი თავშესაქცევი ამბის სახე აქვს და მსმენელის გასართობად არის გამიზნული.

კითხვები:

ლიტერატურა:

კლასიფიკაცია. ჯადოსნური ზღაპრის სტრუქტურა.
ფუნქციათა განაწილება მოქმედ პირთა მიხედვით.
ინდიელთა ზღაპრებისა და ევრაზიის ხალხთა
ზღაპრების ურთიერთმიმართება. მითისა და ზღაპრის
განმასხვავებელი ნიშნები.

ზღაპრები, რომლებიც ევროპელთა გამოჩენის შემდეგ გავრცელდა ამერიკის კონტინენტზე, არაფრით განსხვავდება ევროპული და აზიური ზღაპრებისგან, ხოლო საკუთრივ ადგილობრივი მოსახლეობის ზღაპრები ევროპულს არ ჰგავს. ინდიელთა და აფრო-ამერიკელთა ხალხური გადმოცემები ძირითადად მითებს, თქმულებებსა და ცხოველთა ეპოსს წარმოადგენენ.

მე-20 საუკუნის 60-იან წლებამდე ამერიკის ინდიელთა და აფრო-ამერიკელთა ზღაპრების შესახებ გავრცელებული იყო შეხედულება, რომ ისინი ევროპის ხალხთა ზღაპრებთან შედარებით არასრულყოფილი და უფორმოა. ეს თეორია „თავისუფალი კომპოზიციის თეორიის“ სახელწოდებით არის ცნობილი (ჯოზეფ ჯეკობსი, ფრანც ბოასი), რომელიც დღევანდელ მეცნიერებაში აღარ არის გაზიარებული.

ინდიელთა ზღაპრები ფუნდამენტურად შეისწავლა ამერიკელმა ფოლკლორისტმა და ეთნოლოგმა ალან დანდესმა. მისი ნაშრომი „ჩრდილოამერიკელ ინდიელთა ხალხური ზღაპრების მორფოლოგია“ (The Morphology of North American Indian Folktales) მთლიანად ეფუძნება რუსი მეცნიერის ვლადიმერ პროპის „ზღაპრის მორფოლოგიას“, რომელიც ევრაზიის კონტინენტის ხალხური ზღაპრების სტრუქტურის იგივეობას აჩვენებს.

ალან დანდესის თეორიის თანახმად, ინდიელთა ზღაპრების სტრუქტურა ევროპის ხალხთა ზღაპრების სტრუქტურის მსგავსია. მისი გამოკვლევით, ამერიკის ინდიელთა ზღაპრების დიდი ნაწილი შედგება შემდეგი ოპოზიციებისგან:

ამ ოპოზიციური ეპიზოდებით ამერიკის ინდიელთა ზღაპრები ევრაზიის კონტინენტის ხალხთა ზღაპრებს უთანაბრდება.

ალან დანდესმა ევროპული ზღაპრების სიუჟეტების ამერიკის ინდიელთა ზღაპრებთან შედარებისას აჩვენა, თუ როგორ გარდაიქმნება ევროპული ზღაპარი ამერიკულად სიუჟეტურ მოქმედებათა თანმიმდევრობის მიხედვით.

აფრო-ამერიკული ზღაპრები საფუძვლიანად შეისწავლა რიჩარდ დორსონმა. მან სხვადასხვა ეთნიკური და რასობრივი ჯგუფების გამოკვლევის შედეგად აფრო-ამერიკული ხალხური გადმოცემების შესახებ ვრცელი ნაშრომი შექმნა. დორსონმა ცალკეული მთქმელის თხრობის თავისებურება, ინდივიდუალობა და სტილი განიხილა. მან განსაკუთრებული შესწავლის საგნად აქცია ავტობიოგრაფიული მოთხრობები, სათავგადასავლო ამბები და ისტორიული თქმულებები, რომლებიც აფრო-ამერიკულ ფოლკლორში სპეციფიკურ ჟანრებს ქმნიან.

ზღაპრების შინაარსობრივი კლასიფიკაცია

ზღაპრების კლასიფიკაცია ორი ძირითადი პრინციპით ხდება: შინაარსობრივით და სტრუქტურულით.

