საქართველოს შეიარაღებულ ძალებში გაწვევის არსებული სისტემა ბევრწილად საბჭოთა ანალოგიური სისტემის მემკვიდრეა. სახელმწიფოს სხვაგვარად არ შეუძლია უზრუნველყოს შეიარაღებულ ძალთა კონტინგენტის არსებობა. საზოგადოებამ ასევე შეინარჩუნა ათწლეულების მანძილზე ჩამოყალიბებული დამოკიდებულება სავალდებულო სამხედრო სამსახურისადმი - არმიაში გაწვევას მოქალაქეები, ძირითადად, გარდაუვალ იძულებად აღიქვამენ და ხშირად ცდილობენ თავი დაიხსნან მისგან. ნორმატიული აქტები, რომლებიც სამხედრო სავალდებულო სამსახურში გაწვევას არეგულირებს, მეტწილად პრაქტიკაში არ მოქმედებს. ამას ემატება სამხედრო კომისარიატებსა და გამწვევ კომისიებში წვევამდელთა უფლებების დარღვევა, რომელიც მასობრივ ხასიათს ატარებს. მოქმედი კანონმდებლობა ირღვევა როგორც სამხედრო კომისარიატების და გამწვევი კომისიების, ასევე მოქალაქეთა მხრიდან, რომლებიც ყველანაირად ცდილობენ თავი აარიდონ სამხედრო სავალდებულო სამსახურს.

ქვეყანაში გამეფებული კორუფციის ფონზე უმეტეს შემთხვევაში მოქალაქეთა პირველად სამხედრო აღრიცხვაზე აყვანის და სამხედრო სავალდებულო სამსახურში გაწვევის დროს ადგილი აქვს კანონის „სამხედრო ვალდებულებისა და სამხედრო სამსახურის შესახებ“ უხეშ დარღვევებს, მოქალაქეთა სამხედრო სავალდებულო სამსახურიდან გათავისუფლების ან გაწვევის გადავადების წესების ბოროტად გამოყენებას გამწვევი კომისიების მხრიდან. სამხედრო კომისარიატებს გაწვევის დაწყებიდან წინასწარ აქვთ განსაზღვრული წვევამდელთა რა რაოდენობა უნდა გაიწვიონ სამხედრო სავალდებულო სამსახურში, ანუ არსებობს ე.წ. გაწვევის გეგმა. ასეთი გეგმის შედგენას კომისარიატებს თავდაცვის სამინისტროს სამობილიზაციო სამმართველო ავალებს. 2000 წლის მონაცემებით გასაწვევ წვევამდელთა რაოდენობა შეადგენდა დაახლოებით 12-13000 პირს. საერთო ჯამში კი სამობილიზაციო სამმართველოში აღრიცხულია 160 000-მდე წვევამდელი. 2000 წლის გაწვევებზე სამხედრო კომისარიატებში სულ გამოცხადდა 43353 წვევამდელი, რომელთაგანაც ვარგისი აღმოჩნდა 37002 პირი. ხოლო, მას შემდეგ, რაც მათ შეეხოთ კანონით გათვალისწინებული მუხლები, რომელთა მიხედვითაც ისინი არ ექვემდებარებოდნენ გაწვევას, საერთო ჯამში სამობილიზაციო სამმართველომ საქართველოს შეიარაღებულ ძალებში გაიწვია 9320 წვევამდელი. როგორც ვხედავთ, 2000 წლის მონაცემებით გაიწვიეს საერთოდ აღრიცხულ პირთა 5,82%25, ხოლო გამოცხადებული წვევამდელების - მხოლოდ 21,5%25. თუმცა აქვე უნდა ითქვას, რომ აღნიშნული მონაცემები შეიძლება არ ემთხვეოდეს რეალურად გამოძახებულ წვევამდელთა რაოდენობას, ვინაიდან ხშირად ხდება კომისარიატისა და წვევამდელებს შორის გარიგება, რის შედეგადაც წვევამდელს საერთოდ არ იძახებენ კომისარიატში. როგორც წესი, რესურსზე მონაცემი თავად კომისარიატებიდანაა აღებული, რაც ეჭვს იწვევს მათ სანდოობაში. თუმცა ნათლად ჩანს, რომ დიდი სხვაობაა გასაწვევ კონტინენტსა და გაწვევის გეგმით საჭირო წვევამდელთა რაოდენობას შორის, რაც ნიადაგს ქმნის მიკერძოების, სოციალური უსამართლობისა და კორუფციისათვის, მით უმეტეს, როცა არ მუშაობს კანონი ალტერნატიული სამსახურის შესახებ.

გაწვევის გეგმა, ანუ გასაწვევ პირთა წინასწარ დადგენილი რაოდენობა, ნოყიერ ნიადაგს ქმნის გაწვევის სისტემაში კორუფციის გაფურჩქვნისათვის. სრულიად ჯანმრთელ წვევამდელს გარკვეული თანხის ფასად შეუძლია თავი დაიხსნას სამხედრო სამსახურიდან ან გადაივადოს იგი. არათუ ჯანმრთელს, დაავადებულ წვევამდელსაც ხშირად თანხის გაღება უხდება თავისი სნეულების დასადასტურებლად. ამასთან, საკითხი შეიძლება უფულოდაც გადაწყდეს - გავლენიან პირთა ჩარევით. აღარაფერს ვამბობთ იმაზე, რომ არც ერთი, მეტნაკლებად მსხვილი სახელმწიფო მოხელისა თუ ბიზნესმენის შვილი დღეს შეიარაღებულ ძალებში არ მსახურობს. აქვე ჩამოვთვლით სამხედრო კომისარიატებში დაწესებულ დაუწერელ „ტარიფებს“: გაწვევის გადავადება 6 თვით - 100 დოლარი, სამხედრო სამსახურიდან გათავისუფლება ჯანმრთელობის მიზეზითა და სამხედრო ბილეთის მიღებით - 1000-დან 1500 დოლარამდე. უფრო ძვირია სამხედრო სამსახურიდან ფაქტობრივი გათავისუფლება - წვევამდელის ფორმალური ჩარიცხვა სამხედრო ნაწილში სამსახურის ვადის გასვლის შემდეგ სამხედრო ბილეთის მიღების გარანტიით.

როგორც ვხედავთ, მოცემული სისტემის მანკიერება გამოწვეული არა მხოლოდ კომისარიატის წარმომადგენელთა არაკეთილსინდისიერი მოქმედებებითა და მყარად დამკვიდრებული ჩვევებით, არამედ იმით, რომ არ ხდება მათი სათანადო კონტროლი და რეალურად არ მოქმედებს მათ წინააღმდეგ დამსჯელი ღონისძიებები. თავად თავდაცვის სამინისტრო არ უარყოფს სამხედრო კომისარიატებში კორუფციის არსებობას და გამოსავალს ქრთამის დაკანონებაში პოულობს. 2001 წლისათვის თავდაცვის სამინისტრომ მოამზადა კანონპროექტი, რომლის მიხედვითაც, სამხედრო სავალდებულო სამსახურში გაწვევისგან გადავადება შესაძლებელი იქნება გარკვეული თანხის გადახდის შემთხვევაში. მსგავსი სისტემის დანერგვა, ვფიქრობთ, გამოიწვევს სოციალურ დისკრიმინაციას. თუმცა, ზოგიერთი სამხედრო პირის განცხადებით, დღეს ჯარში ისედაც სოციალურად დაუცველი ფენების წარმომადგენლები ხვდებიან და ჯარის თავისამრიდებლების მიერ გადახდილი თანხები სწორედ ამ ადამიანებს მოხმარდება. რეალურად, მართლაც რომ ჯარში დღეს უმეტესწილად სოციალურად გაჭირვებულები მსახურობენ, მაგრამ ეს არ გვაძლევს იმის უფლებას, რომ კანონით მოხდეს მათი დახარისხება. ეს იგივეა, რაც ჯანმრთელმა ადამიანებმა გადაიხადონ გადასახადები არაჯანმრთელთათვის მანამ, სანამ თავად არ გახდებიან ავად. ამ შემთხვევაში თავდაცვის სამინისტროს წარმომადგენლებმა, მიუხედავად იმისა, რომ აღიარეს კორუფციის მაღალი დონე სამხედრო კომისარიატებში, შეეცადნენ გამოეძებნათ მარტივი გამოსავალი - ქრთამის დაკანონება, იმის მაგივრად, რომ მოეთხოვათ იმ ადამიანების დასჯა, რომლებიც ჩაბმული არიან კორუფციაში და ლახავენ ჯარის პრესტიჟს.

სამხედრო კომისარიატის წარმომადგენლები ჯარში გაწვევის თავისამრიდებელთა ასეთ დიდ რაოდენობის არსებობას აბრალებენ დღეს შეიარაღებულ ძალებში არსებულ მძიმე სოციალურ-ეკონომიკურ მდგომარეობას. გარდა ამისა, მათი განცხადებით, არსებობს ჯარისგან თავის არიდების არაერთი საშუალება, როგორიცაა, მაგალითად, მომრავლებული უმაღლესი სასწავლებლები, სადაც მოქალაქეები ირიცხებიან მხოლოდ იმიტომ, რომ თავი აარიდონ სამხედრო სამსახურში გაწვევას, რეალურად კი არ სწავლობენ. ამასთანავე, ძირითადი პრობლემა გაწვევის პროცესში არის მოქალაქეთა აღურიცხველობა. კომისარიატის უკმაყოფილება გამოიწვია იმ გარემოებამ, რომ მოშლილია ჩაწერის ინსტიტუტი, რის გამოც ისინი ვერ ახერხებენ გასაწვევ მოქალაქეთა მოძიებას. რეალურად კი, შეიძლება ითქვას, რომ მათ საკმაოდ კარგად აქვთ აღრიცხული წვევამდელთა კონტინგენტი, ეს უბრალოდ გაწვევის გეგმის შეუსრულებლობის ერთ-ერთი მიზეზის არგუმენტად გამოიყენება. ამ პროცესში აქტიურად არიან ჩაბმული შინაგან საქმეთა სამინისტროს უწყებების თანამშრომლები, რომლებიც მოქალაქეთა არაოფიციალურ მონაცემებს, ანუ ინფორმაციას იმ მოქალაქეების ადგილმდებარეობის შესახებ, რომლებიც რეგისტრირებული არ არიან შესაბამის პოლიციის განყოფილებაში (თუმცა პოლიციის თანამშრომლები ფლობენ გარკვეულ მონაცემებს), აწვდიან სამხედრო კომისარიატის წარმომადგენლებს იმ იმედით, რომ ინფორმაციისათვის ისინიც მიიღებენ წვევამდელის მიერ გაღებული არაოფიციალური გადასახადის გარკვეულ ნაწილს.

მოქალაქეთა სამხედრო სამსახურში გაწვევას, როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, წინ უძღვის მოქალაქეთა აღრიცხვა, საიდანაც უკვე იწყება შესაბამისი კანონმდებლობის უგულვებელყოფა. ჯერ კიდევ პირველადი სამხედრო აღრიცხვის დროს კომისარიატები მოქალაქეებს არ უტარებენ საფუძვლიან სამედიცინო შემოწმებას, თუმცა კანონი სამხედრო ვალდებულებისა და სამხედრო სამსახურის შესახებ, აგრეთვე დებულება სამხედრო-სამედიცინო ექსპერტიზის შესახებ მკაფიოდ განსაზღვრავს სამედიცინო შემოწმების წესსა და იმ პროცედურებს, რომლებიც წვევამდელის ასაკს მიღწეულმა პირმა უნდა გაიაროს. ამ წესებისა და პროცედურების დაცვის ნაცვლად, სამხედრო კომისარიატები ცდილობენ, რაც შეიძლება მეტი ახალგაზრდა დააყენონ პირველად სამხედრო აღრიცხვაზე, თუმცა მათ შორის არიან ენურეზით, ბრტყელტერფიანობით, ტუბერკულოზით, ნეფრიტით, ენდოგასტროსკოპიული სნეულებებით დაავადებულნი და, რაც განსაკუთრებით შემაშფოთებელია, ნერვული და ფსიქიკური დაავადებების მქონე პირები. სამედიცინო შემოწმება უნდა დაფინანსდეს ადგილობრივი ბიუჯეტიდან, რაც, სახსრების უქონლობის გამო, ფაქტობრივად, არ ხდება, ხოლო გამოყოფილი მიზერული თანხები არ არის საკმარისი ახალგაზრდებისათვის სრულყოფილი სამედიცინო შემოწმების ჩასატარებლად. სამხედრო-სამედიცინო კომისიებს შემოღებული აქვთ საკმაოდ ორიგინალური მეთოდი - გამოსაკვლევ პირთა მხოლოდ ზერელე, ვიზუალური დათვალიერება, მაშინ, როდესაც უმეტესი დაავადებები, რომლებიც ათავისუფლებს მოქალაქეს სამხედრო სამსახურისგან, საჭიროებს საფუძვლიან გამოკვლევებს.

ანალოგიური მდგომარეობაა სამხედრო სავალდებულო სამსახურში წვევამდელთა გაწვევის დროს. არის შემთხვევები, როდესაც სამხედრო კომისარიატისა და პოლიციის წარმომადგენლებს გაწვევის გეგმის შესასრულებლად პირდაპირ სახლიდან ან ქუჩიდან მიჰყავთ წვევამდელის ასაკს მიღწეული ახალგაზრდები სამხედრო სავალდებულო სამსახურის გასავლელად. ასოციაცია „სამართალი და თავისუფლების“ მიერ ჯარისკაცთა შორის ჩატარებული გამოკითხვის შედეგად¹ აღმოჩნდა, რომ გაწვეულ წვევამდელთა შორის სამხედრო კომისარიატებში იძულებით წარმოდგენილი იყო 43%25, მათ შორის: სახლიდან - 31%25; ქუჩიდან - 5%25, სასწავლებლიდან - 7%25. კიდევ უფრო შემაშფოთებელია ის, რომ თავად კომისარიატების ხელმძღვანელები არ უარყოფენ ამ ფაქტებს. ჩვენს მიერ კომისარიატებში ჩატარებული გამოკითხვის შედეგად² კითხვაზე - რამდენად ხშირად გიხდებათ წვევამდელების კომისარიატებში იძულებით წარდგენა? - უარყოფითი პასუხი გასცა მხოლოდ ორმა კომისარმა.

დადებითი პასუხები შემდეგნაირად განაწილდა:

- იძულებით წარდგენა ხდება წვევამდელთა 40-60%25-სა - 5 შემთხვევა;

- ხშირად, 90-95%25 - 19 შემთხვევა;

- იშვიათად - 6 შემთხვევა;

- ძულებით წარდგენილები ძალიან ცუდად მსახურობენ ან გარბიან სამხედრო ნაწილებიდან - 2 შემთხვევა.

როგორც რაიონის გამწვევ კომისიაში, ასევე ცენტრალურ გამწვევ კომისიაში წვევამდელთა ჯანმრთელობის შემოწმება ფორმალურ ხასიათს ატარებს.

გამოკითხულ ჯარისკაცთა მხოლოდ 54%25-მა გაიარა რაიონის და 26%25-მა ცენტრალური გამწვევი კომისიის სამედიცინო შემოწმება.

თვით ამ ფორმალური შემოწმების შედეგად რაიმე სერიოზული დაავადების აღმოჩენისას გამწვევი კომისიის წევრები და კომისარიატის თანამშრომლები ხშირად ჰპირდებიან წვევამდელს, რომ შეიარაღებულ ძალებში სამსახურის დროს მას უმკურნალებენ. წვევამდელის ამ გზით „შეტყუება“ სამხედრო სამსახურში სწორედ ხსენებული გეგმის შესრულებისთვის ხდება.

პრობლემატური საკითხი, რაც ასევე მნიშვნელოვანია გაწვევის სამართლიანად წარმართვისათვის, შეეხება გაწვევის დროს სამედიცინო კომისიის დასკვნის გასაჩივრებას. თუკი წვევამდელი არ ეთანხმება სამხედრო სამედიცინო კომისიის გადაწყვეტილებას და ასაჩივრებს მას, კომისარიატის წარმომადგენლები წვევამდელს აგზავნიან სტაციონარულ გამოკვლევაზე მხოლოდ განსაზღვრულ სამედიცინო დაწესებულებებში (მაგ, რესპუბლიკის სავადმყოფოში). როგორც პრაქტიკა გვიჩვენებს, ასეთ დაწესებულებებში მოხვედრისას, ექიმ-სპეციალისტები ყოველთვის ცდილობენ არ შეცვალონ გამწვევი კომისიის მიერ გამოტანილი დასკვნა და მას, ძირითადად, ძალაში ტოვებენ. თუმცა, „პაციენტის უფლებების შესახებ“ საქართველოს კანონის 44-ე მუხლის თანახმად, „სამხედრო მოსამსახურეს, წვევამდელსა და სამხედრო სამსახურში კონტრაქტით დაქირავებულს ჯანმრთელობის მდგომარეობის განსაზღვრისათვის აქვთ დამოუკიდებელი სამედიცინო ექსპერტიზის მოთხოვნისა და ჩატარების უფლება“. მიუხედავად აღნიშნულისა, პრაქტიკაში მისი გამოყენება, ფაქტობრივად, არ ხდება. ასოციაციის მიერ ჩატარებული გამოკითხვის შედეგად, ჩვენს კითხვაზე - ეძლევათ თუ არა უფლება წვევამდელებს აირჩიონ სამკურნალო დაწესებულება სტაციონარული გამოკვლევის ჩასატარებლად? - მათი პასუხები შემდეგნაირად განაწილდა: კი - 6; არა -29.

ცალკე საკითხია გაწვევა ეთნიკური უმცირესობებით კომპაქტურად დასახლებულ რეგიონებში. წვევამდელებმა ხშირად საერთოდ არ იციან სახელმწიფო ენა, არ ესმით არც რუსული ენა, რაც „აიოლებს“ კანონის დარღვევას მათ მიმართ: კომისარიატებში მათი წარმოდგენა, ძირითადად, იძულებით ხდება, უმეტეს შემთხვევაში საერთოდ არ უტარდებათ სამხედრო სამედიცინო შემოწმება, ჯარში მიჰყავთ ცოლშვილიანი პირები.

სერიოზული პრობლემაა წვევამდელებისა და მათი ოჯახის წევრების სამოქალაქო განათლების უაღრესად დაბალი დონე. როგორც წესი, წვევამდელებს წარმოდგენა არა აქვთ საკუთარ უფლებებზე, რომელთაც მათ არასოდეს უმარტავენ გამწვევ ორგანოთა წარმომადგენლები, ან თუ უმარტავენ მხოლოდ იმ ნაწილს, რომელიც მათ ინტერესში შედის. კომისარიატების თანამშრომლები უკეთეს შემთხვევაში თავს არიდებენ წვევამდელებთან მათ უფლებებზე საუბარს, ზოგჯერ კი გასაწვევი პირებისა და მათი ახლობლების დაშინებასაც მიმართავენ - სიტყვიერი ძალადობით, სამომავლო კარიერის გაფუჭებისა თუ დაპატიმრების მუქარით და ა.შ.

ერთ-ერთი პრობლემატური საკითხია წვევამდელების მიერ კომისარიატიდან საჭირო დოკუმენტაციის მოპოვება, რომლებიც მათ სჭირდებათ პირადობის მოწმობისა და პასპორტის აღებისას, უმაღლეს სასწავლებელში ჩაბარებისთვის თუ სამუშაოზე დაწყებისას წარსადგენად. თუკი წვევამდელს უახლოეს გაწვევაზე უწევს სამხედრო სამსახურში მსახური, მას, თუნდაც არ იყოს დაწყებული გაწვევა, არ აძლევენ მოთხოვნილ დოკუმენტებს იმ მოტივით, რომ იგი რამდენიმე თვეში გაწვევას ექვემდებარება, რაც კომისარიატის მხრიდან არაკანონიერი ქმედებაა. ამიტომ ასეთ შემთხვევებში, ძირითადად, ხდება კომისარიატის წარმომდგენლების მხრიდან წვევამდელისთვის გარკვეული თანხის გამოძალვა იმ დოკუმენტების მიღებისათვის, რომლებიც მას ისედაც ეკუთვნის. ხოლო, რაც შეეხება რაიმე საბუთის მიღებას, აქ ეს ყველაფერი ფული ღირს (მაგალითად, სამხედრო სამსახურში მსახურობის დამადასტურებელი საბუთი ღირს 5 ლარი).

ყოველივე ზემოაღნიშნულს ემატება კიდევ ის გარემოება, რომ წვევამდელების უმეტესებომ არ იცის კანონმდებლობით გაცხადებული თავისი უფლებები (გამოკითხვის შედეგად ჯარისკაცთა 68 %25-მა არ იცოდა თავისი უფლებები, ასევე 68 %25-მა განაცხადა, რომ მათთვის კომისარიატში თავიანთი უფლებები არ განუმარტავთ), რის ძირითადი მიზეზებია:

ყოველივე ამას კი თავიანთ სასარგებლოდ იყენებენ კომისარიატის არმომადგენლები, რის შედეგადაც ხშირად ირღვევა კანონმდებლობა. აქედან გამომდინარე, დგომარეობის გამოსწორების მიზნით, მიზანშეწონილია ამ მხრივ საგანმანათლებლო საქმიანობის წარმართვა. ასოციაცია „სამართალი და თავისუფლებამ“ 1999 წელს გამოსცა ბროშურა „წვევამდელთა უფლებების დაცვა“, რომლითაც 12 000-მდე წვევამდელმა ისარგებლა. 2001 წელს კი გამოიცა აღნიშნული ბროშურის მოკლე ვარიანტი, რომლებიც კომისარიატებს გადაეცათ წვევამდელთათვის დასარიგებლად. როგორც შედეგმა აჩვენა, მსგავსი სახით წვევამდელთათვის თავიანთი უფლებების შესახებ ინფორმაციის მიწოდებამ ბევრი წვევამდელი გადაარჩინა არაკანონიერ გაწვევას, რაც საბოლოოდ ხელს შეუწყობს ჯანსაღი ჯარის ფორმირებას. ავადმყოფი მოქალაქეების ჯარში გაწვევა ხშირად საფრთხეს უქმნის სხვა მოსამსახურეებსაც (მაგალითად, ტუბერკულოზით დაავადებულ წვევამდელთა გაწვევის შემთხვევაში დიდი საშიშროებაა, რომ იგი სხვა ჯარისკაცებსაც გადაედოს, ან კიდევ ფსიქიკურად დაავადებული ჯარისკაცები ხშირად გამოხატავენ აგრესიას სამხედრო სამსახურის გავლის პერიოდში). ასეთი ბროშურების გამოცემა არ არის დაკავშირებული დიდ ფინანსურ ხარჯებთან და მან წელიწადში სულ შეიძლება 1000 ლარი შეადგინოს. შედეგად, ერთი მხრივ, სახელმწიფო მოიხდის ვალს თავისი მოქალაქეების წინაშე და გააცნობს მათ უფლებებსა და მოვალეობებს, ხოლო, მეორე მხრივ, წვევამდელი შეძლებს თავი დაიცვას მის მიმართ განხორციელებული არაკანონიერი მოქმედებებისაგან.

__________________________________

წინამდებარე თავში განხილული იქნება საქართველოს თავდაცვის სამინისტროს დაქვემდებარებულ სამხედრო ნაწილებსა და შენაერთებში არსებული მდგომარეობა, ასევე ოფიცერთა და ჯარისკაცთა ყოველდღიური ცხოვრება. ყოველივე აღნიშნული ექვემდებარება ასოციაცია „სამართალი და თავისუფლების“ მიერ ბოლო ორი წლის მანძილზე ჩატარებულ გამოკვლევებს, რომლის დროსაც ასოციაციის წევრების მიერ მონახულებულ იქნა 25-მდე სამხედრო ნაწილი, სამედიცინო სამკურნალო დაწესებულებები, ჩატარდა არაერთი შეხვედრა და სემინარი, მოეწყო სატელევიზიო და რადიო გადაცემები, რომლებიც დაკავშირებული იყო სწორედ რომ დღეს ჯარში არსებულ მდგომარეობასა და მისი განვითარების პერსპექტივებთან. თავისთავად ის ფაქტი, რომ არასამთავრობო ორგანიზაციას საშუალება მიეცა სამხედრო ობიექტებზე სამოქალაქო მონიტორინგის განხორციელებისა, რა თქმა უნდა, მისასალმებელია და იმედს გვიტოვებს, რომ სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლი საქართველოს შეიარაღებულ ძალებზე კვლავაც გაგრძელდება. ყოველივე ამას, როგორც I თავში მოგახსენეთ, წინ უძღოდა მოლაპარაკებები თავდაცვის სამინისტროს წარმომადგენლებთან სამხედრო ნაწილებში დაშვებისა და არსებული მდგომარეობის გამოკვლევის მიზნით, რაც საბოლოოდ დასრულდა სამინისტროსა და ასოციაციას შორის ხელშეკრულებით. ამას კიდევ თან დაერთო თავდაცვის მინისტრის, გენერალ-ლეიტენანტის, დავით თევზაძის ბრძანება საქართველოს შეიარაღებულ ძალებში სამოქალაქო მონიტორინგის განხორციელებისთვის ხელშეწყობის შესახებ. საქმიანობის დაწყების საწყის ეტაპზე თითქოს ყველაფერი სრულფასოვნად მიმდინარეობდა, თუმცა ამ გზაზე ასოციაციის წევრები ხშირად აწყდებოდნენ რიგ პრობლემებსა თუ წინააღმდეგობებს, რაც ისევ და ისევ გამოწვეული იყო როგორც სამხედრო ხელმძღვანელებთან პირადი ურთიერთობებით, ასევე, ალბათ, იმითაც, რომ პოსტსაბჭოური ქვეყნის სამხედრო სისტემისთვის სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობის ასეთი ფორმა ახალი იყო.

წინამდებარე თავში განხილული იქნება შემდეგი საკითხები:

მოცემულ თავში წარმოდგენილი ინფორმაცია და მოსაზრებები, რა თქმა უნდა, არ ასახავს მთლიანად საქართველოს შეიარაღებულ ძალებში არსებულ მდგომარეობას. ისევ და ისევ ჩვენს გამოკვლევებზე დაყრდნობით, მდგომარეობა სამხედრო ნაწილებსა და შენაერთებში თითქმის ყველგან ერთნაირია, თუმცა არსებობს გამონაკლისებიც, სადაც, ერთი მხრივ, სამხედრო მოსამსახურეები საკმაოდ მძიმე, ხოლო, მეორე მხრივ, შედარებით უკეთეს სოციალურ მდგომარეობაში იმყოფებიან. ამის გამომწვევ მიზეზებს კი მომდევნო ქვეთავებში შევეხებით.

ქართული სამხედრო ძალების მშენებლობის ერთ, ჯერაც გადაუჭრელ პრობლემას პროფესიონალი კადრების ნაკლებობა წარმოადგენს. პრობლემა ჯერ კიდევ გვიანი საბჭოთა პერიოდიდან იღებს სათავეს, თუ უფრო ადრიდან არა.

რიგი მონაცემებით, სსრკ-ს დაშლისას მის არმიაში ირიცხებოდა რამდენიმე ათასი ქართველი ოფიცერი. მაგრამ მათი უმეტესობა კომისარიატებში ან ზურგის თანამდებობებზე მსახურობდა. მიზეზი მდგომარეობდა ქართველებს შორის სამხედრო კარიერის პოპულარობის კატასტროფულ დაცემაში. 1985 წლიდან საბჭოთა სამხედრო სასწავლებლები არ დაემთავრებინა თითქმის არც ერთ ქართველს. საბჭოთა ეროვნებებს შორის ქართველები 72-ე ადგილზე იდგნენ ათას სულზე ოფიცერთა რაოდენობით. ისტორიულადაც, საქართველოს მოსახლეობა უფრო მილიციური, დროებითი სამხედრო ვალდებულებისაკენ იყო მიდრეკილი, ვიდრე პროფესიული სამსახურისაკენ.

ეროვნული მოძრაობის ტალღაზე ახლადშექმნილ ქართულ შეიარაღებულ ძალებში სხვადასხვა პროფესიის ადამიანები მოვიდნენ. მაგრამ მათ უმეტესობას არანაირი სამხედრო განათლება არ გააჩნდა. 1992-1993 წლების სამოქალაქო და ეთნიკურმა ომებმა და საყოველთაო ქაოსმა შეიარაღებულ ძალებში კრიმინალური წარსულისა და სულისკვეთების ადამიანები მოამრავლა. 1994 წლიდან ასეთთა რიცხვმა საგრძნობლად იკლო, მაგრამ კადრების საკითხი კვლავ მთელი სიმწვავით იდგა.

ამ დროისათვის საკომანდო და საშუალო რანგის პოზიციები საბჭოთა სკოლის სამხედროებმა დაიკავეს. თუმცა, ჯერ ერთი, მათი უმრავლესობის ცოდნა თავად საბჭოთა სკოლის საზომებითაც არ იყო მეტად მაღალი - როგორც აღინიშნა ინტელექტუალური (საშტაბო) თუ საველე მეთაურის სრულყოფილი კარიერა ქართველ ოფიცერთა მეტად მცირე ნაწილს ჰქონდა გავლილი. ამასთან, მძიმე იყო ვითარება უმცროს მეთაურთა შტატების დაკომპლექტების დარგში. ასეთებად ხშირად უმაღლესდამთავრებულ რეზერვისტებს იწვევდნენ, მაგრამ ამ უკანასკნელების სამსახურეობრივი მოტივაცია სუსტი იყო. ბევრ ნაწილში ჩვეულებრივ მოვლენად იქცა ოფიცერთა მიერ საკუთარი მოვალეობის, პირველ რიგში, დისციპლინის საკითხების გადაბარება ჯარისკაცთა შორის გამოკვეთილ არაფორმალურ ლიდერებზე, რაც არასაწესდებო ურთიერთობების გაფურჩქვნას უწყობდა ხელს.

მეთაურების ეფექტური ინსტიტუტის ნაცვლად, არსებობენ ცალკეული გულისხმიერი ადამიანები. მეთაურთა მომზადების, ოფიცერის კარიერისათვის შესაფერის ადამიანთა მოძიებისა და მოტივირების პროცესი არაა სათანადოდ ინსტიტუციონალიზებული. მრავალი ოფიცრის თქმით, საქართველოს გაერთიანებული სამხედრო აკადემია, რომელიც წელიწადში რამდენიმე ათეულ ლეიტენანტს უშვებს, მაქსიმუმ საბჭოთა სასერჟანტო სკოლის დონეზეა.

მთელი რიგი შეფასებებით, ოფიცერთა საშუალო და საშუალოზე მაღალი კონტინგენტი მეტად ძნელად უღებს ალღოს რეფორმათა კურსს, რომელიც 1998 წლიდან იქნა დეკლარირებული. ამასთან, უმრავლეს შემთხვევაში არ ხდება ძველი სკოლის ოფიცერთა პენსიაში გაშვება და იმ მცირეოდენ ახალგაზრდათა დაწინაურება, რომლებმაც ბოლო დროს სამხედრო სასწავლებლები აშშ-ში, გერმანიასა და რიგ სხვა დასავლეთის ქვეყნებში დაამთავრეს. ბევრ ასეთ ახალგაზრდას გული უცრუვდება სამსახურზე და სამოქალაქო ასპარეზზე გადასვლას ცდილობს. დღეისათვის ეს ერთ-ერთი უმტკივნეულესი პრობლემაა თავდაცვის სამინისტროს წინაშე. ოფიცრები, რომლებსაც დასავლეთის განვითარებულ ქვეყნებში მიღებული აქვთ საკმაოდ კარგი განათლება და უბრუნდებიან ქართულ გარემოს, ვერ ახდენენ თავისი შესაძლებლობების რეალიზებას. ამის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი, უპირველეს ყოვლისა, არის ის, რომ მათ გადაწყვეტილებების მიღების საქმეში არ ეძლევათ გარკვეული დონის უფლებები. ამ დროს მათი ინიციატივები, ძირითადად, იბლოკება იმ ადამიანების მიერ, რომლებიც მმართველ ორგანოებს წარმოადგენენ და თავიანთი ხანგრძლივი საბჭოური მენტალიტეტის გამო, ვერ ახერხებენ თანამედროვე მეთოდების ათვისებას ან ისინი ხვდებიან მათი პირადი ინტერესებისა თუ გავლენის სფეროების საწინააღმდეგოდ. მეორე ფაქტორი, რაც, შეიძლება ითქვას, ამ პრობლემის გადაჭრისათვის აუცილებელი ელემენტია, ეს არის ოფიცერთათვის ადეკვატური სოციალური გარემოს შექმნა. ოფიცერი, რომელსაც არ აქვს საკმარისი ხელფასი და იმასაც არ იღებს თავის დროზე, ცხადია, გამოსავალს ან კორუფციის გარემოში პოულობს ან პროტესტის სახით ტოვებს თავის პროფესიას. რა თქმა უნდა, ამ თემაზე საუბარი დღეს, როდესაც ქვეყანა მძიმე სოციალურ-ეკონომიკური კრიზისში იმყოფება, რთულია და არაპერსპექტიული, თუმცა შესაბამისმა ხელმძღვანელებმა ეს საკითხი აუცილებლად უნდა დააყენონ დღის წესრიგში, რათა მომავალში ამისათვის გარკვეული ფონი შეიქმნას.

კადრების საკითხში შეინიშნება კიდევ ერთი ნიშანდობლივი მომენტი. დღეს სამხედრო ძალების ოფიცერთა კორპუსი მეტად ნაირფერი მსოფლმხედველობის და პროფესიონალური წარსულის მქონე ადამიანებისაგან შედგება, რაც ართულებს თავად ამ კორპუსის შეკავშირებულობასა და ერთიანობაზე საუბარს. საბჭოთა სკოლაგამოვლილი უფროსი ასაკის ოფიცრებსა და დასავლეთში განათლებამიღებულ მცირერიცხოვან ჯგუფებს ემატება უშიშროების სამსახურიდან არმიაში გადმოსული ოფიცრები და არაპროფესიონალთა ჯერ კიდევ საგრძნობი ფენა. ყოველ ამ ჯგუფს ახასიათებს ეთიკისა და ხედვის საკუთარი სისტემა, რაც რთულ და აჭრელებულ გარემოს ქმნის. ამას კიდევ თან ერთვის რუსეთისა და დასავლეთისკენ ორიენტირებულ ჯგუფებად დაყოფა, რაც უკვე არა მხოლოდ ართულებს მუშაობას, არამედ გარკვეულ ხიფათსაც უქმნის შეიარაღებული ძალების განვითარებას. ეს თემა საკმაოდ მნიშვნელოვანია თუმცა ამ საკითხის განხილვას აქ არ შევეცდებით.

უნდა ითქვას აგრეთვე, ოფიცრებში შემორჩენილია პატრიარქალური მენტალიტეტი, რომ მათი ნაწილი მათი პირადი საკუთრებაა. სამინისტროდან ბატალიონამდე ხშირი პრაქტიკაა სამსახურში ნაცნობ-მეგობართა და ნათესავთა მიღება. პროფესიონალური მონაცემები ჯერ არ გამხდარა დაწინაურების კრიტერიუმი.

ზოგადად, შეიძლება ითქვას, რომ ქართულ ჯარში დიდი მნიშვნელობა ენიჭება მეთაურის პირად შესაძლებლობებს. ოფიცერთა განცხადებით, სწორედ რომ მათ უნარზეა დამოკიდებულისამხედრო ნაწილებში არსებული მდგომარეობა. ეს უნარი კი ძირითადად განისაზღვრება ზემდგომ ხელმძღვანელობასთან ურთიერთობაში. თუკი მეთაური ე.წ. „კრიშით“ სარგებლობს, მას თავისთავად მეტი შესაძლებლობა აქვს სამინისტროს მომარაგებიდან მიიღოს უფრო მეტი „დახმარება“, ვიდრე ამას სხვები - „არაკრიშიანები“ მოახერხებენ. შესაბამისად, ასეთ ნაწილებში როგორც სოციალური, ასევე დისცი პლინის მხრივ მდგომარეობაც უკეთესია, რაც თავისთავად ქმნის უთანაბრობის პრინციპს. ანუ საქართველოსთვის დამახასიათებელ ამ ჩვევას ადგილი აქვს ქართულ ჯარშიც.

მძიმე ვითარებაა სერჟანტთა ინსტიტუტის დანერგვის საქმეში. ჯერ-ჯერობით ეს ინსტიტუტი არაპროფესიონალ, გაწვეულ ჯარისკაცთა ხარჯზე ფუნქციონირებს. შერჩევის შემდეგ ახალწვეულთა ნაწილს სერჟანტთა სასწავლო ცენტრებში უშვებენ და რამდენიმე თვეში ნაწილებში უმცროს მეთაურებად აგზავნიან. უმეტეს შემთხვევაში მათი ავტორიტეტი და გავლენა მინიმალურია - განსაკუთრებით იმ ჯარისკაცთა შორის, რომლებსაც სერჟანტებზე მეტი აქვთ ნამსახურები. თავის ერთ-ერთ ინტერვიუში თავდაცვის მთავარი შტაბის უფროსი, გენერალი ფირცხალაიშვილი, წუხდა, რომ სასერჟანტო კონტინგენტის შერჩევა ოფიცერთა მიერ არასწორად ხდება და სასწავლო ცენტრებში გაგზავნილი კონტინგენტის ფიზიკური და ინტელექტუალური დონე დაბალია.

ამ სფეროშიც არის პოტენცია საიმისოდ, რომ იყოს მდგომარეობის შეცვლის იმედი. უცხოელთა, პირველ რიგში, ამერიკელთა, გერმანელთა და თურქთა დახმარებით განზრახულია ცალკეული ნაწილების გადაყვანა წვრთნისა და სწავლების დასავლურ სისტემაზე. არის ჩანაფიქრი, რომ შეიქმნას თავდაცვის კოლეჯი, სადაც საშუალო რანგის ოფიცრები კვალიფიკაციას დასავლურ ანალოგიურ სასწავლებლებში არსებული საგნების შესწავლით აიმაღლებენ. აგრეთვე არის გეგმა სასერჟანტო სასწავლებელზე უცხოელ ინსტრუქტორთა შეფობის აღებისა. თუმცა, როგორც საერთაშორისო მრჩეველთა საბჭოს ერთ-ერთი წევრი, გადამდგარი გერმანელი გენერალი ფონ ონდარცა აღნიშნავს, ქართული მხარე მეტად ნელა ეხმაურება დასავლეთიდან წამოსულ წინადადებებს ასეთ საკითხებში თანამშრომლობაზე.

მას შემდეგ, რაც წვევამდელი სამხედრო სამსახურში ჩაირიცხება, აქ უკვე იწყება მისი უფლებრივი მდგომარეობის გაუარესება. სამხედრო ნაწილში განწესებისთანავე ჯარისკაცი გადის ერთთვიან სწავლებას (კარანტინს). სამსახურის ამ პირველი თვის მანძილზე, სამხედრო საქმის ანბანისა თუ საფუძვლების დაუფლების ნაცვლად, ახალწვეული აწყდება ყველა იმ პრობლემას, რომელიც მისი თანამდევი ხდება შეიარაღებულ ძალებში მისი ყოფნის მთელ მანძილზე. სამხედრო სამსახური ახალბედა ჯარისკაცისთვის იმთავითვე უკავშირდება უკმარ, არასრულფასოვან კვებას, არსებითად გაბმულ შიმშილს, უხარისხო სამხედრო სამოსელს (ხშირად მის არქონასაც), ზამთრის დადგომისას გაუნელებელ სიცივეს. ახალწვეულთა პირად შემადგენლობასთან არავინ მუშაობს ახალ სოციალურ გარემოში მათი ადაპტაციის უზრუნველსაყოფად.

ჩვეულებრივი სუბორდინაცია აქ წარმოუდგენელია იმ სპეციფიკურ ურთიერთობათა გარეშე, რომელთაც ჯერ კიდევ საბჭოთა კავშირის არსებობის დროს უწოდეს „არასაწესდებო ურთიერთობები“. ოფიცრის დამოკიდებულებას ჯარისკაცისადმი ხშირად ახლავს ამ უკანასკნელის ღირსების იგნორირება, ცინიზმი, სრული გულგრილობა იმის მიმართ, რას ისწავლის ჯარისკაცი სამხედრო საქმეში. პირადი შემადგენლობის მართვას ოფიცრები მეტწილად ახორციელებენ ვადიან სამსახურში მყოფ სერჟანტებთან ან „ავტორიტეტულ“ ჯარისკაცებთან ძმა-ბიჭური ურთიერთობის მეშვეობით, რომლებიც არაფრით ჩამოუვარდებიან თავიანთ ოფიცრებს რიგითებთან ქცევისა და მოპყრობის. ასეთი ქცევის ფორმები ნაირგვარია: ღამით სრულიად უმოტივოდ, პირადი ახირების საფუძველზე წამოყრა, მწყობრში დაყენება ან სირბილი, მიმართვისას ჯარისკაცის სიტყვიერი და ფიზიკური შეურაცხყოფა, სხვადასხვა, ხშირად კერძო პირთა სასარგებლოდ წარმოებულ სამუშაოზე ჯარისკაცის უკანონოდ დასაქმება, საიდანაც ოფიცერს პირადი გამორჩენა აქვს, ჯარისკაცთა „არაფორმალურ“ კატეგორიებად დაყოფა და ამ დაყოფის მიხედვით დავალებებისა თუ განწესების განაწილება და ა.შ.

ჯარისკაცთა თქმით, ჯარში ხდება რიგითების დაყოფა შემდეგი კატეგორიების მიხედვით:

1. „ავტორიტეტები“; ნაწილის მეთაურები ათეულებსა და ასეულებში დისციპლინის დამყარებას სერჟანტებს აკისრებენ, წინააღმდეგ შემთხვევაში მათ მოეთხოვებათ პასუხი. ეს უკანასკნელნი კი, თავის მხრივ, დასაყრდენს პოულობენ თვით ჯარისკაცებს შორის და, გარკვეული პრივილეგიების სანაცვლოდ, ე.წ. „ავტორიტეტებს“ ავალებენ ჯარისკაცთა მორჩილებას. სწორედ ამ გზით ხდება რიგითების მანიპულირება და იმ მავნე ჩვევების დანერგვა, რომლებიც დამყარებულია ცემასა და დამცირებაზე. რაც შეეხება პრივილეგიებს, ეს, ძირითადად, გამოიხატება შვებულების მიღებაში, კარგი საჭმელის მოპოვებასა და ოფიცრებთან კარგ ურთიერთობებში.

2. „ვაჟკაცები“; ამ კატეგორიას მიკუთვნებული ჯარისკაცები შედარებით თავისუფლებით სარგებლობენ სერჟანტებისა და ე.წ. „ავტორიტეტებისაგან“. თუმცა მათ ამ სახელის მოპოვება, ძირითადად, სამხედრო სამსახურის დაწყებისას უხდებათ ისევ და ისევ ე.წ. „დემბელებთან“ (ჯარისკაცები, რომლებსაც ნამსახურევი აქვთ ერთ წელზე მეტი და უახლოეს მომავალში სამხედრო სამსახურიდან გათავისუფლებას ექვემდებარებიან (რუსული სიტყვიდან: „демобилизациа“)) და „ავტორიტეტებთან“ ჩხუბების შედეგად. თუკი ჯარისკაცს ეყოფა ნებისყოფა და გამძლეობა და გამოაჩენს თავის შეუპოვრობას, მას თავს დაანებებენ და არ ჰკადრებენ ისეთი სამუშაოების შესრულებას, რომლებიც ჯარში სათაკილოა (მაგ., საპირფარეშოს გარეცხვა, ყაზარმის დალაგება და ა.შ.). სამწუხაროდ, ასეთი კატეგორიის ჯარისკაცებისთვის ხშირად სიცოცხლე ტრაგიკულად ან ჯანმრთელობის მძიმე შედეგებით მთავრდება ხოლმე, რის მიზეზიც სწორედ მათ ავტორიტეტების წინაშე დაუმორჩილებლობაა, ხოლო, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ეს უკანასკნელნი სარგებლობენ სერჟანტებისა და ზემდგომი ხელმძღვანელების მხარდაჭერით.

3. „პატიოსნები“; ეს კატეგორია ცდილობს თავი აარიდოს როგორც კონფლიქტებს, ასევე სხვათა დაჩაგვრისას დაიჭიროს შემრიგებლისა და საქმის მოგვარების (და არა გარჩევის) პოზიცია. ისინი, ძირითადად, გამოირჩევიან შედარებითი ინტელექტითა და სამართლიანობით, რის გამოც მათთან კონფლიქტს ერიდებიან სხვა თანამოსამსახურეები. თუმცა ჯარში არსებობს დაუწერელი კანონი, რომ თუკი ხდება რომელიმე ჯარისკაცის დაჩაგვრა, არ უნდა ჩაერიოს არავინ, ვინაიდან შეიძლება ისიც, ამის გამო, დაჩაგრულთა რიგებში მოხვდეს. ოფიცრები მათ ისევე ექცევიან, როგორც სხვა რიგითებს და რაიმე პრივილეგია მათ მიმართებაში არ ვრცელდება.

4. „შნირები“; ანუ ჯარისკაცთა ის ნაწილი, რომელიც განიცდის ყველანაირ დაჩაგვრას როგორც ოფიცრების, ასევე „ავტორიტეტებისაგან“. სწორედ მათი გასაკეთებელია ყველა ის შავი სამუშაო, რომლის შესრულებაში წესით ყველა ჯარისკაცი უნდა მონაწილეობდეს. ეს სამუშაოებია: საპირფარეშოსა და პირსაბანის გარეცხვა, ყაზარმის დალაგება, ეზოს დასუფთავება, მაღაზიაში გადასვლა და დამატებითი საჭმლის მოტანა და ა.შ. ადამიანის ასეთ მდგომარეობაში ყოფნა, თავისთავად, იწვევს ფსიქიკურ ტრავმას, რის გამოც ისინი ხშირად თვითნებურად ტოვებენ სამხედრო ნაწილებს და მზად არიან თუნდაც ციხეში მოხვდნენ, ოღონდ კი არ დაბრუნდნენ იმავე ნაწილში, უკიდურეს შემთხვევაში კი ისინი სიცოცხლეს თვითმკვლელობით ასრულებენ.

რა თქმა უნდა, მთლიანად შეიარაღებულ ძალებში ასეთი მდგომარეობა არ არის მკაფიოდ გამოხატული. ყველგან მეტნაკლები ხარისხით მოქმედებს ე.წ. „დედოვშჩინის“ სინდრომი. თუმცა არის უკიდურესი სახის შეურაცხყოფებიც, როგორიცაა, მაგალითად, გაუპატიურება. ეს მძიმე დანაშაული, როგორც თავად ჯარისკაცები აცხადებენ, დასჯის სახით მოქმედებს და მასში, რა თქმა უნდა, ერთი კაცი არ მონაწილეობს, და ეს გამოწვეულია არა ჰომოსექსუალური მოთხოვნილებით, არამედ დამცირებისა და მორჩილების მისაღწევად. ასეთ მდგომარეობაში მყოფი ჯარისკაცი ვერ ბედავს მომხდარი ფაქტის გამჟღავნებას იმის შიშით, რომ მას ხალხში თავი მოეჭრება და იმედი აქვს, რომ ამ ამბის შესახებ მხოლოდ იმათ ეცოდინებათ, ვინც მის წინააღმდეგ ჩაიდინეს ეს დანაშაული. თუმცა 18-20 წლის ახალგაზრდისთვის ეს დიდი ფსიქოლოგიური ტრავმაა, რაც გარკვეული პერიოდის მანძილზე კიდევ უფრო მწიფდება და მწვავდება.

შედეგად, ოფიციალური მონაცემებით, სხვადასხვა მიზეზების გამო 1996 წლიდან 2001 წლამდე საქართველოს შეიარაღებულ ძალებში დაფიქსირებულია თვითმკვლელობის 26, ხოლო მკვლელობის 26 ფაქტი, რაც ერთობ საგანგაშოა საზოგადოებისათვის.

ჩვენს მიერ ჯარისკაცებს შორის ჩატარებული გამოკითხვა, რომელიც შეეხებოდა ჯარში ცემისა და შეურაცხყოფის ფაქტებს, შემდეგნაირად გამოიყურება:

- არსებობს თუ არა ჯარში ცემის, შეურაცხყოფის, არაადამიანური მოპყრობის ან წამების ფაქტები? კი - 18 %25; არა - 82%25

- ყოფილა თუ არა თქვენს ნაწილში მკვლელობის, თვითმკვლელობის ან სერიოზული ფიზიკური შეურაცხყოფის ფაქტები? კი - 13%25; არა - 87%25

- გქონიათ თუ არა კონფლიქტი თანამოსამსახურეებთან? კი - 18%25; არა - 82%25

გარდა ჯარისკაცებს შორის კონფლიქტებისა, ზოგჯერ ადგილი აქვს „კუთხური“ დაყოფით დაპირისპირებებსაც. კერძოდ, როგორც კანონმდებლობა გვთავაზობს, სასურველია, რომ ჯარისკაცმა იმსახუროს თავის საცხოვრებელ ადგილთან ახლო მდებარე სამხედრო ნაწილში, თუმცა ეს ასე ყოველთვის არ ხდება, რის გამოც რეგიონებში არსებულ სამხედრო ნაწილებში კუთხური უმცირესობები გვხვდება; კერძოდ, ცალკე ჯგუფებად არიან კახელები, სვანები, მეგრელები, იმერლები, ასევე თბილისელები, ქუთაისლები და ა.შ. ეს კი პიროვნებებს შორის გარკვეული კონფლიქტების დროს ხშირად კუთხურ დაპირისპირებებში იზრდება, რაც საკმაოდ საშიშ ფორმებს იძენს.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, პასუხისმგებლობის მეტი წილი სწორედ რომ ნაწილის ოფიცრობას უნდა დაეკისროს. თუმცა მათი მხრიდან კონფლიქტების თავიდან აცილების პასიური მეთოდები არ ამართლებს: ისინი ან არ ერევიან, ან მიმართავენ დასჯის ისეთ მეთოდებს, რომლებიც არა თუ გამორიცხავენ მომავალში კონფლიქტების არსებობას, არამედ, პირიქით, უფრო მეტად ამწვავებენ კიდეც. საუბარია ოფიცერთა მიერ კონფლიქტის მონაწილე ჯარისკაცების იძულებაზე დაასახელონ კონფლიქტის წამომწყების ვინაობა. ამ შემთხვევაში თვით არააქტიური ჯარისკაცებიც კი თავს არიდებენ დაბეზღებისა და ჯარში არაეთიკური ხერხებით საკუთარი თავის გადარჩენის მეთოდებს, რის გამოც ოფიცრები მიმართავენ ასეთი ჯარისკაცების დასჯას, განაწესებენ ჰაუპტვახტში, ანუ იყენებენ ჭკუის სწავლების გავრცელებულ მეთოდს. ეს კი, საბოლოო ჯამში, ღიას ტოვებს სიმართლეს, რაც იწვევს ჯარისკაცთა აგრესიას, რის გამოც მათ შურისძიების სურვილი უჩნდებათ.

