საქართველოში განათლების სისტემა მოიცავს სკოლამდელი, ზოგადი, პროფესიული და უმაღლესი განათლების საფეხურებს. ზოგადი განათლება მოიცავს დაწყებითი და საშუალო განათლების სკოლებს, პროფესიული განათლება - დაწყებით და საშუალო პროფესიულ სასწავლებლებს, სპეციალიზირებულ სკოლებს. უმაღლესი განათლების სისტემა კი გულისხმობს წინასადიპლომო, სადიპლომო და დიპლომისშემდგომ განათლებას.

2004-2005 წლებში დაწყებულმა რეფორმებმა ძირეული ცვლილებები შეიტანა როგორც ზოგადსაგანმანათლებლო, ასვე უმაღლესი განათლების სისტემაში:

სკოლამდელი განათლება

1990-2008 წლებში სკოლამდელი განათლების სისტემაში განსაკუთრებით შემცირდა ამ საფეხურის დაწესებულებები. 1990-2000 წლებში 2-ჯერ შემცირდა სკოლამდელ დაწესებულებათა რაოდენობა, ხოლო მასწავლებლების რაოდენობა კი - თითქმის 3-ჯერ. ეს ტენდენცია გაგრძელდა შემდგომ წლებშიც.

2005 წელს ბაგა-ბაღების და ბავშვთა სახლების ხელშეწყობის ნაცვლად შეიქმნა ბავშვების ზრუნვის პროგრამა, საფუძველი ჩაეყარა ამ სფეროში პროგრამულ დაფინანსებას, განხორციელდა სკოლამდელი დაწესებულებების რეორგანიზაცია. სკოლამდელი განათლება როგორც თვითმმართველობის, ასევე კერძო დაფინანსების სფეროდ იქცა. დაქირავებით დასაქმების მკვეთრი შემცირების შედეგად ბავშვებზე ზრუნვამ სკოლამდელი დაწესებულებიდან გადაინაცვლა ოჯახებში და მისი ტვირთი ძირითადად დააწვა დედებსა და ოჯახის სხვა წევრებს. ეს განსაკუთრებით უარყოფითად ღარიბი ფენების ოჯახებზე აისახა. ამ გარემოებამ გაზარდა ქალის შრომის მნიშვნელობა და მკვეთრად იმოქმედა მის აქტიურ სამუშაო ძალაში წილის შემცირებაზე. ზრუნვის ეკონომიკამ დაიკავა ქალის დროის ბიუჯეტის მნიშვნელოვანი ნაწილი, რომელმაც მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა მის სოციალურ-ეკონომიკურ სტატუსზე.

ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლები

ზოგადი განათლების სისტემაში, რომელიც თავის მხრივ, შედგება სამსაფეხურიანი სწავლებისაგან და მოიცავს 12 წელს, შენარჩუნებული იქნა რეგისტრირებულ მოსწავლეთა მაღალი მაჩვენებელი, მაგრამ მოსწავლეთა დასწრება 1990 წლის შემდგომ პერიოდში შეიცვალა. 1989 წელს ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლები, რომელიც 10-წლის განმავლობაში ორ საფეხურიან სწავლებას გულისხმობდა, მოიცავდა ამ ასაკობრივი ჯგუფის 99,6 პროცენტს. ამასთან ქალთა და ვაჟთა დასწრება შეესაბამებოდა მათ საერთო ხვედრით წილს ამავე ასაკის ადამიანთა ჯგუფში, რაც იმაზე მეტყველებდა, რომ გენდერული პრობლემა ამ ჯგუფის ასაკობრივ ჯგუფებში არ არსებობდა.

საბაზისო განათლების სისტემაში (I-IX კლასები) მოსწავლეთა რაოდენობის მაჩვენებლები 7-14 წლის ასაკის ბავშვებს შორის მეტ-ნაკლებად საყოველთაო (2000 წელს შეადგენდა 90 პროცენტზე მეტს) იყო, თუმცა ეს მაჩვენებელი შემდგომ შემცირდა, განსაკუთრებით შემცირდა არასავალდებული საშუალო განათლების საფეხურზე (X-XI კლასები) მოსწავლეთა რაოდენობა.

1990-2000 წლებში მოსწავლეთა რაოდენობა სკოლებში თითქმის 30 პროცენტით შემცირდა, მაშინ როდესაც მოსახლეობა 2002 წელს 1990 წელთან შედარებით შემცირდა 20 პროცენტით.¹ ეს გარემოება იმაზე მეტყველებდა, რომ ზოგადი სკოლები უწინდებურად ვეღარ მოიცავდა სკოლის ასაკობრივ ჯგუფის აბსოლუტურ ნაწილს, რაც განპირობებული იყო საქართველოში როგორც ეკონომიკური, ასევე პოლიტიკური და ეთნიკური ხასიათის ფაქტორების თავისებურებებით. არსებითად კი სიღარიბემ, ოჯახის შემოსავლების დონემ და თვითდასაქმების ზრდამ გავლენა მოახდინა სკოლებში ბავშვების დასწრებაზეც. აღსანიშნავია, რომ ამ პერიოდში, მხოლოდ მცირეოდენი გამონაკლისის გარდა, არ შეინიშნებოდა რაიმე განსხვავებები სქესის მიხედვით.

2000-2008 წლებში გაგრძელდა წინა წლებში არსებული ტენდენცია და მოსწავლეთა რაოდენობა სახელმწიფო ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლებში კიდევ უფრო შემცირდა, თუმცა უფრო ნაკლები ტემპით, ვიდრე წინა წლებში იყო. ზოგადსაგანმანთლებლო

სკოლებში მოსწავლეთა რაოდენობა 5-19 წლის ასაკის მოსახლეობაში შემცირდა 2005 წელს 11 პროცენტით 2000 წელთან შედარებით.² მათ შორის ქალაქებში შემცირდა 9 პროცენტით, ხოლო სოფლად კი - 12 პროცენტით. 2008 წელს კი 2005 წელთან შედარები კიდევ უფრო შემცირდა მოსწავლეთა რაოდენობა 4.2 პროცენტით, აქედან ქალები - 8.3 პროცენტით, ხოლო ვაჟები კი - 1.3 პროცენტით.

მოსწავლეთა შემცირება სკოლებში შეიძლება ავხსნათ იმით, რომ სოფლის მოსახლეობაში სიღარიბე უფრო საყოველთაოა ქალაქთან შედარებით და ეს აიძულებს სოფლის მოსახლეობას გამოიყენონ შინამეურნეობებში ბავშვების შრომა, რაც ხშირ შემთხვევაში სკოლებში დასწრების ხარჯზე ხდება. მოსწავლეთა რაოდენობის შემცირება მაღალ კლასებში განპირობებულია იმით, რომ შრომისუნარიან მოზარდებს ოჯახის შემოსავლის გაზრდის მიზნით მოზარდებს უხდებათ მუშაობა შინამეურნეობებში. განსაკუთრებით ეს თვალსაჩინოა სოფლად.³

როგორც გამოკვლევები ადასტურებენ, 10-15 წლის ასაკის ღარიბი მოსწავლეები უფრო ხშირად აცდენენ გაკვეთილებს, განსაკუთრებით სოფლად, ვიდრე შედარებით შეძლებული ოჯახების ბავშვები დიდ ქალაქებში,⁴ რაც სხვადასხვა გარემოებებთან ერთად იმით უნდა აიხსნას, რომ შინამეურნეობებში გოგონების შრომას აქვს უპირატესი გამოყენება. ხშირად, როდესაც მშობლები საკარმიდამო ნაკვეთზე ეწევიან მძიმე ფიზიკურ შრომას, ამ ასაკის გოგონები დაკავებული არიან საოჯახო საქმიანობით (სადილის მომზადება, მცირეწლოვანი ბავშვების მოვლა და სხვა). ამასთან, ეს განპირობებულია იმითაც, რომ 2005 წლმდე განათლების სისტემა დაბალ დონეზე იყო, რის ძირითად მიზეზებსაც წარმოადგენს მასწავლებელთა მიერ მეცადინეობების გაცდენა, სკოლების მატერიალური უზრუნველყოფის დაბალი დონე, სახელმძღვანელოების და სხვა აუცილებელი აღჭურვილობისა და ინვენტარის ნაკლებობა. ამ მხრივ მდგომარეობა გაუმჯობესდა, ინვენტარით და კომპიუტერით იქნა მრავალი სკოლა უზრუნველყოფილი, გაკეთდა რემონტი, გაყვანილი იქნა გათბობის სიტემა, მაგრამ მრავალი პრობლემა ჯერ კიდევ მოუგვარებელია. განსაკუთრებით მძიმე მდგომარეობაა მაღალმთიანი სოფლის სკოლებში.

ჩამოყალიბდა კიდევ ერთი გენდერული კანონზომიერება: ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლების სამივე საფეხურზე მთლიანად ვაჟების რაოდენობა მცირედით აჭარბებს გოგონებისას. ვაჟების რაოდენობა აჭარბებს გოგონების რაოდენობას სკოლის პირველ საფეხურზე (დაწყებითი განათლება) და მეორე საფეხურზე (საბაზისო განათლება), რაც შეესაბამება ამავე ასაკობრივ ჯგუფებში გოგონებისა და ვაჟების ხვედრით წილს მოსახლეობაში, მაგრამ სწავლების მესამე საფეხურზე (საშუალო ზოგადი განათლება) ვაჟების რაოდენობა უკვე ნაკლებია გოგონების რაოდენობაზე, რაც უნდა აიხსნას იმით, რომ ამ ეტაპზე ხდება უპირატესად ვაJების დაწყებით პროფესიულ სასწავლებლებში გადასვლა.

ამდენად, ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლის სამივე საფეხურზე გენდერული ბალანსი არის ძირითადად დაცული. ამასთან, საქართველოში ეთნიკურ უმცირესობაში გოგონები ადრეულ ასაკში გათხოვების გამო ტოვებენ სკოლას. ბავშვთა შრომის გამოყენებისას მაღალია ვაჟების დასაქმება ეკონომიკური საქმიანობის სფეროში, ხოლო არაეკონომიკური (გადაუხდელი შრომის) საქმიანობის სფეროში კი ძირითადად არიან დასაქმებულნი გოგონები.⁵

საშუალო პროფესიული განათლება

თავიდანვე უნდა შევნიშნოთ, რომ სახელმწიფო საშუალო სპეციალური და პროფესიული განათლების სისტემისათვის დამახასიათებელია გენდერული დისბალანსი.

პროფესიულ სასწავლებლებში სტუდენტების საერთო რაოდენობის შემცირებასთან ერთად გოგონების წილი აღმოჩნდა ბიჭებზე უფრო მეტი. განათლების ამ საფეხურზე მოსწავლე გოგონები შეადგენენ აბსოლუტურ უმრავლესობას. ამის პარალელურად, გაიზარდა არასრული პროფესიული განათლების მქონე პირთა რაოდენობა, რომელთა აბსოლუტურ უმრავლესობას შეადგენენ ვაჟები. ამდენად, ვაJები გარდა იმისა, რომ უმცირესობას შეადგენენ, უპირატესად ანებებენ თავს სასწავლებლებში სწავლებას.

ნაწილობრივ ეს უნდა აიხსნას პროფესიულ სასწავლებლებში გამეფებული დისციპლინითა და სწავლის ხარისხის დაბალი დონით. საერთოდ, ვაJები უფრო ნაკლებად ექვემდებარებიან სასწავლო დისციპლინის მოთხოვნებს, ვიდრე გოგონები.⁶

სასწავლებლის მიტოვების ძირითადი მიზეზებია პრიორიტეტების მიხედვით: 1. ქვეყნის დატოვება; 2. მუშაობის დაწყება; 3. სკოლიდან გარიცხვა; 4. დაქორწინება; 5. გარდაცვალება, 6. ავადმყოფობა.⁷

გენდერულად არასახარბიელო ტენდენციას ჰქონდა ადგილი მასწავლებელთა დასაქმებაში. პროფესიულ სასწავლებლებში, მასწავლებელთა საერთო რაოდენობის შემცირებასთან ერთად, უპირატესად შემცირდა პედაგოგი ქალების რაოდენობა. ეს, ერთის მხრივ, პედაგოგი მამაკაცების ხვედრითი წილის გაზრდაზე მეტყველებს, რაც განათლებს სისტემისათვის დადებითი მოვლენაა, მაგრამ მეორეს მხრივ, მან გაზარდა იმ ქალების რაოდენობა, რომელიც უმუშევრობის შედეგად შეუერთდა პასიურ სამუშაო ძალას.⁸

საერთოდ, განათლების ამ საფეხურზე ხდება როგორც მოსწავლეთა, ასევე მასწავლებელთა შეფარდებითი შემცირება, რაც გამოწვეულია როგორც შრომის ბაზრის სეგმენტის ცვლილებებით,⁹ ასევე ამ სასწავლებლებში მიღებული ცოდნის დაბალი დონით.¹⁰

ყოველივე აქედან უნდა დავასკვნათ, რომ პროფესიული სასწავლებლები გამოირჩევიან მოსწავლეების განთესვის მაღალი ხარისხით. იმავდროულად იგი რჩება უპირატესად პედაგოგი ქალების მოღვაწეობის ასპარეზი; პედაგოგთა შორის გენდერული დისბალანსი და მოძველებული სწავლების სისტემა ვერ უზრუნველყოფენ სრულფასოვანი განათლების მიწოდებას. ამის შედეგად ხდება უმეტესად ბიჭების მიერ სასწავლებლების მიტოვება.

2008 წელს დაიწყო სერიოზული მუშაობა პროფესიული განათლების ხელშესაწყობად. დღესდღეობით არასრული პროფესიული განათლების მქონე პირთა რაოდენობაში აბსოლუტურ უმრავლესობას შეადგენს ბიჭები, ისინი ამასთანავე შეადგენენ სტუდენტების უმცირესობასაც, რაც მოითხოვს ამ სფეროს სერიოზულ გარდაქმნას. თუმცა სახელმწიფო ბიუჯეტის ფორმატში პროფესიული საგანმანათლებლო მუშაობა, რომელზეც ზედამხედველობას განათლების სამინისტრო ანხორციელებს და პროფესიული გადამზადება, რომელიც შრომის, ჯანდაცვის და სოციალურ საკითხთა სამინისტროს პრეროგატივაა, მოწყვეტილია ერთმანეთისაგან და დღესდღეობით პროფესიულ გადამზადებაზე არც ერთ აღნიშნულ სამინისტროს არ აქვს აღებული სრული პასუხისმგებლობა.

უმაღლესი განათლება

უმაღლესი განათლება არის საქართველოს ხელისუფლების ერთ-ერთი ძირითადი პრიორიტეტი, რომელიც განსაზღვრავს ქვეყნის ეკონომიკურ კონკურენტუნარიანობას. როგორც საერთაშორისო გამოკვლევები ამტკიცებენ, საჭიროა ქვეყანას ჰყავდეს არანაკლებ 30 პროცენტი უმაღლესი განათლების მქონე პირი იმისათვის, რომ უზრუნველყოს განვითარების მაღალი ტემპები.¹¹

ამჟამად საქართველოში უმაღლესი განათლების მქონე პირთა ხვედრითი წილი წლის და მეტი მოსახლეობის საერთო რაოდენობაში შეადგენს 22 პროცენტს. ამასთან, უთანაბროდ არის განაწილებული უმაღლეს განათლებულთა რაოდენობა ქალაქსა და სოფელს შორის. ქალაქად უმაღლეს განათლებულთა რაოდენობა ქალაქის მოსახლეობაში სამჯერ და მეტად აღემატება სოფლად დასაქმებული უმაღლესდამთავრებულთა წილს სოფლის მოსახლეობაში, რაც განპირობებულია ქალაქსა და სოფელს შორის ეკონომიკური განვითარების დონეებს შორის სხვაობით.

ასეთი ვითარება მოითხოვს ყურადღება მიექცეს სოფლის მეურნეობის ადამიანური რესურსებით უზრუნველყოფას, სოფლის მაცხოვრებელთა თანაბარი პირობების შექმნას განათლების ყველა საფეხურზე, მათი ხელმისაწვდომობის გაზრდას უმაღლესი განათლებისადმი,¹² საშუალოვადიანი და ხანგრძლივვადიან სტრატეგიულ პროგრამებში სოციალური თანასწორობის პრიორიტეტების შენარჩუნებას და უმაღლესი განათლების მქონე პირთა რაოდენობის გაზრდას მათი სწავლის ხარისხის ზრდასთან ერთად.