შინაარსის მიხედვით ზღაპრები პირობითად რამდენიმე თემატურ ჯგუფად იყოფა. ამგვარი კლასიფიკაცია მე-20 საუკუნის დამდეგს დაიწყო ვ. ვუნდტისა და ა. აარნეს მიერ, რაც შემდგომ სრულყვეს და შეავსეს ს. თომპსონმა და ჰ.-ი. უთერმა.

ზღაპრების სტრუქტურული კლასიფიკაცია

ზღაპართა კლასიფიკაცია სტრუქტურის მიხედვით რუს მეცნიერს, ვლადიმერ პროპს ეკუთვნის. მისი 1928 წელს გამოცემული წიგნი „ზღაპრის მორფოლოგია“ დღემდე აქტუალური მეთოდოლოგიური სახელმძღვანელოა ამერიკის, ევროპისა და აზიის ქვეყნების მეცნიერებისათვის.

„ჯადოსნური ზღაპარი“ პირობითი ტერმინია. ამ ტერმინით განსაზღვრულია ხალხური მოთხრობის ისეთი ტიპი, რომლის სიუჟეტიც ზიანის მიყენებით ან უქონლობით იწყება და მთავრდება ქორწინებით, გამეფებით ან სხვა კვანძის გამხსნელი ეპიზოდით. საბოლოო ფუნქციებია დაჯილდოება, რაიმეს შოვნა, დევნისთვის თავის დაღწევა ან ზოგადად უბედურების ლიკვიდაცია.

სიუჟეტის ამგვარ განვითარებას ვ. პროპი „სვლას“ უწოდებს. ყოველი ახალი ვნების ან ზიანის მიყენება ზღაპარში, ყოველი ახალი უქონლობა ახალ სვლას ქმნის. ერთ ზღაპარს შეიძლება რამდენიმე სვლა ჰქონდეს.

ვ. პროპმა ზღაპრის მოქმედი პირებისა და მათი ფუნქციების მაქსიმალური რაოდენობა დაადგინა: ზღაპარში პერსონაჟთა რაოდენობა არ აღემატება შვიდს, ხოლო ფუნქციათა რაოდენობა ოცდათერთმეტს. მოქმედ პირთა ფუნქციები ზღაპარში შემდეგნაირად ნაწილდება:

ანტაგონისტის მოქმედებათა წრე: 1) ზიანის მიყენება, 2) ომი ან გმირთან ბრძოლის სხვა ფორმები, 3) დევნა.

მჩუქებლის მოქმედებათა წრე: 1) ჯადოსნური საშუალების გადაცემისთვის შემზადება, 2) გმირის მომარაგება ჯადოსნური საშუალებით.

შემწის მოქმედებათა წრე: 1) გმირის სივრცობრივი გადაადგილება, 2) უბედურების ან უქონლობის ლიკვიდაცია, 3) დევნისგან გადარჩენა, 4) რთული დავალების შესრულება, 5) გმირის ტრანსფორმაცია.

საძებარი პერსონაჟის (ხშირად მეფის ასული) მოქმედებათა წრე: 1) ძნელი დავალების მიცემა, 2) ნიშნის დადება, 3) ცრუგმირის მხილება, 4) გმირის გამოცნობა, 5) ცრუგმირის ან ანტაგონისტის დასჯა, 6) ქორწილი.

გამგზავნის მოქმედებათა წრე: 1) გმირის გაგზავნა. გმირის მოქმედებათა წრე: 1) საძებრად წასვლა, 2) მჩუქებლის მოთხოვნაზე რეაქცია (დადებითი), 3) ქორწილი.

ცრუგმირის მოქმედებათა წრე: 1) საძებრად წასვლა, 2)

მჩუქებლის მოთხოვნაზე რეაქცია (უარყოფითი).

მითისა და ზღაპრის განმასხვავებელი ნიშნები

განსხვავება მითოსურ და ზღაპრულ მონათხრობს შორის სხვადასხვაგვარი სახით ვლინდება - როგორც შინაარსში, ისე ტექსტის სტრუქტურულ აგებულებაში.