უფრო სერიოზული პრობლემაა დღეს ოფიცრებსა და ჯარისკაცებს შორის დამკვიდრებული არასაწესდებო ურთიერთობები. ხშირია შემთხვევები, როდესაც ოფიცრები „ურჩი“ რიგითების მიმართ ფიზიკურ ძალადობას იყენებენ. ამ შემთხვევაში ოფიცერთა მოქმედება შეიძლება ემყარებოდეს შემდეგ გარემოებებს:

როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, დისციპლინის დამყარება უმეტეს წილად სერჟანტებსა და ავტორიტეტებს ევალებათ, თუმცა, თუ ასეთები ვერ ასრულებენ დაკისრებულ მოვალეობას, ამის შესრულება, შესაბამისად, უფრო მაღალი წოდების ოფიცრებს უხდებათ. დასჯა შეიძლება გამოიხატოს ერთი ჯარისკაცის საჯაროდ, ყველა რიგითის თვალწინ, ცემით, სიტყვიერი შეურაცხყოფით ან სხვა დამსჯელი ღონისძიებით, რაც ნიშანია იმისა, რომ ხელმძღვანელი „აკონტროლებს“ არსებულ სიტუაციას.

ამ შემთხვევაში ჯარისკაცი ექვემდებარება დასჯას ჰაუპტვახტში განწესების გზით, თუმცა დასჯის ხარისხის მომატებისათვის ოფიცრები ხშირად სცემენ ჯარისკაცებს, რათა მათ დაამახსოვრდეთ ტკივილი, რომ მომავალში მათ ბრძანებას უკლებლივ დაემორჩილონ. ასეთ ფაქტებს ადგილი აქვს, მაგალითად, მაშინ, როდესაც ჯარისკაცი შვებულებიდან დაბრუნდება არადროულად ან არ დაემორჩილება ოფიცრის ბრძანებას დაასუფთავოს საპირფარეშო.

მაგალითი: 2000 წლის 28 ივნისს ახალციხის რეგიონულ სამხედრო პროკურატურაში აღიძრა სისხლის სამართლის საქმე ახალციხის გარნიზონის სამხედრო კომენდატურის ჰაუპტვახტის უფროსის გოგრიჭიანის მიმართ, რიგითი ჯარისკაცის, სულეიმან აგაქიშიევის, თვითმკვლელობამდე მიყვანისათვის.

გამოძიებით დადგენილია, რომ ს.აგაქიშიევი მსახურობდა რიგით ჯარისკაცად ახალციხეში დისლოცირებულ №10245 ს/ნაწილში. 2000 წლის თებერვლის თვეში ორი დღე-ღამით სამხედრო ნაწილის მიტოვებისათვის ს.აგაქიშიევი 6 მარტს მოთავსებული იქნა ჰაუპტვახტში 3 დღე-ღამით. 8 მარტს დაახლოებით 11 საათზე ჰაუპტვახტის უფროსმა, თ.მელიქიძემ, გამოიყვანა საკნიდან და უბრძანა, რომ დაესუფთავებინა კომენდატურის ტერიტორია და საპირფარეშო, რაზედაც აგაქიშიევმა განაცხადა უარი, ვინაიდან შეუძლოდ იყო.

მელიქიძემ აგაქიშიევის მიაყენა ფიზიკური შეურცხყოფა, რამდენჯენმე დაარტყა თავში და მუცელში, შემდეგ შეიყვანა საკანში, გახადა მაზარა, ტანზე შეასხა წყალი, ასევე, წყალი დაასხა საკნის იატაკზე და ჩაკეტა. 30 წუთის შემდეგ კომენდანტის თანაშემწემ, გ.გოგრიჭიანთან ერთად, კვლავ გამოიყვანა საკნიდან და ორივემ უმიზეზოდ დაუწყეს ცემა, შეეცადნენ ჩაეგდოთ კომენდატურის ტერიტორიაზე არსებულ საკანალიზაციო არხში, რა დროსაც აგაქიშიევმა მათ გაუწია წინააღმდეგობა, რის გამოც ორივემ ცემეს ბარის ტარით, მიიყვანეს დანესტიანებულ საკანში და ჩაკეტეს.

2000 წლის ივნისის თვეში ს აგაქიშიევი ორჯერ იმყოფებოდა განაწესის მიხედვით ჰაუპტვახტში ყარაულად და ორივეჯერ უმიზეზოდ ცემეს მელიქიძემ და გოგრიჭიანმა, მესამედ ჰაუპტვახტში ყარაულად წასვლის წინ აგაქიშიევმა იმის შიშით, რომ უმიზეზოდ სცემდნენ, შელახავდნენ მის პიროვნულ ღირსებას, თვითმკვლელობის მიზნით, მოახდინა მასზე გაპიროვნებული ავტომატური ცცხლსასროლი იარაღიდან გასროლა, რის შდეგადაც მიიღო ჯანმრთელობის მძიმე ხარისხის დაზიანება.

2000 წლის ივლისში თ.მელიქიძესა და გ.გოგრიჭიანს სისხლის სამართლის კოდექსის 115-ე მუხლით გათვალისწინებული დანაშაულის ჩადენისათვის თბილისის საოლქო სასამართლომ მიუსაჯა 2-2 წლით თავისუფლების აღკვეთა, რაც შეეცვალათ პირობით გამოსაცდელი ვადით.

3. პირადი ფსიქიკური აშლილობის მოტივზე, ანუ უმიზეზოდ

ოფიცერთა გარკვეულ ნაწილს შეენიშნება ფსიქოლოგიური ტრავმა. დღეს ქართულ ჯარში ეს საკითხი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანია, ვინაიდან რამდენიმე სამოქალაქო ომის გადატანის შედეგად და მძიმე სოციალურ-ეკონომიკური გარემოს გამო, ხშირად ასეთი ადამიანები განიცდიან ნერვულ სტრესებს და აგრესიისგან გათავისუფლების მიზნით, ყოველგვარი მიზეზის გარეშე, ფიზიკურ ან სიტყვიერ შეურაცხყოფას აყენებენ მათ ქვეშევრდომებს.

4. მუდმივი შიშის ქვეშ ყოფნის მიზნით

ესეც დისციპლინის განმტკიცების ან პირადი ავტორიტეტის დემონსტრირების ერთ-ერთი გავრცელებული ფორმაა. დასჯის მეთოდი შეიძლება გამოიხატებოდეს მთლიანად ათეულის ან ასეულის ან სამხედრო ქვედანაყოფის მიმართ გარკვეული არასაწესდებო სამუშაოების თუ დავალებების შესრულების სახით.

5. მატერიალური გამორჩენა

ჯარისკაცმა შვებულების მოსაპოვებლად, როგორც ცნობილია, ხშირად ოფიცერის გული უნდა მოიგოს, რაც გამოიხატება ქრთამის მიცემაში. თუმცა ხშირად ისეც ხდება ხოლმე, რომ ჯარისკაცი შეპირებულ ძღვენს სრულად ვერ მიართმევს მის უფროსს, რის გამოც ისჯება კიდეც ცემით, დაშინებით, სიტყვიერი შეურაცხყოფით ან ყველაფრით ერთად. ხშირად ჯარისკაცის ცემის ერთადერთი საბაბი მისგან უფრო მეტი გამორჩენის მიღების სურვილია. ამის მაგალითია საქართველოს თავდაცვის სამინისტროს 21-ე მოტომსროლელ ბრიგადაში 1999-2000 წლებში მომხდარი ფაქტი. კერძოდ:

კაპიტანი მ. კვირიკაშვილი, იყენებდა რა თავის სამსახურებრივ მოვალეობას ბოროტად, 1999 წლის 18 ივლისიდან 2000 წლის 2 აპრილის ჩათვლით, სისტემატიურად ყოველგვარი შვებულების გაფორმების გარეშე, გარკვეული დღეებით უშვებდა სახლში თავის ხელქვეითებს, ჯარისკაცებს, მამუკა და ვაჟა სიხარულიძეებს. ამასთან, მათ აბარებდა ჩამოეტანათ პურმარილი, ღვინო და ფული. იმ შემთხვევაში, თუ ჯარისკაცები სრულად ვერ შეასრულებდნენ კაპიტანის მოთხოვნას, ეს უკანასკნელი ცემდა და სიტყვიერ შეურაცხყოფას აყენებდა მათ. ერთ შემთხვევაში, კერძოდ 1999 წლის 10 დეკემბერს 18 საათიდან 12 დეკემბრის 08 საათამდე, ე.ი. 38 საათის განმავლობაში, უკანონოდ აღუკვეთა მ. სიხარულიძეს თავისუფლება, რაც გამოიხატა იმაში, რომ ძალით შეიყვანა ყაზარმის გაუქმებული ტუალეტის შენობაში, სადაც კანალიზაციისა და წყლის მილებზე მიაბა ქამრით, ჩაუკეტა კარები ბოქლომით და 38 საათის განმავლობაში უჭმელ-უსმელი, ფეხზე მდგარი, ხელებით უკან მჭიდროდ მიბმული ამყოფა გარე სამყაროსაგან იზოლირებულად, ამასთანავე, გააფრთხილა - ხმის ამოღების შეთმხვევაში მოკლავდა და დამარხავდა ისეთ ადგილზე, რომ ვერავინ ნახავდა. სისტემატურად ასეთი მოპყრობის შედეგად, ასმეთაურმა მ. კვირიკაშვილმა რიგითი სიხარულიძე მიიყვანა თვითმკვლელობის მდგომარეობამდე, 2000 წლის აპრილს ამ უკანასკნელმა, თვითმკვლელობის მიზნით, დალია ნიშადურის სპირტი და მიიღო ჯანმრთელობის მძიმე ხარისხის დაზიანება.

2000 წლის ოქტომბერში საქმე კვირიკაშვილის მიმართ წარიმართა ქუთაისის საოლქო სასამართლოში, რომლის განაჩენით მ. კვირიკაშვილს მიესაჯა 5 წლით ავისუფლების აღკვეთა.

ასოციაციის მიერ ჩატარებული გამოკითხვის შედეგები, ამ საკითხთან დაკავშირებით, შემდეგნაირია:

- გქონიათ თუ არა კონფლიქტი ოფიცერთან? კი - 13%25; არა - 87

- ოფიცრები თქვენთან მიმართებაში ყოველთვის მოქმედებენ წესდების ფარგლებში თუ არა? კი - 23%25; არა - 12%25; ნაწილობრივ - 65%25

ცალკე განხილვის თემას წარმოადგენს კონფლიქტები ჯარისკაცებს შორის ეთნიკურ ნიადაგზე. როგორც მოგეხსენებათ, ქართულ ჯარში აზერბაიჯანული და სომხური წარმომავლობის საკმაოდ ბევრი საქართველოს მოქალაქე მსახურობს. ჯერ კიდევ საბჭოთა არმიაში ფართოდ იყო გავრცელებული კონფლიქტები ეროვნული ნიშნის მიხედვით და ეს გასაგებიც იყო იმდენად, რამდენადაც საბჭოთა კავშირში ასობით ეროვნების წარმომადგენელი ცხოვრობდა. მათ შორის კონფლიქტები ხშირად საკმაოდ სავალალო შედეგებით სრულდებოდა ხოლმე. ამ მხრივ საქართველოში მდგომარეობა არც თუ ისე დაძაბულია. ეთნიკური უმცირესობები ქართულ არმიაში ძირითადად არიან აზერბაიჯანული და სომხური მჭიდროდ დასახლებული სოფლებიდან. მათ უმეტესობამ არ იცის როგორც ქართული, ასევე რუსული ენები, რის გამოც მათ უმეტესწილად უმძიმთ სამხედრო სამსახური. ასოციაციის მიერ ისეთ სამხედრო ნაწილებში ჩატარებული მონიტორინგების მიხედვით, სადაც არაქართველი ჯარისკაცები უმრავლესობასაც კი რომ წარმოადგენდნენ, არ შეიმჩნეოდა მკაფიოდ გამოხატული ეთნიკური დაპირისპირებები. ჯარისკაცთა განცხადებით, მათ შორის კონფლიქტებში, ძირითადად, ადგილი აქვს ცალკეულ პიროვნებებს შორის წარმოქმნილ უთანხმოებებს და ისინი არ იზრდება ჯგუფურ კონფლიქტში, რაც ერთობ მისასალმებელია. თუმცა არაქართველი ეროვნებების ჩაგვრა ქართულ არმიაში მაინც გვხვდება. ასეთ დროს, სამწუხაროდ, როგორც თვით ეთნიკური უმცირესობები აცხადებენ, თვალს ხუჭავენ ოფიცრები სწორედ რომ ეთნიკური ნიშნის გამო. ასევე ხშირია ეთნიკური უმცირესობების დაშინება და ცემისა და შეურაცხყოფების ფაქტები ოფიცერთა მხრიდან, რაც ისევ და ისევ ზემოჩამოთვლილ მიზეზებს ემყარება, თუმცა აქ განსხვავება ის არის, რომ ოფიცერთა მოქმედება გარკვეულწილად მათ ეთნიკური ნიშნით განსხვავებასაც ემყარება.

როგორც ვხედავთ, სამწუხაროდ, ქართულ ჯარშიც დაიმკვიდრა ადგილი რუსული „დედოვშჩინის“ ელემენტებმა. არასაწესდებო ურთიერთობები სამხედრო სამსახურში ერთ-ერთი სერიოზული პრობლემაა დღეს საქართველოს არმიაში. თუმცა მას ხელმძღვანელობის მხრიდან არ ექცევა სათანადო ყურადღება, რომ მოსალოდნელი იყოს ამ მხრივ რაიმე გადამჭრელი ღონისძიებების განხორციელება. არადა ჯარში გაწვეულ პირთამკვლელობის, სიცოცხლის თვითმკვლელობით დასრულება და სხვა, ცემის, შეურაცხყოფისა და არაადამიანური მოპყრობის ფაქტები გაცილებით მეტია და საშიში, ვიდრე ეს საზოგადოებას წარმოუდგენია. ჯარისკაცთა მენტალიტეტი და მათ შორის დამკვიდრებული დაუწერელი კანონები იწვევენ მათ პასიურობას ყოველ მომხდარ არასაწესდებო ქმედებებთან დაკავშირებით მიმართონ ნაწილის მეთაურსა თუ სამართალდამცავ ორგანოებს. თუმცა ჯარისკაცთა ასეთი ქმედება არა თუ გადაჭრის პრობლემას, არამედ შეიძლება უფრო მეტადაც გაამწვაოს კონფლიქტი. ყოველივე ამას უფრო საშიშს ქმნის ის გარემო, რომ თავად ოფიცრები არიან არასაწესდებო ურთიერთობებში ძირითადი დამნაშავეები, ერთი მხრივ, როგორც წამქეზებლები თუ უშუალო მონაწილენი, მეორე მხრივ კი, ისინი არ იბრძვიან ასეთი ქმედებების აღსაკვეთად და ხშირად თვალს ხუჭავენ კიდეც. გარდა ამისა, დღეს ჯარში რეალურად არიან ისეთი ოფიცრები, რომელთა ფსიქიკური მდგომარეობა საფრთხეს უქმნის სხვათა სიცოცხლესა თუ ჯანმრთელობის მდგომარეობას. ასოციაციის მიერ ჩატარებული მონიტორინგის შედეგად, ჯარისკაცებს არაერთხელ მოუყოლიათ ოფიცერთა მოქმედებების ისეთი ფაქტები, რომლებიც სცილდება ჯანმრთელი ადამიანის აზროვნებას და ისინი უფრო მეტად აგრესიისა და წამების სურვილს ჰგავს. სამწუხაროდ, ძალოვან სტრუქტურებში არ მიმდინარეობს ასეთ პირთა ფსიქოლოგიური შესწავლა ან ჯარისკაცთა შორის აღმზრდელობითი სამუშაოების გატარება. ნათელია, რომ კონფლიქტები 18-20 წლის ასაკის ახალგაზრდებში, მით უმეტეს ჯარის გარემოში, განსაკუთრებით მძიმე პირობებში, ყოველთვის იარსებებს; მთავარი აქ ის არის, რომ ნაწილების ხელმძღვანელობამ იმოქმედოს გარკვეული აღმზრდელობითი ადაპტირებული მეთოდებით, რათა თავიდან იქნას აცილებული ის სავალალო შედეგები, რომლებსაც, სამწუხაროდ, არც თუ ისე იშვიათად ადგილი აქვს ჯარში. და თუ ასეთი კონკრეტული პროგრამა მოქმედებს დღეს შეიარაღებულ ძალებში, მას ნამდვილად არა აქვს შედეგი და საჭიროებს ცვლილებას. დღეს, როდესაც საუბარია ძლიერი და ბრძოლისუნარიანი არმიის ჩამოყალიბების სურვილზე, რთულია ეს პროცესი წარიმართოს ჯარისკაცების სწორად აღზრდის გარეშე. მხოლოდ სამხედრო განათლება ვერ მოიტანს სასურველ შედეგს, თუკი ჯარისკაცი არ დაინახავს გულისხმიერ მოპყრობას მის, როგორც ცალკეული პიროვნებისა და ინდივიდის, მიმართ. ჯარისკაცის მომზადება სამხედრო საქმისათვის ძნელი წარმოსადგენია დაშინებისა და ცემაზე დამყარებული დისციპლინის მეთოდებით, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც დღეს ჯარში არ არსებობს ადამიანის უფლებების დაცვის რეალური და ეფექტური მექანიზმები, მიუხედავად იმისა, რომ ჯარისკაცს კანონმდებლობით თავის დაცვის უფლება აქვს. თანამედროვე საზოგდოებაში მთელს მსოფლიოში დიდი ყურადღება ექცევა ჯარისკაცის აღზრდისა და მისი უფლებების დაცვის მექანიზმებს, რომლებიც იმდენად კარგად მოქმედებს, რომ თითქმის გამორიცხულია ოფიცერთა მხრიდან რაიმე არასაწესდებო ურთიერთობების მიჩქმალვა. სწორედ ამ მომენტის დეფიციტს განიცდის დღეს ქართული ჯარი. კერძოდ, ოფიცრებს არ აქვთ იმის შიში, რომ მათ არაკანონიერ ქმედებებს ხელმძღვანელობის მხრიდან მოჰყვება რეალური წინააღმდეგობა და მოხდება მათი სათანადო დასჯა. ის მაგალითები, რომლებიც ზემოთ ვიხილეთ, ერთეულებია იმ დარღვევათა შორის, რომლებიც რეალურ არსებობს. ამის ძირითადი მიზეზებია:

ასოციაცია „სამართალი და თავისუფლების“ მიერ საქართველოს თავდაცვის სამინისტროს დაქვემდებარებულ სამხედრო ნაწილებსა და შენაერთებში ჩატარებული მონიტორინგის შედეგად, შეიძლება ითქვას, რომ ამ ნაწილებში მდგომარეობა თითქმის ყველგან ერთნაირია, თუმცა მათ შორის იყო როგორც უკიდურესად მძიმე პირობების მქონე, ასევე საკმაოდ კარგ მდგომარეობაში მყოფი ნაწილებიც. თუკი ზოგადად შეიარაღებული ძალების სოციალურ მდგომარეობას შევეხებით, აქაც განსხვავებული სიტუაცია, კერძოდ, მაგალითად, სახელმწიფო დაცვის სამსახურში ყაზარმული ცხოვრება საერთოდ არ არის და გაწვეული სამხედრო მოსამსახურე 3 დღეში ერთხელ მორიგეობს დაცვის სამსახურში, ამასთანავე, იღებს განსხვავებული ოდენობის ხელფასსაც - 60 ლარს (იმ დროს, როდესაც სხვა სამხედრო სტრუქტურებში გაწვეული ჯარისკაცის ხელფასი შეადგენს 5 ლარს); შინაგან ჯარშიც თითქმის იგივე მდგომარეობაა, რაც თავდაცვის სამინისტროში, თუმცა აქ ხშირად მოხსნილია ისეთი მნიშვნელოვანი პრობლემები, როგორებიცაა საკვები, საწვავი, პირადი მოხმარების ნივთები, თუმცა ესეც დამოკიდებულია ამა თუ იმ ნაწილის პრესტიჟულობაზე. რაც შეეხება სასაზღვრო ძალებს, პირობები თითქმის მსგავსია, განსხვავებით იმისა, რომ მათი სამსახური გამოირჩევა თავისი სპეციფიკურობით და ჯარისკაცებს სამხედრო სამსახური უწევთ სასაზღვრო ნაწილში, ანუ საველე პირობებში.

როგორც ვხედავთ, ზოგადად, შეიარაღებულ ძალებში მდგომარეობა განსხვავებულია, ერთი მხრივ, კარგი, მეორე მხრივ, - საშუალო და მძიმე პირობებით. ეს კი თავისთავად ქმნის უთანაბრობის პრინციპს, რაც შეიძლება გამოწვეული იყოს არა მხოლოდ უკეთესი დაფინანსებით, არამედ განსხვავებული მართვითაც. თუმცა თავად ამ უწყებებს დაქვემდებარებულ ნაწილებშიც შეიმჩნევა აშკარა განსხვავება, რაც უკვე, ყოველ მიზეზს გარეშე, ამავე ნაწილის ხელმძღვანელობის უნარზეა დამოკიდებული. ამ თემას ჩვენ უკვე შევეხეთ სამხედრო კადრების განხილვისას და აქ ამაზე აღარ შევჩერდებით.

ყაზარმების მდგომარეობა სამხედრო ნაწილებში არსებული შენობა-ნაგებობები ძირითადად დანგრეულია და ზოგიერთი იმყოფება ავარიულ მდგომარეობაში. ყაზარმების გაპარტახება დაიწყო ჯერ კიდევ საბჭოთა კავშირის დაშლის დროს, როდესაც ხდებოდა ყველა სახის ფასეული ინვენტარისა და ლითონების უკანონოდ მითვისება და გაყიდვა. საბოლოოდ, დღეს სამხედრო ნაწილებში, ფაქტობრივად, არაფერი დარჩა ამ მხრივ გასანიავებელი, რის გამოც რიგი შენობებისა საერთოდ აღარ გამოიყენება. თუმცა კვლავაც აქვს ადგილი სახელმწიფო ქონების უკანონოდ დატაცებას, კერძოდ, 2000-2001 წლის საქართველოს კონტროლის პალატის მიერ ჩატარებული შემოწმების შედეგად, გამოვლინდა თავდაცვის სამინისტროს კუთვნილი შენობა-ნაგებობების უკანონო დაშლის, სამშენებლო მასალების დატაცება-განიავების, სახელმწიფო სახსრების 132 ათასი ლარის ოდენობით უკანონო ხარჯვისა და 1,2 ათასი ლარის მითვისების ფაქტები, რაზეც ამჟამად მიმდინარეობს გამოძიება თბილისის რეგიონალურ სამხედრო პროკურატურაში.

რიგ სამხედრო ნაწილებში ყაზარმებსა და სხვა ოთახებში ჩამოდის წყალი, რის გამოც მათი დანგრევის რეალური საფრთხეც არსებობს, რაც საშიშია სამხედრო მოსამსახურეთა ჯანმრთელობისა და სიცოცხლისათვის. ასეთი რამდენიმე ფაქტი ჩვენს ჯარში უკვე მოხდა და საშიშროება კიდევ არსებობს იმდენად, რამდენადაც ბიუჯეტში სარემონტო სამუშაოებისათვის საჭირო ხარჯები ძალზე მცირეა. არადა წლების მანძილზე გაურემონტებელი ყაზარმები დროთა განმავლობაში სულ უფრო და უფრო ავარიული ხდება. ზოგიერთ ყაზარმაში ფანჯრებში არ არის შუშები, რის გამოც მათ მაგივრად გაკრულია პოლიეთილენის პარკი. ზამთარის პერიოდში ყაზარმებში ვერ ნარჩუნდება შეშის ღუმელებით მიღებული ტემპერატურა, რის შედეგად ჯარისკაცებს ხშირად ტანისამოსით ძილი უწევთ. ამასთანავე, ტემპერატურის შესანარჩუნებლად და ნაკლები გამათბობელი საშუალებების გამოსაყენებლად მცირე ფართობის ყაზარმებში განთავსებულია ნორმით¹ დადგენილზე მეტი საწოლი, რის გამოც ოთახში გაუსაძლისი ატმოსფერო იქმნება.

რაც შეეხება თეთრეულის მდგომარეობას, მისი გამოცვლა უმეტეს წილად აბანოს მიღების შემდეგ ხდება და, თუ გავითვალისწინებთ იმ გარემოებას, რომ ზოგ ნაწილში ჯარისკაცებს არც თუ ხშირად აქვთ ამის საშუალება და, ამასთანავე, სიცივის გამო, ტანისამოსით უწევთ ძილი, გასაკვირი არ იქნება თუ მათი თეთრეული არ შეესაბამება არც მის ფერს და არც მის ხარისხს. გარდა ამისა, ჯარისკაცს ახალი თეთრეული ეკუთვნის ყოველ 6 თვეში, ეს კი, ძირითადად, ასე არ ხდება, რის გამოც მრავალჯერ გარეცხილი თეთრეული უმეტესწილად დახეული და უვარგისია.

ასეთ ვითარებაში მყოფი ჯარისკაცები ხშირად თავად აუმჯობესებენ შექმნილ მდგომარეობას. კერძოდ, აგროვებენ გარკვეულ თანხას, რომლითაც ატარებენ მცირე სახის სარემონტო სამუშაოებს, მაგალითად, ღებავენ კედლებსა და იატაკს, ყიდულობენ ფანჯრის შუშებსა და ნათურებს, ასევე პირადი მოხმარების ნივთებს და ა.შ.

აქვე შევეხებით სამხედრო სამოსელისა და პირადი მოხმარების ნივთებს. სახელმწიფო გარკვეული პერიოდის მანძილზე ვერ უზრუნველყოფდა ჯარისკაცებს სამხედრო სამოსელითა და პირადი მოხმარების ნივთებით და ეს საკითხი მხოლოდ ნაჩუქარი ფორმების წყალობით გადაწყდა. თუმცა დღესაც ხშირად შევხვდებით ჯარისკაცებს, რომელთაც, სამხედრო ფორმის ნაცვლად, აცვიათ ჯინსები თუ კედები. ის, რომ სამხედრო სამსახურში სრულიად დაუცველი და ფინანსურად გაჭირვებული ოჯახების შვილები ხვდებიან, წინა თავებშიც აღინიშნა და, მიუხედავად ამისა, თავმოყვარეობიდან გამომდინარე, ჯარისკაცები იძულებული არიან შეიძინონ სამხედრო ტანსაცმელი და პირადი მოხმარების ნივთები თავიანთი ხარჯებით, რაც კიდევ უფრო აწვება მათი ოჯახების მატერიალურ მდგომარეობას. ისინი იძულებული კი არ არიან, არამედ, შეიძლება ითქვას, სახლმწიფო გარკვეული ტაქტიკით აიძულებს მათ თვითონ შეიძინონ საჭირო ნივთები, თუმცა საზოგადოებაში ხშირად გაისმის ბრალდებები იმის შესახებ, რომ ჯარისკაცისთვის განკუთვნილი ტანისამოსი ბაზრობებზე ხვდება.

ასევე მნიშვნელოვანია საკითხი ჯარისკაცებისთვის კუთვნილი ხელფასის მიღების შესახებ. ჯერ კიდევ საბჭოთა პრაქტიკიდან მოდის ჯარისკაცების ხელფასების გამოყენება პირადი მოხმარების ნივთების შესაძენად, რაც სახელმწიფოს ვალდებულებაა და ამ შემთხვევაში იგი რეკეტირის როლში გვევლინება. ეს პრაქტიკა ქართულმა ჯარმაც აითვისა, რაც ყოვლად დაუშვებელია, მით უმეტეს, რომ ეს თანხა უმეტეს შემთხვევაში არ ხმარდება პირადი მოხმარების ნივთებს და მიდის ოფიცერთა ჯიბეებში.

ჩატარებული გამოკითხვის შედეგად, გამოირკვა, რომ ჯარისკაცები კუთვნილ ხელფასს, ფაქტობრივად, არ იღებენ და თუ ასეთი გამონაკლისი შეგხვდებათ, იგი მხოლოდ წელიწადში ერთხელ ან ორჯერ ხდება. კითხვაზე - აგიღიათ თუ არა კუთვნილი ხელფასი და რამდენჯერ, მხოლოდ 50%25-ს ჰქონდა მიღებული და ისიც მხოლოდ რამდენჯერმე.

ვითარება პირსაბანებსა და საპირფარეშოებში თითქმის ყველა ნაწილში კატასტროფულია. ჩვენს მიერ მონახულებულ თითქმის ყველა ნაწილში არ არსებობს პირსაბანის ონკანები, რის გამოც ჯარისკაცებს სამხედრო ნაწილის ტერიტორიაზე არსებული წყლის რეზერვუარებიდან მომდინარე წყლით უხდებათ სარგებლობა. ხშირად 60-80 ჯარისკაცზე ერთი ონკანი მოდის, რაც საკმაოდ რთულს ხდის პირადი ჰიგიენის დაცვას. ზოგიერთ ნაწილში წყლით მომარაგების პრობლემა უკიდურესად აქტუალურია. მაგალითად, კოდის მე-11 ბრიგადაში გარკვეული პერიოდის მანძილზე ნაწილში საერთოდ არ მოდიოდა წყალი, რის გამოც მათ სოფელში არსებული მიწიდან გამომდინარე წყლის მოტანა უხდებოდათ. ამავე ნაწილში თვეების მანძილზე შეუძლებელი იყო ჯარისკაცთა დაბანა, კერძოდ, თავდაცვის სამინისტროს გამოყოფილი არ ჰქონდა თანხები, რათა ჯარისკაცები კერძო აბანოებში წაეყვანათ, ხოლო ნაწილში ამის შესაძლებლობა, როგორც ზემოთ უკვე ვთქვით, არ იყო. ასეთ პირობებში ყოფნა კი ხშირად იწვევს ჯარისკაცთა ჯანმრთელობის მდგომარეობის გაუარესებასა და ინფექციური დაავადებების გავრცელებას. არის შემთხვევები, როდესაც ჰიგიენური წესების დაუცველობის გამო, ნაწილში ჩნდებიან მღრღნელები და მკბენარები, მათ წინააღმდეგ ბრძოლისათვის საჭირო ეფექტური საშუალებები კი ნაწილს არ გააჩნია და ხდება მხოლოდ დუსტის გამოყენება, რაც პრობლემას ვერ წყვეტს. პირსაბანებში ასევე არ არის სარკეები და ნათურები და გაუგებარია, ჯარისკაცები როგორ იპარსავენ წვერს ან კიდევ საღამოობით როგორ იბანენ ხელ-პირს ჩაბნელებულ ოთახში.

გაცილებით მძიმე სანიტარიული მდგომარეობაა საპირფარეშოებში. მათი უმრავლესობის დასუფთავება არ ხდება, რაც გამოწვეულია იმით, რომ აღნიშნულის შესრულებას ავალებენ ჯარისკაცებს, ეს კი ჯარში სათაკილოდ ითვლება, რის გამოც ისინი მაქსიმალურად ცდილობენ თავი აარიდონ ასეთი სამუშაოს შესრულებას. თავის მხრივ, ნაწილის ხელმძღვანელობა უყურადღებოდ უდგება ამ საკითხს, არადა იქ არსე- ბული მდგომარეობა თავისი სიბინძურით სცილდება ყოველგვარ ზღვარს. გარდა ამისა, ასეთი პირობები პირდაპირ კავშირშია მძიმე ინფექციური დაავადებების გავრცელებასთან. ზოგიერთ ნაწილში კი საპირფარეშოები ყაზარმებში საერთოდ გაუქმებულია და მათ ნაცვლად ნაწილის ტერიტორიაზე აშენებულია ფიცრული საველე ტუალეტები. ეს კი საკმარისი არ არის ჯარისკაცთა რაოდენობის გათვალისწინებით, რის გამოც ჯარისკაცები, რომლებიც რეგიონებში არსებულ სამხედრო ნაწილებში მსახურობენ, ხშირად ნაწილის გარე ტერიტორიას მიმართავენ, რაც, თავის მხრივ, ადგილობრივი მოსახლეობის სამართლიან უკმაყოფილებას იწვევს.

სანიტარიული ნორმები დაცული არ არის ასევე სასადილოსა და პროდუქტის საწყობებში. ზოგ სამხედრო ნაწილში სამზარეულოში არსებული ინვენტარი, გაზისა თუ ელექტროენერგიის უქონლობის გამო, არ ფუნქციონირებს და საკვებ პროდუქტს საველე სამზარეულოთი ამზადებენ. ამასთანავე, სასადილოში, მიუხედავად მისი ყოველდღიური დასუფთავებისა და დარეცხვისა, არ არის შენარჩუნებული სისუფთავე. სასადილო ოთახში არ არის პირსაბანი; მომსახურე პერსონალს არ აქვს შესაბამისი სამოსი (ჩაჩები, თეთრი ხალათი და სხვა), რომ ჯარისკაცმა სადილში არ აღმოაჩინოს ვიღაცის თმა; მომსახურე პერსონალი ყოველ 3 თვეში ერთხელ უნდა გადიოდეს სამედიცინო შემოწმებას, რაც არ ხდება; ჭურჭელი უნდა გაირეცხოს ცხელი წყლით, სპეციალურ ხსნარში და დეზინფექციის საკითხი უნდა გვარდებოდეს არა ვადაგასული დუსტის დაყრით, არამედ შესაბამისი ნორმების დაცვით, რომლებიც, როგორც უკვე ვთქვით, შეიარაღებულ ძალებშიარ არსებობს, საბჭოთა ჯარის ნორმების შეუსრულებლობა კი - კრიტიკას ან სასჯელს არ გამოიწვევს. ასევე პრობლემატურია ჭურჭლისა და სასადილო ოთახის მოწყობის საკითხები. მაგალითად, კოდის მე-11 ბრიგადა ჭურჭლის დეფიციტს განიცდის, სასადილო ოთახში არ არის მაგიდები და სკამები, რის გამოც ჯარისკაცებს ხშირად ფეხზემდგომარე, ერთი თეფშიდან უწევთ ჭამა, რაც უფრო ჯოგურ ცხოვრებას წააგავს. ზოგადად, სამხედრო ნაწილებში არსებული სასადილო ინვენტარი ჯერ კიდევ საბჭოთა არმიის დროინდელია და მისი შეცვლა არ მომხდარა. შესაბამისად, ის საკმაოდ მოძველებული და უხარისხოა, საჭირო თანხებს კი თავდაცვის სამინისტრო ვერ პოულობს.

საკვები პროდუქტის საწყობების შენობების მდგომარეობა თითქმის ყველა სამხედრო ნაწილში სავალალოა; ზოგან წყალიც კი ჩამოდის, რაც ქმნის ისედაც მცირე საკვები პროდუქტის გაფუჭების კიდევ უფრო მეტ საფრთხეს. პროდუქტების დიდი ნაწილი ინახება უბრალოდ ხის ფიცრულზე ტომრების განთავსების გზით, ხოლო რაც შეეხება მალფუჭებად პროდუქტებს, რომლებსაც ესაჭიროებათ მაცივარი, თუკი ნაწილი მარაგდება ელექტროენერგიით, ეს შესაძლებელია, თუმცა ასოციაციის მიერ ჩატარებული მონიტორინგების დროს, არ ყოფილა შემთხვევა, როდესაც მაცივარში რაიმე პროდუქტი ყოფილიყოს მოთავსებული. საწყობის ხელმძღვანელების განცხ- ადებით, ნაწილებში თევზი და ხორცი არ შემოდის იმდენი რაოდენობით, რომ მისი შენახვა გახდეს საჭირო. თუმცა შაუმიანის ბატალიონში დენიც იყო, მაცივარიც ფუნქციონირებდა, თევზი კი მოთავსებული იყო სააბაზანო ნიჟარაში. რაც შეეხება პროდუქტის ხარისხს, მასზე თავში - „ჯარისკაცის საკვები პროდუქტით უზრუნველყოფა“ - შევეხებით.

პირველი პრობლემა, ზემოაღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით, არის შესაბამისი ნორმატიული ბაზის არარსებობა, კერძოდ, ეს შეეხება სანიტარულ ნორმებს. დღეს შესაბამისი სამსახურები მოქმედებენ საბჭოთა არმიიდან შემორჩენილი ჩვევებით, ანუ საბჭოთა არმიის პერიოდის ნორმატიული ბაზით, რაც, სამართლებრივი, დაუშვებელია, მიუხედავად იმისა, რომ იქ მოცემული სანიტარიული ნორმები შეიძლება მისაღებიც იყოს. თავდაცვის სამინისტროს იურიდიულ დეპარტამენტის განცხადებით, სამინისტროს მიერ აღნიშნული ნორმები ოფიციალურად არ არის აღიარებული. ნათელია, რომ ნორმატიული ბაზის შექმნას იმ დროს, როდესაც მის აღსრულებას პრობლემები შეექმნება, ისევ და ისევ ფინანსების უქონლობის გამო, მკითხველი არამიზანშეწონილად მიიჩნევს. თუმცა, თუკი კანონის დაცვის მოთხოვნის საკითხი შეიარაღებულ ძალებში არ დადგება და ამას აღმსრულებლები არ შეეგუებიან, პრობლემა დაფინანსების შემთხვევაშიც გადაუჭრელი დარჩება. ეს კი გარკვეულ ქაოსს ქმნის და უკონტროლობის საშუალებას აძლევს შესაბამის სამსახურებს.

მიუხედავად ნორმატიული ბაზის უქონლობისა, გაუგებარია თავად ნაწილის ხელმძღვანელობის პოზიცია სანიტარულ მდგომარეობასთან დაკავშირებით. გასაგებია, რომ არასათანადო დაფინანსების პირობებში, რთულია მატერიალურ-ტექნიკური ბაზის განახლება, თუმცა არის რიგი საკითხებისა, რომლებსაც უბრალოდ ნაწილის ხელმძღვანელობა არ აქცევს სათანადო ყურადღებას და არ ზრუნავს მდგომარეობის გამოსწორებისათვის. ამის მიზეზები, კერძოდ, პირველი, არის ის, რომ სანიტარულ საკითხებზე საუბარი ჯარისკაცებს თავად უჭირთ და ეუხერხულებათ. თუ კვების ან არასაწესდებო ურთიერთობის პრობლემები, ასე თუ ისე, საზოგადოებისთვის ცნობილია და ამ საკითხებზე მსჯელობა მიდის, ეს ბუნებრივია, იმდენად, რამდენადაც კვების გარეშე შეუძლებელია ადამიანის სიცოცხლე, ხოლო, რაც შეეხება საპირფარეშოსა და პირსაბანებში არსებულ მდგომარეობას, ამისგან მათ სიცოცხლეს საფრთხე არ ემუქრება და ნაწილის ხელმძღვანელობა დაკმაყოფილებულია იმით, რომ ჯარისკაცები შეჩვეულები არიან მდგომარეობას და პრობლემაც მოგვარებულად ითვლება. შედეგად, მომრავლებულია მკბენარები და მღრღნელები, რაც ოფიცრებსა და ხელმძღვანელებს რიგითების დაცინვისა და აბუჩად აგდების საშუალებასაც აძლევს (ტილიანო, მუნიანო, პირდაუბანელო და სხვა). ეს კი მის მიმართ სხვა რიგითების უკვე უარყოფითად დამოკიდებულებასა და ასევე აბუჩად აგდებას იწვევს, რასაც, საბოლოოდ, ნერვულ სტრესებამდე და თვითმკვლელობამდეც კი მიჰყავს ჯარისკაცი, მით უმეტეს, მხოლოდ ეს ფაქტორი არ არის ერთადერთი საერთო მორალური განადგურებისა.

ნორმატიული ბაზის უქონლობა, რომელიც დაარეგულირებდა ზემოხსენებულ საკითხებს და ამასთანავე, შესაძლებელი გახდებოდა მისი ქმედითი კონტროლი, არ არსებობს და არც სახელმწიფოს ინტერესებში არ ხვდება, რამდენადაც ეს დაკავშირებულია:

დაბოლოს, ასეთ მძიმე სანიტარიულ მდგომარეობისას სამხედრო ოფიცრები ხშირად იყენებენ გავრცელებულ ტერმინს ყოველი სიტუაციიდან გამოსვლის მიზნით: „ხვა უძლებს და შენც უნდა გაუძლო“

_______________________________

1. სანიტარული ნორმები, როგორც ასეთი, ქართულ ჯარში არ არსებობს და ჩვენ ვხელმძღვანელობთ საბჭოთა არმიის შესაბამისი ნორმებით

თავდაცვის სამინისტროს პროდუქტით უზრუნველყოფის საკითხი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი და აქტუალურია იმ ფონზე, როდესაც სამინისტროს მიმართ გაისმის არა ერთი ბრალდება ამ სფეროში კორუფციის არსებობასთან დაკავშირებით. ეს პრობლემა რეალურად საკმაოდ მტკივნეულია და, შეიძლება ითქვას, ჩვენი აზრით, ამ მხრივ არსებული მდგომარეობა არსებით ზიანს აყენებს საქართველოს სამხედრო ძალებს. თავად სისტემა, რომლის მიხედვითაც ხდება პროდუქტის შესყიდვა, შემდეგ კი სამხედრო ნაწილებისთვის მიწოდება და ჯარისკაცისთვის საკვების მომზადება, იმდენად გართულებულია, რომ უცხო თვალს, ყოველგვარი გამოცდილების გარეშე, გაუჩნდება ეჭვი ამ სფეროში კორუფციის არსებობის თაობაზე. მივყვეთ იმ გზას, რომლითაც სახელმწიფოს მიერ გამოყოფილი ბიუჯეტის თანხებით შეძენილი პროდუქტი ჯარისკაცამდე მიდის.

1. ზურგის სამსახური - ხდება საჭირო პროდუქტის სახეობისა და რაოდენობის განსაზღვრა

2. გენერალური შტაბი - შესაძენი პროდუქტის დაგეგმვა

3. ფინანსთა სამინისტრო - გადაწყვეტილების მიღება თავდაცვის სამინისტროსთვის თანხის გამოყოფის თაობაზე (ბიუჯეტის კონკრეტული მუხლების დასაფინანსებლად)

4. თავდაცვის სამინისტროს ხაზინა - იღებს ფულს ფინანსთა სამინისტროდან

5. საფინანსო სამმართველო - ორგანიზებას უკეთებს შესყიდვებს

6. შესყიდვების სამმართველო - აწარმოებს მოლაპარაკებებს კერძო ფირმებთან

7. ხელშეკრულების გაფორმება თავდაცვის სამინისტროსა და კერძო მეწარმეებს შორის

8. იურიდიულ დეპარტამენტი - ხდება ხელშეკრულების ექსპერტიზა

9. ზურგის სამსახური - შეძენილი პროდუქტი მიღება

10. ზურგის სამსახურის საწყობები - ინახება პროდუქტი

11. სამხედრო ნაწილებს თავიანთი ტრანსპორტით გააქვთ პროდუქტი

12. ნაწილის მეთაურის მოადგილე ზურგის სამსახურში - სამხედრო ნაწილში პროდუქტს იბარებს

13. ნაწილის საწყობები - ხდება პროდუქტის განთავსება

14. ნაწილის სასადილოს გამგე - გეგმავს საკვების მომზადებას

15. შტაბის უფროსი - ამტკიცებს კვირის მენიუს და შესაბამის დოკუმენტს განათავსებს სასადილოს დაფაზე

16. სასადილო - მზადდება დაგეგმილი საკვები

17. ჯარისკაცი

როგორც ვხედავთ პროცედურა საკმაოდ გრძელია, თუმცა შეიძლება ითქვას ყველა იმ აუცილებელ ელემენტს შეიცავს, რაც საჭიროა სახელმწიფო ორგანოს მიერ შესყიდვების წარმოებისთვის. გარდა ამისა, ამ პროცესს აკონტროლებს როგორც შიდა მაკონტროლებელი სამმართველოები, ასევე სახელმწიფო კონტროლის სხვა უწყებები. და მაინც, რატომ ხდება თავდაცვის სამინისტროს დადანაშაულება ამ სფეროში კორუფციის არსებობასთან დაკავშირებით? თუკი გავითვალისწინებთ იმას, რომ თავდაცვის სამინისტროს 2001 წლის 7 თვის ბიუჯეტის შესრულების შესახებ მონაცემებით¹, მუხლი - „კვების ხარჯები“ დაფინანსდა 100%25-ით, ხოლო ჯარისკაცების უმრავლესობა აცხადებს, რომ მათი საკვებით უზრუნველყოფის საკითხი არ შეცვლილა და, ფაქტობრივად, იგივე დარჩა, როგორც ეს გასულ წლებში იყო, ჩნდება სამართლიანი ეჭვი, რომ ზემომოცემულ გზაზე ჯარისკაცისთვის განკუთვნილი პროდუქტი გაურკვეველი მიმართულებით გაედინება.

დავიწყოთ შესყიდვების დოკუმენტების ანალიზით, კერძოდ, თავდაცვის სამინისტროს მიერ შესყიდული საქონლის ფასები ბევრად აღემატება რეალურ საბაზრო ფასებს. თუმცა მათი ფასები არა თუ აღემატება, არამედ ნაკლებიც არის სახელმწიფო სტატისტიკის კომიტეტის მიერ დადგენილი ფასების მაჩვენებელზე. და თუ გავითვალისწინებთ იმასაც, რომ, როგორ თავდაცვის სამინისტროს შესაბამისი სამსახურები აცხადებენ, მათ პროდუქტის შესყიდვა უხდებათ კონსიგნაციით, ანუ მომწოდებელს გადასახდელ თანხას უხდიან გარკვეული პერიოდის შემდეგ, არ უნდა გაგვიკვირდეს, თუკი შესყიდვის ფასები რეალურ საბაზრო ფასებს აღემატება.

თუმცა აქ, ასოციაციის მიერ ჩატარებული გამოკვლევების შედეგად, საქმე სულ სხვაგვარად არის. თავად სახელმწიფო სტატისტიკის კომიტეტი სცოდავს, როდესაც იძლევა მონაცემებს პროდუქტის სახეობებისა და ფასების შესახებ და, რაც საყურადღებოა, მხოლოდ საცალო ერთეულის მიხედვით. გარდა ამისა, მის მონაცემებში არ არის განსაზღვრული ფასების შესაბამისობა პროდუქტის ხარისხსა და რაოდენობასთან, არადა სახელმწიფო შესყიდვები დაკავშირებულია არა რამდენიმე კილოგრამის შეძენასთან, არამედ საუბარია ათასობით ტონებზე და მუდმივ შესყიდვებზე, სადაც პროდუქტების ფასები გაცილებით დაბალი უნდა იყოს. რა ხდება რეალურად? თავდაცვის სამინისტროს შესყიდვების სამმართველო იძენს უხარისხო და, შეიძლება ითქვას, ყველაზე დაბალი ხარისხის პროდუქტს და დიდი რაოდენობით, ხოლო მასში იხდის სახელმწიფო სტატისტიკის კომიტეტის მიერ საცალო საქონელზე დადგენილ ფასზე ოდნავ ნაკლებს და ხარისხთან შედარებით გაცილებით ძვირად შესყიდვას აბრალებს კონსიგნაციით შეძენას. ასოციაციის მიერ ჩატარებული გამოკვლევის შედეგად, აღმოჩნდა, რომ თავდაცვის სამინისტროს ზოგიერთ პროდუქტში გადახდილი ჰქონდა 200-300%25-ით მეტი თანხა, ვიდრე ეს რეალურად ღირდა. და თუ ამის გამომწვევი მიზეზი კონსიგნაცია იყო, რატომ არ გამოჩნდა სამინისტროში ერთი ისეთი სპეციალისტი მაინც, რომელიც გამოითვლიდა, რომ ბანკიდან სესხის აღება (რათა არ მომხდარიყო კონსიგნაციით შესყიდვა) რამდენჯერმე შეამცირებდა შესასყიდი პროდუქტის ფასს. აქედან გამომდინარე, ჩნდება ეჭვი, რომ კონსიგნაციის გზით პროდუქტის შეძენა აწყობს გარკვეულ პირებს, რათა მათ პროდუქტის ფასის გაზრდა გაამართლონ მეწარმეთათვის თანხების არადროულად გადახდით. ყოველივე ეს საშუალებას იძლევა გარკვეული თანხების ვიღაცის ჯიბეში გადინებას.

ამასთანავე, გასათვალისწინებელია ის გარემოებაც, რომ შეძენილი პროდუქტი შეიძლება მხოლოდ ქაღალდზე არსებობდეს და რეალურად კი მისთვის გამოყოფილი თანხები ვიღაცის ჯიბეში მიდიოდეს. ამის საფუძველს გვაძლევს კონტროლის პალატის მიერ 1999-2000 წლებში ჩატარებული გამოკვლევა, რომლის მიხედვით სახელმწიფო კერძო ფირმებს უხდიდა პროდუქტის შენახვის თანხებს, სინამდვილეში კი აღნიშნულ საწყობებში პროდუქტი არ არსებობდა. ეს შეიძლება დღევანდელ სიტუაციას არ შეეხებოდეს, მაგრამ ცხადია, რომ ამის პრაქტიკა არსებობდა და მის გამოყენებას ბევრი არც დღეს მოერიდება.

ქვემოთ მოცემულია თავდაცვის სამინისტროს მიერ 2001 წლის იანვარ-თებერვალში შეძენილი პროდუქციის ფასები სახელმწიფო სტატისტიკის კომიტეტის მიერ მოწოდებულ ფასებთან შედარებით.