გენდერული ბალანსი საქართველოს უმაღლეს სასწავლებლებში მიღებული სტუდენტებს შორის თითქმის თანაბარია.¹³ გენდერული ბალანსის საფუძველია ტრადიციული ქართული მენტალიტეტიც, რომელიც ვაჟთან ერთად ქალისათვის განათლების მიცემას აღიარებს პრიორიტეტულად. ამასთან, საქართველოში ისტორიულად განსაკუთრებული ყურადღება ექცეოდა ქალისათვის განათლების მიცემას, რომელსაც მომავალში უნდა გადაეცა შვილისათვის თავისი ცოდნა. მას უნდა ეზრუნა ოჯახზე, რაც მოითხოვდა მისგან ელემენტარული განათლების გარდა ზოგიერთი ისეთი მეცნიერების საფუძვლების შესწავლას, როგორიცაა მედიცინა, ბიოლოგია, ქიმია და სხვ.

მიუხედავად გენდერული ბალანსისა, უმაღლესი განათლების სფეროში, საშუალო პროფესიული განათლების მსგავსად, დაუმთავრებელი განათლების წილი ყველაზე მაღალია კაცებში. ქალების ოდენობა უმაღლესი განათლების კურსდამთავრებულებში აღემატება მამაკაცების ოდენობას, თუმცა განათლების შემდგომ საფეხურზე ქალების პროფესიული წინსვლა ფერხდება. დიპლომისშემდგომი განათლების საფეხურზე და დოქტორანტურაში ქალების რაოდენობა აღემატება მამაკაცების რაოდენობას. ამ საფეხურის კურსდამთავრებულთა შორის კი ისინი უმცირესობაში არიან.¹⁴ ეს იმის დამადასტურებელია, რომ ქალები ოჯახური გარემოებებისა და სხვა მიზეზების გამო ვეღარ ახერხებენ სწავლის ბოლომდე მიყვანას. ამდენად, ქალების პროფესიული დახელოვნების ზრდის მრუდი სტაბილურია დიპლომის შემდგომ განათლებამდე, ხოლო შემდეგ კი იგი მიდის დაღმავალი მიმართულებით.

გენდერული დისბალანსი არსებობს მასწავლებელთა დასაქმებაში განათლების სხვადასხვა დონეზე. ტრადიციულად ზოგადი განათლების საფეხურზე მასწავლებელთა 80 პროცენტი ქალია, მაგრამ განათლების შემდგომ საფეხურზე ქალების წილი მცირდება. უმაღლეს სასწავლებლებში პროფესორ-მასწავლებელთა საერთო რაოდენობაში ქალი-პედაგოგი შეადგენს დასაქმებულთა ნახევარს.

ამდენად შეიძლება დავასკვნათ, რომ დიპლომისშემდგომ განათლებაში გენდერული ბალანსი იცვლება მამაკაცების სასარგებლოდ; მართალია, უმაღლესი განათლებაში და სამეცნიერო-კვლევითი მუშაობისას გენდერული ბალანსი პროფესორ-მასწავლებელთა და მეცნიერ-მუშაკთა შორის არის წონასწორული, მაგრამ შემდგომი პროფესიული განვითარების საშუალება უპირატესად კაცებს ეძლევათ, ხოლო ქალების პროფესიული ზრდა კი ფერხდება.

_____________________

1. 1989 წლის აღწერით საქართველოს მოსახლეობა შეადგენდა 5,4 მლნ კაცს, ხოლო 2002 წლის აღწერით კი - 4.3 მლნ. კაცს. ამასთან, ეს ციფრი არ მოიცავს საქართველოს კონფლიქტურ ტერიტორიაზე მოსახლეობას სრულად.

2. აქ და ყველგან მოსახლეობის რაოდენობა აღებულია 2002 წლის აღწერის შედეგების მიხედვით.

3. განათლების სფეროში გენდერული საკითხების კვლევა საქართველოში, (2004). UNICEF, გვ. 8.

4. საქართველო: სახელმწიფო ხარჯების მიმოხილვა, (2002). მსოფლიო ბანკი. გვ. 41.

5. განათლების სფეროში გენდერული საკითხების კვლევა საქართველოში. UNICEF, 2004. გვ. 11

6. სრული სურათის წარმოსაჩენად შინამეურნეობების გამოკვლევებში საჭიროა ჩართული იქნეს გენდერული კითხვებიც, რაც გენდერული დისბალანსის მიზეზების გარკვვის საშუალებას მოგვცემდა.

7. განათლება, მეცნიერება და კულტურა საქართველოში, (2006). სტატისტიკური პუბლიკაცია. საქართველოს სტატისტიკის სახელმწიფო დეპარტამენტი. http://ww.statistics.ge

8. სამსახურიდან განთავისუფლებული ქალებისათვის უპირატესად დამახასიათებელია ოჯახში დასაქმება და ახალი სამუშაოს ძებნაზე პასიური დამოკიდებულება ან თვითდასაქმება ნაკლებ პრესტიჟულ და ანზღაურებად სფეროში.

9. საშუალო პროფესიული განათლების ადექვატურ მრავალ სამუშაო ადგილზე საქმდებიან უმაღლესი განათლების მქონე სპეციალისტები. ეს შესამჩნევია სხვადასხვა სფეროში. ჩვენს მიერ ემპირიული დაკვირვებით გამოკვლეული იქნა, რომ საავადმყოფოებში, ყველა მედდის თანამდებობას ფაქტიურად იკავებს უმაღლესდამთავრებული ექიმი. ამავე მიზეზით შრომის ბაზარზე შეიზღუდა პედაგოგიური, იურიდიული და ინდუსტრიული პროფილის პროფესიული სასწავლებლების კურსდამთავრებულთა დასაქმების შესაძლებლობები თავიანთი სპეციალობებით, რაც მეტყველებს, როგორც უმაღლესდამთავრებულთა არასაკმარის კვალიფიკაციაზე, ასევე პროფესიული სასწავლებლების მიერ ბაზრის მოთხოვნების გაუთვალისწინებლობაზე.

10. ამის მაგალითია, 90-იან წლებში ბაქო-ჟეიჰანის ნავთობსადენზე ქართველი შემდუღებლების სრული ფიასკო თურქკოლეგებთან კონკურენციაში, საქართველოში ესპანელ მეღვინეების მიერ გამოცხადებულ ტენდერში ქართველი მეღვინეების წარუმატებლობა, მშენებლობებზე საზღვარგარეთიდან ჩამოსული მუშების მაღალკონკურენტუნარიანობა და სხვ.

11. Захаров Ю., Курбатова М., и др. (2004). Новые Финансовые Инструменты в Высшем Образовании. Университетское Управление: Практика и Анализ. Экономика, Социология, Менеджмент. № 1(29) с. 77-89. Available at: http://www.ecsocman.edu.ru/univman/msg/153450.

12. ამ მხრივ 2005 წელი იყო გარდატეხის წელი, რამდენადაც ეროვნული გამოცდების დანერგვამ და კორუფციის აღმოფხვრამ ხელი შეუწყო ღარიბი ფენებისა და სოფლის რაიონებიდან მოსწავლეების ხელმისაწვდომობის გაზრდას უმაღლესი განათლებისადმი.

13. ქალი და კაცი საქართველოში, (2008). გვ. 24.

14. ქალი და კაცი საქართველოში, (2008). გვ. 30-31.

განათლების სისტემის სახელმწიფო 2006 წლამდე ემყარებოდა ხარჯების დაფინანსების პრინციპს, სადაც შრომის ანაზღაურებას ჰქონდა ყველაზე მაღალი წილი. მიუხედავად ამისა, მისი სიდიდე მნიშვნელოვნად ჩამორჩებოდა საარსებო მინიმუმს. ეს იყო ერთ-ერთი მიზეზი იმისა, რომ დაბალი იყო სწავლების მოტივაცია, დიდი იყო გაცდენების რიცხვი და მაღალი იყო იმ მასწავლებელთა წილი, რომლებმაც გადააბიჯეს საპენსიო ასაკს.

განათლების ყველა საფეხურზე დაბალი იყო კაპიტალური დანახარჯებიც. მოშლილი იყო მასწავლებელთა გადამზადების კურსები. სკოლები განიცდიდნენ სასწავლო ხელსაწყოების, ბიბლიოთეკების და ძირითადი სასწავლო მასალების უკმარისობას. დაუფინანსებლობისა და მოუვლელობის გამო მნიშვნელოვნად დაზიანდა მრავალი შენობაც. სხვადასხვა რეგიონი არათანაბარ ვითარებაში იყო ერთმანეთთან. შედარებით უპირატესობა გააჩნდა ქალაქებს. ეს კი, თავის მხრივ, იწვევდა უთანაბრობას სრულფასოვანი განათლების ხელმისაწვდომობაში, განსაკუთრებით ეს დიდ პრობლემას წარმოადგენდა ღარიბ რეგიონებში.

საქართველოში სახელწმიფო ხარჯები განათლების ტიპებისა და საფეხურების მიხედვით ნაწილდებოდა საკმარისად არაეფექტურად და არათანაბრად. 2000-2004 წლებში ფინანსური სახსრები იყო არაოპტიმიზირებული, რის გამოც ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლებისთვის გამოყოფილი თანხა არ იყო საკმარისი მისი განვითარებისათვის. პროფესიულ განათლებაზე დანახარჯები, მიუხედავად მათი საკმაოდ დიდი წილისა, იყო ზედმეტად დანაწევრებული და არაეფექტური, ხოლო უმაღლესი განათლების სისტემაში კი განუხრელად იზრდებოდა კერძო სექტორის წილი და სასაწავლებელთა რაოდენობა.¹

2005 წლიდან დაწყებული განათლების სფეროს საბიუჯეტო დაფინანსება ახალი სისტემით წარიმართა. ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლებში ხარჯების დაფინანსების ნაცვლად საფუძველი ჩაეყარა მოსწავლეთა სწავლების დაფინანსების სისტემას, რაზედაც მიბმული გახდა მასწავლებელთა ხელფასები. ამ მიზნით მოხდა სკოლების საჯარო სამართლის იურიდიულ პირად გარდაქმნა და სახელმწიფოს მიერ გამოყოფილი სახსრების განკარგვაზე საზოგადოებრივი მონიტორინგისა და მართვის სისტემის დაფუძნება. ფაქტიურად სკოლები და პროფესიული სასწავლებლები გადავიდნენ პროგრამულ დაფინანსებაზე, ხოლო უმაღლესი განათლების სისტემა კი - საგრანტო დაფინანსებაზე, რის შედეგადაც გაუქმდა საბაზო დანახარჯების დაფინანსება.

2006 წელი გარდატეხის წელი იყო საქართველოს საგანმანათლებლო რეფორმებში ფინანსური თვალსაზრისით. განათლების სფეროს დაფინანსება დაეფუძნა საკმაოდ სოლიდურ სახელმწიფო ინვესტიციებს. განათლების სფეროში ხარჯები გაიზარდა 3,1 ჯერ, მაშინ როდესაც 2000-2005 წლებში საშუალო ზრდა შეადგენდა 1,3 პროცენტს. ამასთან, განათლების ხარჯების წილი მთლიან სახელმწიფო ხარჯებში თუ 2000-2005 წლებში შეადგენდა 3,2 პროცენტს, 2006-08 წლებში მან შეადგინა საშუალოდ 8,6 პროცენტი.² ამის შედეგად თუ 2005 წელს ერთ სულ მოსახლეზე განათლებაზე სახელმწიფო ხარჯი შეადგენდა 1,09 დოლარი, 2006 წელს მან შეადგინა შეადგინა 6,5 დოლარი.

მთლიანად 2006-08 წლებში განათლების სისტემაში სახელმწიფო დანახარჯები სტაბილურად შეადგენდა მშპ-ს 2.4 პროცენტს და მიუხედავად იმისა, რომ წინა წლებთან შედარებით მნიშვნელოვნად გაიზარდა დაფინანსება, იგი გაცილებით დაბალია ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის წევრი ქვეყნების სახელმწიფოთა ანალოგიურ მაჩვენებლებზე, სადაც ეს მაჩვენებელი მთლიანი შიდა პროდუქტის 4,9-6 პროცენტს შეადგენს. დაწყებით და საშუალო განათლებაზე ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის წევრი ქვეყნები, 2002 წლის მონაცემებით, ხარჯავდნენ ამ სექტორში გამოყოფილი ხარჯების 85,8 პროცენტს და სახელმწიფო განათლების სისტემის ბიუჯეტის 70 პროცენტს. ამასთან, ამ ქვეყნებში უმაღლესი განათლების სისტემაში სახელმწიფო დაფინანსება შეადგენდა ამ სექტორში მთლიანი ხარჯების 71,1 პროცენტს.³

საქართველოში საგანმანათლებლო სისტემის დაფინანსებაში უპირატესობა მიეცა ზოგადსაგანმანათლებლო ხარჯებს, რომელმაც სახელმწიფო ბიუჯეტის საგანმანათლებლი ხარჯებში შეადგინა ორ მესამედზე მეტი.⁴ საშუალო განათლებაზე დაფინანსების გაზრდა უდაოდ პროგრესული მოვლენა იყო. თუ 2000-2004 წლებში საშუალო განათლებაზე იხარჯებოდა ცენტრალური ბიუჯეტიდან განათლების სისტემის სრული ბიუჯეტის დაახლოებით 28-30 პროცენტი, უმაღლეს განათლებაზე - 45-50 პროცენტი და პროფესიულ განათლებაზე - 18-28 პროცენტი, 2006-08 წლებში უმაღლეს განათლებაზე იხარჯება 11-12 პროცენტი, საშუალო განათლებაზე - 75-79 პროცენტი, ხოლო პროფესიულ განათლებაზე კი - 11-12 პროცენტი.

დღეს სახელმწიფო დაფინანსების პრიორიტეტებს წარმოადგენს სავალდებულო საბაზისო და საშუალო და ნაწილობრივ უმაღლესი განათლება. სახელმწიფოს დაფინასების პრიორიტეტად აღიარებულია აგრეთვე ინვალიდ ბავშვთა სკოლა-ინტერნატები, რომლებიც განსაკუთრებულ სასწავლო პირობებსა და მოვლას საჭიროებენ. ამდენად, განათლების სფეროების მიხედვით რადიკალურად შეიცვალა ფინანსური სტრუქტურა და გამოიკვეთა დაფინანსების პრიორიტეტები. ასეთი პოლიტიკის დადებითი შედეგები იქნება ხელშესახები მხოლოდ მას შემდეგ, რაც ეს სისტემა მთლიანად მოიცავს სწავლების ოთხივე საფეხურს. ამ პერიოდში კი სასწავლებლების სტრუქტურული რეორგანიზაცია, კადრების განახლება, ახალი სასწავლო კურიკულუმების დანერგვა და სხვა ღონისძიებები ხორციელდება. ეს გარდამავალი პერიოდი მნიშვნელოვნად იმოქმედებს მასწავლებელთა ყოფაზე და ფინანსურ მდგომარეობაზე, განსაკუთრებით კი იმათზე, ვინც უმუშევარი ხდება.

არ შეიძლება არ ვაღიაროთ, რომ მიუხედავად იმისა, რომ რეფორმებმა მნიშვნელოვნად გააუმჯობესა განათლების რესურსებისადმი ხელმისაწვდომობა ეროვნული გამოცდების შემოღებით, განათლების სიტემაზე მოსული სახელმწიფო დანახარჯების ოდენობა განსხვავებულად ნაწილდება სხვადასხვა სოციალური ფენის მიხედვით და სხვადასხვა სოციალურ ჯგუფს არათანაბრად მიუწვდება ხელი არსებულ რესურსებზე.⁵

მას შემდეგ, რაც შეიცვალა სახელმწიფო დაფინანსების სტრუქტურა, შეიცვალა მასწავლებლების შრომის ანაზღაურების სახელმწიფო სტრუქტურაც. დაფინანსება განათლების სფეროში ტრადიციულად არის დაბალი. 2006 წელს ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლებში ერთ მასწავლებელზე მოდიოდა 212 ლარი, მაშინ როცა დაწყებითი პროფესიული განათლების დაწესებულებებში ერთ მასწავლებელზე სახელმწიფო დაფინანსება შეადგენდა 79 ლარს, საშუალო პროფესული განათლების დაწესებულებებში - 38,3 ლარს, ხოლო უმაღლეს სასწავლებლებში კი - 142 ლარს. მომდევნო წლებში, მიუხედავად იმისა, რომ გაიზარდა დაფინანსება, საგანმანთლებლო სასწავლებლები კვლავ უთანასწორო პირობებში დარჩნენ.