ქვემოთ მოცემულ ცხრილში წარმოდგენილია მითისა და ზღაპრის შინაარსობრივად განმასხვავებელი ნიშნები, რომელიც ე. მელეტინსკიმ დაადგინა.

განსხვავებულია მითისა და ზღაპრის სტრუქტურებიც. ტექსტები, რომლებსაც ვ. პროპის შვიდპერსონაჟიანი სქემა ესადაგება, ზღაპრის ჟანრს განეკუთვნებიან. შესაძლოა მითსაც ჰქონდეს ამგვარი სტრუქტურა. ასეთ შემთხვევაში ჟანრის განსაზღვრა შინაარსის მიხედვით მოხდება. როგორც წესი, ზღაპრის სტრუქტურაზე აგებულ მითს უკვე დაკარგული აქვს თავისი საკრალური ფუნქცია. საწინააღმდეგო შემთხვევა, რომ ზღაპარს მითის სტრუქტურა ჰქონდეს, არ არსებობს. თუ ტექსტი ტრაგიკულად მთავრდება, ის ზღაპარი არ არის.

ზღაპრის სტრუქტურა აქვს ბრაზილიურ გადმოცემას საღამოს ვარსკვლავის, ტაინა-კანის შესახებ, მაგრამ შინაარსობრივად ის მითს წარმოადგენს. განვიხილოთ დეტალურად:

1) ტექსტის დასაწყისი, რომელშიც დაკონკრეტებულია დრო და პერსონაჟთა სახელები, უკვე მიანიშნებს, რომ მითოლოგიურ სიუჟეტთან გვაქვს საქმე:

„იმ დროს, როცა კარაჟას ტომის ხალხმა ჯერ კიდევ არ იცოდა მიწის მოხვნა, სიმინდის, მანიოკის და ანანასის მოყვანა, მხოლოდ ტყის ნაყოფით, სხვადასხვა ფრინველების ხორცითა და თევზით იკვებებოდნენ, ცხოვრობდა ქვეყნად ორი და. უფროსს იმაერო ერქვა, უმცროსს - დენაკე.“

2) სიუჟეტის განვითარება იწყება გმირის სურვილით, რომ ცაზე აკიაფებული ვარსკვლავი მას ეკუთვნოდეს. ამგვარი დასაწყისი მითისთვისაც და ზღაპრისთვისაც დამახასიათებელია:

„ერთხელ, გვიან საღამოს იმაერომ ვარსკვლავებით მოჭედილ ცას ახედა და დიდ ვარსკვლავს ტაინა-კანს შორიდან მიესიყვარულა. ეს ვარსკვლავი ისეთ ნაზ, ოქროსფერ შუქს გამოსცემდა, რომ გოგონამ თავი ვეღარ შეიკავა და თქვა:

- შეხედე, მამი, რა ლამაზი ვარსკვლავია!.. ნეტავი აქ მომცა, ვითამაშებდიო.

მამას გაეცინა შვილის ახირებულ სურვილზე და უთხრა:

- ის ვარსკვლავი ისე შორსაა, ვერავინ მისწვდებაო, - მერე კი დასძინა: - ტაინა-კანმა შენი სიტყვები რომ გაიგონოს, თვითონ მოვა თავის ფეხითო.“

3) გადმოცემაში მოთხრობილია ზებუნებრივი ქორწინების შესახებ - ვარსკვლავსა და მოკვდავს შორის. მოტივი, რომელშიც ნაამბობია, რომ შეუხედავ საქმროზე გათხოვება უფროს ქალიშვილს არ უნდა და მის ნაცვლად უმცროსი და მიჰყვება, გავრცელებული მოტივია მსოფლიოს ხალხთა ზღაპრებში:

„მართლაც, შუაღამისას ყველას რომ ეძინა, გოგონამ იგრძნო, როგორ მიუახლოვდა ვიღაცა და გვერდით მიუწვა. ქალი შეშინდა და ჰკითხა:

- ვინა ხარ, ჩემგან რა გინდაო?

- მე ტაინა-კანი ვარ, საღამოს ვარსკვლავი. გავიგონე, როგორ მიხმობდი და მოვედი, ცოლად არ გამოგყვებიო?