თუკი ზემოაღნიშნულ გზას კიდევ გავყვებით, ნათელი გახდება, რომ მხოლოდ თანხების არასწორი ხარჯვა არ არის აქ ძირითადი დამღუპველი. შეძენილმა პროდუქტმა, როგორც ზემოთ ვნახეთ, არა ერთი საწყობი უნდა გაიაროს, სადაც საქართველოში მიღებული ფორმით, ყველამ თავისი წილი უნდა დაიტოვოს. ჯარისკაცები ხშირად საუბრობენ იმაზე, რომ ზურგის სამსახურის საწყობებიდან ჯარისკაცებისთვის პროდუქტით დატვირთული მანქანები ხშირად ჯერ ბაზრობებს ეწვევიან, სადაც პროდუქციის გარკვეული ნაწილის გასაღება ხდება, ხოლო დარჩენილი უხარისხო პროდუქტი, კარგ შემთხვევაში, ჯარისკაცამდეც მოაღწევს. თუმცა აქაც ბევრი მოწილეა. ოფიცერმა, რომელსაც რამდენიმე თვე ხელფასი არ აუღია და ხშირად ოჯახის წევრები მშივრები ჰყავს, გასაკვირი არ იქნება, რომ პროდუქტის ნაწილში შემოტანისას, ერთ-ორი კილოგრამი სახლშიც გააყოლოს. ასეთი ოფიცრები კი არც თუ ისე მცირე რაოდენობით არიან წარმოდგენილი სამხედრო ნაწილებში. ასოციაციის მიერ ჩატარებული გამოკვლევის შედეგად, შეიძლება ითქვას, რომ ჯარისკაცი ყოველდღე იღებს 2000 წელს საქართველოს ფინანსთა და ვაჭრობის სამინისტროს ერთობლივი ბრძანებით განსაზღვრული კვების ულუფის დაახლოებით 16%25-ს. თუკი რეალობას გავითვალისწინებთ, მაშინ ეს მაჩვენებელი, ალბათ, - 5%25-მდე შემცირდება. ქვემოთ მოცემულია ამ ბრძანების ნორმატივები:

ამ შემთხვევაში, ჩნდება კითხვა - მაშ როგორ ცოცხლობს ჯარისკაცი, თუკი ის „არაფერს“ ჭამს? ამ კითხვაზე პასუხი მართლაც რომ რთულია. თუმცა აქ ადგილი აქვს კიდევ ერთ ფენომენს და მას „მკვდარი სულები“ ჰქვიათ - ადგილზე მყოფ ჯარისკაცთა რაოდენობა, როგორც წესი, ჩამოუვარდება მივლინებაში, შვებულებაში, სამკურნალოდ მყოფთა თუ დეზერტირთა დაფიქსირებულ რაოდენობას. აქედან გამომდინარე, გარკვეულ საფასურად არაოფიციალურ შვებულებაში გაშვებული ჯარისკაცების ულუფა ასევე ფორმდება გაწეულ ხარჯებში, რეალურად კი მათთვის განკუთვნილი პროდუქტი უკვე განიავებულია.

ალბათ მკითხველი დაინტერესდება, თუ რამდენად შეიძლება ერთმა პატარა არასამთავრობო ორგანიზაციამ ბრალი დასდოს სახელმწიფო უწყებას კორუფციაში და მას ამის დამამტკიცებელი რაიმე საბუთი არ ჰქონდეს. ჩვენი პასუხი შემდეგია: 1. თავდაცვის სამინისტროს მიერ შეძენილი პროდუქტების ფასი არ შეესაბამება საბაზრო ფასებს და ამას ნებისმიერი მოქალაქე მიხვდება, რომელიც ერთხელ მაინც ყოფილა საკოლმეურნეო ბაზარში და პროდუქტი უყიდია; 2. უბრალო მათემატიკური გამოთვლებით შეიძლება მარტივად გამოვიანგარიშოთ, რომ კონსიგნაციით შესყიდვის სისტემა დამღუპველია, გამოსავალის ძიებას კი სამინისტროს გარკვეული პირები არ ცდილობენ, ვინაიდან ეს მათ ინტერესებში არ შედის; 3. ყველაფერს თავი რომ დავანებოთ და საერთოდ გამოვრიცხოთ ჯარისკაცისთვის განკუთვნილი პროდუქტების ბაზრობებზე გაყიდვისა თუ ოფიცერთა მიერ პროდუქტის სახლში წაღების ფაქტები, მაშ სად არის დოკუმენტებში აღრიცხული ის პროდუქტი, რომელიც ჯარისკაცს არ მიუღია, თორემ გვერწმუნეთ, ის მშიერი ნამდვილად არ იქნებოდა. დაბოლოს, 2001 წლის მაისის მოვლენების განვითარებისას, როდესაც მუხროვანის ბატალიონი პროტესტს გამოხატავდა სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის გამო და არაერთი ჯარისკაცი აცხადებდა, რომ ისინი ყოველდღე ქათმებივით ქერით იკვებებოდნენ, თავდაცვის მინისტრმა, ბ-მა დავით თევზაძემ სრულიად სამართლიანად აღნიშნა, რომ ამის საფუძველი არ არსებობდა, ვინაიდან აღნიშნულ ნაწილს დოკუმენტების მიხედვით საკმარისად ჰქონდა მიღებული ყველა საჭირო პროდუქტი. და თუ სად შეიძლება გაუჩინარებულიყო ეს პროდუქტი, ზემოთ უკვე მოგახსენეთ შესაძლო ვარაუდი.

რითი იკვებება ჯარისკაცი დღის მანძილზე:

საუზმე

ჩაი ან რძის ფხვნილი (სორკო) გაზავებული წყალში, მცირეოდენი შაქრით, ხანდახან უშაქროდაც, ქერის ფაფა, ფაქტობრივად, უცხიმოდ ან კომბოსტო ჩაშუშული, ანუ მოხარშული კომბოსტო, რომელიც სადილის დროს წვნიანად გადაიქცევა (წყლის დასხმის შემდეგ), კარაქი ძალიან იშვიათად (2000 წელს თავდაცვის სამინისტროს კარაქი თითქმის საერთოდ არ ჰქონდა შეძენილი) და ძალიან მცირე რაოდენობით, პური, რომლითაც ერთ დროს ზურგის სამსახური ამარაგებდა სამხედრო ნაწილებს და რომელიც იყო არა თუ ნესტიანი, არამედ სველი და მცირე ზომის, სამაგიეროდ საკმაოდ ბევრს იწონიდა (საბედნიეროდ, მდგომარეობა ამ მხრივ შეიცვალა და პურის ხარისხი გაცილებით გაუმჯობესებულია იმის გამო, რომ პურს ან ადგილზე აცხობენ, ან პურის ქარხნები ამარაგებენ სამხედრო ნაწილებს);

სადილი

კომბოსტოს წვნიანი - ვერმიშელით, კომბოსტოთი, მცირე ტომატით, კარტოფილით და, ფაქტობრივად, უცხიმოდ; ბურღულეულის ფაფა - შვრია და ქერი მოხარშული უმარილოდ და უცხიმოდ; კისელი; ძალიან იშვიათად ხორცი (ხშირად - გაფუჭებული); ასევე ძალიან იშვიათად თევზი (პალტუსი) (ხშირად მხოლოდ თევზის თავები).

ვახშამი

ფაქტობრივად, იგივე საუზმე.

როგორც ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან ვიხილეთ, გასაკვირი არ იქნება, თუკი დღეს ერთ-ერთ უმთავრეს პრობლემად ჯარის პროდუქტით მომარაგება დარჩება. ამ სფეროში, შეიძლება ითქვას, ყვავის კორუფცია, რის გამომწვევი მიზეზები შეიძლება თავად დღევანდელ საქართველოში ვეძებოთ, თუმცა ეს საკმაოდ შორს წაგვიყვანს. ფაქტი ერთია, რომ არა მხოლოდ კონკრეტულ პირთა კორუფციული ქმედებებია აქ ძირითადი, არამედ ის, რომ, ერთი მხრივ, სისტემა იმდენად რთულია, რომ მეტი საშიშროება იქმნება სახელმწიფო ქონების დატაცებისა, მეორე მხრივ კი, კვლავაც ძირითად პრობლემად რჩება უკონტროლობის საკითხი. შეიძლება ითქვას, რომ დღევანდელი შიდა მაკონტროლებელი ორგანოები არა თუ ასრულებენ თავის მოვალეობებს და შემმოწმებლის თვალით უყურებენ არსებულ სიტუაციას, არამედ გარკვეულ ადვოკატებად გვევლინებიან იმ სამმართველოებისა და პირებისა, რომელთა ხელშიც დღეს ეს სისტემაა ჩავარდნილი. ყოველივე ეს კი ეჭვს იწვევს, რომ თავად მაკონტროლებელი ორგანოებიც ამ სისტემისა და მასში მძვინვარე კორუფციის განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენენ, და თუ ეს ასე არ არის, მაშინ შეიძლება ვთქვათ, რომ მათი არაპროფესიონალიზმი და უუნარობა იწვევს სახელმწიფო თანხების ხარჯვითი ნაწილის უკონტროლობას, რაც ასევე დანაშაულია.

დაბოლოს, იმედი გვაქვს, რომ სამხედრო ნაწილის ხელმძღვანელები არ გვიწყენენ, ვინაიდან ზემოაღნიშნული მანკიერი სისტემა ყველას, რა თქმა უნდა, არ შეეხება. არსებობენ მართლაც რომ პატიოსანი და კეთილსინდისიერი ოფიცრები და ბრიგადის თუ სამხედრო ნაწილების მეთაურები, რომლებიც თავისი პატიოსნებით, მთელი გულით და სულით ცდილობენ შეინარჩუნონ ჯარში წესრიგი და მაქსიმალურად გამოიყენონ სახელმწიფოს მიერ გამოყოფილი ისედაც მცირე თანხები. ამის ნათელი მაგალითია თბილისში ვარკეთილის მიმდებარე ტერიტორიაზე არსებული სამხედრო ნაწილი - სამხედრო ლოჯისტიკის მართვის ცენტრის საავტომობილო ბაზა, სადაც ჯარისკაცებს საკმარისი და ხარისხიანი საკვებიც აქვთ, მშვენიერი სამხედრო ფორმაც აცვიათ, სუფთა და მოწესრიგებულ ყაზარმებში ცხოვრობენ, საუკეთესო მდგომარეობაში აქვთ პირსაბანი და საპირფარეშო, ხელფასსაც იღებენ და პირადი მოხმარების ნივთებსაც, შვებულებასაც კანონიერად იღებენ და ადამიანურადაც ექცევიან. შედეგად კი ამ ნაწილში ბოლო 1 წლის განმავლობაში ერთი დეზერტირი არ ყოფილა და ჯარისკაცებს ვერც კი წარმოუდგენიათ, როდესაც სხვა ნაწილებში არსებული მძიმე სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის შესახებ ესმით. ასეთი მაგალითები არ უნდა გვიკვირდეს, მაშინ ეყოლება საქართველოს ძლიერი ჯარი.

____________________________

1. მონაცემები მიღებულია თავდაცვის მინისტრის საზოგადოებასთან ურთიერთობის სამმართველოსგან.

სამხედრო მოსამსახურის ჯანმრთელობის დაცვა ერთ-ერთი აუცილებელი ელემენტია, ზოგადად, შეიარაღებული ძალების ქმედუნარიანობისათვის. ნათელია, რომ ავადმყოფი ჯარისკაცი სათანადოდ ვერ შეასრულებს იმ დასახულ ამოცანებსა და მიზნებს, რაც სამხედრო საქმისათვისაა საჭირო. სწორედ ამას ეფუძნება საქართველოს კანონმდებლობა, რომელიც მთლიანად სახელმწიფოს აკისრებს ჯარისკაცის ჯანმრთელობაზე ზრუნვასა და მის ფინანსურ უზრუნველყოფას. სამწუხაროდ, თავდაცვის სამინისტროს მწირი ბიუჯეტის ფონზე, ეს მეტად პრიორიტეტული მიმართულება უყურადღებოდაა მიტოვებული. თავდაცვის სამინისტროს ბიუჯეტში მოცემული მუხლი - „მედიკამენტების შეძენა“, წლების მანძილზე ან საერთოდ არ ფინანსდებოდა ან მისი ოდენობა უკიდურესად მიზერული იყო. მაგალითად, თავდაცვის სამინისტროს 2001 წლის 7 თვის ბიუჯეტის შესრულების შესახებ მონაცემებში აღნიშნული პუნქტი უზრუნველყოფილი იყო დაგეგმილი თანხის 0,2 %25-ით, საიდანაც შეიძლება გამოვიტანოთ დასკვნა, რომ ჯარისკაცთა ჯანმრთელობაზე ზრუნვა, როგორც ასეთი, დღეს ქართულ ჯარში არ არსებობს.

თავად ის ფაქტი, რომ ჯერ კიდევ გაწვევის დროს არ ხდება წვევამდელთა სრულყოფილი სამედიცინო შემოწმება, მტკიცდება იმით, რომ რეგიონებში სამედიცინო კომისიებს არ აქვთ არანაირი საშუალება ჩაატარონ რაიმე სახის სამედიცინო გამოკვლევა. ჩატარებული გამოკითხვის შედეგად, სამხედრო სავალდებულო სამსახურში გაწვევისას ჯარისკაცთა 54%25-მა გაიარა რაიონის სამედიცინო კომისია, ხოლო 26%25-მა - ცენტრალური სამედიცინო კომისია. რა თქმა უნდა, თავისთავად დარღვევაა ის, რომ წვევამდელს უმეტეს შემთხვევაში საერთოდ არ უტარდება სამედიცინო შემოწმება, და თუ იმასაც გავითვალისწინებთ, რომ კომისიების მუშაობა ძირითადად ვიზუალური შემოწმებით შემოიფარგლება, აშკარა გახდება, რომ წვევამდელი სამხედრო სამსახურში ხვდება ან ჯანმრთელი, ან ავადმყოფი. ეს კი თავს იჩენს ხოლმე უკვე სამხედრო სამსახურის დაწყების პირველსავე ეტაპზე; საყოველთაო ანტისანიტარია ყაზარმებსა და პირსაბანებში, ტუალეტსა და სამზარეულოში, არასაკმარისი და არასათანადო კვება, არასაწესდებო ურთიერთობები ჯარისკაცს თითქმის უწყვეტად ამყოფებს სტრესულ მდგომარეობაში, რაც, თავის მხრივ, ამწვავებს დაავადებებს, გაწვევისას სამხედრო-სამედიცინო კომისიამ არაფრად რომ არ ჩააგდო. დიდია გაწვევამდე სრულიად ჯანმრთელ ჯარისკაცთა დაავადების რისკი. მრავალი შემთხვევიდან მოვიყვანთ ერთ მაგალითს: 2000 წელს მელიავა სევერიანე გაიწვია მარტვილის რაიონის სამხედრო კომისარიატმა, ხოლო ერთი წლის შემდეგ იგი გაკომისიავებულ იქნა დიაგნოზით: რეაქტიული ფსიქოზი დეპრესიული სინდრომით.

ყველაზე ხშირად ჯარისკაცთა შორის გვხვდება კარდიოლოგიური დაავადებები, გასტროდუოდენალური პათოლოგიები, თორმეტგოჯა ნაწლავის წყლული, ბრტყელტერფიანობა, ნევროზული დარღვევები და ვეგეტოსისხლძარღვოვანი დისტონია, ბრონქიალური ასთმა, ფილტვის ტუბერკულოზი, ჩიყვი, ინფექციური სნეულებანი.

უაღრესად დაბალია სამხედრო ნაწილებში სამედიცინო მომსახურების დონე. ჩატარებული გამოკითხვის შედეგად, კითხვაზე - ხდება თუ არა თქვენი ჯანმრთელობის მდგომარეობის სისტემატიური შემოწმება, ჯარისკაცთა 57%25-მა უარყოფითი პასუხი გასცა. ლაზარეთში ყოველთვის არ მუშაობს სამხედრო ექიმი და მის მოვალეობას სავალდებულო სამსახურში მყოფი უმაღლესი ან სპეციალური სამედიცინო განათლების მქონე პირი ასრულებს. განიცდიან წამლების მწვავე ნაკლებობას. ჯარისკაცთა ჩივილებს ჯანმრთელობის მდგომარეობის გამო ნაწილის სამედიცინო პერსონალი არცთუ იშვიათად გულგრილად ეკიდება, რასაც, ერთი მხრივ, მედიკამენტების დეფიციტით, მეორე მხრივ კი ჯარისკაცთა სიმულანტობით ხსნის. გავრცელებულია პრაქტიკა, როცა ჯარისკაცი ან ექიმი თავისი ხარჯით იძენს საჭირო წამლებს. ცხადია, ამ დროს არავის ახსოვს კონსტიტუციური ნორმა: ყველას აქვს უფლება იცხ- ოვროს ჯანმრთელობისათვის უვნებელ გარემოში. კანონით დადგენილი წესით განსაზღვრულ პირობებში უზრუნველყოფილია უფასო სამედიცინო დახმარება (მუხლი 37).

ჩატარებული გამოკითხვის შედეგად, ჯარისკაცთა 16%25 თვლიდა, რომ ის გაწვევის დროისათვის დაავადებული იყო და საჭიროებდა დაუყოვნებლივ ჰოსპიტალიზაციას. ხოლო 10%25-მა განაცხადა, რომ იგი სამხედრო სამსახურში ჩარიცხვის შემდეგ დაავადდა.

ჯარისკაცის ჰოსპიტალში მოთავსებაც პრობლემურია. ჰოსპიტალში იღებენ მხოლოდ იმ ვადიან სამხედრო მოსამსახურეებს, რომელთა ჯანმრთელობის მდგომარეობა უაღრესად გართულებულია. ხშირ შემთხვევაში ჰოსპიტლიდან ჯარისკაცებს სამხედრო ნაწილებში აბრუნებენ იმ მოტივით, რომ მათი განკურნება კონსერვატული (მედიკამენტოზური) მკურნალობით ლაზარეთშიც შეიძლება. არადა, ლაზარეთიდან ისინი სწორედ ასეთი მკურნალობის შეუძლებლობის გამო იყვნენ ჰოსპიტალში გაგზავნილი.

არსებობს „შუალედური“ რგოლი ლაზარეთსა და ჰოსპიტალს შორის - გარნიზონის პოლიკლინიკა, სადაც წარგზავნილი ჯარისკაცებს გამოკვლევა უნდა ჩაუტარონ. მაგრამ სათანადო აღჭურვილობისა და რეაქტივების არქონის გამო ეს არ ხერხდება.

ჰოსპიტლის უარს - მიიღოს ჯარისკაცები, ხშირ შემთხვევაში საფუძვლად უდევს არა ამ უკანასკნელთა ჯანმრთელობის შედარებით ნორმალური მდგომარეობა, არამედ ჰოსპიტლის უსახსრობა და, აქედან გამომდინარე, უუნარობა გაწვდეს ჯარისკაცთა მკურნალობას. სახელმწიფო ბიუჯეტიდან სამხედრო ჰოსპიტალს ბოლო რამდენიმე წლის მანძილზე კუთვნილი თანხა, ფაქტობრივად, არ მიუღია. ერთადერთი საარსებო წყარო ჰოსპიტლისათვის სამოქალაქო პირთა მკურნალობით შესული თანხებია, რის უფლებაც ჰოსპიტალს თავდაცვის მინისტრის 1996 წლის ბრძანებით მიენიჭა. თუმცა ეს თანხები სრულფასოვანი ფუნქციონირებისათვის 15-ჯერ ნაკლებია იმასთან შედარებით, რაც მიმდინარე ფუნქციონირებისთვისაა საჭირო. თუ სამოქალაქო პირთა გადახდილი ფული ასე თუ ისე ფიქსირდება ჰოსპიტლის შემოსავლებში (თუმცა, აქაც მრავალი გაურკვევლობა არსებობს), სრულიად უცნობია, რამდენს ხარჯავენ სამხედრო პირები თავიანთი მკურნალობისათვის, განსაკუთრებით ოპერაციების დროს. მედიკამენტები, შპრიცები, სახვევი მასალები, ექიმთა გასამრჯელო, ანესთეზიის ხარჯები მთლიანად სამხედრო მოსამსახურეთა, მათ შორის ჯარისკაცთა გასაღებია. არადა, კანონით მათ უფასო მკურნალობა ეკუთვნით.

ბუნებრივია, ჰოსპიტლის უსახსრობა პაციენტთა კვებაზეც აისახება. სხვა საკითხია, რომ სამხედრო ნაწილებში საშინელი კვების შემდეგ ჰოსპიტალი, თავისი უკმარი და უხარისხო საკვებით ჯარისკაცებს სამოთხედ ეჩვენებათ. ჰოსპიტალში, განსაკუთრებით იმ განყოფილებებში, სადაც პაციენტებმა დიეტური საკვები უნდა მიიღონ, ჯარისკაცებისთვის საჭმელი არცთუ იშვიათად პერსონალს მოაქვს საკუთარი ხარჯით.

რამდენიმე ასპექტი იმ მექანიზმის შესახებ, რომელიც მოქმედებს ჯანმრთელობის მდგომარეობის გამო ჯარისკაცის სამხედრო სამსახურიდან ვადამდე დათხოვნისას. ჰოსპიტლის სამხედრო-საექიმო კომისია ჯარისკაცის მონაცემებსა თავის გადაწყვეტილებას უგზავნის ცენტრალურ სამედიცინო საექსპერტო კომისიას, რომელიც ამტკიცებს, ცვლის ან არ ამტკიცებს მას. ჯანმრთელობის მიზეზით ჯარისკაცის ვადამდე დათხოვნის წესებს განსაზღვრავს თავდაცვის მინისტრის ბრძანება და დებულება „საქართველოს სამხედრო ძალებში ექსპერტიზის ჩატარების წესის შესახებ“. დებულება შეიცავს იმ დაავადებათა ნუსხას, რომელთა მიხედვით ხდება სამხედრო სამსახურისათვის ვარგისიანობის კატეგორიის დადგენა¹. ასეთი დაავადებების განსაზღვრას კი ხშირად სჭირდება ძვირადღირებული გამოკვლევების ჩატარება, რასაც სამინისტრო ვერ უზრუნველყოფს. ამის გამო ჯარისკაცები იძულებული არიან ეს თანხები თვითონ გაიღონ იმის დასამტკიცებლად, რომ ისინი დაავადებული არიან, რაც ექიმ-სპეციალისტებმა ისედაც იციან, უბრალოდ დოკუმენტურად ვერ ადასტურებენ. თუმცა ხშირია შემთხვევები, როდესაც ჯარისკაცი ვერ იხდის გამოკვლევების ხარჯებს, რის გამოც მას ნაწილში უკან აბრუნებენ, იქ კი დაავადება კვლავ მწვავდება და ისევ ჰოსპიტალში ხვდება. ასეთი მიმოსვლა ბოლოს იმით მთავრდება, რომ ჯარისკაცს ან სამხედრო სამსახურში მსახურობის ვადა ეწურება, ან ნაწილის ხელმძღვანელობა მას დემობილიზაციამდე სახლში უშვებს, რადგან ის, ფაქტობრივად, მხოლოდ ფორმალურად არის ნაწილში და ვერ გადის სამხედრო მომზადებას. თუმცა აქვე არის გარკვეული ინტერესთა კონფლიქტიც; როდესაც ჯარში ხვდებიან დაავადებული პირები, რომლებიც, კანონმდებლობის საფუძველზე, არ ექვემდებარებოდნენ სამხედრო სამსახურს და, შესაბამისად, კომისარიატებმა ისინი გაიწვიეს კანონის უხეში დარღვევით, თუკი ცენტრალურ სამედიცინო საექსპერტო კომისია ამას დაადასტურეს, ცხადია, შესაბამისი კომისარიატის პასუხისმგებლობის საკითხიც უნდა დადგეს, რასაც კოლეგები თავს არიდებენ. საბოლოო ჯამში კი, ზარალდება ჯარისკაცი, რომელიც, ვიღაცის არაკანონიერი მოქმედების გამჟღავნების შიშის გამო, ავადმყოფი მსახურობს ჯარში. ასეთი შემთხვევები ხშირად ჯარისკაცებისთვის ავადმყოფობის სერიოზული გამწვავებით სრულდება ხოლმე, რასაც შეუძლია საერთოდ ადამიანის სიცოცხლესაც შეუქმნას საფრთხე. რაც მთავარია, სამედიცინო კომისიების ასეთი მუშაობა კიდევ უფრო მეტად აწვება სამინისტროს ბიუჯეტს, ვინაიდან, თუკი ჯარისკაცები საჩივრით მიმართავენ სასამართლოს, ნათელია, რომ ეს სახელმწიფოს გადასახდელი გახდება.

____________________________

1. ეს დებულება პირწმინდად გადმოწერილია იმავე შინაარსის რუსული დოკუმენტიდან და, გარკვეულწილად, არ ესადაგება საქართველოს რეალობას. მაგალითად, საქართველოს შეიარაღებულ ძალებში უაღრესად გავრცელებულია ეროზიული გასტრიტი, რომელსაც რუსეთის თავდაცვის სამინისტროს დაქვემდებარებულ სამედიცინო დაწესებულებებში წარმატებით კურნავენ. საქართველოში კი ამ სენისაგან ოფიცრისა და ჯარისკაცის განკურნვა პრაქტიკულად შეუძლებელია ზემოჩამოთვლილ მიზეზთა გამო. ისინი იძულებული არიან სნეულებმა გააგრძელონ ან დაასრულონ სამხედრო სამსახური.

როგორც წინა თავებში ვნახეთ, სამხედრო სამსახური დღეს ქართულ ჯარში საკმაოდ რთულია და ხშირად გაუსაძლისიც კი. რა თქმა უნდა, ეს არ შეეხება ყველა სამხედრო ნაწილს, თუმცა ზოგადი სურათი, ალბათ, უფრო ახლოს არის აქ მოთხრობილთან.

ასეთი პირობების გამო, ჯარისკაცები ცდილობენ ამა თუ იმ გზით თავი აარიდონ სამხედრო სამსახურს. ხდება გარიგება ოფიცერთან (ერთი თვით სახლში გაშვება 25-დან 50 დოლარამდე ღირს, ვთქვათ, სამსახურის ბოლომდე შინ ყოფნა კი - დაახლოებით 800 დოლარი). ჯარისკაცთა საგრძნობ ნაწილს ამ თანხის გაღება არ შეუძლია და უფრო „სარისკო“ გზას ირჩევს: თვითდათხოვნასა და დეზერტირობას. სხვადასხვა მონაცემებით, 2000 წლისათვის ასეთ პირთა რიცხვი 4000-მდე იყო. თვითდათხოვნა და დეზერტირობა ყველაზე გავრცელებული დანაშაულია შეიარაღებულ ძალებში.

ასოციაციის მიერ ჩატარებული გამოკვლევების შედეგად¹, არის რამდენიმე კატეგორიის დეზერტირი;

ა) ვინც იძულებით წაიყვანეს ჯარში და ან არ გამოცხადდა სამხედრო შეკრებაზე, ან სამხედრო ნაწილში მიყვანისთანავე გაიქცევა

ეს ის პირები არიან, რომლებიც სამხედრო კომისარიატში წაიყვანეს ძალით ქუჩიდან, სახლიდან ან სასწავლებლიდან და რომელთა მშობლებმა, ფაქტობრივად, ფაქტის წინაშე დაყენების მომენტამდე არც კი იციან ხოლმე იმის შესახებ, რომ მათი შვილი ჯარში წაიყვანეს. ისინი შეკრებაზე არ ცხადდებიან და ცდილობენ დამალვის გზით თავი აარიდონ სამხედრო სამსახურში ჩარიცხვას. ასეთ პირთა რაოდენობა 2000 წლის საგაზაფხულო და საშემოდგომო გაწვევებზე 1742 იყო, რაც საერთო გაწვეულთა 18,7 %25-ს შეადგენდა. მათგან კი 1044 საქმე გადაეცა პროკურატურას, ანუ თითქმის 60%25.

ჯარისკაცთა ზემოაღნიშნული კატეგორიის მეორე ნაწილი კი უკვე სამხედრო ნაწილში ჩარიცხვიდან, ფაქტობრივად, იმავე დღეებში თვითნებურად ტოვებს სამხედრო ნაწილს და გარბის სახლში, რათა გამოძებნოს სამხედრო სამსახურისგან თავის არიდების რაიმე საშუალება, იქნება ეს მისი არაჯანმრთელად ცნობა, თუ უბრალოდ დამალვა.

ბ) სეზონური

ამ კატეგორიას, ძირითადად, მიეკუთვნებიან სოფლიდან გაწვეული ჯარისკაცები. ისინი არ გამოირჩევიან სამხედრო სამსახურისგან თავის არიდების გამოკვეთილი მახასიათებლით, თუმცა საგაზაფხულო და საშემოდგომო სასოფლო-სამეურნეო სამუშაოების დროს გარბიან საკუთარ სოფლებში ოჯახის წევრთა დასახმარებლად (მაგ., მიწის დამუშავებისა თუ მოსავლის აღებისათვის). ხშირად აღმოჩნდება ხოლმე, რომ ისინი წარმოადგენენ ოჯახის ფაქტობრივად ერთადერთ შრომისუნარიან პირს, რომელთა შრომაზეა ძირითადად დამოკიდებული ოჯახის სამეურნეო პოტენციალი. ასეთ პერიოდებში მათი რიცხვი ძალზე დიდია და შვებულებაში ამდენის გაშვებას ნაწილის ხელმძღვანელობა ვერ უშვებს, რის გამოც ისინი თვითნებურად ტოვებენ სამხედრო ნაწილს. მათზე მეთაური ნაკლებად ნერვიულობს, ვინაიდან ისინი თვითონ ბრუნდებიან ხოლმე და შეიძლება დასჯის თავიდან აცილების მიზნით ძღვენიც გამოაყოლონ. ოფიცრებს ესმით ასეთი კატეგორიის ჯარისკაცთა სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობა და, ძირითადად, ცდილობენ საქმე არ გადასცენ სამხედრო პროკურატურას, თუ, რა თქმა უნდა, მათი არაოფიციალური შვებულების ვადა ლოგიკურ ზღვარს არ გასცდება.

გ) ეთნოდეზერტირები

როგორც წინა თავებში აღვნიშნეთ, ქართველი ოფიცრები თავად არ ჩაგრავენ, მაგრამ თვალს ხუჭავენ არაქართველთა ჩაგვრაზე ჯარისკაცთა და სერჟანტთა მიერ. მათ უარესად აცვიათ და უფრო მძიმე სამუშაოებს ასრულებენ, რის გამოც ისინი ასევე გარბიან თავიანთ სახლებში და შემდეგ ცდილობენ ან სხვა სამხედრო ნაწილში გადავიდნენ, ან საერთოდ აღარ ბრუნდებიან, რის გამოც მათ წინააღმდეგ სამხედრო პროკურატურები აღძრავენ სისხლის სამართლის საქმეს დეზერტირობის მუხლით. ზოგადად, უნდა ითქვას, რომ ეთნიკურად აზერბაიჯანელი და სომეხი საქართველოს მოქალაქეები არ გაურბიან სამხედრო სამსახურს, თუმცა მათ, გარდა ზემოაღნიშნული პრობლემებისა, ემატებათ ისიც, რომ ხშირად არ ფლობენ ქართულ და რუსულ ენებს, რის გამოც ვერ ასრულებენ მეთაურთა ბრძანებებს და ვარდებიან უხერხულ და დამამცირებელ მდგომარეობაში, ეს კი მოქმედებს მათ თავმოყვარეობაზე.

დ) არასაწესდებო ურთიერთობების გამო

დეზერტირობის გამომწვევი ეს მიზეზი საკმაოდ გავრცელებულია ქართულ ჯარში. კონფლიქტი ოფიცერსა თუ ჯარისკაცთან ართულებს ჯარისკაცის სამსახურს იმავე ნაწილში და ასეთი ურთიერთობებით, თუ გავითვალისწინებთ იმასაც, რომ ხშირად კონფლიქტი მუდმივ ხასიათს იღებს და ხდება პიროვნების პატივისა და ღირსების შელახვა მუდმივად და საჯაროდ, სხვა თანამოსამსახურეების თვალწინ. ამის გამო, მათი სამხედრო სამსახურისათვის თავის მინებება ხშირად სავალალო შედეგებით მთავრდება. ისინი მზად არიან თუნდაც ციხეში მოხვდნენ ან მუდმივ დევნაში იყვნენ, ოღონდ კი არ დაბრუნდნენ იმავე ნაწილში. სამსახურის მიტოვების მიზეზს კი ისინი არ ამხელენ იმის შიშით, რომ მათ დაბეზღების ამბავს სხვები შეიტყობენ, რაც უფრო მეტად შელახავს მათ პიროვნულ ღირსებას.

მაგალითად, 1999 წელს ჯარში გაიწვიეს რომან დ. მისი განცხადებით, ნაწილის ხელმძღვანელობა მას ყაზარმაში ამუშავებდა გაჯის მლესავად და ავალდებულებდა, რომ ნაწილთან ახლო მდებარე გაჯის ქარხნიდან მას და კიდევ 2 რიგითს მოეტანათ გაჯი. ნაწილის მეთაური მას კვირაში ერთხელ უშვებდა სახლში, რათა დაებანა და წესრიგში მოეყვანა თავი. ერთ-ერთი ასეთი „შვებულებიდან“ დაბრუნების შემდეგ იგი ოფიცრებმა დაიჭირეს და ჩააგდეს ნაწილის ტერიტორიაზე არსებულ ყოფილ ჰაუპტვახტში. როგორც მან შემდეგ შეიტყო, ქარხანაში გაურკვეველ პირებს მოუპარავთ ფერადი ლითონები და ამ ქმედებას მას და ზემოაღნიშნულ 2 რიგითს აბრალებდნენ, რომელთაგანაც ერთი გაიქცა, ხოლო მეორეს ოფიცრებმა ისე სცემეს, რომ ნეკნები ჩაუმტვრიეს. რაც შეეხება რომანს, იგი 11 დღე იჯდა ე.წ. ჰაუპტვახტში, სადაც მასთან ყოველდღე შემოდიოდნენ ოფიცრები, სცემდნენ ხელკეტებით და აიძულებდნენ დაეწერა, რომ ვითომ მან მოიპარა ფერადი ლითონები. ამის შემდეგ მან მოახერხა ჰაუპტვახტიდან გამოქცევა, რის გამოც მისი საქმე გადაეცა სამხედრო პროკურატურას სამხედრო ნაწილის თვითნებურად მიტოვებისათვის.

ე) სასჯელის თავიდან აცილების მიზნით

იმ შემთხვევაში, როდესაც ოფიცერი ჯარისკაცს ავალებს ამა თუ იმ სამუშაოს შესრულებას, რომელიც, ძირითადად, სათაკილოა სხვათა თვალში, ზოგი ჯარისკაცი ასეთ ბრძანებებს არ ასრულებს, რის გამოც ექვემდებარება დისციპლინარულ სასჯელს. ამას კი ხშირად წინ უძღვის ფიზიკური და სიტყვიერი შეურაცხყოფაც. ყოველივე ამას კი ისინი თავს არიდებენ სამხედრო ნაწილიდან გაქცევის გზით და ცდილობენ კონფლიქტი ქრთამით ან ახლობელ-ნაცნობთა ჩარევით მოაგვარონ.

ვ) ოჯახური პრობლემების გამო

როგორც არა ერთხელ ვახსენეთ, ჯარისკაცთა უმეტესობა სოციალურად დაუცველი ფენების წარმომადგენლები არიან, რის გამოც მათ ოჯახს ხშირად მძიმე სოციალურ-ეკონომიკური პრობლემები ექმნებათ (უფულობა, ავადმყოფობა, ვალები, ოჯახის წევრის გარდაცვალება, მძიმე ფსიქოლოგიური მდგომარეობა და ა.შ.). როგორც წესი, ასეთ შემთხვევაში ოფიცრები შვებულებაში უშვებენ ჯარისკაცებს, თუმცა ხშირია შემთხვევები, როდესაც ჯარისკაცები იტყუებიან და ფაქტების დამახინჯების გზით, ასევე ყალბი (მაგ., ოჯახის რომელიმე წევრის ავადმყოფობის დამადასტურებელი) დოკუმენტების წარმოდგენით ცდილობენ მოიპოვონ დამატებითი შვებულება, რაც ოფიცერთა შორის იწვევს სამართლიან უნდობლობასა და ეჭვს მათი მოთხრობილის რეალობაში. რაც შეეხება ფაქტების გადამოწმებას, ეს უმეტეს შემთხვევაში რთულია, ტექნიკური თუ ფინანსური პრობლემების გამო, ამიტომ ადგილი აქვს სიტუაციებს, როდესაც ოფიცერი არ აძლევს შვებულებას ჯარისკაცს მძიმე ოჯახური პირობების გამო. ეს კი საფუძველი ხდება იმისა, რომ ჯარისკაცმა თვითნებურად დატოვოს სამხედრო ნაწილი.

ზ) შვებულებიდან დროულად არდაბრუნების შედეგად

ეს იმ ჯარისკაცთა კატეგორიაა, რომლებიც იმყოფებიან კანონიერ შვებულებაში, თუმცა, ნაწილში არსებული მძიმე მდგომარეობის გამო, არ სურთ უკან დაბრუნება. მათი ნაწილი რამდენიმე დღით ან კვირით გვიან გამოჩნდება ხოლმე სამხედრო ნაწილში, რის გამოც ისჯება კიდეც ჰაუპტვახტში განწესებით, თუ, რა თქმა უნდა, ქრთამი არ მოაყოლა თან.

თ) სამხედრო ნაწილში არსებული მძიმე სოციალურ-ეკონომიკური პირობების გამო

ბევრი ჯარისკაცი ვერ უძლებს სამხედრო ნაწილში არსებულ მძიმე მდგომარეობას, იქნება ეს სანიტარიული, საკვებთან მიმართებაში თუ სხვა, და გაურბის გარემოს. მათ როგორც ოფიცრები, ასევე ზოგი ჯარისკაციც „სუსტებს“ უწოდებენ და საკმაოდ უარყოფითად აფასებენ მათ ქმედებას იმ მოტივით, რომ - „თუკი სხვა უძლებს, შენ რატომ ვერ უნდა გაუძლო“-ო. არის შემთხვევები, როდესაც ასეთი ქმედებებისათვის ოფიცრები მის თანამოსამსახურეებს სჯიან, რომ ისინი შემდეგ „სუსტ ჯარისკაცს“ თავად გაუსწორდნენ, ხოლო სხვებისთვის მაგალითი იყოს ასეთი გზით საკუთარი მოთხოვნილებების დაკმაყოფილების შედეგი. ხოლო იმ შემთხვევაში, თუკი პროკურატურის თანამშრომლები დაეკითხებიან ჯარისკაცს, თუ რატომ დატოვა მან სამხედრო ნაწილი თვითნებურად, იგი რეალურ მიზეზს არ ამხელს ისევ და ისევ „ჩაშვების“ პრინციპის დაურღვევლობისთვის.

ი) ჯანმრთელობის მდგომარეობის გამო

როგორც წინა თავებში აღვნიშნეთ, არც თუ ისე იშვიათად ჯარისკაცები ავადდებიან და საკმაოდ მძიმედაც კი. შესაბამისი მედიკამენტები და მკურნალობა, სამწუხაროდ, დღეს ქართულ ჯარში ნაკლებად ხელმისაწვდომია დაუფინანსებლობის ფონზე. მას შემდეგ, რაც ჯარისკაცი რამდენჯერმე მოხვდება ლაზარეთსა თუ სამხედრო ჰოსპიტალში, მაგრამ მაინც ვერ გამოჯანმრთელდება და მისი დაავადება კვლავაც გამწვავდება, გამოსავალს ამ შემთხვევაში ჯარისკაცი სამხედრო ნაწილის დატოვებასა და შინ გაქცევაში პოულობს, სადაც იმედი აქვს, რომ მისი ოჯახის წევრებისა თუ ახლობელი ექიმების დახმარებით შესძლებს სათანადო მკურნალობას. ამ შემთხვევაში, როგორც წესი, ოფიცრები არ მიმართავენ დამსჯელ ღონისძიებებს, უბრალოდ ითხოვენ, რომ ისინი გამოჯანმრთელებისთანავე დაბრუნდნენ სამხედრო ნაწილში.

კ) სხვათა შემხედვარე დეზერტირები

მოცემული კატეგორია შეეხება ჯარისკაცთა იმ ნაწილს, რომლებსაც არც ფული აქვთ ქრთამისათვის და არც სხვა მოტივი, რომ მიატოვონ სამხედრო ნაწილი, თუმცა მათაც აქვთ სურვილი გაეცალონ სამხედრო გარემოს და გარკვეული ვადით დაისვენონ ოჯახის წევრებსა და ახლობლებთან, ან უბრალოდ დაიკმაყოფილონ თავისუფლების გრძნობა და დროებით თავი აარიდონ დისცი პლინირებულ ცხოვრებას. მათ სამხედრო ნაწილში დაბრუნების შემთხვევაში აუცილებლად ელოდებათ დისციპლინარული სასჯელი ჰაუპტვახტში განწესებით გზით.

როგორც ვხედავთ, დეზერტირობის გამომწვევი არაერთი მიზეზი ეფუძნება სხვადასხვა გარემოებებსა თუ ფაქტორებს. რა თქმა უნდა, ქართულ ჯარში ისევე, როგორც სხვა ქვეყნებში, დეზერტირობის ფაქტები მრავლად არის და მათ ხშირად უბრალოდ ჯარისკაცთა სურვილი - დროებით შეიცვალონ გარემო, უდევს საფუძვლად. დეზერტირობის თავი და ბოლო კი მაინც მძიმე სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობაა, რაც იწვევს ჯარში არაჯანსაღი როგორც მატერიალური, ისე ზოგადი გარემოს შექმნას. დანაშაულის ჩადენის შემთხვევაში კი ჯარისკაცმა თითქმის საერთოდ არ იცის თავისი უფლებები და ვერ ახერხებს პირადი ინტერესების დაცვას მაშინაც კი, როდესაც ფაქტები მის სასარგებლოდ მეტყველებს. რაც შეეხება დამცველის ან ადვოკატის მონაწილეობას ამ პროცესში, ეს ძალიან იშვიათად ხდება და ისიც განსაკუთრებული შემთხვევებისას. ჯარისკაცის ბედი ამ შემთხვევებში დამოკიდებულია მომკვლევის ან პროკურატურის წარმომადგენლის გულისხმიერებასა და პროფესიონალიზმზე - დაადგინოს ჯარისკაცის მიერ ჩადენილი დანაშაულის რეალურად გამომწვევი მიზეზები. სწორედ ყოველივე ზემოაღნიშნულის ამოძახილი იყო, ალბათ, საქართველოს პარლამენტის 2000 წლის 28 დეკემბრის კანონი „ამნისტიის შესახებ“, რომლის მიხედვითაც, პასუხისმგებლობა მოეხსნათ დეზერტირებს. ეს გარკვეულწილად იყო სახელმწიფოს აღიარება საკუთარი დანაშაულისა, რომ სწორედ ასეთი პირობების გამო, რომელიც ვერ შექმნა სახელმწიფომ სრულფასოვანი სამხედრო სამსახურის გავლისათვის, მოუწიათ ჯარისკაცებს გამხდარიყვნენ დამნაშავეები - დეზერტირები. ნათელია, რომ საზოგადოებას ურჩევნია სახელმწიფომ კი არ მოახდინოს თავისი „უპასუხისმგებლობის“ დემონსტრირება, არამედ შექმნას ისეთი გარემო, სადაც დანაშაულის გამომწვევი მიზეზები არ იქნება ამა თუ იმ სისტემისა თუ სახელმწიფო ორგანოს ბრალი. ყოველ შემთხვევაში ამნისტირების სისტემა თუ ბიუჯეტების სეკვესტრირება არ უნდა იყოს გამოსავალი ყოველი კონკრეტული არასათანადოდ შესრულებული სამუშაოდან. რიგი სამხედრო მოსამსახურეებისა დღესაც იძებნებიან დეზერტირობისა თუ სხვა სამხედრო დანაშაულისათვის მაშინ, როდესაც მათი დანაშაულის გამომწვევი ძირითადი მიზეზები სწორედ რომ ხელმძღვანელობის არასათანადო მართვაშია საძიებელი. თუმცა როგორც ყოველთვის, აქაც დაზარალებული გამოდის რიგითი მოქალაქე, რომელიც დამნაშავე გახდა მხოლოდ მას შემდეგ, რაც სახელმწიფოს აღიარებას საკუთარი დანაშაულისა ვადა გაუვიდა.

____________________________

1. შეხვედრა მოხდა დაახლოებით 1500 დეზერტირთან

საქართველოს შეიარაღებული ძალების სადისციპლინო წესების მიხედვით, არსებობს დისციპლინარული სასჯელის შემდეგი სახეები:

1. შენიშვნა;

2. საყვედური;

3. სასტიკი საყვედური;

4. მორიგი დათხოვნის უფლების ჩამორთმევა;

5. განწესში რიგგარეშე დანიშვნა;

6. გაფრთხილება არასრული სამსახურეობრივი შესაბამისობის შესახებ;

7. თანამდებობიდან დაქვეითება;

8. სამხედრო წოდების ჩამორთმევა;

9. „ფრიადოსანი მებრძოლის“ სამკერდე ნიშნის ჩამორთმევა;

10. სამსახურის ვადის გასვლამდე რეზერვში გაშვება;

11. დაპატიმრება 3-დან 10 დღემდე.

წინამდებარე თავში ჩვენ შევეხებით დისციპლინარული სასჯელის მხოლოდ ერთ ზომას - დაპატიმრებას და, შესაბამისად, იმ პირობებს, სადაც ჯარისკაცებს დისციპლინური სასჯელის მოხდა უწევთ. ჯარისკაცების, მატროსების, სერჟანტებისა და ზემდეგების დაპატიმრების უფლება აქვთ დაწყებული ასეულის (IV რანგის გემის) მეთაურიდან, დამთავრებული თავდაცვის მინისტრამდე. საქართველოს შეიარაღებული ძალების სადისციპლინო წესდების 39-ე მუხლის თანახმად, „სამხედრო მოსამსახურის მიერ სამხედრო დისციპლინისა და საზოგადოებრივი წესრიგის დარღვევის შემთხვევაში მეთაურმა (უფროსმა) უნდა შეახსენოს მას სამსახურეობრივი მოვალეობები, ხოლო აუცილებლობის შემთხვევაში დაადოს დისციპლინური სასჯელი, ამასთან, მას შეუძლია თავისი უფლებამოსილების ფარგლებში გამოიყენოს ნებისმიერი სასჯელი, რომელიც, მისი აზრით, წესრიგის დამრღვევ მოსამსახურეზე უფრო მეტ აღმზრდელობით ზემოქმედებას მოახდენს“.

როგორც ვხედავთ, წესდებაში სასჯელის კონკრეტული ფორმა არ არის მისადაგებული კონკრეტულ დანაშაულთან. სასჯელის ზოგიერთი ფორმა საერთოდ კურიოზია (ფრიადოსანისათვის სამკერდე ნიშნის ჩამორთმევა; ეფრეიტორობის წოდების ჩამორთმევა. არც ერთი და არც მეორე არ გამოიყენება პრაქტიკაში). წესდების მიხედვით, დისციპლინური სასჯელი უნდა შეესაბამებოდეს ჩადენილი გადაცდომის სიმძიმესა და დანაშაულის ხარისხს, ხოლო დაპატიმრება ითვლება ზემოქმედების ერთ-ერთ უკიდურეს ფორმად. მაგრამ ეს დებულებები დეკლარატიულია, რადგან მეთაურს ეძლევა უფლება თავის უფლებამოსილების ფარგლებში შეხედულებისამებრ გამოიყენოს სასჯელი. ანუ დაკონკრეტება - რა შემთხვევაში, რისთვის და რა ზომით დასაჯოს - მთლიანად მეთაურზეა დამოკიდებული. ასოციაციის მიერ ჩატარებული გამოკვლევის შედეგად, შეიძლება ითქვას, რომ მეთაურები უმეტეს შემთხვევაში იყენებენ მათ უფლებამოსილებაში არსებული დასჯის უკიდურეს ზომას - ვადიანი სამხედრო მოსამსახურეების 7 დღე- ღამით ჰაუპტვახტში დაპატიმრებას. თუმცა, აქვე იყო შემთხვევები, რომ ერთი და იმავე დისციპლინური დარღვევისთვის ერთ ჯარისკაცს მისჯილი ჰქონდა 3, ხოლო მეორეს - 7 დღე-ღამით პატიმრობა, რაც პირდაპირ მოწმობს მეთაურის ნება- სურვილის პრინციპზე დამოკიდებულებას.

წესდებაშიც წერია - ბრძანების შედეგებზე პასუხს აგებს ბრძანების გამცემი და არა შემსრულებელი, თუმცა ცნება - „დანაშაულებრივი ბრძანება“, წესდებაში არაა.

სამხედრო მოსამსახურეს შეუძლია საჩივრის შეტანა: თუ აღმოაჩენს ქონების დატაცება-დაზიანებას, ტექნიკის გაუმართაობას - შეუძლია ზემდგომებს, მინისტრის ჩათვლით, გაუგზავნოს საჩივარი. მაგრამ აკრძალულია საჩივარი დისციპლინური სასჯელის სიმკაცრის გამო, თუ მეთაურმა არ გადააჭარბა დისციპლინურ უფლებებს. მაგრამ, რამდენადაც კონკრეტულ დანაშაულზე კონკრეტული სასჯელი არ არსებობს, მეთაურს თავის უფლებამოსილების ფარგლებში საკმაო მანევრის საშუალება აქვს (შეუძლია ცუდი სიარულისათვისაც კი დააპატიმროს რიგითი).

ზოგადად, დისციპლინური სასჯელი, თავისი არსით, გულისხმობს, პირის დასჯას მიზნით, რომ მან გაითავისოს მის მიერ ჩადენილი მოქმედების უარყოფითი მხარე, მოიხადოს სასჯელი, ანუ პასუხი აგოს ასეთი ქმედებისათვის, და შეეცადოს აღარ ჩაიდინოს მსგავსი დანაშაული. რეალურად კი, დღეს საქართველოს შეიარაღებულ ძალებში სამხედრო მოსამსახურეთა დასჯა ხდება არა მათი აღმზრდელობითი მიზნით, არამედ ძალაუფლების დემონსტრირებისა და დისცი პლინის დამყარებისათვის. ასოციაციის მიერ ჩატარებული გამოკითხვის შედეგად, აღმოჩნდა, რომ ჯარისკაცთა 22%25 მოხვედრილა ჰაუპტვახტში და თითქმის უმრავლესობას ასეთი სასჯელი მოხდილი ჰქონდა რამდენჯერმე მაინც, რაც მოწმობს, რომ მათი აღნიშნული მეთოდი რეალურად არ მოქმედებს. ამის ერთ-ერთი მიზეზი შეიძლება ისიც იყოს, რომ მეთაურები ჯარისკაცების მიერ ჩადენილი დანაშაულისათვის ვერ განსაზღვრავენ შესაბამისი ზომისა და ხარისხის სასჯელს, ყოველივე ამის ბრალი კი წესდებაში ამ საკითხების ბუნდოვანებაა.