განათლების სისტემაში სახელმწიფოს მიერ გაწეული დანახარჯების სამართლიან გადანაწილებასთან მჭიდროდ არის დაკავშირებული უმაღლეს სასწავლებელში შემსვლელთა შორის განსხვავება სოციალური ჯგუფების მიხედვით. არსებობს პირდაპირი კავშირი სიღარიბესა და განათლების დონეს შორის. ინვესტიციები განათლებაში არის სიღარიბის შემცირებისა და სოციალური თანასწორობის მხარდაჭერის ერთ-ერთი ქმედითი გზა. ღარიბ ადამიანებს არა აქვთ შესაძლებლობები გაზარდონ თავიანთი შემოსავლები. ყველაზე უფრო ღარიბი ოჯახებიდან გამოსულ ბავშვებს არ აქვთ საშუალება მიიღონ დაწყებითი და საშუალო განათლება, რადგან მათ არ შეუძლიათ დაფარონ სახელმძღვანელოების, სასწავლო მასალებისა და ინვენტარის შეძენის ხარჯები. ღარიბთა ოჯახებისათვის დამახასიათებელია არა მარტო განათლების დაბალი დონე, არამედ ბავშვების ადრეული ასაკიდან შრომის დაწყება, ამიტომ ისინი ასაკთან ერთად კარგავენ განათლების მიღების შესაძლებლობებს.

ეროვნული გამოცდების მოსამზადებლად შინამეურნეობები მიმართავენ კერძო რეპეტიტორებს, რაც ზრდის მათ ხარჯებს განათლებაზე და კონკურენტუნარიანობას. ღარიბ ფენებს კი არ მიუწვდებათ ხელი მაღალი კვალიფიკაციის მქონე მასწავლებლის მომსახურებზე. ამასთან, საგანმანათლებლო ინფრასტრუქტურის მოუწყობლობა (საერთო საცხოვრებელი, ტრანსპორტი, სასწავლო ლიტერატურა, კვების ხარჯები და სხვ), ზრდის დანახარჯებს და ნაკლებად ხელმისაწვდომს ხდის განათლების მიღებას. ამიტომ, ამ ოჯახებიდან გამოსულ მოსწავლეებს შორის მცირე რაოდენობა აგრძელებს განათლების მიღებას უმაღლეს სასწავლებელში. ყოველივე ეს კი არის უმაღლესი განათლებისადმი ხელმისაწვდომობის განმსაზღვრელი ფაქტორები.

ცნობილია, რომ რაც უფრო განათლებულია ადამიანი, მით უფრო მეტად დაცულია ოჯახი. ამ გარემოებას აბრკოლებს ის, რომ ქალს მამაკაცთან შედარებით უფრო ნაკლები დრო აქვს თავისი განთლების ასამაღლებლად. ამ მხრივ სახელმწიფო ინვესტირება ადამიანურ კაპიტალში, კერძოდ ქალების პროფესიული განათლების ასამაღლებლად, მნიშვნელოვან როლს შეასრულებს ოჯახების განვითარებაში.

საქართველოში, ისევე როგორც სხვა ქვეყნებში, პედაგოგი ქალები ჭარბობენ მამაკაცებს სახელმწიფო ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლებში, რაც არასახარბიელო გენდერულ დისბალანს ქმნის ამ სფეროში. მამაკაცების სიმცირე განათლების სფეროში უარყოფითად მოქმედებს აღზრდის პროცესზე. ამ სფეროს დაბალი სუბსიდირების გამო მამაკაცებისათვის იგი ნაკლებად მიმზიდველია. სახელმწიფო უმაღლეს სასწავლებლებში კი, მართალია, თითქმის თანაბარი რაოდენობის ქალები და მამაკაცები არიან დასაქმებულნი, მაგრამ გაანთლებისა და მეცნიერული კარიერის ყოველ შემდგომ საფეხურზე ქალს უჭირს პროფესიული განვითარება მამაკაცთან შედარებით. თუ ამ გარემოებას მივიღებთ მხედველობაში, მაშინ უმაღლესი განათლების სფეროში მიმდინარე რეფორმები გენდერული თვალსაზრისით დაბალი კვალიფიკაციის მქონე ქალებისათვის (ლაბორანტები, ასისტენტები, მასწავლებლები და სხვ.) მტკივნეულია, რადგან სწორედ ისინი ხდებიან სამუშაოდან განთავისუფლების მაღალი რისკის ჯგუფში.

განათლების სფეროში უწყვეტი განათლება არის თანამედროვე პოლიტიკის მიმართულება, რომლის ერთ-ერთი ეტაპია დახელოვნების ზრდა და გადამზადება სოციალური მუშაკებისათვის და მასწავლებლებისათვის. მათი ძირითადი ნაწილი არის ქალი. ამდენად, არსებითი მნიშვნელობა ენიჭებაა სპეციალური, კვალიფიკაციის ამაღლების მიზნით ტრეინინგების ორგანიზების საკითხს, რომელიც ქალთა შემდგომი დასაქმების აუცილებელი პირობა უნდა გახდეს.

ცვლილებები ადგილობრივი ბიუჯეტიდან
განათლების სფეროს დაფინანსებაში.

განათლების სფეროში დაწყებულ რეფორმებამდე ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოები ვალდებული იყვნენ დაეფინანსებინათ სკოლამდელი დაწესებულებები, ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლები, ზოგიერთი სპეციალიზირებული სკოლა და არასასკოლო საგანმანათლებლო დაწესებულებები. ადგილობრივი სახსრების ნაწილი გამოიყოფოდა ინვალიდი ბავშვების სპეციალიზირებული სკოლებისთვის, პროფესიული და ტექნიკური სასწავლებლებისთვის და ზოგიერთ რეგიონში მდებარე უმაღლესი სასწავლებლისთვის. განათლების ადგილობრივი ბიუჯეტები შეადგენდა განათლების სრული ბიუჯეტის დაახლოებით 80 პროცენტს. ამისათვის ხელისუფლების ადგილობრივ ორგანოებს გააჩნდათ შემოსავლის ორი ძირითადი წყარო - ტრანსფერები ცენტრალური ბიუჯეტიდან და ადგილობრივი მოსაკრებლები და შემოსავლები. რადგან ღარიბ რეგიონებს ხშირად არ გააჩნდათ საკმარისი ადგილობრივი შემოსავლები საგანმანათლებლო დაწესებულების დასაფინანსებლად, ცენტრალური ბიუჯეტიდან განხორციელებულ ტრანსფერებს დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა განათლების სისტემის სამართლიანი დაფინანსებისათვის, სხვადასხვა ტერიტორიაზე მოსახლეობის ფართო ფენებისათვის ერთნაირი საგანმანათლებლო შესაძლებლობების შექმნისათვის. დიდი ქალაქები უკეთეს პირობებში იყო ადგილობრივი შემოსავლების მიხედვით. ტრანსფერები საშუალოდ შეადგენდენ განათლების ადგილობრივი ბიუჯეტების დაახლოებით 40 პროცენტს და მათი 80 პროცენტი მასწავლებლების ხელფასებზე იხარჯებოდა. ეს მაჩვენებელი გაცილებით მაღალი იყო შედარებით ღარიბ რაიონებში, რომლებსაც არ გააჩნიათ ადგილობრივი შემოსავლის საკმარისი რესურსები ადგილობრივი სახელმწიფო საგანმანათლებლო ორგანიზაციების დასაფინანსებლად.

ტრანსფერული სისტემით დაფინანსების პირობებში ცენტრალურ ხელისუფლებას ჰქონდა მინიმალური კონტროლი რეგიონებზე, აქ არსებულ საგანმანათლებლო დანახარჯებზე და პრაქტიკულად არ ჰქონდათ ტექნიკური შესაძლებლობა შეეფასებინათ ცენტრალური და ადგილობრივი საგანმანათლებლო დანახარჯების შედეგები და ეფექტიანობა. 2005 წლიდან ზოგადსაგანმანთლებლო სკოლებში დაფინანსება გახდა ცენტრალური ხელისუფლების პრეროგატივა და განათლების სამინისტრომ აიღო პასუხისმგებლობა მის განვითარებაზე. ამდენად, ცენტრმა გარკვეულწილად შეზღუდა ის უფლებამოსილებანი, რომელიც ადგილობრივ თვითმმართველობის ორგანოებს ჰქონდათ. ამ პირობებში კი გაიზარდა საზოგადოების როლი სკოლების ფინანსური უზრუნველყოფის მონიტორინგზე. მართალია, ზოგადი განათლების დაფინანსება ცენტრალური ბიუჯეტიდან ტერიტორიული ერთეულების განკარგულებაში არსებული მცირე ფინანსების პირობებში დადებით მოვლენას წარმოადგენდა, მაგრამ პერსპექტივაში ადგილობრივ თვითმმართველ ორგანოებში ქალების მონაწილეობის გაძლიერება სკოლის განვითარებაზე მოითხოვს დაფინანსების სქემის შეცვლას და ადგილობრივი ერთეულის ბიუჯეტების გააქტიურებას.

_____________________

1. უმაღლესი განათლების სისტემაში არ არსებობს კერძო დაფინანსების ოპტიმალურ ზომის ნორმატივი. მისი წილი განათლების მთლიან ბიუჯეტში განსხვავებულია ქვეყნების მიხედვით. მაგალითად, ამერიკის შეერთებულ შტატებში კერძო დაფინანსების წილი უმაღლესი განათლების მთლიან ხარჯებში შეადგენს 54 პროცენტს, კორეაში - 85 პროცენტს, დანიაში - 2,1 პროცენტს. საშუალოდ ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის ქვეყნებში (OECD) - 21,9 პროცენტს (http://www.oecd.org/dataoecd/2/10/35286398.xls). საქართველოში კერძო დაფინანსების წილის ზრდა განპირობებული იყო კერძო სასწავლებლების მომრავლებით აკრედიტაციისა და ხარისხის უზრუნველყოფის სახელმწიფო სისტემის არარსებობის პირობებში. ამის შედეგად დაფუძნდა მრავალი სასწავლებელი, რომლებიც არ იძლეოდნენ განათლებას, მაგრამ ჰქონდათ დაწესებული სწავლის დაბალი გადასახადი. 2004 წლის შემდგომ განათლების რეფორმების შედეგად ისინი გაუქმდნენ და სწავლის გადასახადიც გაიზარდა. შესაბამისი მონაცემების არარსებობა არ იძლევა საშუალებას ზუსტად გამოკვლეულ იქნას განათლებაზე გაწეულ დანახარჯებში კერძო დაფინანსების წილის ზრდამ თუ რა ზეგავლენა მოახდინა ღარიბი მოსახლეობის სოციალურ მდგომარეობაზე.

2. 2006 წლიდან მოგებიდან მობილიზებული თანხების ნაწილი, რომელიც ადრე ადგილობრივ ბიუჯეტს ეკუთვნოდა, გადავიდა ცენტრალური ბიუჯეტის სახაზინო ანგარიშზე, რამაც ხელი შეუწყო განათლების ცენტრალური დაფინანსების ზრდას. ეს გამართლებული იქნა იმით, რომ სკოლების მართვა გადაეცა განათლების სამინისტროს რეფორმების განხორციელების მიზნით.

3. ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის მონაცემები. http://www.oecd.org/statisticsdata/0,2 643,en-2649-37455-1-119656-1-1-37455,00.html; საქართველო. სახელმწიფო ხარჯების მიმოხილვა, (2002) მსოფლიო ბანკი.

4. ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის ქვეყნებში (OECD) საშუალო განათლებაზე გამოიყოფა საშუალოდ დანახარჯების 70 პროცენტი. (http://www.oecd.org/dataoecd/0/60/35287543.xls)

5. დღესდღეობიოთ არ არის გამოკვლეული შინამეურნეობების დანახარჯები განათლებაზე. 1999 წელს ჩატარებული საოჯახო მეურნეობების ბიუჯეტის გამოკვლების შედეგების მიხედვით, ღარიბი ოჯახები საშუალოდ დაახლოებით 1.5 ლარს ანუ საკუთარი ბიუჯეტის 2 პროცენტზე ოდნავ მეტს ხარჯავდნენ შვილის სწავლაზე, მაშინ როცა, შეძლებული ოჯახები თითოეულ შვილზე ხარჯავდნენ დაახლოებით 140 ლარს, ანუ მათი მთლიანი დანახარჯების 5 პროცენტზე მეტს. (განათლების მომსახურება საქართველოში, (2001).

საქართველოში ადამიანური რესურსების გაზრდის, განათლების სისტემის ფუნქციონირების ეფექტიანობის და კონკურენტუნარიანობის ამაღლების მიზნით ხელისუფლებამ დაიწყო რადიკალური რეფორმების გატარება, რომელიც ითვალისწინებდა საგანმანათლებლო მომსახურების განვითარებას და სწავლის ხარისხის ამაღლებას. დაიწყო ამ სექტორის რეორგანიზაცია.

ამ რეფორმების განხორციელების პარალელურად საქართველოში ადგილი ჰქონდა მოსწავლეებსა და მასწავლებელთა შორის გენდერულ დისბალანსს სწავლების სხვადასხვა საფეხურზე. ამასთან, პრობლემად დარჩა მაღალი ხარისხის განათლებისადმი ღარიბი ფენების ხელმისაწვდომობაც. ამ მიზნით მიზანშეწონილად მიგვაჩნია განათლების პოლიტიკაში რიგი ღონისძიებების გატარება სოციალურ სამართლიანობისა და გენდერული ბალანსის დასამყარებლად, რაც მნიშვნელოვანი პირობა იქნება სხვადასხვა სოციალურ ფენებს შორის განათლების მიღების შესაძლებლობებში განსხვავებების შესამცირებლად.

ინსტიტუციური ასპექტები:

1. განათლების სხვადასხვა საფეხურზე მოსწავლეთა საერთო გენდერული ბალანსი არის მეტნაკლებად დაცული. სხვადასხვა სქესის მოსწავლეებში პროპორცია მკვეთრად გასხვავებულია დაწყებით და საშუალო პროფესიული განათლების საფეხურზე. თუ დაწყებით პროფესიულ განათლებაში ვაჟების რაოდენობა მკვეთრად აღემატება გოგონების რაოდენობას, საშუალო პროფესიული განათლების საფეხურზე გოგონები შეადგენენ აბსოლუტურ უმრავლესობას. ეს პრობლემა მოითხოვს ღონისძიებების განხორციელებას, რომელიც ყველა სქესის მოზარდს მისცემს თანაბარ შესაძლებლობას მიიღოს პროფესიული განათლება;

2. განათლების დაწყებითი და საშუალო პროფესიული განათლების საფეხურზე გენდერული დისბალანსის აღმოსაფხვრელად საჭიროა: ამ საფეხურის სასწავლებლებში სტრუქტურული რეფორმები, რეორგანიზაცია და სწავლების ხარისხის ამაღლება; მასწავლებელთა გენდერული თანაფარდობის დაცვა და მამაკაცი პედაგოგების მოზიდვა, რაც ხელს შეუწყობს ბიჭების დამაგრებას სწავლების საშუალო პროფესიულ დონეზე; იმ პროფესიების დანერგვა, რომელიც კურსდამთავრებულებს მისცემს საშუალებას დასაქმდნენ შესაბამის სამუშაო ადგილებზე; გენდერული თანაფარდობის დაცვა პედაგოგი ქალების პროფესიული გადამზადების ახალი პროგრამების დანერგვის გზით;

3. პროფესიული განათლების სიტემა ის სფეროა, სადაც დიდი მნიშვნელობა ენიჭება გენდერული თანასწორობის უზრუნველყოფასა და დასაქმების ხელშეწყობას ორივე სქესისათვის. ამ სფეროს რაციონალიზაციის შედეგად განთავისუფლებული იქნა ჭარბი მასწავლებლები. ეს მეტად მტკივნეული პროცესია და მისი უარყოფითი სოციალური შედეგები ყველაზე მეტად აისახა პედაგოგი ქალების უმუშევრობაში. ამ მოვლენის გასანეიტრალებლად მიზანშეწონილია ქალთა დასაქმების პროგრამების განვითარება და მათი ტრეინინგებისათვის განსაკუთრებული ხელშეწყობა;

4. სპეციალური ყურადღება უნდა მიექცეს ღარიბი ფენების განათლებისადმი ხელმისაწვდომობას. მიუხედავად იმისა, რომ რეფორმებმა მნიშვნელოვნად გაზარდა ამ ფენებისათვის განათლების მიღების შესაძლებლობები ყველა საფეხურზე, უთანასწორობა მაინც არსებობს და მოითხოვს:

4.1. ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლებში ღარიბი ფენებისათვის სასკოლო სახელმძღვანელოებისა და ინვენტარის უზრუნველყოფაში სახელმწიფოს და მუნიციპალიტეტების მზრუნველობას, ხოლო სხვა საფეხურებზე კი სახელმძღვანელოების გაქირავებისა და სხვა შეღავათიანი საბაზრო მექანიზმების შემოღებას;