იმაერომ ცეცხლი გააღვივა და შინაურები გააღვიძა. შეხედეს ტაინაკანს და გაოცდნენ: მათ წინ სახედანაოჭებული, თეთრწვერა, მიხრწნილი მოხუცი იდგა. მოხუცს ბამბასავით თეთრი თმა და წვერი ჰქონდა.

იმაერო ცეცხლის შუქზე დააკვირდა მოსულს და უთხრა:

- ვერ გამოგყვები ცოლად. შენ ბებერი და გონჯი ხარ, მე კი ლამაზი და ღონიერი საქმრო მინდაო.

დაღონდა ტაინა-კანი და ატირდა. მაშინ დენაკეს, კეთილი და სათუთი გულის გოგონას, შეებრალა მოხუცი და დაამშვიდა. მამას კი უთხრა:

- ამ მოხუცს ცოლად მე გავყვებიო.“

4) საზღაპრო მოტივს მოჰყვება მითოსური მოტივი, რომელშიც ზებუნებრივი მეუღლე კულტურული გმირის თვისებებს ავლენს - მოიპოვებს მარცვლეულს და მიწას ამუშავებს, ტყეს ჩეხავს და საყანედ ამზადებს:

„ქორწილის შემდეგ ტაინა-კანმა დენაკეს უთხრა:

- შენი შენახვა რომ არ გამიჭირდეს, უნდა ვიმუშაო. გავწმინდავ ამ მიწას და ისეთ მარცვლეულს დავთესავ, რომლის მსგავსი კარაჟას ტომს არასოდეს უნახავსო.

ტაინა-კანი წავიდა დიდ მდინარეზე ბერა-კანზე (ასე ეწოდებოდა მაშინ არაგუაიას), რაღაც სიტყვით მიმართა, მერე შიგ შევიდა და გაილაჯა. მდინარემ მის ლაჯებშუა იწყო დინება. მოხუცი დროდადრო იხრებოდა, წყალში ორივე ხელს ჰყოფდა და მუჭა-მუჭა ამოჰქონდა დინებისგან მოტანილი მარცვლეული.

ასე აჩუქა მდინარემ მას ორი საწყაო სიმინდი, ორი მუჭა მანიოკი და სხვა მარცვლეული, რომელსაც კარაჟას ტომი ახლაც თესავს.“

5) მითოლოგიურ მოტივს კვლავ მოსდევს საზღაპრო მოტივი აკრძალვის შესახებ:

„მდინარიდან რომ დაბრუნდა, ტაინა-კანმა ცოლს უთხრა:

- წავალ, ტყეს გავჩეხავ და საყანე მიწას მოვამზადებ. შენ არამც და არამც არ გამომყვე და არ მიყურო. შინ დარჩი და საჭმელი მომიმზადე. სამუშაოდან მშიერი და დაღლილ-დაქანცული რომ დავბრუნდები, დამაპურე და მომიარეო.

წავიდა ტაინა-კანი, მაგრამ ძალიან შეუგვიანდა შინ დაბრუნება. დენაკეს შეეშინდა, დაღლილი სადმე ხომ არ დაეცაო. აბა, რაღა დააძინებდა.“

6) ზღაპარში აკრძალვის დარღვევას გმირის დასჯა მოსდევს, მაგრამ რადგან ეს ტექსტი მითოლოგიური შინაარსისაა, მოქმედებაც სხვაგვარად ვითარდება:

„თუმცა ქმარმა აუკრძალა, არამც და არამც არ წამოხვიდეო, მაინც ადგა და მის საძებრად წავიდა. წავიდა და, ჰოი! - რა სიხარულის ელდა ეცა:

ახლად მოსუფთავებულ მინდორზე დაჩაჩანაკებული მოხუცის ნაცვლად მაღალი, წარმოსადეგი გარეგნობის ვაჟკაცი იხილა. ვაჟს ტანი სულ მოხატული ჰქონდა და ისეთი სამკაულები ეკეთა, რომლის მსგავსი კარაჟას ტომიდან წინათ არავის ენახა, ახლა კი თითქმის ყველა ახალგაზრდა ატარებს. ქალმა მეტისმეტი სიხარულისგან თავი ვეღარ შეიკავა, მიირბინა მასთან და გადაეხვია. შემდეგ ტაინა-კანი შინ წაიყვანა, რომ მშობლებისთვის ეჩვენებინა. როცა უფროსმა დამ - იმაერომ ტაინა-კანი დაინახა, ინანა, ეს რა ვქენიო. უმცროსი დის ბედი შეშურდა და ყმაწვილს უთხრა:

- შენ მაგისი კი არა, ჩემი ქმარი ხარ. შენ ხომ ჩემთან მოხვედი და არა დენაკესთანო.