ახლა კი შევეხოთ ჰაუპტვახტებში არსებულ მდგომარეობას. ასოციაციის მიერ ჩატარებული მონიტორინგების დროს მონახულებულ იქნა თბილისის, ქუთაისის გარნიზონებისა და კოდის მე-11 ბრიგადის ჰაუპტვახტები.

ზოგადად, შეიძლება ითქვას, რომ მდგომარეობა თავისი სპეციფიკური დამახასიათებელი ნიშნებით ყველგან თითქმის ერთნაირი იყო. კერძოდ, ჰაუპტვახტებს ძირითადად (გარდა ბილისისა) არ მიეწოდებოდათ ელექტროენერგია და დაკავებული ჯარისკაცები საკნებში სრულ სიბნელეში იმყოფებოდნენ. ყოველ კამერას აქვს პატარა სარკმელი ზომით 15/20 სანტიმეტრისა, რომელიც კიდევ დაფარულია ლითონის ფირფიტით, რის გამოც საკანში, ფაქტობრივად, არ შედის საკმარისი ჰაერი და შუქი. თვითონ კამერებში ელექტრონათურები არ არსებობს და ისინი ჰკიდია კამერის დერეფანში, საიდანაც შუქი ძალიან ცოტა შედის (თუ, რა თქმა უნდა, დენი არის). კამერებში არის არანორმალური სინესტე და, შეიძლება ითქვას კიდეც, - სისველე. ჯარისკაცების განცხადებით, არის შემთხვევები, როდესაც კამერაში კომენდატურის წარმომადგენლები ასხამენ წყალს, რომ ჯარისკაცი არ დაჯდეს მიწაზე. საწოლის ნაცვლად, აქ არის ფიცრის ნალები. როგორც ჯარისკაცები აცხადებენ, ყოფილა შემთხვევები, როდესაც 4-5 კაციან საკანში 8-10 ჯარისკაცი მჯდარა, რის გამო შეუძლებელი იყო იქ სუნთქვა, ამასთანავე, ღამე ისინი ერთმანეთს ენაცვლებოდნენ დასაძინებლად.

რაც შეეხება ჰაუპტვახტის სასადილოს, შეიძლება ითქვას, რომ აქ არის არანორმალური მდგომარეობა, კერძოდ, ოთახი არ ნიავდება საკმარისად, კედლები მთლიანად ჩამონგრეულია და მცირე ზომის ოთახში დგას სინესტის მძაფრი სუნი. ასევე უკიდურესად საშინელ მდგომარეობაში იყო არსებული საპირფარეშო. ჰაუპტვახტებში ვიზუალურად შექმნილ არაჰიგიენურ მდგომარეობას ამტკიცებს ის გარემოება, რომ არაერთი შემთხვევა ყოფილა დაფიქსირებული, როდესაც ჰაუპტვახტის სასადილოში აღმოჩნდა ნაწლავის ჩხირები და მიკრობები. ეს გასაკვირი არც არის, ვინაიდან არ არსებობს საკმარისი და ეფექტური სარეცხი საშუალებები, რათა უზრუნველყოფილ იქნას სისუფთავე, თუ იმასაც გავითვალისწინებთ, რომ ზოგიერთი ჰაუპტვახტი წყლით არ მარაგდება.

კომენდატურის წარმომადგენლებთან საუბრისას გაირკვა, რომ ჯარისკაცის ჰაუპტვახტში მოყვანისას არ ხდება მისი ჯანმრთელობის მდგომარეობის შემოწმება, ვინაიდან ამას წესდება არ მოითხოვს, ხოლო კომენდატურაში არსებული ექიმის შტატი გაუქმებულ იქნა კადრების შემცირების გამო. თუმცა, არაერთი შემთხვევა ყოფილა დაფიქსირებული, როდესაც სამხედრო კომენდატურის წარმომადგენლები, ბოროტად იყენებდნენ რა საკუთარ თანამდებობას, უმიზეზოდ სცემდნენ და სიტყვიერ შეურაცხყოფას აყენებდნენ დაპატიმრებულებს. გარდა ამისა, ისინი, ასევე ყოველგვარი მიზეზის გარეშე, ხშირად ჯარისკაცებს სჯიან დამატებითი სასჯელით და უგრძელებენ დაპატიმრების ვადას. ასეთ შემთხვევაში კი ჯარისკაცებს რეალურად არავითარი საშუალება აქვთ დაიცვან თავიანთი უფლებები და თავი დააღწიონ მათ მიმართ უკანონო ქმედებებს.

დასკვნა

მკითხველის ყურადღების აღნიშნულ საკითხზე გამახვილება გამოწვეულია იმით, რომ ზოგადად, დასჯის ეს ფორმა ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციას, კერძოდ, მის მე- 18 მუხლში ნათქვამია:

როგორც ვხედავთ, დარღვეულია ყველა ზემოაღნიშნული კონსტიტუციური ნორმა, რომელიც შეეხება ადამიანის ძირითად უფლებებსა და თავისუფლებებს. ცნობილია, რომ საქართველოს შეიარაღებული ძალების სადისციპლინო წესდება თითქმის პირწმინდად თარგმნილია ანალოგიური საბჭოთა წესდებიდან, რაც პირდაპირ თუ არაპირდაპირ მიუთითებს არსებული არადემოკრატიული ჩვევებისა და წესების დანერგვაზე დღევანდელ დემოკრატიულ საქართველოში. ყოველივე ამას კი ემატება ის მძიმე სოციალური პირობები, რომლებზეც ზემოთ უკვე ვისაუბრეთ. საერთაშორისო კონვენციების მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ (რომელთაც საქართველო მიერთებულია), შეიძლება ითქვას, რომ ჰაუპტვახტებში არსებული მდგომარეობა პირდაპირ ჯდება „წამებისა და სხვა სასტიკი, არაადამიანური ან ღირსების შემლახავი მოპყრობის შესახებ“ კონვენციისეულ განმარტებებში, რაც უკვე საერთაშორისო ვალდებულებების დარღვევას წარმოადგენს.

დაბოლოს, საქართველოს კონსტიტუციის ზემოაღნიშნული მუხლის თანახმად, „ამ მუხლის მოთხოვნათა დარღვევა ისჯება კანონით. უკანონოდ დაკავებულ ან დაპატიმრებულ პირს აქვს კომპენსაციის მიღების უფლება“. ძნელია დღეს საუბარი კანონის დამრღვევთა დასჯის ან დაზარალებულთა კომპენსირების რეალობის შესაძლებლობის შესახებ. თუმცა, ალბათ, საზოგადოებამ და შესაბამისმა უწყებებმა დროა დაიწყონ მოქმედება ჰაუპტვახტებში არსებული დარღვევების აღსაკვეთად და მისი კონსტიტუციასთან შესაბამისობაში მოყვანისათვის. მთელს ევროპაში დღეს აქტუალურად მიდის მსჯელობა ამ საკითხებზე და თითქმის ყველა ევროპული დემოკრატიული სახელმწიფო აუქმებს დისციპლინარულ ბატალიონებსა და ჰაუპტვახტებს. საბედნიეროდ, დისციპლინარული ბატალიონი საქართველოში აღარ არსებობს, რაც ერთობ მისასალმებელია, თუმცა ჯერ კიდევ რჩება საბჭოთა არმიიდან შემორჩენილი დასჯის მეთოდები, რომლებიც ვერ ამართლებენ დამრღვევთა პრინცი პს, საპირისპიროდ, არღვევენ ყველა იმ აღიარებულ უფლებებსა და თავისუფლებებს, რომლებიც გააჩნია ადამიანს, მათ შორის - მოქალაქეს სამხედრო ფორმაში.

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ ქვეყანაში ნაკლებად მოიძებნებოდნენ ისეთი ადამიანები, რომლებიც რეალურად შეძლებდნენ დამოუკიდებელი სახელმწიფოს თავდაცვისთვის საჭირო ბიუჯეტის ფორმირებასა და დაგეგმვას. უბრალოდ, არ არსებობდა ამის პრაქტიკა და გამოცდილება. ამასთანავე, ერთ-ერთ მთავარ პრობლემას წარმოადგენდა თავად წარმოდ- გენილი დაგეგმილი ბიუჯეტის ანალიზი, ანუ რამდენად შეესაბამებოდა იგი საჭირო მოთხოვნილებებს, და შემდეგ მისი კონტროლი. ის, რაც წლების მანძილზე იყო ცენტრალიზებული და საკმაოდ გასაიდუმლოებულიც - „დახურული“, დღეს არსებული ვითარება მოითხოვს თავდაცვისათვის საჭირო ბიუჯეტის გამჭვირვალობასა და მის ხარჯვით ნაწილზე ეფექტურ კონტროლს.

საბიუჯეტო კონტროლს თავდაცვის სფეროში ახორციელებს პარლამენტი კონსტიტუციითა და კანონებით. ესაა კანონები ნდობის ჯგუფის შესახებ და საბიუჯეტო სისტემასა და საბიუჯეტო უფლებამოსილებების შესახებ; ასევე, - პარლამენტის რეგლამენტი და კანონი საპარლამენტო კომიტეტების შესახებ. ფინანსთა სამინისტრო აღმასრულებელი ხელისუფლების სხვადასხვა უწყებებთან მუშაობის შედეგად პრეზიდენტს წარუდგენს ბიუჯეტის ძირითად მიმართულებებს. მათ იხილავს პრეზიდენტთან არსებული ეროვნული უშიშროების საბჭო. ამის შემდეგ ბიუჯეტის ძირითადი პარამეტრები გადაეცემა პარლამენტს. აქ კომიტეტები, აგრეთვე სპეციალური ნდობის ჯგუფი იძლევიან დასკვნას ერთი თვის მუშაობის შედეგად, პირველ ივლისამდე. სექტემბერში ფინანსთა სამინისტრო უკვე თავად ბიუჯეტის პროექტით შედის პრეზიდენტთან, რომელიც ამ უკანასკნელს პარლამენტს გადასცემს - ახალი საბიუჯეტო წლის დაწყებამდე სამი თვით ადრე.

კონსტიტუციის მიხედვით, პარლამენტი სიითი შემადგენლობის უმრავლესობით იღებს ბიუჯეტის კანონს ყოველწლიურად, ხარჯვაზე კი კონტროლს ახორციელებს კონტროლის პალატა. კანონით ნდობის ჯგუფის შესახებ ბიუჯეტის განხილვისას ნდობის ჯგუფის დასკვნა მის კომპეტენციაში შემავალ საკითხებზე წარედგინება საფინანსო-საბიუჯეტო კომიტეტს. დასკვნა აუცილებელია.

უშუალოდ თავდაცვის სფეროს საბიუჯეტო კონტროლის აღწერილი სქემა დასრულდა 1998 წლის მარტში, როდესაც პარლამენტმა მიიღო კანონი ნდობის ჯგუფის შესახებ. რამდენადაც თავდაცვის რიგი საკითხებისა სახელმწიფო საიდუმლოებად ითვლებოდა, გადაწყდა პარლამენტში შექმნილიყო სამკაციანი ჯგუფი თავდაცვასა და უშიშროებაში სპეც. პროგრამებისა და საიდუმლო საქმიანობის კონტროლის მიზნით. ამ ჯგუფის მიერ, რომლის ხელმძღვანელად პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტის თავმჯდომარე იქნა არჩეული, რაიმე დარღვევების აღმოჩენის შემთხვევაში, უნდა განხორციელებულიყო შუამდგომლობა პრეზიდენტთან ინფორმაციისათვის საიდუმლოების გრიფის მოსახსნელად. თუ ჯგუფი აღმოაჩენდა ძალოვან სტრუქტურათა საქმიანობაში საზოგადოებისათვის საშიშ სიმპტომს, შეეძლო მოეთხოვა პარლამენტისათვის საგამოძიებო კომისიის შექმნა.

ნდობის ჯგუფი არსებითად თავდაცვის ბიუჯეტის შემუშავების პროცესის მონიტორინგის მექანიზმია. კონტროლის პალატა ამოწმებს რეალური ხარჯების შესაბამისობას დამტკიცებულ ბიუჯეტთან. თუმცა, გამომდინარე სახელმწიფო საიდუმლოების იმპერატივიდან, თავდაცვის ხარჯების დეტალური და ყოვლისმომცველი განხილვა საპარლამენტო მოსმენებზე არ ხდება. კონტროლის პალატაც ნაკლებად, ან სულ არ სწავლობს კონკრეტული ხარჯების ეფექტურობას, თუ საქმე არამიზნობრივ ხარჯს არ ეხება. თავდაცვისუნარიანობის ეფექტურობის დადგენის კრიტერიუმები და ექსპერტიზა კონტროლის პალატას არ გააჩნია.

შემთხვევითი არაა, რომ 1999 წლის კონტროლის პალატის ანგარიშში, რომელშიც თავდაცვის სამინისტროს საკმაო ადგილი ეთმობა, არაფერი იყო ნათქვამი დაგეგმვის, სტრუქტურული რეორგანიზაციის, სწავლებისა და წვრთვნებისათვის გათვალისწინებული თანხის ხარჯვის მართებულობაზე. მეტიც - იარაღის შეძენა და მომსახურებაც არ მოხვედრილა კონტროლის პალატის ყურადღების ფოკუსში (უფრო სწორედ მის საჯარო მოხსენებაში). აღნიშნული ანგარიში არსებითად მხოლოდ ღია ბიუჯეტში ასახული ზოგადი მუხლების შესრულებას - სამინისტროს კომუნალურ ხარჯებს, სამხედრო მოსამსახურეთა კვებას და ხელფასებით უზრუნველყოფის თემებს ეხებოდა.

თავდაცვის ხარჯების დეტალური და ყოვლისმომცველი მონიტორინგი ისევე, როგორც შესაბამისი დასკვნების გამოტანა და გადაწყვეტილებების მიღება უფრო მეტად უმაღლეს აღმასრულებელ ხელისუფალს, პრეზიდენტს ხელეწიფება. ამ ფუნქციის შესრულებაში მას ეხმარება საქართველოს პრეზიდენტის - სამხედრო ძალების უმაღლესი მთავარსარდლის მთავარი სამხედრო ინსპექცია. სამხედრო საიდუმლოების შემცველი საკითხები ირჩევა პრეზიდენტის სათათბირო ორგანოში ეროვნული უშიშროების საბჭოზე. რაც შეეხება ნდობის საპარლამენტო ჯგუფს, თუ მის მიერ მოძიებული ინფორმაცია პირდაპირ არ მეტყველებს საზოგადოებრივ საფრთხეზე, რეაგირებისათვის თუ საიდუმლოების გრიფის მოხსნისათვის ნდობის ჯგუფმა ისევ პრეზიდენტს უნდა მიმართოს.

მიუხედავად პარლამენტის ფართო უფლებამოსილებისა თავდაცვის სფეროში, ეს ფუნქციები უფრო საკანონმდებლო საქმიანობით გამოიხატება, ვიდრე ამ კანონების შესრულების კონტროლითა და არმიის საქმიანობის ეფექტური მონიტორინგით. ნათქვამი, პირველ რიგში, საბიუჯეტო კონტროლს ეხება, რომელიც, როგორც კანონებით, ისე პრაქტიკულად, პარლამენტისათვის შეზღუდულია.

თავდაცვის ბიუჯეტი, რომელიც პარლამენტის დასამტკიცებლად შემოდის, არ გამოირჩეოდა გამჭვირვალეობით. თავდაცვის სამინისტროს ხარჯები, როგორც წესი, ბიუჯეტის პროექტში სულ 1 გვერდზე იყო ხოლმე გაწერილი.

1997 წლიდან პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტმა გარკვეულ წარმატებას მიაღწია თავდაცვის ბიუჯეტის გამჭვირვალეობის საქმეში. არაერთი კატეგორიული მოთხოვნის შედეგად, ჯერ კიდევ ნდობის ჯგუფის შექმნამდე, კომიტეტს სამინისტრომ გადასცა ბევრად უფრო დეტალური ხარჯთაღრიცხვა, ვიდრე ეს ბიუჯეტის ოფიციალურ პროექტში იყო ხოლმე მოცემული. ამ დოკუმენტში ზუსტად იყო გაწერილი არა მხოლოდ ხელფასები, არამედ კვება, სანივთე მომარაგება, საწვავი და რიგი სხვა ხარჯვითი პარამეტრები სამხედრო ნაწილების მიხედვით. მაგრამ ყველა ამ პუნქტში თანხის მოცულობა, როგორც ექსპერტები აღნიშნავდნენ, 50%25-ით იყო გაზრდილი. ხოლო ის რეალური თანხა, რომელიც სახელმწიფომ 1998 წლისათვის თავდაცვაზე გამოყო, ანალოგიურად აღარ გაწერილა. გაუგებარი დარჩა, თუ რას და როგორ მოაკლდებოდა ჩამოჭრილი თანხა. დაუკონკრეტებელი დარჩა 1999 წლის ბიუჯეტიც. მეტიც, როგორც ირკვევა, ცალსახა ინფორმაცია სამინისტროს განზრახვებზე და ამ განზრახვათა ფინანსურ გამოხატულებაზე არც ნდობის ჯგუფს მიუღია.

2000 წლის ბიუჯეტის სტრუქტურა ბევრად არ განსხვავდებოდა 1998 და 1999 წლების ანალოგებისაგან. მეტიც, თავდაპირველად იგი პარლამენტში სრულიად დახურული შემოვიდა - ხარჯების ჯამური ციფრის სახით. საკომიტეტო მოსმენაზე რიგ დეპუტატთაგან გამოხატული აღშფოთების შემდეგ პროექტმა ტრადიციული, 1 გვერდზე გაწერილი სახე მიიღო. საკმაოდ დაგვიანებით, მარტში დამტკიცებულ 2000 წლის ბიუჯეტში მოცემული იყო სულ რამდენიმე მუხლი - ხელფასები, მივლინებები, სხვა საქონელი და მომსახურება (რომელშიც ცალკე გამოიყოფოდა ტრანსპორტისა და ტექნიკის შენახვა), ტრანსფერები და პროგრამული ხარჯები. ცალკე იყო გამოტანილი თავდაცვის სამინისტროს განათლებისა და სამედიცინო დაწესებულებათა ხარჯები - თუმცა არანაკლებ ზოგადი კლასიფიკატორით. თავდაცვის ბიუჯეტს არ ახლდა ხარჯების ამა თუ იმ მუხლის დასაბუთება. არ იყო გაშლა არა თუ ძირითადი სტრუქტურული დანაყოფების, არამედ შეიარაღებული ძალების სახეობის მიხედვით. არავითარი განმარტება არ ჰქონდა მუხლს, „პროგრამული ხარჯები“და „სუბსიდიები და მიმდინარე ტრანსფერები“. მუხლი - „სხვა საქონელი და მომსახურება“, რომელიც ბიუჯეტის ნახევარს შეიცავდა, კონკრეტდებოდა ერთადერთი ქვემუხლით - ტრანსპორტისა და ტექნიკის შეძენა. ეს ქვემუხლი მოიცავდა 2737,5 ათას ლარს. ბიუჯეტიდან სრულიად არ ჩანდა, რაში იხარჯებოდა „სხვა საქონელსა და მომსახურეობაზე“ გამოყოფილი დანარჩენი 19557,9 ათასი ლარი.

დაახლოებით, ასევე ზოგადი იყო სამხედრო ძალების სხვა, თავდაცვის სამინისტროსაგან დამოუკიდებელი ნაწილის, საზღვრის დაცვის დეპარტამენტისა თუ შინაგანი ჯარის ბიუჯეტიც. შესადარებლად საინტერესოა, რომ თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ბიუჯეტიც კი ორ გვერდზე იყო გაწერილი.

მართალია, თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტისა და, იმავდროულად, ნდობის ჯგუფის თავმჯდომარეს უფრო დეტალური ინფორმაცია - სამხედრო ნაწილების ჩამონათვალი და სახსრების ამ ნაწილებზე განაწილების ვარიანტიც შესთავაზეს. ამ დოკუმენტში გრაფა - „სპეც.პროგრამები“, გაიშალა „აღჭურვილობის შეძენად“ და „რემონტად“; გაიშალა ე.წ. „სხვა ხარჯებიც“, რომელშიც პროგრამა „პარტნიორობა მშვიდობისათვის“, სამხედრო ატაშეების დაფინანსება და რიგი სხვა პუნქტები აღმოჩნდა.

და მაინც, ექსპერტთა აზრით, 2000 წლის ბიუჯეტის პროექტი და მისი დამტკიცების პროცედურა კვლავ შეიცავდა ტრადიციულ თვისობრივ ნაკლოვანებებს:

ა) დეპუტატთა კორპუსს კვლავინდებურად მეტად მწირი ინფორმაცია დაურიგდა თავდაცვის ხარჯების შესახებ. თავდაცვის კომიტეტისათვის მიცემული მონაცემები არ გამრავლებულა და დეპუტატებს არ გადასცემია;

ბ) თავდაცვის კომიტეტში შესული დამატებითი მონაცემები არ იძლეოდა ინფორმაციას არმიის მშენებლობის დინამიკაზე, გეგმებზე, და ეს მაშინ, როცა თავდაცვის სამინისტრო ფუნდამენტურ რესტრუქტურიზაციასა და თანამდევ შემცირებებზე საუბრობდა. ბიუჯეტს კვლავ არ ჰქონდა პროგრამული სახე და არ შეიცავდა პერსპექტიულ გათვლებს;

გ) მეტნაკლებად დაკონკრეტებული ინფორმაცია თავდაცვის ბიუჯეტზე კომიტეტს მიეწოდა 2000 წლის თებერვალში და არა წინა წლის შემოდგომაზე, როგორც ამას კანონი ითვალისწინებდა. შედეგად, ცაიტნოტის ვითარებაში როგორც თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტი, ისე მთელი პარლამენტი ან უნდა უბრალოდ დათანხმებოდა პროექტს, ან უარეყო იგი - ანალიზისა და კვლევის არავითარი საშუალება აღარ რჩებოდა. ეს აღნიშნა კიდეც 17 თებერვალს გამართულ საკომიტეტო მოსმენაზე კომიტეტის თავმჯდომარემ.

დ) პროექტში საუბარი იყო 27000 სამხედრო მოსამსახურეზე და ეს მაშინ, როდესაც გერმანელი და ამერიკელი სამხედრო ექსპერტებისა და შემფასებლების დასკვნით არსებული ფინანსებით 12-15000 კაცის შენახვა თუ შეიძლებოდა. სამინისტრო თავად ეთანხმებოდა შემცირებების იდეას, მაგრამ ბიუჯეტი მაინც გასული წელს არსებულ სამხედრო მოსამსახურეთა რაოდენობაზე გაიწერა. ამდენად, აზრს კარგავდა კომიტეტისათვის მიცემული შედარებით გაშლილი ინფორმაციაც: თუკი იქ ასახული სამხედრო ნაწილები შემცირებას ექვემდებარებოდნენ, ბუნებრივია, მათ შესანახად გამოყოფილი ხარჯების სტრუქტურაც შეიცვლებოდა.

ე) ამასთან, როგორც ზემოთ აღინიშნა, კვლავ დახურულ თემად დარჩა თავდაცვის სამინისტროს არასაბიუჯეტო შემოსავლები. მის შესახებ ნდობის ჯგუფმა და კონტროლის პალატამაც არაფერი იცის. მიუხედავად ყოველივე ზემოთქმულისა, პარლამენტმა თავდაცვის ბიუჯეტი დაამტკიცა.

მარტში, ბიუჯეტის დამტკიცების შემდეგ პარლამენტში, კონსტიტუციის თანახმად, შემოვიდა პრეზიდენტის კანონპროექტი სამხედრო ძალების რაოდენობაზე. მასში თავდაცვის სამინისტროსათვის კვლავ 27000 მოსამსახურე იყო ნაგულისხმევი. ამჯერად თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტმა მეტი მომთხოვნელობა გამოიჩინა და რაოდენობა არ დაამტკიცა. არგუმენტი იყო თავდაცვის სამინისტროს პირობა შემცირებაზე და ნატოელ ექსპერტთა ანალოგიური რეკომენდაციები. თუმცა ჩნდებოდა კითხვა, რატომ დაამტკიცა რამდენიმე დღით ადრე პარლამენტმა ბიუჯეტი, სადაც შეიარაღებული ძალების ანალოგიური რაოდენობა იყო დაფიქსირებული, თუ შემდეგ ამ ციფრის გაპროტესტებას აპირებდა. ფაქტობრივად ამით პარლამენტმა არ/ვერ გამოიყენა მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში აპრობირებული სამოქალაქო კონტროლის ერთ-ერთი მთავარი საშუალება - საბიუჯეტო განხილვები. ეს განხილვა ფორმალობად იქცა. ასევე აზრი დაკარგა მიღებულმა ბიუჯეტმა - რადგან პოსტსკრიფტუმ, პარლამენტმა სადავოდ აქცია მისი არსებითი და განუყოფელი ნაწილი - ჯარის რაოდენობა.

რაც შეეხება 2001 წლის ბიუჯეტს, იგი თავდაცვის სამინისტრომ მოამზადა და პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტს წარუდგინა ორგვარი სახით: 1. პროგრამული (შეიცავდა გარკვეულ ხარვეზებს, ვინაიდან, ფაქტიურად, ეს იყო პირველი შემთხვევა ბიუჯეტის ამგვარი სახით მომზადებისა); 2. ძველი სისტემით (ანუ ერთ ფურცელზე). სამწუხაროდ, პროგრამული ბიუჯეტი, გარკვეული ტექნიკური მიზეზებისა თუ სხვა (გაურკვეველი) გარემოებების გამო, დეპუტატებს არ მიეწოდათ, ხოლო წარმოდგენილი 69 მილიონი ლარის ნაცვლად, თავდაცვას დაუმტკიცდა 33 მილიონი ლარი, რაც, სამინისტროს განცხადებით, მხოლოდ პირადი შემადგენლობის ხარჯებს დაფარავდა.

გამონაკლისს წარმოადგენს 2002 წლის ბიუჯეტის მომზადება. თავდაცვის სამინისტრომ, უცხოელ მრჩეველთა რეკომენდაციების საფუძველზე, მოამზადა და წარმოადგინა 2002 წლის პროგრამული ბიუჯეტი. ამასთანავე, თავდაცვის სამინისტროს თეთრ წიგნში წარმოდგენილი იყო თავდაცვის ბიუჯეტის რამდენიმეწლიანი გეგმა. თავდაცვის სამინისტროს ბიუჯეტისპროგრამული სახით წარმოდგენა მართლაც რომ ერთ-ერთი სერიოზული ნაბიჯი იყო არა მხოლოდ თავდაცვის სფეროში, არამედ, ზოგადად, სხვა სამინისტროებთანაც შედარებით. აღნიშნული ბიუჯეტის პროექტის თანახმად, ნათელი ხდება სამინისტროს მიერ მოთხოვნილი თანხის დანიშნულება და, შესაბამისად, მარტივი ხდება მის ხარჯვით ნაწილზე კონტროლის შესაძლებლობა. გარდა ამისა, არასრულყოფილად დაფინანსების შემთხვევაში თავდაცვის სამინისტრო პირდაპირი წესით შეაჩერებს ან ნაწილობრივ უზრუნველყოფს კონკრეტული პროგრამის შესრულებას, რაც მოხსნის დაგეგმილი პროექტების განხორციელებისას პასუხისმგებლობის საკითხს. თუმცა, როგორც ყოველთვის, ქვეყანაში რომელიმე სამინისტროში განხორციელებულ ნებისმიერ რეფორმას მოწინააღმდეგეები უჩნდებიან, მიუხედავად იმისა, მას სასურველი შედეგი მოაქვს თუ არა. ამ შემთხვევაში საქართველოს სამხედრო ძალების რეფორმირება წარმოუდგენელია კომპლექსური განვითარების გარეშე. როგორც ვიცით, ქვეყანაში არსებობს სხვადასხვა საჯარისო ფორმირებები, რომლებიც ექვემდებარებიან სხვადასხვა სამინისტროებს, სადაც ბიუჯეტის დაგეგმარება ჯერ კიდევ აქამდე არსებული მეთოდებით მიმდინარეობს. ეს კი აშკარად შეაფერხებს ძალოვანი უწყებების კომპლექსურ განვითარებას და არ გამოვრიცხავთ, რომ, თუ სხვა ძალოვანი უწყებები არ გადავლენ ბიუჯეტის პროგრამულ შედგენაზე, დაიწყება, ზოგადად, ბიუჯეტის ასეთი სახით მომზადების დისკრედიტაცია. აქედან გამომდინარე, თავდაცვისა და უშიშროების საპარლამენტო კომიტეტმა დღის წესრიგში უნდა დააყენოს და მოითხოვოს სხვა ძალოვანი უწყებებისაგან პროგრამული ბიუჯეტის წარმოდგენა. შესაბამისად, შესაძლებელი გახდება ერთიანი ხედვის ჩამოყალიბება ქვეყნის თავდაცვასა და უსაფრთხოებაზე, ასევე გაადვილდება საზოგადოებრივი კონტროლი ძალოვანი სტრუქტურების მიერ მოთხოვნილ თანხებსა და მის ხარჯვით ნაწილზე.

როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, სახელმწიფო ბიუჯეტის შესრულება ქვეყანაში ნომერ პირველ პრობლემას წარმოადგენდა და გასაკვირი არ არის, რომ თავდაცვის სამინისტროს ბიუჯეტიც, შესაბამისად, არასაკმარისად დაფინანსდა (იხ. გრაფა).

საქართველოს თავდაცვის სამინისტროს ბიუჯეტი 1997-2000 წლებში

როგორც ვხედავთ, თავდაცვის სამინისტროს ბიუჯეტი საკმაოდ მწირი იყო ბოლო ორი წლის მანძილზე. თუკი იმასაც გავითვალისწინებთ, რომ მეზობელ ქვეყნებში თავდაცვაზე საკმაოდ დიდი ფული იხარჯება, ნათელი გახდება, რომ აღნიშნული დაფინანსებით საქართველოს თავდაცვისუნარიანობა ძალზე სუსტია იმ საფრთხეებთან მიმართებაში, რომლებიც ჩვენს ქვეყანას შეიძლება დაემუქროს. მიუხედავად იმისა, რომ ქვეყნის ხელისუფლება საჯაროდ აცხადებს თავდაცვის პრიორიტეტულობას, ეს, სამწუხაროდ, ვერ აისახება რეალობაში, რის გამოც ხშირია ძალოვანი უწყებების უკმაყოფილება, რაც უარყოფითად მოქმედებს სამხედრო მოსამსახურეთა და, ზოგადად, მოსახლეობის დამოკიდებულებაზე სამხედრო სამსახურისადმი.

წინა თავებში ჩვენ შევეცადეთ მოკლედ გადმოგვეცა ჯარში დღეს არსებული სოციალური მდგომარეობა და ის პრობლემები, რომელთაც სამხედრო მოსამსახურეები გამუდმებით აწყდებიან. ძალოვანი უწყებების ხელმძღვანელები თითქმის ყველაფრის მიზეზად არასაკმარის დაფინანსებას ასახელებენ. რა თქმა უნდა, არასათანადო დაფინანსება და, მით უმეტეს, ისეთი უწყებისა, რომელიც მეტწილად სახელმწიფო ბიუჯეტზეა დამოკიდებული, საკმაოდ შეაფერხებს მის არათუ განვითარებას, არამედ ფუნქციონირებასაც კი. თავად აშშ-ს ევროპის სარდლობის შემფასებელი ჯგუფის დასკვნაში აღნიშნულია, რომ ბოლო წლებში თავდაცვის ბიუჯეტის შემცირების მაჩვენებელი აღემატება საერთო ეკონომიკური დაღმასვლის მაჩვენებელს. როგორც შეფასების ჯგუფისათვის სიტყვიერი ინფორმაციის სახით გახდა ცნობილი, საერთაშორისო სავალუტო ფონდმა, მსოფლიო ბანკმა, რომლისგანაც საქართველოს მთავრობა იღებს სესხებს დეფიციტის დასაფარავად, რეკომენდაცია გაუწია 1999 წლის თავდაცვის სამინისტროს ბიუჯეტის შემცირებას 2000 წლისათვის. ეს აგრეთვე აღნიშნულია საქართველოს შესახებ დოკუმენტაციაში ნატოში. შეფასების ჯგუფს არ უნახავს რაიმე დოკუმენტაცია საერთაშორისო სავალუტო ფონდისაგან, მსოფლიო ბანკისაგან, და თვლის, რომ ასეთი სახის რჩევა არ არის შესაფერისი უსაფრთხოების ისეთი აშკარად დეფიციტის მქონე ქვეყნისათვის, როგორიცაა საქართველო, რასაც არ შეიძლება არ დავეთანხმოთ დღეს, როდესაც ძალზე დაძაბული მდგომარეობაა კოდორის ხეობაში, ხოლო ექსპერტები და პოლიტიკოსები არ გამორიცხავენ ომის მოსალოდნელ საშიშროებასაც.

ნათელია, რომ არასტაბილურ და არასრულყოფილ დაფინანსებას შედეგად მოაქვს ჯარში არა მხოლოდ მძიმე სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობა, არამედ იგი რეალურ საფრთხეს უქმნის ქვეყნის თავდაცვისუნარიანობას.

ბიუჯეტიდან სისტემატურმა დაუფინანსებლობამ გამოიწვია ის, რომ:

* * *

ყოველივე ზემოაღნიშნულის ფონზე, ნათელია საზოგადოებაში სამხედრო სამსახურის არაპრესტიჟულობა, მით უმეტეს, როდესაც ადგილი აქვს კორუფციას როგორც გაწვევისას, ასევე სავალდებულო სამხედრო სამსახურის მოხდისას, რაზეც ჩვენ ზემოთ უკვე ვისაუბრეთ. თუმცა ამ პრობლემების მიზეზები არა ცალკეულ პირებშია, რომლებიც ბოროტად იყენებენ თავიანთ სამსახურებრივ თანამდებობას, არამედ, ჩვენი აზრით, თავად არსებულ სისტემასა და მის მართვაშია. ამას კიდევ ემატება ის, რომ ქვეყნის ხელისუფლება არ აქცევს სათანადო ყურადღებას როგორც სამხედრო ძალების განვითარების აუცილებლობას, ასევე იქ არსებული კანონის დარღვევებისადმი არ მიმართავს კანონით გათვალისწინებულ ზომებს, რის გამოც დაუსჯელობის სინდრომით წახალისებული თანამდებობის პირები აღარ ერიდებიან სახელმწიფოსა და მოსახლეობის ქონების დატაცებას. ამ საქმეში კი, სამწუხაროდ, მონაწილეობენ არა მარტო ცალკეული ოფიცრები, არამედ მაღალჩინოსნებიც, რომელთა დანაშაული შეიძლება პირდაპირი ფორმით არ იყოს გამოხატული, თუმცა მათი უმოქმედობა და დანაშაულებრივ ქმედებებზე თვალის დახუჭვა მიუთითებს მათ თანა- მონაწილეობაზე. რაც შეეხება სახელმწიფოს მიერ თავდაცვაზე გამოყოფილ თანხებს, ის არათუ არ შეესაბამება რეალურ მოთხოვნებს, არამედ თავისთავად კითხვის ქვეშ აყენებს სამხედრო ძალების არსებობას. დღეს, როდესაც საუბარია სამხედრო ძალების შემცირებაზე, აუცილებელია ყურადღება მიექცეს იმ გარემოებას, რომ სამხედრო ერთეულების შემცირებას არ მოჰყვეს დაფინანსების შესაბამისი ზომით შემცირება, წინააღმდეგ შემთხვევაში კიდევ დიდი ხნით გადაიდება ქართული ჯარის განვითარების საკითხი. ამასთან, არ შეიძლება მეორე ხარისხოვნად მივიჩნიოთ სამხედრო მოსამსახურეთა სოციალური მდგომარეობა. არასაკმარისი ხელფასის პირობებში ძნელია ვიმსჯელოთ იმაზე, რომ ქართულ ჯარში კორუფცია დამარცხდება. წარმოუდგენელია სრულყოფილმა სისტემამაც კი მოსპოს ფულის გაკეთების შესაძლებლობები, შესაბამისად, მშიერი და დაუცველი ოფიცერი გამოძებნის თვითდაფინანსების წყაროს, რასაც ვერც ერთი რეფორმა ვერ აღუდგება წინ.

კორუფცია, როგორც ასეთი, უცხო ხილი არ არის არა მხოლოდ ჩამორჩენილი, არამედ განვითარებული ქვეყნებისთვის. ათწლეულების მანძილზე კორუფციას ებრძოდნენ ისეთი დიდი სახელმწიფოები, როგორებიცაა აშშ, გერმანია, იტალია, თუმცა ამას აშკარად ხელი ვერ შეუშლია ქვეყნის განვითარებისათვის, ვინაიდან კორუფციასთან ბრძოლა განხორციელდა უმაღლესი ხელისუფლების ნებით, საკანონმდებლო-სისტემური ცვლილებებითა და მაკონტროლებელი, სამართალდამცავი ორგანოების ობიექტური მოქმედებით. საქართველოსთვის კორუფცია, რომელიც თავის არსში არ გულისხმობს მხოლოდ ქრთამის აღებას და იგი, ფაქტობრივად, მოიცავს ყველა იმ ელემენტს, რომელიც დაკავშირებულია არაკანონიერი გზით შემოსავლის ან თანამდებობის მიღებას, ჯერ კიდევ საბჭოთა წყობილებისას ყვაოდა და მან განვითარება უკვე დამოუკიდებელ საქართველოშიც ჰპოვა. დამოუკიდებლობა ახლად მოპოვებულ სახელმწიფოს საკმაო სიმდიდრე გააჩნდა, რომელიც სახელმწიფოს საკუთრებას წარმოადგენდა, თუმცა „ახალმა ქართველებმა“ ახლა სისტემას კარგად აუღეს ალღო და არაკანონიერი გზებით გასხვისდა ასობით სახელმწიფო უძრავი ქონება. ამ შემთხვევაში, კორუფციაში ჩაერთვნენ არა მხოლოდ ცალკეული დაინტერესებული პირები, არამედ მთლიანად გარკვეული სახელმწიფო უწყებები, მათ შორის ზოგიერთი სამართალდამცავი ორგანოები, რამაც თითქმის შეუძლებელი გახადა კორუფციასთან ბრძოლა. ყოველივე ამის ფონზე, როდესაც სახელმწიფო მოხელის ხელფასი, ანუ კანონიერი შემოსავალი, ვერ ასახავს ცხოვრების მინიმალურ მოთხოვნილებას, ნათელია, რომ კორუფცია სამხედრო უწყებებშიც გვხვდება. ამ შემთხვევაში სამხედრო უწყებებში კორუფცია სხვადასხვა სახით გამოიხატა, რომელთა შორის აღსანიშნავია:

ყოველთვე ზემოაღნიშნულ არაკანონიერ ქმედებებს ჩადიან, ერთი მხრივ, ცალკეული პირები თავის თანამზრახველებთან ერთად, მეორე მხრივ კი, გარკვეული უწყებები, რომელთა მმართველობის ქვეშ არის კონკრეტული საფინანსო ოპერაციები. შესაბამისად, სახეზე გვაქვს როგორც ცალკეული პირების მიერ ჩადენილი დანაშაულები, ასევე წინასწარ განზრახვით მომზადებული სისტემა, საიდანაც გამოსარჩენს ჰპოვებენ კონკრეტული უწყების თანამშრომლები.

აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ უკვე 2001 წლიდან გარკვეული სისტემური ცვლილებების შედეგად რეალურად გამოჩნდა შესაძლებლობა სამხედრო უწყებებში კორუფციის წინააღმ- დეგ ბრძოლისა; მოხდა რიგი საკადრო და ფუნქციონალური ცვლილებებისა, ნელ-ნელა იცვლება შესყიდვების სისტემა, სრულდება არსებული ქონების აღწერა, ერთიან სისტემაში ექცევა სამართლებრივი საკითხების გადაწყვეტა, ხდება ეკონომიკური საქმიანობისა და სამხედრო მართვის საკითხების ერთმანეთისგან გამიჯვნა და მრავალი სხვა, რაც იმედს გვიტოვებს, რომ ქვემოჩამოთვლილი ხარვეზებიც თავის გლობალურ ხასიათს დაკარგავს. თუმცა ამ საქმეში ცალკეული ადამიანების აქტივობა ვერ მოიტანს შედეგს, თუკი სახელმწიფო ერთმნიშვნელოვნად არ დააფიქსირებს თავის ნებას, რომ იგი მზად არის სამხედრო ძალების მშენებლობისათვის და თავად აღუდგება წინ იქ არსებულ მანკიერ ქმედებებს.

1.საბიუჯეტო სახსრების არამიზნობრივი ან/და კანონდარღვევით ხარჯვა;

საბიუჯეტო სახსრების არამიზნობრივი ან/და კანონდარღვევით ხარჯვა წლების მანძილზე ერთ-ერთი გავრცელებული ფორმაა თავდაცვის სამინისტროს საფინანსო საქმიანობაში. ყოველივე ეს კი გამოწვეულია არა მხოლოდ კონკრეტულ პასუხისმგებელ პირთა თვითნებობით, არამედ არადროული და არასაკმარისი დაფინანსების გამო ხშირად ხდება გარკვეული თანხების ერთი მუხლიდან სხვა მუხლებში გადანაწილება, რაც რეალურად კანონის დარღვევაა, თუმცა ობიექტურად თუ ვიმსჯელებთ, სამხედრო სფეროს სპეციფიკიდან გამომდინარე, ასეთი მოქმედებები ხშირად გამოწვეულია კონკრეტული ვითარების გათვალისწინებით (მაგ., არასტაბილური მდგომარეობა ქვეყნის რომელიმე რეგიონში, საკვებისთვის გამოყოფილი თანხების არადროული მიღების შემთხვევაში, ან დაუგეგმავი ვიზიტების წარმოშობისას). ეს გარემოება ხელს უწყობს არსებული სახსრების ხარჯვას თავდაპირველი ხარჯთაღრიცხვის დარღვევით. კონტროლის პალატის სხვადასხვა მონაცემებით, წლების მანძილზე, ერთი მხრივ, ხშირად ირღვევა კანონი სახელმწიფო ბიუჯეტის შესახებ (დაცული მუხლების - ხელფასების, პენსიების პრიორიტეტული გაცემის წესის იგნორირება, არამიზნობრივი ხარჯების გაწევა, საბიუჯეტო ორგანიზაციების არაპროპორციული დაფინანსება), მეორე მხრივ კი, თავად კანონმდებლობა ამ სფეროში ითხოვს სრულყოფას (ფინანსური წლის ბოლოს ზოგჯერ ხდება გაწეული გაუთვალისწინებელი ხარჯების დაკანონება; არ არსებობს არასაგადასახადო შემოსავლების აღრიცხვის და კონტროლის ეფექტური მექანიზმი; ხარჯების დაგეგმვის პრაქტიკა არ ითვალისწინებს მივლინებების, კავშირგაბმულობის საშუალებების, საკანცელარიო და სხვა ხარჯების შესახებ ნორმატივების დადგენას თითოეული სამინისტროს სპეციფიკიდან გამომდინარე).

თუმცა ასევე ადგილი აქვს საბიუჯეტო სახსრების განზრახ არამიზნობრივად მიმართვას ან კანონის მოთხოვნების დარღვევას, რაც ან გარკვეულ პირთა პირად ინტერესებს ემსახურება, ან საფინანსო საკითხებით დაკავებულ პირთა არაკომპეტენტურობაზე მიუთითებს.

საქართველოს კონტროლის პალატის 2000-2001 (6 თვის) წლის მონაცემებით, სამინისტროში სათანადო ყურადღება არ ექცეოდა სოციალური გადასახადებისა და სავალდებულო სადაზღვევო შენატანების გარეშე ხელფასის გაცემის აკრძალვის შესახებ საქართველოს 2000 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტის კანონის მე-2 თავის მე-19 მუხლის მე-10 პუნქტის მოთხოვნათა დაცვას, რის შედეგად ადგილი ჰქონდა შესაბამისი გადასახადების გადაუხდელობას, რისთვისაც სოცუზრუნველყოფისა და სამედიცინო დაზღვევის ერთიანი სახელმწიფო ფონდისა და სამედიცინო დაზღვევის სახელმწიფო კომპანიის სასარგებლოდ სამინისტროს, სანქციის სახით, გადასახდელად დაერიცხა 84,8 ათასი ლარი. ამასთანავე, დროულად არ ხდება ბიუჯეტთან და სპეციალურ სახელმწიფო ფონდებთან ანგარიშსწორება, რის გამოც 2001 წლის 1 ივლისისათვის ვადაგადაცილებული საგადასახადო დავალიანება, შესაბამისად, 147,2 და 241,8 ათას ლარს შეადგენდა.

იმავე მოხსენებაში აღნიშნულია, რომ სამინისტროს გენერალურ შტაბში დაცული მუხლების დაფინანსებიდან 35,0 ათასი ლარი, ანუ 5,6%25 არამიზნობრივად იქნა მიმართული ტრანსპორტის შენახვის ხარჯების დასაფარავად.

გარდა ამისა, ადგილი ჰქონდა გასულ წლებში დაწყებული საცხოვრებელი სახლის მშენებლობაზე, სათანადო დაფინანსების გარეშე, არაგეგმიური სამუშაოების შესრულების ფაქტებს, რის შედეგად გაიზარდა ფაქტიური ხარჯები და წარმოიქმნა 95,2 ათასი ლარის კრედიტორული დავალიანება.

ამჟამად, კონტროლის პალატის მონაცემებზე დაყრდნობით, სამხედრო პროკურატურაში აღძრულია არა ერთი სისხლის სამართლის საქმე, რომლებიც დაკავშირებულია საბიუჯეტო თანხების არა თუ მიზნობრივ ხარჯვაზე, არამედ, აგრეთვე, კონკრეტული პირებისა თუ კერძო ფირმების სასარგებლოდ.

2. სახელმწიფო ქონების განიავება, დატაცება, უკანონოდ გასხვისება-ჩამოწერა

როგორც ცნობილია, ჯერ კიდევ საბჭოთა კავშირის დროს თავდაცვის სამინისტროს ყველა რესპუბლიკაში გააჩნდა სხვადასხვა სახის არასამხედრო ობიექტები, რომლებიც ირიცხებოდა მათ ბალანსზე, მათ შორის იყვნენ: სამხედრო ქალაქები, ქარხნები, მეურნეობები, საწყობები და ა.შ.

სახელმწიფო საბჭოს 1992 წლის 7 მაისის დადგენილებით სასაზღვრო ზოლში, რომელიც 21 კილომეტრით განისაზღვრა, თავდაცვის სამინისტროს მთელი რიგი მეურნეობები გადაეცა. შესაბამისად, უნდა განსაზღვრულიყო ამ მეურნეობათა სტატუსი და სამინისტროსთან ურთიერთდამოკიდებულების ფორმები. თავდაცვის სამინისტროს გადაცემული ჰქონდა სხვა, საზღვრისაგან მოშორებით არსებული მეურნეობებიც.

თუმცა, ამ საკითხთან დაკავშირებით, ერთ-ერთ ძირითად პრობლემას წარმოადგენს ის, რომ მთლიანობაში დღეისათვის ბოლომდე არაა ნათელი სამინისტროს ბალანსზე არსებული ქონების ბედი და აგრეთვე ის, თუ რა სტატუსით მუშაობენ სამინისტროს ბალანსზე მყოფი სასოფლო-სამეურნეო თუ სამრეწველო ობიექტები, როგორია მათი შემოსავალი და ზუსტი რაოდენობა.

საქართველოს პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტს თავდაცვის სამინისტროს სამეურნეო ობიექტების ნუსხა ბოლოს 1997-1998 წლებში ჰქონდა მიღებული. რაც შეეხება მათ შემოსავალს ისევე, როგორც ზუსტ იურიდიულ სტატუსს, ამის შესახებ არც კომიტეტი და, რაც აღსანიშნავია, არც ქონების მართვის სამინისტრო ინფორმაციას არ ფლობს. ამ სფეროში ინფორმაციის სიმწირე გამოწვეულია ანგარიშგების პრაქტიკულად არარსებობით. კონტროლის პალატის მოხსენებები თავდაცვის სამინისტროს თუ სხვა ძალოვანი უწყებების კუთვნილ მეურნეობებზე ბევრს არაფერს ამბობს.

აღნიშნული საკითხი განსაკუთრებით აქტუალური გახდა მას შემდეგ, რაც „საქართველოს 2001 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტის შესახებ“ კანონის 29-ე მუხლის 25 პუნქტის თანახმად, თავდაცვის სამინისტროს ნება დაერთო, ქონების მართვის სამინისტროსთან შეთანხმებით, არასამხედრო გამოუყენებელი სახელმწიფო ქონების რეალიზაციიდან, იჯარით გაცემიდან და გაქირავებულიდან მიღებული შემოსავლების... გამოყენება სამხედრო მოსამსახურეთა შენახვასთან დაკავშირებული ხარჯების დაფინანსების გაუმჯობესებისა და მატერიალურ-ტექნიკური ბაზის განმტკიცების მიზნით.

გარდა ამისა, სამინისტროს კუთვნილი ქონებით დაინტერესდა პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტი, ვინაიდან ზოგიერთი ექსპერტების მონაცემებით სამინისტროს ამ ობიექტებიდან საკმაოდ დიდი შემოსავლები უნდა ჰქონდეს. ჯერ კიდევ 1992-1993 წლებში საქართველოს ყოფილი პრემიერ-მინისტრი თ. სიგუა აცხადებდა, რომ თავდაცვის სამინისტროს საერთო დაფინანსებაში მის მეურნეობათა შენატანი 5-7%25 უნდა ყოფილიყო. ხოლო 1998 სექტემბერში ძალოვან სამინისტროთა საქმიანობაში გათვითცნობიერებული ერთ-ერთი უცხოური მისიის წარმომადგენელი აღნიშნავდა, რომ თუ შინაგან საქმეთა სამინისტრო სიგარეტის ბიზნესში იყო ჩართული, თავდაცვის სამინისტროს არარეგისტრირებული შემოსავლები სასოფლო-სამეურნეო აქტივობით შემოსდიოდა.