4.2. უმაღლესი განათლების სისტემაში შესაბამისი ინფრასტრუქტურის განვითარებას, სტიპენდიებისა და საერთო საცხოვრებელი ინფრასტრუქტურის შექმნას. ცნობილია, რომ რაც უფრო მეტი სტუდენტი ცხოვრობს დამოუკიდებლად, მით უფრო მეტი ფინანსური დახმარება სჭირდებათ მათ და რაც უფრო მეტად ცდილობენ ისინი თავიანთი ახალგაზრდული ძალისხმევა მოახმარონ განათლების სფეროს, მით უფრო მეტი მხარდაჭერის პროგრამა არის მათთვის საჭირო. უმაღლესი განათლების სფეროში რეფორმებმა ხელი შეუწყო სოფლის და რაიონების ახალგაზრდობის ჩართვას უმაღლეს სასწავლებლებში, რამაც გაზარდა ინფრასტრუქტურაზე მოთხოვნა. სასწავლო ინფრასტრუქტურის განვითარება არის აუცილებელი პირობა სტუდენტების დასამაგრებლად და სწავლის ხარისხის გასაუმჯობესებლად. ამ მიზნით შესაბამისი ფონდის ფორმირება ხელს შეუწყობს საგანმანათლებლო ინფრასტრუქტურის განვითარებას როგორც უმაღლესი სასწავლებლებისათვის, ასევე საშუალო პროფესიული სასწავლებლებისათვის;

4.3. სუბსიდირებისა და დაკრედიტირების აპრობირებული ინსტიტუტების ფართოდ დაფუძნება და სახელმწიფო ხელშეწყობა გააუმჯობესებს ღარიბი ფენების დაფინანსებას და მათი განათლებისადმი ხელმისაწვდომობას. ეროვნული გამოცდების შედეგად ჩარიცხული სტუდენტების სოციალური პროფილის შესწავლის საფუძველზე მიზანშეწონილია ღარიბი ოჯახებიდან გამოსული სტუდენტების სასწავლო ინფრასტრუქტურით უზრუნველყოფა (სტიპენდიები, საერთო საცხოვრებლები, სახელმძღვანელოები და სხვ) და ამ მიზნით შესაბამისი ფონდის დაარსება, რომელიც გაიღებს პროგრამულ ხარჯებს;

5. სამაგისტრო და სადისერტაციო ნაშრომებში გენდერული მიმართულებით კვლევების გაძლიერება და დიპლომისშემდგომი განათლების სფეროში გენდერული პროგრამების დანერგვა ხელს შეუწყობს ქალების პროფესიულ წინსვლას და სტუდენტური ოჯახების განვითარებას;

6. სასკოლო განათლებაში სამოქალაქო როლის ამაღლების მიზნით მეურვეთა საბჭოში შემავალი წევრებისათვის სპეციალური ტრეინინგები და ამ სფეროში ქალების პროფესიული განვითარება გააუმჯობესებს სკოლების მართვას და სწავლების მონიტორინგს;

7. მასწავლებლის პროფესიის პრესტიJის გაზრდა, ამ პროფესიის სტიმულირება მნიშვნელოვნად გააუმჯობესებს პედაგოგთა გენდერულ ბალანსს;

8. გენდერული სტატისტიკის სრულყოფა და გამოკვლევები მასწავლებელთა და სტუდენტთა სოციალური სტატუსის, მოტივაციის და სხვადასხვა ქცევების გამოსავლენად ხელს შეუწყობს გენდერული თანაფარდობის დაცვას და მიზნობრივი სოციალური დაცვის მექანიზმების და პროგრამების შემუშავებას განათლების სფეროში;

9. მიზანშეწონილია გენდერული პრობლემების საუნივერსიტეტო კვლევით პროგრამებში ჩართვა, ახალი სასწავლო პროგრამების შემუშავება და სწავლება სხვადასხვა სპეციალობების მიხედვით;

10. სახელმძღვანელოებისა და და სასწავლო პროგრამების ანალიზი გენდერული ასპექტების გათვალისწინებით მნიშვნელოვანია დრომოჭმული გენდერული სტერეოტიპების აღმოსაფხვრელად.

ფინანსური ასპექტები:

11. განათლების სფეროში სახელმწიფო ფინანსების ოპტიმიზაცია და მისი ევროკავშირის მაჩვენებლებთან მიახლოება შესაძლებელია განხორციელდეს დიდი რაოდენობით ვიწროდ სპეციალიზებული, მცირე ზომის პროფესიული სასწავლებლების და ტექნიკუმების, უმაღლესი სასწავლებლებისა და სამეცნიერო დაწესებულებების რაციონალიზაციის ხარჯზე;

12. იმის გამო, რომ ქვეყანაში მაღალია ღარიბი ოჯახების წილი, რომლებსაც არ შეუძლიათ გაიღონ სერიოზული დაბანდებები თავიანთი შვილებისათვის კარგი განათლების მისაღებად, ხოლო განათლების სფეროში მიღებული მომსახურება თავისი ხარისხით ჯერ კიდევ შორს არის იმ მოთხოვნებისაგან, რასაც აყენებს ქვეყნის ეკონომიკური განვითარება, მიზანშეწონილია სახელმწიფოს დაფინანსების ზრდა, კერძო დაფინანსების უპირატესი ზრდის ტენდენციის შენარჩუნებასთან ერთად;

13. პროფესიულ განათლებაში, როგორც საერთაშორისო პრაქტიკა ადასტურებს, არ არსებობს სახელმწიფო დაფინანსებისათვის მყარი არგუმენტები, თუმცა გამომდინარე იქიდან, რომ საქართველოში კერძო სექტორი ვერ უზრუნველყოფს შესაბამისი ხარისხის სპეციალისტთა გამოშვებას, მიგვაჩნია, რომ უნდა გაიზარდოს სახელმწიფოს პასუხისმგებლობა და ინვესტირება მანამ, სანამ არ მოხდება შრომის ბაზრის რაციონალიზაცია და არ გაიზრდება ბიზნეს-სექტორის დაინტერესება განათლებაში დააბანდოს კაპიტალი;

14. კერძო ინსტიტუტების სტიმულირება განათლებაში ინვესტიციების, კრედიტებისა და სუბსიდირების მოზიდვის მიზნით უზრუნველყოფს მაღალკვალიფიციური სპეციალისტების მომზადებას კერძო სექტორისათვის და იგი უნდა განხორციელდეს შესაბამისი საგადასახადო რეJიმის ფორმირებით. ამასთან, მიზანშეწონილია სტრატეგიულ პროგრამებში საგანმანათლებლო დაზღვევის, საგანმანათლებლო ფასიანი ქაღლადების ფორმირება და საგანმანათლებლო კრედიტირების მექანიზმის შემდგომი განვითარება და სტიმულირება, რაც დააჩქარებს ამ სექტორის მიზნობრივ დაფინანსებას და ამით მნიშვნელოვნად გაუადვილებს ღარიბ და ახალგაზრდა ოჯახებს მაღალკვალიფიციური განათლების შემდგომ სრულყოფას;

15. იმისათვის, რომ ქალებმა შეძლონ პროფესიული განვითარება, საჭიროა სპეციალური სტიპენდიების, წამახალისებელი პროგრამების დანერგვა მათთვის, ვინც გახდნენ დედები, რომლებიც იძულებულნი არიან პროფესიული ზრდის სანაცვლოდ დრო დაუთმონ ოჯახურ საქმეებს და ბავშვის გაზრდას. ასეთი პროგრამები და სტიპენდიები მიზნად უნდა ისახავდეს ქალების საოჯახო საქმეებში ხელშეწყობას და დროის გამონთავისუფლებას მათი პროფესიული განვითარებისათვის. მიზანშეწონილ იქნება აგრეთვე სპეციალური წამახალისებელი ჟილდოები ქალებისათვის, რომლებიც აღწევენ მეცნიერებაში წარმატებას, ამასთან, ქალთა სამეცნიერო მივლინებების, კონფერენციებში მონაწილეობის წახალისება, სპეციალური გრანტებისა და სტიპენდიების დანერგვა და სხვა;

16. რეფორმების განხორციელება, თუნდაც მოკლევადიან პერიოდში, მოითხოვს მნიშვნელოვანი დანახარჯების გაწევას იმ მიზნით, რომ გამონთავისუფლებული პედაგოგები არ აღმოჩნდენენ სიღარიბის საზღვრის მიღმა. შესაბამისად, საუნივერსიტეტო სოციალური უზრუნველყოფის სხვადასხვა სქემების დანერგვა მნიშვნელოვნად შეარბილებს ამ პრობლემას;

17. სახელმწიფო საგანმანათლებლო საკრედიტო და სუბსიდირების ინსტიტუტების განვითარება განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იქნება ღარიბი და ნაკლებად შეძლებული ოჯახებიდან გამოსული ახალგაზრდებისათვის. ამასთანავე, ეს სისტემა განსაკუთრებით ეფექტურია დიპლომისშემდგომი განათლების მისაღებად;

18. სკოლების ახალი დაფინანსების სისტემის პირობებში უნდა გაიზარდოს სამოქალაქო საზოგადოების როლი ფინანსური მონიტორინგის სფეროში, რისთვისაც აუცილებელია საზოგადოებას გააჩნდეს იმის ცოდნა, თუ როგორ უნდა განახორციელოს კანონით მინიჭებული ზედამხედველობის ფუნქცია. ეს კი მოითხოვს სკოლების სამეურვეო საბჭოების მომზადებას და ამ მიზნით სპეციალური ტრეინინგების წარმართვას. განსაკუთრებული ყურადღება კი უნდა დაეთმოს ქალთა აქტიურობის სტიმულირებას, მათთვის სპეციალური სახელმწიფო პროგრამების შემოღებას, რადგან ტრადიციულად ბავშვებზე ზრუნვას განათლების მისაღებად დედები მეტ დროს უთმობენ, ვიდრე მამაკაცები.

საერთაშორისო გამოცდილება საგანმანათლებლო
სუბსიდიებისა და კრედიტების შესახებ

მსოფლიოში სახელმწიფო საგანმანათლებლო კრედიტებისა და სუბსიდიები განიხილება როგორც განათლებისადმი თანაბარი შესაძლებლობების უზრუნველყოფის მექანიზმი სხვადასხვა შემოსავლების მქონე ოჯახებისათვის. თუმცა აქვე ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ დადებით მხარეებთან ერთად ამ სისტემას გააჩნია უარყოფითი მხარეებიც:

მიუხედავად ამისა, საგანმანათლებლო საკრედიტო პოლიტიკის დანერგვა მნიშვნელოვანია მთელი საზოგადოებისათვის და განსაკუთრებით იმ ახალგაზრდებისათვის, რომლებიც ქმნიან ოჯახებს და აქვთ სწავლის გაგრძელების სურვილი.

გამოკვლევამ წარმოაჩინა მთელი რიგი პრობლემებისა, რომლებზედაც საჭირო იქნება პასუხის გაცემა საზოგადოებაში სოციალური სამართლიანობისა და თანასწორობის მიღწევის მიზნით:

ეს და სხვა საკითხები სპეციალურ შესწავლას მოითხოვს და ამ ადამიანებზე ზრუნვა და საზოგადოებაში ადაპტირება სოციალური თანასწორობის დამკვიდრების ერთერთი ამოცანაა. მიზანშეწონილია იგი აისახოს სახელმწიფო ბიუჯეტში განათლების პროგრამების სახით.

რეგიონულ მიდგომას გენდერული ბიუჯეტის ფორმირებაში რიგი თავისებურება გააჩნია. იგი მოითხოვს სამოქალაქო საზოგადოების აქტიურ ჩაბმას უშუალოდ რეგიონის ცხოვრებაში. ცნობილია, რომ სამოქალაქო საზოგადოება რეგიონში შედარებით ნაკლებად არის გაცნობიერებული ფინანსების მართვაში. შესაბისად, მათი გავლენა სუსტია საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროში. ამათან, რეგიონებში სოციალურეკონომიკური პროცესები უფრო მწვავედ და მტკივნეულად მიმდინარეობს, ვიდრე დედაქალაქში. მძიმე ეკოლოგიური მდგომარეობა, მოუწყობელი ინფრასტრუქტურა, სოციალური გარანტიებისადმი ნაკლები ხელმისაწვდომობა, მიზერული ანაზღაურება და სიღარიბე უარყოფით გავლენას ახდენს მოსახლეობის ცხოვრების დონეზე. ქვეყანაში მიმდინარე სოციალურ-ეკონომიკური გარდაქმნების შესახებ მოსახლეობა სათანადოდ ინფორმირებული არა არის. დემოკრატიული მმართველობის პირობებშიც ადგილობრივი ხელისუფლება რეგიონალურ დონეზე მმართველობის პროცესში მოსახლეობის აქტიურ ჩართვას ვერ უზრუნველყოფს. რეგიონების მოსახლეობას აქვს ნაკლები წარმოდგენა, თუ როგორია სახელმწიფოს სოციალურ-ეკონომიკური პოლიტიკა, რა ძირითად პრიორიტეტებს ისახავს, რა სახელმწიფო პროგრამები ხორციელდება. ადგილობრივი არასამთავრობო ორგანიზაციები ვერ ახორციელებენ შესაბამის მონიტორინგს. სამწუხაროდ, მათ არც სათანადო კომპეტენცია და გამოცდილება გააჩნიათ. არადა, ადგილობრივი ბიუჯეტი ის ბერკეტია, რომლის ეფექტიანი გამოყენება ადვილად შესამჩნევია და მასზე ზემოქმედება და ლობირება სამოქალაქო საზოგადოებამ შეიძლება წარმატებით განახორციელოს მოსახლეობის ინტერესების დასაკმაყოფილებლად.

რეგიონებში დაგროვილია უამრავი პრობლემა, რომელიც უშუალოდ დაკავშირებულია ადგილობრივი თვითმმართველობის რეალურ ფუნქციონირებასთან, მათი ფინანსური საქმიანობის გამჭვირვალობასთან და ანგარიშვალდებულებასთან. ამ ფუნქციის განხორციელება, როგორც პრაქტიკამ გვიჩვენა, მარტო აღმასრულებელ ხელისუფლებას არ შეუძლია. დიდია ადგილობრივი თვითმმართველობისა და სამოქალაქო საზოგადოების როლი, რომელთა ურთიერთანამშრომლობას ბიუჯეტის ფორმირების, განხორციელებისა და მონიტორინგის პროცესებში რეალური შედეგის მოტანა შეუძლია.

რეგიონული ბიუჯეტის გენდერული ანალიზი ხელს უწყობს იმის გამოვლენას, თუ რა არსებითი სოციალური პრობლემები არსებობს და რამდენად არის დაცული სოციალური სამართლიანობა და გენდერულ თანასწორობა ადგილობრივ დონეზე.

მუნიციპალიტეტებში შეიმჩნევა გენდერული დისბალანსი არსებული რესურსების განაწილებასა და მართვაში. ყოველივე ამან გარკვეული გავლენა იქონია ხელისუფლებაში ქალთა მონაწილეობის დონეზეც. ეს საკითხი მეტად აქტუალურია დღეს, როდესაც ყალიბდება ადგილობრივი თვითმმართველობის პრაქტიკა. ლოზუნგი, რაც შეიძლება მეტი ქალი მონაწილეობდეს ადგილობრივი თვითმმართველობით სტრუქტურებში, დღესაც პოპულარულია, მაგრამ დეკლარირებულია. ქალების ხელისუფლებაში ყოფნა აუცილებელია თუნდაც გენდერული ბალანსის დასამყარებლად და ყველა იმ სოციალურ-ეკონომიკური პრობლემების უკეთ გადაწყვეტისა და შესრულებისათვის, რომელსაც სასიცოცხლო მნიშვნელობა გააჩნია ქალაქში მცხოვრები ყოველი მოსახლეობისათვის.

გენდერული ბიუჯეტის წინ წამოწევა რეგიონურ დონეზე, ჩვენის აზრით, შეიძლება გახდეს მძლავრი ინსტრუმენტი ქალთა გააქტიურებისათვის საარჩევო კამპანიის მიმდინარეობის დროს. იგი დაეხმარება არა მარტო კანდიდატ ქალებს, არამედ ამომრჩევლებს, ხმა მისცენ მართლაც ხალხის რჩეულებს, რომლებიც განახორციელებენ მოსახლეობისათვის წინასარჩევნო დაპირებებს და გააუმჯობესებენ მოსახლეობის სოციალურ-ეკონომიკურ პირობებს.

სამწუხაროდ, ნაშრომში ასახული პრობლემები სათანადო სტატისტიკური და სხვა ინფორმაციების ნაკლებობის გამო ვერ გაშუქდა სრულფასოვნად, მიუხედავად ამისა, ვფიქრობთ, რომ გენდერული მიდგომების დემონსტრირება არის მნიშვნელოვანი იმისათვის, რომ დაიწყოს საქართველოში გენდერულ პრობლემებზე დისკუსია ადგილობრივი მმართველობასა და სამოქალაქო საზოგადოებაში.