მაგრამ ტაინა-კანმა უპასუხა:

- დენაკე კეთილი გულის გამოდგა, შემიბრალა მოხუცი და ცოლად გამომყვა, შენ კი ამითვალწუნე. ახლა აღარ მინდიხარ, მხოლოდ დენაკეა ჩემი მეგობრობის ღირსიო.“

7) ამ მითოლოგიური გადმოცემას ზღაპრის მსგავსი დასასრული აქვს - დადებითი პერსონაჟი ბედნიერად აგრძელებს ცხოვრებას, უარყოფითი კი ისჯება, თუმცა განსხვავება ზღაპრისა და მითის დასასრულს შორის მკაფიოა - მითოლოგიური გადმოცემა ეტიოლოგიურ ახსნას გვთავაზობს, რაც ზღაპრისათვის არ არის დამახასიათებელი:

„შურითა და ბრაზით აღვსილმა იმაერომ ერთი იყვირა, მიწაზე დაენარცხა და იქვე გაქრა. იმ ადგილას კი, სადაც იმაერო დაენარცხა, შავი ფრინველი გაჩნდა. ეს ფრინველი ისე ნაღვლიანად და გულისგამგმირავად კივის ხოლმე, რომ გამვლელ-გამომვლელი შიშით კანკალებს.

კარაჟას ტომის ხალხმა ასე ისწავლა ღამის ვარსკვლავ ტაინაკანისაგან სიმინდისა და მანიოკის მოყვანა, ანანასის მოშენება და კიდევ ბევრი სხვა მარცვლეულის თესვა.“

ამგვარად, ბრაზილიური გადმოცემა „ტაინა-კანი, საღამოს ვარსკვლავი“ მითოლოგიური შინაარსისაა. მასში

ეს არსებითი ნიშნები მეტყველებს ტექსტის საკრალურობასა და რიტუალურობაზე. „ტაინა-კანი, საღამოს ვარსკვლავი“ წარმოადგენს მითს, რომელიც ზღაპრის სტრუქტურაზე არის აგებული. მსგავსი შემთხვევა ტიპობრივია როგორც ამერიკის ხალხთა ფოლკლორში, ისე მსოფლიოს ხალხთა ზეპირ ტრადიციებში.

კითხვები:

დავალება:

ლიტერატურა:

„ამერიკული ოცნება“. ჰოლივუდი.
ემანსიპირებული გმირები.

„ამერიკული ოცნება“

„ამერიკული ოცნება“ (American Dream) თანამედროვე საზოგადოებაში არსებული მითია, რომელსაც მითისთვის დამახასიათებელი უმთავრესი ნიშანი აქვს - რწმენა მის ნამდვილობაში.

„ამერიკული ოცნება“, ერთი მხრივ ამერიკულ საზოგადოებაში დამკვიდრებულ რწმენას გამოხატავს - თითოეულ ადამიანს შრომითა და საკუთარი შესაძლებლობებით ცხოვრების გაუმჯობესება და წარმატების მიღწევა შეუძლია. მეორე მხრივ, „ამერიკული ოცნება“ ასახავს სხვა ქვეყნის მოქალაქეების წარმოდგენებს ამერიკაზე.

მე-18 საუკუნიდან მოყოლებული რამდენიმე მილიონი ადამიანი ჩავიდა ამ კონტინენტზე სხვადასხვა მიზნით, მათ შორის ისინიც, ვინც საკუთარ ქვეყანაში რელიგიური ან პოლიტიკური მსოფლმხედველობის ნიშნით იდევნებოდნენ, ამერიკის ნაწილი ხდებოდნენ.