რიგი ცნობებით, ბოლო წლებში თავდაცვის სამინისტროს კუთვნილ მიწებზე სასოფლო სამეურნეო სამუშაოებს ან ჯარისკაცები ეწევიან, ანდა ეს მიწები ადგილობრივ მოსახლეობას აქვს ქვეიჯარით აღებული. ცნობილია აგრეთვე, რომ 1995-96 წლებში სამინისტროს კუთვნილი ფოთის გემთსარემონტო და ნავთობის საწყობი გარედან მოსულ შეკვეთებზე მუშაობდა.

აღნიშნული მეურნეობებით 1999 წლამდე მართლაც რომ კარგად მოითბეს ხელი გარკვეულმა პირებმა, თუმცა ისინი ბოლო ხანს იმდენად გაპარტახდა, რომ მათი პოტენციალი ნულს გაუტოლდა. ამის შემდეგ, კორუფციის წყარო გახდა ასეთი შენობა-ნაგებობების ჩამოწერა და სამშენებლო მასალად თუ ჯართად გაყიდვა. ამასთან, უკანონოდ ხდებოდა დარჩენილი მიწების იჯარით გაცემა.

ასეთ ვითარებაში აშკარაა არა მხოლოდ აღრიცხვის უეფექტობა, არამედ კანონმდებლობის დარღვევაც; თავდაცვის სამინისტროსა თუ ნებისმიერ სხვა უწყებას საკუთარ ბალანსზე არსებული ქონების იჯარით გაცემა მხოლოდ ქონების მართვის სამინისტროს ნებართვით შეუძლია. ასეთი ნებართვა არ სჭირდება სამინისტროს მეურნეობებისა თუ საწარმოების მიერ გარეშე დამკვეთთა მომსახურეობას. მაგრამ ასეთი მომსახურეობიდან მიღებული შემოსავალი უნდა მიდიოდეს ცენტრალურ ბიუჯეტში. ამასთან, ასეთი მომსახურეობა არ უნდა გასწიოს თავად სამინისტროს თანამშრომელმა.

ის ფაქტი, რომ თავდაცვის სამინისტრომ მხოლოდ 2001 წელს დაიწყო მის ბალანსზე არსებული ქონების აღწერა და ამისთვის მას საკმაო დროც დაჭირდა, მიუთითებს იმაზე, რომ აღნიშნული ობიექტებს ან სამინისტრო რეალურად არ მართავს და იგი კონკრეტული პირების ინტერესებს ემსახურება, ან არასათანადო მართვის გამო ამ ობიექტების ბედი უკვალოდ არის მიტოვებული. თუმცა არც ის არის გამორიცხული, რომ თავდაცვის სამინისტროს ამ ქონების გარკვეული ნაწილი არაოფიციალურად უკვე გაცემული ჰქონდეს კიდეც, ვინაიდან ასეთ მცდელობებს ადგილი ჰქონდა არა თუ განვლილ წლებში, არამედ ახლაც. მაგალითად, თავდაცვის მინისტრის 2000 წლის 13 დეკემბრის 177-ე ბრძანების თანახმად, სამინისტროს ბალანსზე არსებული ძვირადღირებული ქონება (მაგ., სანატორიუმები „ბორჯომი“ და „წყალტუბო“, ცენტრალური, თელავისა და ქუთაისის ოფიცერთა სახლები და სხვა) უნდა გადა- ცემულიყო „თავდაცვის სამინისტროს პროფკავშირების გაერთიანებულ კომიტეტს“, რომელიც რეალურად წარმოადგენდა არა პროფესიულ გაერთიანებას („პროფესიული კავშირების შესახებ“ საქართველოს კანონისა და საქართველოს სამოქალაქო კოდექსით დადგენილი ნორმების შესაბამისად რეგისტრირებულ იურიდიულ პირს), არამედ კერძო სამართლის იურიდიულ პირს (კავშირს). ამასთან, აღნიშნულმა კავშირმა სამინისტროსთან ხელშეკრულება გააფორმა 1999 წლის 10 დეკემბერს, მაშინ, როდესაც კავშირმა სასამართლოში რეგისტრაცია გაიარა მხოლოდ 2001 წლის 22 მაისს. ამ შეთანხმებას კი თანხმობა მისცა არა ერთმა მაღალჩინოსანმა, და მათ შორის არც ერთი აღმოჩნდა, რომელიც შეეწინააღმდეგებოდა უკანონო მოქმედებას. ყველაფერ ამას ემატება ის, რომ 2001 წლისათვის აღნიშნული კავშირი ითხოვდა ხელშეკრულებაში ჩამოთვლილი ქონების კავშირისათვის უზურფრუტის წესით გადაცემას.

გარდა ზემოაღნიშნულისა, არა ერთი მცდელობა იყო სამინისტროს კუთვნილი სამეურნეო მიწების თანამშრომელთათვის აგარაკებად გადაცემის თაობაზე. მეტიც, ამის მოთხოვნა ხდებოდა ხოლმე უკვე მას შემდეგ, რაც რეალურად ეს ობიექტები კერძო პირების ხელში იმყოფებოდნენ. ობიექტურად თუ ვიმსჯელებთ, სამხედრო მოსამსახურეთათვის გარკვეული ნაკვეთების უფასოდ გადაცემა დადებით მოვლენას წარმოადგენს იმ ფონზე, როდესაც ისინი მწირ ხელფასს იღებენ და თანაც დაგვიანებით. თუმცა აქ მთავარი ის არის, რომ ეს ყველაფერი ხორციელდება კანონის მოთხოვნების უხეში დარღვევითა და მხოლოდ ცალკეული პირების ინტერესების გათვალისწინებით.

3. არასაგადასახადო შემოსავლების აღურიცხველობა და კანონდარღვევით განკარგვა;

„2001 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტის შესახებ“ საქართველოს კანონიდან გამომდინარე, ძალოვან უწყებებს უფლება მიეცათ აწარმოონ და გამოიყენონ არასაბიუჯეტო, ანუ სპეც. სახსრები, ხოლო 2002 სახელმწიფო ბიუჯეტის კანონპროექტში პირველად გაჩნდა საკუთარი შემოსავლების გრაფა, როგორც დაფინანსების ერთ-ერთი წყარო. ყოველივე ამის ფონზე, ნათელია, რომ ვიგულისხმოთ - ძალოვან უწყებებს ჰქონდათ არასაბიუჯეტო შემოსავლები და 2001 წლიდან მოხდა მათი დაკანონება. და მაინც რა სახის არასაბიუჯეტო შემოსავლებზეა საუბარი?

როგორც წინა თავში აღვნიშნეთ, თავდაცვის სამინისტროს ქონებაში მოექცა საბჭოთა ჯარის კუთვნილებაში არსებული ობიექტები. შესაბამისად, გაჩნდნენ ე.წ. სახაზინო საწარმოები, რომლებიც წარმოადგენდნენ ამ ობიექტების მართვის სუბიექტებს და თავიანთი საქმიანობიდან გამომდინარე, უნდა ვიგულისხმოთ, რომ ისინი იღებდნენ შემოსავლებს. მიუხედავად ამისა, მათ მიერ ჩატარებული საფინანსო ოპერაციები არ აისახებოდა სამინისტროს ბიუჯეტში, რაც მოწმობს იმას, რომ აღნიშნულ ობიექტებზე კონტროლს ვერ ახორციელებდა სახელმწიფო და მხოლოდ უნდა ვივარაუდოთ, რომ ისინი ექცეოდნენ შიდაუწყებრივი ორგანოების კონტროლის ქვეშ. ზოგადად, ცნობილია, რომ ზოგიერთი შენობა თავდაცვის სამინისტროს გაქირავებული ან იჯარით გაცემული ჰქონდა წლების მანძილზე, რაც რეალურად წარმოადგენს კანონმდებლობის დარღვევას, თუმცა შემოსული თანხების შესახებ ინფორმაციას, სამწუხაროდ, არც პარლამენტი და არც სხვა ორგანოები ფლობდნენ. 2001 წლის 6 თვის მონაცემებით კი აღმოჩნდა, რომ თავდაცვის სამინისტროს მიღებული ჰქონდა 60 ათასი ლარი საიჯარო ქირა. შესაბამისად, ჩნდება კითხვა, სად აკუმულირდებოდა ის თანხები, რომლებიც წლების მანძილზე სამინისტროს შემოსდიოდა გაქირავებული ქონებიდან. ამ კითხვაზე პასუხის გაცემისას, უნდა გავითვალისწინოთ 2001 წლამდე არსებული პრაქტიკა. ასეთი საქმიანობა ხელეწიფებოდა როგორც გენერალურ შტაბს, ასევე ცალკეული მიმართულებების სარდლობას. სწორედ მათთან გაფორმებული ხელშეკრულების შედეგად ხდებოდა ამ ობიექტების გაქირავება თუ იჯარით გაცემა. და თუ იმასაც გავითვალისწინებთ, რომ გაქირავებული და იჯარით გაცემული შენობებისათვის გადასახდელი თანხები არ შეესაბამებოდა საბაზრო ფასებს და მათში კერძო პირები მიზერულ თანხებს იხდიდნენ, შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ წლების მანძილზე არასაბიუჯეტო შემოსავლებით სარგებლობდნენ ცალკეული პირები, რომლებიც გარიგებაზე მიდიოდნენ დამქირავებლებთან, და არა სამინისტრო. ამასთან, შემოსული თანხების განკარგვა ხდებოდა, ასევე, მათი გადაწყვეტილებების მიხედვით, სადაც ხშირად კერძო პირთა ინტერესები უფრო მაღლა იდგა, ვიდრე არსებული მდგომარეობის გაუმჯობესების სურვილი (რა თქმა უნდა არა ყველა შემთხვევაში). უკანასკნელ ხანებში აღნიშნული სახაზინო საწარმოები გადაკეთდა შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებებად, ვინაიდან სახელმწიფომ არასწორად ჩათვალა ასეთი სახის საწარმოების მიზანშეწონილობა. თუმცა თავად შ.პ.ს.-ს წარმოქმნა წარმოადგენდა მხოლოდ იურიდიულ ფორმას და მას რეალურად არ შეუცვლია ძველი სისტემა.

2001 წელს საქართველოს პრეზიდენტმა გამოსცა ბრძანებულება №273, რომლის თანახმადაც ძალოვანმა უწყებებმა საქართველოს უშიშროების საბჭოს შესაბამის კომისიას უნდა წარმოუდგინონ იმ სამხედრო ტექნიკის, შეიარაღების, საბრძოლო მასალებისა და სამხედრო სპეცქონების ძირითადი ჩამონათვალი, რომელთა შეიარაღებაზე დატოვება მიზანშეწონილი არ არის და ექვემდებარება რეალიზაციას ან უტილიზაციას (მათ შორის ჯართის სახით). რა თქმა უნდა, მოცემულ ბრძანებულებას საფუძვლად უდევს ის გარემოება, რომ მოძველებული ინვენტარის გაყიდვით მოხდეს ახლის შესყიდვა ან არსებულის გარემონტება. თუმცა ყურადსაღებია ის, რომ თავდაცვის სამინისტროში არსებული გასაყიდი საშუალებების ძირითადი ნაწილი (მაგ., ჯართი, მეორადი სამშენებლო მასალა) უკვე გაყიდულია და ამის დაკანონებაზე, ანუ ოფიციალური უფლების მიცემაზე - გაყიდონ მოძველებული მასალა, მხოლოდ „პოსტ სკრიფტუმ“ არის საუბარი. თუკი 2001 წლის მონაცემებით სამინისტრომ ჯართისა და საბრძოლო მასალების უტილიზაციის, ასევე მეორადი სამშენებლო მასალების რეალიზაციის შედეგად მიიღო სულ დაახლოებით 82 ათასი ლარი, მაშინ სად აისახა იმ მსგავსი პროდუქციიდან შემოსული თანხები, რომლებიც წლების მანძილზე გადიოდა სამხედრო ნაწილებიდან, რასაც არ ფარავენ თავად სამხედრო ოფიცრები. თუკი პასუხი იქნება, რომ იგი სამხედრო ნაწილების კეთილმოწყობას ხმარდებოდა, ეს ასევე უმეტეს შემთხვევაში არ შეესაბამება სინამდვილეს, როდესაც ზოგიერთ ნაწილებში არსებული დოკუმენტაციით, უმნიშვნელო სარემონტო სამუშაოებზე ათი ათასობით ლარია დახარჯული და არა ერთხელ, ხოლო მდგომარეობა კვლავაც არასასურველი რჩება.

ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საკითხი, რომელზეც ზემოთ უკვე ვისაუბრეთ, არის მეურნეობების ფუნქციონირების მექანიზმები. თავისთავად ის ფაქტი, რომ მეურნეობები, როგორც სამინისტროს მაღალჩინოსნები აცხადებენ, არამომგებიანები არიან, ეჭვს ბადებს შემდეგ გარემოებათა გამო. რიგი მონაცემებით, სამინისტროს კუთვნილი მეურნეობები, რომლებიც ამჟამად შ.პ.ს.-ებად არიან ქცეული, ისევ და ისევ სამინისტროს მომსახურებაზე მუშაობდნენ. კერძოდ, მათ მიერ გამომუშავებულ პროდუქციას ყიდულობდა თავად სამინისტრო, უფრო სწორედ კი ცალკეული უწყებების წარმომადგენლები თავიანთი ინტერესების დასაკმაყოფილებლად პირადი ნათესაური თუ მეგობრული კავშირებით ხელს უწყობდნენ ასეთ გარიგებებს და, რაც მთავარია, პროდუქციის შესყიდვა ხდებოდა საბაზრო ფასებთან მიმართებაში გაცილებით მაღალ ფასებში. ანუ, სამინისტრო ყიდულობდა პროდუქციას საკუთარი თავისგან და გაცილებით ძვირად, ამასთან, შექმნილი იყო ისეთი სურათი, თითქოს მეურნეობები წამგებიანია და მათი როლი არასაბიუჯეტო შემოსავლებისთვის უმნიშვნელოა. სინამდვილეში კი ცალკეული პირები იღებენ პირად გამორჩენას, ერთი მხრივ, აღნიშნული შ.პ.ს.-ებისგან, რომლებიც უხარისხო პროდუქციას ასაღებდნენ მათთვის საუკეთესო ფასებში, მეორე მხრივ, კი პროდუქტს ყიდიდნენ გაცილებით ძვირად და იქაც გამორჩენას პოულობდნენ. ნათელია, რომ ასეთ სიტუაციაში ნახსენები წამგებიანი ხელშეკრულებები და საჯარიმო სანქციები მხოლოდ კონკრეტულ პირთა ინტერესებში იქნებოდა და არა თავად სამინისტროსი, რომელიც ფინანსების სიმწირეს განიცდის. ამ შემთხვევაში ისევ და ისევ დგას კითხვა - სად არიან ის პირები, ვისაც ეკუთვნით აღნიშნული საქმიანობების კონტროლი?! ამჟამად, რიგი ცნობებით, თავდაცვის სამინისტროში მომზადებულია პროექტი, რომლის თანახმადაც არსებული მიწების დიდი ნაწილი ისევ უკან, სახელმწიფოს დაბრუნების შემდეგ გამოცხადდება დამხმარე მეურნეობებად, სადაც ალტერნატიულ შრომით სამსახურში გაწვეული მოქალაქეები იმუშავებენ.

დაბოლოს, იმედი უნდა ვიქონიოთ, რომ 2002 წლის ბიუჯეტის პროექტში თავდაცვის სამინისტროს მიერ დაგეგმილი არასაბიუჯეტო შემოსავალი - 2,5 მლნ ლარი, საფუძვლად დაედება სამინისტროს კუთვნილი ქონებისა და შემოსავლების აღრიცხვას და იგი რეალურად მოხმარდება ქართულ ჯარს. ამდენად, მნიშვნელოვანია, ამ პროცესის მაქსიმალური გამჭვირვალობა, ვინაიდან, ექსპერტების აზრით, მოცემული თანხა არ შეესაბამება რეალობას და თავდაცვის სამინისტროს უფრო მეტი პოტენციალი გააჩნია მიიღოს დამატებითი თანხები ჯარის რეფორმირებისა და განვითარებისათვის.

4. სახელმწიფო შესყიდვებისას პირადი ინტერესების დაკმაყოფილება; კერძო ფირმებთან გარიგებით, არაკანონიერი და წამგებიანი ხელშეკრულებების გაფორმებით სახელმწიფო თანხების მითვისება; ბანკებისგან კრედიტების აღება;

თავდაცვის სამინისტროს მიერ განხორციელებული სახელმწიფო შესყიდვები ეხება არა მხოლოდ სამხედრო ნაწილების სხვადასხვა პროდუქციით უზრუნველყოფას, არამედ სახელმწიფოს საიდუმლოებასთან დაკავშირებულ საკითხებსაც. აქედან გამომდინარე, საზოგადოებისათვის ხელმისაწვდომია მხოლოდ ის ინფორმაცია, რომელიც დაკავშირებულია სამხედრო ნაწილის პროდუქტითა და სხვა მოხმარების ნივთებით უზრუნველყოფასთან. რაც შეეხება იარაღისა და სახელმწიფო საიდუმლოებასთან დაკავშირებულ შესყიდვებს, იგი მიეწოდება მხოლოდ უშიშროების საბჭოს და მასზე კონტროლს ახორციელებს კონტროლის პალატა.

სამხედრო ნაწილების პროდუქტებით უზრუნველყოფის საკითხის (იხ. გვ. ???) განხილვისას ჩვენ ზოგადად შევეხეთ იმ დარღვევებს, როდესაც ხდება პროდუქტების გაზრდილი ფასებით შეძენა, ასევე მის გამომწვევ მიზეზებს. უნდა ითქვას, რომ ხშირ შემთხვევაში გაფლანგვის ფაქტების გამომზეურება მეტად რთულია, განსაკუთრებით კვების პროდუქტების შეძენისა და გამოყენების დარგში, ვინაიდან თავდაცვის სამინისტრო, მის მიერ განხორციელებული შესყიდვებისას, არ ხელმძღვანელობს კანონით სახელმწიფო შესყიდვების შესახებ და მსხვილ შესყიდვებს ახორციელებს არა ტენდერების გზით, არამედ კერძო ფირმებთან პირდაპირი გარიგებით. ასეთ დროს ნათელია, რომ მარტივია ადგილი ჰქონდეს პირადი ინტერესების დაკმაყოფილებას და მოხდეს გარკვეული თანხების „მოჭრა“. რაც შეეხება პროდუქციის ფასების გაზრდის საკითხს, აქ თავდაცვის სამინისტროს შესაბამის უწყებებს შემდეგი არგუმენტები და მიზეზები მოჰყავთ:

როგორც ვხედავთ, მოცემული მიზეზები არც თუ უსაფუძვლოა, თუმცა აქ ადგილი აქვს სხვადასხვა დარღვევებსაც. კერძოდ, ისინი შეიძლება გამოიხატოს შემდეგნაირად:

რაც შეეხება სახელმწიფო საიდუმლოებასთან დაკავშირებულ შესყიდვებს, ზოგიერთი ექსპერტის აზრით, ეს სფერო ერთ-ერთი ყველაზე კორუმპირებულია. მიუხედავად იმისა, რომ არსებულ დარღვევებზე საუბარი საკმაოდ რთულია, ვინაიდან იგი ხელმიუწვდომელია საზოგადოებისათვის, არსებობს საფუძვლიანი ეჭვი იმისა, რომ ზოგიერთი საჯარო ინფორმაცია სპეციალურად გრიფით საიდუმლო ინფორმაციის ნუსხაში ხვდება იმისათვის, რომ შეუძლებელი გახდეს მისი სააშკარაოზე გამოტანა. აღნიშნულ სფეროს იკვლევს კონტროლის პალატა და პრეზიდენტის - სამხედრო ძალების უმაღლესი მთავარსარდლის მთავარი სამხედრო ინსპექცია. ყოველივე დარღვევის შესახებ ეცნობება, რა თქმა უნდა, პრეზიდენტს, თუმცა გაურკვეველია მისი რეაგირება. იმდენად, რამდენადაც აღნიშნული საკითხები შეიცავენ საიდუმლო ინფორმაციას და საზოგადოებისთვის ისინი გაუმხელელი რჩება, სავარაუდოდ, პრეზიდენტიც თავს არიდებს რაიმე სერიოზული დამსჯელი ღონისძიებების გატარებას, ვინაიდან, ერთი მხრივ, არ სურს სამხედროებთან დაპირისპირება, მეორე მხრივ კი, საქართველო არც თუ ისე მდიდარია კვალიფიციური სამხედრო სპეციალისტებით და ამ სფეროში სანდო ჯარისკაცების პოვნაც არც თუ ისე ადვილია. შედეგად, „საიდუმლოდ იჭრება“ სახელმწიფო თანხები და საზოგადოებისათვის აბსოლუტურად ხელმიუწვდომელია ამ შემთხვევაში შესაბამისი ინფორმაციისა თუ რეაგირების მოხდენა. რა თქმა უნდა, ყოველივე აღნიშნულის დადასტურება ჩვენთვის პრაქტიკულად შეუძლებელია თავისი საიდუმლო ხასიათიდან გამომდინარე, თუმცა ზოგიერთი პარლამენტის წევრი უკვე აშკარად მიუთითებს ე.წ. საიდუმლო შესყიდვების საშიშროებისკენ.

5. გრანტების არამიზნობრივი ხარჯვა;

ბოლო დროს საგრძნობლად იმატა თავდაცვის სამინისტროსა თუ სასაზღვრო ჯარებისათვის დასავლეთიდან მიზნობრივი დახმარების, გრანტების გადაცემის ფაქტებმა. მწირი ბიუჯეტის ფონზე ამ დახმარებებს სერიოზული წვლილი შეაქვს თავდაცვის სისტემის ფუნქციონირებაში. ბუნებრივია, ვივარაუდოთ ამ თანხების ხარჯვაზე დონორთა კონტროლის არსებობა. მაგრამ უნდა აღინიშნოს, რომ პარლამენტის საბიუჯეტო ოფისის ხელმძღვანელისა და თავდაცვისა და უშიშროების საპარლამენტო კომიტეტის თანამშრომელთა განცხადებით, ეს თანხები ბიუჯეტში არ აისახება და მათზე საკანონმდებლო ორგანოს ზედამხედველობა არ ხორციელდება. არსებობს თუ არა ეფექტური შიდაუწყებრივი კონტროლი, ამაზე მხოლოდ მარჩიელობა შეიძლება. კონტროლის პალატის 2000 წელს აღნიშნავდა, რომ „თავის დროზე სამინისტროებში შიდასაკონტროლო (ბიუჯეტის დ.დ.) სამსახურების გაუქმებამ გამოიწვია პროცესებზე ოპერატიული კონტროლის მოშლა. შესაბამისად, ამ პროცესების მართვაზე პრაქტიკულად მოეხსნათ პასუხისმგებლობა უწყებათა ხელმძღვანელებს“. პარლამენტში მხოლოდ ჭორის დონეზე აღწევს ისეთი ცნობები, როგორიცაა ამერიკიდან მიღებული სამხედრო უნიფორმების არასწორი/ არასამართლიანი განაწილება. და მაინც რა სახის დახმარებებს იღებს თავდაცვის სამინისტრო და როგორ ხდება მათი გამოყენება თუ კონტროლი. როგორც საზოგადოებისთვისაა ცნობილი ძირითადი დახმარებები მოდის ამერიკის შეერთებული შტატებიდან, თურქეთის რესპუბლიკიდან და გერმანიიდან. დახმარებები გამოიხატება როგორც მატერიალურ ფასეულობებითა და მომსახურებით, ასევე ქართველი ოფიცრების საზღვარგარეთ სწავლებაში ხელშეწყობით. გარდა ამისა, დახმარებებში უნდა ვიგულისხმოთ უცხოელი სამხედრო ექსპერტების მიერ გაწეული სამუშაოები, რომლებმაც საქართველოს თავდაცვის სამინისტროს წარუდგინეს არა ერთი რეკომენდაცია სამინისტროს რეფორმირებასთან დაკავშირებით. უნდა აღინიშნოს, რომ დახმარებების აღმოჩენის დროს ძირითადი აღმსრულებლები თავად დონორი ქვეყნები არიან, ანუ, ფაქტიურად, ისინი წყვეტენ როგორც თანხების განკარგვის, ასევე გარკვეული სამუშაოების აღსრულების საკითხებს. ამ შემთხვევაში თავდაცვის სამინისტრო, უცხოელ ექსპერტებთან ერთად აკეთებს არჩევანს, თუ რა საკითხებში ესაჭიროება სამინისტროს დახმარება.

რაც შეეხება პრაქტიკას, ზოგიერთი სპეციალისტი გრანტებთან დაკავშირებით მიუთითებს შემდეგ დარღვევებზე. კერძოდ, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ ამ სფეროს კონტროლირება მეტად სუსტია და, ფაქტიურად, ექცევა მხოლოდ შიდასაუწყებო შემოწ- მების სფეროში. ამასთან, ვინაიდან მათი აღრიცხვა ბიუჯეტში არ ხდება, არის შემთხვევები, როდესაც არსებული დახმარებით მიღებული პროდუქცია აკმაყოფილებს სამინისტროს მოთხოვნილებას სრულად ან ნაწილობრივ. თუმცა სამინისტრო ოფიციალურად მაინც ახდენს იმავე პროდუქციის შესყიდვას, რეალურად კი ეს პროდუქცია სახეზეა გრანტიდან მიღებულის შედეგად და შესყიდვა ხდება მხოლოდ ქაღალდზე, ანუ მხოლოდ ოფიციალური დოკუმენტის წარმოსადგენად. ასე მაგალითად, სამინისტრომ სამხედრო ფორმების დიდი ნაწილი მიიღო დახმარების სახით, თუმცა ბიუჯეტში გათვალისწინებული შესაბამისი თანხები გახარჯა ასევე სამხედრო ფორმების შესასყიდად. ამის შედეგი იყო ის, რომ ბაზრობებზე მომრავლდა სამხედრო ფორმები, ხოლო რიგ ჯარისკაცებს კვლავაც არ გააჩნდათ ჩასაცმელი.

ზოგადად, შეიძლება ითქვას, რომ ამ ეტაპზე ძალზე მნიშვნელოვანია დონორი ქვეყნების დახმარება. შესაბამისად, მიგვაჩნია, რომ დახმარება კიდევ უფრო გაიზრდება და საქართველოს თავდაცვისათვის ხელშეწყობა კიდევ გაგრძელდება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი სამინისტრო მაქსიმალურად რაციონალურად და მიზნობრივად გამოიყენებს მიღებულ პროდუქციას. გარდა ამისა, საჭიროა, რომ მიღებული დახმარებები უნდა აისახოს სამინისტროს ხარჯვით ნაწილში, თუმცა ამან არ უნდა გამოიწვიოს შესაბამისი ოდენობის თანხის სამინისტროსათვის ჩამოჭრა, არამედ გამოთავისუფლებული თანხები უნდა მიიმართოს ჯარში არსებული სოციალური მდგომარეობის გაუმჯობესებისათვის ან რეფორმის მხარდასაჭერად. რაც შეეხება კონტროლს უცხოურ დახმარებებზე, ვფიქრობთ, ამ შემთხვევაში განსაკუთრებული აქტიურობა უნდა გამოიჩინოს პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტმა და საზოგადოებისათვის ნათელი გახადოს დონორი ქვეყნების მიერ გაწეული დახმარებების მიზნობრიობა და შედეგი.

6. სამხედრო მოსამსახურეთათვის განკუთვნილი პროდუქციის მოპარვა-დატაცება და გარკვეულ ჯგუფებს შორის განაწილება; თანამდებობის ბოროტად გამოყენების გზით ქრთამის აღება;

დღეს თავდაცვის სამინისტროში ისევე, როგორც შინაგან ჯარებსა თუ სასაზღვრო ჯარებში, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, არსებობს რამდენიმეთვიანი დავალიანება ხელფასებზე, მძიმე ვითარებაა ჯარისკაცთა კვების, საცხოვრებელი პირობებისა თუ ჰიგიენის. თუმცა მდგომარეობა სამხედრო ნაწილების მიხედვით განსხვავდება. ამასთან დაკავშირებით, ხშირად გამოითქმება ეჭვი, რომ ნაწილში არსებული კარგი თუ ცუდი მდგომარეობა დამოკიდებულია ნაწილის მეთაურზე, ყოველი ნაწილის მეთაური, ფაქტიურად, კომერციული დირექტორია და მის პირად კავშირებზე, მოხერხებულობასა და გარკვეულწილად, თანამებრძოლთა მიმართ გულშემატკივრობაზეცაა დამოკიდებული, თუ როგორია მისდამი დაქვემდებარებულთა ცხოვრების დონე. ბუნებრივია, ამგვარ ვითარებაში, როდესაც კანონის წინაშე ყველა ნაწილი თანასწორია და თანაბრად უნდა ხდებოდეს მათი უზრუნველყოფა, ხოლო ეს რეალობაში არ ხდება, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ აქ ადგილი აქვს ინტერესთა კონფლიქტებსა და კორუფციულ ელემენტებს.

რატომ შეიძლება იყოს დამოკიდებული მეთაურზე სამხედრო ნაწილში არსებული მდგომარეობა? ნათელია, რომ ნებისმიერი ხელმძღვანელი პასუხისმგებელია მის ქვემდებარებაში არსებულ მდგომარეობაზე, მით უმეტეს, სამხედრო სფეროში, როდესაც მოქმედებები განისაზღვრება ბრძანებების საფუძველზე. თუმცა არ შეიძლება გამოვრიცხოთ, მით უმეტეს, რომ ნაწილის მეთაურებს უმეტეს შემთხვევაში არ აქვთ იურიდიული განათლება, - ბრძანებები შეიძლება იყოს კანონიერი ან არაკანონიერი, რისთვისაც სისხლის სამართლის კოდექსში განსაზღვრულია კიდეც სასჯელი. აქედან შეიძლება დავასკვნათ, რომ ნაწილის მეთაურის მხრიდან სამხედრო ნაწილში განხორციელებული ნებისმიერი მოქმედება უკავშირდება მეთაურს და მის გადაწყვეტილებებს. ქვემოთ მოცემულია ქართულ ჯარში გავრცელებული ის დარღვევები, რომლებიც გამომდინარეობს ნაწილის ხელმძღვანელობის მხრიდან და შეიცავს კორუფციულ ელემენტებს:

1. ნაწილის ტერიტორიაზე არსებული ინფრასტრუქტურის უკანონოდ მითვისება და გაყიდვა;

ამ თემაზე იხ. სახელმწიფო ქონების განიავება, დატაცება, უკანონოდ გასხვისება-გაყიდვა. ნაწილის დონეზე ძირითადად ადგილი აქვს სამშენებლო-სამეურნეო ქონების დატაცება-გაყიდვას, რომელთა კონტროლი საკმაოდ რთულია, ვინაიდან ნაწილებში სრულყოფილად არ არის აღრიცხული არსებული ქონება, მით უმეტეს, სარემონტო და დანგრეული შენობები.

2. ნაწილის ტერიტორიაზე კერძო ეკონომიკური ობიექტების გახსნა და მისგან კერძო პირების პირადი ინტერესების დაკმაყოფილება;

არასაკმარისი დაფინანსების ფონზე, მეთაურებს სამხედრო ნაწილების ტერიტორიაზე ნება დაერთოთ მცირე მეურნეობების განვითარება. ამის შედეგად, რეგიონებში არსებულ თითქმის ყველა ნაწილის ტერიტორიაზე არის პურის საცხობები, მცირე სახის ბოსტნები, ასევე, მსხვილ და წვრილფეხა საქონლის სადგომები. რა თქმა უნდა, ასეთი სახის ობიექტების არსებობა განპირობებულია დროებით, ჯარისკაცთა სოციალური და ყოფითი პირობების გაუმჯობესებისათვის. თუმცა ზოგ ნაწილში ჯარისკაცები ასეთ ობიექტებს უარყოფითად აფასებენ და აცხადებენ, რომ მათი შრომით მოპოვებული პროდუქციის უმეტესი ნაწილი ხელმძღვანელობის პირად მოთხოვნილებებს აკმაყოფილებს და რომ ისინი ჯარისკაცებამდე არ მიდის. აღნიშნულის კონტროლი კი ფაქტიურად შეუძლებელია. გარდა ამისა, ნაწილის ტერიტორიაზე ხშირად გვხვდება ისეთი ობიექტებიც, როგორებიცაა ავტომანქანის საბურავების შეკეთების ცეხები, სავაჭრო ჯიხურები და სხვა მსგავსი ობიექტები, რომლებიც თავის არსით ვერ ასახავენ ნაწილის ტერიტორიაზე მათი არსებობის აუცილებლობას. მათგან მიღებული შემოსავალი კი ნაწილდება გარკვეულ პირთა შორის.

3. სამხედრო მოსამსახურეთა არასამხედრო დანიშნულების ობიექტებზე სამუშაოდ განწესება პირადი გამორჩენის მიზნით;

ჯარისკაცთა შრომის არამიზნობრივად გამოყენება გავრცელებული ფორმაა ჯერ კიდევ საბჭოთა არმიის არსებობის პერიოდიდან. იგი დღესაც გვხვდება აღმოსავლეთ ევროპისა და ყოფილი საბჭოთა რესპუბლიკების არმიებშიც და მას „ნაცრისფერ შრომას“ უწოდებენ. მან, თავის მხრივ, ასახვა ჰპოვა ქართულ ჯარშიც და იგი შემდეგნაირად ხორციელდება: ნაწილის მეთაურები მოსავლის აღების პერიოდში, გლეხებთან გარიგებით, ჯარისკაცებს ავალებენ სასოფლო-სამეურნეო სამუშაოების შესრულებას, ხოლო სანაცვლოდ იღებენ ან გარკვეულ თანხას, ან პროდუქტს ნატურის სახით; გარკვეული ოფიცრები ამუშავებენ პირადი ინტერესებით ისეთ ჯარისკაცებს, რომელთაც იციან გარკვეული ხელობები (მაგ., ავტომანქანის შეკეთება, ბინის რემონტის სამუშაოები), სანაცვლოდ კი უშვებენ შვებულებაში.

4. სამხედრო მოსამსახურეთათვის განკუთვნილი პროდუქტისა და პირადი მოხმარების ნივთების დატაცება და გაყიდვა;

ერთ-ერთი გავრცელებული და კორუფციული ხასიათის შემცველი ფორმაა სამხედრო ნაწილის ხელმძღვანელობის მიერ პროდუქტისა და სხვა ნივთების მოპარვა შემდგომი რეალიზაციის მიზნით. ჯერ კიდევ სამხედრო ნაწილისთვის განკუთვნილი პროდუქტისა თუ ნივთების ნაწილი სამხედრო ნაწილში შემოტანამდე ბაზრობებსა და კერძო პირთა საწყობებში ხვდება, საიდანაც ხდება მათი გაყიდვა და თანხის მითვისება. დარჩენილი უხარისხო ნაწილი კი სამხედრო ნაწილის საწყობებში ინახება. აქ, თავის მხრივ, პროდუქციის გარკვეულ რაოდენობას ითვისებენ სხვა, უფრო დაბალი ჩინის ოფიცრები (მათაც ხომ უნდა შეხვდეთ წილი?!) და ამის გამართლება ხდება ზოგადად, ოფიცერთა მძიმე სოციალური მდგომარეობით. აღნიშნულ უკანასკნელ კატეგორიას შეიძლება კორუფციის მსხვერპლნიც ვუწოდოთ, ვინაიდან არსებული ხელფასის სიმწირე და ხშირად მისი მიუღებლობაც აიძულებთ მათ მიითვისონ ჯარისკაცებისათვის განკუთვნილი პროდუქტები, რათა გარკვეულწილად შეიმსუბუქონ მძიმე სოციალური გარემო. ასეთ კატეგორიაში ხვდებიან ასევე სრულიად პატიოსანი ადამიანები, რომელთაც არავითარი სურვილი აქვთ ჩაიდინონ დანაშაული (თუნდაც მცირე სახისა და მოცულობის), თუმცა სხვათა შემხედვარე თვითონაც ებმებიან კორუფციის ჯაჭვში.

5. სამხედრო მოსამსახურეთა კუთვნილი ხელფასების მითვისება;

სამწუხაროდ, აღნიშნულ მანკიერ მოქმედებას ადგილი აქვს ქართულ ჯარშიც. ჯარისკაცებს შორის ჩატარებული გამოკითხვის შედეგად აღმოჩნდა, რომ მათგან მხოლოდ 50%25-ს ჰქონდა აღებული ხელფასი და ისიც მხოლოდ იშვიათად. ასევე იყო შემთხვევები, როდესაც ჯარისკაცები აცხადებდნენ, რომ მათ ხელს აწერინებდნენ ხელფასის უწყებაზე, ხოლო თანხას არ აძლევდნენ, ვითომდა მათთვის პირადი მოხმარების ნივთები უნდა შეეძინათ. რეალურად კი ხდება ამ თანხების გარკვეულ პირთა მიერ მითვისება. თუმცა ამ მხრივ ზოგ ნაწილში დადებითი პრაქტიკაც დამკვიდრდა. ჯარისკაცები თავიანთ ხელფასს აგროვებენ და თავად წყვეტენ თუ რისი ყიდვა სურთ მათ, რაც გამოწვეულია იმით, რომ სახელმწიფო ვერ ახდენს მათ სრულფასოვან მომარაგებას.

6. ადგილობრივი ხელისუფლების დახმარებების არამიზნობრივი ხარჯვა და აღურიცხველობა;

სამხედრო ძალების კიდევ ერთი, ნაკლებად კონტროლირებადი სფეროა ამა თუ იმ ნაწილის მიმართ ადგილობრივი ხელისუფლების მიერ გაწეული დახმარება. ყოველივე ამას ძალას უმაგრებს პრეზიდენტის ბრძანებულება, რომელიც ავალდებულებს ადგილობრივ ხელისუფლებებს დაეხმარონ სამხედრო ნაწილებს სხვადასხვა სახის პრობლემების გადაწყვეტაში. ეს, ვფიქრობთ, მართლაც რომ აუცილებელია, მით უმეტეს დღეს, თუმცა აღნიშნულის გამოყენება ხშირად ხდება სახელმწიფო მოხელისა და ნაწილის ხელმძღვანელობის პირადი დაინტერესების მიზნით, სადაც გარკვეული თანხის გამორჩენა ხდება. ამის ძირითად მიზეზს კი მისი არასათანადო კონტროლი წარმოადგენს.

7. სამხედრო მოსამსახურეთა შვებულებაში გაშვება ქრთამის სანაცვლოდ;

ყველაზე გავრცელებულ ფორმად ჯარში მიჩნეულია ჯარისკაცის სახლში გაშვება ქრთამის სანაცვლოდ. გარდა იმისა, რომ ამ საქმეში ბევრი ოფიცერი ხეირობს, ეს აწყობს ნაწილის ხელმძღვანელობასაც (თუ რა თქმა უნდა, ამის შესახებ ჯარების ხელმძღვანელობამ არ შეიტყო), ვინაიდან მათთვის განკუთვნილი ულუფა ოფიციალურად გაფორმდება გასავალში, რეალურად კი შესაბამისი, მათთვის განკუთვნილი პროდუქციის რეალიზება მოხდება. გარდა არაკანონიერ დათხოვნაში გაშვებული ჯარისკაცებისა, ოფიცრები საუბრობენ ე.წ. „მკვდარ სულებზეც“, რომლებიც ვითომდა მსახურობენ ჯარში, რეალურად კი გარკვეული საფასურისა და პატივისცემის სანაცვლოდ სახლში სხედან და სამხედრო ბილეთს ელოდებიან, მათთვის განკუთვნილი პროდუქტი კი კვლავაც პირად ინტერესებში მიედინება. მკვდარი სულები ოფიცერთა რიგებშიც მიღებულია, სადაც უკვე ხელფასების ათვისება ხდება.

8. სამხედრო მოსამსახურეთა მიერ ჩადენილი დანაშაულის დაფარვა ქრთამის სანაცვლოდ;

დეზერტირობა და სამხედრო ნაწილის თვითნებურად დატოვება უცხო არ არის ქართული ჯარისთვის. მეტიც, ბოლო 4 წლის მანძილზე დეზერტირთა რიცხვი დაახლოებით 4000 შეადგენდა, რეალურად კი მათი რაოდენობა გაცილებით მეტია, ვინაიდან ჯარისკაცების ქმედებები, რომლებიც სამხედრო ნაწილს ტოვებენ თვითნებურად ან იხანგრძლივებენ შვებულებას, ხშირად არ ფიქსირდება ნაწილის შესაბამის უწყებებში შემდეგ მიზეზთა გამო: 1. ოფიცრები ერიდებიან ჯარისკაცთა პროკურატურას გადაცემას, ვინაიდან მათაც ესმით არსებული მძიმე სოციალური მდგომარეობა; 2. ოფიცრები იმედოვნებენ, რომ გაქცეული ჯარისკაცები არ დაარღვევენ დაუწერელ კანონებს და ნაწილში დაბრუნებისას თან გამოაყოლებენ ძღვენს; 3. აღურიცხველი ჯარისკაცებისათვის გაწეული ხარჯები კვლავაც ფიქსირდება გასავალში; 4. სამხედრო ნაწილიდან დიდი ხნით გაქცევის შემთხვევაში ოფიცრები აშინებენ ჯარისკაცებს, რომ ისინი მათ საქმეს გადასცემენ პროკურატურას, თუ, რა თქმა უნდა, არ მოხდება მათი „პატივისცემა“; 5. ჯარისკაცთა სამხედრო ნაწილის მიტოვების ზოგიერთი მიზეზი სწორედ ოფიცერთა ბრალით არის გამოწვეული, რის გამჟღავნებაც მათ (ოფიცრებს) არ სურთ და არ აწყობთ.

9. თანამდებობაზე დაწინაურება ქრთამის სანაცვლოდ;

კორუფციის აღნიშნული ფორმა საბჭოთა საქართველოში მიღებული იყო თითქმის ყველა საბიუჯეტო ორგანიზაციაში და იგი გარკვეული სახით დღესაც მოქმედებს. არის შემთხვევები, როდესაც სამხედრო წოდების რიგგარეშე მინიჭება პატივისცემისა თუ ნაცნობობის გარეშე შეუძლებელია. კორუფციას აქვს ადგილი დაჯილდოვებისა თუ ვეტერანის სტატუსის მიღებისას. გარდა ამისა, თანამდებობაზე დანიშვნა ხშირად კანონდარღვევით ხდება, რის მოტივაცია ისევ ქრთამია. ასეთ პირობებში, განსაკუთრებით, თუ ადგილი აქვს თანამდებობის მოპოვებას ნათესური თუ ნაცნობური კავშირებით, ხშირად ადგილი აქვს გარკვეული ინტერესთა დაჯგუფებების არსებობას, რომლებიც ერთად კორუფციულ ჯაჭვს ქმნიან და გავლენის სფეროების მოსაპოვებლად სხვა დაჯგუფებების წინააღმდეგ გამოდიან. ყოველივე ამ ფონზე კი საჭიროა გარკვეული ფინანსური სიძლიერე, რის გამოც ისინი არ ერიდებიან დიდი თანხების მოჭრას. მათი დასჯა საკმაოდ რთული ხდება უკვე მაშინ, როდესაც დაჯგუფებას დიდი ძალა აქვს და გავლენიანი მფარველებიც ზურგს უმაგრებენ. ამდენად, ქრთამითა და ნაცნობობით დაწინაურებას მოსდევს საშიში შედეგები, რისი დაძლევაც უკვე ხშირად შეუძლებელი ან ძალიან რთული ხდება.

10. სამხედრო მოსამსახურეთა სამეწარმეო საქმიანობა;

არც თუ იშვიათად ზემოაღნიშნულ ხარვეზებს ერთვოდა ისეთი კანონსაწინააღმდეგო მოვლენები, როგორებიცაა, სამინისტროთა თანამშრომლების სამეწარმეო საქმიანობა, სამსახურეობრივი მდგომარეობის კერძო ინტერესებისათვის გამოყენება, რაც ეწინააღმდეგება კანონებს საჯარო სამსახურის შესახებ, მეწარმეთა შესახებ, სამოქალაქო კოდექსს და აგრეთვე, კანონს სამხედრო მოსამსახურის სტატუსის შესახებ. აღმასრულებელი და საკანონმდებლო ხელისუფლების სტრუქტურათა თუ ცალკეულ წარმომადგენელთა ქმედებებში შესამჩნევი იყო საჯარო სამსახურში ინტერესთა შეუთავსებლობისა და კორუფციის შესახებ კანონის მოთხოვნათა შესრულებისაგან გვერდის ავლის ტენდენციაც. სამხედრო ფორმა ხშირად მფარველი ხდება კერძო ბიზნესის გასავითარებლად, რაც გულისხმობს სახელმწიფო გადასახადებისგან თავის არიდებასა და, შესაბამისად, ხელშეუხებლობას. გარდა ამისა, საუბარია იმაზე, რომ გარკვეული ჩინოვნიკები სამინისტროს მეურნეობებიდან (რეალურად კი ზოგიერთი მათგანი ცალკეულ პირებს ეკუთვნის) მიღებულ პროდუქციასა თუ მომსახურებას ისევ სამინისტროს ჰყიდიან და საკმაოდ მაღალ ფასებშიც. მისი კონტროლი კი რთულდება ან საერთოდ არ ხერხდება ისევ და ისევ მფარველებისა თუ ინტერესთა ჯგუფების გავლენის მეშვეობით. საზოგადოების მხრიდან კი აღნიშნულის გამოვლენა წარმოუდგენელია „სამხედრო სფეროს სპეციფიკიდან - საიდუმლოების დაცვის აუცილებლობიდან“ გამომდინარე.

11. სამხედრო შეიარაღების მითვისება შემდგომი რეალიზაციის მიზნით.

მოცემული დანაშაული საკმაოდ მძიმეა და, ამდენად, იგი იშვიათად გვხვდება. ასეთ ფაქტებს განსაკუთრებით ადგილი ჰქონდა 1992-93 წლებში, როდესაც სამხედრო ნაწილებიდან არა თუ ერთეული იარაღი, არამედ დიდი ოდენობით გამოჰქონდათ და სამხედრო მანქანებით გადაჰქონდათ მეზობელ ქვეყნებში, სადაც უკვე მათი რეალიზაცია ხდებოდა. გარდა ამისა, ცალკეული შემთხვევები ხშირად იმალება კიდეც, ვინაიდან იგი სერიოზულად ავნებს ჯარის პრესტიჟს. ზოგიერთი პროკურორის განცხადებით, ყოფილა შემთხვევები, როდესაც ოფიცერს მოუპარავს სამხედრო იარაღი და ფაქტის დამალვის ნაცვლად, იგი ჯარისკაცისთვის დაუბრალებია. რა თქმა უნდა, აქ საჭიროა განსაკუთრებული ყურადღება და კონტროლი, რომელიც, ვფიქრობთ, მიუკერძოებულია.

7. მაკონტროლებელი ორგანოების მხრიდან არაკანონიერ მოქმედებებზე რეაგირების არმოხდენა

საქართველოში მომძლავრებულ კორუფციას ბევრი სპეციალისტი სისტემის მოუქნელობასა და უკონტროლობას აბრალებს. თავისთავად ის ფაქტი, რომ ქვეყანაში საჭიროზე მეტი მაკონტროლებელი ორგანოა და მათი თანამშრომლების ხელფასები პირდაპირ უბიძგებენ კორუფციაში ჩართვას, ეჭვს ბადებს, რომ, ზოგადად, კონტროლი ადექვატურ შედეგს მოიტანს. საზოგადოებაში ნებისმიერი მაკონტროლებელი ორგანო, სამწუხაროდ, აღიქმება როგორც კორუმპირებულთა მეწილე. აქედან გამომდინარე, სახელმწიფოს წინაშე დგას მეტად სერიოზული საკითხი, როგორ შეიძლება აკონტროლოს მან გარკვეული სფეროები, როდესაც თავად მაკონტროლებელი ორგანოები არიან იმ დანაშაულების თანამონაწილენი, რომელთა წინააღმდეგაც მათ უნდა იბრძოლონ. ის დრო, როდესაც მაკონტროლებლებს ექნებათ საკმარისი ანაზღაურება და მათი მოქმედება განპირობებული იქნება მხოლოდ პროფესიული მოთხოვნებით, სამწუხაროდ, ახლოს არ არის, იმის გათვალისწინებით, რომ სახელმწიფო ბიუჯეტი ძალზე მწირია. სისტემური ცვლილებები კი კორუფციისთვის ყოველთვის ტოვებს თავისუფალ არეალს, რომელსაც დაინტერესებული პირები უფრო კარგად ითვისებენ, ვიდრე სისტემის დადებით მხარეებს. თუკი მსჯელობას ასე გავაგრძელებთ, ალბათ, რთულია რაიმე პოზიტიურ შედეგზე ფიქრი. და მაინც, როგორ აკონტროლებს სახელმწიფო ძალოვან სტრუქტურებს, კონკრეტულად კი თავდაცვის სამინისტროს.

ამ შემთხვევაში ჩვენ არ შევეხებით საპარლამენტო კონტროლს, რომელზეც ზემოთ უკვე ვისაუბრეთ და მიმოვიხილავთ შემდეგი ორგანოების საქმიანობას:

1. კონტროლის პალატა - 2 წელიწადში ერთხელ ატარებს საფინანსო-სამეურნეო საქმიანობის დოკუმენტურ რევიზიას; ასევე, წელიწადში 2-ჯერ ამოწმებს საბიუჯეტო სახსრების მიზნობრივ ხარჯვას (ანგარიშვალდებულია პარლამენტის წინაშე);

2. საქართველოს პრეზიდენტის - სამხედრო ძალების უმაღლესი მთავარსარდლის მთავარი სამხედრო ინსპექცია ფაქტობრივად შეუზღუდავია კონტროლის განხორციელებაში და ამოწმებს როგორც საბრძოლო მზადყოფნას ასევე სხვა ეკონომიურ თუ ფინანსურ საკითხებს (ანგარიშვალდებულია პრეზიდენტისა და უშიშროების საბჭოს წინაშე);

3. სამინისტროს ფარგლებში არსებული კონტროლის მექანიზმები:

4. სამხედრო პროკურატურა - მოქმედებს დანაშაულის სავარაუდოდ ჩადენის შემთხვევაში (ანგარიშვალდებულია გენერალური პროკურორის წინაშე).