მუნიციპალური ბიუჯეტის ანალიზი გენდერული ასპექტების გათვალისწინებით დასაწყისია იმ საქმიანობისა, რომელიც უნდა განხორციელდეს ადგილობრივი ხელისუფლების ხელშეწყობით, სამოქალაქო საზოგადოების მიზიდვისა და დემოკრატიული პროცესების გაღრმავებით საქართველოს რეგიონებში.

____________________________

1. „მუნიციპალიტეტის“ ცნებას ჩვენ ვიყენებთ როგორც რეგიონის, ასევე თვითმმართველი ერთეულის დასახასიათებლად და მის ქვეშ ვგულისხმობთ როგორც საკუთრივ მუნიციპალიტეტს, ასევე თვითმმართველ ქალაქს.

მუნიციპალიტეტის დონეზე ბიუჯეტის გენდერული ასპექტების ანალიზი ემყარება რეგიონის დემოგრაფიულ სტრუქტურას, განათლების, ჯანდაცვისა და ადგილობრივი შრომის ბაზრის მაჩვენებლებს. იგი მოითხოვს იმ ინსტრუმენტების გამოყენებას, რომლითაც უნდა მოხდეს ამ სფეროების ანალიზი, იმას თუ პრობლემების გადასაწყვეტად როგორ უნდა დაიგეგმოს ადგილობრივი ბიუჯეტი. მთლიანობაში იგი ეხება სოციალურად სამართლიანი ბიუჯეტის დაგეგმვის, შედგენისა და განხორციელების თავისებურებებს. ამავე დროს მნიშვნელოვანია ადგილობრივი და ცენტრალური ბიუჯეტების ურთიერთობის ანალიზიც იმ მიზნით, რომ გაირკვეს, თუ რომელი დონის ბიუჯეტს შეუძლიან შედარებით უკეთესად დააკმაყოფილოს ადგილობრივი მოსახლეობის კონკრეტული ინტერესები.

მუნიციპალიტეტების სოციალურ-ეკონომიკური
პრობლემები

პრობლემა 1. მოსახლეობის ზრდის დაბალი ტემპი.

მოსახლეობა საქართველოს თითქმის ყველა რეგიონში ქ. თბილისის გარდა, შედარებით ნელა იზრდება. ეს შეიძლება იყოს განპირობებული სხვადასხვა გარემოებებით:

1. დემოგრაფიული მდგომარეობით;

2. შობადობის შედარებით მცირე ზრდით;

3. სიღარიბის მაღალი ხვედრითი წილით სხვა რეგიონებთან შედარებით;

4. ახალგაზრდობის დასაქმების პრობლემებით;

5. მოკვდაობის მაღალი წილით;

6 სოციალური დაცვის სისტემის ნაკლოვანებებით;

7. ცუდი სოციალური ინფრასტრუქტურით;

8. ახალგაზრდობის პროფესიული განათლებისადმი დაბალი ხელმისაწვდომობით და სხვ.

ეს და სხვა პრობლემები ზემოქმედებს ოჯახების როგორც სოციალურ, ასევე ეკონომიკურ მდგომარეობაზე და საბოლოო ჟამში წარმოშობს წინააღმდეგობებს ახალო ოჯახების შექმნასა და განვითარებაში.

პრობლემა 2. შინამეურნეობების დაბალი შემოსავლები და სიღარიბის მაღალი დონე.

ყველა მუნიციპალიტეტს გააჩნია შემოსავლების თავისი სპეციფიკური წყარო. მოსახლეობის აბსოლუტური უმრავლესობა დამოკიდებულია მხოლოდ ქალაქისათვის დამახასითებელი შემოსავლების წყაროებზე. მაგალითად, ქალაქ ფოთის შემოსავლების ძირითად წყაროა ნავსადგური, და მასთან დაკავშირებული ინფრასტრუქტურა. სიღნაღის და ზღვისპირა ქალაქების დღევანდელი შემოსავლები მნიშვნელოვნად დამოკიდებულია იქ ჩასული ტურისტების რაოდენობაზე, ხოლო ქ. რუსთავის მოსახლეობის შემოსავლები კი - მათ ქ. თბილისში დასაქმებაზე.

შინამეურნეობების გამოკვლევების საფუძველზე და შედარებითი ანალიზის გზით დგინდება სიღარიბის ზემოქმედების ინტენსივობა მუნიციპალიტეტის მოსახლეობის ქცევებზე. ეს კი იძლევა იმის საშუალებას, რომ მუნიციპალური ბიუჯეტის დაგეგმვისას გათვალისწინებული იქნეს დაბალი შემოსავლების მიზეზეზები (დასაქმების სტრუქტურა, საინვესტიციო გარემო, შრომის ბაზრის მდგომარეობა და სხვ.) და მუნიციპალური ბიუჯეტის შემოსავლებიც წარიმართოს ამ პრობლემების გადასაჭრელად.

პრობლემა 3. უმუშევრობა.

ყოველ მუნიციპალიტეტში არსებობს მისთვის დამახასიათებელი უმუშევრობის გარკვეული დონე. ამასთან, მუნიციპალიტეტებში არ არსებობს დასაქმებისა და უმუშევრების დახმარების ცენტრები. მთლიანობაში აქტიური სოციალური პოლიტიკის გატარების გარეშე მნიშვნელოვანი შედეგების მიღწევა უმუშევრობის შემცირებაში შეუძლებელი იქნება. იმ ქალაქებში, სადაც ვითარდება ის დარგები, რომლებიც დაკავშირებულია ვაჭრობასთან ან მომსახურებასთან, ქალებს დასაქმების უფრო მეტი შესაძლებლობები გააჩნია. ტურიზმის განვითარება კარგ შესაძლებლობას იძლევა როგორც ქალის, ასევე კაცის დასაქმებისათვის. მცირე ბიზნესის განვითარებისათვის ხელსაყრელი გარემოს ფორმირებაში მნიშვნელოვან როლს თამაშობს კონკრეტული მუნიციპალური პროგრამები.

გენდერულ ჭრილში მნიშვნელოვანია იმის ცოდნა, თუ რამდენი ქალია დასაქმებული სამეწარმეო სფეროში (ბიზნესში). ეს არის სამოქალაქო საზოგადოების აქტიურობის ინდიკატორი და ავლენს იმ ინფრასტრუქტურის განვითარების აუცილებლობას, რომელიც მუნიციპალიტეტმა უნდა განახორციელოს თავისი უფლებამოსილების ფარგლებში. სამწუხაროდ, დღეს მსგავსი სტატისტიკა არ არსებობს და ამ მიმართულებით არც შრომის ბაზრის კვლევა არ განხორციელებულა.

პრობლემა 4. განათლების ეფექტიანობა.

შრომის ბაზარს მჭიდრო კავშირი აქვს განათლებასთან. ამ კავშირის დადგენა მნიშვნელოვანია იმდენად, რამდენადაც იგი საშუალებას იძლევა უმუშევრობის მიზეზები ვეძებოთ განათლების არასაკმარის დონეში, პროფესიული მომზადების ნაკლოვანებებში ან კიდევ კაპიტალდაბანდებებში და ინვესტიციების ნაკლებობაში. ინვესტიციების დაბანდებისათვის აუცილებელია შესაბამისი კადრების არსებობა. არის მზად თუ არა მუნიციპალიტეტი (ქალაქი) იმისათვის, რომ ინვესტიციების ზრდის პირობებში ადგილობრივი კადრებით უზრუნველყოს შრომის მწარმოებლურობის ზრდა და პირიქით, მუნიციპალიტეტს (ქალაქს) გააჩნია თუ არა შესაბამისი შრომითი რესურსები, რომლებიც უზრუნველყოფენ კერძო სექტორის სწრაფ ზრდას და ქალაქის სტრატეგიული მნიშვნელობის რეალიზაციას?

ყოველ მუნიციპალიტეტში ფუნქციონირებს სხვადასხვა საფეხურის სასწავლო დაწესებულებები. ზოგიერთ მათგანში მუნიციპალიტეტები აფინანსებდნენ უნივერსიტეტებსაც. თუმცა ფინანსების სიმცირის გამო მუნიციპალიტეტის მიერ უნივერსიტეტების დაფინანსება ვერ უზრუნველყოფდა მათ კონკურენტუნარიანობას და გამოშვებული სპეციალისტები კი ვერ აკმაყოფილებდნენ ბაზრის მოთხოვნებს. ამდენად, მუნიციპალიტეტის საგანმანათლებლო ხარჯები იყო არაეფექტიანი.

განათლების საშუალო სპეციალური სასწავლებლების დაფინანსება მუნიციპალური ბიუჯეტიდან, ისევე როგორც სხვა საგანმანათლებლო დაწესებულებების დაფინანსება, დაფუძნებული იყო „დანახარჯების პრინციპზე“ და იგი არ იყო მიმართული პირდაპირ სტუდენტების დაფინანსებაზე ცოდნის მისაღებად. ასეთი პრაქტიკა საგანმანათლებლო დაწესებულებებს აძლევდა შემოსავლების მიღების გარანტიას მიუხედავად იმისა, ხარისხიანად უზრუნველყოფდა ეს დაწესებულებები მაღალი სტანდარტების საგანმანათლებლო მომსახურებას თუ არა.

მიზანშეწონილია, მუნიციპალური ბიუჯეტიდან დაფინანსება წარიმართოს სახელმწიფოს მიერ გამოვლენილი ეროვნული გამოცდების შედეგად წარმატებული სტუდენტების ხელშესაწყობად და ნაცვლად საგანმანათლებლო დაწესებულებების სუბსიდირებისა, დაფინანსდეს უშუალოდ სტუდენტები (მუნიციპალური ვაუჩერით ან სტიპენდიით), რომელსაც ისინი წარადგენენ იმ უნივერსიტეტსა ან საშუალო სპეციალურ დაწესებულებაში, სადაც ისინი მიღებენ უკეთეს განათლებას. ასეთი პრაქტიკა შექმნის ადგილობრივი საგანმანათლებლო დაწესებულებების დაფინანსების კონკურენტულ პირობებს და გაზრდის მათ პასუხისმგებლობას.

გენდერულ ასპექტში მიზანშეწონილია იმის ცოდნა, თუ რამდენი გოგონა და ვაჟი ღებულობს პროფესიულ განათლებას და ხომ არ დარჩა რომელიმე ახალგაზრდა პროფესიული განათლების გარეშე? იგი მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს ადგილობრივი შრომის ბაზრის სტრუქტურას და ზემოქმედებს შინამეურნეობების განვითარებაზე. როდესაც გოგონები რჩებიან პროფესიული განათლების გარეშე, ისინი სამუდამოდ მიეჯაჭვებიან საოჯახო საქმეებს, რაც მნიშვნელოვნად აფერხებს მათ შედგომ სრულყოფასა და სამოქალაქო საზოგადოებაში ადგილის დამკვიდრებას.

მუნიციპალიტეტების ერთ-ერთი პრიორიტეტია საბავშვო ბაგა-ბაღების მოვლა-პატრონობა და განვითარება. საბავშვო ბაღების საქმიანობის ეფექტიანობის მაჩვენებელია აღსაზრდელთა და აქ დასაქმებულთა რაოდენობა და მათზე გაწეული ხარჯების თანაფარდობა. ამასთან, შრომის ბაზრის და დასაქმების გენდერული სტრუქტურის ანალიზი იძლევა იმის საშუალებას, რომ გავარკვიოთ, თუ რამდენად სარგებლობს ბაღა-ბაგის მომსახურებით დასაქმებული ქალები, რამდენად საკმარისია ბაგა-ბაღების რაოდენობა, არის თუ არა ბაგა-ბაღების საქმიანობა დაკავშირებული ქალების შინამეურნეობებში 72 დასაქმებასთან. საბავშვო ბაგა-ბაღებზე მოთხოვნა შეიძლება განპირობებული იყოს იმით, რომ მას ნაწილობრივ მუნიციპალიტეტი აფინანსებდეს სუბსიდირების ფორმით და ამ სარგებელს იმ ოჯახის შვილებიც ღებულობდნენ, რომელთა მშობლებიც არ არიან დასაქმებულნი საზოგადოებრივი საქმიანობით. ამ უკანასკნელი გარემოების თავიდან ასაცილებლად მიზანშეწონილია მუნიციპალური თანხები გამოეყოს მცირეწლოვანი ბავშვების დედებს დახმარების სახით, რაც ბაგა-ბაღების დაფინანსებას მნიშვნელოვნად შეამცირებს. ის, თუ რომელი მიდგომა იქნება უფრო ეფექტიანი, მხოლოდ სამოქალაქო საზოგადოების ინტერესების გამოვლენით შეიძლება დადგინდეს.

მუნიციპალური ბიუჯეტის ეფექტიანი განაწილებისათვის საჭიროა იმის ცოდნაც, მონაწილეობს თუ არა დამქირავებლები საბავშვო ბაღების დაფინანსებაში და არის თუ არა ეს წყარო აქტიურად გამოყენებული? ყოველივე ამ კითხვის მიღმა გენდერული სურათი ვლინდება და ქალების სოციალური მდგომაროება აშკარავდება.

პრობლემა 5. ჯანმრთელობის დაცვის ხელმისაწვდომობა.

მუნიციპალიტეტებში ფუნქციონირებს საავადმყოფოები და პროფილაქტიკური დაწესებულებები, მაგრამ მათ არ გააჩნიათ საკუთარი სამედიცინო დაწესებულებები. ბიუჯეტიდან გამოყოფილია თანხები მხოლოდ ისეთი პროგრამული მიზნებისათვის არის გათვალისწინებული, როგორიცაა შეჭირვებული მოსახლეობის სტაციონალური მკურნალობის პროგრამა, ინფექციურ დაავადებათა გამოვლენისა და მკურნალობის პროგრამა, შეჭირვებული მოსახლეობის მედიკამენტებით უზრუნველყოფის პროგრამა, სამედიცინო ტექნიკის შეძენა-განახლების პროგრამა, ალკოჰოლისა და ნარკომანიის წინააღმდეგ მიმართული ღონისძიებათა პროგრამა, სანიტარული ზედამხედველობის პროგრამა და სხვ.

სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ მყოფი მოსახლეობის სამედიცინო დაზღვევის კომპონენტი 2006 წლის პირველი ივლისიდან შევიდა ძალაში. კომპონენტის სამედიცინო მომსახურების სფეროებია: მობილურ სპეციალისტთა ბრიგადები, სტაციონალური სამედიცინო მომსახურება, ოჯახის ექიმის, უბნის ექიმის, უბნის პედიატრის მომსახურება, ინსტრუმენტალურ-ლაბორატორიული გამოკვლევები, გადაუდებელი სტაციონალური მომსახურება, სამეანო მომსახურება, სპეციალისტთა კონსულტაცია, გეგმიური ქირურგიული სტაციონალური მომსახურება. ამ მიზნით გაიცემა სამედიცინო პოლისები რომლებიც დაფინანსებული იქნებიან სახელმწიფო პროგრამების ბიუჯეტიდან. იმის ანალიზი, თუ რამდენი ქალი და მამაკაცი ღებულობს მომსახურებას გამოყოფილი თანხების ფარგლებში, რამდენია მათი ხვედრითი წილი ქალაქის მოსახლეობაში და რამდენ ადამიანს სურდა მიეღო მომსახურება, ავლენს ამ რესურსებისადმი ხელმისაწვდომობას გენდერულ ასპექტში და შესაბამისად ადგილობრივ ხელისუფლებას საშუალებას მისცემს დაგეგმოს ის პროგრამები, რომელიც ხელს შეუწყობს ქალისა და მამაკაცის თანაბარ ხელმისაწვდომობას სამედიცინო მომსახურებისადმი. მუნიციპალური ბიუჯეტების მონაწილეობა სადაზღევო სისტემაში პოლისების განაწილებას გახდის მიზნობრივს და გენდერულად მგრძნობიარე მრავალი ჯანდაცვის პროგრამის ეფექტიანობა გაიზრდება.

პრობლემა 6. სოციალური დაცვის დაბალი ეფექტიანობა.

სიღარიბის მაღალი დონე განაპირობებს სოციალურ დაცვაზე გამოყოფილი საბიუჯეტო თანხების დაბალეფექტიანობას. იგი ვერ მოიცავს ყველა სოციალურად დაუცველ ფენას. დახმარებებისა და შემწეობების გაცემა ვერ უზრუნველყოფს მათი სიღარიბის საზღვრებიდან გამოყვანას. მთლიანობაში მუნიციპალიტეტიდან გამოყოფილი თანხები მოიცავს სიღარიბის საზღვრებს ქვემოთ მყოფი მოსახლეობის დაახლოებით 15 პროცენტს.

მოსახლეობის სოციალური დაცვა ფინანსდება როგორც ცენტრალური ბიუჯეტიდან, ასევე მუნიციპალური ბიუჯეტიდან. მუნიციპალური ბიუჯეტიდან სოციალური დაცვისათვის გამოყოფილი თანხები შეადგენს ხარჯების არანაკლებ 3 პროცენტს (ჯანდაცვის პროგრამებზე კი - არანაკლებ 5 პროცენტს) მუნიციპალიტეტის ბიუჯეტებიდან გაცემული სოციალურ დაცვაზე დანახარჯების მენიუ შეიცავს:

პრობლემა 7. ინფრასტრუქტურის განვითარება

საქართველოში მუნიციპალური ინფრასტრუქტურის განვითარების ერთ-ერთი პრობლემაა მოსახლეობის უზრუნველყოფა წყლით, სუფთა ჰაერით, გზებითა და სანიტარული ქსელით. ინფრასტრუქტურის მშენებლობა უნდა ემყარებოდეს ნორმატივებსა და სტრატეგიულ მიზნებს. მაგალითად, ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის შეფასებით, წყლის მიწოდება უნდა ეფუძნებოდეს შემდეგ რაციონალურ ნორმებს:¹

საქართველოში სხვადასხვა რეგიონში მოსახლეობის წყლით უზრუნველყოფა არსად არ აღწევს ოპტიმალური მოხმარების დონეს. უმრავლეს რეგიონში იგი მხოლოდ საბაზისო მოხმარების ტოლფასია, რაც თავის მხრივ, წარმოშობს ჰიგიენის და სერვისების პრობლემებს. ამასთან, წყლის ხარისხიც მნიშვნელოვნად დაბალია.² ეს კი ძირითადად პრობლემებს უქმნის ქალის შრომას ოჯახში.

პრობლემა 8. ქალაქის სტრატეგიული დაგეგმვა და
ადგილობრივი ხელისუფლების გაძლიერება.

მუნიციპალიტეტებს არ გააჩნიათ საშუალოვადიანი სტრატეგიული გეგმა. მართალია ამ მიმართულებით გადადგმულია პირველი ნაბიჯები და ეს პროცესი დაიწყო, მაგრამ ადგილობრივ და ცენტრალურ ბიუჯეტებს შორის მოუწესრიგებელი ურთიერთობები და განსაკუთრებით კი ის გარემოება, რომ მუნიციპალიტეტს უხდება ფინანსთა სამინისტროსთან თავისი გეგმების შეთანხმება, ხელს არ უწყობს ადგილობრივი თვითმმართველობის დამოუკიდებელი ინიციატივების განვითარებას.

მუნიციპალიტეტის ადგილობრივი საგადასახადო შემოსავლების (ქონების გადასახადი) ადმინისტრირდება ცენტრალური საგადასახადო უწყების მიერ. მართალია, ადგილობრივი მმართველობა სისტემატურად ღებულობს ინფორმაციებს გადასახადების მობილიზებასთან დაკავშირებით, მაგრამ ამ შემოსავლების პროგნოზირებისათვის არ გააჩნიათ საკმარისი ინსტიტუციონალური ბაზა (მაგალითად, შრომის ანაზღაურების სისტემის ცვლილებები), რის გამოც ხარჯების დაგეგმვაში მნიშვნელოვნად დამოკიდებულნი ხდებიან ცენტრალურ სამინისტროზე. ამ პირობებში კი საკრებულოს მაკონტროლებელი როლი და ადგილობრივი ინიციატივაც შეზღუდულია.

ეს გარემოება აქტუალურია იმდენად, რამდენადაც მუნიციპალიტეტების ბიუჯეტს ამტკიცებს საკრებულოები, რომლებსაც მხოლოდ პოსტ-ფაქტუმ უხდებათ ხარჯების გეგმის აღიარება ანუ, მას შემდეგ, რაც იგი ფინანსთა სამინისტრომ უკვე მოიწონა.

ადგილობრივი ხელისუფლების განვითარებისათვის და საშუალოვადიანი გეგმების შემუშავებისათვის ცენტრსა და ადგილობრივ ხელისუფლებას შორის ურთიერთობების მოწესრიგება და საბიუჯეტო უფლებამოსილებების გამიჯვნა არის აუცილებელი, რათა ადგილობრივი ინიციატივები უზრუნველყოფილი გახდეს შესაბამისი ფინანსური რესურსებით. ამასთან, ქალების აქტიური როლი უნდა გაიზარდოს საკრებულოში, რაც დამატებით ინსტიტუციურ ძალაუფლებას მიანიჭებს ადგილობრივ ხელისუფლებას საკუთარი მიზნების განსახორციელებლად.

სტრატეგიული დაგეგმვის საწყისი პუნქტია ადგილობრივი მოთხოვნილებების შესწავლა. მასზე უნდა აიგოს ადგილობრივი ბიუჯეტების შედგენა და განხილვა. იგი უნდა იყოს სათანადოდ უზრუნველყოფილი ფინანსებით. საქართველოს ადგილობრივი ფინანსების წილი კონსოლიდირებულ ბიუჯეტში კი კვლავ უმნიშვნელოა, რაც ადგილობრივ თვითმმართველობას არ აძლევს საშუალებას გაზარდოს თავისი ინსტიტუციური და ეკონომიკური ძალაუფლება.

გრაფიკი 3

ადგილობრივ ბიუჯეტებში ტრანსფერების (გრანტების) წილი
ქვეყნების მიხედვით

წყარო:http://www.oecd.org/dataoecd/39/16/37412344.xls;
http://siteresources.worldbank.org/INTDSRE/
Resources/WBFDISummarycharts17Aug2004.doc

საქართველოს ფინანსთა სამინისტრო.
შენიშვნა: პოსტსაბჭოთა ქვეყნების მაჩვენებლები გაანგარიშებულია მსოფლიო ბანკის მონაცემების მიხედვით.

ბიუჯეტის დაგეგმვის ერთ-ერთი არსებითი მხარეა პრიორიტეტების გამოყოფა. ყველა ქალაქს აქვს თავისი ძირითადი პრიორიტეტები. ეს შეიძლება იყოს საბინაო-კომუნალური მეურნეობა, დასვენების ორგანიზაცია, კულტურა და სპორტი და სხვ. ეს პრიორიტეტები განსხავვებულია დროში.

ადგილობრივი ბიუჯეტის გადასახდელების ანალიზი გვიჩვენებს, რომ მუნიციპალური ბიუჯეტები ნაკლებად ორიენტირებულია ხანგრძლივვადიანი სოციალური საკითხების გადაჭრაზე. ის, თუ რა იქნება 3 წლის შემდეგ და როგორ შეიცვლება ქალაქის სოციალურეკონომიკური სურათი, დღესდღეობით არ განისაზღვრება მუნიციპალიტეტების მიერ. მუნიციპალური ხარჯები მიმართულია მხოლოდ მოკლევადიანი ამოცანების გადასაწყვეტად.

დინამიკაში ხარჯების შეფასება საშუალებას იძლევა განვსაზღვროთ, თუ რა იყო, რა არის და რა შეიძლება იყოს მომავალში. ასეთი მიდგომა გამოავლენს იმას, თუ რა შეძლო მუნიციპალიტეტმა და რაში სჭირდება მას თანადგომა, როგორ შეიცვალა სოციალური გარემო და რამდენად განვითარდა მუნიციპალიტეტში სხვადასხვა სოციალური ფენის ცხოვრება.

_____________________________

1. Water for life: Making it happen (2006). WHO/UNICEF Joint monitoring programme for Water and sanitation p.27.Available at: http://www.wssinfo.org/en/40-wfl -2005.html.

2. 2005 Environmental Sustainability Index. Benchmarking National Environmental Stewardship Appendix B. Country Profi les. p.153. Yale Center for Environmental Law and Policy, Yale University; Center for International Earth Science Information Network, Columbia University; World Economic Forum, Geneva, Switzerland; Joint Research Centre, European Commission. Available at: www.yale.edu/esi

ეს პრობლემები არის მხოლოდ ნაწილი იმისა, რომელიც საქართველოში მუნიციპალიტეტების განვითარებას ახასიათებს. ამ პრობლემებს შორის აუცილებელია იმის იდენტიფიცირება, თუ რომელიამუნიციპალიტეტის ყველაზე დიდი პრობლემა, რა რესურსები სჭირდება ამ პრობლემის გადასაჭრელად.

კითხვები, რომლებიც წარმოიშვება მუნიციპალიტეტის ბიუჯეტის გენდერული ანალიზის დროს არის:

რეკომენდაციები

1. მიზანშეწონილია მუნიციპალიტეტებში შეიქმნას ინფორმაციული ბაზა, რომელიც გენდერულად დანაწევრებული იქნება და შევა მოსახლეობის დემოგრაფიული მონაცემები, ოჯახების სტრუქტურა, უმუშევართა კვალიფიკაცია, განათლება, მოთხოვნა სამუშაო ძალაზე და სხვ.

2. აუცილებელია მუნიციპალური ბიუჯეტების პროექტის განხილვა დამტკიცებამდე და დამტკიცების შემდეგ ხელისულების ორივე შტოსა (აღმასრულებელი და საკრებულო) და სამოქალაქო საზოგადოების ფართო მონაწილეობით (როგორც მამაკაცების, ასევე ქალების) მონიტორინგის შედეგების შესახებ ინფორმირებულობის გაზრდა მოსახლეობაში.

3. სოციალური დაცვა არის როგორც სახელმწიფო, ასევე ადგილობრივი ბიუჯეტების ძირითადი ფუნქცია, დღესდღეობით ამ ორ ბიუჯეტს შორის ურთიერთობა საჭიროებს სრულყოფას არა მარტო ტრანსფერტების სამართლიანობის ასპექტით, არამედ დეცენტრალიზაციის პროცესების თვალსაზრისითაც. სოციალური დახმარების ძირითადი ტვირთი კვლავ აწევს ცენტრალურ ბიუჯეტს. ადგილობრივი ბიუჯეტების გააქტიურება საბიუჯეტო დეცენტრალიზაციის გზით ეფექტიანს გახდის სოციალურ დახმარებას რადგან ადგილობრივი ბიუჯეტიდან სოციალური საქმიანობის დაფინანსება ნაკლებად ბიუროკრატიული და უფრო მეტად მიზნობრივი და ადრესული იქნება. ამ თვალსაზრისით მიზანშეწონილია ადგილობრივ და ცენტრალურ ბიუჯეტებს შორის სოციალური ფუნქციების გადანაწილება და ადგილობრივი მმართველობის გააქტიურება.

4. ადგილობრივი ხელისუფლება აქტიურად უნდა იყოს ჩართული სოციალური დაცვის პროცესში, როგორც მის ორგანიზაციაში, ასევე დახმარებების გაცემასა და მის განსაზღვრაში. ამ სფეროში დიდია ადგილობრივი თემების მონაწილეობა ქალების აქტიური როლით. ეს ააცილებს სახსრების არაეფექტიან ხარჯვასა და დახმარებებიც უფრო მიზნობრივი გახდება. ამ მიზნით მიზანშეწონილია მოხდეს გადამზადება ადგილობრივი თვითმმართველობისა და არასამთავრობო ორგანიზაციებისა, ქალთა ორგანიზაციების ჩართვით, რომ მოემზადონ ადრესული დახმარების განსახორციელებლად. დღესდღეობით ასეთი საქმიანობისათვის თანხები ბიუჯეტში არ არის გათვალისწინებული.

5. სოციალური ინფრასტრუქტურის განვითარება, საბავშვო ბაღების კეთილმოწყობა თანამედროვე სტანდარტების მიხედვით, მომუშავე პერსონალის მატერიალური დაინტერესების უზრუნველყოფა და სხვ. მნიშვნელოვნად აუმჯობესებს ქალთა დასაქმებას.

6. ტრადიციული გენდერული დისბალანსი განსაკუთრებით არის გამოხატული საქართველოს რეგიონების შრომის ბაზარზე, სადაც შრომითი შესაძლებლობები უფრო შეზღუდულია. ქალაქის შრომის ბაზრის შესწავლა და შესაბამისი პროფილის პროფესიული განათლების სრულყოფა ხელს შეუწყობს აღნიშნული დისბალანსის აღმოფხვრას.

7. დასაქმებისათვის უმუშევრებს სჭირდებათ პროფესიული სწავლება იმ ახალ სპეციალობებში, რომელზედაც არსებობს საბაზრო მოთხოვნები. ამ მიზნით რესურსული ცენტრების შექმნა და მცირე ბიზნესის ხელშეწყობა ტრეინინგების ორგანიზებით რომელიც მუნიციპალიტეტის ხელისუფლების მხარდაჭერით ისარგებლებს, ამასთანავე ახალგაზრდების დასაქმება და მათთვის დროებითი (სტუდენტური) სამუშაო ადგილებით უზრუნველყოფა მნიშვნელოვნად სრულყოფს მუნიციპალიტეტის შრომის ბაზრის სტრუქტურას.

8. რეგიონებში მიკროსაკრედიტო ორგანიზაციების საქმიანობის შესწავლა, მათი ეფექტიანობის განსაზღვრა სამეწარმეო საქმიანობის განვითარებაში, ის, თუ რამდენად თანაბრად ხელმისაწვდომია კრედიტები შინამეურნეობებისათვის ხელს შეუწყობს რეალურ სექტორში მუნიციპალიტეტების მიერ პრიორიტეტების განსაზღვრას.

9. დიდია არასამთავრობო ორგანიზაციებისა და მას-მედიის როლი მუნიციპალიტეტის ბიუჯეტის მონიტორინგის განხორციელებაში, ბიუჯეტის ტრანსფრენტულობისა და გამჭირვალობის უზრუნველყოფაში;

10. სპეციალური სამუშაო ჯგუფის შექმნა თანაბარი წარმომადგენლობით, მათი მომზადება სათანადო კვალიფიკაციით საბიუჯეტო პროცესებში მონაწილეობისათვის, გენდერული განათლების სპეციალური პროგრამებით სწავლება თვითმმართველობისა და არასამთავრობო ორგანიზაციების წარმომადგენლებისათვის, აგრეთვე მუნიციპალიტეტებში დებატების, მრგვალი მაგიდების ორგანიზება ამაღლებს სამოქალაქო საზოგადოების ცნობიერებას და აქტივობას.

11. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებში არჩვენებისას გენდერული ბიუჯეტის განხორციელება მნიშვნელოვანია რეგიონში არსებული რესურსების განაწილებასა და სოციალური სამართლიანობის დამკვიდრებაში.

საქართველოში „ვარდების რევოლუციის“ შემდგომ პერიოდში განხორციელდა მნიშვნელოვანი ინსტიტუციური და ეკონომიკური რეფორმები: ახალმა საგადასახადო კოდექსმა მნიშვნელოვნად გააუმჯობესა ფისკალური გარემო, შემცირდა სახელმწიფოს მარეგულირებელი და მაკონტროლებელი ინსტიტუტების რაოდენობა და მათი ზემოქმედება კერძო სექტორზე, გამარტივდა და ლიბერალური გახდა ბიზნეს-გარემო, განხორციელდა სერიოზული რეფორმები განათლების სფეროში, დაიწყო ახალი შრომითი ურთიერთობების ფორმირება და სოციალური დაცვისა და უზრუნველყოფის სისტემების დანერგვა. სახელმწიფო მმართველობის ინსტიტუციონალურ გარდაქმნასთან ერთად რადიკალურმა ფისკალურმა რეფორმებმა საფუძველი დაუდო სახელმწიფო ბიუჯეტის შემოსულობების მკვეთრ ზრდას. ბოლო 5 წლის განმავლობაში ბიუჯეტის ხარჯები გაიზარდა 6 ჯერ. ამან შესაძლებლობა მისცა მთავრობას განეხორციელებინა სერიოზული სოციალური და ეკონომიკური ინტერვენციები ქვეყანაში და ეზრუნა დემოკრატიული სამოქალაქო საზოგადოების ფორმირებაზე. ეს კი კარგი პირობაა იმისათვის, რომ გაგრძელდეს საზოგადოებაში სოციალური თანასწორობის დამყარება და განმტკიცება.

საქართველოს 2006 წლის ბიუჯეტის სტრატეგიის პრიორიტეტები იყო: თავდაცვა, ენერგოსისტემის რეაბილიტაცია, განათლება, წინა წლებში წამოქმნილი დავალიანების დაფარვა და საჯარო მოხელეების შრომის ანაზღაურების მოწესრიგება. 2007 წლის ბიუჯეტი, ხელისუფლების აზრით, უფრო სოციალურად ორიენტირებული იყო. ხარჯების 37%25 წარიმართა სოციალურ სფეროზე: განათლება, ჯანმრთელობის დაცვა, სოციალური უზრუნველყოფა, კულტურა, რელიგია. 2007 წელს თავდაცვა სოციალურ სფეროსთან ერთად კვლავ დარჩა მნიშვნელოვან პრიორიტეტად.

2008 წლის 5 იანვრის საპრეზიდენტო არჩევნებისათვის მმართველი პარტიის საარჩევნო ლოზუნგს წარმოადგენდა „ერთიანი საქართველო სიღარიბის გარეშე“, რომელიც არჩევნების შემდგომი მთავრობის მოკლევადიანი სამოქმედო პროგრამის საფუძველი გახდა.

საქართველოს მთავრობამ სიღარიბის შესამცირებლად ღონისძიებათა პაკეტი შეიმუშავა, რომელთა შორის უნდა აღინიშნოს შემდეგი კომპონენტები: დასაქმება და ინვესტიციები - იაფი სესხის კომპონენტი, სოფლის აღორძინება - პროგრამა სოფლის მექანიზაცია, 100 ახალი სოფლის მეურნეობის საწარმო, სოფლის ექიმების აღჭურვა ინვენტარით, რეგიონული ტურიზმისა და ხალხური რეწვის განვითარება, პენსიები, სოციალური დახმარება, განათლება - 100 ახალი საავადმყოფო, საპენსიო რეფორმა, დევნილი მოსახლეობის შემწეობები და ა.შ. ამ კომპონენტებმა წინა წლებისაგან განსხვავებით არსებითად შეცვალა სახელმწიფო ბიუჯეტის ორიენტაცია და იგი იმ ინტერესებზე აიგო, რომელიც გააჩნია სამოქალაქო საზოგადოებას, ღარიბ მოსახლეობას, მეწარმეებს, პენსიონერებს და შესაბამისად, იგი გენდერულადაც მგრძნობიარე გახდა. თუმცა, ისევე როგორც წინა წლებში, სახელმწიფო ბიუჯეტის ყველაზე მსხვილ და სწრაფად მზარდ კომპონენტს კვლავ თავდაცვაზე გაწეული ხარჯები შეადგენდა (იხ. გრაფიკი 4).

გრაფიკი 4

თავდაცვაზე გაწეული საბიუჯეტო ხარჯები 2002-2009 წლებში

ამასთან, საქართველოს თავდაცვაზე გაწეული ხარჯების წილი, რუსეთთან წლების განმავლობაში დაძაბული პოლიტიკური ურთიერთობების შედეგად, ყველაზე მაღალი აღმოჩნდა მსოფლიოში (იხ. ცხრილი 7). ეს იყო ერთ-ერთი მიზეზი იმისა, რომ Social Watch-ის შეფასებით, ბოლო წლებში საქართველოში მდგომარეობა გაუარესდა სოციალური უთანასწორობის შემცირების თვალსაზრისით, რადგან სახელმწიფო ფინანსების გამოყენებაში ადგილი ჰქონდა რეგრესულ ტენდენციას. მიუხედავად განათლების სფეროში მცირე პროგრესისა, ჯანდაცვის სფეროში სახელმწიფო დანახარჯების სტაგნაციისა და სამხედრო დნახარჯების ზრდის შედეგად გენდერული თანასწორობის მაჩვენებელი 2004-2007 წლებში შემცირდა 3.67 პუნქტით და საქართველო აღმოჩნდა 65-ე ადგილზე მსოფლიოს 156 ქვეყანას შორის.¹

ცხრილი 7

სამხედრო ხარჯების წილი მშპ-ში: საერთაშორისო შედარებები

წყარო: მსოფლიო ბანკის მონაცემები,
http://ddp-ext.worldbank.org/ext/DDPQQ/showReport.do?method=showReport

ისევე როგორც წინა წლებში, სახელმწიფო ბიუჯეტის დანახარჯები უპირატესად მამაკაცების დასაქმების ისეთ სფეროებში, როგორიცაა თავდაცვა, საზოგადოებრივი წესრიგი და უშიშროება და სათბობ-ენერგეტიკულ კომპლექსი, აღემატებოდა დანახარჯებს განათლებასა, ჯანდაცვასა და სოციალურ დაცვაში ერთად აღებული. სახელმწიფო დაფინანსება ბოლო 5 წლის განმავლობაში აბსოლუტურ მაჩვენებლებში მამაკაცების დასაქმების სფეროებში უფრო მეტად გაიზარდა, ვიდრე ქალების დასაქმების სფეროებში, მხოლოდ 2008 წლის ბიუჯეტში ისინი მცირედით დაუახლოვდნენ ერთმანეთს. ამდენად, საქართველოში გენდერული დისპროპორცია სახელმწიფო ფინანსების განაწილებაში კვლავ ღრმა დარჩა. (იხ. გრაფიკი 5).

გრაფიკი 5

2009 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტის კანონით საქართველოში მიმდინარე მოვლენების გავლენით სერიოზული კორექტივები შეიტანა სახელმწიფო ბიუჯეტის სტრუქტურაში. ფაქტობრივად, პრიორეტიტული ხასიათი მიიღო სოციალურმა ხარჯებმა (იხ. გრაფიკი 6), რაც განპირობებული იყო როგორც რუსეთთან ომით და გლობალური ფინანსური კრიზისის შედეგად ეკონომიკური აქტივობის შემცირებით, ეკონომიკური ზრდის ტემპების დაცემით, უმუშევრობის ზრდითა და სოციალური ფონის გაუარესებით, ასევე სახელმწიფოს იმედად დარჩენილი ადამიანების რიცხოვნობის ზრდით. ამის შედეგად. თუ 2008 წელს 400 ათასი ადამიანი იყო სახელმწიფო სოციალური დახმარების ბენეფიციარი, 2009 წელს ბენეფიციართა რაოდენობა გათვალისწინებულია გაიზარდოს 900 ათას ადამიანამდე.

გრაფიკი 6

გენდერულად მგრძნობიარე სახელმწიფო ხარჯების წილი მთლიან
ხარჯებში

ცხადია, რომ მომავალში, თუ საქართველოს ფინანსური პოლიტიკა რეალურად მიმართული იქნება სიღარიბის დაძლევისაკენ, საჭირო იქნება პასიური სოციალური პოლიტიკის პარალელურად განხორციელდეს აქტიური დასაქმების პოლიტიკაც, რომელიც გათვლილი იქნება არა მოკლევადიან ამოცანებზე, არამედ გრძელვადიან სტრატეგიულ მიზნებზე. დასაქმების პროგრამების ფარგლებში სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს რეგულირების ისეთი მექანიზმების განხორციელება, რომელიც ადამიანებს გრძელვადიანი დასაქმების საშუალებას მისცემს. ამასთან დაკავშირებით კი იბადება კითხვა, თუ კონკრეტული ფინანსური სამოქმედო გეგმა როგორ იქნება ასახული ამ პრობლემის გადაჭრაში; რითი მოხდება უპირატესად მამაკაცების დასაქმებაზე სახელმწიფო დანახარჯების კომპენსირება ქალებისათვის; რომელი სოციალური ფენების (ბიზნესსამყაროს, პოლიტიკური ელიტის, სახელმწიფო ბიუროკრატიის, ღარიბი და სხვ.), ასევე გენდერული თვალთახედვით, ვის ინტერესებს ემსახურება სახელმწიფოს ფინანსური ღონისძიებები და სხვა.

სოციალურ განვითარებას აქვს გენდერული შინაარსი. ქალები თავის თავზე იღებენ და ტრადიციულად დაკისრებული აქვთ ზრუნვის ეკონომიკის განხორციელება. ასეთი ეკონომიკა გულისხმობს ოჯახის, ბავშვების, მოხუცებულთა მოვლა-პატრონობას. ამიტომ სახელმწიფო პროგრამების, ჯანდაცვის ხარისხის გაუმჯობესება, განათლების სრულყოფა და ხელფასის გაზრდა, რომელიც ქალებს ეხება, არის მისასალმებელი. სხვანაირად ქალები და ბავშვები ვერ იქნებიან სახელმწიფო პოლიტიკის პირდაპირი სამიზნეები. ამ თვალსაზრისით, მნიშვნელოვანია არა მარტო შინამეურნეობებში და ზრუნვის ეკონომიკაში ქალთა შრომის აღიარება, არამედ ისეთი გარემოს შექმნაც, რომელიც ხელს შეუწყობს ქალის რეპროდუქციული და ეკონომიკური საქმიანობების სათანადო შეხამებას, სათანადოდ ანაზღაურებადი და უსაფრთხო სამუშაოს უზრუნველყოფას. ამ თვალსაზრისითაც, სოციალური უთანასწორობის შემცირების ასპექტში ზემოთაღნიშნული საქმიანობისათვის მთავრობის მიერ გამოყოფილი პროგრამები გენდერული მიზნების განხორციელებას ემსახურება, მაგრამ რამდენად პრიორიტეტულია იგი, ამის შეფასება იმ ფორმატში, რომელიც ბიუჯეტის კანონშია მოცემული, შეუძლებელია. ამიტომ აუცილებელია სახელმწიფო ბიუჯეტის (აგრეთვე მუნიციპალური ბიუჯეტების) ფორმატის დახვეწა სოციალური თანასწორობის მიმართულებით; ბიუჯეტის ორგანიზაციულ ჭრილში სახელმწიფო (მუნიციპალურ) სექტორში დასაქმებული ქალისა და მამაკაცის რაოდენობის მითითებითა და ბიუჯეტის ფუნქციონალურ ჭრილში კი მოსალოდნელი სოციალური შედეგების ასახვის გზით.

სახელმწიფო ხარჯების ზემოქმედება მოსახლეობის სხვადასხვა ფენაზე განსხვავებულია და ის, თუ იგი რამდენად ნაწილდება ღარიბი ფენების სასარგებლოდ და ოჯახების განვითარების ხელშესაწყობად, აუცილებელი პირობაა სოციალური უთანსაწორობის შესამცირებლად. სამოქალაქო საზოგადოებისა და მთავრობის ერთიანი ხედვა გენდერული თანასწორობის საკითხებში აუცილებელია სახელმწიფო ბიუჯეტის განაწილებაში გენდერული სხვაობის აღმოსაფხვრელად.

მსოფლიოს ფინანსური ინსტიტუტების გენდერული ხედვა

ბოლო წლებში გენდერული პრობლემები მსოფლიოს ფინანსური ინსტიტუტების ყურადღების არეალში მოექცა. გენდერული უთანასწორობა განიხილება, როგორც ქვეყნის განვითარების ხელისშემშლელი ფაქტორი, რომელიც აფერხებს ეკონომიკურ აღმავლობას. ეს საკითხი განსაკუთრებით მწვავედ დგას გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნების წინაშე.

2006 წლის მაისში მსოფლიო ბანკმა გენდერული მოქმედებათა გეგმა მიიღო, სადაც მოცემულია მსოფლიო ბანკის გენდერული სტრატეგია სოციალურეკონომიკური ვალდებულებების რეალიზაციაში. გენდერული ასპექტების გათვალისწინება განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ქვეყნის სიღარიბის დაძლევის პროგრამის განხორციელების პროცესებში. გენდერული თანასწორობის მიღწევა ბანკის სტრატეგიული საქმიანობის სხვადასხვა სფეროში მიჩნეულია როგორც სოციალური უსაფრთხოების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორი, ეკონომიკური ზრდისა და მოსახლეობის კეთილდღეობის უზრუნველყოფის ინდიკატორი.

მსოფლიო ბანკის გენდერულ მოქმედებათა გეგმის - „Gender Equality as Smart Economics” (პირობითი თარგმანი - „გენდერული თანასწორობა გონივრულ ეკონომიკაში“) ლეიტმოტივია: ქალებმა უნდა დაიკავონ ღირსეული ადგილი მსოფლიოს ეკონომიკაში.² მსოფლიო ბანკის გენდერული ჯგუფი თვლის, რომ პოსტტრანზიტულ ქვეყნებში თავდაპირველად აუცილებელია გენდერული ინდიკატორების შემუშავება, რათა გაიზომოს ფინანსური რესურსების გამოყენების შესაძლებლობები და რეალური უკუგება ორივე სქესისათვის.

________________________

1.http://www.socialwatch.org/en/avancesyRetrocesos/IEG/docs/GEI2007.doc; http://www.socialwatch.org/en/informeImpreso/ pdfs/publicexpenditure2007-eng.pdf

2. Gender Equality as Smart Economics: A World Bank Group Gender Action Plan (Fiscal years 2007-10) September, 2006 Available at: www.worldbank.org/INTgender/Resources/GAPNov2.pdf.

მე-20 საუკუნის 80-იანი წლების ბოლოდან მსოფლიოს მთელ რიგ ქვეყნებში გაიზარდა ინტერესი გენდერული ბიუჯეტის მიმართ¹ და ინტენსიურად დაიწყო ბიუჯეტის შედგენა-განხორციელებაში გენდერული ასპექტების გათვალისწინება.²

გენდერული ბიუჯეტი გახდა ახალი მიდგომა სოციალური თანასწორობის დასამყარებლად. ამჟამად მსოფლიოს დაახლოებით 60-ზე მეტ ქვეყანაში არის დანერგილი გენდერული ბიუჯეტი.³

ავსტრალია. ავსტრალია იყო პირველი ქვეყანა, რომელმაც დაიწყო ასეთ ბიუჯეტის დანერგვა. ადრე მას უწოდებდნენ „ქალის ბიუჯეტს“, სადაც მოცემული იყო იმის შეფასება, თუ ქალს რა სარგებლობა ჰქონდა ბიუჯეტისაგან. ასეთი მაჩვენებლები მოიცავდა თითოეული სამინისტროს საქმიანობას.

1980-იანი წლების ქალთა ავსტრალიური ბიუჯეტი მოიცავდა 300 გვერდს. ეს ბიუჯეტი განიხილებოდა როგორც ოფიციალური საბიუჯეტო დოკუმენტი. გენდერული ბიუჯეტს ახასიათებდა სამი თავისებურება: 1. ქალებისათვის დანახარჯის განსაზღვრა, ანუ იმ პროგრამების ღირებულების განსაზღვრა, რომელიც უპირატესად ქალებისათვის იყო გამოყოფილი; 2. სახელმწიფო სექტორში დასაქმებისათვის თანასწორი პირობების შექმნა, რომელიც გულისხმობდა როგორც თანაბარი რაოდენობის ქალისა და კაცის მენეჯერულ თანამდებობებზე დასაქმებას, ასევე მათ ხელფასებში სხვაობის შემცირებას; 3. იმ ხარჯების განსაზღვრას, რომელსაც ხელისუფლება გამოიყენებდა იმისათვის, რომ მომავალში მოეხდინა გენდერზე ორიენტირებული ბიუჯეტის სრულყოფა.

ავსტრალიის გამოცდილება შემდგომში გამოყენებული იქნა სხვა ქვეყნების მიერ გენდერული ბიუჯეტის დანერგვისას. ჯერ ინგლისმა და შემდგომ კი აფრიკულმა და აზიურმა ქვეყნებმა დაიწყეს გენდერული ბიუჯეტის შექმნა. ასეთი ბიუჯეტი გახდა ქალების დისკრიმინაციის წინააღმდეგ ბრძოლის კარგი იარაღი. ამასთან, გენდერული ბიუჯეტის თვისებებმა - ტრანსფარენტულობამ, მოქნილობამ, ზედამხედველობამ მთავრობის საქმიანობაზე, შესაძლებელი გახადა ასეთი მიდგომები გამოყენებული ყოფილიყო განვითარებული დემოკრატიის ქვეყნებშიც, სადაც მოქალაქეებს მიეცათ საშუალება მიეღოთ ადექვატური და სრული ინფორმაცია. მოგვიანებით ევროპის ქვეყნებიც დაინტერესდნენ ასეთი ბიუჯეტის შექმნით.

ამჟამად ავსტრალიის მთავრობა ახორციელებს მრავალ რეკომენდაციას, ყოველწლიურად იბეჭდება „ქალის ბიუჯეტი“. დღემდე მთავრობა დაინტერესებულია ამ სფეროთი.

ევროპა და ევროკავშირის ქვეყნები. ევროკავშირის ქვეყნებისათვის დამახასიათებელია მიზნობრივი გენდერული მიდგომა, გენდერული პერსპექტივის დაგეგმვა ქალებისა და მამაკაცებისათვის კანონმდებლობის, პოლიტიკისა და ეკონომიკის სფეროში, ასევე დაგეგმილ მოქმედებათა პროცესის შეფასება. გენდერულ პროექტებს ახასიათებს დიდი მრავალფეროვნება და კვლევისას გამოყენებულია მრავალფეროვანი ხერხები და ინსტრუმენტები. ამ საქმიანობაში ჩართულია ფინანსთა სამინისტროს წარმომადგენლებიც.

ევროკავშირის ქვეყნებში ფინანსური პოლიტიკასა და ბიუჯეტის შედგენაში გენდერული მეინსტრიმინგი დაინერგა ამსტერდამის ხელშეკრულებით და სტრატეგიით გენდერული თანასწორობის ხელშეწყობის შესახებ (1997 წელი).⁴

2001-2005 წლებში ევროკავშირის ყველა წევრი შეუერთდა ქალების წინააღმდეგ ყველა ფორმის დისკრიმინაციის ლიკვიდაციის კონვენციას (CEDAW) და აიღო ვალდებულება მისი განხორციელების შესახებ. ამასთან, ევროკავშირმა გამოსცა რეკომენდაციები, რომელიც მოუწოდებდა მთავრობებს შეექმნა ბალანსირებული პოლიტიკა ქალისა და კაცის თანასწორობის მისაღწევად.

2001 წლის ოქტომბერში ბრიუსელში ჩატარდა კონფერენცია გენდერული ბიუჯეტის მეშვეობით ეკონომიკური და ფინანსური მართვის სრულყოფის შესახებ.⁵ ამ კონფერენციის საბოლოო რეზოლუცია მოუწოდებდა ევროკავშირის ქვეყნებს შეექმნათ თანაბარი უფლებები ქალისა და კაცისათვის, საჯარო გაეხადათ და გაეზარდათ სახელმწიფო ფინანსების გამჭვირვალობა. ამასთან, გენდერული ბიუჯეტის როლი სახელმწიფო ფინანსების ეფექტიანობის გაზრდაში იყო ხაზგასმული. ერთ-ერთ მიზანს შეადგენდა დასაქმების ბარიერების განსაზღვრა, მეწარმეობის განვითარება და მიკროკრედიტების ხელმისაწვდომობა.

ინგლისში გენდერული ბიუჯეტი სამოქალაქო საზოგადოების ინიციატივას დაემყარა. ქალთა ბიუჯეტის ჯგუფი ჩამოყალიბდა 1989 წელს. ეს ჯგუფი ორიენტირებული იყო ბიუჯეტის შემოსავლების მუხლებზე და აქცენტს აკეთებდა გადასახადებსა და სახელმწიფო დახმარებებზე და არა დანახარჯებზე. ისინი აყენებდნენ ქალთა ეკონომიკური დახმარების პროგრამების გაზრდის მოთხოვნას, რაც ავტომატურად შეამცირებდა ბავშვთა სიღარიბეს. თუმცა ხშირად მათ პროექტებს უპირისპირდებოდა ოჯახში ქალებისა და მამაკაცების ტრადიციული როლის შესახებ პოლიტიკოსების წარმოდგენები, რაც გულისხმობდა იმას, რომ ფული, რომელიც ოჯახში შედის, მის წევრებს შორის ნაწილდება მიზნობრივად მიუხედავად იმისა, თუ ვინ არის მისი მიმღები, ამიტომ სახელმწიფო დახმარების გაცემისას არ უნდა ჰქონოდა მნიშვნელობა იმას, თუ ოჯახის რომელი წევრი იხდიდა გადასახადს და ვის სჭირდებოდა ეს დახმარება. შემდგომში ეს წარმოდგენა იქნა დაძლეული და დახმარება მიეცა პირდაპირ ქალს, ვინაიდან ქალებისათვის გადახდილი ფული უფრო მიზნობრივად მოხმარდებოდა ოჯახს. სწორედ ამ არგუმენტზე დაყრდნობით 2003 წლიდან ბავშვთა დახმარებები გაიცემოდა უშუალო მზრუნველზე (ეს უკანასკნელი კი უმეტეს შემთხვევაში ქალია) და არა ოჯახის ძირითად დონორზე უმეტესად მამაკაცზე).

ერთ-ერთი პროექტი წარმატებული გამოდგა იმის შესახებ, რომ განთავისუფლდა გადასახადისაგან ორი მომუშავე მშობლიდან ერთი. მანამდე კი მეუღლე, რომელიც გამოიმუშავებდა ნაკლებს, მომგებიანად არ თვლიდა დაქირავებით მუშაობას.

ავსტრიაში 2001 წელს შეიქმნა ორგანიზაცია „ქალი და ბიუჯეტი“, რომელმაც დაიწყო ქვეყანაში გენდერული მიდგომების პროპაგანდა. ფინანსთა სამინისტრომ გამოაქვეყნა ანგარიში: „ავსტრიის საგადასახადო სისტემა ნამდვილად არის თუ არა გენდერულად ნეიტრალური?“, რითაც ავსტრიელებისათვის გახდა ცნობილი, რომ დაბეგვრისას შეღავათებით უფრო მეტად სარგებლობენ მამაკაცები, ვიდრე ქალები.

ავსტრიაში ამჟამად სახელწმიფო ფინანსების ანალიზი ხდება გენდერული თვალსაზრისით, მთავარი ორიენტირი აღებულია ფისკალურ პოლიტიკაზე. ფინანსთა სამინისტროში იყენებენ კვლევითი ცენტრების გამოკვლევებს.

ნიდერლანდებში დაინერგა საპილოტო პროექტები და განხორციელდა სპეციფიკური გენდერული პრობლემების დაფინანსება. დამუშავდა ბიუჯეტის შეფასების სისტემა გენდერული პერსპექტივიდან, კერძოდ, თუ რა სახსრები იხარჯებოდა ქალთა ემანსიპაციისთვის და რა ფინანსები იხარჯებოდა კონკრეტულად ქალებისა და მამაკაცებისათვის. 2000 წლის იანვარში მთვრობამ შექმნა უწყებათაშორისი დეპარტამენტი, რომელიც ყველა ძირითად ტენდენციას გენდერული პერსპექტივიდან გააანალიზებდა. დეპარტამენტს ჰყავდა ორი სამუშაო ჯგუფი და რამდენიმე დირექტორი. ერთი ჯგუფი საბიუჯეტო დანახარჯებს განიხილავდა ქალებისა და მამაკაცებისათვის თანაბარი შესაძლებლობების პერსპექტივიდან. 2001 წლებში ჯგუფმა საპილოტო კვლევა ჩაატარა, რათა გამოერკვია ცალკეულ უწყებათა დანახარჯების მართლზომიერება თანაბარი შესაძლებლობების ასპექტით. ეს პროექტი განხორციელდა ფინანსთა, სოციალური ურთიერობებისა და დასაქმების და გარემოს დაცვის, ურბანიზაციის სამინისტროებში. ამ კვლევის საფუძველზე დადგინდა, რომ ამ სამინისტროებში გაწეული ხარჯები ქალებისა და მამაკაცებისათვის თანაბარი შესაძლობლებების შექმნისთვის უწყებათა ბიუჯეტების 0,01-0,06 %25-ს წარმოადგენდა.

შვედეთში გენდერული პერსპექტივა ინტეგრირებულია ხანგრძლივვადიან პროგრამაში. საპილოტო სფეროებია სოციალური პოლიტიკა, რეგიონალური განვითარება და ტრანსპორტი. ამასთან, ხელისუფლებამ აღიარა, რომ ქალთა დასაქმება ჩამორჩება მამაკაცთა დასაქმებას და სამეწარმეო საქმიანობაში ისინი არიან შეზღუდულნი,ამიტომ მან შეიმუშავა პროგრამა, რომელიც ხელს შეუწყობდა ქალების სამეწარმეო საქმიანობის განვითარებას. ამ პროგრამის თანახმად, ყოველწლიურად ხორციელდება ხელფასების შეფასება და შეასაბამისი თანამდებობის ქალისა და კაცის ხელფასების ერთმანეთთან შედარება. მეწარმეები ვალდებულნი იყვნენ სამი წლის განმავლობაში გამოესწორებინათ მდგომარეობა.

საფრანგეთში 2000 წლიდან ხდება ბიუჯეტის გენდერული ანალიზი. მათ თავიანთ „Yellow Report“-ში გაანალიზეს ყველა დეპარტამენტისა და სამინისტროს ხარჯები გენდერული ასპექტით. არსებობს ერთიანი სახელმწიფო პროგრამა ქალების მეწარმეობის განვითარების შესახებ.

გერმანიაში გენდერული ბიუჯეტი ინერგება ქ. ბერლინში. ადგილობრივი ხელისუფლება ქმნის გრძელვადიან საფინანსო სტრატეგიას. Gგენდერული ბიუჯეტი ხორციელდება 2006 წლიდან. ამ მიზნით თავდაპირველად შეიქმნა მონაცემთა ბაზა და გაანალიზდა პროექტების ეფექტიანობა, ხოლო შემდეგ კი გამოიყო ფინანსური სახსრები, რომელიც თავისი ბუნებით არის დაცული მუხლი. ამაში ჩართულია ყველა დეპარტამენტი და შესაბამისი პროფილის კვლევის ცენტრები.

ბელგიაში სახელმწიფო ბიუჯეტის გენდერული ანალიზი ტარდება აკადემიურ ინსტიტუტებთან თანამშრომლობის გზით. საწყის ეტაპზე ხდება კვლევის ინსტრუმენტების ამორჩევა, შემდეგ კი აკადემიური მკვლევარები რეგულარულად ხვდებიან სამინისტროს წარმომადგენლებს შედეგების გასაცნობად და სთავაზობენ რეკომენდაციებს. შოტლანდიაში 2000 წელს შემუშავდა „თანასწორობის მიღწევის გეგმა“. ამ გეგმაში განხილული იყო ის მეთოდებიც, რომლითაც შეფასდებოდა ბიუჯეტის გავლენა თანასწორობის პრინციპებზე.

საერთაშორისო გამოცდილების პოლიტეკონომია

გენდერული ბიუჯეტის შექმნაში სხვადასხვა ქვეყნის ძალისხმევა განსხვავებული იყო და მათ სხვადასხვა გზით განახორციელეს მისი დანერგვა. ქვეყნების უმრავლესობამ გენდერული ბიუჯეტის დანერგვა დაიწყო თავისი მეთოდოლოგიით, მიზნებისა და მიდგომების ადაპტირებით. ასეთი ინიციატივა წარმოიშვა სამოქალაქო საზოგადოებიდან, პარლამენტიდან, ან მთავრობიდან. მათი მიზანი იყო არა დამატებითი თანხების გამოყოფა ქალებისათვის, არამედ სამოქალაქო საზოგადოებაში სოციალური, ეკონომიკური და კულტურული ტრადიციების ხელშეწყობა და კარგი მმართველობის დანერგვა.

ზოგიერთ ქვეყანაში გენდერული ბიუჯეტი დაკავშირებული იქნა პოლიტიკურ მოძ87 რაობასთან და ძალაუფლების ცვლილებასთან (შოტლანდია). სხვაგან ინიციატორები იყვნენ ან მთავრობა დონორი ქვეყნების ხელშეწყობით, ან სამოქალაქო საზოგადოება, ან კიდევ პარლამენტი. შვეიცარიაში გენდერული ბიუჯეტის ინიციატორები გახდნენ პროფკავშირები და ქალთა ორგანიზაციები, ხოლო ნორვეგიაში მთავრობამ ყველა სამინისტროს საშუალოვადიან პროგრამაში დანერგა გენდერული მიდგომა. იგი აისახა ყოველწლიური ბიუჯეტის დანართში.

ადრეულ სტადიაზე სხვადასხვა ქვეყანაში გენდერული ინიციატივა იყო შეზღუდული ანალიტიკური კვლევით და რეკომენდირებული იყო ერთი ან ორი პოლიტიკის სფეროს არჩევა და მისი გენდერული შეფასება. ანალიზის შედეგები კი წარმოდგენილი იყო ორი მიმართულებით: როგორც ცალკე ბიუჯეტი, როგორიცაა ქალის ბიუჯეტი, როგორც ეს იყო ავსტრალიაში, ან კიდევ როგორც ბიუჯეტის შემადგენელი ნაწილი, რასაც მაგალითად, საფრანგეთში უწოდებენ ”Yellow page”. ზოგიერთმა ქვეყანამ უპირატესობა მიანიჭა ქალებისათვის ხარჯების გამოყოფის ანლიზს, ხოლო სხვებმა კი გენდერული ბიუჯეტის ანალიზს. ირლანდიაში სოციალური თანასწორობის ანალიზი შევიდა ეროვნული განვითარების გეგმაში.

ყოველი ქვეყანა, რომელიც იწყებდა გენდერული ბიუჯეტის დანერგვას, აწყდებოდა მეთოდოლოგიური ხასიათის წინააღმდეგობებს. ძირითადი გზა, რომელსაც ადგნენ ქვეყნები, იყო ის, რომ გენდერული კვლევების განხორციელების გზით მოეხდინათ გენდერული ინდიკატორების ინტეგრაცია ბიუჯეტის დაგეგმვის, განხილვის, განხორციელებისა და მონიტორინგის სტადიებზე.

როგორც საერთაშორისო გამოცდილება მეტყველებს, მნიშვნელოვანია, რომ გენდერული ინიციატივა ხორციელდებოდეს კვლევების გზით, სადაც სამოქალაქო საზოგადოებაც იღებს მონაწილეობას, ხოლო მთავრობა კი გამოთქვამს მზადყოფნას დანერგოს ასეთი კვლევის შედეგები. ამასთან, არასამთავრობო ორგანიზაციების და საზოგადოების წევრების ტრეინინგები მნიშვნელოვანი ელემენტი იყო იმისათვის, რომ ზემოქმედება მოეხდინათ სახელმწიფო ფინანსებზე. ამის შედეგად ხდებოდა გენდერულად მგრძნობიარე ბიუჯეტის ფორმირება. ასეთი ბიუჯეტი არსებითად არასამთავრობო ორგანიზაციების, კვლევითი ცენტრების, მას-მედიის და იმ სახელმწიფო ინსტიტუტების თანამშრომლობის ერთობლივი შედეგი იყო, რომლებიც აყალიბებდენ და ანხორციელებდნენ პოლიტიკას.

ქვეყნების უმრავლესობა იყენებდა არასამთავრობო ორგანიზაციებისა და ექსპერტების დახმარებას. მაგალითად, დანიაში 2002-2006 წლების ბიუჯეტის შედგენაში მონაწილეობდნენ ექსპერტები. ინგლისში ქალების ჯგუფი რეგულარულად აფასებდა ფინანსთა სამინისტროს სტრატეგიას. სამინისტროების წარმომადგენელთა ტრეინინგები და კონფერენციები ხელს უწყობდა გენდერული პროექტების დანერგვას. ასევე ხდებოდა პოპულარული და სპეციალური ბეჭდვითი ნაშრომების გამოქვეყნება და პარლამენტარებთან პირდაპირი კონტაქტი.

და ბოლოს, არ არსებობს უნივერსალური რეცეპტი, რომელიც გამოადგება ყველა ქვეყანას გენდერული ბიუჯეტის დასანერგად, რადგან განსხვავებულია ქვეყნებში ქალებისა და მამაკაცების მდგომარეობა და განსხვავებულია მათი ეკონომიკა, ხოლო სახელმწიფო და ადგილობრივი ბიუჯეტები ემსახურება სხვადასხვა მიზანს. ყოველი ქვეყანა თავისი გამოცდილებით უნდა მიდიოდეს გენდერულად მგრძნობიარე ბიუჯეტის დანერგვის აუცილებლობამდე სოციალური თანასწორობის დამყარების გზაზე.

________________________

1. Judd Karen (ed.), (2002). Gender Budget Initiatives: Strategies, Concepts and Experiences, new Yourk: UNIFEM.

2. საერთაშორისო გამოცდილების დახასიათებისას გამოყენებულია შემდეგი ნაშრომები: Гендерные Бюджеты. Пособие для тренеров. (2005). Программа развития ООН. Авторский текст: Дебби Бадлендер. Пер. ც Англ. языка, Братислава., стр. 27-41; Stotsky J., G. (2006). Gender Budgeting. IMF Working Paper, WP/06/232, p.24-30; Budlender D., Review of gender budget initiatives. Community Agency for Social Enquiry. Available at: http://www.internationalbudget. org/resources/library/GenderBudget.pdf; Budlender D., Elson D., Hewitt G., Mukhopadhyay T. (2001). Gender Budgets Make Cents.Understanding gender responsive budgets. Available at: http://www.lib.utah.edu/ereserve/trms/ annual/ECON/Knowledge/Berik/cents.pdf.

3. გენდერული ბიუჯეტი ცნობილია სხვადასხვა სახელწოდებით: „სახალხო ბიუჯეტი“, „კეთილდღეობის ბიუჯეტი“, „სოციალური ბიუჯეტი“ და იგი ხორციელდება მრავალი ქვეყნის სამთავრობო პოლიტიკაში

4. http://www3.europarl.eu.int/omk/omnsapir.so/.

5. http:// www.dgdc.be.