მე-20 საუკუნის პირველ ნახევარში ამერიკის შეერთებული შტატების ეკონომიკური აღმავლობა უამრავი იმიგრანტის ჩასვლის საფუძვლად იქცა.

ამერიკის შეერთებულ შტატებში მცხოვრებ სხვადასხვა ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენლებს სხვადასხვა შეხედულება ჰქონდათ „ამერიკულ ოცნებაზე“. მაგალითად, აფრო-ამერიკელების ოცნება უპირველეს ყოვლისა ადამიანის უფლებების მოპოვება

იყო.

ჰოლივუდი

ამერიკული ღირებულებები - თავისუფლება, ადამიანის უფლებათა დაცვა, ლიბერალიზმი, დემოკრატია, კეთილსინდისიე რად შრომა, კონკურენცია და წარმატება - ყველაზე ხშირად გამოყენებული იდეოლოგიური კონცეპტებია ამერიკულ კულტურაში.

განსაკუთრებით თვალსაჩინოდ ეს ჰოლივუდის პროდუქციაში ჩანს. ფილმების უმრავლესობის ბედნიერი დასასრული ნაწილობრივ „ამერიკული ოცნების“ პრინციპებიდან მომდინარეობს, ნაწილობრივ კი ხალხური თხრობის ტრადიციებიდან. ნებისმიერი სიუჟეტი, რომელიც პრობლემის გადაჭრაზე და წარმატების მიღწევაზეა აგებული, ზღაპრის ტრადიციულ სქემას ეყრდნობა.

ამერიკის ხალხთა მითოლოგიის კვლევისას რიჩარდ დორსონი ხშირად აღნიშნავდა მსგავსებას ზეპირ თხრობით ტრადიციებსა და მასმედიას შორის. სხვა მეცნიერებიც სვამდნენ საკითხს მითებისა და მასობრივი კომუნიკაციების კავშირზე, მაგალითად, რაფაელ პატაი წერდა ანალოგიებზე ჰერაკლესა და მიკი-მაუსს, თეზევსსა და ჯეიმს ბონდს შორის.

სანახაობრივი ჟანრის (Action) ფილმისთვის დამახასიათებელია, რომ მის სცენარს საფუძვლად უდევს ისეთი მოტივები და მოტივთა ჯგუფები, რომლებიც ზეპირი გადმოცემის მოტივებადაც გვხვდება მსოფლიოს სხვადასხვა ხალხთა ფოლკლორში. ამ ჟანრის ფილმებში წარმოდგენილი მაგიური ძალები და საგნები, სასწაულები, ჯადოქრები და ა. შ., ზღაპართან არიან დაკავშირებული. ზღაპრული მოტივები შეიძლება გამოჩნდეს როგორც თანამედროვე ყოფაში, ისე ეგზოტიკურ გარემოში.

ემანსიპირებული გმირები

„ამერიკული ოცნების“ თანახმად, ამერიკა ოცნებების ახდენის ქვეყანაა. მაგალითისთვის შეიძლება გავიხსენოთ გარი მარშალის ფილმი „მშვენიერი ქალი“ (ორიგინალური სათაური: Pretty Woman) ჯულია რობერტსისა და რიჩარდ გირის მონაწილეობით, რომელიც ევროპულ ხალხურ ზღაპარ „კონკიასა“ და ბერნარდ შოუს პიესა „პიგმალიონის“ სიუჟეტთა სინთეზია. ფილმის პროლოგი და ეპილოგი - ქუჩაში მოხეტიალე შავკანიანის სიტყვები, რომ ჰოლივუდში ყველა ოცნება ხდება - ფილმის მთავარ იდეას გამოხატავს.

„მშვენიერი ქალი“, 1990

მეტად მნიშვნელოვანი შტრიხი ჰოლივუდის ფილმებისა არის ემანსიპირებული ადამიანი. ეს ეხება როგორც მხატვრულ, ისე ნახატ ფილმებს.