როგორც ვხედავთ, კონტროლის მექანიზმები ამ სფეროში საკმაოდ კარგად არის ჩამოყალიბებული: არის როგორც საპარლამენტო, ასევე საპრეზიდენტო და შიდა უწყებრივი კონტროლი. თუმცა მათი საქმიანობის ცალკეულ მიმართულებებს გავაანალიზებთ, დავინახავთ, რომ კონტროლის საშუალებები არც თუ ისე ეფექტურია. დავიწყოთ კონტროლის პალატით, რომელიც ძირითადად ახორციელებს საფინანსო-სამეურნეო საქმიანობის დოკუმენტურ რევიზიას. ამ შემთხვევაში რთულია ისეთი დარღვევების აღმოჩენა, რომლებიც უკავშირდება, მაგალითად, გარკვეული პროდუქციის მაღალ ფასებში ან უხარისხო ნაწარმის შესყიდვას, ვინაიდან ამის გამოკვლევა და დადგენა განხორციელებული საფინანსო ოპერაციის შემდეგ თითქმის შეუძლებელია. რაც შეეხება დოკუმენტების რევიზიას, ამ მხრივ შეიძლება ითქვას, რომ შეიძლება საბუღალტრო საბუთები წესრიგში იყოს, თუმცა მის უკან იმალებოდეს გარკვეულ პირთა ინტერესები და შესაბამისი კორუფციული ელემენტები.

რაც შეეხება საქართველოს პრეზიდენტის - სამხედრო ძალების უმაღლესი მთავარსარდლის მთავარ სამხედრო ინსპექციას, მისი ძირითადი დანიშნულებაა პრეზიდენტისა და უშიშროების საბჭოს ინფორმაციით უზრუნველყოფა სამხედრო სფეროში არსებულ დარღვევებთან დაკავშირებით. ამდენად, აღნიშნული უწყება დამოუკიდებლად არ წყვეტს მის მიერ გამოვლენილი დანაშაულების აღკვეთის მიზნით შესაბამისი ღონისძიებების ჩატარებას და ამ საქმეში იგი, უპირველეს ყოვლისა, მთავარსარდალს ეკითხება.

თავდაცვის მინისტრის მთავარი სამხედრო ინსპექცია და საფინანსო-საკონტროლო სამმართველო არიან, ფაქტობრივად, ის ძირითადი მაკონტროლებლები, რომელთა მეშვეობითაც უნდა მოხდეს არაკანონიერი ქმედებების აღმოფხვრა თავდაცვის სამინისტროში. მინისტრის მთავარი ინსპექცია თავისი საქმიანობის განხორციელებისას ძირითადად ეყრდნობა ჯარების საბრძოლო მზადყოფნის პრინცი პს და, აქედან გამომდინარე, მოქმედებს არაკანონიერი ქმედებების შესამოწმებლად. გარდა ამისა, მას წინასწარი გეგმით განსაზღვრული აქვს შესაბამის წელიწადში ჩასატარებელი ღონისძიებები. რაც შეეხება საფინანსო-საკონტროლო სამმართველოს, მის ფუნქციებში შედის სამინისტროს მიერ განხორციელებული ყველა ფინანსური ოპერაციების კონტროლი და შესაბამისი რეაგირებების მოხდენა. დარღვევების აღმოჩენის შემთხვევაში მათ უფლება აქვთ საკითხი გადაწყვიტონ თავად შიდა უწყებაში ან საქმე გადასცენ სამხედრო პროკურატურას. ამ შემთხვევაში, ჩვენი აზრით, ადგილი აქვს მიკერძოებას, კერძოდ აღნიშნული უწყებები, ფაქტობრივად, აკონტროლებენ იმ ორგანოებს, რომელთა დაქვემდებარებაში ისინი უშუალოდ არიან. სამხედრო პროკურატურის თანამშრომელთა განცხადებით, მას შემდეგ, რაც სამხედრო ნაწილების საქმიანობის კონტროლი გადაეცა შიდა უწყებრივ ორგანოებს, პროკურატურაში მასალების შემოსვლამ იკლო. აქედან გამომდინარე, მათ უჩნდებათ ეჭვი, რომ სამინისტროს ფარგლებში მომხდარი დარღვევები არ ფიქსირდება იმის გათვალისწინებით, რომ სამინისტროს წარმომადგენლები, ერთი მხრივ, შეკავშირებული არიან თავიანთ კოლეგებთან, ხოლო, მეორე მხრივ, თავად სამინისტროს ინტერესებში არ შედის იქ მომხდარი ეკონომიკური დანაშაულების სააშკარაოზე გამოტანა და სხვა უწყებისთვის გადაცემა.

როგორც ვხედავთ, თავდაცვის სამინისტროში არსებული საფინანსო-ეკონომიკური საქმიანობის კონტროლი, ძირითადად, ეხება შიდაუწყებრივ ორგანოებს, რომლებიც, ფაქტობრივად, თავიანთი ხელმძღვანელობის მოქმედებებს აკონტროლებენ, რაც იწვევს ეჭვს მათ ობიექტურობაში. რაც შეეხება სხვა უწყებებს, ერთი მხრივ, ადგილი აქვს მხოლოდ დოკუმენტურ რევიზიას, ხოლო, მეორე მხრივ, უმაღლესი მთავარსარდლის, პრეზიდენტის, ინფორმაციულ უზრუნველყოფას. სამხედრო პროკურატურა კი მოქმედებს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც თავად სამინისტრო ან სხვა ზემოაღნიშნული უწყებები გადასცემენ მათ საქმეს შემდგომი გამოძიებისათვის. აქედან შეიძლება დავასკვნათ, რომ, მიუხედავად სისტემის მოქნილობისა, რაშიც იგულისხმება კონტროლის გარე და შიდა ფაქტორები, სამინისტროს მიერ განხორციელებული საქმიანობის კონტროლი არაეფექტურია იმის გათვალისწინებით, რომ დარღვევებს ადგილი აქვს ძალზე ხშირად, ხოლო დამსჯელი და აღმკვეთი ღონისძიებები გამოიყენება მხოლოდ უკიდურეს შემთხვევებში, რაც ერთგვარი წახალისებაა დანაშაულთა ჩამდენთათვის.

დასკვნა

დღეს თავდაცვის სამინისტროში ხორციელდება რიგი რეფორმებისა, რომლებიც მიმართულია არა მხოლოდ შეიარაღებული ძალების სტრუქტურების ნატოს სტანდარტებზე გადაყვანისაკენ, არამედ არის რიგი ცვლილებები ჯარების უზრუნველყოფის სფეროში და კორუფციული ხასიათის სისტემის მოშლისაკენ. ამ გზაზე მნიშვნელოვანი საზოგადოების მხარდაჭერა იმდენად, რამდენადაც რთულია იმ სიძნელეების დამოუკიდებლად, საზოგადოების მხარდაჭერის გარეშე, გადაჭრა, რომლებიც წლების მანძილზე გაბატონებული იყო არა მხოლოდ ამ სისტემაში, არამედ თვით ამ სისტემის ჩინოვნიკების ყოფით ცხოვრებაშიც. სახელმწიფო შესყიდვების განხორციელებას მთელს მსოფლიოში დიდ ყურადღებას აქცევენ და იქ მომუშავე სპეციალისტები გამოირჩევიან თავისი განსაკუთრებული პროფესიონალური უნარ-ჩვევებითა და გამოცდილებით. საქართველოს რეალობაში კი კორუფციის წინააღმდეგ ბრძოლა წარმოუდგენელია იმ ფონზე, როდესაც არ არის შემუშავებული რაიმე გეგმა თანამშრომელთა ხელფასების გაზრდისა თუ სოციალური პირობების გაუმჯობესების მიმართულებით. მეტიც, უკანასკნელ წლებში გაწეული რეკომენდაციების თანახმად, საქართველოს შეიარაღებული ძალები მცირდება, რის შედეგად უმუშევრად და ყოველგვარი სოციალური გარანტიების გარეშე, რჩებიან ოფიცრები თუ სხვა მოსამსახურეები. თუ როგორ გადაწყდება ეს საკითხები, ყოველივე დამოკიდებულია, ძირითადად, რეფორმებისთვის გამოყოფილ თანხებზე, რაც რეალურად არ ჩანს. თუმცა საქართველოს პრეზიდენტი უკვე ღიად აცხადებს თავდაცვის სამინისტროში მიმდინარე რეფორმების შესახებ. რთულია წარმოვიდგინოთ რეფორმის ეფექტურობა, როდესაც მას ახორციელებენ ხშირად ისეთი ადამიანები, რომლებიც რამდენიმე ხნის წინ ამუშავებდნენ სისტემებს თანხების მოჭრასთან დაკავშირებით. მკითხველს გაუჩნდება კითხვა, თუ ვინ შეიძლება შეცვალოს ეს ხალხი და შეძლებენ თუ არა ახალი კადრები ჯარის მართვის ფუნქციების შესრულებას. ამ კითხვაზე პასუხის გასაცემად შეიძლება გამოვიყენოთ სასწორი, რომლის ერთ მხარეს დავდებდით კორუფციას თავის აღმასრულებელ გუნდთან ერთად, ხოლო მეორე მხარეს - რისკს იმისას, შეძლებს თუ არა სახელმწიფო დააკომპლექტოს შეიარაღებული ძალები ისეთი ახალი კადრებით, რომლებიც განახორციელებენ რეალურ რეფორმას და სრულფასოვნად მართავენ სისტემას.

კორუფციის ფაქტებს სამინისტროში არ მალავს მინისტრიც, რომლის განცხადებებით არა ერთი საქმე გადაეცა პროკურატურას. ბოლო წლებში გათავისუფლებულ იქნა არა ერთი სამმართველოს უფროსი, მაგრამ, როგორც აღინიშნა, ფაქტების გამოვლენა და აღმოფხვრა, კონკრეტულ დამნაშავეთა დასჯა იმ დროს, როდესაც თავდაცვის საბიუჯეტო დაფინანსება აშკარად ვერ წვდება სამხედრო ძალების არსებულ ორგანიზაციულ სტრუქტურასა და რაოდენობას, როდესაც მეთაურთა ხელფასები მეტად მცირეა, ყვავის ნეპოტიზმი, უმცროსის მიერ უფროსის მატერიალური „პატივისცემა“ ყოფითი კულტურის ატრიბუტად რჩება და კონტროლის მექანიზმები სუსტია, კორუფციის ფაქტების გამომზეურება და აღკვეთა კი მეტად რთული.

დღევანდელი მინისტრი თავის კრედოდ აცხადებს კადრების დაწინაურებას მხოლოდ პროფესიონალიზმით, კორუფციის გამოვლინებებთან ბრძოლას და, ზოგადად, არმიის მშენებლობის დასავლურ სტანდარტებთან მიახლოვებას, მაგრამ ჯერ-ჯერობით საუბარი გამარჯვებაზე ნაადრევია. ამასთან, არ შეიძლება იგნორირება იმ ფაქტისა, რომ ჯერაც მრავალი პიროვნება რჩება თავდაცვის სამინისტროს ადმინისტრაციულ და სამეურნეო თანამდებობაზე, რომელთა უკითხავად საეჭვოა ზემონახსენები აფიორები განხორციელებულიყო. მინისტრი არაფერია მათთან, ვინც ასეულ ათასობით და მილიონობითლარს ატრიალებს, მიიჩნევს კერძო საუბარში თავდაცვის სამინისტროს ერთ-ერთი თანამდებობის პირი.

დასავლეთის დაინტერესება რეგიონალურ სტაბილურობაში იძლევა იმედს, რომ არმიის თუ სხვა შეიარაღებული ფორმირებების დაფინანსების საკითხი ნელ-ნელა მოწესრიგდება. შედეგად სამხედროთა სამეურნეო საქმიანობა უნდა შეიზღუდოს, კორუფციის დონემ კი დაიწიოს. გამომდინარე იქიდან, რომ კორუფციის მასშტაბები სახელმწიფო მანქანის პარალიზებას იწვევს, რომ საერთაშორისო დონორებიც სულ უფრო მკაფიოდ მოითხოვენ ბიუჯეტის შესრულებას, ხელისუფლება ქმედითი ზომების მიღებაზე უნდა წავიდეს. მაგრამ ამოცანა მეტად რთულია; როგორ შეამცირებ კორუფციას, თუ მოხელეს ხელფასი არ მოუმატე? როგორ მისცემ ხელფასს თუ გადასახადებს ვერ ააგროვებ? როგორ ააგროვებ გადასახადს თუ არ მიხედავ კორუფციას? დაახლოვებით ასე ჟღერდა ნატოს გენერალური მდივნის, კრის დონელის, შეკითხვები ქართველი ჟურნალისტებისადმი 1999 წლის შემოდგომაზე თბილისში მისი ვიზიტის დროს. ეს მოჯადოებული წრე ჯერაც არაა გარღვეული თავდაცვის სფეროში.

სამხედრო ვალდებულება

საქართველოს სამხედრო ძალების ფორმირების ფუძემდებლური პრინციპები განსაზღვრა საქართველოს კონსტიტუციის 101-ე მუხლის მე-2 პუნქტმა, რომლის თანახმად, „ქვეყნის დაცვა და სამხედრო ვალდებულების მოხდა საამისო უნარის მქონე ყველა მოქალაქის ვალია“, ანუ საქართველოს კონსტიტუციამ სამხედრო ძალების ფორმირების მოდელად განსაზღვრა სავალდებულო სამხედრო სამსახური. 101-ე მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, „სამხედრო ვალდებულების მოხდის ფორმას ადგენს კანონი“. მოცემული ნორმის საფუძველზე, 1997 წლის 17 სექტემბერს მიღებულ იქნა საქართველოს კანონი „სამხედრო ვალდებულებისა და სამხედრო სამსახურის შესახებ“.

„სამხედრო ვალდებულებისა და სამხედრო სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონიდან გამომდინარე, სამხედრო ვალდებულების მოხდა საამისო უნარის მქონე საქართველოს ყველა მოქალაქის მოვალეობაა. საქართველოში სამხედრო ვალდებულების მოხდა ეკისრებათ აგრეთვე საქართველოში მუდმივად მცხოვრებ მოქალაქეობის არმქონე პირებს. უცხო სახელმწიფოს მოქალაქე პირადი სურვილით და საქართველოს პრეზიდენტის გადაწყვეტილებით შეიძლება მიღებულ იქნეს საქართველოს სამხედრო სამსახურში.

სამხედრო ვალდებულების შესრულება ხორციელდება 4 ეტაპად: სამხედრო აღრიცხვაზე აყვანა, სამხედრო სამსახურისათვის მომზადება, თვით სამხედრო სამსახური, სამხედრო ძალების რეზერვში ჩარიცხვა და სამსახური რეზერვში. განსხვავებით 1992 წლის 29 დეკემბერს მიღებული „საყოველთაო სამხედრო ვალდებულების შესახებ“ საქართველოს რესპუბლიკის კანონისა (ძალადაკარგულია), „სამხედრო ვალდებულებისა და სამხედრო სამსახურის შესახებ“ საქართველოს ახალი კანონის თანახმად, სამხედრო სამსახური იყოფა სავალდებულო და საკონტრაქტო (პროფესიულ) სამსახურებად და რეზერვად. კანონის მიერ სამხედრო სამსახურის ერთ-ერთ სახედ საკონტრაქტო (პროფესიული) სამსახურის გათვალისწინება, უდავოდ სამხედრო სავალდებულო სამსახურიდან საკონტრაქტო (პროფესიულ) სამსახურზე გადასვლის წინაპირობად უნდა ჩაითვალოს. აქვე აღსანიშნავია, რომ კანონის მიღების შემდგომ ამ ნორმამ გარკვეული გამოყენება ჰპოვა. თუმცა ქვეყანაში არსებული ეკონომიკური პრობლემები და ამ სფეროში საერთოდ განსახორციელებელი რეფორმები არ იძლევა ამ ნორმის სრული დატვირთვით ამოქმედების შესაძლებლობას.

სამხედრო მოსამსახურე საბრძოლო ამოცანების შესრულებას შეუდგება მხოლოდ სამხედრო ფიცის დადების შემდეგ, რომლის ტექსტსაც ამტკიცებს პარლამენტი.

სამხედრო ვალდებულების მოხდაზე მოქალაქეთა, თუ შეიძლება ასე ითქვას, მეტი დაინტერესების, სამხედრო სამსახურის მეტი მიმზიდველობისა და პრესტიჟულობის ამაღლების, აგრეთვე, სახელმწიფო მოსამსახურეებზე დაკისრებული სერიოზული პასუხისმგებლობის გათვალისწინებით, კანონმა იმ მოქალაქეთათვის, რომლებმაც არ მოიხადეს სამხედრო ვალდებულება, სახელმწიფო სამსახურში თანამდებობაზე დანიშვნისას დაუშვა შეზღუდვის დაწესების შესაძლებლობა. ეს ნორმა აისახა, მაგალითად, „დიპლომატიური სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონში, რომლის თანახმადაც, დიპლომატიურ თანამდებობაზე ვერ დაინიშნება მოქალაქე, რომელმაც არ მოიხადა სამხედრო სავალდებულო სამსახური. სამხედრო ვალდებულების მოხდა ერთ-ერთი აუცილებელი კრიტერიუმია ზოგიერთ ე.წ. ძალოვან უწყებაში სამსახურისათვისაც.

მოქალაქეთა მიერ სამხედრო ვალდებულების შესრულებასა და სამხედრო სამსახურის გავლასთან დაკავშირებით, სერიოზული ვალდებულებები ეკისრებათ სახელმწიფო ხელისუფლებისა და ადგილობრივი მმართველობის ორგანოების შესაბამისი თანამდებობის პირებს. კერძოდ, ამ პროცესის განხორციელებაში კანონმდებლობით მათთვის მინიჭებული კომპეტენციების ფარგლებში ჩართული არიან ქალაქებისა და რაიონების სამხედრო კომისარიატები, ადგილობრივი მმართველობის ორგანოები, შინაგან საქმეთა სამინისტრო, მოქალაქეობრივი მდგომარეობის აქტების რეგისტრაციის ორგანოები, სასამართლოები, სამედიცინო-სოციალური ექსპერტიზის კომისია. სახელმწიფო ხელისუფლებისა და ადგილობრივი მმართველობის ორგანოთა კომპეტენციას მიეკუთვნება აგრეთვე სამხედრო ვალდებულების შესრულებასთან დაკავშირებული ღონისძიებების ფინანსური უზრუნველყოფა.

„სამხედრო ვალდებულებისა და სამხედრო სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-9 მუხლის თანახმად, სამხედრო ვალდებულების მოხდა ეკისრება 18-დან 27 წლამდე ასაკის საქართველოს მოქალაქეს, რომელიც იმყოფება ან ვალდებულია იმყოფებოდეს სამხედრო აღრიცხვაზე და არა აქვს სამხედრო სამსახურში გაწვევისაგან გათავისუფლების ან გაწვევის გადავადების კანონიერი საფუძველი.

მოქალაქის პირველად სამხედრო აღრიცხვას ახორციელებს რაიონის ან ქალაქის სამხედრო კომისარიატი იმ წლის პირველი იანვრიდან 31 მარტამდე, როდესაც მას უსრულდება 17 წელი. პირველად სამხედრო აღრიცხვაზე აყვანილ მოქალაქეს ეწოდება წვევამდელი. მოქალაქე, სამხედრო აღრიცხვასთან დაკავშირებით, ვალდებულია სამხედრო კომისარიატში გამოცხადდეს იმ რაიონის, ქალაქის (რაიონული დაყოფის გარეშე) სამხედრო კომისრის გამოძახებით, სადაც იგი მუდმივად (3 თვეზე მეტი ხნით) ან დროებით ცხოვრობს. საცხოვრებელის შეცვლისას, მოქალაქე ვალდებულია 2 კვირის ვადაში გამოცხადდეს სამხედრო აღრიცხვაზე ასაყვანად რაიონის, ქალაქის (რაიონული დაყოფის გარეშე) სამხედრო კომისარიატში ახალი საცხოვრებელი ადგილის მიხედვით, ხოლო, თუ იგი იმყოფება საზღვარგარეთ, - იმავე ვადაში საქართველოს საელჩოში ან წარმომადგენლობაში. სამხედრო კომისარიატის მოთხოვნის შემთხვევაში, სამხედრო აღრიცხვაზე მყოფი მოქალაქე ვალდებულია 2 კვირის ვადაში მიაწოდოს ცნობა სამხედრო კომისარიატს თავისი ოჯახური მდგომარეობის, საცხოვრებელი ადგილის, სამუშაო ადგილის, თანამდებობის შეცვლისა და განათლების შესახებ.

მოქალაქე, რომელსაც სამხედრო კომისარიატი გამოიძახებს პირველად სამხედრო აღრიცხვაზე ასაყვანად, გაივლის შემოწმებას სამხედრო სააღრიცხვო კომისიაზე.

პირველადი სამხედრო აღრიცხვის ჩასატარებლად დგება სამხედრო-სააღრიცხვო კომისია, რომელსაც ამტკიცებს ადგილობრივი მმართველობის ორგანოს ხელმძღვანელი. კომისიის შემადგენლობაში შედიან:

ა) კომისიის თავმჯდომარე - რაიონის, ქალაქის (რაიონული დაყოფის გარეშე) სამხედრო კომისარი;

ბ) კომისიის წევრები:

- რაიონის, ქალაქის (რაიონული დაყოფის გარეშე) შინაგან საქმეთა ორგანოს წარმომადგენელი;

- ადგილობრივი მმართველობის ორგანოს ჯანმრთელობის დაცვის წარმომადგენელი;

- რაიონის, ქალაქის (რაიონული დაყოფის გარეშე) განათლების ორგანოს წარმომადგენელი;

- ექიმი-სპეციალისტები, რომლებიც ატარებენ მოქალაქეთა სამედიცინო შემოწმებას;

გ) კომისიის მდივანი.

სამხედრო სააღრიცხვო კომისია ვალდებულია:

ა) ჩაატაროს მოქალაქის სამედიცინო შემოწმება და განსაზღვროს მისი სამხედრო სამსახურისათვის ვარგისიანობა (დაავადებათა ჩამონათვალი, რომლის მიხედვითაც განისაზღვრება წვევამდელისა და სამხედრო მოსამსახურის ვარგისიანობა მოცემულია თავდაცვის მინისტრის 360-ე ბრძანების დანართში);

ბ) მიიღოს გადაწყვეტილება მოქალაქის სამხედრო აღრიცხვაზე აყვანის ან ჯანმრთელობის მდგომარეობით სამხედრო სამსახურისათვის უვარგისობის გამო სამხედრო ვალდებულებისაგან მისი გათავისუფლების შესახებ;

გ) ჩაატაროს მოქალაქის პროფესიულ-ფსიქოლოგიური გამოკვლევა სამხედრო სამსახურში მისი გამოყენების დასადგენად.

მოქალაქემ, პირველად სამხედრო აღრიცხვაზე აყვანისას, უნდა გაიაროს ქირურგის, თერაპევტის, ნევროპათოლოგის, ოფთალმოლოგის, ოტორინოლარინგოლოგის, სტომატოლოგის, ფსიქიატრის, ნარკოლოგის, ხოლო საჭიროების შემთხვევაში, სხვა ექიმ-სპეციალისტთა სამედიცინო შემოწმება. თუ სამხედრო სამსახურისათვის მოქალაქის ვარგისიანობის შესახებ სამედიცინო დასკვნის ადგილზე მიღება შეუძლებელია, მოქალაქეთა სამხედრო-სააღრიცხვო კომისიას შეუძლია გაგზავნოს იგი ახლომდებარე სამედიცინო დაწესებულებაში ამბულატორიული ან სტაციონალური გამოკვლევისათვის. სამედიცინო დაწესებულებათა სიას ადგენს საქართველოს ჯანმრთელობის დაცვის სამინისტრო. სამედიცინო კომისია, სამხედრო სამსახურში გასაწვევი მოქალაქის სამედიცინო შემოწმების შედეგების მიხედვით, იძლევა დასკვნას სამხედრო სამსახურისათვის მისი ვარგისიანობის შესახებ შემდეგი კატეგორიების მიხედვით:

ა) ვარგისია სამხედრო სამსახურისათვის/ვარგისია სამხედრო სასწავლებელში სწავლისათვის; - ე.ი. პირის ჯანმრთელობა შეესაბამება სამხედრო სამსახურის სირთულეებს;

ბ) ვარგისია სამხედრო სამსახურისათვის, უმნიშვნელო შეზღუდვებით; - ე.ი. პირის ჯანმრთელობა შეესაბამება სამხედრო სამსახურის გავლის გარკვეულ სირთულეებს და განესაზღვრება მის ჯანმრთელობის შესაბამისი სამხედრო სამსახურის გავლის ადგილი და წესი;

გ) შეზღუდულად ვარგისია სამხედრო სამსახურისათვის; - ე.ი. პირის ჯანმრთელობა არ შეესაბამება სამხედრო სამსახურის სირთულეებს მშვიდობიანობის პერიოდში და ჩაირიცხება რეზერვში, ანუ იგი შეიძლება სამხედრო სამსახურში გაწვეულ იქნეს მხოლოდ მობილიზაციის შემთხვევაში ზურგში მსუბუქი, მისი ჯანმრთელობისათვის შესაბამისი სამუშაოს შესასრულებლად;

დ) დროებით უვარგისია სამხედრო სამსახურისათვის; - ე.ი. პირის ჯანმრთელობა გაწვევის დროისათვის არ შეესაბამება სამხედრო სამსახურის სირთულეებს, საჭიროებს მკურნალობას, ამდენად, მას სამხედრო სამსახურში გაწვევა გადაუვადდება გამოჯანმრთელებამდე;

ე) უვარგისია სამხედრო სამსახურისათვის; - ე.ი. პირის ჯანმრთელობა არ შეესაბამება სამხედრო სამსახურის სირთულეებს და ისინი საერთოდ მოიხსნებიან სამხედრო აღრიცხვიდან.

თუ საქალაქო ან რაიონული სამედიცინო კომისიების დაკომპლექტება სათანადო პროფილის ექიმ-სპეციალისტებით შეუძლებელია, წვევამდელის სათანადო შემოწმებას ატარებს ცენტრალური გამწვევი კომისიის სამხედრო-საექსპერტო კომისია. შემდგომ, სამედიცინო კომისია თავის დასკვნას აცნობებს გამწვევ კომისიას, რის საფუძველზეც გამწვევი კომისია, თავისი კომპეტენციის ფარგლებში, იღებს ზემოაღნიშნულ ერთ-ერთ გადაწყვეტილებას.

გამწვევი კომისია გადაწყვეტილებას იღებს მხოლოდ კანონის საფუძველზე. მისი გადაწყვეტილება არ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს იმ სამედიცინო კომისიის დასკვნას, რომელმაც შეამოწმა მოქალაქის ჯანმრთელობის მდგომარეობა სამხედრო სამსახურისათვის მისი ვარგისიანობის დასადგენად. ანუ, გამწვევ კომისიას არ შეუძლია შეცვალოს ან უარყოს სამედიცინო კომისიის მიერ მიღებული დასკვნა. გამწვევი კომისიის თავმჯდომარე კომისიის გადაწყვეტილებას უცხადებს სამხედრო სამსახურში გასაწვევ მოქალაქეს. ამ მოქალაქის მოთხოვნით, გამწვევი კომისიის თავმჯდომარე აძლევს მას კომისიის გადაწყვეტილების ამონაწერს.

მოქალაქეს შეუძლია გამწვევი კომისიის გადაწყვეტილება გაასაჩივროს გადაწყვეტილების მიღებიდან 10 დღის ვადაში საქართველოს ცენტრალურ გამწვევ კომისიაში ან სასამართლოში. ამ შემთხვევაში გამწვევი კომისიის გადაწყვეტილება შეჩერდება ცენტრალური გამწვევი კომისიის გადაწყვეტილების გამოცხადებამდე ან სასამართლოს გადაწყვეტილების ძალაში შესვლამდე.

ცენტრალური გამწვევი კომისია, რომელიც საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულებით იქმნება, წარმოადგენს ხელმძღვანელი ორგანოს, რომელიც აკონტროლებს რაიონისა და ქალაქის (რაიონული დაყოფის გარეშე) გამწვევი კომისიების საქმიანობას. აქვე ფუნქციონირებს მუდმივმოქმედი სამხედრო საექსპერტო კომისია, რომლის ორგანიზებისა და ჩატარების წესი განისაზღვრება დებულებით სამხედრო-სამედიცინო ექსპერტიზის შესახებ, რომელსაც ამტკიცებს საქართველოს პრეზიდენტი.

სამხედრო-საექსპერტო კომისიის მნიშვნელობა მდგომარეობს იმაში, რომ იგი, ფაქტობრივად, რაიონის, ქალაქის (რაიონული დაყოფის გარეშე) გამწვევი კომისიის საბოლოო გადაწყვეტილების სისწორის გადამოწმებას ახდენს. კომისია ამოწმებს ექიმ-სპეციალისტების დასკვნების საფუძვლიანობას, მოქალაქეთა სამხედრო სამსახურისათვის ვარგისიანობის კატეგორიისა და განკუთვნის მაჩვენებლის შესახებ.

მოქალაქის პირველად სამხედრო აღრიცხვაზე აყვანისას, სამედიცინო შემოწმების ხარჯების დაფინანსება და სამედიცინო კომისიების წევრი ექიმი-სპეციალისტების შრომითი ანაზღაურება წარმოებს შესაბამისი ტერიტორიული ერთეულების ბიუჯეტის ხარჯზე, საქართველოს თავდაცვისა და ჯანმრთელობის დაცვის სამინისტროების მიერ დამტკიცებული პროგრამის შესაბამისად, რაც ნიშნავს, რომ აღნიშნულ სამედიცინო დაწესებულებებში მოქალაქეთა სამედიცინო შემოწმება უფასოა.

შემდგომ, სამხედრო-სააღრიცხვო კომისია იღებს გადაწყვეტილებას. მოქალაქეთა სამხედრო-სააღრიცხვო კომისიის თავმჯდომარე ვალდებულია გააცნოს მოქალაქეს კომისიის გადაწყვეტილება და მისი ვალდებულებანი სამხედრო აღრიცხვასთან დაკავშირებით. მოქალაქეს უფლება აქვს მოითხოვოს სამხედრო-სააღრიცხვო კომისიის გადაწყვეტილების ასლი.

მოქალაქეს, რომელიც იმყოფება აღრიცხვაზე და არის წვევამდელი, 18 წლის შესრულების შემდეგ, სამხედრო კომისარიატიდან ეგზავნება უწყება. უწყებაზე ხელის მოწერის შემდეგ, იგი ვალდებულია უწყებაში მითითებულ დღეს და ადგილას გამოცხადდეს სამხედრო კომისარიატში. გასაწვევ უბანზე მიწერისათვის მოქალაქის გამოუცხადებლობა საპატიო მიზეზის გარეშე (დეფინიცია საპატიო მიზეზისა კანონმდებლობაში არ არის. პრაქტიკაში ასეთად განიხილება ავადმყოფობა, ადგილზე არყოფნა, მისი ახლობლების ავადმყოფობა ან გარდაცვალება, სტიქიური უბედურება) საქართველოს ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსის 196¹-ე მუხლის თანახმად, გამოიწვევს მის გაფრთხილებას. საქართველოს ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსის 197-ე მუხლის თანახმად, სამხედრო ვალდებულთა და ახალწვეულთა მიერ სამხედრო კომისარიატში გამოძახებაზე გამოუცხადებლობა საპატიო მიზეზის გარეშე ან სააღრიცხვო ორგანოსათვის, სადაც სამხედრო აღრიცხვაზე იმყოფებიან, საცხოვრებელი ადგილის მისამართის, განათლების, სამუშაო ადგილისა და თანამდებობის შეცვლის შესახებ არადროულად შეტყობინება, გამოიწვევს გაფრთხილებას ან დაჯარიმებას შრომის ანაზღაურების ნახევარ მინიმალურ ოდენობამდე. ამ მუხლის პირველ ნაწილში გათვალისწინებულ დარღვევათაგან ერთ-ერთის განმეორებით ჩადენა ადმინისტრაციული სახდელის დადებიდან ერთი წლის განმავლობაში, გამოიწვევს დაჯარიმებას შრომის ანაზღაურების ორ მინიმალურ ოდენობამდე. ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსის 197¹-ე მუხლის თანახმად, სავალდებულო სამსახურში გამწვევ კომისიაში გამოუცხადებლობა სამხედრო ვალდებულებისგან თავის არიდების მიზნით, გამოიწვევს დაჯარიმებას 2500 ლარის ოდენობით. სამხედრო კომისარიატი მოქალაქის მიერ სამხედრო ვალდებულებისგან თავის არიდების ფაქტის არსებობის გარკვევის მიზნით, ჩაატარებს მოკვლევას, მოამზადებს სათანადო მასალებს, რასაც გადაუგზავნის საცხოვრებელი ადგილის მიხედვით რაიონულ სამხედრო პროკურატურას სისხლის სამართლის საქმის აღძვრის შესახებ გადაწყვეტილების მისაღებად. წვევამდელის მიერ სამხედრო სამსახურისთვის თავის არიდება ისჯება ჯარიმით ან ტუსაღობით ვადით სამიდან ექვს თვემდე ანდა თავისუფლების აღკვეთით ვადით სამ წლამდე (სისხლის სამართლის კოდექსის 356-ე მუხლის პირველი ნაწილი). ამის შემდეგ, სამხედრო პროკურატურის გამომძიებელი გაუგზავნის წვევამდელს უწყებას, რომლის მიხედვითაც, იგი ვალდებული იქნება გამოცხადდეს აღნიშნულ პროკურატურაში. გამოუცხადებლობის შემთხვევაში მის მიმართ მიიღებენ კანონით გათვალისწინებულ ზომებს.

მოქალაქეებისა და მოქალაქეობის არმქონე პირთა სამხედრო ძალებში გაწვევის საფუძველია საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულება. სამხედრო ვალდებულების მოსახდელად მოქალაქეთა სამხედრო სამსახურში გაწვევა ხდება წელიწადში ორჯერ - გაზაფხულზე და შემოდგომაზე. საქართველოს სამხედრო ძალებში სამსახური წვევამდელთა კატეგორიების მიხედვით ითვალისწინებს სამსახურის სამ ვადას: გაწვევით ვადიანი სამხედრო სამსახურის გამვლელისათვის - 18 თვე; უმაღლესი განათლების მქონე გაწვევით ვადიანი სამხედრო სამსახურის გამვლელისათვის - 12 თვე; რეზერვიდან გაწვეული ოფიცრისათვის - არანაკლებ 24 თვე. მოქალაქის სამხედრო სამსახურში გაწვევის გადაწყვეტილება მიიღება მხოლოდ მის მიერ 18 წლის ასაკის მიღწევის შემდეგ. 27 წლის ასაკს მიღწეული მოქალაქე არ გაიწვევა სამხედრო სამსახურში და ჩაირიცხება რეზერვში. მოქალაქე, რომელმაც სამხედრო მომზადება გაიარა უმაღლეს სასწავლებელში სამხედრო კათედრაზე, მიენიჭა ოფიცრის სამხედრო წოდება და ჩაირიცხება რეზერვში, სამხედრო სამსახურში შეიძლება გაწვეულ იქნეს ნებაყოფლობით ან განსაკუთრებულ შემთხვევაში - 30 წლის ასაკამდე, ერთხელ, საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულებით.

ცენტრალური გამწვევი კომისია, რომელიც საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულებით იქმნება, წარმოადგენს ხელმძღვანელ ორგანოს, რომელიც აკონტროლებს რაიონისა და ქალაქის (რაიონული დაყოფის გარეშე) გამწვევი კომისიების საქმიანობას. აქვე ფუნქციონირებს მუდმივმოქმედი სამხედრო საექსპერტო კომისია; მისი ორგანიზებისა და ჩატარების წესი განისაზღვრება დებულებით სამხედრო-სამედიცინო ექსპერტიზის შესახებ, რომელსაც ამტკიცებს საქართველოს პრეზიდენტი.

სამხედრო-საექსპერტო კომისია გადაამოწმებს რაიონის, ქალაქის (რაიონული დაყოფის გარეშე) გამწვევი კომისიის საბოლოო გადაწყვეტილების სისწორეს. კომისია ამოწმებს ექიმ-სპეციალისტების დასკვნათა საფუძვლიანობას, მოქალაქეთა სამხედრო სამსახურისათვის ვარგისიანობის კატეგორიის და განკუთვნის მაჩვენებლის შესახებ.

კანონით დაწესდა შეღავათები სამხედრო სამსახურში გაწვევისაგან გათავისუფლებისა და გადავადებისათვის. ეს ნაბიჯი საკანონმდებლო წესით უზრუნველყოფს სამხედრო კომისარიატებში არსებული კორუფციის შემცირებას. თუ კი ადრე გასაწვევი კონტინგენტი 10-ჯერ და მეტჯერ აღემატებოდა საჭირო კონტინგენტს, დღეს ეს ციფრები ოპტიმიზირებულია.

„სამხედრო ვალდებულებისა და სამხედრო სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონის 29-ე და 30-ე მუხლები იძლევა იმ პირობების ჩამონათვალს, რომელთა საფუძველზეც წვევამდელი თავისუფლდება სამხედრო სავალდებულო სამსახურში გაწვევისაგან ან გადაუვადდება სამხედრო სავალდებულო სამსახურში გაწვევა. ე.ი. გარდა იმ პირებისა, ვისაც ხელს ჯანმრთელობა უშლის, სამხედრო სამსახურში გაწვევისგან დამატებით თავისუფლდებიან:

ა) პირი, რომელმაც სამხედრო სამსახური სხვა სახელმწიფოს სამხედრო ძალებში გაიარა; - ე.ი. თუ პირი იყო სხვა სახელმწიფოს მოქალაქე და მოქალაქეობის ქვეყანაში გაიარა სამხედრო სამსახური, ხოლო შემდგომ ჯერ კიდევ გასაწვევ ასაკში მიიღო საქართველოს მოქალაქეობა ან მუდმივ საცხოვრებლად გადმოვიდა საქართველოში, გათავისუფლდება საქართველოს სამხედრო ძალებში სამხედრო სავალდებულო სამსახურში გაწვევისაგან;

ბ) პირი, რომელიც სისხლის სამართლის მძიმე ან განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულის ჩადენისათვის არის ნასამართლევი, ე.ი. თუ პირმა სასჯელი მოიხადა ისეთი დანაშაულის ჩადენისათვის, რომლისთვისაც, საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსით, სასჯელის მაქსიმალურ ვადად გათვალისწინებულია 10 წლით თავისუფლების აღკვეთა (ნაკლებად მძიმე დანაშაული), ან თუ სასჯელის ვადად შეფარდებული ჰქონდა 10 წელზე მეტი ხნით თავისუფლების აღკვეთა (განსაკუთრებით მძიმე დანაშაული);

დ) პირი, რომელიც გადის არასამხედრო, ალტერნატიულ შრომით სამსახურს; - ე.ი. პირი, რომელიც სინდისის, რწმენისა და აღმსარებლობის თავისუფლების საფუძველზე, არასამხედრო, ალტერნატიულ შრომით სამსახურში გამწვევი სახელმწიფო კომისიის დასკვნის მიხედვით, საქართველოს შრომის ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის ბრძანებით გაწვეულ იქნა არასამხედრო ალტერნატიულ შრომით სამსახურში;

ე) ასპირანტი; - ე.ი. პირი, რომელიც უმაღლესი სასწავლებლის სრული კურსის დამთავრების შემდგომ ჩაირიცხება ასპირანტურაში და აგრძელებს სწავლას სამეცნიერო ხარისხის მოსაპოვებლად;

ვ) პირი, რომელსაც მინიჭებული აქვს სამეცნიერო ხარისხი და ეწევა პედაგოგიურ ან სამეცნიერო მუშაობას; - ე.ი. სამეცნიერო ხარისხის მქონე პედაგოგები ან მეცნიერ-მუშაკები;

ზ) ერთადერთი ვაჟი ოჯახში, რომლის ერთი წევრი მაინც დაიღუპა საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობისთვის ბრძოლაში ან სამხედრო სამსახურის გავლისას; - ე.ი. თუ პირი არის ერთადერთი ვაჟი იმ ოჯახისა, რომლის ერთი წევრი მაინც დაიღუპა ტერიტორიული მთლიანობისათვის ბრძოლაში ან სამხედრო სამსახურის გავლისას.

საქართველოს პრეზიდენტი უფლებამოსილია გაათავისუფლოს სამხედრო ვალდებულების მოხდისგან განსაკუთრებული ნიჭით დაჯილდოვებული წვევამდელი (მუხლი 29, მე-2 პუნქტი). თუ წვევამდელი, მაგალითად, სპორტის, მეცნიერების, კულტურის, ხელოვნების დარგში მოღვაწეობს და აღწევს განსაკუთრებულ წარმატებებს, შესაბამისი დაწესებულების ხელმძღვანელობა უფლებამოსილია მიმართოს საქართველოს პრეზიდენტს რეკომენდაციით ასეთი პირის სამხედრო სამსახურში გაწვევისაგან გათავისუფლების რეკომენდაციით. მიზანშეწონილების შემთხვევაში, პრეზიდენტის ბრძანებულებით, პირი გათავისუფლდება სამხედრო ვალდებულებისაგან. გაწვევა გადაუვადდება წვევამდელს, რომელიც ჯანმრთელია, მაგრამ:

ა) მის მიმართ აღძრულია სისხლის სამართლის საქმე; - ე.ი. თუ პირის მიმართ ხორციელდება კანონმდებლობით დადგენილი პროცესუალური მოქმედებანი, საქმეზე ჭეშმარიტების დადგენამდე;

ბ) წვევამდელი არის უმაღლესი ან საშუალო სპეციალური სასწავლებლის სტუდენტი და სამხედრო სწავლებას გადის შესაბამის კათედრაზე - სასწავლებლის დამთავრებამდე; - ე.ი. პირი, რომელიც სწავლობს უმაღლეს ან საშუალო პროფესიულ სასწავლებელში და სამხედრო სწავლებას გადის ამ სასწავლებლის სამხედრო კათედრაზე, სამხედრო კათედრის დამთავრების შემდგომ პირი ჩაირიცხება სამხედრო ძალების რეზერვში:

გ) არის უმაღლესი სასწავლებლის სტუდენტი და არ გადის სამხედრო მომზადებას სამხედრო კათედრაზე ან საზღვარგარეთ იმყოფება სასწავლებლად სწავლის დამთავრებამდე, ერთჯერ, 24 წლის ასაკამდე; - ე.ი. პირი რომელიც არის სტუდენტი, მაგრამ არ გადის სწავლებას სამხედრო კათედრაზე, ამ მოტივით (სტუდენტობის გამო) გაწვევა გადაუვადდება ერთხელ, ხოლო, თუ პირმა სტუდენტობის პერიოდში მიაღწია 24 წლის ასაკს ვალდებულია შეწყვიტოს სწავლა და გაიაროს სამხედრო სავალდებულო სამსახური;

დ) არის საშუალო ზოგადსაგანმანათლებლო დაწყებით პროფესიულ ან საშუალო სპეციალური სასწავლებლის მოსწავლე - 20 წლის ასაკამდე; - ე.ი. - პირი, რომელიც სწავლობს სკოლაში, პროფტექნიკუმში ან ტექნიკუმში (კოლეჯში) სამხედრო სავალდებულო სამსახურში გაწვევა გადაუვადდება 20 წლამდე, ამ ასაკის შესრულების შემდგომ იგი ვალდებულია შეწყვიტოს სწავლა და გაიაროს სამხედრო სავალდებულო სამსახური;

ე) პატრონობს შრომისუუნარო, მის კმაყოფაზე მყოფ ბებიას ან პაპას, თუ მას არ ჰყავს სხვა კანონიერი მომვლელი, რომელსაც შეუძლია მისი მოვლა-პატრონობა; - ე.ი. თუ პირი არის საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს მიერ შრომის უუნაროდ ცნობილი ბებიის ან პაპის ერთადერთი მომვლელი, რომელთაც არ ჰყავთ სხვა მათი მოვლის შესაძლებლობის მქონე კანონიერი მომვლელი (მაგალითად, სხვა ქალაქში ცალკე ოჯახად მცხოვრები უახლოესი ნათესავები) და ისინი საჭიროებენ მუდმივ ყურადღებასა და მზრუნველობას, წვევამდელს სამხედრო სამსახურში გაწვევა გადაუვადდება ამ პირობის მოსპობამდე;

ვ) ჰყავს ოცი და მეტი კვირის ორსული ცოლი;

ზ) ჰყავს ერთი და მეტი შვილი; - ე.ი. თუ წვევამდელს გაწვევის მომენტისათვის ჰყავს ერთი შვილი მაინც;

თ) მის კმაყოფაზეა ოჯახის შრომისუუნარო წევრი, რომელიც საჭიროებს მუდმივ მზრუნველობას და არ ჰყავს სხვა კანონიერი მომვლელი, რომელსაც შეუძლია მისი მოვლა-პატრონობა; - ე.ი. თუ წვევამდელი არის მისი ოჯახის შრომისუუნარო წევრის ერთადერთი რეალური მარჩენალი;

ი) მის კმაყოფაზეა ოჯახის შრომისუუნარო წევრი, რომელიც საჭიროებს მუდმივ მზრუნველობას, ჰყავს ცალკე ოჯახად მცხოვრები და, რომელსაც არ შეუძლია ოჯახის შრომისუუნარო წევრის მოვლა-პატრონობა; - ე.ი. თუ წვევამდელი არის მისი ოჯახის შრომისუუნარო წევრის ერთადერთი რეალური მარჩენალი;

კ) მის კმაყოფაზეა არასრულწლოვანი ან/და ობოლი და-ძმა; - ე.ი. თუ წვევამდელის კმაყოფაზეა და ან ძმა, რომელთაც არ მიუღწევიათ 18 წლის ასაკისათვის, თუ წვევამდელისკმაყოფაზეა სრულწლოვანი ობოლი და ან ძმა;

ლ) არის მღვდელთმსახური ან სწავლობს სასულიერო სასწავლებელში;

მ) არის დედისერთა; - ე.ი. ქორწინებიდან ერთადერთი შვილი;

ნ) მუშაობს სოფელში მასწავლებლად ან ექიმად;

ო) მოქალაქეს გაწვევისაგან გადავადების უფლება ეძლევა საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულებით. - ე.ი. საქართველოს პრეზიდენტი უფლებამოსილია პირს სამხედრო სავალდებულო სამსახურში გაწვევა გადაუვადოს მის მიმართ რაიმე განსაკუთრებული მოსაზრების გამო.

თუ წვევამდელი გაწვევის დღისათვის კანონმდებლობით დადგენილი წესით რეგისტრირებულია როგორც საქართველოს პარლამენტის წევრობის კანდიდატი, მას სამხედრო სამსახურში გაწვევა გადაუვადდება არჩევნების შედეგების დამტკიცებამდე. საქართველოს პარლამენტის წევრად არჩევის შემთხვევაში იგი თავისუფლდება სამხედრო ვალდებულების მოხდისგან (მუხლი 30).

გარდა ამისა, დაწესდა შეღავათები იმ პირთათვის, რომლებიც საზღვარგარეთ სწავლობენ ან მუშაობენ - მათ მიეცათ საშუალება სამხედრო ბეგარის გადახდით და სამხედრო შეკრების გავლის შემდგომ გათავისუფლდნენ სამხედრო ვალდებულების მოხდისაგან. ამასთანავე, აღსანიშნავია, რომ სულ ახლახანს გაუქმებულ იქნა საქართველოს მთავარი სამხედრო კომისრის თანამდებობა და მისი ფუნქციების შესრულება და ცენტრალური გამწვევი კომისიის მუშაობის კონტროლი დაევალა უშუალოდ შეიარაღებული ძალების გენერალური შტაბის ხელმძღვანელობას. ეს საკანონმდებლო ნაბიჯი მნიშვნელოვანია ქვეყანაში კორუფციისა და კორუმპირებულ სახელმწიფო მოხელეთა წინააღმდეგ ბრძოლის გააქტიურებისათვის. მოქალაქეთა სამხედრო სავალდებულო სამსახურში გაწვევას ორგანიზაციულად უზრუნველყოფს და ზედამხედველობას უწევს საქართველოს თავდაცვის სამინისტროს სპეციალური სამხედრო-სამობილიზაციო სამსახური.

სამხედრო სამსახური

სამხედრო სამსახური, მისი არსიდან გამომდინარე, წარმოადგენს სახელმწიფო სამსახურის განსაკუთრებულ სახეს, რომელიც მოიცავს სავალდებულო ვადიან და საკონტრაქტო პროფესიულ სამსახურს. სამხედრო მოსამსახურეებად იწოდებიან საქართველოს მოქალაქენი და მოქალაქეობის არმქონე პირები, რომლებიც სამხედრო სამსახურს გადიან საქართველოს სამხედრო ძალებში. სამხედრო მოსამსახურეთა სტატუსი ცალკე კანონით განისაზღვრება, რომელზედაც დაბლა შევჩერდებით. სამხედრო მოსამსახურე სამხედრო სამსახურის გავლისას (სამხედრო ვალდებულების მოხდისას) სახელმწიფოს წარმომადგენელია და მას მფარველობს სახელმწიფო. იგი ემორჩილება, მხოლოდ სამხედრო წესდებით განსაზღვრულ ხელმძღვანელობას. სამხედრო მოსამსახურის სამსახურებრივ საქმიანობაში ჩარევა ისჯება კანონით. სამხედრო მოსამსახურეთა მიერ სამხედრო ვალდებულების მოხდისა და სამხედრო სამსახურის გავლის დამადასტურებელ პირობებად ითვლება: საბრძოლო მოქმედებებში მონაწილეობა, სამხედრო წესდებებით დადგენილ თანამდებობრივ მოვალეობათა შესრულება, საბრძოლო მორიგეობის (საბრძოლო სამსახურის) შესრულება, საველე სწავლებასა და გემების ლაშქრობაში მონაწილეობა; მეთაურის (უფროსის) მიერ გაცემული ბრძანებების, განკარგულებების ან დასახული ამოცანების შესრულება, წესდებით განსაზღვრულ სამსახურის პერიოდში სამხედრო ნაწილის ტერიტორიაზე ყოფნა, სამხედრო შეკრებების გავლა და კანონმდებლობით დადგენილ სხვა ვალდებულებათა შესრულება. რაც შეეხება სამხედრო სამსახურის ვადას, კადრის ოფიცერთათვის ის განისაზღვრა 10 წლით. სამხედრო სამსახურის დაწყების დღედ ითვლება სამხედრო ნაწილის პირად შემადგენლობაში ან შესაბამისი სამხედრო უწყების სამსახურში ჩარიცხვის დღე. სამხედრო სამსახურის დამთავრების დღედ ითვლება ამ კანონით დადგენილი სამსახურის ვადის გასვლისა და სამხედრო ნაწილის პირადი შემადგენლობის სიიდან ამორიცხვის დღე. სამხედრო თანამდებობათა ნუსხას ამტკიცებს საქართველოს პრეზიდენტი. სამხედრო მოსამსახურეებს უწესდებათ ჯარის შესაბამის სახეობათა ფორმის ტანსაცმელი. კანონით სამხედრო მოსამსახურეთათვის დაწესებულია სამსახურის ზღვრული ასაკი, რაც, საქართველოს სამხედრო ძალებში ახალგაზრდა კადრების მოზიდვის თვალსაზრისით, ძალზე მნიშვნელოვანია. კანონი ითვალისწინებს აგრეთვე სამხედრო სამსახურიდან მოქალაქეთა ვადამდელ დათხოვნას შემდეგ შემთხვევებში: თუ სამხედრო სავალდებულო სამსახურის გავლისას სამხედრო მოსამსახურემ მიიღო ჯანმრთელობის დაზიანება და სამხედრო-სამედიცინო კომისიამ სამსახურის შემდგომი გაგრძელებისათვის უვარგისად ან შეზღუდულად ვარგისად ცნო; თუ სამხედრო სავალდებულო სამსახურში მყოფ პირს სამსახურის გავლის პერიოდში წარმოეშვა კანონის 29-ე ან 30-ე მუხლებით გათვალისწინებული პირობა.

საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის თანახმად, „ყოველ ადამიანს აქვს სიტყვის, აზრის, სინდისის, აღმსარებლობისა და რწმენის თავისუფლება. დაუშვებელია ადამიანის დევნა სიტყვის, აზრის, აღმსარებლობის ან რწმენის გამო, აგრეთვე, მისი იძულება გამოთქვას თავისი შეხედულება მათ შესახებ. დაუშვებელია ამ მუხლში ჩამოთვლილ თავისუფლებათა შეზღუდვა, თუ მათი გამოვლინება არ ლახავს სხვათა უფლებებს“.

მიუხედავად იმისა, რომ კონსტიტუცია უშუალოდ არაფერს ამბობს იარაღით სამსახურზე უარის თქმის უფლებაზე, 1997 წელს საქართველოს პარლამენტმა მიიღო კანონი „არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახურის შესახებ“.

ამ კანონის პირველ მუხლში ნათქვამია: „ეს კანონი განსაზღვრავს არასამხედრო ალტერნატიულ შრომით სამსახურს, როგორც აზრის თავისუფლად გამოხატვის, აღმსარებლობის, რწმენის თავისუფლებისა და სამხედრო ვალდებულებას შორის გონივრულ და ჰუმანურ კომპრომისს“.

ცნობილია, რომ ამა თუ იმ აღმსარებლობის მიმდევარნი ხშირად უარს აცხადებენ სამხედრო ვალდებულების მოხდაზე იმ მოტივით, რომ მათ აღმსარებლობა უკრძალავთ იარაღით სამხედრო ვალდებულების მოხდას. ადამიანების გარკვეული კატეგორია ამტკიცებს, რომ მათ საკუთარი სინდისი არ აძლევთ უფლებას იარაღი აიღონ ხელში, ვინაიდან გარკვეულ შემთხვევებში შესაძლებელია იარაღის გამოყენება მოუხდეთ სხვა ადამიანების წინააღმდეგ, ხოლო სხვას კი უბრალოდ აქვს შინაგანი რწმენა, რომ სამხედრო სამსახურში გატარებული თუნდაც ერთი დღე უშედეგო, უნაყოფო იქნება, რადგან დარწმუნებული არიან, რომ სამოქალაქო სამსახურში ბევრად უფრო მეტ სარგებელს მოუტანენ საკუთარ პიროვნებას და, ზოგადად, ქვეყანას.

არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახური არის საზოგადოებრივად სასარგებლო სამოქალაქო სამსახური, რომელიც ცვლის სამხედრო სამსახურს და ემყარება სამხედრო ვალდებულების სამხედრო სამსახურის ფორმით მოხდაზე უარის თქმის დასაბუთებას სინდისის, აღმსარებლობისა და რწმენის თავისუფლების საფუძველზე (მუხლი 3.1). ე.ი. არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახურის გავლის მსურველმა კანონით დადგენილი შესაბამისი ორგანოს წინაშე (არასამხედრო, ალტერნატიულ შრომით სამსახურში გაწვევის სახელმწიფო კომისია) შესაბამისი არგუმენტაციის და/ან დოკუმენტაციის წარდგენით უნდა დაასაბუთოს, დაარწმუნოს რაიონის (ქალაქის) გამწვევი კომისია (ე.წ. „კომისარიატი“), რომ მისი მოთხოვნა შეესაბამება კანონმდებლობას; კომისარიატი მოძიებული მასალისა და მოქალაქის მიერ წარმოდგენილი არგუმენტაციის საფუძველზე გამოიტანს დამაკმაყოფილებელ ან არადამაკმაყოფილებელ დასკვნას. შემდგომ კომისარიატი მოქალაქის პირად საქმესა და მოძიებულ მასალებს დასკვნითურთ საბოლოო გადაწყვეტილების მისაღებად გადაუგზავნის არასამხედრო, ალტერნატიულ შრომით სამსახურში გაწვევის სახელმწიფო კომისიას.

არასამხედრო, ალტერნატიულ შრომით სამსახურში მშვიდობიან პერიოდში გაიწვევენ მოქალაქეს, რომელმაც საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად უნდა მოიხადოს სამხედრო ვალდებულება, მაგრამ სინდისის, აღმსარებლობის ან რწმენის თავისუფლების მოტივით უარს აცხადებს სამხედრო სამსახურზე (მუხლი 4.).

კანონში აღინიშნა, რომ არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახურის ხანგრძლივობა უნდა აღემატებოდეს კანონმდებლობით დადგენილ გაწვევით სამხედრო სამსახურის ხანგრძლივობას (მუხლი 3.2). არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახურის გავლის ვადაა 36 თვე (მუხლი 6.1).

მოქალაქემ, რომელმაც უნდა მოიხადოს სამხედრო ვალდებულება და აქვს სამხედრო სამსახურის გაუვლელობის ამ კანონით გათვალისწინებული მიზეზი, საქართველოს პრეზიდენტის მიერ საქართველოს სამხედრო ძალებში გაწვევის გამოცხადებიდან 10 დღის განმავლობაში განცხადებით უნდა მიმართოს ჯარში გამწვევ რაიონის (ქალაქის) კომისიას. რაიონის (ქალაქის) გამწვევი კომისია შეისწავლის წვევამდელის პირად საქმეს და მოიძიებს მასალებს, რომლებიც დაადასტურებს მის მიერ მოყვანილი არგუმენტების სისწორეს (მუხლი 8.1) და 20 დღის ვადაში გამოიტანს დასკვნას (მუხლი 8.3). აქვე აღსანიშნავია, რომ განმცხადებელს უფლება აქვს დაესწროს კომისიის სხდომას და დაასაბუთოს თავისი მოსაზრება (მუხლი 8.2).

მოქალაქეს, რომელსაც უარი ეთქვა არასამხედრო, ალტერნატიულ შრომით სამსახურში გაწვევაზე, შეუძლია 10 დღის განმავლობაში სასამართლოში გაასაჩივროს საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის ბრძანებით შექმნილი სახლმწიფო კომისიის გადაწყვეტილება. სასამართლო ვალდებულია 10 დღის ვადაში განიხილოს საკითხი და გამოიტანოს გადაწყვეტილება კომისიის გადაწყვეტილების ძალაში დატოვების ან გაუქმების შესახებ (მუხლი 11).

შრომის სახეობას და ადგილს, სადაც მოქალაქემ უნდა გაიაროს არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახური, ადგენს არასამხედრო, ალტერნატიულ შრომით სამსახურში გაწვევის სახელმწიფო კომისია (მუხლი 5.5) და გასცემს შესაბამის საბუთს (მუხლი 5.6). მოქალაქე, რომელიც გადის არასამხედრო, ალტერნატიულ შრომით სამსახურს, როგორც წესი, გადის თავისი საცხოვრებელი ადგილის მიხედვით (მუხლი 14.2).

მოქალაქე არასამხედრო, ალტერნატიულ შრომით სამსახურს გადის შემდეგ სპეციალიზირებულ არასამხედრო - შრომით ფორმირებებში, ჯგუფებში ან ინდივიდუალურად:

ა) საავარიო-სამაშველო, ეკოლოგიურ, ხანძარსაწინააღმდეგოან სხვა სპეციალურ არასამხედრო-შრომით ფორმირებებში;

ბ) სამოქალაქო დანიშნულების სამშენებლო, სარემონტო ორგანიზაციებსა და ობიექტებზე;

გ) ორგანიზაციებსა და ობიექტებზე, რომლებიც სოფლის მეურნეობის პროდუქციას აწარმოებენ;

დ) კომუნალური მომსახურების დაწესებულებებში;

ე) ჯანმრთელობის დაცვის დაწესებულებებში.

არასამხედრო, ალტერნატიულ შრომით სამსახურში გაწვევის სახელმწიფო კომისიის მიერ მოხუცების, ინვალიდების, უპატრონოდ დარჩენილი სხვა პირების მოვლა-პატრონობისათვის საქართველოს მოქალაქეების გამწესება ჩაითვლება არასამხედრო, ალტერნატიულ შრომით სამსახურად.

ასევე, შესაძლებელია არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახურის იმ სამსახურებსა თუ ფორმირებებში გავლა, რომელთა ნუსხას ამტკიცებს საქართველოს პრეზიდენტი. საქართველოს პრეზიდენტის გადაწყვეტილებით მოქალაქე, რომელიც გადის არასამხედრო, ალტერნატიულ შრომით სამსახურს, შეიძლება დასაქმდეს სტიქიური უბედურების შედეგების ლიკვიდაციაზე, მოსავლის აღების დროს სეზონურ სამუშაოზე და სხვა არასამხედრო ხასიათის სამუშაოზე (მუხლი 5.).

მოქალაქეს, რომელიც გადის არასამხედრო, ალტერნატიულ შრომით სამსახურს, არა აქვს უფლება მოსთხოვოს ადმინისტრაციას უფრო მაღალი ხელფასი, მონაწილეობა მიიღოს გაფიცვებში (მუხლი 14.3).

არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახურის მოსამსახურის მიერ არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახურისაგან თავის არიდება, სამსახურის მიტოვება, გაცდენა ან გამოუცხადებლობა არასამხედრო სამსახურის გასავლელად დანიშვნის, გადაყვანის, მივლინებაში გაგზავნის, შვებულებიდან ან საავადმყოფოდან დაბრუნების დროს, ისჯება გაცდენილი დღეების გაორმაგებით. ამ გადაწყვეტილების მიღების და გაფორმების უფლება მოქალაქეთა არასამხედრო, ალტერნატიული შრომით სამსახურში გაწვევის სახელმწიფო კომისიასთან შეთანხმებით აქვს იმ საწარმოს, ორგანიზაციას ან დაწესებულების ადმინისტრაციას, სადაც მოქალაქე გადისარასამხედრო სამსახურს (მუხლი 16.1). „შრომის დისციპლინის სისტემატური დარღვევისათვის ადმინისტრაციას შეუძლია მოქალაქეს არასამხედრო, ალტერნატიული შრომით სამსახურის ვადა გაუხანგრძლივოს 3 თვით, რის შესახებაც 10 დღის განმავლობაში აცნობებს მოქალაქეთა არასამხედრო, ალტერნატიულ შრომით სამსახურში გაწვევის სახელმწიფო კომისიას (მუხლი 16.2).

მოქალაქე, რომელმაც მოიხადა არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახური, რეზერვში ირიცხება 50 წლის ასაკამდე (მუხლი 18.1). რეზერვში ყოფნის დროს, იგი შეიძლება გაწვეულ იქნას სტიქიური უბედურების და ავარიების შედეგების ლიკვიდაციის სამუშაოებზე, ასევე, მობილიზაციის ან საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადების დროს. გაწვევის ვადა განისაზღვრება ნორმატიული აქტით (მუხლი 18.2).

მიუხედავად იმისა, რომ დღეს ქვეყანას აქვს არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახურის გავლის ქმედითი კანონი, მისი რეალური ამოქმედებისათვის კანონის თანახმად აუცილებელია ერთი ნორმატიული აქტის გამოცემა, კერძოდ: „არასამხედრო, ალტერნატიულ შრომით სამსახურში გაწვევის სახელმწიფო კომისიის შემადგენლობის დამტკიცების შესახებ“. სამწუხაროდ, ასეთი ნორმატიული აქტი საქართველოს პრეზიდენტს არ გამოუცია, რაც ამ სფეროში ჩამოთვლილი პრობლემების გადაჭრას მნიშვნელოვნად აფერხებს.

აღნიშნული კანონი პირველი არ ყოფილა საქართველოში. ჯერ კიდევ 1991 წელს მიღებული იყო კანონი არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახურის შესახებ. განსხვავებით ამჟამინდელი კანონისაგან, მასში უმაღლეს დამთავრებულთათვის სამსახურის ვადა ექვსი თვით მცირდებოდა. ამასთან, მეშვიდე მუხლის თანახმად ალტერნატიული სამსახურის მსურველს ჯარში გამწვევი რაიონული კომისიისათვის გაწვევამდე 6 თვით ადრე უნდა მიემართა. განსხვავებული იყო ისიც, რომ ალტერნატიული სამსახურის ორგანიზაცია ევალებოდა ჯარში გამწვევ რესპუბლიკურ კომისიას, რაც ახალი კანონის ავტორებს არასწორად მიაჩნდათ, რამდენადაც წვევამდელის ბედი მიკერძოებულ სამხედრო მოხელეთა მიერ უნდა გარჩეულიყო და შედეგად, გადაწყდა კიდეც თავდაცვის სამინისტროსაგან დამოუკიდებელი ალტერნატიულსამსახურში გაწვევის სახელმწიფო კომისიის შექმნა. თანაც, განსხვავებით წინამორბედი ვერსიისაგან, 1997 წლის ახალ კანონში ხაზგასმითაა აღნიშნული, რომ ალტერნატიული სამსახურის სპეც. ფორმირებები არასამხედრო ხასიათისაა. შეიცვალა ალტერნატიულ სამსახურზე განაცხადის გაკეთების ვადებიც. ამასთან, გაუქმდა პრივილეგია უმაღლესდამთავრებულთათვის.

საერთაშორისო ამნისტიამ, რომელმაც მეორე კანონის შეფასება გააკეთა, დაასკვნა, რომ ეჭვს იწვევდა ალტერნატიული სამსახურის გავლის შემდეგ ადამიანთა ჩარიცხვა რეზერვში, თავად სამსახურის ვადები და კანონის ბუნდოვანება.

აღსანიშნავია, რომ ქართული კანონმდებლობით არაა გამიჯნული არმიის რეზერვი და ალტერნატიული სამსახურის რეზერვი. თავად კანონში სავალდებულო სამხედრო სამსახურის შესახებ ჩამოთვლილია, თუ ვინ ხვდება შეიარაღებული ძალების რეზერვში. ამ ჩამონათვალში არის ალტერნატიული სამსახურიდან დათხოვილიც. ასევე არაა ნათელი, რამდენადაა უზრუნველყოფილი თანასწორობა ყოფილ სამხედრო მოსამსახურისა მასთან, ვინც ალტერნატიული შრომითი სამსახური გაიარა. კანონი სამხედრო ვალდებულების შესახებ შეიცავს მეოთხე მუხლს, სადაც აღნიშნულია, რომ მას, ვისაც არ მოუხდია სამხედრო ვალდებულება, კანონით შეიძლება დაუწესდეს შეზღუდვები სახელმწიფო სამსახურში თანამდებობაზე დანიშვნაში. თუმცა ეს მუხლი მარტო ალტერნატიული სამსახურის მსურველებს არ გულისხმობს.

ასეთი შეზღუდვა რაიმე სხვა ნორმატიული აქტით არ დაკონკრეტებულა და უფრო დეკლარატულ/მორალურ დატვირთვას ატარებს, ვიდრე ნორმატიულს. მაგრამ საერთო სამართლებრივი აღზრდის დაბალი დონის პირობებში მუხლმა შეიძლება გავლენა მოახდინოს წვევამდელებსა და მათ მშობლებზე.

კანონში არაფერია ნათქვამი იმ პროცედურასა თუ კრიტერიუმებზე, რომლითაც უნდა იხელმძღვანელოს ნაგულისხმევმა სახელმწიფო კომისიამ გადაწყვეტილების მიღებისას. არაფერია ნათქვამი იმაზე, თუ როგორ უნდა დაასაბუთოს ადამიანმა, რომ მას სინდისი, აღმსარებლობა ან რწმენა უკრძალავს იარაღის ხელში აღებას. გარკვეულწილად, ბუნდოვანებანიუნდა აღმოეფხვრა დებულებებს კომისიის შესახებ და ალტერნატიული სამსახურის გავლის შესახებ; კანონი პრეზიდენტს ავალდებულებდა 1998 წლის ბოლომდე ამ დებულებათა მიღებას. გავიდა ორ წელზე მეტი, მაგრამ დებულებები არ მიღებულა, სპეციალური სახელმწიფო კომისია არ შექმნილა და ალტერნატიული სამსახურიც არ ამოქმედებულა. 2000 წლის ბიუჯეტში კი, რომელიც პარლამენტმა 10 მარტს დაამტკიცა, მოულოდნელად გაჩნდა ასიგნება ალტერნატიული შრომითი სამსახურის დეპარტამენტისათვის ჯანმრთელობის და სოციალური დაცვის სამინისტროში. სამწუხაროდ პარლამენტს არ გაუმახვილებია ყურადღება, რომ აქამდე ამ სტრუქტურის დებულება არავის ქონდა ნანახი და რომ კანონის თანახმად უნდა შექმნილიყო დამოუკიდებელი კომისია და არა რომელიმე სამინისტროს ქვეუწყება.

რაც შეეხება პრაქტიკას, 1991 წლიდან 1998 წლის ჩათვლით წვევამდელისაგან ალტერნატიული სამსახურის გავლის მოთხოვნა საკმაო იშვიათობას წარმოადგენდა, რისი მიზეზიც არა მხოლოდ თავად სამსახურის არარსებობაში, არამედ მოსახლეობის სამართლებრივ გაუთვითცნობიერებასა თუ ნიჰილიზმშია საძიებელი. იმათგან კი ვინც ასეთი მოთხოვნით მიმართავდა სამხედრო კომისარიატს, ეს უკანასკნელი ზოგჯერ სექტანტობის საბუთს ითხოვდა. იყო შემთხვევები, როდესაც ალტერნატიული სამსახურის მსურველ წვევამდელზე აღიძვრებოდა სისხლის სამართლის საქმე სამხედრო ვალდებულების მოხდისაგან თავის არიდების მუხლით. იყო რამდენიმე შემთხვევა, როდესაც სასამართლომ ალტერნატიული სამსახურის მთხოვნელს თავისუფლების აღკვეთა მიუსაჯა. 1998 წლის შემდეგ ასეთი ფაქტები არ დაფიქსირებულა. არაოფიციალური მონაცემებით თავდაცვის სამინისტროს სამობილიზაციო სამმართველოს, რომელსაც რაიონული სამხედრო კომისარიატები ემორჩილება, აქვს ზეპირი მითითება ეროვნული უშიშროების საბჭოსაგან, რომ ალტერნატიული სამსახურის მომთხოვნებს დროებით თავი დაანებონ და სპეციალური სამსახურის შექმნას დაელოდონ. ბოლო დროს თავად თავდაცვის სამინისტრო საკმაო დაინტერესებას იჩენს ალტერნატიული სამსახურის რეალურად ამოქმედებით. 2000 წლის მაისში, პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტში გამართული მოსმენებისას თავდაცვის მინისტრმა გამოთქვა სურვილი, რომ ალტერნატიულ სამსახურში გაწვეულები დასაქმებულნი იქნენ სამინისტროს კუთვნილ საზღვრისპირა მეურნეობებში სასოფლო სამეურნეო სამუშაოებში. სხვათა შორის, მსგავსი იდეა თავის დროზე მოიწონა სახელმწიფო საბჭომ (გამსახურდიას დამხობის შემდეგ შექმნილი დროებითი საკანონმდებლო ორგანო), როდესაც 1992 წლის 7 მაისს სამინისტროს აღნიშნული მეურნეობები გადასცა. აღნიშნულ დადგენილებაში შესაძლებლად იქნა ჩათვლილი ალტერნატიული სამსახურის გავლა ამ ფორმით. თუმცა, როგორც ვთქვით, ჯერ-ჯერობით ალტერნატიული სამსახური საქართველოში არავის გაუვლია.

სამხედრო სამსახურის განსაკუთრებული სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობიდან გამომდინარე, „სამხედრო ვალდებულებისა და სამხედრო სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონის 31-ე მუხლის მე-2 პუნქტის საფუძველზე, შემუშავებულ იქნა და 1998 წლის 25 ივნისს ამოქმედდა საქართველოს კანონი „სამხედრო მოსამსახურის სტატუსის შესახებ“.

„სამხედრო მოსამსახურის სტატუსის შესახებ“ საქართველოს კანონით განისაზღვრა სამხედრო მოსამსახურის სტატუსის არსი, სამხედრო მოსამსახურის სტატუსის მქონე პირები და მათი უფლება-მოვალეობები. კანონით აგრეთვე დადგინდა სოციალურ-სამართლებრივი დაცვის ის ძირითადი გარანტიები, რომლებითაც სარგებლობის უფლება მიენიჭათ სამხედრო მოსამსახურეთა ოჯახის წევრებსა და სამხედრო სამსახურიდან დათხოვნილ პირებს.

კანონის თანახმად, სამხედრო მოსამსახურის სტატუსი ენიჭებათ იმ საქართველოს მოქალაქეებს, მოქალაქეობის არმქონე პირებს და უცხოელ მოქალაქეებს, რომლებიც სამხედრო სამსახურს გადიან საქართველოს სამხედრო ძალებში და სხვა სამხედრო დაწესებულებებში რიგითთა (მატროსთა) სამხედრო მოსამსახურეთა შემადგენლობიდან უმაღლესი სამხედრო წოდების ოფიცრების ჩათვლით.

სამხედრო მოსამსახურის სტატუსი გულისხმობს კანონით დადგენილი და სახელმწიფოს მიერ გარანტირებული უფლებების, თავისუფლებების, ვალდებულებებისა და პასუხისმგებლობების ერთობლიობას.

სამხედრო მოსამსახურისათვის განსაკუთრებული სამართლებრივი სტატუსის მინიჭება განაპირობა მისთვის სახელმწიფოს მიერ ქვეყნის შეიარაღებული დასაცავად დაკისრებულმა ვალდებულებამ. სამხედრო მოსამსახურე ვალდებულია ნებისმიერ პირობებში, თუნდაც საკუთარი სიცოცხლის ფასად, უზრუნველყოს ქვეყნის უსაფრთხოება. სწორედ ამ ფუნქციის გამო, სამხედრო მოსამსახურეებს ნაწილობრივ ეზღუდებათ სამოქალაქო უფლებები და თავისუფლებები. ამ შეზღუდვათა კომპენსაციის მიზნით სახელმწიფო სამხედრო მოსამსახურეებს კანონმდებლობით უდგენს სოციალურ-სამართლებრივი ხასიათის რიგ გარანტიებს. სამხედრო მოსამსახურე იმყოფება სრულ სახელმწიფო კმაყოფაზე. სახელმწიფო ვალდებულია სამხედრო მოსამსახურე უზრუნველყოს სამხედრო სამსახურისათვის ადეკვატური ცხოვრების პირობებით.

კანონში ცალკე თავი განსაზღვრავს სამხედრო მოსამსახურის, სამხედრო სამსახურიდან დათხოვნილი პირის და მათი ოჯახის წევრების უფლებებსა და ამ უფლებების რეალიზაციის გარანტიებს. განვიხილოთ თითოეული მათგანი.

ა) სახელმწიფო და საზოგადოებრივ საქმიანობაში მონაწილეობის უფლება

სამხედრო სამსახურის უფლებაა მონაწილეობა მიიღოს არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირების საქმიანობაში, სახელმწიფო ხელისუფლებისა და ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების არჩევნებში.

სამხედრო მოსამსახურეებს ეკრძალებათ პოლიტიკური პარტიების წევრობა, შეკრებებისა და მანიფესტაციების ორგანიზება და/ან მათში მონაწილეობა, ვინაიდან დემოკრატიული სახელმწიფოს ერთ-ერთ მთავარ პრინციპს მისი სამხედრო ძალების აპოლიტიკურობა წარმოადგენს. აკრძალულია სამხედრო მოსამსახურეთა სამეწარმეო საქმიანობაში ჩაბმა ან სხვა ანაზღაურებადი სამსახური, გარდა სამეცნიერო პედაგოგიური საქმიანობისა, თუ ეს ხელს არ უშლის სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულებას.

ბ) სიტყვის, ინფორმაციის, სინდისის, რწმენისა და აღმსარებლობის თავისუფლება

სამხედრო მოსამსახურე თავისუფალია საკუთარი მოსაზრებების გამოთქმისას. უფლება აქვს მიიღოს და გაავრცელოს ინფორმაცია, გარდა სახელმწიფო და/ან სამსახურებრივი საიდუმლოების შემცველი ინფორმაციისა, აღიაროს ნებისმიერი რელიგია და აღასრულოს შესაბამისი წეს-ჩვეულებანი, თუ ეს უკანასკნელი ხელს არ უშლის სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულებას და არ უქმნის პირობებს დამატებითი შეღავათებისათვის.

გ) გადაადგილების უფლება

სამხედრო მოსამსახურეს სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულებისას უფლება არა აქვს გადაადგილდეს შესაბამისი მეთაურის ნებართვის გარეშე. სამხედრო მოსამსახურეს უფლება აქვს მისი ან მისი ოჯახის წევრების ჯანმრთელობის მდგომარეობის გათვალისწინებით შეიცვალოს სამსახურის (საცხოვრებელი) ადგილი.

დ) შრომის უფლება

სამხედრო მოსამსახურეს დამსახურების შემთხვევაში გარანტირებული აქვს სამსახურებრივი დაწინაურება, კანონმდებლობით დადგენილი წესით სამხედრო წოდების მომატება, სურვილისა და სამსახურებრივი ინტერესების გათვალისწინებით კვალიფიკაციის ამაღლება.

ე) სამუშაო დრო და დასვენების უფლება

სამხედრო მოსამსახურეთა სამუშაო დრო, ჩვეულებრივ, შეესაბამება საქართველოს შრომის კანონთა კოდექსით განსაზღვრულ სამუშაო დროს, გარდა სამსახურებრივ მოვალეობათა შესრულებასთან დაკავშირებული კანონმდებლობით განსაზღვრული ღონისძიებებისა. სამხედრო სავალდებულო სამსახურში მყოფ პირებს დასვენებისათვის ეძლევათ კვირაში ერთი დღე, ხოლო სამსახურის მთელი პერიოდის განმავლობაში წახალისების მიზნით 10 დღიანი შვებულება, საჭიროების შემთხვევაში სამხედრო ვალდებულს შეუძლია ისარგებლოს დამატებითი 10 დღიანი შვებულებით. სამხედრო მოსამსახურეებს ეძლევათ ყოველწლიური შვებულება 30 და 45 სამუშაო დღის ოდენობით, წელთა ნამსახურობისა და განსაკუთრებით მძიმე პირობების მქონე სამხედრო ნაწილებში ან სპეციალური დავალებების შესრულების გათვალისწინებით. კურსანტებს უფლება აქვთ ისარგებლონ საარდადეგებო შვებულებით, ხოლო სასწავლებლის დამთავრების შემდგომ ნაწილში ჩარიცხვამდე 30 დღიანი შვებულებით. სამხედრო მოსამსახურე ქალს ორსულობის, მშობიარობისა და ბავშვის მოვლისათვის შვებულება ეძლევა საქართველოს შრომის კანონმდებლობის შესაბამისად.

ვ) მატერიალური უზრუნველყოფა სამხედრო მოსამსახურე იმყოფება სრულ სახელმწიფო კმაყოფაზე. სამსახურებრივ მოვალეობათა შესრულებისას განსაკუთრებული დამსახურებისათვის სამხედრო მოსამსახურეს ეძლევა სხვადასხვა სახის ფულადი ანაზღაურება, ჯილდო. სამხედრო მოსამსახურეებზე (სამხედრო ვალდებულთა გარდა), აგრეთვე გაიცემა სასურსათო ულუფა და ფორმის ტანსაცმელი ან შესაბამისი ფულადი კომპენსაცია. ოფიცრებს თანამდებობაზე ნამსახურები წლების მიხედვით ეძლევათ თანამდებობრივ და სამხედრო წოდების ფულად სარგოებზე პროცენტული დანამატი.

ზ) საკუთრების უფლება სამხედრო მოსამსახურეს უფლება აქვს საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი ყველა ფორმით ისარგებლოს საკუთრების უფლებით.

თ) უფლება საცხოვრებელ ბინაზე სამხედრო მოსამსახურეს, რეზერვიდან ორი წლით გაწვეულ ოფიცერს და მათი ოჯახის წევრებს სამსახურის დაწყებისთანავე სამსახურებრივი საცხოვრებელი ბინით ან საერთო საცხოვრებლით უზრუნველყოფს სახელმწიფო, სადაც მათ ეძლევათ სამხედრო ნაწილის მისამართზე რეგისტრაციის უფლება. სამხედრო ვალდებულნი კი განთავსდებიან ყაზარმებში.

ი) ნამსახურევი წლების გაანგარიშება და მატერიალური უზრუნველყოფა

სამხედრო მოსამსახურეებს საომარ მოქმედებებში მონაწილეობისას, საომარ მოქმედებებში ჩაბმისათვის მზადყოფნისას ან საომარ მოქმედებათა წარმოების უზრუნველყოფისას, ჯანმრთელობისათვის მავნე სითხეებთან უშუალო შეხების მქონე სამსახურებრივ მოვალეობათა შესრულებისას, განსაკუთრებული სიმძიმის მქონე სამხედრო ნაწილებში სამსახურისას სამსახურის ერთი დღე შესაბამისად ეთვლებათ სამ, ორ, ერთნახევარ დღედ და მათზე ყველა სახის ფულადი ანაზღაურება გაიცემა სამმაგი, ორმაგი და ერთნახევარი ოდენობით.

სამხედრო მოსამსახურეთა სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის დაცვის მოვალეობა ეკისრება სამხედრო ნაწილის მეთაურს. მეთაურმა უნდა უზრუნველყოს სიცოცხლისა და ჯანმრთელობისათვის უსაფრთხო გარემო პირობების შექმნა, სამხედრო ტექნიკისადმი სწორი მოპყრობისა და და საბრძოლო მომზადების წესების სწავლება და განუხრელი დაცვა. სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულებისას სამხედრო მოსამსახურის ჯანმრთელობის დაზიანების ან გარდაცვალების შემთხვევაში სახელმწიფო ბიუჯეტიდან მისი ოჯახის წევრებზე გაიცემა ერთჯერადი დახმარება შესაბამისად 5 ან 10 წლის საზღაურის ოდენობით. სამხედრო მოსამსახურე სახელმწიფო ბიუჯეტის ხარჯზე შესაბამის სამხედრო - სამედიცინო დაწესებულებებში სარგებლობს სამედიცინო მომსახურებით.

ყველა სამხედრო მოსამსახურე ექვემდებარება სახელმწიფოს მიერ სავალდებულო სახელმწიფო დაზღვევას. თუმცა აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ქვეყანაში სადაზღვევო სისტემის ჩამოუყალიბებლობის გამო, საქართველოს სამხედრო კანონმდებლობა, სამხედრო მოსამსახურეთა სავალდებულო დაზღვევის თვალსაზრისით, სერიოზულ დახვეწას მოითხოვს.

სამხედრო მოსამსახურეებს უფლება აქვთ ისარგებლონ საქართველოში მიღებული განათლების მიღების ყველა ფორმით. ასეთ შემთხვევაში მათი უფლებები უთანაბრდება იმ სამოქალაქო პირთა უფლებებს, რომელნიც სწავლასა და სამსახურს ერთმანეთს უთავსებენ. სამხედრო ხელმძღვანელობა ვალდებულია შეიმუშაოს და განახორციელოს ღონისძიებები სამხედრო მოსამსახურის პატრიოტული, ზნეობრივი და ესთეტიკური აღზრდისათვის, განუვითაროს გონივრული ინიციატივა, ჩაუნერგოს მას ეროვნული ტრადიციებისადმი, რელიგიისადმი, უმცროსებისა და უფროსებისადმი პატივისცემა. სამხედრო მოსამსახურეებს უფლება აქვთ სახელმწიფო ბიუჯეტის ხარჯზე ისარგებლონ სამხედრო ნაწილების ტერიტორიაზე განლაგებული ყველა სახის კულტურულ-გასართობი ობიექტებით.

სამხედრო მოსამსახურეებს მივლინებისას, შვებულებისას, სამკურნალო დაწესებულებებში გამგზავრებისა და უკან დაბრუნებისათვის, სამხედრო სამსახურიდან დათხოვნის დროს გამგზავრებისათვის უფლება ეძლევათ უფასოდ ისარგებლონ ყველა სახის საზოგადოებრივი ტრანსპორტით (გარდა ტაქსისა). სამხედრო მოსამსახურეები (სამხედრო ვალდებულთა გარდა) სარგებლობენ ყველა სახის კომუნალური მომსახურების შეღავათიანი პირობებით.

სამხედრო მოსამსახურეთა უფლებების დაცვის, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მათი უფლება ზემდგომ სამხედრო მოსამსახურეთა ქმედებების თუ კანონსაწინააღმდეგო ბრძანებების გასაჩივრებაზე სამხედრო ხელმძღვანელობასთან, პროკურორთან ან სასამართლოში. აკრძალულია სამხედრო მოსამსახურეთა საჩივრის განხილვის შეჩერება, აგრეთვე საჩივრისათვის დასჯა ან დევნა. მიუხედავად საჩივრის შეტანისა, სამხედრო მოსამსახურე არ თავისუფლდება ბრძანების შესრულების ან სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულებისაგან; კანონსაწინააღმდეგო ბრძანების შესრულებისათვის პასუხისმგებლობა ეკისრება ბრძანების გამცემს.

სამხედრო მოსამსახურეთა სამხედრო სამსახურიდან დათხოვნა ხდება კანონმდებლობით განსაზღვრულ შემთხვევებში. სამსახურიდან უკანონოდ გათავისუფლებული სამხედრო მოსამსახურე სამხედრო ხელმძღვანელობის ან უმაღლესი მთავარსარდლის მიერ აღდგენილ უნდა იქნეს სამსახურში იძულებით განაცდური ვადის ჩათვლით და განაცდური საზღაურის ანაზღაურებით. სამხედრო მოსამსახურეებს უფლება აქვთ საკუთარი უფლებები დაიცვან სასამართლო წესით.

სამხედრო მოსამსახურის ვალდებულება და პასუხისმგებლობა

სამხედრო მოსამსახურის უშუალო მოვალეობაა დაიცვას სახელმწიფო სუვერენიტეტი და ტერიტორიული მთლიანობა, უზრუნველყოს ქვეყნის შიდა და საგარეო უსაფრთხოება, მოიგერიოს შეიარაღებული თავდასხმა და აგრესია. სამხედრო მოსამსახურე მასზე დაკისრებული ამ განსაკუთრებული მისიის გამო, ვალდებულია ზუსტად და განუხრელად დაიცვას ყველა ის ნორმატიული აქტი, რომელშიც მოცემულია მისი უფლებააღმჭურველი თუ მავალებელი ნორმები. სამხედრო მოსამსახურეს იცავს სახელმწიფო, მისი სიცოცხლე, ჯანმრთელობა, პატივი და ღირსება დაცულია კანონით. სამხედრო მოსამსახურისათვის სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულებაში რაიმე სახით ხელის შეშლა იწვევს კანონით დადგენილ პასუხისმგებლობას. სამხედრო მოსამსახურეს ჩადენილი სამართალდარღვევის ხასიათისა და სიმძიმის გათვალისწინებით ეკისრება დისცი პლინარული, ადმინისტრაციული, სამოქალაქო ან სისხლის სამართლებრივი პასუხისმგებლობა. სამხედრო მეთაურს უფლება არა აქვს გასცეს ისეთი ბრძანება, რომელიც არ უკავშირდება სამხედრო სამსახურს ან კანონსაწინააღმდეგოა.

„სამხედრო მოსამსახურის სტატუსის შესახებ“ საქართველოს კანონის მიმოხილვიდან ცხადია, რომ სამხედრო მოსამსახურეთა უფლებები, საკანონმდებლო, საკმარისად კარგად არის დაცული, მაგრამ ქვეყანაში არსებული მძიმე ეკონომიური მდგომარეობა და ზოგიერთი სამხედრო მოსამსახურის არაკეთილსინდისიერება ხშირ შემთხვევაში არ იძლევა კანონის რეალიზაციის საშუალებას.

ზემოგანხილული კანონმდებლობიდან გამომდინარე, საქართველოს ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა და სისხლის სამართლის კოდექსებით განისაზღვრა კონკრეტული სამართალდარღვევები და დანაშაულის შემადგენლობები და, მათი ხასიათისა და სიმძიმის გათვალისწინებით, დაწესებულ იქნა პასუხისმგებლობის შესაბამისი ზომები.

საქართველოს კონსტიტუციის 83-ე მუხლის საფუძველზე, საქართველოში მართლმსაჯულებას ახორციელებენ საერთო სასამართლოები. სამხედრო სასამართლოების შემოღება შეიძლება საომარ პირობებში და მხოლოდ საერთო სასამართლოების სისტემაში. საგანგებო ან სპეციალური სასამართლოების შემოღება კონსტიტუციით აკრძალულია. ამ კონსტიტუციური ნორმიდან გამომდინარე საქართველოში არ არსებობს სამხედრო სასამართლო. სამხედრო მოსამსახურეთა მიერ ჩადენილი ნებისმიერი დანაშაული ექვემდებარება საერთო სამოქალაქო სასამართლოთა განსჯადობას. სამხედრო დანაშაულთა სასამართლო გამოძიებისათვის სპეციალური სასამართლოების შექმნა მშვიდობიან დროს აკრძალულია. სამხედრო დანაშაულთა გამოძიების სპეციფიურობის გათვალისწინებით, საქართველოში ჯერ-ჯერობით შენარჩუნებულია სამხედრო პროკურატურა, რომელიც საქართველოს ერთიანი ცენტრალიზებული სამოქალაქო პროკურატურის სტრუქტურული ერთეულია, რომელიც, თავის მხრივ, სასამართლო ხელისუფლების დაწესებულებას წარმოადგენს. სამხედრო პროკურატურა აწარმოებს სამხედრო დანაშაულებათა, აგრეთვე, სამხედრო მოსამსახურეთა და წვევამდელთა მიერ ჩადენილ დანაშაულთა წინა სასამართლო მოკვლევასა და გამოძიებას. გამოძიების მასალები, როგორც უკვე აღინიშნა, განსჯადობისათვის გადაეცემა საერთო სასამართლოებს.

სამხედრო დანაშაული პირობითად შეიძლება დაყოფილ იქნეს ორ სახედ: სამხედრო კანონმდებლობით დადგენილი წესის დარღვევა პირის სამხედრო სამსახურში გაწვევამდე და სამხედრო კანონმდებლობით დადგენილი წესის დარღვევა იმ პირის მიერ, რომელიც სამხედრო სამსახურს ასრულებს გაწვევით ან კონტრაქტით.

საქართველოს ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსი, ძირითადად, განსაზღვრავს პასუხისმგებლობას იმ სამართალდარღვევებზე, რომლებიც შესაძლოა დაარღვიოს პირმა სამხედრო სამსახურში გაწვევამდე.

საქართველოს ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსი აგრეთვე ითვალისწინებს იმ სახელმწიფო ხელისუფლებისა და ადგილობრივი მმართველობის ორგანოების შესაბამისი თანამდებობის პირების პასუხისმგებლობას, რომელთაც მოქალაქეთა მიერ სამხედრო ვალდებულების შესრულებასა და სამხედრო სამსახურის გავლასთან დაკავშირებით სერიოზული ვალდებულებები ეკისრებათ.

„სამხედრო ვალდებულებისა და სამხედრო სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონის თანახმად, 17 წლის ასაკის მოქალაქე აყვანილ უნდა იქნეს პირველად სამხედრო აღრიცხვაზე. იმ შემთხვევაში, თუ 17 წლის ასაკის მოქალაქე კანონით დადგენილი წესით სამხედრო კომისარიატის გამოძახების შემდგომ გასაწვევ უბანზე მიწერისათვის არასაპატიო მიზეზით არ გამოცხადდა კომისარიატში - სამხედრო კომისრის მიერ ადმინისტრაციული სახდელის სახით გამოეცხადება გაფრთხილება (ს.ა.ს.კ. მუხლი 1961. სამხედრო კომისარიატში გამოძახებაზე გამოუცხადებლობა). მუხლის დისპოზიციაში აღნიშნულ არასაპატიო მიზეზად პრაქტიკაში მიიჩნევა პირის ავადმყოფობა, აგრეთვე მისი ოჯახის წევრების ან ახლო ნათესავების ავადმყოფობა, გარდაცვალება.

სამხედრო კომისარიატებში იმ ახალგაზრდების სიების წარუდგენლობა, რომლებიც მიწერილ უნდა იქნენ გასაწვევ უბანზე

კანონმდებლობის თანახმად, სახელმწიფო და ადგილობრივი მმართველობის ორგანოებს სასწავლებლების ხელმძღვანელებს ან სამხედრო - სააღრიცხვო მუშაობისათვის პასუხისმგებელ სხვაპირებს ევალებათ სამხედრო კომისარიატებში დადგენილ ვადებში წარადგინონ იმ ახალგაზრდების სიები, რომლებიც მიწერილ უნდა იქნენ გასაწვევ უბანზე. ამ დაწესებულებათა ან თანამდებობის პირთა მიერ აღნიშნული ვალდებულების შეუსრულებლობის შემთხვევაში სასამართლო მათ დააკისრებს ჯარიმას შრომის ანაზღაურების ერთ მინიმალურ ოდენობამდე. იგივე დარღვევის განმეორება გამოიწვევს დაჯარიმებას შრომის ანაზღაურების ორ მინიმალურ ოდენობამდე (ს.ა.ს.კ. მუხლი 196²).

სამუშაოზე იმ სამხედრო ვალდებულთა და ახალწვეულთა მიღება, რომლებიც სამხედრო აღრიცხვაზე არ არიან აყვანილი

საწარმოები, დაწესებულებები, ორგანიზაციები, სასწავლებლები ან სხვა თანამდებობის პირები, რომლებიც მიიღებენ სამხედრო აღრიცხვაზე (საცხოვრებელი ადგილის მიხედვით) არმყოფ სამხედრო ვალდებულთ ან ახალწვეულთ -სასამართლოს მიერ დაჯარიმდებიან შრომის ანაზღაურების ერთ მინიმალურ ოდენობამდე. ამ დარღვევის განმეორებით ჩადენა ადმინისტრაციული სახდელის დადებიდან ერთი წლის განმავლობაში გამოიწვევს დაჯარიმებას შრომის ანაზღაურების ორ მინიმალურ ოდენობამდე (ს.ა.ს.კ. მუხლი 196³ ).

სამხედრო ვალდებულთა და ახალწვეულთა სამხედრო კომისარიატებში გამოძახების შეუტყობინებლობა

სახელმწიფო დაწესებულებები, ადგილობრივი მმართველობის ორგანოები, სასწავლებლები ან სამხედრო - სააღრიცხვო მუშაობისათვის პასუხისმგებელი სხვა თანამდებობის პირები, კომისარიატების მოთხოვნით, ვალდებული არიან სამხედრო ვალდებულებს ან ახალწვეულებს შეატყობინონ სამხედრო კომისარიატებში მათი გამოძახების შესახებ, უზრუნველყონ დროულად და ყოველგვარი დაბრკოლების გარეშე მათი გამოცხადება შესაკრებ პუნქტებში თუ გასაწვევ უბნებზე. ამ ვალდებულებათა შეუსრულებლობა გამოიწვევს სასამართლოს მიერ აღნიშნულ დაწესებულებათა თუ თანამდებობის პირთა გაფრთხილებას ან დაჯარიმებას შრომის ანაზღაურების ერთ მინიმალურ ოდენობამდე. ამ დარღვევათაგან ერთ-ერთის განმეორებით ჩადენა ადმინისტრაციული სახდელის დადებიდან ერთი წლის განმავლობაში იწვევს დაჯარიმებას შრომის ანაზ-ღაურების ორ მინიმალურ ოდენობამდე (ს.ა.ს.კ. მუხლი 196⁴).

სამხედრო ვალდებულთა და ახალწვეულთა პირველადი აღრიცხვისათვის საჭირო დოკუმენტების არადროული წარდგენა, აგრეთვე მათთვის სამხედრო კომისარიატებში გამოძახების შეუტყობინებლობა

საწარმოებს, სასწავლებლებს, დაწესებულებებს, ორგანიზაციებს, სამხედრო-სააღრიცხვო მუშაობისათვის პასუხისმგებელ სხვა თანამდებობის პირებს ევალებათ სამხედრო კომისარიატს დროულად წარუდგინონ სამხედრო ვალდებულთა და ახალწვეულთა შესახებ სამხედრო აღრიცხვისა და მათზე შესაბამისი დოკუმენტაციის გაცემისათვის საჭირო ყველა დოკუმენტაცია, აგრეთვე სამხედრო კომისარიატების მიერ მათი გამოძახების შეტყობინება. ამ ვალდებულებათა შეუსრულებლობა გამოიწვევს სასამართლოს მიერ აღნიშნულ დაწესებულებათა თუ თანამდებობის პირთა გაფრთხილებას ან დაჯარიმებას შრომის ანაზღაურების ერთ მინიმალურ ოდენობამდე. ამ დარღვევათაგან ერთ-ერთის განმეორებით ჩადენა ადმინისტრაციული სახდელის დადებიდან ერთი წლის განმავლობაში იწვევს დაჯარიმებას შრომის ანაზღაურების ორ მინიმალურ ოდენობამდე (ს.ა.ს.კ. მუხლი 196⁵).

სამხედრო ვალდებულთა და ახალწვეულთა შესახებ ცნობების შეუტყობინებლობა საექიმო-შრომით საექსპერტო კომისიებს, მოქალაქეობრივი მდგომარეობის აქტების ჩამწერ ორგანოებს, შესაბამისად, ევალებათ სამხედრო კომისარიატებს შეატყობინონ ცნობები ყველა იმ სამხედრო ვალდებულთა და ახალწვეულთა შესახებ, რომლებიც ცნობილი არიან ინვალიდებად ან რომელთა მოქალაქეობრივი მდგომარეობის აქტებშიც შესულია ცვლილებები, აგრეთვე ცნობები მათი გარდაცვალების რეგისტრაციის შესახებ. ამ ვალდებულებათა შეუსრულებლობა გამოიწვევს სასამართლოს მიერ აღნიშნულ დაწესებულებათა თუ თანამდებობის პირთა გაფრთხილებას ან დაჯარიმებას შრომის ანაზღაურების ერთ მინიმალურ ოდენობამდე. ამ დარღვევათაგან ერთ-ერთის განმეორებით ჩადენა ადმინისტრაციული სახდელის დადებიდან ერთი წლის განმავლობაში იწვევს დაჯარიმებას შრომის ანაზღაურების ორ მინიმალურ ოდენობამდე (ს.ა.ს.კ. მუხლი 196⁶).

სამხედრო აღრიცხვის წესების დარღვევა

სამხედრო ვალდებულნი და ახალწვეულნი საპატიო მიზეზის არქონის შემთხვევაში ვალდებული არიან გამოცხადდნენ სამხედრო კომისარიატის გამოძახებაზე, აგრეთვე დროულად წარუდგინონ მისამართის, განათლების, სამუშაო ადგილისა და თანამდებობის შეცვლის შესახებ ცნობები იმ სააღრიცხვო ორგანოს, სადაც იმყოფებიან სამხედრო აღრიცხვაზე. ამ ვალდებულებათა შეუსრულებლობის შემთხვევაში სამხედრო კომისარი უფლებამოსილია ადმინისტრაციული სახდელის სახით მათ გამოუცხადოს გაფრთხილება ან დააჯარიმოს შრომის ანაზღაურების ნახევარ მინიმალურ ოდენობამდე. ამ დარღვევათაგან ერთ - ერთის განმეორებით ჩადენა ადმინისტრაციული სახდელის დადებიდან ერთი წლის განმავლობაში გამოიწვევს დაჯარიმებას შრომის ანაზღაურების ორ მინიმალურ ოდენობამდე (ს.ა.ს.კ. მუხლი 197).

სავალდებულო სამხედრო სამსახურში გამწვევ კომისიაში გამოუცხადებლობა სამხედრო ვალდებულების მოხდისაგან თავის არიდების მიზნით

სამხედრო ვალდებული ვალდებულია გამოცხადდეს სავალდებულო სამხედრო სამსახურში გამწვევ კომისიაში. სამხედრო ვალდებულის ამ კომისიაში გამოუცხადებლობა სამხედრო ვალდებულების მოხდისაგან თავის არიდების მიზნით გამოიწვევს სასამართლოს მიერ მის დაჯარიმებას 2500 ლარის ოდენობით (ს.ა.ს.კ. მუხლი 197¹). სამხედრო ბილეთის განზრახ გაფუჭება ან მისი დაკარგვა დაუდევრობით სამხედრო სააღრიცხვო დოკუმენტების (სამხედრო ბილეთისა და გასაწვევ უბანზე მიწერის მოწმობის) განზრახ გაფუჭების ან დაუდევრად შენახვის შემთხვევაში, რასაც მოჰყვა მათი დაკარგვა სამხედრო კომისრის მიერ გამოიწვევს გაფრთხილებას ან დაჯარიმებას შრომის ანაზღაურების ნახევარ მინიმალურ ოდენობამდე. ამ დარღვევათაგან ერთ - ერთის განმეორებით ჩადენა ადმინისტრაციული სახდელის დადებიდან ერთი წლის განმავლობაში გამოიწვევს დაჯარიმებას შრომის ანაზღაურების ორ მინიმალურ ოდენობამდე (ს.ა.ს.კ. მუხლი 198).

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსით განისაზღვრა ის მართლსაწინააღმდეგო ქმედებები, რომელთაც შესაძლოა ადგილი ჰქონდეს როგორც პირის სამხედრო სამსახურში გაწვევისას, ასევე სამხედრო სამსახურის გავლისას.

წვევამდელის მიერ სამხედრო ან ალტერნატიული შრომითი სამსახურისათვის თავის არიდება

პირს, რომელსაც შეუსრულდა 18 წელი, თუ მას არ გააჩნია კანონმდებლობით განსაზღვრული მოტივები სამხედრო სამსახურში გაწვევის გადავადების ან გათავისუფლებისათვის, ვალდებულია, გამოძახების საფუძველზე, გამოცხადდეს სამხედრო კომისარიატში სამხედრო სამსახურში გასაწვევად. „სამხედრო ვალდებულებისა და სამხედრო სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონის 29-ე და 30-ე მუხლებით გათვალისწინებულ შემთხვევათა გარდა, წვევამდელის გამოუცხადებლობა საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 356-ე მუხლის პირველი ნაწილით კვალიფიცირდება წვევამდელის მიერ სამხედრო სამსახურისათვის თავის არიდებად და ისჯება ჯარიმით ან ტუსაღობით ვადით სამიდან ექვს თვემდე ანდა თავისუფლების აღკვეთით ვადით სამ წლამდე.

წვევამდელის მიერ სამხედრო ან ალტერნატიული შრომითი სამსახურისათვის თავის არიდება

„არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონის თანახმად, არასამხედრო ალტერნატიულ შრომით სამსახურში გამწვევი სახელმწიფო კომისიის დასკვნის საფუძველზე საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის მიერ მოქალაქის ალტერნატიულ შრომით სამსახური გაწვევის შესახებ გამოცემული ბრძანების საფუძველზე მოქალაქე ვალდებულია გამოცხადდეს ალტერნატიულ შრომით სამსახურში გასაწვევად. გამოუცხადებლობა წარმოადგენს ს.ს.კ. 356-ე მუხლის მეორე ნაწილით გათვალისწინებულ მართლსაწინააღმდეგო ქმედებას და კვალიფიცირდება წვევამდელის მიერ ალტერნატიული შრომითი სამსახურისათვის თავის არიდებად. ეს ქმედება ისჯება ჯარიმით ან საზოგადოებისათვის სასარგებლო შრომით ვადით 180-დან 200 საათამდე ან ტუსაღობით ვადით სამიდან ექვს თვემდე ანდა თავისუფლების აღკვეთით ვადით ერთ წლამდე. 356-ე მუხლის პირველი და მე-2 ნაწილებით გათვალისწინებული მართლსაწინააღმდეგო ქმედების ჩადენა ომიანობის ან საგანგებო მდგომარეობის დროს - ისჯება ხუთ წლამდე თავისუფლების აღკვეთით.

სამხედრო ვალდებულის მიერ სასწავლო ან სამხედრო შეკრებებისათვის თავის არიდება

სამხედრო ვალდებული კანონმდებლობით დადგენილ დროსა და ვადებში ვალდებულია გამოცხადდეს სასწავლო ან სამხედრო შეკრებების გასავლელად. გამოუცხადებლობა ს.ს.კ. 357-ე მუხლის პირველი ნაწილით კვალიფიცირდება სამხედრო ვალდებულის მიერ სასწავლო ან სამხედრო შეკრებებისათვის თავის არიდებად და ისჯება ჯარიმით ან საზოგადოებისათვის სასარგებლო შრომით ვადით 180-დან 220 საათამდე ანდა ტუსაღობით ვადით ორიდან ოთხ თვემდე. ამ მართლსაწინააღმდეგო ქმედების ჩადენა ომიანობის ან საგანგებო მდგომარეობის დროს ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით ხუთ წლამდე.

მობილიზაციით გაწვევისთვის თავის არიდება

„მობილიზაციის შესახებ“ საქართველოს კანონის თანახმად, ქვეყანაში საგანგებო და/ან საომარი მდგომარეობის გამოცხადების შემთხვევაში ყველა სამხედრო ვალდებული ვალდებულია გამოცხადდეს შესაბამისი სამობილიზაციო დავალებების შესასრულებლად. ს.ს.კ. 358-ე მუხლის თანახმად, მობილიზაციით გაწვევისათვის თავის არიდება ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით სამიდან რვა წლამდე.

სამხედრო სამსახურის საწინააღმდეგო დანაშაულის ცნება

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის მე-13 კარი დათმობილი აქვს სამხედრო სამსახურის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულს, რომელიც მოიცავს თავებს დაქვემდებარების წესისა და სამხედრო ღირსების დაცვის წინააღმდეგ და სამხედრო ქონების შენახვის ან ექსპლუატაციის წესის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულებათა შესახებ. სამხედრო სამსახურის საწინააღმდეგოდ მიმართული მართლსაწინააღმდეგო ქმედების სუბიექტი, ანუ დანაშაულებრივი ქმედების ჩამდენი, შეიძლება იყოს მხოლოდ ის სამხედრო მოსამსახურე, რომელიც საქართველოს სამხედრო ძალებში სამსახურს გადის გაწვევით ან კონტრაქტით, აგრეთვე სამხედრო შეკრებაზე მყოფი რეზერვისტი (მუხლი 382).

უფროსის ბრძანების შეუსრულებლობა

სამხედრო მოსამსახურე ვალდებულია შეასრულოს ზემდგომი სამხედრო მოსამსახურის მიერ სამხედრო კანონმდებლობით დადგენილი წესის საფუძველზე გაცემული ბრძანება. ამგვარი ბრძანების შეუსრულებლობა, რამაც არსებითად დააზიანა სამხედრო სამსახურის ინტერესი, ს.ს.კ. 383-ე მუხლის პირველი ნაწილით, მიჩნეულია დასჯად ქმედებად და სასჯელის ზომად ითვალისწინებს სამხედრო პირის სამსახურებრივ შეზღუდვას ვადით ორ წლამდე ან ტუსაღობას ვადით ექვს თვემდე. ამავე მუხლის მეორე ნაწილის თანახმად, თუ იგივე ქმედება ჩადენილ იქნა რამდენიმე სამხედრო მოსამსახურის მიერ ჯგუფურად ან რამაც მძიმე შედეგი გამოიწვია - ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით ხუთ წლამდე. ზემდგომი სამხედრო მოსამსახურის კანონიერი ბრძანების შეუსრულებლობა ქვემდგომი სამხედრო მოსამსახურის მიერ სამსახურისადმი არაკეთილსინდისიერი ან დაუდევარი დამოკიდებულების გამო, რამაც არსებითად დააზიანა სამხედრო სამსახურის ინტერესი - ისჯება სამხედრო პირის სამსახურებრივი შეზღუდვით ვადით ერთ წლამდე.

უფროსისადმი წინააღმდეგობის გაწევა ან იძულება, დაარღვიოს სამსახურებრივი მოვალეობა

ზემდგომი სამხედრო მოსამსახურისადმი ძალადობით ან ძალადობის მუქარით წინააღმდეგობის გაწევა ან ამ ქმედების განხორციელება იმ სამხედრო მოსამსახურის მიმართ, რომელიც ასრულებს სამხედრო სამსახურის მოვალეობას, ანდა ამ უკანასკნელის იძულება - არ შეასრულოს მასზე დაკისრებული მოვალეობა, ს.ს.კ. 384-ე მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, გამოიწვევს სამხედრო პირის დასჯას სამსახურებრივი შეზღუდვის სახით ვადით ორ წლამდე ან თავისუფლების აღკვეთით ვადით ხუთ წლამდე. იგივე ქმედება განხორციელებული სამხედრო მოსამსახურეთა მიერ ჯგუფურად; იარაღის გამოყენებით; რამაც გამოიწვია ჯანმრთელობის ნაკლებად მძიმე ან მძიმე დაზიანება ანდა სხვა მძიმე შედეგი, ამავე მუხლის მე- 2 ნაწილის თანახმად, ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით სამიდან რვა წლამდე.

უფროსის მიმართ ძალადობა

ზემდგომი სამხედრო მოსამსახურის ცემა ან მის მიმართ სხვაგვარი ძალადობის განხორციელება სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულებისას ან ამ მოვალეობის შესრულებასთან დაკავშირებით, ს.ს.კ. 385-ე მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, გამოიწვევს ამ დანაშაულის ჩამდენი სუბიექტის დასჯას მისი სამსახურებრივი შეზღუდვით ვადით ორ წლამდე ან თავისუფლების აღკვეთით ვადით 5 წლამდე. იგივე ქმედება ჩადენილი სამხედრო პირთა ჯგუფის მიერ; იარაღის მუქარით; რამაც გამოიწვია ჯანმრთელობის ნაკლებად მძიმე ან მძიმე დაზიანება ანდა სხვა მძიმე შედეგი, ამავე მუხლის მე-2 ნაწილის თანახმად, ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით სამიდან რვა წლამდე.

ურთიერთდაქვემდებარებულ სამხედრო მოსამსახურეთა შორის დაქვემდებარების წესის დარღვევა

ს.ს.კ. 386-ე მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, მართლსაწინააღმდეგო დასჯად ქმედებას წარმოადგენს ურთიერთდაქვემდებარებულ სამხედრო მოსამსახურეთა შორის დამოკიდებულების წესის დარღვევა, რასაც თან ახლდა დაზარალებულის პატივისა და ღირსების შელახვა ანდა მისი იძულება. ამ დანაშაულებრივ ქმედების ჩადენისათვის პირს სასჯელის სახით შეეფარდება თავისუფლების აღკვეთა სამ წლამდე ვადით. იგივე ქმედების განხორციელება ჯგუფურად; ორი ან მეტი პირის მიმართ; არაერთგზის; იარაღის გამოყენებით; რამაც ჯანმრთელობისათვის ნაკლებად მძიმე შედეგები გამოიწვია, ამავე მუხლის მე-2 ნაწილის თანახმად, ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით ხუთ წლამდე. თუ ამ მუხლის პირველ და მეორე ნაწილებში აღნიშნულმა მართლსაწინააღმდეგო ქმედებებმა გამოიწვია მძიმე შედეგები, ამ დანაშაულებრივი ქმედების ჩამდენ სუბიექტს (სუბიექტებს), ამავე მუხლის მე-3 ნაწილის თანახმად, სასჯელის სახით შეეფარდება თავისუფლების აღკვეთა ათ წლამდე ვადით.

სამხედრო მოსამსახურის შეურაცხყოფა

მართლსაწინააღმდეგოა ქმედება, რომელიც გამოიხატება სამხედრო მოსამსახურის მიერ სხვა სამხედრო მოსამსახურის შეურაცხყოფაში სამხედრო სამსახურის შესრულებისას ან ამ მოვალეობის შესრულებასთან დაკავშირებით, ს.ს.კ. 387-ე მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, გამოიწვევს სამხედრო პირის მიმართ სასჯელის სახით სამსახურებრივი შეზღუდვის გამოყენებას ვადით ექვს თვემდე. ამავე მუხლის მე-2 ნაწილის თანახმად, დასჯადია ზემდგომი სამხედრო მოსამსახურის მიერ ქვემდგომი ან ქვემდგომი სამხედრო მოსამსახურის მიერ ზემდგომი სამხედრო პირის შეურაცხყოფა სამხედრო სამსახურის შესრულებისას ან ამ მოვალეობის შესრულებასთან დაკავშირებით. ამგვარი ქმედებისათვის სასჯელის ზომად გათვალისწინებულია სამხედრო პირის სამსახურებრივი შეზღუდვა ვადით ერთ წლამდე.

სამხედრო ნაწილის ან სამსახურის სხვა ადგილის თვითნებურად მიტოვება

„სამხედრო მოსამსახურის სტატუსის შესახებ“ საქართველოს კანონის თანახმად, სამხედრო სავალდებულო სამსახურში მყოფ პირს ეზღუდება გადაადგილების უფლება. კერძოდ, გაწვეულ სამხედრო მოსამსახურეს უფლება არ აქვს თვითნებურად მიატოვოს სამხედრო ნაწილი ან სამსახურის სხვა ადგილი. იგი ვალდებულია ნაწილში დანიშვნის, ნაწილიდან დათხოვნის ან სხვა ნაწილში გადაყვანის დროს, მივლინებიდან, შვებულებიდან ან სამკურნალო დაწესებულებიდან საპატიო მიზეზის არქონის შემთხვევაში სამსახურში გამოცხადდეს დროულად. სამსახურში გამოუცხადებლობა ორ დღე-ღამეზე მეტი ხანგრძლივობით, მაგრამ არა უმეტეს ათი დღე-ღამისა, ს.ს.კ. 388-ე მუხლის პირველი ნაწილით, გამოიწვევს ამ სამხედრო მოსამსახურის მიმართ სასჯელის სახით ექვს თვემდე ვადით ტუსაღობას. იგივე ქმედება ჩადენილი სამხედრო სავალდებულო სამსახურში მყოფი პირის მიერ ან სამხედრო სამსახურში კონტრაქტით მყოფი პირის მიერ, თუ სამსახურში გამოუცხადებლობის ვადა აღემატება ათ დღეს, მაგრამ არა უმეტეს 30 დღისა, ამავე მუხლის მე-3 ნაწილის თანახმად, გამოიწვევს სამხედრო პირისათვის სასჯელის სახით სამსახურებრივი შეზღუდვის შეფარდებას ვადით ორ წლამდე ან თავისუფლების აღკვეთას ვადით სამ წლამდე. ამავე მუხლის მე-3 ნაწილით გათვალისწინებული ქმედების ერთ თვეზე მეტი ხანგრძლივობით ჩადენა ითვალისწინებს თავისუფლების აღკვეთას ვადით 5 წლამდე. თუმცა აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ თუ სამხედრო მოსამსახურემ 388-ე მუხლით გათვალისწინებული დანაშაული პირველად ჩაიდინა, იგი შეიძლება გათავისუფლებულ იქნეს პასუხისმგებლობისაგან, თუ ამ მართლსაწინააღმდეგო ქმედების ჩადენა გამოწვეული იყო მძიმე ვითარებით.

დეზერტირობა

სამხედრო მოსამსახურის მიერ სამხედრო ნაწილის ან სამ- სახურის სხვა ადგილის თვითნებურად მიტოვება სამხედრო სამსახურისათვის თავის არიდების მიზნით ანდა ამავე მიზნით სამსახურში გამოუცხადებლობა, ს.ს.კ. 389-ე მუხლის პირველი ნაწილით, კვალიფიცირდება როგორც დეზერტირობა. ანუ მუხლის დისპოზიცია გულისხმობს, რომ ამ შემთხვევაში ადგილი აქვს სამხედრო მოსამსახურის მიერ სამსახურის ადგილის თვითნებურ მიტოვებას მხოლოდ იმ განზრახვით, რომ არ სურს სამხედრო სამსახურის გავლა და მისი ეს ქმედება არ არის განპირობებული რაიმე მძიმე ვითარებით. ამ ქმედების ჩამდენ სამხედრო მოსამსახურეს სასჯელის სახით შეეფარდება თავისუფლების აღკვეთა შვიდ წლამდე ვადით. ხოლო, თუ ამგვარი ქმედება ჩადენილია სამსახურებრივი სარგებლობისათვის მინდობილი იარაღის გამოყენებით ან ჯგუფურად, ამავე მუხლის მეორე ნაწილი სასჯელის ზომად ითვალისწინებს თავისუფლების აღკვეთას ვადით სამიდან 10 წლამდე. თუმცა კანონმდებელმა აქაც გაითვალისწინა სამხედრო ნაწილებში მძიმე ვითარებათა შექმნის შესაძლებლობა და ასეთის არსებობის საფუძველზე ამ დანაშაულის პირველად ჩადენის შემთხვევაში დაუშვა სამხედრო მოსამსახურის პასუხისმგებლობისგან გათავისუფლების შესაძლებლობა.

სამხედრო სამსახურისათვის თვის არიდება ავადმყოფობის სიმულაციით ან სხვაგვარად მოტყუებით

სამხედრო მოსამსახურეთა ხშირად სამხედრო სამსახურს თავს არიდებენ ავადმყოფობის სიმულაციით, სხეულის თვითდაზიანებით, ყალბი დოკუმენტების გამოყენებით ან სხვაგვარი მოტყუებით. სამხედრო მოსამსახურეთა მიერ ამგვარი ქმედება წარმოადგენს ს.ს.კ. 390-ე მუხლით გათვალისწინებულ მართლსაწინააღმდეგო ქმედებას და სასჯელის სახით ითვალისწინებს სამხედრო პირის სამსახურებრივ შეზღუდვას ვადით ორ წლამდე ან ტუსაღობას ვადით ექვს თვემდე.

დასაღუპად განწირული სამხედრო ხომალდის დატოვება

ს.ს.კ. 391-ე მუხლის თანახმად, მართლსაწინააღმდეგოა დასაღუპად განწირული სამხედრო ხომალდის დატოვება იმ მეთაურის მიერ, რომელსაც ბოლომდე არ შეუსრულებია სამსახურებრივი მოვალეობა, აგრეთვე ეკიპაჟის წევრის მიერ ასეთი ხომალდის დატოვება მეთაურის სათანადო განკარგულების გარეშე. ამგვარი ქმედება ისჯება სამხედრო პირის სამსახურებრივი შეზღუდვით ვადით ორ წლამდე ან თავისუფლების აღკვეთით ვადით ხუთ წლამდე.

საბრძოლო მორიგეობის (საბრძოლო სამსახურის წესის დარღვევა

საქართველოზე უეცარი თავდასხმის დროულად გამოვლენისა და მოგერიების, აგრეთვე სახელმწიფო უშიშროების უზრუნველყოფის მიზნით სამხედრო კანონმდებლობით განსაზღვრულია საბრძოლო მორიგეობის (საბრძოლო სამსახურის) სპეციალური წესები. ამ წესების დარღვევა იწვევს ან შესაძლოა გამოიწვიოს სახელმწიფო უშიშროების ინტერესების ხელყოფა. სამხედრო პირის მიერ საბრძოლო მორიგეობის წესების დარღვევისათვის, ს.ს.კ. 392-ე მუხლის პირველი ნაწილის საფუძველზე, სასჯელის ზომად განისაზღვრა სამხედრო პირის სამსახურებრივი შეზღუდვა ვადით ორ წლამდე ან თავისუფლების აღკვეთა ვადით ხუთ წლამდე. ამავე მუხლის მეორე ნაწილი იმავე ქმედებისათვის, რამაც გამოიწვია მძიმე შედეგი, ითვალისწინებს ათ წლამდე ვადით თავისუფლების აღკვეთას. იმავე ქმედების ჩადენა დაუდევრობით ან ვალდებულების მიმართ არაკეთილსინდისიერი დამოკიდებულების გამო, რამაც გამოიწვია მძიმე შედეგი, ამავე მუხლის მესამე ნაწილის თანახმად, ისჯება სამხედრო პირის სამსახურებრივი შეზღუდვით ვადით ორ წლამდე ან თავისუფლების აღკვეთით ვადით სამ წლამდე.

სასაზღვრო სამსახურის შესრულების წესის დარღვევა

სასაზღვრო სამსახურის შესრულების წესის დარღვევა იმ სამხედრო მოსამსახურის მიერ, რომელიც სასაზღვრო განწესის შემადგენლობაში შედის ან ასრულებს სასაზღვრო სამსახურის სხვა მოვალეობას, რამაც გამოიწვია ან შეეძლო გამოეწვია სახელმწიფო უშიშროების ინტერესის დარღვევა, ს.ს.კ. 393-ე მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, წარმოადგენს დასჯად ქმედებას და სასჯელი სახით ითვალისწინებს სამხედრო პირის სამსახურებრივ შეზღუდვას ვადით ორ წლამდე ან თავისუფლების აღკვეთას ვადით სამ წლამდე. ამავე მუხლის მეორე ნაწილის თანახმად, თუ იმავე ქმედებამ გამოიწვია მძიმე შედეგი, სამხედრო პირი ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით ხუთ წლამდე. სასაზღვრო სამსახურის შესრულების წესის დარღვევა მისდამი დაუდევარი ან არაკეთილსინდისიერი დამოკიდებულების გამო, რამაც გამოიწვია მძიმე შედეგი, ამავე მუხლის მე-3 ნაწილის თანახმად, ისჯება სამხედრო პირის სამსახურებრივი შეზღუდვით ვადით ორ წლამდე ან თავისუფლების შეზღუდვით ვადით ორ წლამდე.

საყარაულო სამსახურის წესის დარღვევა

საყარაულო სამსახურის წესის დარღვევა ყარაულის (ვახტიორის) მიერ, რამაც გამოიწვია ყარაულის (ვახტის) დასაცავი ობიექტის დაზიანება, ს.ს.კ. 394-ე მუხლის პირველი ნაწილით, წარმოადგენს დასჯად მოქმედებას და სასჯელის სახით ითვალისწინებს სამხედრო პირის სამსახურებრივ შეზღუდვას ვადით ორ წლამდე ან ტუსაღობას ვადით ექვს თვემდე ან თავისუფლების აღკვეთას ვადით ორ წლამდე. თუ იმავე ქმედებამ გამოიწვია მძიმე შედეგი, ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით სამ წლამდე. თუ საყარაულო სამსახურის წესის დარღვევა უკავშირდება მისდამი დაუდევარ ან არაკეთილსინდისიერ დამოკიდებულებას, რამაც გამოიწვია მძიმე შედეგი, ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით ერთ წლამდე.

საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვისა და საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველყოფის დროს სამსახურის შესრულების წესის დარღვევა

თუ იმ სამხედრო მოსამსახურის მიერ, რომელიც შედის საზოგადოებრივი წესრიგის დამცველი ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველმყოფი სამხედრო განწესის შემადგენლობაში, დარღვეულ იქნა ამ სამსახურის შესრულების წესი, რამაც გამოიწვია პირის უფლების ან კანონიერი ინტერესის დარღვევა, ს.ს.კ. 395-ე მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, სასჯელის სახით შეეფარდება სამსახურებრივი შეზღუდვა ორ წლამდე ვადით ან ტუსაღობა ვადით ექვს თვემდე ან თავისუფლების აღკვეთა ვადით ორ წლამდე. ხოლო იგივე ქმედება, რამაც გამოიწვია მძიმე შედეგი ითვალისწინებს თავისუფლების აღკვეთას ორიდან ხუთ წლამდე.

შინაგანი სამსახურის წესდებისა და გარნიზონში პატრულირების წესის დარღვევა

ნაწილის სადღეღამისო განაწესის შემადგენლობაში (ყარაულისა და ვახტის გარდა) შემავალი პირის მიერ შინაგანი სამსახურის წესდების დარღვევა, ანდა გარნიზონში პატრულირების წესის დარღვევა საპატრულო განაწესის შემადგენლობაში შემავალი პირის მიერ, რამაც გამოიწვია მძიმე შედეგი, ს.ს.კ. 396-ე მუხლის თანახმად, ისჯება სამხედრო პირის სამსახურებრივი შეზღუდვით ვადით ორ წლამდე ან ტუსაღობით ვადით ექვს თვემდე.

დანაშაული სამხედრო ქონების შენახვის ან ექსპლუატაციის წესის წინააღმდეგ

სამხედრო მოსამსახურე ვალდებულია მკაცრად დაიცვას სამხედრო ქონების შენახვისა და ექსპლუატაციის წესები, რამეთუ სამხედრო ქონება, სამხედრო ტექნიკა, უპირველეს ყოვლისა, მომეტებული საფრთხის წყაროა და მის მიმართ ნებისმიერმა არამართლზომიერმა ქმედებამ შესაძლებელია მძიმე შედეგები გამოიწვიოს. ამ, სისხლის სამართლის კოდექსის მე-15 თავი განსაზღვრავს რიგ მართლსაწინააღმდეგო ქმედებებს და აწესებს შესაბამის პასუხისმგებლობას.

სამხედრო ქონების განზრახ დაზიანება ან განადგურება

იარაღის, საბრძოლო მასალის, სატრანსპორტო საშუალებების, სამხედრო ტექნიკის ან სხვა სამხედრო ქონების განზრახ დაზიანება ან განადგურება, ს.ს.კ. 397-ე მუხლის პირველი ნაწილის მიხედვით, წარმადგენს დასჯად ქმედებას და სასჯელის ზომად განსაზღვრავს ჯარიმას ან სამხედრო პირის სამსახურებრივ შეზღუდვას ვადით ორ წლამდე ან ტუსაღობას ვადით სამ თვემდე ან თავისუფლების აღკვეთას ვადით ორ წლამდე. იგივე ქმედება, რამაც გამოიწვია ადამიანის სიცოცხლის მოსპობა ან სხვა მძიმე შედეგი, ამავე მუხლის მე-2 ნაწილის თანახმად, ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით ხუთ წლამდე.

სამხედრო ქონების გაუფრთხილებლობით დაზიანება ან განადგურება

ს.ს.კ. 398-ე მუხლი აწესებს პასუხისმგებლობას სამხედრო ქონების გაუფრთხილებლობით დაზიანებისა ან განადგურებისათვის, რამაც მძიმე შედეგი გამოიწვია. ამგვარი ქმედებისათვის სასჯელის ზომად გათვალისწინებულია ჯარიმა ან სამხედრო პირის სამსახურებრივი შეზღუდვა ვადით ორ წლამდე ან ტუსაღობა ვადით ექვს თვემდე ან თავისუფლების აღკვეთა ვადით ორ წლამდე.

სამხედრო ქონების შენახვის წესის დარღვევა

კოდექსის 399-ე მუხლი ითვალისწინებს პასუხისმგებლობას სამსახურებრივი სარგებლობისათვის მინდობილი სამხედრო ქონების შენახვის წესების დარღვევისათვის, რამაც გამოიწვია მისი დაკარგვა ან გაუვარგისება. ამ ქმედებისათვის სასჯელის ზომად განსაზღვრულია ჯარიმა ან სამხედრო პირის სამსახურებრივი შეზღუდვა ვადით ექვს თვემდე ან ტუსაღობა ვადით სამ თვემდე ან თავისუფლების აღკვეთა ვადით ორ წლამდე.

მანქანის მართვის ან ექსპლუატაციის წესის დარღვევა

ს.ს.კ. მე-400 მუხლის პირველი ნაწილით გათვალისწინებულია პასუხისმგებლობა საბრძოლო, სპეციალური ან სატრანსპორტო მანქანის მართვის ან ექსპლუატაციის წესის დარღვევისათვის, რამაც გამოიწვია ადამიანის ჯანმრთელობის მძიმე ან ნაკლებად მძიმე დაზიანება. ამ ქმედებისათვის სასჯელის ზომად დაწესებულია ტუსაღობა ვადით ოთხიდან ექვს თვემდე ან თავისუფლების აღკვეთა ორ წლამდე ვადით, თანამდებობის დაკავების ანდა საქმიანობის უფლების ჩამორთმევით ვადით სამ წლამდე ან უამისოდ. ამ მუხლის მეორე ნაწილის თანახმად, თუ იმავე ქმედებამ ადამიანის სიცოცხლის მოსპობა გამოიწვია, სასჯელის ზომად გათვალისწინებულია თავისუფლების აღკვეთა ვადით ორიდან შვიდ წლამდე, თანამდებობის დაკავების ან საქმიანობის უფლების ჩამორთმევით ვადით სამ წლამდე ან უამისოდ. ამ მუხლის პირველი ნაწილითგათვალისწინებული ქმედება, რამაც გამოიწვია ორი ან მეტი ადამიანის სიცოცხლის მოსპობა, ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით ოთხიდან ათ წლამდე.

საფრენი აპარატის მართვის ან ექსპლუატაციის წესის დარღვევა

401-ე მუხლი აწესებს პასუხისმგებლობას სამხედრო საფრენი აპარატის მართვის ან ფრენისათვის მზადების წესის ანდა მისი ექსპლუატაციის წესის დარღვევისათვის, რამაც გამოიწვია ადამიანის სიცოცხლის მოსპობა ან სხვა რაიმე მძიმე შედეგი, სასჯელის ზომად განსაზღვრავს თავისუფლების აღკვეთას ვადით სამიდან ათ წლამდე.

ხომალდის მართვის ან ექსპლუატაციის წესის დარღვევა

სამხედრო ხომალდის მართვის ან ექსპლუატაციის წესის დარღვევისათვის, რამაც გამოიწვია ადამიანის სიცოცხლის მოსპობა ან სხვა მძიმე შედეგი, ს.ს.კ. 402-ე მუხლი სასჯელის ზომად აწესებს თავისუფლების აღკვეთას ვადით სამიდან ათ წლამდე.

გარშემო მყოფთათვის მომეტებული საშიშროების შემცველ იარაღთან მოპყრობის წესის დარღვევა

კოდექსის 403-ე მუხლით გათვალისწინებულია პასუხისმგებლობა გარშემომყოფთათვის მომეტებული საშიშროების შემცველ იარაღთან, საბრძოლო მასალასთან, რადიაქტიულ, ფეთქებად ან სხვაგვარ ნივთიერებასთან ანდა საგანთან მოპყრობის წესის დარღვევისათვის, რამაც გამოიწვია ჯანმრთელობისათვის ნაკლებად მძიმე ან მძიმე დაზიანება, სამხედრო ტექნიკის განადგურება ან სხვა მძიმე შედეგი. ამგვარი ქმედებისათვის პირველი ნაწილით სასჯელის ზომად დადგენილია სამხედრო პირის სამსახურებრივი შეზღუდვა ვადით ორ წლამდე. მე-2 ნაწილის თანახმად, თუ იმავე ქმედებამ გამოიწვია ადამიანის სიცოცხლის მოსპობა, - ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით ხუთ წლამდე. ამ მუხლის პირველი ნაწილით გათვალისწინებული ქმედება, რამაც გამოიწვია ორი ან მეტი ადამიანის სიცოცხლის მოსპობა, ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით ათ წლამდე.

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის სამხედრო დანაშაულის თავის ნაკლოვანებად შეიძლება ჩაითვალოს პასუხისმგებლობის არარსებობა უკანონო ბრძანების გაცემისათვის. სამხედრო მოსამსახურის სტატუსის შესახებ საქართველოს კანონის მე-20 მუხლი ადგენს ზემდგომი სამხედრო მოსამსახურის მიერ უკანონო ბრძანების გაცემის შემთხვევაში ქვემდგომი სამხედრო მოსამსახურის მიერ ასეთი ბრძანების გასაჩივრების წესს. უკანონო ბრძანების გასაჩივრება არ ათავისუფლებს სამხედრო მოსამსახურეს ამ ბრძანების შესრულების ვალდებულებისაგან, თუმცა, თუ გასაჩივრების შედეგად დადგენილ იქნა ბრძანების არაკანონიერება, ასეთი ბრძანების შესრულებისათვის პასუხისმგებლობა ეკისრება ბრძანების გამცემს. უკანონო ბრძანების შესრულებამ შესაძლებელია სერიოზული ზიანი მიაყენოს სახელმწიფო ინტერესებს, დარღვეულ იქნეს ადამიანის უფლებები და გამოიწვიოს სხვა მძიმე შედეგები. ამდენად, მიზანშეწონილი იქნებოდა, თუ სისხლის სამართლის კოდექსის სამხედრო დანაშაულის თავში მკაფიოდ განისაზღვრებოდა პასუხისმგებლობა უკანონო ბრძანების გაცემისათვის.

დასკვნა

საქართველოში დღეს მოქმედი სამხედრო სფეროს მარეგულირებელი იმ საკანონმდებლო ბაზის მიმოხილვა, რომელიც ამ თავში იქნა წარმოდგენილი, ვფიქრობთ, იძლევა, ზოგადად, მისი დადებითად შეფასების შესაძლებლობას. ამასთანავე, საშურია იმ ნაკლოვანებათა აღმოფხვრა, რომელზედაც ამათუ იმ საკითხის განხილვისას იქნა გამახვილებული ყურადღება. განსაკუთრებულ სირთულეს წარმოადგენს კანონმდებლობის მოთხოვნათა ერთგვაროვანი შესრულება. მიუხედავად ამ საკანონმდებლო ბაზის თითქმის ხუთწლიანი ისტორიისა, ვერა და ვერ იქნა მიღწეული აღმასრულებელი ხელისუფლების შესაბამისი სტრუქტურებისა და გარკვეულ თანამდებობის პირთა მიერ კანონის უზენაესობის პრინცი პის შეგნებამდე დაყვანა. უარეს შემთხვევაში უბრალოდ არ ასრულებენ კანონს ან იყენებენ ისე, როგორც უნდათ, რაც მათ პიროვნულ სარგებელს მოუტანს, უკეთეს შემთხვევაში კი, არ ესმით და ვერ აცნობიერებენ კანონის მოთხოვნას და, ამდენად, ხშირად ადგილი აქვს კანონდარღვევებს. ყოველივე ამისი მიზეზი კი, სამწუხაროდ, კეთილსინდისიერი და პროფესიონალი კადრების სიმცირეა. სასურველი იქნება, თუ სამხედრო სავალდებულო სამსახურში გამწვევი კომისიისათვის საკანონმდებლო ვალდებულებად იქცევა წვევამდელისთვის მისი უფლებების ზუსტი და ერთგვაროვანი განმარტება. ყველა სამხედრო კომისარიატებში შესაბამისი სამხედრო კანონმდებლობისა და წვევამდელთა სიების მათთვის თვალსაჩინო ადგილას გამოკვრა, ამ აქტების მაქსიმალური საჯაროობისა და ხელმისაწვდომობის მიზნით. დღევანდელი პრაქტიკით ყოველ გაწვევაზე სამხედრო-სამედიცინო კომისიებში, ძირითადად, ერთი და იგივე თანამდებობის პირები მონაწილეობენ, რაც მათთვის კორუფციის წყაროდ არის ქცეული. ამ სფეროში არსებულ პრობლემას, ვფიქრობთ, ხელს შეუწყობს სამხედრო სამედიცინო კომისიებში თანამდებობის პირთათვის გარკვეული როტაციის შემოღება, შესაძლებელია დაწესებულ იქნეს, რომ ერთი და იგივე თანამდებობის პირი ამ კომისიის მუშაობაში მონაწილეობდეს მხოლოდ ორი გაწვევის განმავლობაში. ამგვარი პრაქტიკის დანერგვამ ხელი უნდა შეუწყოს ამ სფეროში გამეფებული კორუფციის მინიმალიზაციას. საერთოდ, დღეს ქართულ ჯარში ერთ-ერთი მნიშვნელოვანია სამხედრო მოსამსახურეთა თავიანთ უფლება-მოვალეობებში გათვითცნობიერების საკითხი, ვინაიდან სწორედ არსებული ნორმების არცოდნა ხშირად იწვევს, ერთი მხრივ, სამხედრო მოსამსახურეთა გარკვეული კატეგორიების გარკვეულ უფლებების დარღვევას, მეორე მხრივ კი, პასუხისმგებელ პირთა მხრიდან მათი უფლებების გადამეტებას და ბოროტად გამოყენებას. გარდა ამისა, აღნიშნული საკითხის მოგვარება ხელს შეუწყობს კანონის უზენაესობის პრინციპის დამკვიდრებას, რაც ამ ეტაპზე ერთობ საჭიროა ქართული შეიარაღებული ძალებისათვის.

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი სპეციალურ თავს უთმობს დანაშაულებს სამხედრო სფეროში (კარი 13. მუხლები 382-403); არის დანაშაულები (ქრთამის აღება; ქრთამის გამოძალვა, იძულება, თავისუფლების უკანონო აღკვეთა, ცემა და წამება და სხვა), რომელთაც ჩადიან სამხედრო პირები, მაგრამ ისინი არ განეკუთვნებიან სამხედრო დანაშაულთა კატეგორიას.

სამხედრო სფეროში ვხვდებით ისეთ დანაშაულს, როგორიცაა, მაგალითად, უფროსის მიმართ ძალადობა ან სამხედრო მოსამსახურის შეურაცხყოფა. თუმცა, როგორც წესი, ამ კატეგორიის საქმეები არა თუ სასამართლომდე, არამედ გამოძიების ორგანომდეც ვერ აღწევს. არადა, ფაქტია, რომ ძალადობა და ფიზიკური თუ მორალური შეურაცხყოფა დღეს ერთი ყველაზე გავრცელებული დანაშაულია სამხედრო ნაწილებში. საქმეთა მიჩქმალვა იმითაც აიხსნება, რომ პირი, ვისაც სამხედრო ნაწილში უფლება აქვს აწარმოოს მოკვლევა (რათა მასალები შემდეგ გამოძიებას გადასცეს), არის სამხედრო ნაწილის მეთაური; ის კი ხშირად თავად შეურაცხყოფს ხელქვეითებს და, ბუნებრივია, არ მოისურვებს საკუთარი თავის წინააღმდეგ სისხლის სამართლის საქმის აღძვრას. მეორეც - შეურაცხყოფილ პირს ეშინია განაცხადოს შეურაცხყოფის შესახებ, რადგან ეს დანაშაული ჩვეულებრივი ამბავია სამხედრო მოსამსახურეთა შორის და დამნაშავის დასჯა არ ნიშნავს, რომ დაზარალებულ პირს უარესი პრობლემა არ შეექმნება. ამიტომაც, სამხედრო მოსამსახურეთა დიდი ნაწილი ეგუება და ემორჩილება შეურაცხყოფას.

სხვა კატეგორიის დანაშაულია სამხედრო ნაწილის თვითნებურად მიტოვება და დეზერტირობა. ამ დანაშაულს სამხედრო ნაწილში არსებული ეკონომიკური, სოციალური და მორალურიპირობები იწვევს. ისეც ხდება, რომ ამ დანაშაულის ჩადენისათვის პასუხისგებაში აძლევენ პირს, რომელსაც ის არ ჩაუდენია, ანუ ასეთ შემთხვევაში დეზერტირობას, როგორც ასეთს, ადგილი არ ჰქონდა.

ვგულისხმობთ ასევე გავრცელებულ შემთხვევას: სამხედრო ნაწილის ან ქვედანაყოფის მეთაური, ყოველგვარი სამართლებრივი საფუძვლის (ბრძანების) გარეშე, გარკვეული საზღაურის ფასად სახლში უშვებს სამხედრო მოსამსახურეს თუ პირი არ გადაიხდის „საზღაურს“ დაბრუნების შემდეგაც, მის მიმართ შეიძლება აღძრან სისხლის სამართლის საქმე სამხედრო ნაწილის თვითნებურად დატოვების ან დეზერტირობის მუხლით. ამდენად, სისხლის სამართლის კოდექსის ამ ორ მუხლს სამხედრო ნაწილის ხელმძღვანელობა გამოძალვის იარაღად იყენებს.

გარდა ამისა, არის შემთხვევები, როცა ვადიან სამხედრო მოსამსახურესა და სამხედრო ნაწილის ხელმძღვანელობას (ან კონკრეტულ მეთაურს) შორის გარიგების შედეგად სამხედრო მოსამსახურე, გარკვეული საფასურის სანაცვლოდ, „სამხედრო სამსახურს გადის სახლში“; ამასთან, არავითარი იურიდიული საფუძველი (ბრძანება) პირის სახლში გაშვების შესახებ არ არსებობს; თუ სამხედრო ნაწილის შემოწმებისას აღმოჩნდა, რომ სამხედრო მოსამსახურე არ იმყოფება ადგილზე, როგორც წესი, მის მიმართ აღიძვრება საქმე სამხედრო ნაწილის თვითნებურად დატოვების ან დეზერტირობის მუხლით.

ამ კატეგორიის დანაშაულთა „ხელშემწყობ“ გარემოება გახლავთ ის, რომ დანაშაული ძირითადად „ორმხრივი დაინტერესებით“ ხდება და ორივე მხარე ამით კმაყოფილია: ერთი მხრივ - რიგითი სამხედრო მოსამსახურე არის ოჯახურ პირობებში, ნორმალური კვებით, ჰიგიენით და სხვა, აგრეთვე უფრო ჯანსაღ მორალურ გარემოში, ხოლო, მეორე მხრივ, კმაყოფილია ხელმძღვანელიც - მას აქვს დამატებითი შემოსავალი, რითაც იგი „ავსებს“ უხელფასობას ან მცირე ხელფასს. ამ ორმხრივი დაინტერესების გამო საკმაოდ რთულია ამ კატეგორიის დანაშაულთა აღმოჩენა, გამოძიება და დასჯა.

ჩამოთვლილ დანაშაულთა გარდა, ვხვდებით ცემას, წამებას, თავისუფლების უკანონოდ აღკვეთას, მუქარას, იძულებას, ჯანმრთელობის ხელყოფასა და სხვა დანაშაულებს, რომელთა ძირითადი გამომწვევი მიზეზი მაინც სოციალურ- ეკონომიკური ფაქტორებია.

ფაქტები

1999 წლის ივნისის თვეში წვევამდელები - მამუკა სიხარულიძე და ვაჟა სიხარულიძე, სამხედრო ვალდებულების მოხდის, სამხედრო სამსახურის გასავლელად რიგითებად გაიწვიეს საქართველოს თავდაცვის სამინისტროს 21-ე მოტომსროლელ ბატალიონში. ამავე ბატალიონში მესამე ასეულის მეთაურად 1998 წლის 16 ოქტომბრიდან მსახურობდა უფროსი ლეიტენანტი, მამუკა კვირიკაშვილი.

მამუკა კვირიკაშვილმა 1999 წლის 18 ივნისიდან 2000 წლის აპრილის ჩათვლით რიგით მამუკა სიხარულიძეს სხვადასხვა დროს სულ 9-ჯერ გამოსძალა და მისგან მიიღო ქრთამი საერთო ჯამში 174.5 ლარის, ხოლო ვაჟა სიხარულიძეს 250 ლარის ოდენობით.

მამუკა კვირიკაშვილმა 1999 წლის 20 ივნისს, 27 ივნისს, 4 ივლისს, 10 დეკემბერს და 10 იანვარს ცალ-ცალკე, სამხედრო ნაწილის ერთ-ერთ ოთახში, სხვა პირების დასწრების გარეშე, სცემა და სიტყვიერი შეურაცხყოფა მიაყენა ვაჟა სიხარულიძეს და მამუკა სიხარულიძეს, აგრეთვე, მიაბა წყალგაყვანილობის მილზე და აღუკვეთა თავისუფლება.

2000 წლის 21 აპრილს მამუკა სიხარულიძემ სცადა თვითმკვლელობის ჩადენა და ამ მიზნით, ნიშადურის სპირტი დალია. ქუთაისის სამხედრო ჰოსპიტალში მას სამედიცინო დახმარება აღმოუჩინეს და სიკვდილს გადაარჩინეს.

აღნიშნულის გამო, ფაქტზე აღიძრა სისხლის სამართლის საქმე და წარიმართა წინასწარი გამოძიება. გამოძიების მასალები განსახილველად გადაეცა ქუთაისის საოლქო სასამართლოს,რომელმაც თავისი, 2001 წლის 12 მარტის განაჩენით წაყენებულ ბრალდებებში დამნაშავედ სცნო მ. კვირიკაშვილი და სასჯელის სახით შეუფარდა 5 წლით თავისუფლების აღკვეთა.

ადვოკატ ლევან ალაფიშვილის

შეფასება

ქუთაისის საოლქო სასამართლოს 2001 წლის 12 მარტის განაჩენზე განსასჯელ მ.კვირიკაშვილის მიმართ

უწინარესად აღვნიშნავთ, რომ შეფასებისას გამოთქმული მოსაზრებები არავითარ შემთხვევაში არ ნიშნავს მის რევიზიას; სასამართლოს აღნიშნული განაჩენი შესულია კანონიერ ძალაში და, შესაბამისად, მისი შესრულება ყველასთვის სავალდებულოა.

სამწუხაროდ, მოკლებული ვართ საშუალებას, სრულად ვიმსჯელოთ მთლიანად საქმის არსზე, რადგან არ გვაქვს ინფორმაცია გამოძიების მიმდინარეობის შესახებ. ამდენად, ჩვენი შეხედულებები შეეხება მხოლოდ სასამართლოს განაჩენში დაფიქსირებულ ფაქტობრივ გარემოებებს.

წინამდებარე შეფასებები წარმოდგენილი იქნება განსასჯელისათვის შეფარდებული დანაშაულების მიხედვით.

სასამართლოს სწორად აქვს დაკვალიფიცირებული აღნიშნული დანაშაული, რამეთუ სახეზეა როგორც სამსახურებრივი უფლებამოსილების გადამეტება (ე.წ. უკანონო დათხოვნა), ასევე გადამეტებაც (წოდების მინიჭებისათვის შეღავათის შეპირება).

სასამართლოს სწორედ აქვს დაკვალიფიცირებული აღნიშნული დანაშაული (ქრთამის არაერთგზის მოთხოვნა და მიღება), თუმცა მიზანშეწონილი იქნებოდა სასამართლოს უფრო კონკრეტულად დაედგინა, თუ რისთვის იღებდა ქრთამს განსასჯელი. შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ განსასჯელი ქრთამს იღებდა ე.წ. უკანონო დათხოვნისათვის (გათავისუფლებისათვის).

3. თავისუფლების უკანონო აღკვეთა; წამება და თვითმკვლელობის ცდამდე მიყვანა.

აღნიშნულ დანაშაულებზე სასამართლოს უნდა ემსჯელა ერთობლიობაში, უნდა დადგენილიყო ლოგიკური ჯაჭვი მათ შორისაც.

თავისუფლების უკანონო აღკვეთისა და წამების საკითხებზე მსჯელობისა და დანაშაულის დაკვალიფიცირებისას სასამართლო ეყრდნობა მხოლოდ დაზარალებულთა ჩვენებებსა და განსასჯელის აღიარებას - ვფიქრობთ, ეს არ არის საკმარისი; ჯერ ერთი, როგორც განაჩენშია აღნიშნული, განსასჯელს ცალ-ცალკე და სხვა პირთაგან განმარტოებით შეჰყავდა დაზარალებულები საკუჭნაოში. სხვა მოწმე ამ ფაქტისა არ ჩანს - ეს ფაქტი კი, როგორც გამოძიების მწარმოებელ ორგანოს, ასევე სასამართლოს შეეძლო (და ვალდებული გახლდათ) შეემოწმებინა თუნდაც სამხედრო ნაწილში მომსახურე სხვა პირების დაკითხვით.

თუ ცხადად, ყოველმხრივ და ობიექტურად არ დგინდება ეს ფაქტები, მაშინ წყდება ლოგიკური ჯაჭვი მიზეზ-შედეგობრიობის ამ დანაშაულებსა და თვითმკვლელობის ცდამდე მიყვანას შორის, რაც, თავისთავად, გამორიცხავს განსასჯელისათვის თვითმკვლელობის ცდამდე მიყვანის დანაშაულის ინკრიმინირებას. მხოლოდ ქრთამის გამოძალვა თვითმკვლელობის ცდამდე მიყვანას ვერ განაპირობებს.

საქართველოს კონსტიტუციისა და სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის შესაბამისად, ბრალდებულის აღიარება საკმარის მტკიცებულებად დანაშაულის ინკრიმინირებისათვის ვერ ჩაითვლება; მეორეც, პირისათვის ბრალის წარსადგენად საჭიროა სრული, ობიექტური და ყოველ მხრივი მტკიცებულებების მოპოვება (და ამ მტკიცებულებების თანხვედრა-იდენტურობა), დაბოლოს, მესამე - ნებისმიერი ეჭვი, რომელიც ალბათობის მაღალი ხარისხით, მტკიცებულებებზე დაყრდნობით არ დასტურდება, ბრალდებულის სასარგებლოდ წყდება. ვითვალისწინებთ ზემოთქმულს და აღვნიშნავთ, რომ გამორიცხული არ არის დაუდასტურებელი ეჭვი თავისუფლების უკანონო აღკვეთისა და წამების შესახებ (ვიმეორებთ, განაჩენში მტკიცებულებებად მითითებულია მხოლოდ დაზარალებულთა ჩვენებები და განსასჯელის აღიარება) - არ არის დაკითხული სამხედრო ნაწილში მომსახურე სხვა პირი, ვინც დაადასტურებდა, რომ განსასჯელს მართლაც შეჰყავდა დაზარალებული საკუჭნაოში; რომ საკუჭნაოდან გამოსვლის შემდეგ დაზარალებულს ეტყობოდა ცემის რაიმე კვალი ან დაზარალებულს მოეყოლოს ვინმესთვის ცემის ან წამების შესახებ. დაზარალებულთა მშობლების ჩვენებებშიც არაფერია ნათქვამი ამაზე. დასასრულ, არ არის დაკითხული სამხედრო ნაწილში მომსახურე სხვა პირი, ვინც დაადასტურებდა, რომ დაზარალებულებს განსასჯელმა აღუკვეთა თავისუფლება, ან ამ პირისათვის ეს ფაქტი მოეყოლოს თვით დაზარალებულს.

ჩვენი აზრით, ზემოაღნიშნული საკითხების სრულად არგამოკვლევის მიზეზია ის გარემოება, რომ საკითხის სიღრმისეულად გამოკვლევის შემთხვევაში გამოიკვეთებოდა სხვა დანაშაულებიც, რომლებიც ხდება არა მარტო განაჩენში აღნიშნულ სამხედრო ნაწილში, არამედ სხვა ნაწილებშიც - ეს კი, თავის მხრივ, დღის წესრიგში დააყენებდა სხვა თანამდებობის პირთა პასუხისმგებლობის საკითხსაც. მიუხედავად ამისა, ვფიქრობთ, მნიშვნელოვანია სამხედრო სფეროში თუნდაც აღნიშნული დანაშაულების გამოვლენისა და აღკვეთის თვით ფაქტი, რაც, სამწუხაროდ, მიზეზთა და მიზეზთა გამო, არ ან ვერ ხერხდება.

კვლავ ვიმეორებთ, სასამართლოს აღნიშნული განაჩენი შესულია კანონიერ ძალაში და, შესაბამისად, სავალდებულოა ყველასათვის; წინამდებარე შეფასებაში გამოთქმული მოსაზრებები კი უფრო არგუმენტირებულსა და სრულყოფილს გახდიდა ამ განაჩენს.