უოლტ დისნეის ნახატი ფილმი „ფიფქია და შვიდი ჯუჯა“ (ორიგინალური სათაური: Snow White and the Seven Dwarfs), რომელიც ამერიკის კინოინსტიტუტის (American Film Institute) მიერ ყველა დროის 100 საუკეთესო ფილმის ჩამონათვალში არის შესული, პირველი სრულ-მეტრაჟიანი ფილმია ანიმაციური ფილმების ისტორიაში.

„ფიფქია და შვიდი ჯუჯა“, 1937

დისნეის ფილმებში ზღაპრები ინტერპრეტირებულია სენტიმენტალური სასიყვარულო რომანისა და იმავდროულად სატირული სტილით და გამოკვეთილია ერთი და იგივე თემა - კონფლიქტი ახალგაზრდა და უფროს ქალებს შორის.

დისნეის ნახატი ფილმების გმირები ფიფქია, კონკია (ორიგინალური სათაური: Cinderella), მძინარე მზეთუნახავი (ორიგინალური სათაური: Sleeping Beauty), სამივე - დედინაცვლისა და ბოროტი ჯადოქრის დევნას განიცდის. ამ კონფლიქტში დროულად ჩნდება მხსნელი უფლისწული, რომელსაც მოთმინებით ელის მთავარი გმირი.

იმის მიუხედავად, რომ სამივე ზღაპრის პერსონაჟი - ფიფქიაც, კონკიაც და მძინარე მზეთუნახავიც სათნო და კეთილშობილი გოგონები არიან, საკმაოდ აქტიურ წინააღმდეგობას უწევენ ბოროტებას. გარდა ამისა, საკუთარ ნებასაც აშკარად გამოხატავენ - ფიფქია თავის მეგობარ ჯუჯებს თავად მფარველობს და არა პირიქით; კონკია არ ემორჩილება დედინაცვალსა და დებს; მძინარე მზეთუნახავს კი არ უნდა მამის მიერ არჩეული საქმრო.

„მძინარე მზეთუნახავი“, 1959.

გმირის ემანსიპაცია კიდევ უფრო შორს მიდის ჰოლივუდის ზღაპრების მოგვიანო ეკრანიზაციებში. მაიკლ კონის ფილმი „ფიფქია“ (ორიგინალური სათაური: Snow White in the Black Forest) მონიკა კინასა და სიგურნი უივერის მონაწილეობით საშინელებათა ჟანრს განეკუთვნება.

მოქმედება ისტორიულ ეპოქაში ხდება, ჯუჯები შეცვლილია კატორღელებით, რომლებიც თავშესაფარს აძლევენ ფიფქიას. ფილმის ბოლოს ფიფქიას უფლისწული კი არ გადაარჩენს, არამედ ის თავად ებრძვის დედინაცვალს და ამარცხებს.

ემანსიპირებულ ქალს, რომელიც პირისპირ ბრძოლაში უფლისწულის გამოჩენამდე ამარცხებს მტერს - ვხვდებით ენდი ტენანტის ფილმში „Ever After“ დრიუ ბერიმორის მონაწილეობით. გარდა მტკიცე ხასიათისა, კონკიას ფიზიკური აღნაგობაც ძლიერი აქვს და საკუთარი უფლებებისთვის ბოლომდე იბრძვის.

კიდევ ერთი საინტერესო აქცენტი ჰოლივუდის სანახაობრივი ჟანრის ფილმებში გმირის გარეგნობაზე კეთდება. დადებითი გმირი კინემატოგრაფიაში ტრადიციულად სიმპატიურად გამოისახებოდა, ბოლო წლებში კი სხვა ესთეტიკა დამკვიდრდა - გარეგნობას მნიშვნელობა არა აქვს, დადებითი გმირი შეიძლება მონსტრსაც კი ჰგავდეს, როგორც, მაგალითად, ადამიანი-ობობა სემ რეიმის ფილმში (ორიგინალური სათაური: Spider-Man, 2002) ტობი მაგირის მონაწილეობით.

„ფიფქია“, 1997

„კონკია“, 1998

რობ მინკოფის საბავშვო ფილმი „სტიუარტ ლიტლი“ (ორიგინალური სათაური: Stuart Little) ამერიკელი მწერლის ე. ბ. უაიტის ნაწარმოების მიხედვით არის გადაღებული. მთავარი გმირი არის თაგვი სახელად სტუარტი (ახმოვანებს მსახიობი მაიკლ ფოქსი), რომელიც ამერიკული ოჯახის სრულფასოვანი წევრი ხდება.

თაგვ სტიუარტს ლიტლების ოჯახი საბავშვო სახლიდან წამოიყვანს და იშვილებს. სტუარტს ოჯახში მშობლების გარდა ძმა და სხვა შინაური ცხოველები ხვდებიან, რომლებსაც ის თავიდან არ მოსწონთ, მაგრამ ფილმის ბოლოს სტუარტი მათ სიყვარულსა და პატივისცემას მოიპოვებს. „რა მნიშვნელობა აქვს, ვინ როგორ გამოვიყურებით და რა წარმოშობის ვართ, - ამბობს სტუარტი ფილმის ბოლო მონოლოგში, - ჩვენ ხომ ერთ ოჯახს ვეკუთვნით!“

„სტიუარტ ლიტლი“, 1999

ცალკე განხილვის საგანი შეიძლება იყოს ფილმები მითოლოგიური სიუჟეტებით (ფილმები დრაკონებზე, გოლიათებზე, ფერიებზე და ა.შ.). აქ საკუთრივ ამერიკის ხალხთა მითოლოგიაზე კი არ არის აგებული სცენარი, არამედ ევრაზიული სივრციდან მომდინარე მითებსა და მითოსურ პერსონაჟებზე.

ფილმებისა და მითების ურთიერთმიმართების საკითხი ბევრად ღრმაა, ვიდრე ერთი შეხედვით შეიძლება ჩანდეს. ზღაპრები და მითები ჰოლივუდის ფილმებში მხოლოდ ნასესხები სიუჟეტები არ არის. მათი ჰოლივუდური ინტერპრეტაცია ამერიკული კულტურის ერთ-ერთი ძირეული შემადგენელი ნაწილია.

მითი, მითოსური ელემენტი თუ მითოსური გმირი - ყველა მათგანი გვხვდება ზღაპარში, მაგრამ არა საკრალური ფუნქციით, არამედ ისე, თუ როგორ მოითხოვს ამას ზღაპრის სიუჟეტი. ზღაპარი, თავის მხრივ, შესაძლოა თავად იყოს გამოყენებული კინოფილმის სცენარში როგორც მოტივთა კომპლექსით, ისე მთლიანი სტრუქტურით. ასეთ შემთხვევაში, რა თქმა უნდა, არც ზღაპარში გამოყენებული მითი აღარ არის მითი თავისი თავდაპირველი მნიშვნელობით და არც სცენარად გადაკეთებული ზღაპარი აღარ არის ხალხური თხრობითი ჟანრი. ამ სამი განსხვავებული ფენომენის - მითის, ზღაპრისა და კინოფილმის ურთიერთკავშირი მათი სოციალური ფუნქციის მიხედვით განისაზღვრება.

ჰოლივუდურ ფილმს, რომელიც „Happy End“ პრინციპს ეფუძნება, ზღაპრისგან აღებული აქვს გასართობი ფუნქცია, მითისგან კი საზოგადოებაზე ზემოქმედების უნარი. გარდა ამისა, ჰოლივუდი თვითონ ადგენს საკუთარ მითოლოგიას სხვადასხვა აქტივობით: „ოსკარის“ დაჯილდოების ცერემონიალი, ვარსკვლავთა დაბადება და ცხოვრება (თავისთავად „ვარსკვლავი“ - საყვარელი მსახიობისთვის შერქმეული სახელი - ასტრალური პანთეონის ასოციაციას ქმნის, ხოლო მისი ცხოვრება თაყვანისმცემლებითურთ - მითოლოგიური გმირისას).

მასობრივ სანახაობაზე და კომერციულ წარმატებაზე ორიენტირებულ ჰოლივუდში ერთმანეთს ჰარმონიულად ერწყმის მითოსურ-ზღაპრული გაფორმება და პრაგმატული პრინციპები. ჰოლივუდი მითოს-შემოქმედების თანამედროვე ამერიკული ვერსიაა.

დავალება:

ლიტერატურა: