სოციალური უფლებები სტუდენტებისთვის

დონორი ორგანიზაცია: ფრიდრიხ ებერტის ფონდი
პროექტის ვადები: 2009 წლის თებერვალი-ივლისი.

მიზნები:

- სტუდენტთა შორის ცნობადობის ზრდა სოციალური უფლებების შესახებ

- სოციალური უფლებების შესახებ დისკუსიებში სტუდენტთა მონაწილეობის გაზრდა

- ქართულ საზოგადოებაში სოციალური უფლებების იდეის პოპულარიზაცია

მიზნობრივი ჯგუფი:

პირველადი მიზნობრივი ჯგუფი: საქართველოს 4 წამყვანი უნივერსიტტის სტუდენტები: ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, საქართველოს უნივერსიტეტი, ილია ჭავჭავაძის სახელმწიფო უნივერსიტეტი და საქართველოს სახელმწიფო სამედიცინო უნიევრსიტეტი.

მეორადი მიზნობრივი ჯგუფი: სხვა უნივერსიტეტების სტუდენტები, არასამთავრობო ორგანიზაციების წარმომადგენლები, ფართო საზოგადოება.

პირველი თვე მთლიანად დაეთმო მოსამზადებელ სამუშაოებს. უფრო კონკრეტულად, ჩამოყალიბდა პროექტის კოორდინატორი და მოხალისეთა გუნდი, რომელიც მუშაობდა პროექტის მთელი პერიოდის განმავლობაში. გადანაწილდა ფუნქციები და პასუხისმგებლობები. ინფორმაცია პროექტის შესახებ განთავსდა სოციალურ მეცნიერებათა ახალგაზრდული ასოციაციის ოფიციალურ ვებგვერდზე - www.alt.ge. ამგვარად, ის გახდა ხელმისაწვდომი უფრო მეტი არასამთავრობო ორგანიზაციისათვის, სტუდენტისა და სხვა დაინტერესებული პირებისათვის. ახალგაზრდულმა ალტერნატივამ ოფიციალური წერილით მიმართა 4 წამყვანი უნივერსიტეტის ადმინისტრაციას: ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, საქართველოს უნივერსიტეტი, ილია ჭავჭავაძის სახელმწიფო უნივერსიტეტი და საქართველოს სახელმწიფო სამედიცინო უნიევრსიტეტი. წერილით ისინი გაეცნენ ინფორმაციას პროექტის მიზნებისა და აქტივობების შესახებ.

უნივერსიტეტების ადმინისტრაციის წარმომადგენლებმა, ასევე სტუდენტურმა თვითმმართველობებმა გამოხატეს თანამშრომლობის მზადყოფნა. კონტაქტები დამყარდა ასევე სტუდენტურ გამოცემებთან და მოხდა მათთან შეთანხმება პროექტში ჩართვის შესახებ. მოსამზადებელ პერიოდშივე ახალგაზრდულმა ალტერნატივამ გააფორმა შრომითი ხელშეკრულება სოციოლოგ გიორგი სანაძესთან. მარტის დასაწყისში გამოიკითხა ფოკუს-ჯგუფები ზემოთაღნიშნულ უნივერსიტეტებში, რომელთა მიზანიც იყო სტუდენტებისათვის ყველაზე მნშვნელოვანი სოციალური უფლებების გამოვლენა. კვლევის ობიექტი ასევე იყო სტუდენტების ცოდნის დონის გამოვლენა სოციალური უფლებების შესახებ. ფოკუს ჯგუფების შედეგები აისახა სოციოლოგის ანგარიშში.

საბოლოოდ, განისაზღვრა 4 ძირითადი თემა: სპეციალიზაციის პრობლემა განათლებაში: დასაქმება და მცირე ბიზნესი; ჯანდაცვის ხელმისაწვდომობა: არაეფექტური დაზღვევის სისტემა; არაფორმალური განათლების როლი ახალგაზრდებში; შრომის პირობები: კანონმდებლობა, მინიმალური ანაზღაურება, დაუცველი დასაქმებული აპრილი-მაისი პროექტის ყველაზე აქტიური ფაზა იყო. აპრილშიკონტაქტები დამყარდა უნივერსიტეტების თვითმმართველობებთან, პროექტით დაინტერესდნენ სხვასტუდენტური ორგანიზაციებიც. მათიწარმომადგენლები გაეცნენ პროექტის მიზნებს, თემებს. ამავე პერიოდში მოხდა ექსპერტეის შერჩევა. ესენი არიან:

1. კახა კოხრეიძე - თემაზე: სპეციალიზაციის პრობლემა განათლებაში, დასაქმება და მცირე ბიზნესი. იგი არის სოლიდარობის ცენტრის დირექტორი, ასევე სამოქალაქო მოძრაობა სოლიდარობის ერთ-ერთი დამფუძნებელი. აქვს სოციალურ უფლებებზე თეორიული და პრაქტიკული მუშაობის შესანიშნავი გამოცდილება.

2. გიორგი თვალიაშვილი - თემაზე: არაფორმალური განათლების როლი ახალგაზრდებში. იგი არის სიქა-ს (საგანმანათლებლო ინიციატივების ქართული ასოციაცია) აღმასრულებელი დირექტორი, ახალგაზრდულ აქტივობებში ჩართულია 1999 წლიდან და მონაწილეობს სხვადასხვა ტიპის პროექტებში. იგი ასევე არის ტრენინგებისა და კონსულტაციების ცენტრის ერთ-ერთი ტრენერი. ასე რომ, მან სიამოვნებით გაუზიარა თავისი გამოცდილება სტუდენტებს.

3. გოჩა ალექსანდრია - თემაზე: შრომის პირობები: კანონმდებლობა, მინიმალური ანაზღაურება, დაუცველი დასაქმებული. იგი არის საქართველოს გაერთიანებული პროფკავშირების თავმჯდომარის მოადგილე და დიდი გამოცდილება აქვს ამ სფეროში, კარგად იცნობს არსებულ პრობლემებს, ასევე საერთაშრისო კანონმდებლობას და პრაქტიკას.

4. კახა ჯაყელი - თემაზე: ჯანდაცვის ხელიმისაწვდომობა:

არაეფექტური დაზღვევის სისტემა. იგი არის ფულ ბრაიტის პროფესორი, ექსპერტი ჯანდაცვის სფეროში.

აპრილში პროექტის გუნდის წევრები კიდევ ერთხელ დაუკავშირდნენ უნივერსიტეტების ადმინისტრაციებს და შეუთანხმდნენ მრგვალი მაგიდების გასამართი აუდიტორიების შესახებ. ამავე პერიოდში გაფორმდა კონტრაქტი გამომცემლობასთან და დაიბეჭდა პროექტის პლაკატები და ლიფლეტები. მათზე აისახა ინფორმაცია მრგვალი მაგიდის ჩატარების ადგილის, თარიღისა და დროის შესახებ, ასევე ექსპერტის ვინაობაც. ისინი გავრცელდა სტუდენტებს შორის.

პლაკატებზე დაიბეჭდა განაცხადი ესეების კონკურსის შესახებ, მისი საბოლოო ვადა და სხვა დეტალები. ისინი განთავსდა საზოგადოებრივ ადგილებში თითოეულ უნივერსიტეტში, როგორიცაა სტუდენტური თვითმმართველობების, სხვადასხვა დეპარტამენტების სტენდები. ამ ეტაპზე პროექტის გუნდისა და უნივერსიტეტების წარმომადგენლების (ადმინისტრაცია, სტუდენტური ორგანიზაციები) თანამშრომლობის დონე ძალიან მაღალი იყო.

2009 წლის მაისი პროექტის აქტიური პერიოდი იყო. ამ თვის განმავლობაში დაიწყო მრგვალი მაგიდების ჩატარება 4 უნივერსიტეტში, თითოეულში - 4 შერჩეული თემის შესახებ. საბოლოო ჯამში, ჩატარდა სულ 16 შეხვედრა. სტუდენტურმა თვითმმართველობებმა აიღეს სტუდენტების შეკრების ინიციატივა, მაგრამ მათი აქტიურობა არასტაბილური იყო. თითოეულ შეხვედრაში მონაწილე სტუდენტების რაოდენობა მერყეობდა 20-დან 35-მდე. სტუდენტებმა გამოავლისნეს სოციალური უფლებების გაცნობის დიდი ინტერესი და მოტივაცია.

ინფორმაცია მრგვალი მაგიდებისა და ესეების კონკურსის შესახებ ასევე გავრცელდა შემდეგი იაჰუ-ჯგუფებით:

georgian-youth@yahoogroups.com, Youth-alternative@yahoogroups.com. იგი ასევე განთავსდა თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სტუდენტური ფორუმის ვებგვერდზე. ჩატარდა ესეების კონკურსთან დაკავშირებული რამდენიმე კონსულტაცია.

ივნისში გაგრძელდა თემებთან დაკავშირებული კონსულტაციები, სტუდენტებმა დაიწყეს ნაშრომების გამოგზავნა ახალგაზრდული ალტერნატივის ელექტრონულ ფოსტაზე ინფო@ალტ.გე. საბოლოო ჯამში, მიღებულ იქნა 50-მდე ნაშრომი და შერჩევის პროცესი დაიწყო. შერჩევის პროცესში შერჩევის პროცესში მონაწილეობას იღებდნენ პროექტის გუნდი, ექსპერტები და ფრიდრიხ ებერტის წარმომადგენლები. გამოვლინდა 3 გამარჯვებული:

I ადგილი - ლევან შიუკაშვილი, თბილისის ივანე ჯავახიშვილის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტის იურიდიული ფაკულტეტის III კურსის სტუდენტი - შრომის უფლება, როგორც სოციალური უფლება, საქართველოში. II ადგილი - გიორგი ამირანაშვილი, თბილისის ივანე ჯავახიშვილის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტის იურიდიული ფაკულტეტის II კურსის სტუდენტი - როგორ მესმის სოციალური უფლებები III ადგილი - სალომე შენგელია, ივ.ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის იურიდიული ფაკულტეტის II კურსის სტუდენტი - შვებულება ორსულობის, მშობიარობისა და ბავშვის მოვლის გამო საქართველოსა და საზღვარგარეთის ქვეყნებში (შედარებითი ანალიზი)

საბოლოო კონფერენცია ჩატარდა სასტუმრო ამბასადორში, 23 ივლისს. დაესწრნენ პროექტის გუნდი, ექსპერტები, ფრიდრიხ ებერტის ფონდისა და სხვადასხვა არასამთავობო ორგანიზაციების წარმომადგენლები, საქათველოს უნივერსიტეტების სტუდენტები. კონფერენცია გაგრძელდა 3 საათის განმავლობაში. მოხდა პროექტის იდეისა და აქტივობების პრეზენტაცია, 3 გამარჯვებული ესეს ავტორის დაჯილდოება და დახურვის ცერემონია.

ლევან შიუკაშვილი
თბილისის ივანე ჯავახიშვილის
სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტის
იურიდიული ფაკულტეტის III კურსის სტუდენტი

ყველა სამართლებრივ სახელმძღვანელოში, ნაშრომში თუ თემაში არსებობს დადებითი და უარყოფითი მომენტები. ჩემს მიერ დაწერილ თემაშიც ასევე იქნება. იგი არ იქნება დაზღვეული ავტორის მიერ დაშვებული გარკვეული სახის უზუსტობებისაგან და არც ავტორისეული ტენდენციურობისაგან.

ამ თემაში გამოყენებული არა მაქვს რაიმე სახის სამეცნიერო ლიტერატურა, ვიყენებ მხოლოდ ნორმატიულ მასალას:

1. საქართველოს შრომის კოდექსი;

2. ევროპის სოციალური ქარტია;

3. საქართველოს კონსტიტუცია;

4. ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია;

5. შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენციები.

ცივილიზებული კაცობრიობის არსებობის მანძილზე არსებობდა და არსებობს ადამიანის უფლებები. ძველ დროში ეს უფლებები ეკუთნოდა მოქალაქეებს (ათენში, რომში, სპარტაში - სპარტელებს) მეფეებს, მათი ოჯახის წევრებს, ეკლესიას, ფეოდალებს და ა.შ. შემდგომში - თეთრკანიანებს, ყმა გლეხებს და ფერადკანიანებს - არა. ეს ის დრო იყო, როდესაც ადამიანები იყოფოდნენ გარკვეულ ფენებად და კლასებად თავიანთი სოციალური კუთვნილების მიხედვით. სხვადასხვა ქვეყანაში ეს დაყოფა დასრულდა სხვადასხვა დროს (საფრანგეთში - 1789 წლის 14 ივლისს, რუსეთში - 1917 წლის ოქტომბრის რევოლუციით და ა.შ.). ადამიანის უფლებები უფრო განმტკიცდა მე-19-ე და მე-20-ე საუკუნეებში შეიქმნა ადამიანის უფლებათა დაცვის საერთაშორისო და არასამთავრობოთაშორისი ადამიანის უფლებათა დაცვის სტრუქტურები (ადამიანთა უფლებათა დაცვის კომიტეტი გაეროში, ევროსაბჭოში - ადამიანთა უფლებათა დაცვის სასამართლო ქალაქ სტრასბურგში და სხვა.). თავდაპირველად მოხდა ისეთი უფლებების დაცვა, როგორიცაა „ნეგატიური“ უფლებები: სიცოცხლის უფლება, თანასწორობა, წამების აკრძალვა, სიტყვის თავისუფლება, სამართლიანი სასამართლოს უფლება, შეკრებისა და მანიფესტაციის უფლება და ა.შ. ამის ჩამოთვლა შორს წაგვიყვანს და არც ჩვენს თემას ეხება.

ოდნავ მოგვიანებით განმტკიცებული იქნა „პოზიტიური“ უფლებები (სოციალური უფლებები) ანუ ის უფლებები, რომლებიც უზრუნველყოფს სახელმწიფოში მატერიალურ სიკეთეთა სამართლიან გადანაწილებას საზოგადოების თითოეულ წევრზე.

ადამიანის ძირითადი უფლებები და თავისუფლებები მასობრივად განამტკიცეს შემდეგმა საერთაშორისო ხელშეკრულებებმა:

1. 1948 წლის ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია.

2. 1966 წლის სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ პაქტმა.

3. 1961 წლის ევროპის სოციალურმა ქარტიამ, რომელშიც ძირეული ცვლილებები შეტანილ იქნა 1991 წლის 21-22 ოქტომბერს ქ. ტულინში

ასევე სხვადასხვა საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ მიღებულმა კონვენციებმა და დეკლარაციებმა.

ადამიანის უფლებათა სართაშორისო დაკლარაცია აღიარებს შემდგ უფლებებს:

1. შრომის, სამუშაოს არჩევის, შრომის სამართლიანი და ხელსაყრელი პირობების უფლებებს.

2. უფლებას სამართლიან და დამაკმაყოფილებელ გასამჯელოზე.

3. პროფკავშირების შექმნის უფლება.

4. დასვენების, ანაზღაურებადი შვებულების მიღების უფლება.

5. უფლება ცხოვრების ნორმალურ დონეზე, რომელიც უზრუნველყოფს ადამიანურ არსებობას.

6. დედათა და ჩვილ ბავშვთა განსაკუთრებულ უზრუნველყოფისა და დახმარების უფლება.

7. განათლების უფლება.

8. კულტურულ ცხოვრებაში მონაწილეობის უფლება და სხვა.

1966 წლის სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ პაქტიც დაახლოებით მსგავსი სახის უფლებებს განამტკიცებს, კერძოდ:

1. შრომის უფლება,

2. შრომის სამართლიანი და ხელსაყრელი პირობების უფლება,

3. პროფკავშირების შექმნის უფლება,

4. ოჯახის, დედათა და ბავშვთა უფლებები,

5. საკმარისი ცხოვრების დონის უფლება,

6. ფიზიკური და ფსიქიკური ჯანმრთელობის უფლება,

7. განათლების უფლება.

მოცემული საერთაშორისო ხელშეკრულებები სოციალურ უფლებებს განამტკიცებს და მსგავს სტანდარტებს ქმნის. ამ უფლებებს განამტკიცებს და იცავს გაეროს და ევროსაბჭოს მიერ მიღებული სხვადასხვა კონვენციები, მაგრამ ამათგან განსაკუთრებით საყურადღებოა ევროპის სოციალური ქარტია, რომელიც საქართველოს პარლამენტის მიერ რატიფიცირებული იქნა 2005 წლის 1 ივლისს. იგი ძირეულად აწესრიგებს ადამიანის სოციალურ უფლებათა დაცვის და განხორციელების გზებს. განსხვავებით ჩვენს მიერ ზემოთმოყვანილი საერთაშორისო ხელშეკრულებებისაგან, რომლებიც მხოლოდ ამ უფლებების აღიარებით შემოიფარგლებიან და არ აწესრიგებს მათ განხორციელების პროცედურებს. იმ დროს, როდესაც ეს ხელშეკრულებები იქნა მიღებული, ჰქონდა მიზეზი, რომლებიც ცალკე საუბრის თემაა და ამაზე არ შევჩერდეთ. ევროპის სოციალურ ქარტიას განვიხილავთ საქართველოს კანონმდებლობასთან მიმართებაში, კერძოდ შრომის კანონმდებლობასთან მიმართებით, რადგან ჩემი თემის მიზანი ერთ-ერთ სოციალური უფლების შრომის უფლების განხილვა წარმოადგენს. სოციალური სახელმწიფოს პრინციპს ვხვდებით საქართველოს კონსტიტუციის პრეამბულაში და შემდეგ კონსტიტუციის მე-2-ე თავში.

შრომის უფლებებს ეხება საქართველოს კონსტიტუციის 30-ე მუხლი, რომელიც განამტკიცებს შრომის უფლებას. ეს მუხლი აწესებს შრომის თავისუფლებას, ასევე მეწარმეობის, კონკურენციის თავისუფლებას. ეს მუხლი ადგენს აგრეთვე გარანტიებს საქართველოს მოქალაქეთა შრომითი უფლებების დაცვას საზღვარგარეთ.

მოცემული ძალიან მნიშვნელოვანია, მაგრამ ეს საკითხი ჩემი თემის მიზანს რამდენადმე სცილდება. ჩემი თემის მიზანია იმის განხილვა, თუ საქართველოს სახელმწიფო რას აკეთებს ქვეყნის შიგნით თავის მოქალაქეთა შრომითი უფლებების დაცვისთვის.

საქართველოს კონსტიტუციის 30-ე მუხლის მე-4 პუნქტში წერია, რომ „შრომითი უფლებების დაცვა, შრომის სამართლიანი ანაზღაურება და უსაფრთხო, ჯანსაღი პირობები, არასრულწლოვანისა და ქალისშრომის პირობები“ განისაზღვრება კანონით. ეს მუხლი ადგენს შრომის უფლებების დაცვის და შრომის სამართლიან პირობებს, კერძოდ:

1. უსაფრთხო და ჯანსაღი პირობები, რომელშიც შესაძლებელია მოსამსახურე დაცული უნდა იყოს მისი ჯანმრთელობისათვის მავნე ხმაურისაგან და აირისაგან.

2. სამართლიანი ხელფასი.

3. სამსახურში დაწინაურების თანაბარი შესაძლებლობანი.

4. სამუშაო საათების გონივრული რაოდენობის და ანაზღაურებადი შვებულების უფლება.

განვიხილოთ ყოველივე ზემოთქმული, თუ რამდენად შესაძლებელია სამართლიანი პირობების დაცვა და განხორციელება, რადგან შრომის სამართლიანი პირობების შესრულება დამოკიდებულია ერთ-ერთი სოციალური უფლების, შრომის უფლების დაცვაზე ჩვენს ქვეყანაში. სოციალური პირობები მეტად ღირებული უფლებებია. მისი დაცვა და განხორციელება სახელმწიფოს აქტიური მოქმედების გარეშე შეუძლებელია. განათლების სოციალურ უზრუნველყოფას გარკვეული ფინანსები ესაჭიროება, განსხვავებით შრომის უფლებებისაგან, რა თქმა უნდა თუ არ ჩავთვლით უმუშევრობისაგან დაცვის პროგრამას, რაც ჩვენს ქვეყანაში არ მუშაობს. შრომის უფლების ნორმალურად განხორციელებას ესაჭიროება გამართული საკანონმდებლო ბაზა, რომელშიც დაცული იქნება შრომით ურთიერთობაში მონაწილე ორივე მხარის უფლება-მოვალეობანი. სოციალური უფლების ყოველმხრივ დაცვა შეუძლებელია და ამას ვერც ერთი განვითარებული სახელმწიფო ვერ მოახერხებს. ყოველივე ფარდობითია და ფარდობითია სოციალური უფლებების დაცვაც. როგორც ზემოთ მოგახსენეთ ამ თემის მიზანია შრომის უფლების დაცვა და განხორციელება ჩვენს ქვეყანაში. თუ რა სახის კანონმდებლობა გვაქვს, ეს კანონმდებლობა ხარვეზიანია თუ უხარვეზო, ასევე ევროპის სოციალური ქარტიის განხილვა ჩვენი ქვეყნის შრომის კანონმდებლობასთან მიმართებაში. ეს ქარტია საყურადღებოა იმიტომ, რომ მასში ასახულია ის გზები თუ როგორ უნდა დაიცვან და განახორციელონ სოციალური უფლებები ამ ქარტიის მონაწილე სახელმწეფოებმა. საქართველო ევროპის სოციალურ ქარტიას შეუერთდა 2005 წლის 1 ივლისს. ჩვენმა ქვეყანამ ამ ქარტიის რატიფიცირება სრულად ვერ მოახერხა, რადგან იგი ბევრ ვალდებულებებს უწესებს მასში მონაწილე სახელმწიფოებს, მაგრამ იყო ისეთი მუხლებიც, რომელთა აღიარებაც (რატიფიცირება) საჭირო იყო. იგი განამტკიცებდა ჩვენი ქვეყნის კონსტიტუციით და საერთაშორისო ხელშეკრულებებით გათვალისწინებულ უფლებებს (შრომის ანაზღაურებასთან დაკავშირებით ჯანმრთელობის უსაფრთხო გარემოში ცხოვრების და მუშაობის უფლებას). საქართველოს შრომის კოდექსი ძალაში შევიდა 2006 წლის 25 მაისს. მის შესახებ ბევრი მითქმა-მოთქმა და აზრთა სხვადასხვაობა იყო ამ კოდექსის ავტორებსა და მეცნიერთა შორის. ამ კოდექსის მიმართ უარყოფითი დამოკიდებულება ჰქონდა საქართველოს პროფესიულ კავშირებსაც. კოდექსის ავტორები თვლიდნენ, რომ იგი ხელს შეუწყობდა ინვესტიციების მიზიდვას საქართველოში, რაც შექმნიდა სამუშაო ადგილებს და ეკონომიკის აღმავლობას გამოიწვევდა.

ამ კოდექსის მოწინაღმდეგეებს კი მიაჩნდათ, რომ არ შეიძლებოდა მხოლოდ „დამსაქმებელის“ ინტერესების გათვალისწინება, ხოლო „დასაქმებულის“ ინტერესების უგულებელყოფა. აღნიშნული შრომის კოდექსი ასევე უარყოფითად შეაფასეს უცხოელმა ექსპერტებმა.

მიუხედავად დიდი უკმაყოფილებისა, საქართველოს პარლამენტმა შრომის კოდექსი მაინც მიიღო.

შემოგთავაზებთ ამ კოდექსში არსებული ხარვეზების ჩემეულ ხედვას:

შრომის კოდექსის I-თავში საუბარია მის შესავალ დებულებებზე, შრომითი ურთიერთობის სუბიექტებზე. შრომის კოდექსის II-თავში მოცემულია შრომითი ურთიერთობის ცნება, რომ იგი წარმოიშობა მხარეთა თანასწორობის საფუძველზე. ის, რომ შრომით ურთიერთობებში აკრძალულია ნებისმიერი სახის „განსხვავება.“ შრომის კოდექსი ასევე კრძალავს ნებისმიერ დისკრიმინაციას, რომელიც ადამიანს ჩააყენებს ღირსებაშელახულ მდგომარეობაში. ეს იქნება დამამცირებელი თუ შეურაცხმყოფელი მოქმედება და ა.შ. ეს ყოველივე ძალიან მნიშვნელოვანიია, მაგრამ შრომის კოდექსის მე-2 მუხლის მე-5 პუნქტი რომელშიც წერია, რომ „დისკრიმინაციად არ ჩაითვლება პირთა განსხვავებების აუცილებლობა, რომელიც სამუშაოს არსიდან, მისი შესრულების პირობებიდან და ემსახურება კანონიერი მიზნის მიღწევას და არის მისიმიღწევის თანაზომიერი და აუცილებელი საშუალება“ ამ მუხლში ერთი შეხედვით სადავო არაფერია. არსებობს შრომითი ურთიერთობები, რომლის შესრულების დროსაც დისკრიმინაცია აუცილებელია, მაგრამ ჩვენ ქვეყანაში დამსაქმებლები ხშირად მიმართავენ დისკრიმინაციას შრომით ურთიერთობებში და ეს დისკრიმინაცია ემყარება ასაკისა და სქესის განსხვავებებს, რაც კანონის ფარგლებს სცილდება ჩემი აზრით (მაგ. ბევრ განცხადებაში შევხვედებით ასეთ ფრაზებს: გვესაჭიროება გამყიდველი გოგონები 20-დან 25-წლამდე, და კიდევ ბევრ სხვას, რომლებიც აშკარად დისკრიმინაციული სახის არის. იმ სამუშაოს რასაც 25 წლის გოგონა შეასრულებს 26 წლის და 1 თვის რატომ ვერ შეასრულებს?!). რაც შეეხება სამუშაოზე მიღების მინიმალურ ასაკს და შრომით ქმედითუნარიანობას, ჩემი აზრით, კარგად რეგულირდება. იგი სრულად შეესაბამება ევროპის სოციალური ქარტიის მე-7 მუხლს, (ამ მუხლს ჩემთვის სავალდებულო ძალა აქვს) რომელიც აწესრიგებს არასრულწლოვან პირთა სამუშაოზე მიღების და დასაქმების წესებს.

საქართველოს შრომის კოდექსის დიდი ნაკლია დასაქმებაზე უარის თქმის დაუსაბუთებლობა. მე-5 მუხლის მე-8 პუნქტში წერია, რომ „დამსაქმებელი ვალდებული არ არის დაასაბუთოს თავისი გადაწყვეტილება დასაქმებაზე უარის თქმის შესახებ.“ ჩემი აზრით, ეს არ შეიძლება, ამ საკითხთა მიმართებაში დამსაქმებლებთა უფლებების დამცველები აპელირებენ იმაზე, რომ ასეთი უარის დასაბუთება დამსაქმებლებს მოუწევთ ბევრ ადამიანთან, მხოლოდ ამით დასაქმებაზე უარის თქმის გამართლება არ შეიძლება. ხშირ შემთხვევაში სამუშაოზე მისაღები პირები, რომლებიც თავისი საქმის პროფესიონალები არიან, კონკურსის შემდეგ მაინც სამსახურის გარეშე რჩებიან. დამსაქმებელი კი მათ სამუშაოზე მიღების უარს არ უსაბუთებს. ეს ყოველივე დღევანდელი შრომის კანონმდებლობის პირობებში სამწუხაროდ კანონიერია. ამიტომ იყო, რომ საქართველოს ძველი შრომის კოდექსი კრძალავდა სამუშაოზე მიღების უარის დაუსაბუთებლობას?

შრომის კოდექსის ერთ-ერთ ხარვეზად შეიძლება ჩაითვალოს შრომითი ხელშეკრულების ფორმა კოდექსის მე-6 მუხლის I პუნქტის შესაბამისად:

„შრომითი ხელშეკრულება იდება წერილობითი ან ზეპირი ფორმით.“ ამ ფორმის ხარვეზიანობა იმაში მდგომარეობს, რომ აჯობებდაკოდექსს ამომწურავად მოეწესრიგებინა ის შემთხვევები, რომლის დროსაც შესაძლებელი იქნებოდა შრომითი ხელშეკრულების ზეპირად დადება. შრომითი ურთიერთობა არის განგრძობადი ხასიათის ურთიერთობა, რომელიც უმრავლეს შემთხვევაში არ არის მიმართული ერთ კონკრეტულ შედეგზე, როგორც ეს ნარდობის ხელშეკრულებაშია, თუკი შრომით ხელშეკრულობას ზეპირად დავდებთ და შრომის ურთიერთობის მხარეთა შორის დავის წარმოშობის შემთხვევაში, შესრულდა თუ არა ზეპირი შრომით ხელშეკრულებით ნაკისრი ვალდებულება, ან მხარეთა შორის იყო თუ არა შრომითი ხელშეკრულება დადებული. ამ ყოველივეს მტკიცების ტვირთი იქნება დასაქმებულის მხარეს, რადგან მას უნდაშეესრულებინა შრომითი ხელშეკრულებით ნაკისრი ვალდებულებები. კოდექსს ზუსტად უნდა მოეწესრიგებინა ის შემთხვევები, თუ რა შემთხვევაში შეიძლებოდა შრომითი ხელშეკრულების დადება ზეპირად და რა დროს წერილობით. შრომის კოდექსი, რომელიც მხოლოდ შრომითი ხელშეკრულების ფორმებს განსაზღვრავს, არ არის საკმარისი. კოდექსის ავტორები ხელშეკრულების ფორმის განსაზღვრას მხარეებს თვითონ ანდობენ, რათა ამით არ შეილახოს მხარეთა თავისუფლება, მაგრამ ხელშეკრულების ფორმების მოწესრიგებით მხარეთა თავისუფლება არ შეიზღუდებოდა, პირიქით, უფრო დაცული იქნებოდა შრომითი ხელშეკრულების მონაწილე ორივე მხარე. კიდევ ერთი მომენტი, ზეპირი ფორმით დადებულ შრომით ხელშეკრულებაში, თუ განვსაზღვრავთ, რომ შრომის შინაგანაწესი შრომითი ხელშეკრულების ნაწილია, როგორ შეასრულებს დასაქმებული ამ შინაგანწესს, ან კიდევ ამ შინაგანაწესში შეტანილ ცვლილებებს როგორ დაიცავს დასაქმებული (6-ე მუხლის 5-ე პუნქტი). ალბათ ამის შესახებ ჩვენ კანონმდბლებს არ უფიქრიათ. შრომის კოდექსი ასევე არ განსაზღვრავს სამუშაო დროის ხანგრ-ძლივობას თუ რამდენ საათიანი უნდა იყოს სამუშაო დღე, იგი მხოლოდ იმით შემოიფარგლება რომ დასაქმებულის მიერ შესრულებული სამუშაო არ უნდა აღემატებოდეს კვირაში 41 საათს (მე-14 მუხლი), კოდექსის მე-14 მუხლში ასევე წერია რომ: „სამუშაო დღეებს შორის ხანგრძლივობა არ უნდა იყოს 12 საათზე ნაკლები.“ შემდეგ 16-ე მუხლი ამ ყოველივეს ერთ მთლიანობაში განსაზღვრავს „როდესაც შეუძლებელია ყოველდღიური ან ყოველკვირეული სამუშაო დროის ხანგრძლივობის დაცვა, დასაშვებია სამუშაო დროის შეჯამებული აღრცხვის წესის შემოღება.“ აქედან ის დასკვნა გამომდინარეობს, რომ დასაქმებულმასამუშაო კვირის განმავლობაში შესაძლებელია შეასრულოს სამუშაო, რომლის დღიური ხანგრძლივობა შეიძლება 12 საათიც იყოს, რაც ფაქტობრივად ადამიანს ექსპლუატირებულ მდგომარეობაში აყენებს. უფრო სამწუხარო ის არის, რომ შრომის კოდექსის მე-14 მუხლი ამ ყოველივესგან განსხვავების დაწესების შესაძლებლობასაც აძლევს მხარეებს. მაგ: თუ შრომითი ხელშეკრულებით გათვალისწინებული იქნება 48 საათიანი სამუშაო კვირა, ან 10 საათიანი სამუშაო დღე და ა.შ. ყოველივე ზემოთქმული ეწინააღმდეგება კონსტიტუციით განსაზღვრულ ადამიანის უფლებებს, ფაქტობრივად ადამიანი კაბალურ მდგომარეობაში დგება შრომის კოდექსის ამ მუხლიდან გამომდინარე.

მართალია, ევროპის სოციალური ქარტია არ განსაზღვრავს სამუშაო დღის ხანგრძლივობს და არც სამუშაო კვირის საათების რაოდენობას, მაგრამ ამ ქარტიის მე-2 მუხლის I პუნქტი გვთავაზობს: „ყოველდღიური და ყოველკვირეული სამუშაო საათების გონივრული რაოდენობის დადგენას და ამ სამუშაო კვირის თანმიმდევრულ შემცირებას.“ ზემოთ აღნიშნულიდან გამომდინარე საქართველოს შრომის კოდექსი ამის შესაძლებლობას არ გვაძლევს.

შრომის კოდექსის ერთ-ერთ ხარვეზად შეიძლება ჩაითვალოს მე- 11 მუხლი, რომლშიც გათვალისწინებულია თუ რა არის შრომითიხელშეკრულების პირობების არაარსებითი შეცვლა: „1. დამსაქმებლის მიერ დასაქმებულისთვის მითითებული სამუშაოს ადგილის შეცვლა, თუ საზოგადოდ ხელმისაწვდომი სატრანსპორტო საშუალებით საცხოვრებელი ადგილიდან სამუშაოს ახალ ადგილამდე მისვლა და დაბრუნება მოითხოვს არა უმეტეს 3 საათს დღეში, ამასთანავე არ იწვევს არათანაბარზომიერ ხარჯებს.“ ამ ნორმაში სადავო ერთი შეხედვით არაფერია, მაგრამ თუ ამ ყოველივეს განვიხილავთ შრომის კოდექსის მე-19 მუხლთან მიმართებაში, რომელიც დამატებით შესვენებას ითვალისწინებს მეძუძური ქალებისათვის დღეში არანაკლებ 1 საათისა. თანაც ამ მუხლის შესაბამისად ბავშვის კვებისთვის შესვენება ითვლება სამუშაო დროში და ანაზღაურდება....

ეს ყოველივე ძალიან კარგია, მაგრამ თუ შრომითი პირობების არაარსებითი შეცვლის შემდეგ 3 საათს მოანდომებს დასაქმებული ქალი სახლიდან სამუშაო ადგილამდე მისვლას, და კიდევ დამსაქმებელს მოსთხოვს 1 საათიან შესვენებას ბავშვის კვებისთვის, ფაქტიურად დასაქმებული სამუშაო დღის 4 საათს აცდენს, თანაც ეს 4 საათი სამუშაო დროში ითვლება და ანაზღაურდება. დამსაქმებელს რომ მსგავსი პირობების შესრულება მოსთხოვოს დასაქმებულმა, დამსაქმებელი ან ძალიან გულკეთილი უნდა იყოს ან პატიოსანი. მაგრამ დამსაქმებელისთვის უმჯობესია შრომითი ხელშეკრულება მოშალოს და კომპენსაციის სახით გადაიხადოს 1 თვის სახელფასო ანაზღაურება, ვიდრე ყოველივე ზემოთქმული შეასრულოს ან კიდევ მეძუძური ქალები საერთოდ ვერ მოითხოვენ დამატებით შესვენების მოთხოვნას, იმის შიშით რომ საერთოდ არ დაკარგონ სამუშაო.

2. შრომის კოდექსი შრომითი ხელშეკრულების არაარსებით შეცვლად მიიჩნევს: „სამუშაოს დაწყების ან დამთავრების ცვლილება არა უმეტეს 90 წუთისა.“ ადამიანი ამ შემთხვევაშიც ექსპლოატირებულ მდგომარეობაში ვარდება, რადგან ჩვენი შრომის კოდექსი არ განსაზღვრავს სამუშაო კვირის ხანგრძლივობას, რომელიც 41 საათს არ უნდა აღემატებოდეს და ასევე მხარეების დისპოზიციურობას ითვალისწინებს, კერძოდ მხარეებს განსხვავებულის დაწესებაც შეუძლიათ, მაგ: 48 საათიანი სამუშაო კვირა და 9 საათიანი სამუშაო დღე, რომელსაც თუ კიდევ 90 წუთს დავამატებთ, სამუშაო დღის ხანგრძლივობა 10 საათი და 30 წუთი გამოვა. ყოველივე ეს ჩაითვლება ადამიანის ექსპლოატაციის კლასიკურ მაგალითად XXI საუკუნეში.

შრომითი ხელშეკრულების პირობების არსებით შეცვლად შრომის კოდექსი მიიჩნევს, თუ შრომით ხელშეკრულებაში ზემოთმოყვანილი ორივე პირობა ერთდროულად გვექნება.

ჩემი აზრით, შრომით ხელშეკრულების პირობების შეცვლად უნდა მიიჩნეოდეს შრომით ხელშეკრულებაში მხოლოდ ერთი პირობის შეცვლა. შრომის კოდექსი აწესებს 24 დღიან შვებულებას, რომელიც ანაზღაურებადია, რაც ეწინაღმდეგება ევროპის სოციალური ქარტიის მე-2 მუხლის მე-3 პუნქტს, რომელიც ითვალისწინებს ხელმშეკვრელი მხარეების ვალდებულებებს დაადგინონ არანაკლებ 4 კვირის ხანგრძლივობის ყოველწლიური ანაზღაურებადი შვებულება. სამწუხაროდ, ჩვენმა ქვეყანამ ქარტიის ამ დადებითი მუხლის რატიფიცირება არ მოახდინა. ამ მუხლს ჩვენთვის სავალდებულო ძალა არ გააჩნია, რაც შესაბამისად აისახება საქართველოს შრომის კოდექსში და იგი ითვალისწინებს ანაზღაურებად შვებულებას მხოლოდ 24 დღის ოდენობით.

შრომის კოდექსის მე-6 თავი ეთმობა შვებულებას ორსულობის, მშობიარობის და ბავშვის მოვლის გამო, შვებულებას ახალშობილის შვილად აყვანის გამო და დამატებით შვებულებას ბავშვის მოვლის გამო, რომელიც ითვალისწინებს შვებულებას 477 კალენდარული დღის ოდენობით. აქედან 126 დღე ანაზღაურდება. საინტერესოა ის, თუ რატომ არის ამ შვებულებაში ასე ცოტა ანაზღაურებადი დღეები, იგი მხოლოდ შვებულების მესამედს შეადგენს. დანარჩენი შვებულების განმავლობაში ჩვილი ბავშვის პატრონმა ქალმა რა უნდა ქნას? აჯობებდა ანაზღაურებადი დღეები შვებულების ნახევარი მაინც ყოფილიყო.

საქართველომ ევროპის სოციალური ქარტიის მე-8 მუხლის I და II მუხლების რატიფიცირებაც არ მოახდინა, რომელიც სახელმწიფოს ავალდებულებდა ბავშვის გაჩენამდე და შემდგომ პერიოდში ორსული და მეძუძური დედები უზრუნველეყო ადეკვატური სოციალური უზრუნველყოფით, რაც ნაკლებად ხორციელდება ჩვენს ქვეყანაში (2007 წლიდან დაიწყო პროგრამა „ღირსეული დასაწყისი,“ რომელიც ითვალისწინებდა ბავშვის დაბადების შემთხვევაში დედათა დახმარებას, მაგრამ ჩვენთვის უცნობი მიზეზების გამო ეს პროგრამა აღარ მუშაობს.)

საქართველოს შრომის კოდექსში ჩემს გულისტკივილს იწვევს ასევე შრომის ანაზღაურება. 31-ე მუხლის I პუნქტში წერია, რომ შრომის ანაზღაურების ფორმა და ოდენობა განისაზღვრება შრომითი ხელშეკრულებით. კოდექსში საუბარი არ არის შრომის მინიმალერ ანაზღაურებაზე, კერძოდ იგი უნდა აღემატებოდეს თუ არა საარსებო მინიმუმს, ან მინიმალური შრომის ანაზღაურება ერთ თვეში არ უნდა იყოს საარსებო მინიმუმე ნაკლები. თუმცა არც ეს არ არის გასაკვირი, რადგან საქართველომ არ მოახდინა ევროპის სოციალური ქარტიის იმ მუხლის რატიფიცირება, რომელიც განამტკიცებს შრომის სამართლიანი ანაზ- ღაურების მიღების უფლებას. კერძოდ, ჩვენმა ქვეყანამ არ მოახდინა I და II მუხლების რატიფიცირება. შრომის სამართლიანი ანაზღაურების მიღების უფლების ეფექტურად განხორციელების მიზნით, ხელშემკვრელი მხარეები ვალდებულებას იღებენ: „აღიარონ მუშაკის მიერ ისეთი ანაზღაურების მიღების უფლება, რაც უზრუნველყოფს მათი ცხოვრების ღირსეულ დონეს.“ საქართველომ, სამწუხაროდ, არ მოახდინა ამ მუხლის რატიფიცირება ანუ დასაქმებულმა შესაძლებელია აიღოს ისეთი შრომის ანაზღაურება, რომელიც მის ღირსებას ლახავს და ეს ყოველივე კანონიერია, რაც ძალიან სამწუხაროა.

ქარტიის მიხედვით, მართალია, ჩვენ ვაღიარებთ ქალისა და მამაკაცის თანაბარი ღირებულების სამუშაოსთვის თანაბარი ანაზღაურების მიღების უფლება, კიდევ ზეგანაკვეთურ სამუშაოს შესრულებისათვის დამატებითი ანაზღაურების მიღების უფლება, მაგრამ არ ვაღიარებთ (რატიფიცირება არ მოვახდინეთ) ქარტიის იმ მუხლის, რომელიც არეგულირებს ხელფასებიდან თანხის დაქვითვას. კერძოდ „ხელშემკვრელმა მხარეებმა ხელფასიდან დაქვითვები დაუშვან მხოლოდ ერთეული კანონმდებლობით ან საკანონმდებლო აქტებით, ასევე კოლექტიურ ხელშეკრულებაში ან საარბიტრაჟო გადაწყვეტითლებაში გათვალისწინებულ შემთხვევებში,“ ამის არ აღიარებამ რა შედეგიც მოგვიტანა ახლავე მოგახსენებთ: შრომის კოდექსის 33-ე მუხლი ითვალისწინებს თანხის დაქვითვას შრომის ანაზღაურებიდან, კერძოდ: 1. „დამსაქმებელსუფლება აქვს დასაქმე-ბულის შრომის ანაზღაურებიდან დაქვითოს ზედმეტად გაცემული თანხა ან ნებისმიერი სხვა თანხა, რომელიც შრომით ურთიერთობიდან გამომდინარე მისთვის აქვს გადასახდელი.“

2. „შრომითი ანაზღაურებიდან ერთჯერად დაქვითვის საერთო რაოდენობა არ უნდა აღემატებოდეს შრომითი ანაზღაურების 50 პროცენტს.“

ჩემს მიერ ზემოთხსენებული ქარტიის მუხლის არაღიარებამ ასეთი შედეგი მოგვიტანა ეროვნული კანონმდებლობის დონეზე. მაგ: ავიღოთ ასეთი შემთხვევა: დასაქმებულს აქვს შრომის ანაზღაურება 200 ლარი, რომელიც საარსებო მინიმუმის ტოლია (სამწუხაროდ ჩვენმა ქვეყანამ 200 ლარად შეაფასა საქართველოს რიგითი მოქალაქის ღირსება და საარსებო მინიმუმთან დაკავშირებით, საჯარო მუხლის ან პარლამენტარის შრომის ანაზღაურება საარსებო მინიმუმს რამოდენიმეჯერ აღემატება, ადამიანის ღირსება მე ყველასი ერთნაირი მეგონა???).საარსებო ღირსეული ყოფა და თუ ამ 200 ლარიდან დამსაქმებელი დასაქმებულს დაუქვითავს შრომის ანაზღაურების 50 პროცენტს, დასაქმებულს არასაკმარისი ანაზღაურებით ღირსება ელახება, აქედან ის გამომდინარეობს რომ ადამიანის ღირსების ირიბად შელახვა შესაძლებელია, ანუ თუ ადამიანს მივცემთ (დავუქვითავთ და ისე მივცემთ) შრომის ანაზღაურებას, რომელიც საარსებო მინიმუმზე ბევრად ნაკლები იქნება, ადამიანს ღირსება შეელახება. ესე იგი ადამიანის ღირსების ირიბად შელახვა ჩვენს ქვეყანაში კანონის ძალით ნებადართული ყოფილა, რაც ძალიან სამწუხაროა. არა და ღირსების შელახვას საქართველოს კონსტიტუციაც, ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაც და კიდევ ბევრი საერთაშორისო კონვენცია კრძალავს, რომლის მონაწილეც ჩვენი სახელმწიფოა.

შრომის პირობების დაცვას რაც შეეხება, შრომის კოდექსის 35-ე მუხლიდან, მე მხოლოდ I პუნქტი მიმაჩნია მისაღებად: „დამსაქმებელი ვალდებულია უზრუნველყოს დასაქმებულის სიცოცხლისა და ჯანმრთველობისთვის მაქსიმალურად უსაფრთხო გარემო.“ რაც შეეხება ამ მუხლში დანარჩენ პუნქტებს, აქაც ზოგადად არის საუბარი თუ რა უნდა გააკეთოს დამსაქმებელმა შრომის უსაფრათხო პირობების შექმნისთვის. ამ ყველაფერს იმპერატიულობის არაფერი ატყვია, იგი უფრო მორალურ მოწოდებას ჰგავს. შრომის უსაფრთხო და ჯანსაღი პირობები ერთ-ერთი შრომის სამართლიანი პირობათაგანია, თუმცა არც ეს არის გასაკვირი. ევროპის სოციალური ქარტიის ის მუხლი არ ვაღიარეთ, რომელიც ითვალისწინებს უსაფრთხო და ჰიგიენური სამუშაო პირობებით სარგებლობის უფლებას. ჩვენმა ქვეყანამ არც ამ მუხლის რატიფიცირება მოახდინა.

შრომის კოდექსის დიდი ნაკლი ის არის რომ „დასაქმებული და დამსაქმებელი შრომითი ხელშეკრულებით შეიძლება შეთანხმდნენ მხარის უფლებათა შეზღუდვაზე, ასეთი შეზღუდვა პირდაპირ უნდა გამომდინარეობდეს მხარის ინტერესებიდან, უნდა იყოს გონივრული და ამ ინტერესების პროპორციული,“ თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ საქართველოს შრომის კოდექსის მიერ გათვალისწინებულ უფლებებს კიდევ შევზღუდავთ ერთ-ერთი მხარის სასარგებლოდ და ეს მხარე უმრავლეს შემთხვევაში დამსაქმებელია, ასეთი შეზღუდვით დასაქმებული ფაქტიურად იძულების მდგომარეობაში ჩავარდება და საქმე გვექნება ადამიანურობის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულთან. კიდევ ერთი ნაკლი, რომელიც ჩვენ შრომით კოდექსშია, 46-ე მუხლის მე-3 ნაწილი მოიცავს: „შრომითი ხელშეკრულებით შეიძლება დაწესდეს დასაქმებულის ვალდებულება, შრომითი ხელშეკრულების პირობების შეცვლისას მიღებული ცოდნა და კვალიფიკაცია არ გამოიყენოს კონკურენტი დასაქმებულის სასარგებლოდ და ეს შეზღუდბა შეიძლება გრძელდებოდეს არა უმეტეს 3 წლისა.“ ეს ეწინააღმდეგება ადამიანის უფლებებს და ამ შემთხვევაშიც ადამიანი იძულების მდგომარეობაში ვარდება, საინტერესოა თუ შრომითი ხელშეკრულებით დასაქმებულს ასეთ პირობას დავუდგენთ, ამ შრომითი ხელშეკრულების მოშლის (შეწყვეტის) შემდეგ რა უნდა ქნას დასაქმებულმა, რით უნდა იარსებოს ამ სამი წლის განმავლობაში, ეს რატომ არ გაითვალისწინა ჩვენმა კანონმდებელმა, როდესაც ამ კოდექსში ასეთი ნორმა შეიტანა?

შრომის კოდექსში არსებობს ხარვეზები, რომელსაც მე აღარ ჩავუღრმავდები.

შრომის სამართალში არსებობს შრომის სამართლიანი პირობები:

1. უსაფრთხო და ჯანსაღი პირობები, რომელშიც შესაძლებელია, მოსამსახურე დაცული იყოს მისი ჯანმრთელობისთვის მავნე ხმაურისა და აირებისაგან.

2. სამართლიანი ხელფასი.

3. სამსახურში დაწინაურების თანაბარი შესაძლებლობანი.

4. სამუშაო საათების გონივრული რაოდენობის და ანაზღაურებადი შვებულების უფლება.

საქართველოს შრომის კოდექსი რამდენად აკმაყოფილებს შრომის სამართლიან პირობებს ეს თქვენ განსაჯეთ.

ჩემი აზრით გამოსავალი ერთია, უნდა შეიცვალოს მოქმედი შრომის კოდექსი. ეს კოდექსი იმ პირობით იქნა მიღებული, რომ ხელს შეუწყობდა ინვესტიციების მოზიდვას ჩვენს ქვეყანაში და ამიტომ იგი უფრო მეტად დამსაქმებელზე იყო გათვლილი. ინვესტიციები და ინვესტორები ბევრი მოვიზიდეთ, ზოგს საზეიმოდაც დავხვდით, მაგრამ მათმა უმრავლესობამ ჩვენი ქვეყანა დატოვა. ამას სხვა მიზეზებიც აქვს: მსოფლიო ეკონომიკური კრიზისი, კანონის უზენაესობის პრინციპის უგულებელყოფა ხელისუფლებისაგან, რაც გამოიხატა ბიზნესმენებთან მიმართებაში, არათანაბარი კონკურენციაში ან კიდევ ე.წ. „მოწველაში“. ეს ჩემი თემის მიზანს სცილდება და ამაზე აღარ ვისაუბრებ. იმედია მომავალი შრომის კოდექსი, რომლის პროექტზეც მუშაობასაქართველოს პარლამენტში მიმდინარეობს თანაბრად დაიცავს, როგორც დამსაქმებლის, ისე დასაქმებულის ინტერესებს და დააკმაყოფილებს შრომის სამართლიან პირობებს.

გიორგი ამირანაშვილი
თსუ, იურიდიული ფაკულტეტის
III კურსის სტუდენტი

I. შესავალი

ძირითადი უფლებები სამართლებრივი სისტემის უმნიშვნელოვანესი ელემენტია. საქართველოს კონსტიტუციის პრეამბულაში საქართველოს მოქალაქეთა ურყევ ნებადაა აღიარებული ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებული უფლებებისა და თავისუფლებების უზრუნველყოფა, ხოლო კონსტიტუციის მე-7 მუხლი ძირითად უფლებებს „უშუალოდ მოქმედ სამართლად“ მოიხსენიებს.

თეორია ადამიანის ძირითადი უფლებების დაჯგუფების სხვადასხვა პრინციპებს გვთავაზობს. სახელმწიფო ხელისუფლებაზე ორიენტირების პრინციპის მოშველიებით ჩვენ შეგვიძლია გამოვყოთ: ა) თავისუფლების უფლებები; ბ) სამოქალაქო უფლებები გ) სოციალური უფლებები. ამ შემთხვევაში ჩვენ გვაინტერესებს თუ რას წარმოადგენს ეს უკანასკნელი.

სოციალური უფლებების პირველი ფორმულირება მოხდა XIX-ე საუკუნეში ე.წ. ძმობის სულის გავლენით. ამ უფლებებს „პოზიტიური სტატუსი“ (status positivus) გააჩნია. შესაბამისად, იგი ავალდებულებს სახელმწიფოს უზრუნველყოს ღირსეული ცხოვრების პირობები იმ ადამიანებისათვის, რომლებსაც ეს სჭირდება¹.

სოციალური უფლებები აუცილებელია საზოგადოებრივ ცხოვრებაში სრულყოფილი მონაწილეობისათვის. გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის გენერალური ასამბლეის მიერ 1966 წლის 16 დეკემბერს მიღებული ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტი ჩამოთვლის ადამიანის ძირითად ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებებს, რომელთა შორის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესია დისკრიმინაციისაგან დაცვის უფლება. საინტერესოა თუ რა გარანტიებს სთავაზობს საქართველო თავის მოქალაქეებს დისკრიმინაციისაგან დაცვის კუთხით და აღნიშნული განხილული იქნება ისეთი ურთიერთობების მაგალითზე, როგორიცაა შრომითი ურთიერთობა. საქართველოს კონსტიტუცია სოციალური უფლებების დეკლარირებას სწორედ შრომის უფლების კონსტიტუციური განმტკიცებით იწყებს და 30-ე მუხლის 1 პუნქტით გვამცნობს, რომ შრომა თავისუფალია. შრომის კონსტიტუციური უფლების საკანონმდებლო მოწესრიგებას კი უზრუნველყოფს 2006 წლის 25 მაისს მიღებული „საქართველოს შრომის კოდექსი“, შესაბამისად, შრომით ურთიერთობებში დისკრიმინაციის აკრძალვის გარანტიის ანალიზი უნდა მოვახდინოთ აღნიშნული კოდექსის საფუძველზე.

ზოგადად, შრომის სამართალში კერძო სამართლისათვის დამახასიათებელი თითქმის ყველა უფლებებისა და თავისუფლებების შენარჩუნება ხდება. ამ შემთხვევაში ჩვენ გვაინტერესებს მხარეთა თანასწორობის პრინციპი, რადგან ის შრომის სამართალში ასახვას პოულობს სწორედ დისკრიმინაციის აკრძალვის პრინციპის სახით რომელიც უშუალოდ კონსტიტუციიდან გამომდინარეობს. კერძოდ, კონსტიტუციის 38-ე მუხლში ლაპარაკია იმაზე, რომ საქართველოს მოქალაქენი თანასწორნი არიან სოციალურ ცხოვრებაში განურჩევლად მათი ეროვნული, ეთნიკური რელიგიური თუ ენობრივი კუთვნილებისა.

II. დისკრიმინაციის აკრძალვის დებულებები საქართველოში მოქმედ შრომის კანონმდებლობაში

საინტერესოა თუ როგორი განვითარება ჰპოვა წლების მანძილზე საქართველოში მოქმედ შრომის კანონმდებლობებში დისკრიმინაციის აკრძალვის იდეამ. ჯერ კიდევ საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის 1973 წლის 1 ოქტომბრის შრომის კანონთა კოდექსი ძალიან დიდ ყურადღებას უთმობდა დისკრიმინაციის აკრძალვის საკითხს. აღნიშნული კოდექსის წინასიტყვაობაში შეგვიძლია ამოვიკითხოთ, რომ „დიდმა ოქტომბრის სოციალისტურმა რევოლუციამ მოსპო ექსპლუატაციისა და ჩაგვრის წყობილება. შესაბამისად, მოქალაქეებს ეროვნებისა და რასის მიუხედავად, უზრუნველყოფილი აქვთ თანასწორუფლები ანობა შრომაში.“ 2 ამ კოდექსის მე-17მუხლის მიხედვით, სსრ კავშირის კონსტიტუციისა და საქართველოს სსრ კონსტიტუციის შესაბამისად დაუშვებელია სამუშაოზე მიღებისას უფლებათა რაიმე პირდაპირი თუ არაპირდაპირი შეზღუდვა ან პირდაპირი თუ არაპირდაპირი უპირატესობის მინიჭება სქესის, რასის, ეროვნული კუთვნილებისა და რელიგიისადმი დამოკიდებულების მიხედვით.

ნახსენები კოდექსის სამართალმემკვიდრე საქართველოს შრომის კანონთა კოდექსი ძირითადად არაფრით განსხვავდებოდა სსრ შრომის კანონთა კოდექსისაგან დისკრიმინაციის აკრძალვასთან მიმართებაში. კანონმდებლობა უზრუნველყოფდა სამუშაოს მიღების რეალურ შესაძლებლობას, თუმცა დადგენილი იყო სამუშაოზე მიღების ზოგიერთი შეზღუდვა. მაგალითად, დანაშაულის ჩადენის გამო მოქალაქეს სასამართლოს განაჩენით განსაზღვრული ვადით ეკრძალებოდა ამა თუ იმ თანამდებობის დაკავება ან განსაზღვრული საქმიანობის განხორციელება. არ შეიძლებოდა განსაზღვრული კატეგორიის მუშაკების მიღება მძიმე ან მავნე პირობებიან სამუშაოზე ისევ და ისევ მათი ჯანმრთელობის დაცვის მიზნით. ქალებისა და არასრულწლოვანების მიღება დაუშვებელი იყო მძიმე, მავნე პირობებიან ანდა მიწისქვეშა სამუშაოებზე.3 საქართველოს შრომის კანონთა კოდექსის მოქმედების პირობებში

2001 წელს ეკონომიკური პოლიტიკისა და სამართლებრივი საკითხების ქართულ-ევროპული საკონსულტაციო ცენტრს („ჯეპლაკი“) დაევალა სამუშაო ჯგუფის მიერ შემუშავებული შრომის კოდექსის პროექტის ანალიზი, მისი ევროპის კავშირის კანონმდებლობასთან შესაბამისობის კუთხით.4 დისკრიმინაციის აკრძალვას ითვალისწინებდა როგორცპროექტის ზოგადი (მე-5 მუხლი), ისე წინასახელშეკრულებო ურთიერთობების მომწესრიგებელი დებულებები (მაგალითად, მე-19 მუხლი). საქართველოს პარლამენტს არ დაუმტკიცებია აღნიშნული კანონპროექტი და შესაბამისად შრომის კანონთა კოდექსი ინარჩუნებდა ძალას 2006 წლის 25 მაისამდე, როდესაც პარლამენტმა მიიღო საქართველოს შრომის კოდექსი. მასში დისკრიმინაციის ამკრძალავი ნორმებიაისახა კოდექსის ზოგად დებულებებში, კერძოდ ამ საკითხს ეთმობა მე-2 მუხლის მე-3, მე-4, მე-5 და გარკვეულწილად მე-6 ნაწილები.

2.3 მუხლი გვთავაზობს ჩამონათვალს, თუ რა ნიშნით არ უნდა მოხდეს დისკრიმინაცია შრომით ურთიერთობებში. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ნიშნების ჩამონათვალმა, ვიდრე დღევანდელ სახეს მიიღებდა, განვითარების რამდენიმე საფეხური განვლო. კერძოდ, სსრ შრომის კანონთა კოდექსი ითვალისწინებდა დისკრიმინაციის დაუშვებლობა სსქესის, რასის, ეროვნული კუთვნილებისა და რელიგიისადმი დამოკიდებულების მიხედვით. აღნიშნულის სამართალმემკვიდრე შრომის კანონთა კოდექსს დაემატა: კანის ფერი, ენა, პოლიტიკური და სხვა შეხედულებები, ეთნიკური და სოციალური კუთვნილება, წარმოშობა, ქონებრივი და წოდებრივი მდგომარეობა და საცხოვრებელი ადგილი. „ჯეპლაკის“ მიერ მომზადებული პროექტის მიხედვით კი ამ ჩამონათვალს უნდა დამატებოდა დისკრიმინაციის აკრძალვა პროფესიული გაერთიანებისადმი კუთვნილების ან სხვა ნიშნის მიხედვით.

ჩვენ თუ მოვახდენთ დღეის მდგომარეობით არსებული ჩამონათვალის შედარებას საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლსა და ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციასთან, შევნიშნავთ ერთ ყურადსაღებ ფაქტს: კონსტიტუციისა და ევროკონვენციისაგან განსხვავებით შრომის კოდექსი ითვალისწინებს დისკრიმინაციის აკრძალვას ასაკის, სექსუალური ორიენტაციის, შეზღუდული შესაძლებლობების, რაიმე გაერთიანებისადმი კუთვნილებისა და ოჯახური მდგომარეობის გამო.

თავის მხრივ, ევროკონვენცია გვთავაზობს ისეთ ნიშნებს, რომლებიც არ არის ასახული საქართველოს შრომის კოდექსსა და კონსტიტუციაში, კერძოდ: ევროკონვენციაში მოცემული უფლებებისა და თავისუფლებების გამოყენება უზრუნველყოფილია ყველასთვის ნებისმიერ საფუძველზე დისკრიმინაციის გარეშე, როგორიცაა: გაერთიანება ეროვნულ უმცირესობებთან, ქონება, დაბადება ან სხვაგვარი სტატუსი. მიზანშეწონილია მოხდეს ერთიანი პოზიციის ჩამოყალიბება აღნიშნულ ნიშნებთან დაკავშირებით და მხოლოდ ამის შემდეგ აისახოს კანონმდებლობაში, ვინაიდან რაც უფრო ფართო იქნება ასეთი ჩამონათვალი, მით უფრო დაცული იქნება დასაქმებულის უფლებები და გარდა ამისა სასურველია თუ ჩამონათვალს დაემატება შემდეგი სიტყვები „ან სხვა ნიშნის მიხედვით“, რადგან კანონმდებლობაში ნიშნების აბსოლუტურიჩამონათვალის ასახვა შეიძლება სრულყოფილად ვერ განხორციელდეს და ამით კანონმდებელი შექმნიდა დამატებით გარანტიებს.

2.4 მუხლი განმარტავს თუ რა ჩაითვლება დისკრიმინაციად. ზოგადად, დისკრიმინაცია არის ნებისმიერი, რაციონალურ დასაბუთებას მოკლებული, ცალკეული პირების, ან ჯგუფების უფლებების შეზღუდვის, ან მათდამი უარყოფითი დამოკიდებულების ფორმა, რომელიც ფიზიკურ და ბიოლოგიურ ნიშნებზე აგებულ უფლებათა და უფლებამოსილებათა დიფერენციაში გამოიხატება. კოდექსისეული განმარტებით, დისკრიმინაციად ჩაითვლება პირის „პირდაპირ ან არაპირდაპირ შევიწროვება“. უნდა აღინიშნოს, რომ სსრ და მის შემდეგ მოქმედი შრომის კანონთა კოდექსი განსხვავებით ამჟამინდელი კანონმდებლობისა ითვალისწინებდა როგორც უფლებათა რაიმე პირდაპირი თუ არაპირდაპირი შეზღუდვის, ისე უპირატესობის მინიჭების დაუშვებლობას მაშინ, როდესაც მიმდინარე კანონმდებლობა რატომღაც დისკრიმინაციად თვლის მხოლოდ პირის შევიწროვებას. რა თქმა უნდა, რომ ამ კუთხით საკმაოდ არასაკმარისად უნდა ჩავთვალოთ „ჯეპლაკის“ კანონპროექტი, რომელიც ზოგადად დისკრიმინაციის აკრძალვაზე აპელირებს ყოველგვარი დაკონკრეტების გარეშე. დღეს მოქმედი შრომის კოდექსი აბსოლუტურად აკმაყოფილებს ევროპულ სტანდარტებს და გვეუბნება თუ რას უნდა ისახავდეს მიზნად ან იწვევდეს პირისათვის პირდაპირი თუ არაპირდაპირი შევიწროვება, ესენია: პირისათვის დამაშინებელი, მტრული, დამამცირებელი, ღირსების შემლახველი ან შეურაცხმყოფელი გარემოს შექმნა, ანდა პირისათვის ისეთი პირობების შექმნა, რომლებიც პირდაპირ ან არაპირდაპირ აუარესებს მის მდგომარეობას ანალოგიურ პირობებში მყოფ სხვა პირთან შედარებით.

2.5 მუხლი განსაზღვრავს, თუ რა არ უნდა ჩაითვალოს დისკრიმინაციად. სსრ შრომის კანონთა კოდექსი ასეთ დებულებას არ შეიცავდა, მასში მხოლოდ საუბარი იყო იმაზე, რომ დაუშვებელია ამა თუ იმ უფლებათა შეზღუდვა ან რაიმე უპირატესობის მინიჭება. მის შემდეგ მოქმედ კანონმდებლობაში უკვე ჩნდება ასეთი ჩანაწერი: შეზღუდვად არ ჩაითვლება განსაკუთრებული პირობები, რომლებიც გათვალისწინებულია გარკვეული კატეგორიის მუშაკებისათვის ამ კოდექსითა და საქართველოს სხვა ნორმატიული აქტებით დადგენილი წესით. თუ კარგად დავუკვირდებით გამოდის, რომ კანონმა გაითვალისწინა ზოგადი წესიდან გამონაკლისი, თუმცა მხოლოდ შეზღუდვასთან მიმართებაში, ხოლო რაიმე უპირატესობის მინიჭების აკრძალვა კვლავ აბსოლუტურად შეუზღუდავად დატოვა. „ჯეპლაკის“ მიერ მომზადებული კანონპროექტი საკმაოდ ლაკონური იყო ამ საკითხთან დაკავშირებით და ამბობდა, რომ დისკრიმინაციად არ ითვლება უშუალოდ სამუშაოს თავისებურებით განპირობებული განსხვავება. აღნიშნულის ფონზე საკმაოდ პროგრესულად და ევროპული სტანდარტების შესაბამისად უნდა ჩაითვალოს დღეს მოქმედი კოდექსის დებულება, რომლის მიხედვითაც დისკრიმინაციად არ ჩაითვლება პირთა განსხვავების აუცილებლობა, რომელიც გამომდინარეობს სამუშაოს არსიდან, სპეციფიკიდან ან მისი შესრულების პირობებიდან, ემსახურება კანონიერი მიზნის მიღწევას და არის მისი მიღწევის თანაზომიერი და აუცილებელი საშუალება. ერთი შეხედვით შეიძლება ვიფიქროთ, რომ პარადოქსთან გვაქვს საქმე, ვინაიდან სსრ კანონმდებლობა აბსოლუტურად შეუზღუდავად თვლიდა დისკრიმინაციის აკრძალვას, ხოლო მის შემდგომ სამოქმედოდ შემოღებულ სამართალში გაჩნდა გარკვეული სახის გამონაკლისი ამ წესიდან. ეს ყოველივე შეიძლება მარტივად აიხსნას იმით, რომ პრაქტიკამ მოითხოვაასეთი ცვლილებების გატარების აუცილებლობა.

რადგან პრაქტიკა ვახსენეთ, მიზანშეწონილია ზემოაღნიშნულ საკითხებთან დაკავშირებით მოვიხმოთ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2003 წლის 7 ნოემბრის გადაწყვეტილება, რომელშიც განმარტება მოახდინა „განსხვავების“ თაობაზე: „ საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლით გათვალისწინებული კანონის წინაშე თანასწორობის პრინციპი გულისხმობს ყველა იმ ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების თანაბრად აღიარებას და დაცვას, რომელიც იმყოფება თანაბარ პირობებში და კანონით განსაზღვრული საკითხის მიმართ აქვს ადეკვატური დამოკიდებულება. აღნიშნული პრინციპი მოიცავს ხელისუფლების საკანონმდებლო საქმიანობის სპექტრს, რათა მოხდეს თანაბარ პირობებსა და გარემოებებში მყოფი ინდივიდებისათვის თანაბარი პრივილეგიების მინიჭება და თანაბარი პასუხისმგებლობის დაკისრება. განსხვავებული საკანონმდებლო რეგულირება, რა თქმა უნდა, ყველა შემთხვევაში არ ჩაითვლება კანონის წინაშე თანასწორობის პრინციპის დარღვევად. კანონმდებელს უფლება აქვს, კანონით განსაზღვროს განსხვავებული პირობები, მაგრამ ეს განსხვავება უნდა იყოს დასაბუთებული, გონივრული და მიზანშეწონილი. შეიძლება ითქვას, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს მიდგომა ამ საკითხისადმი ორი ელემენტისაგან შედგება: 1. გონივრულობა და ობიექტური საფუძველი და 2. პროპორციულობის პრინციპი.

რაც შეეხება 2.6 მუხლს, რომლის მიხედვითაც შრომითი ურთიერთობისას მხარეებმა უნდა დაიცვან საქართველოს კანონმდებლობით განსაზღვრული ადამიანის ძირითადი უფლებები და თავისუფლებები, მისი დაწვრილებითი განხილვა არ არის საჭირო, თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ იგი დამატებით გარანტიებს ქმნის მხარეთა კანონიერი ინტერესების დასაცავად.

III. შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის რეკომენდაციები

1997 წლის 2 სექტემბერს საქართველოს პარლამენტმა მიიღო დადგენილება, რომლის მიხედვითაც საქართველოს პარლამენტის მიერ მიღებული ყველა კანონი და სხვა ნორმატიული აქტი უნდა შეესაბამებოდეს ევროპის მიერ დადგენილ სტანდარტებსა და ნორმებს, აქედან გამომდინარე აუცილებელია იმ რეკომენდაციების გაზიარება, რასაც გვთავაზობენ სხვადასხვა კომპეტენტური ორგანიზაციები. ამ მხრივ საკმაოდ საინტერესოა 2009 წლის 98-ე სესიის შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენციებისა და რეკომენდაციების გამოყენების შესახებ ექსპერტთა კომიტეტის მოხსენებები.

კერძოდ, ექსპერტთა კომიტეტი ძალიან მნიშვნელოვან რეკომენდაციას იძლევა 1958 წლის კონვენციაზე „შრომისა და დასაქმების სფეროში დისკრიმინაციის აკრძალვის შესახებ“ მითითებით და აღნიშნავს, რომ 2006 წლის შრომის კოდექსის 2.3 მუხლის დებულება ფარავს კონვენციის პირველი მუხლის პირველი პარაგრაფით გათვალისწინებულ დისკრიმინაციის ყველა საფუძვლებს, თუმცა იქვე შენიშნავს, რომ აღნიშნული დებულება „შრომით ურთიერთობაში“ შრომითი დისკრიმინაციის აკრძალვის შესახებ გამორიცხვას კანდიდატის შერჩევისას და სამუშაოზე მიღებისას დისკრიმინაციის აკრძალვას.

აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ საქართველოში ადრე მოქმედი შრომის კანონმდებლობის მიხედვით აკრძალული იყო დაუსაბუთებელი უარი სამუშაოდ მიღებაზე (მე-17 მუხლი), მაშინ როდესაც ამჟამინდელი საქართველოს შრომის კოდექსის 5.8 მუხლის მიხედვით, დამსაქმებელი ვალდებული არ არის დაასაბუთოს თავისი გადაწყვეტილება დასაქმებაზე უარის თქმის შესახებ. პროფესიული კავშირების გაერთიანების საინიციატივო ჯგუფის მიერ შემუშავებული კანონპროექტის საქართველოს პარლამენტის მიერ დამტკიცების შემთხვევაში, დამსაქმებელი ვალდებული იქნება წერილობით განუმარტოს დასაქმებულს სამუშაოდან დათხოვნის მიზეზი. აღნიშნული ცვლილება წინგადადგმული ნაბიჯი იქნება, ვინაიდან დღეის მდგომარეობით დამსაქმებელს ისე შეუძლია გაათავისუფლოს პირი სამსახურიდან, რომ აღნიშნულის შესახებ არ მისცეს ახსნა-განმარტება.5 უნდა აღინიშნოს, რომ ეს ცვლილება აისახება 38.3-ში შემდეგი რედაქციით: „შრომითი ხელშეკრულების დამსაქმებლის ინიციატივით მოშლის შემთხვევაში დასაქმებულს წერილობით განემარტება სამუშაოდან დათხოვნის მიზეზი და მიეცემა არანაკლებ 2 თვის შრომის ანაზღაურება“. ყურადღება მივაქციოთ სიტყვებს „სამუშაოდან დათხოვნის მიზეზი“, გამოდის, რომ ეს ეხება სახელშეკრულებო ეტაპს და ისევ პრობლემა რჩება წინასახელშეკრულებო მდგომარეობისა5.8 მუხლის უცვლელად დატოვებით, ვინაიდან კანონმდებლობა კვლავ მაღალ ალბათობას ტოვებს იმისა, რომ ადგილი ჰქონდეს დისკრიმინაციას სამუშაოდ მიღებაზე უარის თქმისას.

შესაბამისად, კომიტეტი გამოთქვამს შეშფოთებას, რომ 5.8 მუხლის დებულება მნიშვნელოვნად ართულებს და ქმნის წინააღმდეგობებს კანდიდატებისათვის დისრკიმინაციასთან დაკავშირებული სარჩელის აღძვრის თვალსაზრისით. კომიტეტი აღნიშნავს, რომ კონვენციის რატიფიკაციით, მთავრობამ იკისრა ვალდებულება, რომ აკრძალოს პირდაპირი და არაპირდაპირი დისკრიმინაცია დასაქმებისა და შრომით საქმიანობის დროს, მათ შორის სამუშაოზე მიღების დროს. აქედან გამომდინარე კომიტეტი მოითხოვს მთავრობისგან, რომ წარმოდგენილი იქნეს შემდეგი ინფორმაცია:

1. როგორ და რა ფორმით უზრუნველყოფს დისკრიმინაციისაგანდაცვას შრომის კოდექსი ან სხვა ნებისმიერ კანონი სამუშოს ხელმისაწვდომის თვალსაზრისით, მათ შორის სამუშაოზე მიღებისას დისკრიმინაციული პრაქტიკის გამოსარიცხად;

2. შრომის კოდექსის 2.3 მუხლი რამდენად გულისხმობს პირდაპირი და არაპირდაპირი დისკრიმინაციის აკრძალვას და მიუთითოს რა ზომით ითვალისწინებს კანონმდებლობა პირდაპირი და არაპირდაპირი დისკრიმინაციის განმარტებას;

3. პროცედურები და მექანიზმები რომელიც შესაძლებლობას აძლევს პირს აღძრას სარჩელი შრომით დისკრმინაციასთან დაკავშირებით, მათ შორის იმ სარჩელებზე, რომლებიც ეჭვქვეშ აყენებს სამუშაოზე მიღებაზე უარის თქმის შესახებ გადაწყვეტილებას მათი შესაძლო დისკრიმინაციული ხასიათის გამო. აქვე კომიტეტიმოითხოვს, წარმოდგენილ იქნეს ინფორმაცია ნებისმიერ საქმეზე რომლებზეც გადაწყვეტილება მიღებულ იქნა შრომის კოდექსის 2.3 და 5.8 მუხლების საფუძველზე.

IV. დასკვნა

ყოველ ადამიანს უნდა ჰქონდეს მატერიალური კეთილდღეობისა და სულიერი განვითარების უფლება თავისუფლებისა და ღირსების, ეკონომიკური სიმყარისა და თანაბარი შესაძლებლობის პირობებში და გამომდინარე აქედან, დისკრიმინაცია უნდა ჩაითვალოს ადამიანის უფლებათა გაუმართლებელ დარღვევად, მითუმეტეს თუ ამას ადგილი აქვს შრომით ურთიერთობებში.

შრომის უფლება ადამიანის ერთ-ერთ ფუნდამენტურ უფლებათა რიცხვს მიეკუთვნება, შესაბამისად, აუცილებელია დისკრიმინაციის აკრძალვის რეგულირების მიმართულებით შრომითი კანონმდებლობის შეცვლა და დახვეწა. საქართველომ აღიარა შრომის უფლების განსაკუთრებული მნიშვნელობა და ამით იკისრა ვალდებულება თითოეული მოქალაქის შრომის უფლების რეალიზაციისა.

2006 წლის ივნისში ძალაში შესული შრომის კოდექსის მიერ დისკრიმინაციის აკრძალვით კონკრეტული შედეგების სრულყოფილი შეფასება რთულია მისი ამოქმედებიდან მცირე დროის გასვლის გამო, თუმცა მონიტორინგის შედეგებით დადასტურებული მთელი რიგი საკითხები დახვეწას და შრომის საერთაშორისო ნორმებთან შესაბამისობაში მოყვანას მოითხოვენ. თუ აღნიშნული ნორმები არ მოვა შესაბამისობაში საერთაშორისო კონვენციებსა და ხელშეკრულებებთან ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებული შრომის უფლების და თავისუფლების შესახებ, ეს გამოიწვევს დასაქმებულის არახელსაყრელ და არათანაბარ პირობებში ჩაყენებას დამსაქმებელთან შედარებით. უნდა მოხდეს შრომის კანონმდებლობის მიზნის შენარჩუნება, კერძოდ, ის თავისი სულისკვეთებით მხოლოდ დამსაქმებლის ინტერესებს არ უნდა ითვალისწინებს. საქართველო ცდილობს თავისი კანონმდებლობით ევროპულ კანონმდებლობასთან დაახლოებას. შრომით ურთიერთობებში დისკრიმინაციის აკრძალვის დებულებების დაახლოება უპირველესად უნდა იყოს მიჩნეული, ვინაიდან იგი დელიკატურ და ადამიანის ყოველდღიურ ცხოვრებაზე დიდი ზეგავლენის მქონედ უნდა მოვიაზროთ და მისი დაბალანსება გამოიწვევს ქვეყნის ეკონომიკური ზრდის უზრუნველყოფასა და სოციალური სიმშვიდის შესანარჩუნებას.

სალომე შენგელია
ივ.ჯავახიშვილის სახელობის
თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის
იურიდიული ფაკულტეტის II კურსის სტუდენტი

თემა : შვებულება ორსულობის, მშობიარობისა და ბავშვის მოვლის გამო საქართველოსა და საზღვარგარეთის ქვეყნებში (შედარებითი ანალიზი)

საქართველოს კონსტიტუცია პრეამბულაშივე აღიარებს, რომ საქართველოს მოქალაქეთა ურყევი ნებაა დაამკვიდროს სოციალური და სამართლებრივი სახელმწიფო, ეკონომიკური თავისუფლების მეშვეობით. ისევე, როგორც საქართველოს კონსტიტუციის პრეამბულა, კონსტიტუციის 30-ე მუხლი აღიარებს სოციალური სახელმწიფოს პრინციპსა და თავისუფალი ეკონომიკური განვითარების შესაძლებლობას. საქართველოს კონსტიტუციის თანახმად ეკონომიკური პოლიტიკის მასშტაბს წარმოადგენს ადამიანის ისეთი ძირითადი უფლებების და თავისუფლებები, როგორიცაა სამართლებრივი და სოციალური სახელმწიფოს პრინციპები. შესაბამისად, სახელმწიფოს მიერ თავისუფალი ეკონომიკური განვითარებისათვის ხელშეწყობა მიზნად უნდა ისახავდეს სოციალური უფლებების დაცვასა და უზრუნველყოფას. კონსტიტუციაში სოციალური უფლებების განმტკიცებით სახელმწიფო ძირითადად თავის თავზე იღებს მათი განხორციელების პოზიტიურ ვალდებულებას. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ სოციალური უფლებები სახლმწიფოსათვის ძვირადღირებული უფლებებია, ანუ ხშირ შემთხვევაში სოციალური უფლებების განხორციელება შეზღუდულია. ამის საუკეთესო მაგალითად გამოდგება საქართველოს კონსტიტუციის 30-ე მუხლი, რომლის თანახმად „შრომა თავისუფალია“. ამ კონკრეტული უფლების აღიარებით სახელმწიფომ იკისრა თითოეულის დასაქმებისა და შრომის სამართლიანი ანაზღაურების ვალდებულება. თუმცა ეჭვს არ იწვევს, რომ ამ სახის ვალდებულების აღება და მისი რეალიზაცია არა თუ საქართველოს, მსოფლიოს განვითარებული ქვეყნების შესაძლებლობებსაც აღემატება. სოციალური უფლებების სარეალიზაციოდ ეკონომიკური განვითარების, როგორც უმნიშვნელოვანესი ფაქტორის კონსტიტუციურ დადასტურებას წარმოადგენს ამავე 30-ე მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისიწნებული სახელმწიფოს ვალდებულება: „ხელი შეუწყოს თავისუფალი მეწარმეობისა და კონკურენციის განვითარებას.“ მუხლის კონსტრუქცია ნათელს ხდის სახელმწიფოს მიერ პრიორიტეტების რიგითობას, ანუ როგორც უკვე ზემოთ აღინიშნა, პირველადია სოციალური შრომითი უფლება, რომლის დაცვის უზრუნველყოფის ძირითად საფუძველს თავისუფალი ეკონომიკური განვითარება, ანუ ქვეყანაში არსებული მაღალი ეკონომიკური დონე წარმოადგენს. მარტივად რომ ვთქვათ, საქართველოს კონსტიტუციის 30-ე მუხლის თანახმად სახელმწიფოს მიზანს წარმოადგენს სოციალური შრომის უფლების უზრუნველყოფა, ხოლო საშუალებას - ეკონომიკური თავისუფლება. შრომის ახალი კოდექსის შემუშავებისას მთავარია მიზანი და საშუალება ერთთმანეთთან გონივრულ თანაფარდობაში იყოს.

საქართველოს შრომის კოდექსის VI თავი მთლიანად ეძღვნება შვებულებას ორსულობის, მშობიარობისა და ბავშვის მოვლის გამო, აგრეთვე შვებულებას ახალშობილის შვილად აყვანის გამო და დამატებით შვებულებას ბავშვის მოვლის გამო. კერძოდ, საქართველოს შრომის კოდექსის 27-ე მუხლის თანახმად, დასაქმებულს თავისი მოთხოვნის საფუძველზე ეძლევა შვებულება ორსულობის, მშობიარობისა და ბავშვის მოვლის გამო - 477 კალენდარული დღის ოდენობით. აქედან ანაზღაურებადია 126 კალენდარული დღე, ხოლო მშობიარობის გართულების ან ტყუპის შობის შემთხვევაში - 140 კალენდარული დღე.

30-ე მუხლის თანახმად კი, დასაქმებულს თავისივე თხოვნით უწყვეტად ან ნაწილ-ნაწილ, მაგრამ არანაკლებ წელიწადში 2 კვირისა, ეძლევა ანაზღაურების გარეშე შვებულება ბავშვის მოვლის გამო 12 კვირის ოდენობით, სანამ ბავშვს შეუსრულდება 5 წელი.

შვებულება ორსულობის, მშობიარობისა და ბავშვის მოვლის გამო, აგრეთვე შვებულება ახალშობილის შვილად აყვანის გამო და დამატებითი შვებულება ბავშვის მოვლის გამო ანაზღაურდება სახელმწიფო ბიუჯეტიდან, კანონმდებლობით დადგენილი წესით. დამსაქმებელი და დასაქმებული შეიძლება შეთანხმდნენ დამატებითი ანაზღაურების შესახებ. ორსულობის, მშობიარობისა და ბავშვის მოვლის გამო შვებულებას ითვალისწნებს ევროპის სოციალური ქარტია (1996წ.). აღნიშნული ქარტიის I ნაწილის მე-8 პუნქტის თანახმად, დასაქმებულ ქალებს ბავშვის შეძენის შემთხვევაში აქვთ უფლება სპეციალურ დაცვაზე. II ნაწილის მე-8 მუხლი კი მთლიანად შეეხება დასაქმებულ ქალთა უფლებას დედობის დაცვაზე. კერძოდ, დასაქმებულ ქალებს ბავშვის დაბადებამდე და ბავშვის დაბადების შემდეგ უნდა მიეცეს არანაკლებ 14 კვირის ხანგრძლივობის დეკრეტული შვებულება, ასევე ადეკვატური სოციალური უზრუნველყოფა ან სახელმწიფო ფონდებით გათვალისინებული შეღავათები. რაც შეეხება აღნიშნულ სოციალურ უფლებას საზვარგარეთის ქვეყნების კანონმდებლობაში - ევროსაბჭოს 1992 წლის 12 ოქტომბრის დირექტივაში „დასაქმებული ორსული და მშობიარე ქალების, მეძუძური და ახალშობილ ბავშვთა დედების უსაფრთხოებისა და ჯანმრთელობის დაცვის გაუმჯობესების ღონისძიებების შესახებ, 92/85“ (Council Directive 92/85/EEC of 19 October 1992 on the introduction of measures to encourage improvements in the safety and health at work of pregnant workers and workers who have recently given birth or are breastfeeding) აღნიშნულია, რომ თითოეულ დასაქმებულ ქალს, მიუხედავად შრომითი სტაჟისა და იმისა, სრულ განაკვეთზე მუშაობს თუ ნახევარზე, უნდა მიეცეს უფლება, ისარგებლოს მინიმუმ 14-კვირიანი (98-დღიანი) შვებულებით, ხოლო 2 კვირა (14 დღე) მშობიარობამდე ან მშობიარობის შემდეგ უნდა იყოს სავალდებულო.

ასეთივე სტანდარტებს უჭერს მხარს შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის (International Labor Organization - ILO) 2000 წლის 30 მაისის კონვენცია „დედების დაცვის შესახებ“ (C183 Maternity Protection Convention, 2000). ამავე ორგანიზაციის 2000 წ. მიღებული „დედების დაცვის შესახებ“ რეკომენდაციის (R191 Maternity Protection Recommendation, 2000) თანახმად კი სასურველია, ორსულობისა და მშობიარობის გამო შვებულების ხანგრძლივობა გაიზარდოს 18 კვირამდე (126 დღემდე), ხოლო ანაზღაურებამ შეადგინოს დასაქმებულის ხელფასის 100%. ევროპის ქვეყნებიდან შვებულება ყველაზე ხანგრძლივია შვედეთში - 16 თვე (480 დღე), დანიაში - 420 დღე, ნორვეგიაში - 378 დღე, გაერთიანებული სამეფოში 2007 წლის 1 აპრილიდან ანაზღაურებადი შვებულება 182 დღიდან 273 დღემდე გაიზარდა.

შვებულების ხანგრძლივობა, როგორც წესი, იზრდება გართულებული მშობიარობის ან ტყუპების დაბადების შემთხვევაში. მაგალითად, ბელორუსიაში, ესტონეთსა და ლატვიაში შვებულების დადგენილ ხანგრძლივობას ემატება 14 დღე, რუსეთში - 38 დღე, გერმანიაში - 28 დღე, ხოლო ესპანეთსა და შვედეთში, შესაბამისად, 14 დღე და 6 თვე თითოეულ ტყუპისცალზე. დეკრეტული შვებულება იზრდება ასევე იმის მიხედვით, თუ მერამდენე შვილია ახალშობილი: საფრანგეთიში მესამე ბავშვზე დეკრეტულ შვებულებას ემატება 70 დღე, ბულგარეთში პირველ შვილზე გათვალისწინებულია 120 დღე, მეორეზე - 150, მესამეზე - 180, მეოთხეზე კი - ისევ 120 დღე.

შვებულების ანაზღაურების მექანიზმი ქვეყნების მიხედვით სხვადასხვაგვარია: შვედეთში ნაწილს ანაზღაურებს დამქირავებელი, ნაწილს - სახელმწიფო, გერმანიაში აუცილებელია კერძო სადაზღვევო პოლისი, რომელიც ანაზღაურებს ფასიანი შვებულების ნაწილს, მეორე ნაწილს ანაზღაურებს დამქირავებელი, დანიაში ანაზღაურებას გასცემს მუნიციპალიტეტი საცხოვრებელი ადგილის მიხედვით. უმეტეს ქვეყნებში (ავსტრია, ბელორუსი, ირლანდია, ისრაელი, კანადა, ნორვეგია, პორტუგალია, ფინეთი) დეკრეტული შვებულების ანაზღაურებას იღებენ ჯანდაცვის, დასაქმების ან სოციალური დაზღვევის ფონდებიდან. ევროპის ზოგიერთ ქვეყანაში ანაზღაურებადი დეკრეტული შვებულებით სარგებლობის უფლება ეძლევა ახალშობილის მამასაც დედის შვებულებისაგან დამოუკიდებლად (შვედეთი - 10 დღე, ნორვეგია - 54 დღე, ესტონეთი - 14 დღე, დანია - 14 დღე ფინეთი - 18 დღე, საფრანგეთი - 14 დღე, იტალია - 91 დღე, ნიდერლანდები - 2 დღე, პორტუგალია - 5 დღე, ესპანეთი - 15 დღე, გაერთიანებული სამეფო - 14 დღე). ამგვარი პრეცედენტი პირველად 1974 წ. შვედეთის კანონმდებლობაში დაფიქსირდა. როგორც ამ ქვეყანაში დაფიქსირებული სტატისტიკური მონაცემები მიუთითებს, დღესდღეობით სულ უფრო მეტი მამაკაცი იყენებს აღნიშნულ უფლებას; სპეციალისტების აზრით ამგვარი პრაქტიკა ხელს უწყობს როგორც შობადობის ზრდას (მეორე ბავშვი, უმეტესად, ისეთ ოჯახებში იბადება, სადაც მამაც სარგებლობსდეკრეტული შვებულებით), ასევე განქორწინებათა 1/3-ით შემცირებას. ანაზღაურებადი შვებულების დამთავრების შემდეგ ქალს, ზოგიერთ ქვეყანაში კი ახალშობილის მამასაც, აქვს უფლება, მოითხოვოს უხელფასო შვებულება, ე.ი. შვებულება გაიყოს მშობლებს შორის. ასე ხდება, მაგალითად, გერმანიაში, სადაც უხელფასო შვებულების ხანგრძლივობა 3 წელია საფრანგეთში - 2 წელი, იტალიაში - 6 თვე, თუ ორივე მშობელი ისარგებლებს - სულ 10 თვე.

ნორვეგიაში 14-დღიანი უხელფასო შვებულება ეკუთვნის მხოლოდ მამას (დამქირავებელთა უმეტესობა ამ შვებულებას, როგორც წესი, ანაზღაურებს). უხელფასო შვებულება ბავშვის მოვლისათვის ეძლევა მხოლოდ დედას 3 წლის ხანგრძლივობით ესტონეთში, ფინეთში, ესპანეთში. დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ საქართველოს შრომის კოდექსში სასურველია შევიდეს ცვლილებები აღნიშნულ სოციალური უფლების დაცვასთან დაკავშირებით, რადგან ორსულ და მეძუძურ ქალებს შეექმნათ მყარი გარანტიები. ცვლილებები ასევე უნდა შეეხეოს მამაკაცებსაც და მათ ისევე როგორც ქალბატონებს ევროპის უამრავი ქვეყნის მსგავსად უნდა მიეცეთ ანაზღაურებადი დეკრეტული შვებულებით სარგებლობიოს უფლება. ეს ხელს შეუწყობს როგორც შობადობის გაზრდას ასევე განქორწინებათა რიცხვის შემცირებას.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. საქართველოს კონსტიტუცია, თბ., 2009 წ.

2. საქართველოს შრომის კოდექსი, თბ., 2009 წ.

3. საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის სამართლებრივი დასკვნა „საქართველოს შრომის კოდექსის“ პროექტზე

4. ევროპის სოციალური ქარტია, სტრასბურგი 3. V. 1996

5. საქართველოს პარლამენტის კანონშემოქმედებითი საქმიანობის საინფორმაციო უზრუნველყოფის განყოფილების საინფორმაციო ფურცელი კანონპროექტისათვის „საქართველოს შრომის კოდექსში ცვლილებების შეტანის შესახებ“/მაია ხმალაძე.

ნათია სვანიძე
საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტი,
სოციალურ-ჰუმანიტარული ფაკულტეტი.
სპეციალობა - საერთაშორისო ურთიერთობები

ყველა ადამიანს დაბადებიდანვე აქვს ნაბოძები ბუნებითი უფლებები, მიუხედავად იმისა, ის რომელ ეპოქასა თუ საზოგადოებაში ცხოვრობს, ეს უფლებები არ იცვლება საუკუნეების მანძილზე და სახელმწიფო მოვალეა აღმოაჩინოს და დაიცვას ისინი. ადამიანის ერთ-ერთ უფლებას სოციალური უფლებები წარმოადგენს. ადამიანის ძირითადი ეკონომიკური და სოციალური უფლებები განსაზღვრა გაეროს გენერალური ასამბლეის 1966 წლის 16 დეკემბრის პაქტმა, მასში გამოყოფილია⁷ უფლება:

1. შრომის უფლება

2. შრომის სამართლიანი და ხელსაყრელი პირობების უფლება

3. პროფკავშირების შექმნის უფლება

4. ოჯახის, აგრეთვე დედათა და ბავშვთა უფლებები

5. საკმარისი ცხოვრების დონის უფლება

6. ფიზიკური და ფსიქიკური ჯანმრთელობის უფლება

7. განათლების უფლება

ეს უფლებები ერთმანეთთანაა დაკავშირებული, მაგალითად, თუ ადამიანს აქვს ოჯახში ხელსაყრელი სოციალური გარემო ის ღებულობს განათლებას, საქმდება, ქმნის საკუთარ ოჯახს და ითხოვს ამ უფლებების დაცვას. ცხოვრების სხვადასხვა ეტაპზე ადამიანი სარგებლობს გაეროს ასამბლიის მიერ შემუშავებული პაქტის შვიდივე უფლებებით. მე, ამ შემთხვევაში ყურადღებას გავამახვილებ იმ სიციალურ უფლებებზე, რომელიც მე, როგორც მოქალაქეს, შემეხო ცხოვრების პირველი მეხუთედის გავლისას. მოვიყვან მაგალითებს პირადი გამოცდილებიდან და ვიმსჯელებ რამდენად ირღვეოდა ჩემი სოციალური უფლებები სტუდენტობამდე და სტუდენტობის პერიოდში.

2005 წლიდან საქართველოს შრომის ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტრომ დაიწყო სოციალურად დაუცველი ოჯახების ერთიან ბაზაში რეგისტრაცია, რომლის თანახმადაც უნდა გარკვეულიყო სიღატაკის ზღვარს მიღმა ოჯახების რაოდენობა და მათ გარკვეული რაოდენობის დახმარება სახელმწიფოს უნდა აეღო საკუთარ თავზე. ერთიანი ბაზის შესაქმნელად, რაიონული სახელმწიფო ორგანიზაციები ოჯახებში აგზავნიდნენ სოციალურ აგენტებს. ივსებოდა სპეციალური ანკეტა, რომლის თანახმადაც თითოეულ ოჯახს სარეიტინგო ქულა ენიჭებოდა. მონაცემთა ბაზაში რეგისტრაციისთვის ჩემმა ოჯახმა განაცხადი ამავე წლის ბოლოს შეიტანა. დაახლოებით 1 წლის შემდეგ რაიონულმა გამგეობამ სოციალური აგენტი გამოაგზავნა, შევავსეთ ანკეტა, სადაც მიუთითეთ რომ ოჯახი შედგებოდა 7 წევრისაგან, (მშობლები და 5 შვილი) ასევე ის, რომ უმაღლესი განათლების მქონე დედ-მამას არც ერთს არ ჰქონდა სტაბილური შემოსავალი, ვცხოვრობდოთ გაუსაძლის პირობებში და ირღვეოდა ჩვენი, როგორც საქართველოს მოქალაქეების სოციალური უფლებები. 2007 წლის 20 მარტს მივიღეთ შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს მიერ გამოგზავნილი სოციალურად დაუცველი ოჯახების მონაცემთა ერთიან ბაზაში რეგისტრაციის მოწმობა, სადაც მითითებული იყო ოჯახის რეიტინგული ქულა -71 820 მთელი საქართველოს მაშტაბით. სამინისტროს დადგენილებით სახელმწიფო მხოლოდ 70 000 ქულაზე დაბალ ოჯახებს დაეხმარა. სოციალური პაკეტი გულისხმობდა სხვადასხვა სახის მატერიალურ დახმარებას: თითოეულ ოჯახის წევრზე გარკვეულ თანხას, ჯამრთელობის დაზღვევას, სამგზავრო ბარათებსა და კომუნალური გადასახადებისათვის თანხის გარკვეულ რაოდენობას. რა თქმა უნდა, ამით არ გადაიჭრებოდა ყველა ის პრობლემა, რაც სიღატაკის ზღვარს მიღმა დარჩენილ მოსახლეობას ჰქონდა, მაგრამ ამ დახმარებამ მათ მისცა ის ელემენტარული, რაც მათთვის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი იყო.

ამ შემთხვევაში სახელმწიფომ არ გააკეთა მთავარი, ის რასაც სოციალური დახმარება გულისხმობს. პროექტმა, რომელიც სოციალური ხასიათის იყო უფრო მეტად ეკონომიური ხასიათი მიიღო. მე არ ვფიქრობ, რომ სახელმწიფოს მიერ გაწეული ეკონომიური დამარება ცუდია, პირიქით, მივესალმები კიდევაც, მაგრამ ამ შემთხვევაში მან არ გაითვალისწინა ის, რომ ისედაც უსაქმურობისგან გაზარმაცებულ ხალხს მისცა უშრომელი შემოსავალი, არ გაითვალისწინა ის რომ ამ ოჯახების შვილებს სურთ განათლების მიღება, არავითარი შეღავათი არ დაუწესა სტუდენტებს, რომლებიც დიდი გაჭირვებით, მაგრამ მაინცსწავლობდნენ ფასიან სექტორებზე, 70 000 ოჯახის ყველა წევრი კვლავუმუშევარი დარჩა. ანუ სინამდვილეში ისინი არ შეხებიან ადამიანის სოციალურ უფლებებს, ამ პროექტმა მათი მხოლოდ ეკონომიკური პრობლემები გადაჭრა.

ზემოთხსენებული გაეროს გენერალური ასამბლეის მიერ მიღებული პაქტის საფუძველზე, სახელმწიფო მოვალეა დაიცვას ადამიანის როგორც ეკონომიკური ასევე სოციალური უფლებები. ჩემი აზრით, უფრო მნიშვნელოვანი იქნებოდა სახელმწიფოს ყურადღება გაემახვილებინა ამ ოჯახების შვილების განათლების და შემდგომ მათი დასაქმების საკითხზე, ვიდრე მათ მცირე, მაგრამ უზრუნველი ფული შემოსვლოდათ ყოველწლიურად. სოციალურად დაუცველი ოჯახების რეგისტრაციის მოწმობას დაბლა აწერია:,,ს.ს.ო.პ. სოციალური დახმარებისა და დასაქმების სახელმწიფო სააგენტო” - მაგრამ ეს მხოლოდ ფორმალურად. რამდენადაც მე ვიცი, ამ მხრივ არც ერთი მოქალაქე არ დასაქმებულა.

ჩემი ოჯახი დაბალი სარეიტინგო ქულის გამო პირველ წელს არ მოხვდა მონაცემთა ერთიან ბაზაში. 2008 წელს მოგეხსენებათ გაიმართა საპრეზიდენტო არჩევნები, არჩევნების დროს კი ნებისმიერი ქვეყნის ნებისმიერი მთავრობა გამოირჩევა ქველმოქმედებითა და სიკეთეების კეთებით. არჩევნებმა, არც აცხელა და არც აცია, სარეიტინგო ქულა 100 000 მდე გაიზარდა, მაგრამ ეს ყველაფერი ისევ მოჩვებებითი აღმოჩნდა, ამჯერად სოციალური დახმარების პაკეტი მხოლოდ ჯანმრთელობის დაზღვევას გულისხმობდა. ასე მოხვდა ჩემი ოჯახი სოციალურად დაუცველი ოჯახების ერთიან ბაზაში.

სიმართლე გითხრათ პირველად სიტყვა „სოციალურის“ მნიშვნელობა მაშინ არ გამიგია. 2004-2005 წლებში ერთ-ერთმა საერთაშორისო ორგანიზაციამ გახსნა საგანმანათლებლო-სარეაბილიტაციო ცენტრი „ცისარტყელა“, სადაც შესაძლებლობა ჰქონდა ნებისმიერ ბავშვს, სკოლის შემდეგ გაკვეთილები მოემზადებინა, ესწავლა ხატვა, სიმღერა, ცეკვა, და სხვა. ცენტრ „ცისარტყელას“ შესახებ მისივე დირექტორისგან გავიგეთ, რომელიც ჩვენთან სახლში მოვიდა (არ მახსოვს საიდან გაიგეს ჩვენი მონაცემები). ოჯახიდან 5 ბავშვი დავდიოდით ამ ცენტრში,მე ცოტა ხანს მომიწია იქ ყოფნა, რადგან აბიტურიენტი ვიყავი და სწავლის გაგრძელება უმაღლეს სასწავლებელში მსურდა.

ერთხელ „ცისარტყელას“ დირექტორმა ბავშვები შეგვკრიბა და დაგვისვა კითხვა: რა დავარქვათ ცენტრსო და შემოგვთავაზა ასეთი სახელწოდება „ცისარტყელა - სოციალურად დაუცველ ბავშვთა ცენტრი.“ თან განგვიმარტა ყველა ასაკობრივი ჯგუფის ენაზე, რომ ეს ნიშნავდა იმ კატეგორიას, რომელსაც ოჯახი ჰქონდა, მაგრამ არ ჰქონდა სა- შუალება ბავშვისთვის სრულყოფილი განათლება მიეცა და სხვადასხვა საგანმნანათლებლო წრეზე ეარა. იქ მყოფი ბავშვებთაგან იყო ისეთები, რომელთა ოჯახებსაც ძალიან უჭირდათ, მაგრამ ბავშვთა სახლებისგან განსხვავებით მათ ჰქონდათ მთავარი - ოჯახი, ამიტომ არცერთი მათგანისათვის ცენტრის სახელწოდება (სოციალურად დაუცველ ბავშვთა ცენტრი) მიუღებელი არ ყოფილა. ასე პრიმიტიულად, მარტივ ენაზე გავიგე პირველად სიტყვა სოციალურის მნიშვნელობა.

2005 წელს უნივერსტეტში ერთიანი ეროვნული გამოცდებით ჩავირიცხე, რაც ჩემი აზრით, სახელმწიფოს მიერ ერთ-ერთი წარმატებული ნაბიჯი იყო. გამოცდებმა ცხადყო, თუ ვინ იყო ღირსი სტუდენტობისა და ვინ არა. მხოლოდ განათლების დონეს ექცეოდა ყურადღება და არა სტუდენტის სოციალურ ჯგუფს. წინა წლებში მხოლოდ ის აბიტურიენტები ახერხებდნენ უმაღლეს სასწავლებლებში მოხვედრას, რომლებიც სოციალური ჯგუფის ყველაზე მაღალ და საშუალო ფენას (რაც იმ დროს ძალიან ცოტა იყო) წარმოადგენდნენ. ეროვნულმა გამოცდებმა მოსპო ეს ბარიერი, დღეს ვისაც სწავლა სურს, ყველას აქვს გრანტის მოპოვებისა და სტუდენტად გახდომის შანსი. ამ შემთხვევაში სახელმწიფო იცავს მოქალაქის ერთ-ერთ სოციალურ უფლებას - განათლების უფლებას. მაგრამ, სამწუხაროდ, არც ამ დადებით ნაბიჯს არ აქვს ბოლომდე ნეგატიური მხარე. აბიტურიენტები, რომლებიც ჩაირიცხნენ უმაღლეს სასწავლებლებში, თანხის გადაუხდელობის გამო ვერ შეძლეს სწავლის გაგრძელება. II-III კურსის სტუდენტს შესწევს უნარი იმუშაოს და საკუთარი სახსრებით დაიფინანსოს განათლება, მაგრამ იმ ქვეყანაში, სადაც სამუშაოს პრობლემა უმაღლეს განათლებულ ადამიანთა უმეტესობას აქვს რა თქმა უნდა, ეს თითქმის შეუძლებელი აღმოჩნდა. ეძახე შენ კომუნისტების ეპოქა, მაგრამ მაშინ სახელმწიფო ავალდებულებდა უმაღლეს სასწავლებლებს სტუდენტების დასაქმებას. ამ მხრივადაც არ აღმოჩნდა სახელმწიფოს სოციალური პოლიტიკა მიზანმიმართული. ყველაზე მეტად სოციალური სფეროთი სტუდენტობისას დავინტერესდი. 2005 წელს ჩავირიცხე საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის საერთაშორისო ურთიერთობების სპეციალობაზე. დავიწყე ჩემი სოციალური უფლებების მოთხოვნა და დაცვა. დიდი ბერძენი მოაზროვნის წყევლა: იცხოვრე რეფორმების ეპოქაში, თავს ჭეშმარიტად დამატყდა. განათლების სისტემაში მიდინარე რეფორმებმა დაბნეულობა გამოიწვია არა მარტო სტუდენტებში, არამედ პროფესორ-მასწავლებლებშიდაც. იმ წელს განათლების ბოლონიის სისტემა მანჩესტერის სისტემით შეიცვალა. ამ დაბნეულობას მოჰყვა არასავალდებულო საგნების სწავლა, რაც ჩვენთვის პროტესტის გრძნობას იწვევდა. საუნივერსიტეტო სისტემაც გაუმართავი და არასრულყოფილი იყო. ირღვეოდა ჩვენი როგორც სტუდენტების და როგორც მოქალაქის სოციალური უფლებები.

2009 წლიდან მაგისტრატურაში ჩაბარების მსურველებმა ეროვნული სამაგისტრო გამოცდები გაიარეს. არც ამ შემთხვევაში არ შემიძლია დადებითად არ განვეწყო ამ წამოწყების მიმართ, მაგრამ ესეც ფუფუნების საგანი გახდა. მას ვისაც სურს ისწავლოს აუცილებლად უნდა ჰქონდეს ფული. ეს ფრაზა უკვე ლოზუნგად იქცა.

რა იქნება შემდეგ? ვთქვათ, გამიმართლა მივიღე ბაკალავრის ხარისხი, შემდეგ გავხდი მაგისტრანტი, მექნება კი სამსახური? თუ ესეც ფუფუნების საგანია? პროტექცია იყო და მომავალშიც იქნება ჩვენი ქვეყნის ერთ-ერთი დამახასიათებელი ნიშანი. ანუ კვლავ დაირღვევა ჩემი, როგორც მოქალაქის სოციალური უფლება - შრომის უფლება. ვფიქრობ და აუცილებლად მიმაჩნია სახელმწიფომ დიდი როლი ითამაშოს სოციალური უფლებების დაცვის საკითხთან დაკავშირებით. მარტო მონაცემის ბაზის შექმნა და ეკონომიკური დახმარება არ წყვეტს ყველა პრობლემას. სახელმწიფომ მეტად უნდა იზრუნოს განათლების რეფორმაზე, ვისაც სწავლა სურს ყველამ უნდა ისწავლოს, ნასწავლ ადამიანს უნდა შეეძლოს მიღებული განათლების დონის მიხედვით იშოვოს შესაფერისი სამსახური და ა.შ.

ნაზი ბერიძე
თბილისის ივანე ჯავახიშვილის
სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტის
სოციალურ და პოლიტიკურ მეცნიერებათა
ფაკულტეტის, ჟურნალისტიკის დეპარტამენტის
IV კურსის სტუდენტი

რა არის შრომა? რა როლს ასრულებს იგი ადამიანის ცხოვრებაში? რატომ არის მშრომელი ადამიანი ღირსეული და რა როლი აკისრია სახელმწიფოს უმუშევრობის დაძლევაში? როგორ უწყობს შრომა ხელს თანასწორობას? შევეცდები ვუპასუხო ყველა ზემოხსენებულ შეკითხვას.

შრომა ადამიანის ცხოვრებაში მნიშვნელოვანი სოციალური უფლებაა. იგი ნიშნავს აკეთო იმაზე მეტი, ვიდრე საჭიროა. ხელს უწყობს ცხოვრების დონის ამაღლებასა და კარიერულ წინსვლას. შრომა თანასწორობის გარანტიაა.

შრომა დასაქმებაა, რომელიც აღიქმება როგორც საარსებო წყაროს მინიმუმი ანუ გადარჩენის საშუალება. 1919 წლის შრომის საერთაშორისო პრეამბულაში, რომ „საყოველთაო და ხანგრძლივი მშვიდობა შეიძლება დამყარდეს სოციალური სამართლიანობის შემთხვევაში ანუ მაშინ, როცა სოციალური დახმარება და ხელფასი თანაბრად გადანაწილდება,მაგრამ ანაზღაურება უნდა ასახავდეს სამსახურის სოციალურ ღირებულებას. ქრეივენი ამტკიცებს, რომ სამართლიანობის ცნება დამოკიდებულია სამუშაო ადგილისთვის დამახასიათებელ ფაქტებსა და პირობებზე. კადრები უნდა შევაფასოთ ობიექტურად, უნდა გავითვალისწინოთ უნარ-ჩვევების დონე და პასუხისმგებლობის ხარისხი. მაგალითად, პრემიერ მინისტრი და სკოლის დირექტორი ერთსა და იმავე რაოდენობის ხელფასს არ უნდა იღებდნენ, რადგან მათ მოვალეობებს შორის დიდი განსხვავებაა.

შრომა ადამიანის პიროვნების თავისუფლებისა და ღირსების ხარისხს გამოხატავს. ფილადელფიის დეკლარაციაში აღნიშნულია, რომ „ყველა ადამიანს აქვს უფლება მიაღწიოს როგორც მატერიალურ კეთილდღეობას, ასევე ადამიანის სულიერ განვითარებას თავისუფალ და ღირსეულ პირობებში, ეკონომიკურ უზრუნველყოფასა და თანაბარ შესაძლებლობებს“. ანუ ეს ნიშნავს იმას, რომ ადამიანი, რომელიც შრომობს ხარჯავს ენერგიას და იღებს ანაზღაურებას არის დამოუკიდებელი.ის ფლობს საკუთრებას. ასე რომ მას შეუზლია მართოს ცხოვრება ისე როგორც მას უნდა. მაგრამ ისე, რომ სხვისი უფლებები არ შელახოს. ის, ვინც მდიდარია და შრომობს, უფრო მეტად მოიხვეჭს დოვლათს, ღარიბი თუ ირჯება, მისი ეკონომიკური მდგომარეობა ერთი ნაბიჯით წინ წაიწევს უფრო სტაბილური გახდება.

აქვე, მოკლედ მოგახსენებთ შრომის სამართლის განვითარების შესახებ. ის წინ უსწრებდა გაეროს ფორმირებას. 1919 წლამდე იყო მცდელობები, სწრაფვა ინდუსტრალიზაციისკენ. მათი მიზანი იყო ქალთა ექსპლუატაციისა და მონობის გაუქმება, ასევე ჯანდაცვის გაუმჯობესება.

მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ შრომის დაცვის უფლება შევიდა საერთაშორისო სამართალში, და ის დღეს დიდ ზეგავლენას ახდენს ცალკეული სახელმწიფოების კანონმდებლობაზე.

შრომის უფლება არის პოლიტიკური და სამართლებრივი ვალდებულება. თუმცა არიან ადამიანები, რომლებსაც არ შეუძლიათ მუშაობა ან კიდევ სხვის კმაყოფაზე ცხოვრება ურჩევნიათ. ამ შემთხვევაში ვფიქრობ, სახელმწიფოში უნდა არსებობდეს ფონდები სოციალურად დაუცველთათვის.

შრომასთან დაკავშირებული უფლებები შეიძლება დაიყოს შემდეგ კატეგორიებად: დასაქმებასთან დაკავშირებული უფლებები, თანაბარი მოპყრობისა და დისკრიმინაციის დაუშვებლობის უფლებები და ასევე ინსტრუმენტალური უფლებები. პირველი გულისხმობს იმას, რომ ადამიანები რომლებიც დასაქმებულები არიან, არა აქვთ უფლება თვითნებურად გაათავისუფლონ სამსახურიდან, წინასწარი გაფრთხილების გარეშე. რაც შეეხება მეორე უფლებას, ადამიანები თანასწორი არიან შრომის პირობებში: კანის ფერის, რასის, რელიგიის და წარმომავლობის მიუხედავად. ასევე არ უნდა არსებობდეს რადიკალური განსხვავება ქალისა და მამაკაცის სამსახურსა და საქმიანობაში. ინსტრუმენტალური უფლებები მოიცავს უქმე დღეებს, შვებულებასა და დასვენებას. შეუძლებელია ადამიანმა ფიზიკური ან გონებრივი დატვირთვა აიტანოსყოველგვარი შესვენების გარეშე.

ზოგადად მინდა აღვნიშნო, რომ შრომა არ უნდა იყოს იძულებითი, თუ რა თქმა უნდა ადამიანი პატიმრობაში არ იმყოფება, ან კიდევ სავალდებულო საქმიანობას არ ასრულებს, რომლის არ გაკეთების შემთხვევაში სხვა დაზარალდება. მაგალითად, მფრინავი მოვალეა ყოველთვის იმ დროს იმუშაოს როცა ეს საჭიროა, ის მგზავრებს ვერ მიატოვებს თვითმფრინავში. პატიმარი კი სხვისი მეთვალყურეობის ქვეშ იმყოფება და იძულებულია აკეთოს ის, რასაც ეტყვიან.

საქართველოს კონსტიტუციაში ნათქვამია, რომ შრომა თავისუფალია, მაგრამ ის მოიცავს გარკვეულ ლეგიტიმურ შეზღუდვებს. საჯარო თუ კერძო დაწესებულებებში არის გარკვეული მოთხოვნები, რომელიც სახელმწიფოს უსაფრთხოებისა და ფუჭად ფულის დახარჯვის თავიდან აცილების მიზნით გამოიყენება. საჯარო მოხელემ აუცილებლად უნდა იცოდეს ეროვნული კანონმდებლობა მაინც, რაც შეეხება კერძო სექტორს, ადამიანი უნდა ფლობდეს იმის ხელოვნებას, რაც წლების განმავლობაში უნდა აკეთოს.

ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია აღიარებს უმუ- შევრობისგან დაცვის უფლებას. ასე რომ საჭიროა, ნებისმიერ სახელმწიფოში მთავრობამ გაატაროს ისეთი პოლიტიკური კურსი, რომ არსებობდეს დასაქმების ცენტრები. ევროპის სოციალური ქარტიაც აყალიბებს დებულებას, რომ „ ყველა მუშაკისთვის შეიქმნას და შენარჩუნდეს დასაქმების სამსახურები“. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ სამსახური უნდა არსებობდეს არა ყველასთვის ვინც უმუშევრობის მსხვერპლია არამედიმათთვის, ვინც იმსახურებს და შეძლებს საქმის კეთებას. უნდა ითქვასისიც, რომ უმუშევრობის პრობლემის დასაძლევად საჭიროა დასაქმების გლობალიზაცია და ტექნოლოგიური ცვლილებებიც.

მოკლედ, შრომა ადამიანის ცხოვრებაში დიდ როლს ასრულებს. ის უზრუნველყოფს არამარტო ადამიანის საარსებო მინიმუმს, არამედ პროგრესს როგორც საზოგადოებრივ, ისე პირად ცხოვრებაში. თუმცა იმისთვის, რომ ქვეყანაში არ იყოს ბევრი დაუსაქმებელი ადამიანი, მთავრობამ უნდა შეიტანოს დიდი წვლილი.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. ადამიანის საერთაშორისო უფლებები, რონა, კ.ვ. სმიტი

2. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები. სპორნ ეიდა

თამთა ჯიჯავაძე
თსუ, სოციალურ და პოლიტიკურ
მეცნიერებათა ფაკულტეტი,
IV კურსი

ნებისმიერი დემოკრატიული თუ არადემოკრატიული საზოგადოებისათვის აუცილებელია არსებობდეს სოციალური უფლებები. სოციალურ უფლებებს ხშირად ეკონომიკური და კულტურული უფლებების გვერდით ან ერთად მოიხსენიებენ.

სოციალურ უფლებებში შედის ის ძირითადი უფლებები, რაც ადამიანს სრულფასოვანი ცხოვრებისათვის ესაჭიროება. ასეთ უფლებებში მოიაზრება, მაგალითად, უფლება საკვების მოპოვებაზე, ჯანმრთელობაზე და საცხოვრებელ ადგილზე. მას შეიძლება ადამიანური უფლებები ვუწოდოთ, რადგანაც ხალხს რომ წავართვათ ეს უფლებები, გამოდის ისინი ვეღარ იცხოვრებენ და დიდხანს ვერ იცოცხლებენ. ზოგიერთი საზოგადოება სოციალურ უფლებებს ლეგალურად არაცხადებს, უბრალოდ მიაჩნიათ, რომ ამ უფლებებს ქვეყანაში ხელისუფლება უნდა უწყობდეს ხელს.

სოციალური უფლებების განხილვას, სიტყვა „უფლებების“ განმარტებით დავიწყებ. „უფლება“ შეიძლება განვმარტოთ შემდეგნაირად: „ის თითქმის ყველა ადამიანისათვის მისაღებია“, მაგრამ მას შეიძლება ჰქონდეს უარყოფითი გავლენა მცირე ჯგუფებზე. უფლებები ხალხს მთავრობისაგან იცავს. მთავრობამ უნდა გააკეთოს ის, რაც თავისი ქვეყნის მოქალაქეებისათვისაა საჭირო.

უფლებების კონცეფცია, პირველად XVII-XVIII საუკუნეში ჩამოყალიბდა, როცა ჰობსმა თქვა, რომ ადამიანს გააჩნია ბუნებრივი უფლებები პირად ცხოვრებასა და საზოგადოებასთან ურთიერთობასთან დაკავშირებით. ხალხი ერთმანეთზე, ხოლო მთავრობა ხალხზე ზეწოლას ახდენდა. ლოკმა კი შემდეგ უფლებების კონცეფცია განავრცო იმით, რომ მთავრობის მიერ არ უნდა მომხდარიყო ჩარევა. ინდივიდები დაცული უნდა ყოფილიყვნენ ერთმანეთისაგანაც.

ამ მოკლე ისტორიული რაკურსის შემდეგ, საჭიროა ჩამოვაყალიბო ის უფლებები, რომლებიც სოციალურში მოიაზრება. ესენია: უფლება ცხოვრების ადეკვატური დონისა, განათლებისა, ოჯახის ყოლისა, საკვების მოპოვებისა, ჯანმრთელობისა, სოციალური უსაფრთხოებისა, მუშაობისა, უფლება წყალზე და ა.შ. ეს არის ის ელემენტარული უფლებები, რომლებიც აუცილებლად უნდა გააჩნდეს ყველა ინდივიდს. სოციალური უფლებების დაცვას არაერთი კონვენცია და ბილი მიეძღვნა. მათ შორისაა ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია და საერთაშორისო კონვენცია ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებზე.

თუმცა, აუცილებლად უნდა აღვნიშნო „გაერთიანებული ერების კონვენცია ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებზე“.ის მოიცავს ყველა იმ სოციალურ უფლებას, რომელიც დაცული უნდა იყოს თითოეული ადამიანისათვის. განვიხილავ, უფრო დაწვრილებით: თავიდანვე მინდა ვთქვა, რომ ყველა უფლება ეხება ყველა ადამიანს, განურჩევლად ასაკისა, სქესისა, პოლიტიკური მრწამსისა, სოციალური მდგომარეობისა, აღმსარებლობისა და ეთნიკური წარმომავლობისა. ამ შემთხვევაში, არც ერთ დემოკრატიულ სახელმწიფოში არ უნდა მოხდეს დისკრიმინაცია. სოციალური უფლებები არის ის აუცილებელი პირობა, რომლითაც სამოქალაქო საზოგადოება შეიძლება ჩამოყალიბდეს. „გაერთიანებული ერების კონვენცია ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებზე“ მოიცავს უფლებებს - სამუშაოს, განათლების მიღების, საცხოვრებელი ადგილის, კვებისა და კულტურულ ცხოვრება-ში მონაწილეობისა. ჩემი აზრით, ყველა ეს უფლება არის სოციალური. ყველა ადამიანს უნდა ჰქონდეს უფლება თვითგანვითარებისა. თითოეულ ადამიანს უნდა მიეცეს საშუალება განსაზღვროს თავისი მომავალი, პოლიტიკური და ეკონომიკური მდგომარეობა და დააგროვოს ქონება, ოღონდ კანონის ფარგლებში.

ყველას უნდა ჰქონდეს მუშაობის უფლება. ინდივიდებს უნდა ჰქონდეთ შესაძლებლობა მუშაობით მიაღწიონ ნორმალურ საცხოვრებელ პირობებს. მათი უფლებები უნდა იყოს დაცული სამსახურში. ამაში იგულისხმება ის, რომ ჰქონდეთ შესაბამისი ანაზღაურება. ამ მხრივ, არ უნდა მოხდეს არანაირი დისკრიმინაცია, განსაკუთრებით ეს ეხება განსხვავებას სქესითა და კანის ფერით. ყველა დასაქმებულს უნდა ჰქონდეს ჯანსაღი სამუშაო პირობები, მათი ჯანმრთელობა და უსაფრთხოება უნდა იყოს უზრუნველყოფილი. მათ უნდა ჰქონდეთ თანაბარი შესაძლებლობა მიაღწიონ უფრომაღალ დონეს და დაწინაურდნენ, ასევე, დასაქმებულს უნდა ჰქონდეს დასვენების საშუალებაც.

განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ოჯახის შექმნისა და ყოლის უფლება. ოჯახი ხომ საზოგადოების ბუნებრივი და ფუნდამენტური ერთობაა. ყველას უნდა ჰქონდეს ბავშვების ყოლის უფლება, მშობლებს უნდა მიეცეთ საშუალება შვილებს მისცენ განათლება. განსაკუთრებით დაცული უნდა იყოს დედის უფლებები. ბავშვები და საერთოდ, ყველა დაცული უნდა იყოს პოლიტიკური და ეკონომიკური ექსპლოატაციისგან.

სახელმწიფოები უნდა უზრუნველყოფდნენ ცხოვრების ადეკვატურ დონეს, ამაში შედის კვების, ტანსაცმლისა და საცხოვრებელი ადგილის ქონის უფლება.

და ბოლოს, სოციალურ უფლებებში განსაკუთრებით უნდა მოვიაზროთ განათლების ხელმისაწვდომობის უფლება. განათლება ადამიანის განვითარებისა და წინსვლის გარანტია. განათლება ადამიანს საშუალებას აძლევს მონაწილეობა მიიღოს და ჩაერთოს საზოგადოებრივ საქმიანობაში, ასევე, იყოს ტოლერანტული და მეგობრული სხვადასხვა რასის, ეთნიკური და რელიგიური ჯგუფების მიმართ.

სახელმწიფომ მაქსიმალურად უნდა შეუწყოს ხელი ქვეყანაში განათლების ხელმისაწვდომობას. განათლების მიღება უნდა იყოს თავისუფალი.

დაწყებითი განათლება უნდა იყოს სავალდებულო, საშუალო და მაღალი კი შესაძლებელი და ხელმისაწვდომი. აქვე უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ თითოეულ ადამიანს უნდა მიეცეს საშუალება კულტურულ ღონისძიებებში ჩაბმისა, მეცნიერების პროგრესით სარგებლობა. ასევე, მნიშვნელოვანია შემოქმედებითი უფლება, დაცული უნდა იყოს საავტორო უფლებები.

განსაკუთრებით ყურადღება უნდა მიექცეს სტუდენტებს, რადგანაც, ამ ასაკში ახალგაზრდები განსაკუთრებული გონებაგახსნილობითა და შემოქმედებითი წინსვლით გამოირჩევიან. სტუდენტებს ხელისუფლებამ უნდა შეუწყოს ხელი მიიღონ სრულფასოვანი განათლება. მათ უნდა ჰქონდეთ ყველა პირობა, იმისათვის, რომ მისცენ „ნიჭსა გზა ფართო“. გარდა განათლების მიღების ხელსეწყობისა, აუცილებელია სხვადასხვა კულტურული ღონისძიებების, კონფერენციების, გამოფენების, სემინარებისა და ტრეინინგების ჩატარება, რათა ახალგაზრდას ჰქონდეს იმის საშუალება, რომ გაეცნოს იმ საკითხს, რითიც დაინტერესებულები არიან. ამავე დროს, ვფიქრობ, მნიშვნელოვანია კონკურსები, წამახალისებელი შეჯიბრებები, რათა შეიქმნას ჯანსაღი კონკურენცია და ამით მათი განათლებისა და ინტელექტის დონე ამაღლდეს.

როგორც აღვნიშნე, განათლების მიღების უფლება წარმოადგენს ერთ-ერთ მნიშვნელოვან სოციალურ უფლებას, რადგანაც ქვეყნის მოსახლეობის განათლების დონე, ზოგადად, სახელმწიფოს განვითარებულობაზე მეტყველებს. იგივე შემიძლია ვთქვა, სხვ სოციალურ უფლებებზეც.

თამთა შენგელაია
თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი
იურიდიული ფაკულტეტი

„სოციალური“ ლათინური სიტყვა და ნიშნავს საზოგადოებრივს. ის რაც საზოგადოების, ადამიანების ცხოვრებასთან არის დაკავშირებული და მათ ურთიერთობას ახასიათებს. მათ ურთიერთობას აწესრიგებს და არეგულირებს ის უფლებები და მოვალეობები რაც ადამიანებს აკისრიათ. სოციალური უფლებები ანუ ადამიანების უფლებები. სოციალური უფლებების პირველი ფორმულირება მოხდა მე-19 საუკუნეში. 21-ე საუკუნეში კი ადამიანის უფლებები საკმაოდ კარგადაა დაცული განვითარებულ ქვეყნებში, იმ აქტებისა, პაქტებისა, დეკლარაციებისა თუ ხელშეკრულებების საფუძველზე, რომელთა შექმნას ჯერ კიდევ 17 საუკუნეში ჩაეყარა საფუძველი. ადამიანის უფლებებში შედის სამოქალაქო, პოლიტიკური, ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები. გამომდინარე იქიდან, რომ ყველა ეს უფლება განუყოფელია და ურთიერთდამოკიდებული, ძნელია მათი ერთმანეთისაგან მკაფიოდ გამიჯვნა და გახლეჩა.

ჩემთვის სოციალური უფლებები ბევრ რამეს მოიცავს. ეს არის ვალდებულება, რომელსაც კისრულობს საზოგადოება და აკისრებს მოქალაქეებს, რათა უზრუნველყოს განსაკუთრებული ცხოვრების სტანდარტი, დისკრიმინაციის გარეშე ანუ ადამიანის უფლებები ეყრდნობა წარმოდგენას რომ ადამიანებს აქვთ უნივერსალური უფლებები მიუხედავად რასის, კანის ფერის, სქესის, ენის, რელიგიის, პოლიტიკური თუ სხვა შეხედულების, ეროვნული თუ სოციალური წარმომავლობის, ქონებრივი, წოდებრივი თუ სხვა მდგომარეობის, მიუხედავდ იმ ქვეყნის პოლიტიკური თუ საერთაშორისო სტატუსის, სადაც ის ცხოვრობს. სოციალური უფლებებია: სამედიცინო მომსახურებით სარგებლობის უფლება, შესაბამისი საცხოვრებელი ადგილის ქონის უფლება, სოციალური უზრუნველყოფის უფლება, ჯანსაღი და უსაფრთხო სამუშაო გარემოს უფლება და სათანადო დასვენების უფლება, საკვები, ტანსაცმელი და საცხოვრებელი, ჯანმრთელობის დაცვა და უსაფრთხო გარემოში ცხოვრების უფლება. თვითგამორკვევის უფლება ანუ ისეთი გარემოს ქონა, რომელიც ხელსაყრელია განვითარებისათვის, შრომის უფლებების დაცვა, შრომის სამართლიანი ანაზღაურება, უსაფრთხო, ჯანსაღი პირობების შექმნა, ეს უკანასკნელი სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს საზოგადოების ეკოლოგიური და ეკნომიკური ინტერსების შესაბამისად, ახლანდელი და მომავლი თაობების ინტერესების გათვალისწინებით, მანვე უნდა უზრუნელყოს გარემოს დაცვა და რაციონალური ბუნებათსარგებლობა. არასრულწლოვანთა და ქალის შრომის პირობების განსაზღვრა, დაუცველ ფენებზე ზრუნვა, როგორიცაა ღარიბები, ინვალიდები, ხანდამულები, ომის ან შეიარაღებული შეტაკების დროს დაზარალებული პირები, გაუთვალისწინებელი კრიზისული სიატუაციებში თუ კატაკლიზმებში აღმოჩენილი პირები. დაუცველი და გარიყული ჯგუფებისა და ინდივიდების ცხოვრების პირობების გაუმჯობესება. აგრეთვე განათლების მიღების უფლება და ქვეყნის საგანმანათლებლო სისტემის ჰარმონიზაციას საერთაშორისო საგანმანათლებლო სივრცეში. ეს არის სახელმწიფოს ვალდებულება, მაგრამ სოციუმის უფლებები იცხოვროს ისეთ გარემოში სადაც სახელმწიფომ უზრუნველყოფს მათ დაცვას. როგორც ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციაშია განმტკიცებული თუ უფლებები დაირღვა ფიზიკური ან იურიდიული პირის მიერ, სახელმწიფო ვალდებულია უზრუნველყოს დარღვეული უფლებების ეფექტიანი დაცვა, უზრუნველყოს ღირსეული ცხოვრების პირობები იმ ადამიანებისათვის ვისაც ეს სჭირდება. აგრეთვე დაუშვებელია ადამიანის წამება, არაჰუმანური მოპყრობა, თვითნებური დაპატიმრება და სიკვდილით დასჯა, ადამიანის ხელშეუხებლობა და თავისუფლება, მისი ღირსების პატივისცემა.

ჩემი აზრით, ცხოვრების სათანადო დონის უფლება სოციალურ უფლებათა ბირთვს წარმოადგენს, ხოლო ამის მიღწევა შრომის თავისუფლების საშუალებით შეიძლება, სწორედ ამიტომაც განვიხილავ ამ უფლებას. თუ რას მოიცავს შრომის უფლება დ აიმ უფლებესაც, რომელზედაც სხვადასვა დოკუმენტებშია საუბარი.

შრომა თავისუფალია. შრომის უფლებას, რომელსაც შედეგად მოაქვს შემოსავალი და უზრუნველყოფს ცხოვრების სათანადო პირობებს, ასევე სოციალური უზრუნველყოფის უფლება - რომელიც შეიძლება დაემატოს და საჭიროების შემთხვევაში მთლიანად ჩაანაცვლოს ის უკმარისი შემოსავალი, რომელსაც ადამიანი საკუთრების სარგებლობიდან ან შრომის შედეგად იღებს ადამიანის განვითარებისათვის ძალიან დიდ როლს თამაშობს. უკმარის შემოსავალში იგულისხმება ის შემოსავალი, რომელიც არ იძლევა ცხოვრების სათანადო პირობების შექმნის საშუალებებს. შრომის უფლება იმიტომაა კიდევ მნიშვნელოვანი, რომ ის დამოუკიდებლობის საფუძველსაც წარმოადგენს, იმ პირობებით რომ:

ყოველ ადამიანს აქვს სამუშაოს თავისუფალი არჩევის უფლება, რომლიდანაც იგი საკმარის შემოსავალს მიიღებს და სადაც მომუშავის ინტერესები დაცული იქნება, რომელშიც თანაბარი ანაზღაურებასაც ვგულისხმობ. უფლება შრომის სამართლიან პირობებზე, რომელიც მოიცავს: გონივრული დღიური და ყოველკვირეული სამუშაო, სამუშაო კვირის პროგრესულად შემცირება იმდენად, რამდენადაც ამის საშუალებას იძლევა შრომის პროდუქტიულობის გაზრდა და სხვა შესაბამისი ფაქტორები; ანაზღაურებადი სახელმწიფო დღესასწაულები; ოთხკვირიანი ყოველწლიური ანაზღაურებადი შვებულება; აღმოფხვრილი რისკი ჩვეულებრივ სახიფათო და არაჰიგიენურ სამუშაოებზე, ხოლო იქ, სადაც ჯერჯერობით შეუძლებელია ამ რისკის აღმოფხვრა ან საკმარისად შემცირება, უზრუნველყოფა სამუშაო საათების შემცირება ან დამატებითი ანაზღაურებადი შვებულება ამ საქმიანობით დაკავებული მომუშავეებისათვის; უზრუნველყოფა ყოველკვირეული დასვენების პერიოდისა, რომელიც რამდენადაც შესაძლებელია უნდა ემთხვეოდეს შესაბამის ქვეყანაში ან რეგიონში ტრადიციით ან ჩვეულებით აღიარებულ დასვენების დღეს. უზრუნველყოფა, რომ მშრომელებმა, რომლებიც ასრულებენ ღამის სამუშაოებს, ისარგებლონ იმ შეღავათებით, რომლებიც მხედველობაში იღებენ სამუშაოს სპეციფიკურ ხასიათს. აგრეთვე შრომისას ადამიანის უფლებები კარგად უნდა იყოს დაცული, უფლება უსაფრთხო და ჰიგიენურ სამუშაო პირობებზე; უფლება შრომის სამართლიან ანაზღაურებაზე; კოლექტიური მოლაპარაკებების წარმოების უფლება; ბავშვებისა და ახალგაზრდების უფლება დაცვაზე; დასაქმებულ ქალთა უფლება დედობის დაცვაზე; საქართველოს მოქალაქეთა შრომა დაცულია აგრეთვე საზრვარგარეთაც. ეს არის ის მნიშვნელოვანი ჩამონათვალი იმ უფლებებისა, რომელიც შრომის უფლებებში შედის. აქვე განვიხილავ მოკლედ იმ ორ უფლებას, რომელიც დაკავსირებულია შრომის უფლებასთან.

არანაკლებ მნიშვნელოვანია სოციალური უზრუნველყოფის უფლება. ეს მნიშვნელოვან გარანტიას წარმოადგენს, განსაკუთრებით მაშინ, როდესც პირს არა აქვს საჭირო ქონება, ან როდესაც მას არ შეუძლია შრომით უზრუნველყოს ცხოვრების სათანადო სტანდარტები უმუშევრობის, ასაკოვანობისა ან ინვალიდობის გამო. სოციალური უზრუნველყოფაა სწორედ ის დახმარება, რომელსაც სახელმწიფო გამოყოფს სათანადი პირებისათვის, რათა ჰქონდეთ ცხოვრების მინიმალური პირობები. განათლების მიღების უფლებაც ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანია გამომდინარე იქიდან რომ. მისი მნიშვნელობა სულ უფრო იზრდება, რაც უზრუნველყოფს საკუთრების ოპტიმალურ გამოყენებას და ცხოვრების ადეკვატურ სტანდარტებს, დამაკმაყოფილებელ სამუშაოს და შრომის სათანადო დონეს, აგრეთვე ქონებიდან, შრომიდან და სოციალური უზრუნველყოფიდან მიღებული შემოსავლით სარგებლობას. განათლება არის ის უფლება, რომლის გარეშეც ზემოთ ხსენებული ვერც ერთ უფლების გამოყენებას ვერ შეძლებს საზოგადოება, ამ უფლების არ არსებობის შემთხვევაში აზრი დაეკარგებოდა ყველა არსებული უფლებებს, რადგან სწორედ განათლებაა ამ უფლებების საფუძველი. უფლებების განხორციელება შესაბამისი ვალდებულებების არსებობას მოითხოვს, ხოლო განხორციელებისას მთავარი პასუხისმგებლობა სხელმწიფოს ეკისრება. შოციალური უფლება ითვალისწინებს სახელმწიფოს მხრიდან დაცვასა და დახმარებას. მაგრამ ეს არ ნიშნავს მოქალაქეების პასიურობის უფლებას, რადგან ეს უკანასკნელი მთავარი მონაწილე სუბიექტია. მაგალითისთვის მოვიყვან ცხოვრების სოციალური უზრუნველყოფიდან ერთ- ერთს ეს არის საკვები. აქვე კი აღვნიშნავ, რომ თანაბარი შესაძლებლობები პირებისათვის საჭიროა სოციალური გაუცხოების თავიდან ასაცილებლად, სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს, როგორც შიმშილის თავიდან აცილებისათვის საჭირო მონიმალური დონე. თუ სახელმწიფო ვერ ახერხებს საკვებით უზრუნველყოს პირი, რომელსაც თავად არ შეუძლია საკუტარი თავის რჩენა და ამის მიზეზად რესურსების სიმცირეს ასახელებს, მან იმის დემონსტრირება მაინც უნდა მოახდინოს, რომ ყველა რესურსი იყო გამოყენებული ამ მინიმალური ვალდებულების პრიორიტეტული განხორციელებისათვის სახელმწიფომ უნდა მოახდინოს რესურსების მაქსიმალური გამოყენება. სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებებისაგან განსხვავებით სოციალური უფლებები ძვირადღირებული პროცესია, რადგან ეს არის სახელმწიფოს ვალდებულება პიროვნების კეთილდღეობის უზრუნველსაყოფად. დღესდღეისობით არსებობს ეკონომიკური, სოციალური და ეკონომიკური ქარტია, აგრეთვე ევროპის სოციალური ქარტია, რომლების სოციალური უფლებების დაცვას უზრუნველყოფენ და რომლის რატიფიცირებაც 143 ქვეყანამ მოახდინა. დანარჩენი სახელმწიფოების პოზიცია ამ შემთხვევაში გასაგებია, რადგან მათი კულტურა წინააღმდეგობაში მოდის ადამიანის სოციალურ უფლებებთან, ისლამურ სახელმწიფოში პატერნალიზმი კვლავ ძლიერია, რომელიც გამოიხატება განათლების, შრომის ანაზრაურების და სხვა პოლიტიკურ თუ სამოქალაქო უფლებებთან. იუხედავად ყველაფრისა ეს უფლება ყოველთვის ძალიან აქტუალური იყო. თავისდროზე ერთ-ერთი თავისუფლება, რომელზედაც პრეზიდენტი რუზველტი ომისშემდგომი მსოფლიო მოწყობის დაფუძნებას გულისხმობდა, გაჭირვებისაგან თავისუფლების უფლება იყო. მასვე ეკუთვნის სიტყვები „გაჭრვებული ადამიანი ვერ იქნება თავისუფალი პირონება. მშიერი და უმუშევარი ადამიანი ის მასალაა, რომლისგანაც დიქტატურა ყალიბდება. სწორედ ამიტომაც ვფიქრობ რომ ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი სწორედ სოციალური უფლებებია.

მარიამ იობიძე, თეა ცაავა
თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი,
იურიდიული ფაკულტეტი

დღევანდელ საზოგადოებას ნაკლებად აქვს გაცნობიერებული თუ რა არის სოციალური უფლებები და უჭირთ მათი გამიჯვნა პოლიტიკური და სამოქალაქო უფლებებისაგან. სწორედ ეს არის ჩვენი, როგორც მომავალი იურისტების მიზანი და მოვალეობა, რომ ნათლად წარმოვუდგინოთ საზოგადოებას რას გულისხმობს სოციალური უფლებები თავის თავში. ჩვენი აზრით სოციალური უფლებები ეს ის პირობებია, რომელიც აუცილებელია ადამიანის სოციალური საჭიროებების დაკმაყოფილებისათვის, რაც დაკავშირებულია სოციალურ დაცვასთან, საცხოვრებელ პირობებთან, დასაქმებასთან, ჯანდაცვასა და განათლებასთან. ამ უფლებების მზა განმარტება არ არსებობს, მაგრამ არსებობს თავისებურებები, რომლითაც იგი განსხვავდება პოლიტიკურ და სამოქალაქო უფლებებისგან. კერძოდ, პოლიტიკური და სამოქალაქოქუფლებები ხასიათდებიან სახელმწიფო ხელისუფლების ჩარევისაგან დამოუკიდებლობით, ხოლო სოციალური უფლებები გულისხმობს სახელმწიფოსაგან დაცვასა და დახმარებას. მეორე ძირითადი განსხვავება ეხება მათი განხორციელებისა და დაცვის შესაძლებლობის უთანასწორობას.

სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებების შემთხვევაში არსებობს სპეციალური ზედამხედველი ორგანოები, როგორც სახელმწიფო ისე საერთაშორისო სამართლის დონეზე, რომლებიც იხილავენ ამ უფლებათა სავარაუდო დარღვევასთან დაკავშირებულ განცხადებებს, ხოლო ფიზიკური პირები მოკლებულნი არიან მსგავს შესაძლებლობას სოციალური უფლებების შემთხვევაში.

ადამიანის უფლებათა ვენის მსოფლიო კონფერენციაზე 1993 წლის 14-25 ივნისს მიღებულმა დეკლარაციამ წერტილი დაუსვა უფლებების დაყოფას თაობებად და აღიარა ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების ისეთივე მნიშვნელობა, როგორიც სამოქალაქო და პოლიტიკური ხასიათის უფლებებისა. ამავე დროს აღიარა, რომ სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან მაქსიმალურად დაიცვან და უზრუნველყონ ყველა სახის უფლების შეუზღუდავი გამოყენება. თუმცა მოქალაქეები მოკლებულნი არიან შესაძლებლობას სასამართლო ძალით მოსთხოვონ სახელმწიფოს ამა თუ იმ სოციალური უფლების უზრუნველყოფა. იმისათვის, რომ საზოგადოების ნებისმიერმა ფენამ გაიგოს კონკრეტულად რას მოიცავს სოციალური უფლებები, მოიპოვონ ისინი და გახადონ ქმედითი საჭიროა განვუმარტოთ რამოდენიმე მათგანი მაინც. ჯანმრთელობის უფლება არ ნიშნავს იყო ჯანმრთელი, არამედ იგი მოიაზრებს ინდივიდის სოციალურ-ეკონომიკურ მდგომარეობას და სახელმწიფოს ხელთ არსებულ რესურსებს, შესაძლებლობას უზრუნველყოს პირის ჯანმრთელობა. ჯანმრთელობის უფლება ხელისუფლებისა და თვითმმართველი ორგანოებისგან მოითხოვს, შეიმუშაონ ისეთი სტრატეგიები და სამოქმედო გეგმები, რომ სამედიცინო მომსახურება ყველასთვის ხელმისაწვდომი გახდეს. ჯანმრთელობის უფლება ძირითადად დამოკიდებულია სხვა სოციალურ უფლებათა განხორციელებაზე, როგორიცაა ბინის, შრომის, საკვების, სოციალური დაცვისა და სხვა. უნდა არსებობდეს ჯანმრთელობის დაცვის და სამკურნალო დაწესებულებების, სამედიცინო მომსახურების და აგრეთვე შესაბამისი პროგრამების საკმარისი რაოდენობა. სამედიცინო დაწესებულებებში პროდუქცია და მომსახურება უნდა იყოს ხელმისაწვდომი განურჩევლად ყველასათვის. სამედიცინო დაწესებულებები, სამედიცინო პროდუქცია და მომსახურება უნდა შეესაბამებოდეს მეცნიერულ და სათანადო სამედიცინო სტანდარტებს.

საქ. კონსტიტუციის 37-ე მუხლით ყველას აქვს უფლება ისარგებლოს დაზღვევით, როგორც ხელმისაწვდომ სამედიცინო დახმარების საშუალებით. კანონით დადგენილ შემთხვევებში კი უზრუნველყოფილია უფასო სამედიცინო დახმარება. დღესდღეობით საქართველოში ოფიციალურად მოქმედებს სახელმწიფო დაზღვევა, რომელიც არსებული რეალობის გათვალისწინებით საზოგადოებისთვის ნაკლებ ეფექტურად გამოიყურება, ნდობის ხარისხი საკმაოდ დაბალია და ეს აღიქმება, როგორც პიარი სახელმწიფოს მხრიდან. შესაბამისად დაზღვეულთა რაოდენობა ნაკლებია და საქართველოს მოსახლეობის უმრავლესობა დაუცველი რჩება. მეორე უმნიშვნელოვანესი სოციალური უფლებაა შრომის უფლება. უფლება შრომაზე არის სხვა უფლებათა განხორციელების წინაპირობა, რადგან შრომა და შრომის პროდუქტი არის ადამიანის ფიზიკური და სულიერი არსებობის საფუძველი. უფლება შრომაზე გულისხმობს არა კონკრეტული სამუშაო ადგილზე უფლებას, არამედ თითოეული ადამიანის შრომითი უნარის განხორციელების გარანტირებას, აგრეთვე სამუშაოს თავისუფალი არჩევანის, შრომის სამართლიანი, ხელსაყრელი პირობების და უმუშევრობისაგან დაცვის მიღებას. ეს უფლება გულისხმობს ასევე ყოველგვარი დისკრიმინაციის გარეშე თანაბარი შრომის პირობებში თანაბარი ანაზღაურების მიღებას. სამართლიანი ანაზღაურება კი უზრუნველყოფს ადამიანის და მისი ოჯახის ღირსეულ არსებობას და აუცილებლობისას სოციალურ შემწეობასაც.

შრომის უფლების განხორციელებისა და დაცვისათვის თითოეულ ადამიანს აქვს უფლება პროფესიული კავშირების შექმნასა და მასში გაერთიანებაზე თავისი ინტერესების განხორციელებისათვის. პროფკავშირების არსებობა განაპირობა დამსაქმებლისა და მუშაკის ინტერესთა კონფლიქტის მოგვარების მიზანმა, რამდენადაც ადამიანები დაინტერესებულნი არიან თავიანთი შრომის სამართლიანი და ღირსეული ანაზღაურებით, რაც ჩვენი აზრით საკმაოდ საინტერესო მიგნებაა. შრომის უფლებასთან დაკავშირებით მუშაკებს შეუძლიათ ისარგებლონ გაფიცვის უფლებით, რომელიც მსოფლიოს უმრავლეს ქვეყნებში აღიარებული და განმტკიცებულია კონსტიტუციით. ეს არის მექანიზმი არახელსაყრელი პირობებისაგან თავის დასაცავად.

ვფიქრობთ, სახელმწიფო უნდა ცდილობდეს უზრუნველყოს მინიმალური სამედიცინო დახმარება უმუშევრისა და მის კმაყოფაზე მყოფთათვის. სოციალური უზრუნველყოფა მოიცავს: სამედიცინო დახმარებას ავადმყოფობისას, ახალშობილის დედისათვის დახმარებას, ინვალიდთა დახმარებას, უბედური შემთხვევის შედეგად დაზარალებულთა დახმარებას, უმუშევართა და უმუშევრობის შედეგად მიღებული ზარალის გამო დახმარებას და საოჯახო დახმარებას. გამომდინარესახელმწიფოს პოლიტიკური რეჟიმიდან და ეკონომიკური შესაძლებლობებიდან დახმარების თითოეული სახისათვის სახსრების ოდენობა განსხვავებულია თითოეული ქვეყნისათვის, განსაკუთრებით კი ეს ითქმის განვითარებად ქვეყნებზე.

საქ კონსტიტუციის 35-ე მუხლით აღიარებულია განათლების მიღებისა და მისი ფორმის არჩევის უფლება, ეს უფლება აგრეთვე განმტკიცებულია ევროკონვენციის I დამატებითი ოქმის მე-2 მუხლით. ამ მუხლების თანახმად, სახელმწიფო იღებს ვალდებულებას საგანმანათლებლო პროგრამები შეუსაბამოს საერთაშორისო წესებსა და სტანდარტებს. სკოლამდელ აღზრდას უზრუნველყოფს სახელმწიფო, ხოლო დაწყებით და საბაზო განათლებას სავალდებულოდ აცხადებს. იგი ვალდებულია უმაღლესი განათლება გახადოს ყველასათვის ხელმისაწვდომი. საქართველოს მოქალაქეებს უფლება აქვთ კანონით დადგენილი წესით და ფარგლებში უფასოდ მიიღონ საშუალო პროფესიული და უმაღლესი განათლება, ეს არ ეხება კერძო სასწავლებლებს. სახელმწიფოს არა აქვს უფლება ხელი შეუშალოს ვინმეს მისთვის სასურველი განათლების მიღებაში. განათლების უფლება გულისხმობს საკუთარი ცოდნის სხვისთვის გადაცემას, გაზიარებას და სხვა პირის ინტელექტუალურ განვითარების დონის ამაღლებას. სახელმწიფოს ვალდებულება გამოიხატება ასევე მშობელთა უფლებების უზრუნველყოფაში და რელიგიური მრწამსის პატივისცემაში.

სახელმწიფო არაა ვალდებული დააფინანსოს სასკოლო განათლება სახელმძღვანელოებითა და სხვა სასკოლო ნივთებით. მნიშვნელოვანია, რომ ყველა დონის სასკოლო განათლების სისტემის განვითარება აქტიურად მიმდინარეობდეს. ჩამოყალიბდეს სტიპენდიების ადექვატური (მაგ: სწავლის საფასურის შესაბამისი) სისტემა. პედაგოგიური პერსონალის მატერიალური პირობები მუდმივად უნდა უმჯობესდებოდეს, ერთის მხრივ მათი ცხოვრების დონის, ხოლო მეორე მხრივ სწავლის ხარისხის ამაღლებისთვის.

არსებობს განათლების საერთაშორისო კონგრესის რეკომენდაცია, რომლის თანახმად, ნებისმიერ მსმენელს აქვს უფლება მონაწილეობა მიიღოს განათლების სისტემის სრულყოფაში და მოითხოვოს ხარისხის ამაღლება. ამავე აქტში ცალკე განხილვის საგანია სტუდენტთა უფლება კვალიფიციური განათლების მიღებაზე.

საქართველოში არსებული დღევანდელი რეალობა ის არის, რომ სწავლის ისედაც მაღალი გადასახადები კიდევ გაიზარდა მიუხედავად მძიმე სოციალური მდგომარეობისა რასაც თან ერთვის მსოფლიოში არსებული ეკონომიკური კრიზისი. ეს კი ძალიან მძიმე მდგომარეობაში აგდებს საქართველოში სწავლის მსურველ ახალგაზრდობას. არსებობს სკოლდამთავრებულთა კატეგორია, რომლებიც ოჯახის ფინანსური მდგომარეობიდან გამომდინარე სწავლას შეძლებენ, მხოლოდ დაფინანსების მიღების შემთხვევაში. მეორეს მხრივ მნიშვნელოვანია სწავლისსაფასური ადექვატური იყოს სწავლის ხარისხისა. პირველ რიგშიმოხდეს სწავლის ხარისხის ამაღლება და შემდეგ შესაბამისი გაზრდა საფასურისა.

განათლების საერთაშორისო კონგრესის რეკომენდაციის მიხედვით კარგი იქნება, რომ საქართველოში დავამკვისროთ ახალი სისტემა, რომელიც საშუალებას მისცემს სკოლის მოსწავლეებს მიიღონ მონაწილეობა სწავლის მართვის პროცესში, მის გაუმჯობესებაში. შესაბამისად იგივე სისტემა ამოქმედდეს უმაღლეს სასწავლებლებში სტუდენტებთან მიმართებაში.

ჩვენი აზრით უმაღლეს სასწავლებლებში უნდა ტარდებოდეს გამოკითხვა სასწავლებელში მოქმედ საგანმანათლებლო სისტემასთან დაკავშირებით, თუ რამდენად მოსახერხებელი და მორგებულია ის მათზე. ასევე მიზანშეწონილია აღდგეს საერთო საცხოვრებლების ინსტიტუტი. მისი არარსებობა დიდ პრობლემებს უქმნის რეგიონებიდან ჩამოსულ სტუდენტებს. საერთო საცხოვრებლის აღდგენა კი მათ ძალზედ მნიშვნელოვან, საცხოვრებლის პრობლემას მოუხსნიდა.

იმედს გამოვთქვამთ, რომ ჩვენი მცდელობა სასურველ შედეგს გამოიღებს და საზოგადოება გაითავისებს ამ უფლებათა მნიშვნელობას მათი მშვიდი ცხოვრებისა და განვითარებისათვის. შესაბამისად ერთად ვიბრძოლებთ სოციალური გარემოს გასაუმჯობესებლად. ეს ბრძოლა კი მიგვიყვანს ამ უფლებათა დაცვის მექანიზმის ჩამოყალიბებამდე. კონკურსი, რომლის ფარგლებშიც ჩვენ ეს ნარკვევი მოვამზადეთ და სამოქალაქო მოძრაობა „სოლიდარობა“ რომლის ინიციატივითაც ხორციელდება ეს კონკურსი, დიდ როლს თამაშობს ამ უფლებების საზოგადოებისათვის გაცნობის საქმეში. ჩვენც უფრო მეტი გავიგეთ ამ უფლებების შესახებ და ვცდილობთ ჩვენი წვლილი შევიტანოთ ამ მეტად სასარგებლო საქმეში.

ვალერი ოთხოზორია
თსუ, იურიდიული ფაკულტეტი, IV კურსი

„სოციალური უფლებები“. - პირველ რიგში გვესმის, როგორც იგი ჟღერს, როგორც - „სოციალური უფლებები“ - ორი სიტყვისაგან შემდგარი გამოთქმა. მაგრამ ვიდრე ამათ „სიტყვებს“ დავარქმევდეთ, მანამდე ისმის სიტყვის ბგერითი მიმდევრობა, გარეშე მისი მნიშვნელობისა? ქართულ ენაში სიტყვა იწერება ისე, როგორც გამოითქმის, მაგრამ იწერება და გამოითქმის კი, სიტყვის მნიშვნელობა? როდის და როგორ ვწვდებით იმას, რაც სიტყვაში იგულისხმება? ვისაც ქართული არ ესმის, ის „სოციალურ უფლებებს“ იგებს ისე, როგორც ის გამოითქმის... მნიშვნელობის გარეშე. და მაინც... ნებისმიერი სიტყვა სხვანაირად ჟღერს, როცა ის თავის მნიშვნელობაში მოისმინება. „გაუგებარი სიტყვები“ ისმის, როგორც გაურკვეველი შეტყობინება, საზრისი, რომელიც თავის დანიშნულებას ვერ ასრულებს. სიტყვა გათქმულია მოსასმენად. იგი გამოგდებულია იმისთვის, რომ გაჟღერდეს. მაგრამ სიტყვის თქმა ჯერ კიდევ არ ნიშნავს შესმენას.

„სოციალური უფლებები“ ჟღერს როგორც „სოციალური უფლებები“ და მისი ჟღერადობა განპირობებულია სიტყვების ენობრივი შემადგენლობით. მაგრამ „სოციალურ უფლებებში“ გვესმის მეტი, ვიდრე მხოლოდ ბგერების ხმა. ეს „მეტი“ არის „სოციალური უფლებების“ საზრისი, სიტყვებში არსებული მნიშვნელობა.

თუმცა, თვით სიტყვა „მნიშვნელობის“ მნიშვნელობა იმდენად პრობლემურია, რომ საუბარი შეიძლება სიტყვის რამდენიმე მნიშვნელობაზე.

ყველა სიტყვის გაგება არის ენობრივი, რამდენადაც სიტყვა ენის ნაწილია. მაგრამ სიტყვის მნიშვნელობა არ ექვემდებარება ერთგვაროვან გაგებას და საქმე გვაქვს მის არაერთ ინტერპრეტაციასთან. ეს პრობლემა მით უფრო დგება მაშინ, როცა ვცდილობთ გავარკვიოთ, თუ როგორ გვესმის ესა თუ ის სიტყვა. ამ შემთხვევაში, ყველაფერი ეფუძნება ინტერპრეტაციას, რომელიც იმდენია, რამდენიც ინტერპრეტატორი, ანუ მომსმენი, არსებობს. თვით მათ შორისაც შეიძლება ერთგვაროვანი ჯგუფების გამოყოფა, ინტერპრეტაციის ფორმალური თუ შინაარსობრივისტილის, მიმართულების და სხვა ნიშნების მიხედვით, რომელიც საბოლოოდ, კლასიფიკაციის რთული აუცილებლობით, ენციკლოპედიურ სახეს შეიძენს. შედეგად, იმის მიხედვით, თუ ვის რა ესმის „სოციალური უფლებებში“, შეიძლება ერთ ჩინურ ენციკლოპედიაში არსებულის მსგავსი სურათი მივიღოთ, რომლის მიხედვითაც „ცხოველები შემდეგ ჯგუფებად იყოფიან: ა) იმპერატორის კუთვნილნი, ბ) კეთილსურნელოვანნი, სხვადასხვა ნელსაცხებლების წყალობით, გ) მოშინაურებულნი, დ) ძუძუს გოჭები, ე) სირენები, ვ) მითოსური ცხოველები, ზ) მაწანწალა ძაღლები, თ) მოცემულ კლასიფიკაციაში ჩართულები, ი) ცოფმორეულები, შეშლილებივით რომ იქცევიან, კ) ურიცხვნი, ლ) აქლემის ბეწვის რბილი ფუნჯით მოხატულები, მ) ა.შ. აქვე არიან: ნ) ახლახან დოქი რომ გატეხეს, ო) შორიდან ბუზებს რომ გავნან.“¹

„სოციალური უფლებები“ სხვანაირად ესმის იურისტს და სხვანაირად - სოციოლოგს, სხვანაირად იგებს პროფესიის არმქონე, სხვანაირად - გლეხი თუ - სოციალური დაცვის მუშაკი. იგი, ამავე დროს, სხვანაირადაა განმარტებული სამეცნიერო ლიტერატურაში; სხვანაირად გაიგება პირად საუბარში, სასამართლო დარბაზში კი განსაკუთრებული ყურადღება ენიჭება. „სოციალური უფლებები“ განსხვავებულად „ესმის“ კანონსაც. შეიძლება ზოგიერთს უკვირს კიდევაც, რომ ძირითად კანონს „ სოციალურ უფლებებში“ „სოციალური“ არც ესმის; კონსტიტუცია „სოციალურ უფლებებს“ „ძირითად უფლებებად“ განმარტავს, რომელშიც სხვა „არასოციალური უფლებებიც“ შედის. „სოციალური უფლებების“ მნიშვნელობის შესახებ დავაა არამარტო სხვადასხვა პროფესიის, წარმომავლობისა თუ სხვა სოციალური ნიშნით განსაზღვრულ ადამიანებს შორის, არამედ ერთი პროფესიის, წარმომავლობისა და სხვა, საერთო სოციალური ნიშნით განსაზღვრულ ადამიანებშიც. თითოეულ იურისტს, ისევე, როგორც ნებიმიერ ადამიანს, შეიძლება „სოციალურ უფლებებზე“ განსხვავებული შეხედულება გააჩნდეს. თუმცა, ეს განსხვავება, ყველაზე მეტად მაინც იურისტებში ვლინდება, რადგან არგუმენტაციისა და მრწამსის ქამელეონი, პროფესიული სპეციფიკიდან გამომდინარე, იურისტებში და კერძოდ, ადვოკატებში უფრო მოქმედებს. ზემოთქმულიდან გაირკვა, რომ „სოციალური უფლებების“ გაგება მრავალგვარი და შეუსაბამოა. აქედან გამომდინარეობს „სოციალურ უფლებებზე“ საკუთარი აზრის გამოთქმის სიიოლე და სიძნელეც, რაც გამოწვეულია იმით, რომ ყველას მიერ „თავისუფალი აზრის“ დაფიქსირება, თავისუფლების მინიჭებასთან ერთად, რომელიმე აზრის უპირატესობის მტკიცებას გამორიცხავს, რითაც ყველა აზრს თანაბარ ლეგიტიმაციას, ანუ თანაბარ არალეგიტიმურობას ანიჭებს. მაშინ როცა, ყველას აზრის თანაბარად გამოთქმის უფლება აქვს, თითოეულს საკუთარი ან სხვისი აზრის უპირატესობის თანაბარი მტკიცების უფლებაც ენიჭება, საიდანაც არცერთი აზრის, ერთმანეთის მიმართ, უპირატესობა არ გამომდინარეობს. აქედან გამომდინარე, ნებისმიერი აზრი გინდ გითქვამს, გინდ - არა, ამით მას ლეგიტიმურობა მაინც არ მიემატება. აღნიშნული, საკმაო დასაბუთების შეუძლებლობის პირობებში, აზრის ფუჭ, თავიდანვე დაუმსახურებელი უყურადღებობისთვის განწირულობაში განვითარებას ნიშნავს.

აზრის ჭეშმარიტებას ყველაზე მოკლებული წარმოდგენაც მიხვდება, რომ დასაბუთების გარეშე, აზრის თავისუფალი გამოვლენა ვერ იქნება ლეგიტიმური. აზრის ლეგიტიმაცია საკმაო დასაბუთებით უნდა დამტკიცდეს. ამისთვის კი, უპირველეს ყოვლისა, უნდა მოინახოს დასაბუთების შესაძლო ჰორიზონტი, რომელშიც აზრი სრულფასოვნად გამოვლენას შეძლებს. უნდა გაირკვეს, „სოციალური უფლებების“ შესახებ აზრმა სად და როგორ შეძლოს ლეგიტიმაცია. აღნიშნული გულისხმობს წინასწარ ლეგიტიმაციის სწორ გაგებას და აზრის მიყვანას, ამგვარად გაგებულ სარბიელზე.

სააზროვნო-ქმედით სივრცეში, აზრის ლეგიტიმაცია ორ დონეზეა შესაძლებელი. არსებობს იურიდიულად ლეგიტიმური აზრი, ანუ სამართლის ნორმა და აზრი, რომელიც ლეგიტიმაციას საკუთარი ფესვებიდან მოიპოვებს. იურიდიულად ლეგიტიმური აზრი შეიძლება მხოლოდ აქ და ამჟამად მოქმედი კანონის ნორმას ჰქონდეს. ამ აზრის ლეგიტიმურობა განპირობებულია ნორმის იურიდიულად სანქცირებული მოქმედებით. სხვა-დანარჩენი აზრები, ოფიციალურად, მოკლებულნი არიან ამგვარ კანონიერ ზოგად-საყოველთაო ლეგიტიმაციას. მათი ლეგიტიმურობა უკვე მეცნიერულია, დაფუძნებული უკეთესად დასაბუთებულობაზე. ამდენად, საუბარია აზრის დასაბუთებაზე, მეცნიერებაზე ორიენტირებულ სივრცეში.

„როგორ მესმის სოციალური უფლებები?“ გვეკითხება არა აზრს, გამოთქმულს ლაყბობის თავისუფლების სფეროში, არამედ საკუთარი აზრის დასაბუთებული მსჯელობით გამყარებისკენ გვიბიძგებს. მაგრამ როგორ შეიძლება დასაბუთება და მსჯელობა იქ, სადაც აზრი თავის საფუძველს ეკარგება?! „სოციალური უფლებების“ ნებისმიერი განმარტება, ანუ განმარტება ვინმესგან, სოციალურია, რაც ნიშნავს რომ მოკლებულია ლეგიტიმურობას. ლეგიტიმაცია აზრის ონტოლოგიური წინაპირობაა. ხამს ვიპოვოთ „სოციალური უფლებების“ ონტოლოგიური ფუძე, საიდანაც მსჯელობა სოციალური უფლებების შესახებ, საკუთარ თავში ლეგიტიმაციის წყაროს აღმოაჩენს. „სოციალურ უფლებებზე“ ნებისმიერის აზრი, იქნება ეს იურისტის თუ ეკონომისტის, გლეხის თუ ინტელექტუალის, ერთნაირად ლეგიტიმური, ანუ არალეგიტიმურია, რამდენადაც მოკლებულია მეცნიერული დასაბუთებას. და მეცნიერული დასაბუთებულობის ეს მოკლებულობა არ არის არჩევითი, ნებაყოფლობითი. ვინმეს მიერ გამოთქმულ აზრს, დასაბამიდან, არ ძალუძს იყოს ნებაყოფლობითი, რამდენადაც არის სხვათა მიმართ თავისი განსხვავებულობის გამომთქმელი, სოციალური უფლების აზრით. ლეგიტიმაცია მოძიებულ უნდა იქნეს სუბსტანციალური იგივეობიდან. სოციალური უფლებების მიმართ სუბსტანციალურ, ანუ არსებით (არსობრივ) იგივეობას შეიცავს თვითონ სოციალური უფლებები. სოციალური უფლებების შესახებ არავის და არაფერს შეუძლია ყველაზე არსებითზე (არსობრივზე, სუბსტანციალურზე) საუბარი, გარდა თვით სოციალური უფლებებისა. როგორ უნდა „ისაუბროს“ სოციალურმა უფლებებმა თავის თავზე? სოციალური უფლებების მერ თავის თავზე „საუბარი“ გულისხმობს სოციალური უფლებების თავის არსებაში გამოვლენას. თავის არსებაში გამოვლენა არის ფენომენოლოგიური.² მსჯელობის მიზანია აზრის წარმართვა თავად „სოციალური უფლებებისკენ“, როგორც ის არის. აზრის ლეგიტიმაცია განხორციელდება იმის ფიქსირებით, რასაც თავად სოციალური უფლებები იძახის. „სოციალური უფლებები“ იძახის თავის წამომავლობიდან მიმართულ მნიშვნელობას მომავლისადმი. იმის გამორკვევა, თუ როგორ მესმის „სოციალური უფლებები“, არ იქნება ჯეროვანი, თუ აზრი არ დაეყრდნობა სოციალური უფლებების ონტოლოგიურ ფუძესა და მის ყოველდღიურ განზოგადებას და აქედან გამომდინარე, საკუთრივი ინტერპრეტაციის ველში არ დაყოვნდება. ამისთვის კი, მან არამარტო საკუთარი ყურებით უნდა უსმინოს იმას, რაც „სოციალური უფლებებიდან“ ისმის, არამედ - საკუთარი გულისყური მიაპყროს. გულისყურის მიპყრობის გარეშე იგი გაიგებს მხოლოდ იმას, რაც ყველას და ამავე დროს, არავის ესმის და ისევ ცრუ-არალეგიტიმურ ინტერპრეტაციაში ჩარჩება. ჩვენ ყოველთვის ვისმენთ ყურებით და გვესმის ის, რაც ჟღერადია. გვესმის - მატარებლის ხმაური, კარის დაკეტვა, ჭექა-ქუხილი და ჩაიდანში წყლის თუხთუხი. მაგრამ გვესმის და ამავე დროს, გულისყურს მივაპყრობთ - ბულბულის გალობას, საამურ სიმღერას, უცნაურ წინათგრძნობას თუ გონებაში ღრმად ჩაძირულ ბავშვობის მოგონებებს. გულისყურს მიაპყრობს პოეტი თავის მუზას. გულიყურით აკვირდება მეცნიერი თავის ექპერიმენტებს. გულიყურით უსმენს მოსწავლე საყვარელ მასწავლებელს, რომ მისი ყოველი სიტყვა გულთან მიიტანოს და სამარადისოდ დაიმახსოვროს. ნამდვილ შეყვარებულს მუდამ გულისყური აქვს მიპყრობილი სატრფოს გულისხმისადმი.

ნამდვილი მამულიშვილი მუდამ გულიყურით დგას სამშობლოს სამსახურში. ნამდვილი ჯარისკაცი გულიყურით დგება ყოველ დილით სამშობლოს „სმენაში“. გულიყური სჭირდება სიტყვასაც, რომ იგი მის ჭეშმარიტებაში გაიგო. გულისყური ისმენს იმას, რასაც ჩვეულებრივი ყური უყურადღებოდ ტოვებს. გულისყური აქვს ყრუსაც, მაგრამ უგულისყურო არაყრუებიც არსებობენ. გულცივი და უგულისყურო ვერ მოისმენს ჭეშმარიტების გულის ფეთქვას. არადა, სწორედ მასშია სიტყვის დასაბამში გამხსნელი სინამდვილე.

იმისთვის, რომ „სოციალური უფლებები“ სათანადოდ მოგვესმას, თავისთავად, თავისუფლად უნდა გაჟღერდეს. როგორ გვესმის „სოციალური უფლებები“? „სოციალური უფლება“ შეიძლება გავიგოთ, როგორც „ სოციალურით“ განსაზღვრულ უფლებათა გარკვეული სიმრავლე. თუკი ამ უფლებებს გარკვეულ წესრიგს დავუქვემდებარებთ, სახლის აღნაგობის მსგავს სურათს მივიღებთ. ამ აზრის მიხედვით, როგორც სახლი შედგება სახურავის, კედლების, საძირკვლისა და სხვა ნაწილებისგან, სოციალური უფლებებიც, დაახლოებით ამგვარი მიმართებით, რაღაცნაირ დაქვემდებარებას თუ წარმონაქმნს, სოციალურ-სამართლებრივ სხეულს, შენობას ქმნიან. მაგრამ გამოვა, რომ ახლა, სოციალურ უფლებებში შემავალი უფლებებიც, თავის მხრივ, როგორც სახლის სახურავი - შიფერის თუ კრამიტის ნაჭრებად, კედლები - აგურებად, საძირკველი -...-ად, იყოფა თავის შემადგენელ „ნაწილებად“; შემდეგ ეს „ნაწილებიც“ ცალკე ნაწილებად დაიყოფა, ვიდრე პრიმიტიულ განსჯას მისი დაყოფის უსასრულობაში დევნა არ მოწყინდება და საკუთარ სიმწირეში არ დაიდებს ბინას. თუ გვინდა, ნამდვილად გავიგოთ, რა იგულისხმება სოციალურ უფლებებში, ამისთვის უნდა გავიგოთ სოციალური უფლებები, როგორც ის არის თავისთავად. „თავისთავად გაგება“ ნიშნავს, რომ საგანს თავის თავისუფლად გამოვლენა მინებდეს. აღნიშნული გულისხმობს, „სოციალურ უფლებებს“ თავის ონტოლოგიაში ხელი არ შეეშალოს. მხოლოდ ამ შემთხვევაში მოგვეცემა მასთან ჭეშმარიტი ფენომენოლოგიური მისასვლელი.

„სოციალურ უფლებებში“ გაისმის ორი სიტყვის ერთიანობა, - „ სოციალური“ და „უფლება“. „სოციალური უფლება“ გვეყურება, როგორც „სოციალურის“ და „უფლების“ ერთიანობა. ერთი შეხედვაც შეამჩნევს, რომ საქმე გვაქვს ორი განსხვავებული გამოცდილების თავშეყრასთან. „სოციალური“ სოციალურის სფეროა, „უფლებას“ კი სამართალმცოდნეობა სწავლობს. მაშ, ერთად „სოციალური უფლება“ რა გამოდის?.. როგორ უნდა შეეწყოს სოციალური სამართლებრივს? ფაქტის შესახებ ცოდნა ნორმატიულ მეცნიერებას ვერ დაუკავშირდება, „შეუძლებელია ფაქტის შესახებ მსჯელობიდან (არსი) გამომდინარეობდეს ესა თუ ის ნორმა (ჯერარსი)“³ „სოციალურისა“ და „სამართლებრივის“ ერთიანობის გაგება იმთავითვე გამოუვალ წინააღმდეგობაში გვაგდებს, რაც ამ ტერმინის - „სოციალური უფლებები“ - იდუმალებას უფრო ასაიდუმლოებს.

მაგრამ მიუხედავად ამისა, ჩვენ მაინც დაჟინებით გვეყურება „სოციალური უფლებები“, როგორც სოციალურისა და სამართლებრივის ურთიერთობა. თავისთავადი სიტყვები ჩვენს გარეშე ერწყმიან ერთმანეთს და არსებობენ, როგორც სოციალური უფლების არსება. როგორც ჩანს, უეჭველად, არსებობს მასთან აზრის თავისუფალი მისასვლელი, რომელიც მათ („სოციალურისა“ და „უფლების“) პირველად შეუთავსებლობით დაფარულა და სხვა მნიშვნელობით გასხვისებულა. სად, რატომ,როგორ და რისთვის მოხდა ეს შეხვედრა და „გაერთმნიშვნელოვნება“? რას ნიშნავს „სოციალური“? რა არსი „უფლება“? ჩვენ არა მარტო „სოციალურის“ არსება არ გვესმის სათანადოდ, არამედ „უფლების“ სამართლებრივი „სატუსიც“ ეჭვქვეშ დგება, სანამ უფლების არსებიდან მის სამართლებრივ მიზანსწრაფვას არ გამოვამჟღავნებთ. იქნებ, სწორედ ეს ძირეული გაურკვევლობაა მიზეზი ამ ცნებათა პირველადი შეუთავსებლობისა და მათი საკვივრველი მაინც-შეერთებულობისა? და მართლაც, სწორედ ეს გაკვირვებაა დასაბამი მათდამი გამომძიებელგამომრკვევი მიმართულობისა. როგორც არისტოტელე ამბობს, ფილოსოფია გაკვირვებით იწყება და ჩვეც, ვინძლო, აქედან გამომდინარე, მცირე ფილოსოფოსობაც მოგვიხდეს.

რას ნიშნავს „სოციალური“? პირველი, რაც ამ ცნების ირგვლივ გვხვდება არის „საზოგადოებრივი“ (ფრ. Sociétal). მაგრამ „სოციალური“ (ფრ. Social) არ უდრის „საზოგადოებრივს“ (ფრ. Sociétal). „სოციალური“, თავის ძირეულ განზომილებაში, გვევლინება, როგორც სიცოცხლის (ფრ. Existence) ჰორიზონტი, არსებობის ექსისტენციალური ველი.⁴ ონტოლოგიური აზრით, აზეინ-ი (აქ-ყოფნა) არის მუდამ „სოციალური“, ანუ ყოფიერებასთან ადამიანის ეკსტატიკური დგომით განმსჭვალულია.⁵ სიცოცხლე, თავისთავში, სოციალურად დამუხტულია. არსებობის ეკ-ზისტენცი არის სოციალური. ამ გაგებით, სიცოცხლის ნებიმიერი გამოვლინება სოციალურია. თვითონ სიცოცხლე სოციალურის ერთერთინიშანია. აქედან ადვილი დასანახია, თუ რა მცირე რამ აკავშირებს „სოციალურს“ „საზოგადოებრივთან“. „სოციალური“ არის ყოფიერების ადამიანის ურთიერთობის ველი. ადამიანის ყოფიერება, საერთოდ, არის სოციალური. „საზოგადოებრივი“წარმოადგენს ადამიანის მთელი ყოფიერების (რომელიც გულისხმობს სამყარო-ში-ყოფნას, როგორც თვით-ყოფნას და თან-ყოფნას⁶) მხოლოდ თან-ყოფნის მოდუსს. „საზოგადოებრივის“ მიღმა რჩება მუნყოფიერების უმნიშვნელოვანესი ექსისტენციალი - თვითყოფნა. მაგრამ მოიცავს კი, ამ უკანასკნელს „სოციალურის“ ფუნდამენტური გაგება? და საერთოდ, რას გულისხმობს თვით-ყოფნა, როგორც სამყაროში-ყოფნის ერთ-ერთი მოდუსი? რა კავშირია სოციალურსა“ და ადამიანის სამყაროში თვით-ყოფნას შორის? რაშია თვით-ყოფნის სოციალური მხარე?

ყველაზე მარტივი განსჯითაც ცხადია, რომ თვითყოფნა არ არის თანყოფნა. ამდენად, მას არ ახასიათებს, თავისთავში, არანაირი „თან“-ი. აქედან გამომდინარე, თვითყოფნა ვერ იქნება არც თავისთავთან ყოფნა. „შეიცან თავი შენი“, შეიძლება ითქვას, რომ თვითყოფნა არ არის. იგი არ არის არც თანყოფნა. უფრო - თვითყოფნისათვის, თვითყოფნის მიმთვისებელ-გამყალბებელი თანყოფნიდან, გამოსვლის ძახილია. საკუთარი თავის შეცნობა ხდება თანყოფნასა და თვითყოფნას შორის. ეს არის აზროვნების და შემეცნების შუალედი. და განა არსებობს თვითშემეცნების უსწორესი გზა, გარდა აზროვნებისა?!..

თვითშემეცნება და აზროვნება უკვე არ წარმოადგენს თვითყოფნას. თვითყოფნა ხდება აზროვნებამდე. იგი უფრო სუბსტანციალური, მომცველი და განურჩეველი ყოფნაა. თვითყოფნა არ არის, ამავე დროს, გამორჩეული სამყაროში-ყოფნის თანყოფნიდან. ადამიანი მუდამ თავის თანყოფნაში თვით არის. თანყოფნა არის საზოგადოებრივი. თვითყოფ-ნა საზოგადოებამდელია, მაგრამ არ არის კერძო (პრივატული). კერძო ინტერესი იგივე პრივატულად არსებული საზოგადოებრივი ინტერესია. „საზოგადოებრივი“ ფუძედებულია „საზოგადო“ („საჯარო“) და „კერძოთი“. მათ შორის მიმართება მუდამ არსებობს, როგორც საზოგადოებრივი. ამიტომ საზოგადოებრივი მუდამ არის საზოგადოებრივი განსჯის, ანუ ყოველდღიური მეტყველების - ლაყბობის, ცნობისმოყვარეობისა და ორაზროვნების საგანი. საზოგადოებრივი, როგორც თან-ყოფნა, სოციალურის ზედაპირია. მაგრამ სოციალურის საფუძველი ადამიანის თვითყოფნის ონტოლოგიაში სუფევს. თვითყოფნის არსი დაფარულია საზოგადოებრივის ყველა სფეროსთვის. შესაბამისად, უცნობია თვითყოფნისა და სოციალურის ურთიერთმიმართების არსებაც. თვითყოფნა, სოციალურის სფეროში, არის სინდისის ფენომენი. სინდისი არის სოციალურის ფუნდამენტურ-ონტოლოგიური გაგება. რა შუაშია სინდისი და „სოციალური“?! საიდან გამომდინარეობს მათი რაიმენაირი კავშირი, გარდა შემთხვევითისა? ამისთვის ხამს სინდისის ფენომენოლოგიური გამოძახება სოციალურის (ექსისტენციალურ) სფეროში. მაგრამ სინდისი აქ უკვე იმთავითვე გამოძახებულია. არ არსებობს ზოგადისა და კერძოს რომელიმე საგანი, უპირველეს ყოვლისა, სინდისის ფენომენს რომ არ ეხებოდეს. სინდისი ყველაფერზე ადრე იძახის. სინდისი გამოიხმობს თავის თვითს მისსავე თვითთან და თვითის თანყოფნის უფლებაში. თვითის სამყარო-ში-ყოფნის მიმართ ონტოლოგიურ-ექსისტენციალურად უფლებამოსილია სინდისი. რას ნიშნავს სინდისის მიერ უფლების მინიჭება? და რა უფლებაზეა საუბარი? აღნიშნული მიგვაბრუნებს „სოციალური უფლების“ მეორე ნაწილის, - უფლებისადმი. რას წარმოადგენს უფლება, საერთოდ? ვის, რატომ და რომელი უფლებები ენიჭება ან შეიძლება მიენიჭოს? საკუთრივ, არსებობს კი, ეს და სხვა უფლება? ვინ არის უფლებამოსილი და ვინ - უუფლებო? ამ კითხვების რიგი, რა თქმა უნდა, ისევ თავდაპირველ საკითხთან - „სოციალურ უფლებებთან“ - დაგვაბრუნებს, მაგრამ სანამ ამას შევძლებდეთ, უნდა ვიცოდეთ უფლების, ზოგადად და საკუთრივ, არსების შესახებ.

უფლება სამართლის ერთ-ერთი მთავარი ეკ-ზისტენციალია. საყოველთაოდ ცნობილია, თანამედროვე საზოგადოებაში, თუ რა მნიშვნელობა აქვს ადამიანის ძირითად უფლებებსა და თავისუფლებებს. ადამიანის უფლებების შესახებ იწერება ბევრგან და ძალიან ბევრი, მაგრამ მიუხედავად ამისა, დღემდე მაინც, აზროვნება საკმარისად არ დაკავებულა უფლების ნამდვილი არსების შემეცნებით. უფლებას სწავლობს იურისპრუდენცია. რატომ გახდა იგი სამართალმცოდნეობის ერთ-ერთი საგანი? წინასწარვე შეიძლება ითქვას, რომ უფლება კავშირში იქნება სამართლიანობასთან და უსამართლობასთან, შესაბამისად, სამართალთანაც. იურისპრუდენციას უფლება აინტერესებს სამართლიანობასა და უსამართლობასთან მიმართებაში. ცალკე საკითხია უფლების ადგილი სამართალში. აქ განიხილება, თუ კანონით დაშვებული ამა თუ იმ უფლების (განხორციელების) კანონიერების ფარგლები, სადაც უფლება დგინდება კანონის ინტერპრეტაციიდან. კანონი ადრესატს ანიჭებს გარკვეულ უფლებას ან ზღუდავს გარკვეული უფლების სფეროში. შეიძლება ვილაპარაკოთ კანონის უფლებაზეც, ადრესატების მიმართ. სამართლებრივად უფლება მუდამ ვალდებულებასთან კორელაციაში მოიაზრება. სადაც უფლება არსებობს, იქ ადგილი აქვს ვალდებულებასაც. უფლება ჰბადებს ვალდებულებას და პირიქით, ვალდებულებაც წარმოშობს შესაბამის უფლებას. თუმცა, რა არის თვითონ, უფლებისა თუ ვალდებულების წყარო, უცნობია. იურისპრუდენციაში უფლებისა და ვალდებულების წყარო არის კანონი. მაგრამ თვით კანონი საიდან ღებულობს უფლების ან ვალდებულების კანონიერი დაწესების უფლებას ან ვალდებულებას, ჯერ კიდევ ბნელით მოცულია. უფლების არსის გამორკვევა მოითხოვს ამ საიდუმლოს გამჟღავნებას. მოპოვებულ უნდა იქნეს უფლების ონტოლოგიური, ე.ი. არსობრივი საფუძველი, რომ უფლების დეონტოლოგიურ, ანუ ჯერარსულ წყაროზე დაფუძნებამ სამართლიანობა მოიხვეჭოს. წინააღმდეგ შემთხვევაში, მხოლოდ სამართლებრივ საფუძვლებზე საუბარი, წინასწარი ფრაგმენტულობისთვის იქნება განწირული, რადგან „მართლწესრიგი, ამავე დროს, არსული წესრიგიცაა, რამდენადაც იგი არა მარტო ნორმატიულად არეგულირებს, არამედ არსებობს კიდევაც.“⁷ აქედან გამომდინარე, იგი დაკავშირებულია აგრეთვე, არსებულის ყოფიერებასთან. მართლწესრიგი, შეიძლება ითქვას, ნაწილია ამ ყოფიერების.

უფლება, სამართლის გარეშე აზრით, წარმოადგენს მოქმედების ლეგიტიმურ საფუძველს. ვალდებულება, შესაბამისად, იქნება მოქმედების აუცილებლობის, ანუ იძულების, ლეგიტიმური საფუძველი. უფლებისა და ვალდებულების ლეგიტიმაცია არის მისი სპეციალური ინსტიტუირება, ანუ სოციალიზაცია. ასეთი ინსტიტუირების ოფიციალური ფორმაა სამართალი. კანონით განსაზღვრული უფლება და ვალდებულება სამართლებრივად (სახელმწიფო იძულების წესით) ლეგიტიმურია. რამდენადაც ლეგიტიმაცია ყოველთვის გულისხმობს სამართლიან იძულებას, თავის მხრივ, მუდამ დგას სამართლის (კანონის) ლეგიტიმურობისსაკითხი. ამ შემთხვევაში, ლეგიტიმაციის წყარო მოიაზრება სამართლის გარეთ, როგორც სამართლიანობა. სამართლიანი სამართალი ყველას მიმართ ლეგიტიმური სამართალია. რაც შეეხება თვითონ სამართლიანობას: სამართლიანობას ლეგიტიმაცია არ სჭირდება, რადგან არ არსებობს მასზე უფრო ლეგიტიმური ინსტანცია. სამართლიანობა არის ლეგიტიმაციის უზენაესი ინსტანცია. იგი თავისთავში შეიცავს ლეგიტიმაციის წყაროს; ეს არის თავად სამართლიანობა.

უფლება არის მოქმედების სამართლიანი პრივილეგია (რომელიც გულისხმობს უმოქმედობასაც). ვალდებულება კი იძულების სამართლიანი საფუძველია. როგორც ჩანს, კანონიერი უფლების ცნება სამართლიანი უფლების ძირითადმა კანონმა შეცვალა. მაგრამ რას წარმოადგენს სამართლიანი უფლება? რა არის სამართლიანობა?

ძალუძს კი ვინმეს, გაიგოს რა არის სამართლიანობა?.. ჩვენ არამარტო სამართლიანობის არსების შესახებ რაიმე ზუსტი ცნობები არა გვაქვს, არამედ მისკენ სწორი გზაც არ გაგვაჩნია. აზროვნების ისტორია სავსეა სამართლიანობის შესახებ პატივსადები, მაგრამ მაინც უშედეგო, უპასუხოდ დარჩენილი, მრავალი გონების ძალისხმევით. სამართლიანობას ეძღვნება ძველი და თანამედროვე შრომები, მაგრამ იგი კვლავინდებურად შეუსწავლელი რჩება. პლატონის „სახელმწიფოდა“ მოყოლებული, ვიდრე როულზის „სამართლიანობის თეორიამდე“,მაინც გაურკვეველი დარჩა სამართლიანობის არსება... მაგრამ მიუხედავად ამისა, სამართლიანობა ისევ ისე მნიშვნელობს, როგორც ყოველთვის.

იგი მარადის ტოლმნიშვნელოვანი აუცილებლობით არსებობს ადამიანის მიმართ და მუდმივად თავისკენ მიმართულობაში ათავისუფლებს. აქედან გამომდინარე, სამართლიანობა უფლების ძირეული ლეგიტიმაციის გარდაუვალი წყაროდ რჩება მაშინაც, როცა ის შეუმეცნებადი, მაგრამ მაინც იდუმალად „ცნობილი“ განაგრძობს მნიშვნელობას. როულზის მიხედვით, სამართლიანობა საზოგადოებაში იგივე როლს ასრულებს, რასაც ჭეშმარიტება - აზრის სისტემის მიმართ.⁸ ამდენად, უფლების ჭეშმარიტი გაგების ადგილზე შეგვიძლია ჩავსვათ სამართლიანი უფლების ცნება. ჭეშმარიტი უფლება სამართლიანი უფლებაა და პირიქით, სამართლიანი უფლება არის ჭეშმარიტი უფლება. თუ „სოციალურ უფლებაში“,„უფლებას“ „სამართლიანი უფლებით“ ჩავანაცვლებთ, მივიღებთ „სოციალურ სამართლიან უფლებას“. საინტერესო ნკონსტრუქციაა - „სოციალური“ და „სამართლიანი“. „სოციალური სამართლიანი უფლება“ მივიღეთ „სოციალური უფლებიდან“ „უფლების“ ჩანაცვლებით, მისი ფუნდამენტურ-ონტოლოგიური (განსხვავებით დეონტოლოგიურისაგან) გაგებით. უფლების ფუნდამენტურონტოლოგიური ცნება არის სამართლიანი უფლება. ამ აზრით, თუკი „სოციალურსაც“ სოციალურის ფუნდამენტურ-ონტოლოგიური გაგებით შევცვლით, მივიღებთ, რომ „სოციალური სამართლიანი უფლება“ არის „სინდისის სამართლიანი უფლება“, რამდენადაც სოციალურის ფუნდამენტურ-ონტოლოგიური გაგებად სინდისი მოვიაზრეთ.⁹ უკანსაკნელ კონსტრუქციაში გვაქვს განსჯის სამი ელემენტი - „სინდისი“, „სამართლიანობა“ და „უფლება“. ამასთან, უფლების სპეციალური ატრიბუტია სამართლიანობა, ორივესი ერთად კი - სინდისი. სოციალური უფლების სფეროში, უფლება უნდა იყოს სამართლიანი, უფლების სამართლიანობა კი დაკავშირებულია, აგრეთვე, სინდისთან. უფრო სწორად, უფლების, როგორც სამართლიანი უფლების, სოციალურობა მის სინდისიერებაში მდგომარეობს. უფლება სოციალურია იმდენად, რამდენადაც უფლების სამართლიანობა შეესაბამება სინდისს და მისგან გამომდინარეობს.

სამივე ცნება - უფლება, სამართლიანობა და სინდისი - ადამიანის არსებას, სამი თავისებურების მიხედვით, ახასიათებს: ადამიანს აქვს სინდისი, ისევე, როგორც ადამიანი შეიძლება იყოს სამართლიანი და აგრეთვე, უფლების სუბიქტიც ადამიანია. ამასთან, სამივე თვისება თითქმის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია მისთვის. უსინდისო ადამიანი ისეთივე არაადამიანია, როგორც უსამართლო ან უუფლებო ადამიანი.

მაგრამ ეს უკანასკნელი მონაა. უსინდისო ადამიანი არის არაადამიანი, უსამართლო ადამიანი კი დამნაშავეა. დამნაშავეს მიუსჯიან საკადრის საჯელს. მონასთვის ნებისმიერი მოპყრობა საკადრისია. უსინდისო ადამიანისთვის კი შესაბამისი სასჯელი არ არსებობს, რადგან მასზე იგი არ მოქმედებს. ამიტომ იგი იმსახურებს ყველანაირ სასჯელს და ამავე დროს, არანაირ სასჯელს არ იმსახურებს. ამათ შორის ყველაზე იდუმალი თვისება უსინდისობაა. უსამართლობა გასაგებად დაშვებულია. უსამართლობის მონელება შესაძლებელია სასჯელით, მაგრამ უსინდისობას სასჯელი ვერ აბათილებს. რაც შეეხება მონობას, იგი მონობის ქვეშ მყოფის უსამართლო ვალდებულებას წარმოადგენს, ე.ი. სამართლიანი უფლებით მონას განთავისუფლება შეუძლია. მაგრამ ამ ორის, - სამართლიანობის თუ უსამართლობის და უფლებამოსილების თუ უუფლებობის, საფუძველი, ყველა შემთხვევაში, არის სინდისი. მავანი რომ უსამართლოა, სანამდე იგი დამნაშავეა, მანამ მას „დანაშაული“ სინდისის წინაშე მიუძღვის. მონაც, უპირველეს ყოვლისა, მონურ სინდისშია ჩავარდნილი.

სინდისი, როგორც სოციალურის ფუნდამნეტურ-ონტოლოგიური ცნება, თვითყოფნასა და თანყოფნას სამყარო-ში თვით-ად და თან-ად ამყოფებს. მუნყოფიერების სინდისი არის სოციალური. სინდისი არის თვითის თან-ში ძახილი მუნყოფიერების-თვის. აქამდე იგი მოკლებულია რაიმე გასაგების (სალაპარაკოს აზრით) გამოთქმის შესაძლებლობას. „სინდისი მხოლოდ და მუდამ დუმილის მოდუსში მეტყველებს.“¹⁰ აქ სინდისი არ არის დამსჯელი ან ჯილდოს მიმცემი. ეს სინდისი არ არის არც სინდისიერი და უსინდისო. ამდენად, მას არ ძალუძს, რომ მავანი გაკიცხოს ან შეაქოს. ამგვარი სინდისი, საერთოდ, სინდისის და სოციალურის, როგორც სინდისის Desein-ის (მუნყოფიერებისეულის) საფუძველია. სინდისის სოციალური გაგება შესაძლებელია მხოლოდ სინდისის ფუნდამენტურ-ონტოლოგიური წყაროდან. სოციალური არის მოქმედი სინდისი. სოციალურის ყოფიერება ემყარება სინდისის ქენჯნას. როგორ ხდება სინდისი მქენჯნავი? რას წარმოადგენს სინდისის ონტოლოგიური წილი სოციალურში? რა როლი აქვს სამართლიანობასა და უფლებას,სინდისის „სოციალიზაციის“ პროცესში? სინდისი უფლებას ანიჭებს სამართლიანობით. რა კავშირია სინდისსა და სამართლიანობას შორის? სინდისისა და სამართლიანობის ურთიერთობა არის ეთიკური. სინდისისა და სამართლიანობის გაგება, სოციალურის გარეშე, ქმნის „ფორმალურ ეთიკას“ სოციალურის სფეროში კი, სინდისი სამართლიანობას ან, სამართლიანობა - სინდისს, გვაძლევს „მატერიალურ-ღირებულებითი ეთიკის“ სახით. ეთიკური არსებობს ბრალეულის ველში. ბრალი არის სინდისის სოციალური საფუძველი. სინდისის სოციალიზაცია ბრალის და სამარლიანობის თანხვედრის წიაღში არის. სინდისის, სამართლიანობისა და უფლების ერთიანობის ველი არის სოციალური, მაშასადამე, ეთიკური და ბრალეული. მაგრამ რას ნიშნავს ეთიკურობა და ბრალეულობა? ეს არის საღვთო-ყოფიერებითის სფერო. ადამიანში არის საღვთო-ყოფიერებითი, რაც სამივე ცნებას მის მნიშვნელოვან, შეიძლება ითქვას, ძირითად ატრიბუტად აქცევს. რა არის „საღვთო-ყოფიერებითი“? ვინ არის ადამიანი? ამ საკითხის განხილვას მომდევნო თავში შევეცდებით, სადაც სოციალური უფლების სუბიექტს დავადგენთ.

სოციალური უფლებები და ადამიანი

სოციალური უფლებების სუბიექტი ადამიანია. აქ „სუბიექტი“ წინადადების საკვანძო, მთავარ მსაზღვრელ სიტყვას წარმოადგენს. სუბიქტი ნიშნავს ქვემდებარეს. ადამიანი სოციალური უფლებების ქვემდებარეა. ეს ნიშნავს, რომ ადამიანი, საერთოდ, უფლების ქვემდებარეცაა. სოციალური უფლებები ადამიანს არა მარტო ი-ქვემდებარებს, არამედ თავისთავს ადამიანისაგან განსაზღვრავს. სოციალური უფლებების განმსაზღვრელია ადამიანი, როგორც ქვემდებარე. რატომ ხდება ადამიანი სოციალური უფლების ქვე-მდებარე? როგორ განსაზღვრავს სოციალურიუფლებები თავის თავს ადამიანისგან?

უფლებისადმი ადამიანის ქვემდებარეობა ნათესაურია. გრამატიკულად იგი ნათესაობით ბრუნვაში დგას. ადამიანის სუბიექტობა გრამატიკულად მოწოდებულია, როგორც უფლების ადამიანისადმი კუთვნილება. ნათესაობა ნათესაობით ბრუნვაში არსებულ კუთვნილებას არ ნიშნავს. ადამიანის უფლებისადმი მიმართება ხდება ნათესაობითი მას შემდეგ, რაც უფლება გაიგება გრამატიკულად. მას შემდეგ, რაც ადამიანსა და უფლების მიმართებას განსაზღვრავს გრამატიკა, შეუძლებელია ადამიანსა და უფლებას შორის უბრალო მიმართების აღდგენა. სოციალური უფლებები ექცევა ნათესაობით ბრუნვაში. ნათესაობითი ბრუნვა აცხადებს, რომ სოციალური უფლებები იმთავითვე ეკუთვნის ადამიანს, როგორც ადამიანის ნაწილი. ენობრივ ბრუნვაში ჩაგდებული ამ უფლებებით იგი (ადამიანი) უბრუნდება ძალაუფლების სტიქიას და სოციალური უფლებები ხდება სამართლებრივი დავის საგანი, როგორც საკუთრება. ადამიანის ლაპარაკი მიმდინარეობს უფლების არსებასთან გაუცხოების ენაზე მაშინ, როდესაც ენა დაიბადა სწორედ, როგორც პირველი უფლებამოსილება. ენა მეტყველებს შემასმენელიდან. ქვე-მდებარის ადგენს შემასმენელი. ქვემდებარე არის მუდამ შემასმენლის ქვე-მდებარე. „ბავშვი ბურთს თამაშობს“. ბავშვი არის ქვემდებარე „თამაშის“; შემასმენელია „თამაშობს“. „ბავშვი“ შემასმენლისგარეთ დგას. „ბავშვი“ „არ“ თამაშობს; სწორედ, „თამაშობს“, („ბავშვი“). ენა ამბობს რომ „თამაშობს“. ყოფიერება „ თამაშობს“ და არა - „ბავშვი“. „ბავშვი“, თავის ყოფიერებაში, „თამაშობს“. და რომ „თამაშობს“, „თამაშობს“-ში „ბავშვი“-ა. გრამატიკა „ბავშვს“ ეძებს შემასმენლიდან, მაგრამ ფენომონელოგიურად, მას „თამაშზე“ მაღლა აყენებს. აზრისთვის მნიშვნელოვანია „ბავშვი“, რომელიც თამაშობს, მაშინ როდესაც ყოფიერება-ში სწორედ, რომ „თამაშობს“ „ბავშვი“ და არა - „ბავშვი“ (რომ „თამაშობს“). ყოფიერებას ენა ინახავს. ენა ყველა უფლებას ანიჭებს. რადგან „ენა ყოფიერების სახლია“¹¹.

ტრადიციული აზრით, წინადადებაში „ბავშვი ბურთს თამაშობს“, „ბავშვი“ სუბიექტია, „თამაშობს“ - პრედიკატი, „ბურთი“ - დამატება. ლოგიკურად, წინადადება დგას, როგორც სუბიექტ-პრედიკატ-დამატება. ამ აზრს ჰგონია, რომ „ ბავშვი თამაშობს“. მისთვის მთავარია „ბავშვი“. მან არ იცის, რომ „ბავშვი“ „თამაშობს“ იმით, რითაც „თამაში“ „ბავშვობს“. „ბავშვი ბურთს თამაშობს“. „ბურთი“ აქ, როგორც ბურთი, საერთოდ დაკარგულია; წარმოადგენს დამატებას. ეს იმას ნიშნავს, რომ იგი, არის, რამდენადაც ტრადიციული აზრით გაუაზრებელია, რადგან ლოგიკის ტრადიციულ კონსტრუქციაში კულტურულ აზრს ჯერაც ვერ მოუხელთებია იგი საიმისოდ, რომ სუბიექტთან უშუალოდ ასოცირებულ ადგილზე ჩაესვა. „ბურთი“, როგორც დამატება, სუბიექტ-პრედიკატის წრეში უადგილოა და ამიტომ იგი ჯერაც შენარჩუნებულია თავისთავად, როგორც ბურთი. წინადადების ენობრივი სქემა სხვანაირ კონსრტუქციას არ გვთავაზობს. როგორი უნდა იყოს „ბავშვის“, „ბურთისა“ და „თამაშის“ სამართლიანი გააზრება? ხომ არ უნდა გავიზაროთ იგი იმგვარად, რომ „თამაში“ „ბავშვსა“ და „ბურთს“ ათანამყოფებს, როგორც თამაშს, თუ - „ბურთი“ ათამაშებს „ბავშვს“, როგორც მოთამაშეს, ან - „ბავშვი“ „ბურთს“ „აბურთებს“ იმით, რომ ათამაშებს?.. ღირს მანამდე ითქვას, რას გულისხმობს აქ სამართლიანი გააზრება. ამის დადგენა ჯერ ისევ გააზრებას მოითხოვს მაშინ, როდესაც აზროვნება სამართლიანად უნდა განხორციელდეს. გვაქვს კი ტრადიციული აზრის წინააღმდეგ საუბრის უფლება, როდესაც აზროვნება გამუდმებით ამგვარ ჩაკეტილ წრეებში გვამყოფებს? და უპირისპირდება კი, რომელიმე აზრი „ტრადიციულ აზრს“, როცა „არატრადიციული აზრი“ მხოლოდ „ტრადიციულის“ უარყოფად მოსჩანს? „ტრადიციულის“ უარმყოფელ აზრს არრა რჩება, გარდა უარყოფისა. და აბა, რას წარმოადგენს უარყოფა?.. იგი, მართლაც, არ წარმოადგენს რაიმეს, უარყოფის გარდა. მაგრამ თვით უარყოფა არ არის არაფერი. ის არის რაიმე არარასნაირი. სწორედ რომ რამდენადაც უარმყოფელია, იმდენად არის კიდეც ნამდვილი უარყოფა. „არ (რ)ა“ მომდინარეობს ყოფიერებიდან; რომელიც ათავისუფლებს მას, თავის ჭეშმარიტებაში დასადგომად.¹²

ენის ბუნებრივი არსება დღეს უკვე დიდი ხნის დავიწყებულია; მასშემდეგ, რაც ენა იქცა შეტყობინების საშუალებად; მას შემდეგ, რაც ენიდან შესაძლებელი გახდა ხელოვნურად წინადადებების გამოყვანა; მაშინ ენამ შეწყვიტა ლაპარაკი. „ყოფიერების ჭეშმარიტება“¹³ ენიდან საბედისწეროდ გაუჩინარდა. ენა გახდა ლოგიკის მატერია. სახელდებანი, როგორიცაა „ლოგიკა“, „ეთიკა“ და „ფიზიკა“ ჩნდებიან მხოლოდ მას შემდეგ, რაც თვითმყოფადი აზროვნება თავის დასასრულს მიუახლოვდება.¹⁴ თვითმყოფადი აზროვნების დასასრული არის აზრის თავისი სტიქიიდან ამოვარდნა, რომელსაც იგი აინაზრაურებს თავისი თავისთვის ახალი, τεχνη-ს სტატუსის მოპოვებით, აზრის სკოლურ თუკულტურულ კუთვნილებად მოდიფიცირების აზრით.¹⁵ ამგვარი აზროვნება საჯაროობას იხვეჭს „იზმ-ებით“, რითაც იგი ხდება ერთმანეთის მჯობინების საშუალება.⁶

უფლების „სოციალურად“ შერაცხვა მიმართულია, როგორც ჩანს,იმისკენ, რომ ადამიანმა, როგორც „სოციალურმა არსებამ“, უფლებებისოციალიზაციის, რომელიც გაგებულია „საზოგადოებრივისა“ და „საჯაროს“ აზრით, პროცესში მოიხვეჭოს; ანუ მას, როგორც საზოგადოებისწევრს, უფლებები, იმთავითვე, საზოგადოებაში „შესვლასთან“ ერ-თად მიეტმასნოს, როგორც, მაგალითად, საკუთარი ტანსაცმელი. ამ აზრით,უფლებები სოციალური-ა იმდენად, რამდენადაც ის საზოგადოებაში(ყოველი წევრისთვის) დევს; ე.ი. სოციალური უფლებები აღნიშნავსსაზოგადოებრივ უფლებებს, უფრო სწორად კი, უფლებებს, რომელიცაუცილებელია ადამიანისთვის, რომ თავი საზოგადოების ღირსეულწევრად იგრძნოს. „სოციალური“ უფლებებით ადამიანი საკუთარიკეთილდღეობისთვის ზრუნავს. ამის მაუწყებელია ადამიანის უახლოესიდა უშორესი ყოფიერი - ენა, რომელიც ამბობს, რომ „ადამიანი სოციალურიუფლებების სუბიექტია“ და რომ სოციალური უფლებები ადამიანსჩვეულებრივად ეკუთვნის, როგორც საკუთარი წიგნი ან ჭოგრიტი.წინადადება ადამიანთან მიმართებით სოციალურ უფლებებს ისევე ნა-თესაობით ბრუნვაში აყენებს, როგორც ნებისმიერ საკუთრებას, მაგრამამით, საკუთრივ, უფლების არსებას მაინც ვერ იხელთებს. „უფლება“ გვეყურება, როგორც მონიჭებული სამართლიანობა. და ეს მონიჭება არგულისხმობს მაინცდამაინც „მაღლიდან“-ს. იგი ხაზს უსვამს ადამიანისუფლებისადმი არსებით ქვემდებარეობას; რომ ადამიანი სწორედ, რომადამიანია იმდენად, რამდენადაც მას უფლება აქვს. უფლების ეს ხედვაარ მოიცავს უფლების არანაირ შინაარსს. იგი ჯერ კიდევ დუმს იმისშესახებ, თუ კონკრეტულად, რისი უფლება შეიძლება ჰქონდეს ადამიანს.ის „ამბობს“, როგორ არის შესაძლებელი, საერთოდ, ქონა უფლებისა.სწორედ იმით, რომ უფლებამოსილების არსება გამოდის წმინდა „უშინაარსობით“, მას ყოველდღიური ენა ვერ იხელთებს. უფლებისადამიანის საკუთრებად შემრაცხველ წარმოდგენას, აუცილებლობითსჭირდება უფლების „ცარიელ“ სივრცეში ხელმოსაჭიდი „შინაარსის“ შეტანა, რათა იგი, როგორც ადამიანისათვის ხელმისაწვდომი რამ, დაისაკუთროს.ამიტომ, იგი უფლებას იცნობს, როგორც „სოციალურ“, „პოლიტიკურ“ და „კულტურულ“ უფლებას, თითქოს, უფლება გამომდინარეობდესსოციალური, პოლიტიკური თუ კუტურული ხასიათიდან.მაგრამ სინამდვილეში, უფლებიდან გამომდინარეობს „სოციალური“, „პოლიტიკური“ და „კულტურული“ და იგი არსებობს იმდენად, რამდენადაცეფუძნება „სოციალურის“, „პოლიტიკურისა“ და „კულტურულის“ დამფუძნებელ (შესაძლებელ) უფლებამოსილებას. უფლების აღმნიშვნელი „უშინაარსობა“ ადამიანს ყოფიერების სოციალურ-პოლიტიკურ-კულტურულ სივრცეში ამკვიდრებს. უფლების „სოციალურით“ შეფერვა, ისევე როგორც, პოლიტიკური და კულტურული უფლებებისშემთხვევაში, მიმკუთვნებელი „იზმის“ ხასიათს ატარებს, რითაც ადამიანისუფლებები სოციალურ, პოლიტიკურ, თუ კულტურულ იდეოლოგიადიქცევა. თანამედროვე აზრი დასაქმებულია უფლების - „იზმური“ კეკლუცობით, რომელშიც უფლებები ერთმანეთს სოციალურ, პოლიტიკურ,თუ კულტურულ სიკოხტავეში ეჯიბრებიან. უფლება ეკუთვნისადამიანს მუდამ, როგორც სოციალური, პოლიტიკური თუ კულტურულიუფლება, მაგრამ ეს, რომელიმე სფეროში, მხოლოდ მის ლეგიტიმურშესაძლებლობებზე საუბრობს. ის, თუ საერთოდ, რომელიმე სფეროში,როგორ ენიჭება ადამიანს რაიმეს უფლება, უცნობია. და ეს იმიტომ, რომადამიანს უფლება, როგორც მუდამ „თავის-უფლება“, აქვს, რომელიცგანსაზღვრულია კანონით და დამოკიდებულია მის შიშველ ნებასა დააქტივობაზე. მაგრამ ნებისმიერი კანონისა თუ კონკრეტული უფლებისსაფუძველი უფლების არსებით სუბიექტობაში დევს. ადამიანის მხრიდანუფლების მკრეხელური მისაკუთრება, რომელსაც ენა ჩვეულებრივადაცხადებს, მხედველობიდან ტოვებს სამართლიანობას, როგორცნებისმიერი უფლების ჰორიზონტს და ადამიანს „ბუნებითი უფლებების“ ატრიბუტებით აღჭურავს.

წინადადებაში „ადამიანი არის სოციალური უფლების სუბიექტი“, „სოციალური უფლება“ „ადამიანის“ პრედიკატია, რომელსაც ასეთად დაადგენს - „არის“. აქიდან ჯერაც არ ჩანს, როგორ ი-პრედიკატებს ადამიანი სოციალურ უფლებებს. ადამიანი სოციალური უფლების სუბიექტია, რამდენადაც ადამიანი არის. სოციალური უფლებები ადამიანს ხდიან სოციალურად უფლებამოსილს. სოციალურად უფლებამოსილს კი ხდიან იმიტომ, რომ იგი, სწორედ რომ ადამიანი-ა. ადამიანი იმგვარად არის, რომ მას სოციალური უფლებები ერგება? როგორ არის ადამიანი?

ყველაზე ცნობილი და მარტივი განმარტებით, ადამიანი არის მოაზროვნე ცოცხალი არსება (ანიმალ რატიონალე). იგი წარმოადგენს, აგრეთვე, დღემდე ადამიანის ყველაზე ლეგიტიმურ განმარტებას. ეს განმარტება განსაზღვრავს ადამიანის ადგილს, სხვა არსებულებს შორის, სამყაროში, რომლის მიხედვითაც, ადამიანი დგება უსულო საგნის, მცენარისა და ცხოველის შემდეგ, ზეციური არსებების და ღმერთის წინ, ანუ ზეციურ არსებებაბმდე და ღმერთამდე. აქედან გამომდინარე, ენიჭება მას რიგი უფლებები და მოვალეობები. სქოლასტიკური გაგებით, რომელშიც აღნიშულ ფორმულას ყველაზე დიდი დატვირთვა აქვს, ადამიანი დავალდებულებულია სიკეთით, ღვთის ბუნებისაგან და გააჩნია თავისი კეთილობის პროპორციული უფლებები. მისი უფლებები გამომდინარეობენ, პრაქტიკულად, ვალდებულებათა შესრულების ხარისხიდან. ასეთი წარმოდგენის კლასიკური მაგალითია ბიბლიური ათი მცნება, რომელსაც გააჩნდა კიდეც მოქმედი სამართლის ძალა.

„animal rationale“ -ს ემყარება სამართლის ბუნებითი ცნება მაშინ, როდესაც პოზიტიური სამართალი არ ცნობს ბუნებითი სამართლის ამ კონცეპტს, როგორც სამართლის წყაროს და ნორმას უშუალოდ სახელმწიფოს (სუვერენის) ნებას უქვემდებარებს. პოზიტიურ-სამართლებრივი მრწამსი შეუძლებლად თვლის ბუნებიდან რაიმე უფლების ან ვალდებულებისგამომდინარეობის შესაძლებლობას, რადგან ბუნება მუდამ ის არის, როგორც არის და არასოდეს თავის თავზე მეტი არაა. პოზიტივიზმში საყოველთაოდ ცხადია სამართლის, ე.ი. მათ შორის, ადამიანისრაიმე უფლებისა და ვალდებულების, ბუნებისაგან განსხვავებულობა. თუკი ბუნებითი სამართალი არის ბუნების (მსგავსი/იგივე) სამართალი, პოზიტიური სამართალი ბუნებისაგან არსობრივად გან-სხვა-ვებული სამართალია. ორივე გაგებას უფლება და ვალდებულება სამართლიდან გამოჰყავს, მაგრამ ერთი მას იგებს, როგორც „ბუნებრივს“, მეორე კი - ბუნებისაგან განსხვავებულს, არაბუნებრივს, ანუ ხელოვნურს. მიუხედავად ამისა, ორივე კონცეპტი თავისთავად, დაუსაბუთებელი შეხედ ულებებიდან გამოდის. ბუნებითი სამართალი წარმოდგება, როგორცსაეკლესიო და საერო პრაქტიკის ერთგვარი ნაზავი, ხოლო სამართლისპოზიტიური გაგება ბუნებითი სამართლის ანტითეზისებით მოქმედებს, რის გამოც ორივე სამართლის ჭეშმარიტების თეორიულ „ვერსიად“ რჩება. სამართლის ორივე განმარტება ფუნდამენტურად მსგავსია, რამდენადაც თითოეული ემყარება ნების მეტაფიზიკის თავისებურ ინტერპრეტაციას. თითოეული მათგანი საკუთარი ნების სამართლებრივი ანარეკლებით ტკბობაში გარდასულია; რადგან თითოეული გამომდინარეობს ადამიანისა და უფლების მიმართების ზემოხსენებული გაგებიდან, როდესაც ადამიანის სუბიექტობა ნიშნავს უფლების მის ნაწილად დაუსაბუთებელ და უსაფუძვლო ყოფნას. მაგრამ მიუხედავად ამისა, საგულისხმოა, რომ უფლების შესახებ არცერთი მოძღვრება ბოლომდე არ არის მოწყვეტილი უფლების არსებით ძირებს. ბუნებითი სამართალი, ისევე როგორც, სამართლის პოზიტიური ცნება, უფლების ლეგიტიმურობას ადამიანის ზემდგომი და მისგან დაშორებული ინსტანციიდან ასაბუთებს. ბუნებითი სამართალი ამას ღმერთისგან და ბუნებისაგან სჩადის, რასაც პოზიტივიზმში სახელმწიფო ანაცვლებს. ამასთან, პირველის ინსტიტუციური როლი ტრანცენდენტალურ-ემპირიული დასაბუთებიდან გამომდინარეობს, პოზიტიური სამართალი კი ინსტიტუციის ემპირიულ-ტრანცენდენტალურ მეთოდს ეყარება:

ბუნებითი უფლებების ურყევი უეჭველობა გამომდინარეობს ღვთის ნების ტრანცენდენტობიდან, ბუნების დამოწმებად-ხილვადი ემპირიის გავლით - ადამიანში; პოზიტიური უფლებების მაწესებელი სახელმწიფო კანონშემოქმედების ემპირია მიემართება უფლების განხორციელების პროცესში, სამართლიანობაზე მუდმივი შეკითხვიდან, დისკურსიული ტრანსცენდენტობისკენ, მტკიცებითი ღიაობის პირისპირ.

ორივე გაგებაში შენარჩუნებულია ემპირიულ-ტრანსცენდენტალური (როგორც ემპირიულ-ტრანსცენდენტურ-ანთროპოლოგიური) ორმაგობა, პირველაღმნიშვნელთა შებრუნებულობით, თუმცა, იდენტური ძალის კორელატურობის შენარჩუნებით. ამ ორმაგობიდან გამომდინარეობს ის საბედისწერო ორაზროვნება, რომელშიც უფლების თეორიული (აბსტრაქტული) ცნების სამართლიანობიდან დაფუძნების პირისპირ, პრაქტიკული გაგება უფლების თეორიულად შეუძლებელი ცნების პრაქტიკულ განხორციელებას, ფაქტის უმარტივესი სიზუსტით ესწრაფვის.

ყოველ შემთხვევაში, ცხადია უფლების აღქმის ორი - რწმენითი და ემპირიული, ანუ მოთხოვნილებითი, მოდუსი. აგრეთვე, - ისიც, რომ ეს ორი სფერო არასდროს არ ექვემდებარება გაერთიანებას ან რაიმე ლოგიკურ კავშირს. ემპირიული არსებითად მოწყვეტილია ტრანსცენდენტალურს, რამდენადაც სწორედ, მის უარყოფაში ფუძნდება, როგორც „ემპირიული“. ტრანსცენდენტალურსაც იგივე მიმართება აქვს პირველთან. ნებისმიერი დისკურსი მუდმივად მიუყვება მათ შორის სხვაობის გენეზისს.

ეს დაყოფა ძალზე ზოგადია, მაგრამ არ არის სიზუსტეს მოკლებული. იგი აჩვენებს სინამდვილის იმ სახეს, რომელშიც აღმოჩენილია ორი გადაუჭრელი პრობლემის ფუნდამენტურობა, რაც უკავშირდება, ერთი მხრივ, უფლების პოზიტიურობის ფორმას, როგორც ნორმატიული ინსტიტუციისა და სამართლიანობის პრაქტიკის პირობას, მეორე მხრივ კი, მის მიმართებას წარმოდგენასთან. აღნიშნული ადამიანს უფლების წინაშე ანთროპოლოგიურ-ემპირულ-ტრანცენდენტურ სამკუთხედშიმოაქცევს. უფლების ნებისმიერი გაგება სამკუთხედის დაშლას და სამი კუთხის, როგორც სამართლიანობის წარმოდგენის ლეგიტიმური პირობის, გაერთიანებას ესწრაფვის, რომელშიც აზრისთვის პრივილეგირებულ და ამავე დროს, ყველაზე ბნელ/უცნობ მდგომარეობაში ადამიანი იმყოფება. მსჯელობამ ჯერ უნდა ადამიანის გაგების ლეგიტიმური ხერხი იპოვოს, რომ სამკუთხედის სიმყარე მისთვის ტოტალურ დაბრკოლებაში გადავიდეს, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ნებისმიერი შრომა ფუჭ უნაყოფობას მოიმკის.

და კვლავაც, ტრადიციული განმარტებით, სიცოცხლისა (animalitas) და გონების (ratio) შეხვედრის ადგილია ადამიანი. სოციალური და უფლებაც, წინასწარი ცნობით, ადამიანში თანაარსებობენ: სოციალური უფლების სუბიექტია ადამიანი. ხომ არ ამბობს ეს, რომ ადამიანში - სიცოცხლე ისე შეეფარდება გონებას, როგორც - სოციალური - უფლებრივს და სოციალური ისე მიემართება სიცოცხლეს, როგორც უფლება - გონებას?.. რა არის გონიერი სიცოცხლის არსება?

აზროვნება სიცოცხლის ფორმაა. რამდენადაც აზროვნება სიცოცხლედ გვესმის, აზროვნებს მხოლოდ ცოცხალი. ამასთან, ყველა ცოცხალი არ აზროვნებს. ჩვენთვის ცნობილ ცოცხალთაგან, აზროვნებს ადამიანი. მისი, როგორც მოაზროვნე არსების, სიცოცხლე განსხვავებულია სხვა ცოცხალ არსებათა სიცოცხლისაგან. გონება სიცოცხლეში „ცოცხლობს“.ადამიანი აზროვნებს თავის სიცოცხლეში და როცა აზროვნებს, ის ცოცხალია. გონება „ცოცხლობს“, როცა აზროვნებს.

ეს არის თეზისები, რომლებიც გამომდინარეობს ადამიანის დღევანდელი გაგებიდან, ან დისკურსი, რომელზეც შესაძლებელია შევთანხმდეთ. მაგრამ უფრო არსებითი ის არის, რომ ამის რეალური ალტერნატივა არ არსებობს. ადამიანის შემხები აზროვნება მუდამ ამ დისკურსში წარიმართება, სადაც გონება სიცოცხლეში გადადის და სიცოცხლე, თავის მხრივ, იწყებს აზროვნებას, ვიდრე ისინი საერთო, ემპირიულ ტრანსცენდენტალურ საგანში, - ადამიანში არ შეჩერდებიან. სიცოცხლისა და აზროვნების მყარი ერთიანობა, რომელიც თვით ადამიანში არსებითად არ მოიპოვება, იქცევა შემეცნების, განსჯისა და ცხადი მანიპულირების მთავარ საგნად, რაც განპირობებულია, მისი უძრაობიდან გამომდინარე, ხელშესახები ყოფიერების უეჭველობით. ადამიანი,როგორც animal rationale, ხამს იქცეს ხელშესახებ, მანიპულირებად სინამდვილედ, რათა საჯარო პრივილეგიის მოპოვება შეეძლოს. ადამიანის პრეზენსი არ იძლევა ამგვარ საშუალებას: იგი მუდამ გამოდის როგორც სუბიექტი, მაშასადამე, არარედუცირებადი და განმსჯელი აზრის ამსხლეტი, ცხინცხალი ელვარება. ის, რაც ადამიანს, როგორც სიცოცხლისა და გონების მაგიური ზიარებით გასაიდუმლოებულ ყოფიერებას, თავს ესხმის გასაშიფრად, ისევ თავისი აზროვნებაა, რომელიც ადამიანში იმის მისაკუთრებას ცდილობს, რაც მას არ ეკუთვნის. ესაა სიცოხლე, როგორც აზროვნების ეკზისტენციალური საფუძველი. გონებას კარგად ესმის, რომ იგი სიცოცხლის წიაღში გამოკეტილია. აზროვნება ადამიანში გვევლინება, როგორც სიცოცხლისადმი დამოკიდებული არაიგივეობრივი განსხვავება. აზროვნება თვით თავის თავში განსხვავების მარადიული მწარმოებელია. ამის ფონზე აშკარავდება ადამიანის დროითი სასრულობა, რომელშიც ის მარტოდმარტო, გონებისაგან დაცარიელებული, შიშველი ყოფიერებით გამოდის, სადაც გაიხსნება სინდისად, გონების მიერ მარად განსხვავების მწარმოებელ იგივეობაში და სამართლიანობად, დროითი სასრულობის ფონზე, სინდისის მწარმოებელი ყოფიერების ჰორიზონტში, რომელიც მუდამ არის, როგორც მათ შორის ადამიანური მოქმედების წინასწარ შესაძლებელი ეთიკურობა. არ შეიძლება ადამიანი გახდეს განსჯის საგანი, ვიდრე იგი იქნება სახიფათო. ადამიანი კი, თავისი არსით, ცოცხლი გონების უფსკრულია, რომლის გარშემო მუდამ მოულოდნელი სიცოცხლის დაუდეგენელი ნიშნები არსებობენ. ეს არის მისი ემპირიულ-ტრანსცენდენტალური ორმაგობა.¹⁷

„animal rationale“ იმთავითვე ნასულდგმულევია ადამიანის პრივილეგირებულობისაკენ ბრმა მისწრაფებით, რომელიც მას, სხვა ცოცხალი არსებებისგან მოწყვეტით, ღმერთთან აახლოებს და ამით, ლეგიტიმაციის მეტ შესაძლებლობას ანიჭებს. ამ განმარტებისთვის უცნობია სიცოცხლისა და გონების/აზროვნების მიმართების გაგება, აზროვნების სიცოცხლისაგან გამორჩევის ექსისტენციალურ-ონტოლოგიური საფუძვლები; „animalitas“-ი არის ის, რითაც ადამიანი ბუნებაზე ბატონმყრობლურ კავშირს ინარჩუნებს, „რატიო“ კი უზენაესის მიერ მისთვის, ცხოველებისგან განსხვავებით, ბუნებაზე ბატონობის უფლების მიმნიჭებელ პირობას წარმოადგენს. ადამიანის ამგვარი გაგება, რა თქმა უნდა, არასწორია. ადამიანის სიცოცხლე არ უთანაბრდება ცხოველურ ყოფნას. „ადამიანის სხეული პრინციპულად სხვაა, ცხოველურ ორგანიზმთან შედარებით.“¹⁸ არ არსებობს საფუძველი, არც აზროვნების ფუნდამენტური განსხვავებისა, სიცოცხლისაგან. აზროვნება, როგორც სიცოცხლე, ადამიანის ექსისტირებადი საფუძველია, რომელიც მის ყოფიერებას შეადგენს. „animal rationale“, როგორც ადამიანის არსება, ნაკლებად პასუხობს მუნყოფიერების ყოფიერების შინაარსს და მასსაერთოდ, ინტერესის მიღმა ტოვებს. ის, რაზეც ამგვარი განსჯა თვალს ხუჭავს, ექსისტენციალიზმის ძირითადი საგანია. ექსისტენციალიზმი იკვლევს იმას, რაც „მანმადეა“, ვიდრე სიცოცხლე და აზროვნება მისგან თავს განისხვავებდეს. ამდენად, იგი „იკვლევს“ყოფიერებას, როგორც მუნყოფიერების ეკ-სტატიკურობას, რითაც მისი ფენომენალური ხედვის არეში, მუდამ სამყაროს რაღაცნაირი გაგებისა და ძირითადი განწყობის მიხედვით, თავისუფლებისა და პასუხისმგებლობის ჰორიზონტი ექცევა,როგორც მოძღვრება, „რომელიც შესაძლებელს ხდის ადამიანურ ცხოვრებას და ამტკიცებს, რომ ყოველი ჭეშმარიტება, ყოველი მოქმედება რაღაც გარემოს და ადამიანურ სუბიექტურობას მოიცავს.“¹⁹ სუბიექტურობა ექსისტენციალიზმს ტრადიციული გაგებისაგან შებრუნებით ესმის, როგორც ამას უფლების ძირეული გაგება მოითხოვდა. ექსისტენციალიზმში დარღვეულია ქვემდებარის ფენომენოლოგიური პერივილეგირებულობა და ყოფიერება დაქვემდებარებულია შემასმენელს (ზმნას); სუბიექტის პრივილეგიის დესტრუქცია მასში, ყოფიერების „უზოგადესი“ „არადეფინირებადი“ და „თავისთავადგასაგები“ ცნების ყველაზე კონკრეტულ, დეფინირებად და არარად ქცეულ ჰორიზონტად გარდაქმნით, „ობიექტურობას“ მოკლებულ ნამდვილ-სუბიექტურობად იქცევა,რომელიც მუნყოფიერების ყოფიერების სტურქტურულ გამოკვლევას დასაბამსაძლევს. მასში „სიცოცხლისა“ და „აზროვნების“ გაუაზრებელი და საკმაო განმარტების შესაძლებლობას მოკლებული, შემდეგ ჰუმანიტარულ და ბუნებისმეტყველურ მეცნიერებებს გადაცემული, ცნებები გაერთიანებულია „მუნყოფიერების“ (dasein) სახელში, რომელიც ადამიანის არსების აღმნიშვნელია. მუნყოფიერების ყოფიერება მის ძირეულ ბოლოვადობაში ძევს, როგორც ყოფნა-ში სიკვდილისაკენ, რის გამოც მუნყოფიერების ყოფიერება არის ზრუნვა.²⁰ ზრუნვის ექსისტენციალი არის ფენომენოლოგიური გასაღები ნების, სურვილის, სიცოცხისადმი სწრაფვისა და მიდრეკილებისა.²¹ მაგრამ კატეგორიულად, ზრუნვა არის შრომა. სიცოცხლისა და აზრის ანაბარა, ყოფიერების სასრულობით, ადამიანი დგას საკუთარი შრომის შუაგულში.

ეს ტერმინი, შესაძლებელია, ორაზროვანიც არის, რამდენადაც შრომა, როგორც წესი, ეკონომიკურად გაიგება, როგორც დაქირავებული მუშის შრომა. მაგრამ მანამადე, შრომაში გვესმის გლეხის თავის ყანაში მუშაობა, როცა იგი მიწას ამუშავებს. კარგი შვილი მშობელს შრომას არ უკარგავს. განათლების მიღება დიდ შრომას მოითხოვს. შრომის ამ გაგებაში შრომა ადამიანური აქტივობის სახეს აღნიშნავს. ის, ვინც ამგვარად შრომობს, მას ამის შესაძლებლობას საკუთარი შრომის უნარი აძლევს მაშინ, როდესაც შრომისუუნარო ამას ვერ შეძლებს.

შრომის ფუნდამენტურ გაგებას ადამიანის ყოფიერება ესმის, როგორც შრომა. შრომა, როგორც ადამიანის ტრანსცენდენტალურემპირიული ორმაგობის მატარებელი არაბუნებრივი ბუნება, იქცევა ადამიანის ყოფიერების განმსაზღვრელ საგნად. ადამიანის ყოფიერების შრომით ტრანსცენდენცში პირველად და საბოლოოდ ეძლევა აზროვნებას თავისი შესავალი, რითაც ადამიანი, როგორც შრომის მწარმოებელი ფენომენი, ხელმისაწვდომი ხდება უფლებისათვის, როგორც თავისუფლება, რომელიც სიცოცხლისა და გონების წინააღმდეგობის, შრომაში ემპირიულ განთავისუფლებას ჰგავს. არსებობას წინ უსწრებს შრომა, უფრო სწორად, არსებობა იწყება შრომით, როგორც დროითი სასრულობისგააზრება სიცოცხლეში, ანუ გარდაუვალი სვლა სიკვდილისაკენ. შრომის ყოფიერება თავის-უფლებას სიკვდილში აფუძნებს. შრომა, როგორც სიკვდილის მაობიექტვირებელი რეპროდუქცია, ადამიანის სიკვდილისა-კენ უ-სიკვდილო თავისუფლებაა, რომელიც სამყაროსგანსაკუთრებულობაში ვლინდება საკუთრებით. ადამიანი არსებობს,როგორც საკუთარი სიკვდილის მომპოვებელი შრომა. ამ აზრით, შრომის არა-თავისუფლება ადამიანისთვის უსაკუთრესია.

ადამიანი მოკვდავია და რადგან მოკვდავია, მისი არსებობა შრომაა. ადამიანი შრომით მოიპოვებს საკუთარ სიკვდილს. მისი შრომა, ანუ გონიერი სიცოცხლე, არ არის საკუთარი, მაგრამ არასაკუთარი არსებობისგან იგი სიკვდილს არსებითად ისაკუთრებს. ამიტომ არსებობა ადამიანის უსაკუთრესი შრომაა. ადამიანს არ შეუძლია საკუთარი არსებობით შრომისგან არასაკუთარი სიკვდილი მოიღოს. არსებობით ადამიანს უჩნდება პირველი საკუთრება - სიკვდილი და ამდენად, იგი დაბადებიდანხვდება ყოფიერების სოციალურ ველში, როგორც საკუთრებით გამნიშვნელებული არსებობის შუაგულში. სიკვდილი ადამიანისთვის უსაკუთრესია, რამდენადაც იგი მთელ არსებას, თავიდან ბოლომდე, გამსჭვალავს: სიკვდილი არის ადამიანის უჭეშმარიტესი საკუთრებადა ამავე დროს, ადამიანიც სიკვდილის უფრო ჭეშმარიტი საკუთრებაა.ადამიანი არსებობს და მაშასადამე, შრომობს, რომ მოკვდეს, სიკვდილიკი მას უშრომელად ისაკუთრებს. ამდენად, სიკვდილი არის ყველაზე წმინდა არა-საკუთრებაც.

ადამიანი დაბადებით მესაკუთრეა. მისი ყოფიერებას, უპირველეს ყოვლისა, ეკუთვნის სიკვდილი. ყოველ ადამიანი განსაზღვრულია სიკვდილის უსაკუთრესი საკუთრებით. რამდენადაც ყოველ ადამიანს საკუთარი, სხვისაგან განსხვავებული, სიკვდილი აქვს, განსხვავებული ყოფიერება „გააჩნია“, განსხვავებულად არსებობს. საკუთარი ბოლოვადობიდან გამომდინარე, ადამიანური ყოფიერება, დანაწილებული, ცალკეული არსებობის სახეს იძენს: სიკვდილის განსხვავებული საკუთრება, როგორც ყოფიერების მარადიული იგივე, ყველას არსებობის თავის შრომაში აგდებს. მწარმოებლური შრომის დანაწილება სათავეს იღებს ადამიანის ფინალობიდან გამომდინარე, ყოფიერების დანაწილებიდან, რითაც შრომა თავის თავს სამყარო-ში აბსოლუტური, სუბიექტური ტოტალობით აფუძნებს. საკუთარი ძირეული ფინალობისწიაღში, ადამიანები მხოლოდ-ღა თანაცხოვრებას ეწევიან. მათი თანაარსებობა არის ფუნდამენტურ-ექსისტენციალური თანამშრომლობა.

ყველა არსებობს თავის მოკვდავობაში და აქედან გამომდინარე, საკუთარი ყოფიერებით შრომობს. შრომის, როგორც არსებობის, გაგება ემყარება ადამიანის ძირეულ ბოლოვადობას, რომლის მიხედვითაც, სიცოცხლეს, როგორც სასრულობას, არ შეუძლია სიკვდილზე მეტის წარმოება. სიცოცხლე საკუთარ წარმოებაში სასრულოა. ადამიანი, თავის სიცოცხლეში, სიკვდილს, როგორც ყველაზე მნიშვნელოვან კაპიტალს, ატარებს. სიკვდილი არის ადამიანის პირველი საკუთრება. როგორცკი დაიბადება, ადამიანს სიკვდილი ეკუთვნის. სიკვდილის მეოხებით, იგი არის მესაკუთრე, საერთოდ. სიკვდილის გარეშე, მას არ ეცოდინებოდა საკუთრება და არც საკუთრების უფლება ექნებოდა. საკუთრების უფლების არსება სიკვდილის ცნობიერებაში ძევს. საკუთრების უფლება ადამიანური არსებობიდან გამომდინარეობს, რომელშიც საკუთარი მოკვდავობიდან გამომდინარე, ადამიანს, უეჭველად, საკუთარი სიკვდილი ეკუთვნის. ამის გამო ეკუთვნის მას საკუთარი სიცოცხლე, თავისი სხეული და ნივთები, რომელიც ეკუთვნის, არსებობის შრომის ჰორიზონტში. მაგრამ რაში ვლინდება ადამიანის ყოფიერებითი შრომა?

რისთვის არსებობს ადამიანი? „რისთვის“-ს აქ არ აქვს თელეოლოგიური მიმართულება. ყოფიერების „რისთვის“-ი მუდამ საკუთარი ფინალობის კაპიტალს მოიცავს. სოციალური უფლება, როგორც საკუთრების ექსისტენციალურ ფაქტზე დამყარებული ლეგიტიმაციის გაგება, უპირველეს ყოვლისა, ეხება საკუთრებას. პირველი საკუთრება კი არის სიკვდილი დაშრომა, - როგორც ნელი სიკვდილი. ამ აზრით, შრომა არის არსებობაც.ე.ი. სოციალური უფლება, ფუნდამენტური გაგებით, არის სიკვდილის, შრომისა (მწარმოებლური გაგებით) და არსებობის (როგორც შრომის, ფართო გაგებით) უფლება.

უფლება (აქ) გულისხმობს უზრუნველყოფის მოთხოვნის უფლებას. ამ აზრით, როგორც ვხედავთ, რეალურად (ნორმატიულად) სოციალური უფლების გაგება არ შეესაბამება ზემოაღნიშნულ დებულებას. პრობლემურია სიკვდილის უფლების განხორციელება მაშინ, როცა პირს თვითმკვლელობის შესაძლებლობა არ აქვს; აგრეთვე, - შრომის უფლების უზრუნველყოფა შრომიუუნაროებისთვის; ხოლო შრომის, როგორც არსებობის უფლება, თავის თავში უფლებათა მთელ სისტემას მოიცავს. ამიტომ მნიშვნელოვანია უფლების პრაქტიკული განხორციელების ფარგლები. უფლების თეორიული გაგებისაგან პრაქტიკული გამოყენების განსხვავების შედეგები უფლების განხორციელების კონკრეტულ ველებს ქმნის. შემდეგ თავში მიმოვიხილავთ უფლების განხორციელების „ველთა დინამიკას“¹², რომელიც უფრო ცხად წარმოდგენას შეგვიქმნის უფლების „აქტივუსში“ აღმოჩენილი მახასიათებლების შესახებ.

უფლების განხორციელება

რა შეიძლება უფლების განხორციელებაზე ითქვას? რას ნიშნავს „უფლების განხორციელება“? როგორ ახორციელებენ ადამიანები უფლებებს? და რატომ მაინცდამაინც, - ადამიანები?

„უფლების განხორციელება“, მართლაც, მსჯელობაში მიღებული ტერმინია, რომელიც, პირველ რიგში, იმაზე მიგვანიშნებს, რომ უფლების ქონა განსხვავდება მისი განხორციელებისგან, რაც, თავის მხრივ, ზემოხსენებულ ემპირიულ-ტრანსცენდენტალური ორმაგობის ფაქტს ემყარება.

ნებისმიერი უფლება ხორციელდება სოციუმში, როგორც „სოციალურის“ ველში. ამ აზრით, ყველა უფლება, იმთავითვე, სოციალურია. „უფლებების“ წინ სოციალურის“ „მიწერა“ კი, რამდენად პარადოქსულიც არ უნდა იყოს, სწორედ მის სოციალური უფლებებისგან განსხვავებულობაზე, ანუ ანტისოციალურობაზე, მეტყველებს. თუ „არასოციალური“ უფლებების სფერო მოცემულია, როგორც სოციალური ველით მოცული ლეგიტიმური შესაძლებლობა, „სოციალური“ უფლებების „დაცული ზონა“ სოციალური შეზღუდულობიდან ზრდად თავისუფლებაზე აცხადებს პრეტენზიას, რაც ნიშნავს საყოველთაო ლეგიტიმაციის გვერდის ავლით, ინდივიდუალურ უშუალობაში გადასვლას. ალბათ ამის გამოც არის, რომ სოციალური უფლებები, დღემდე, ადამიანის „ ძირძველი“, „ტრადიციული“, პოლიტიკური უფლებების მსგავსი საყოველთაო აღიარებით ვერ სარგებლობს და არცთუ ხშირად მისი საერთოდ, ადამიანის უფლებებად მიჩნევის ფაქტზეც კი დამაფიქრებელი ეჭვები არსებობს. აღსანიშნავია, რომ აშშ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების პაქტს არ მიუერთდა იმ მოსაზრებით, რომ ისინი ადამიანის უფლებებს არ წარმოადგენენ.²¹

სოციალურ უფლებებს, როგორც წესი, მოიაზრებენ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების სიმრავლედ და ამით ხაზს უსვამენ კიდეც, მასში დაბუდებულ ბუნებრივ გაურკვევლობებს, რომელიც უფლების პირდაპირი განხორციელების გამორიცხვასთან ერთად, საყოველთაო ყურადღების მნიშვნელოვნებით აღჭურავს. კულტურული უფლებები ხდებიან სოციალურ უფლებათა პერსპექტივა, ეკონომიკური უფლებები კი მას პოლიტიკურ და საზოგადოებრივ მიწერილობას უკავშირებენ. სოციალური უფლებების „შესავალი უფლებები“ მოცემულია, როგორც თვითგამორკვევისა და განვითარების ზოგადი უფლებები, რომლებშიც, ცალკეულ შემთხვევებში, გამოიყოფა ცხოვრების სათანადო დონის უფლება, კვების უფლების ჩათვლით, ადამიანის უფლება, სათანადო საცხოვრებელზე, ჯანმრთელობის უფლება, საკუთრების უფლება, სოციალური უზრუნველყოფის უფლება, შრომის უფლება და უფლებები შრომის პირობებზე, განათლების უფლება, ადამიანის უფლებების სწავლების უფლება.²² რომლებიც განხორციელებად აქტუალობას იძენენ გარემოსა და სიტუაციის მიხედვით.²³ უფლების განხორციელებაში მუდამ ჩანს სიტუაციის ემპირიულ-ტრანსცენდენტალური ანარეკლი. სიტუაცია, როგორც სოციალური ველის Dasein-ი, არის უფლების განხორციელების ემპირიული პირობებისა და ტრანსცენდენტალური ჰორიზონტების მომცველი, მათი თანმხვედრი გადაკვეთა. ამიტომ ნებისმიერი უფლების განხორციელება ამოდის სიტუაციიდან.²⁴ უფლების განხორციელება საჭიროებს თავის შესაძლებელ ემპირიას, როგორც უფლების განხორციელებით სარგებლის მიმღების გარემოულობას, უფლების განმახორციელებლის პირად შესაძლებლობებს, ანუ უფლების ჰორიზონტების ფლობის ხარისხებს და სხვა სიტუაციურ მახასიათებლებს, - უფლების განხორციელების „ინდიკატორებს“ (სტანდარტი, სტატისტიკა, ფოკუსირება დაუცველ სეგმენტზე, დისკრიმინაციის აკრძალვა), რომელიც ითვალისწინებს და ზოგჯერ გვერდს უვლის ტრანსცენდენტალურ ატმოსფეროს (უფლების დეონტური იდეოლოგია, უფლების განხორციელების მართლზომიერების ველი). ყოველივე იკვრება სოციალურ სწრაფვაში განსხვავებისკენ, უფლების, როგორც სოციალური განსხვავების ლეგიტიმური ნიშნის, განხორციელებით. განხორციელებადი უფლება არის სოციალური მოქმედება. უფლების ზოგადი ცნების ტრანსცენდენტალური გაგება მოქმედებაში უბრალოდ იკარგება, სადაც იგი მთლიანად მოცულია სოციალური რეპრესიით, მოქმედების ჰომოლოგიური ეფექტებით, არჩევითი მსგავსებებითა და სიმბოლურ ბრძოლებში ჩართულობით. აქედან გამომდინარე, უფლების მთელი ტრანსცენდენტალობა უფლებების წინაშე პასუხისმგებლობით, სახელმწიფოს მიმართ გადადის, როგორც „უშულოდ მოქმედი სამართალი“, რომელიც სოციალური კლასიფიკაციის პროცესში, მოქმედების ტაქსონომიას ნორმატიულ არტიკულაციაში აფუძნებს, „არალეგიტმური“ უფლებები კი „სოციალურის“ „მიწერით“, ასეთ შესაძლებლობებს თეორიულად მაინც იტოვებენ. სახელმწიფო არის ადგილი, სადაც უფლების პლაკატური ტრანსცენდენტალურობა მის განმახორციელებელ ემპირიას პირისპირ ეჯახება. ამიტომ უფლების მთლიანი, ემპირიულ-ტრანსცენდენტალური განხორციელების შესა- ძლებლობა სასამართლო დარბაზში ძევს. პროცესი გამოდის, როგორც სოციალურის ნორმატიული დესტრუქციით უფლების მართლზომიერების ახსნა, საიდანაც თვით პროცესუალური ორაზროვნება მასში არსისა და ჯერარსის დაპირისპირების სახეში, კვლავ უფლების, სამართლისა და სამართლიანობიდან გამომდინარე, თეორიული განაზრებიდან პრაქტიკის პირისპირ, იგივე „ხიდჩატეხილობაში“ ვარდება. პროცესმაც, როგორც ემპირიულისა და ტრანსცენდენტალურობის შეხვედრის ადგილმა, უფლება, მის ფუნდამენტურობაში, ვერ მოიხელთა. თვით სოციალური უფლებების დაფუძნებაც, ალბათ, ამ ორაზროვნებით იყო შესაძლებელი.

სოციალური უფლებების ტრანსცენდენტალურობის ჩვენება, საბოლოოდ, ვერ აუქმებს მის ემპირიულ თვითმყოფადობას, რომელიც მუდამ დგება სოციალური ველის წიაღში, როგორც სიმბოლური ბრძოლების ჰორიზონტი. სოციალური უფლებების ნებისმიერი სახელდება და მათ შორის, ხსენებული დაყოფაც, თვითგამორკვევისა და განვითარების ზოგადი უფლებების პარალელურად, ცხოვრების სათანადო დონის უფლებად, კვების უფლების ჩათვლით, უფლებად, სათანადო საცხოვრებელზე, ჯანმრთელობის უფლებად, საკუთრების უფლებად, სოციალური უზრუნველყოფის უფლებად, შრომის უფლებად და უფლებებად შრომის პირობებზე, განათლებისა და ადამიანის უფლებების სწავლების უფლებებად, იგივე მსჯელობაში ექცევა, რის აცილებასაც თავიდანვევცდილობდით, რადგან უწესრიგო და დაუსრულებელ კლასიფიკაციაში გვაგდებდა და რომელიც ჩინური ენციკლოპედიაში მოცემულ აღწერას ჰგავდა, რომლის მიხედვითაც „ცხოველები შემდეგ ჯგუფებად იყოფიან:

ა) იმპერატორის კუთვნილნი, ბ) კეთილსურნელოვანნი, სხვადასხვა წყალობით, გ) მოშინაურებულნი, დ) ძუძუს გოჭები, ე) სირენები, ვ) მითოსური ცხოველები, ზ) მაწანწალა ძაღლები, თ) მოცემულ კლასიფიკაციაში ჩართულები, ი) ცოფმორეულები, შეშლილებივით რომ იქცევიან, კ) ურიცხვნი, ლ) აქლემის ბეწვის რბილი ფუნჯით მოხატულები, მ) ა.შ. აქვე არიან: ნ) ახლახან დოქი რომ გატეხეს, ო) შორიდან ბუზებს რომ გავნან.“

______________________________________

1 მიშელ ფუკო, „სიტყვები და საგნები, ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა არქეოლოგია“, ფრანგულიდან თარგმნა დოდო ლაბუჩიძე-ხოფერიამ, გამ. „დიოგენე“, 2004წ, გვ. 21

2 იხ. მარტინ ჰაიდეგერი, „ყოფიერება და დრო“, გერმანულიდან თარგმნა გურამ თევზაძემ, თბილისი 1989, §7 კვლევის ფენომენოლოგიური მეთოდი, გვ. 50-68

3 გიორგი ხუბუა, „სამართლის თეორია“, გამ. „მერიდიანი“, თბილისი 2004, გვ. 38

4 http://fr.wikipedia.org/wiki/Social

5 Мартин Хайдеггер, „Бытие и время“, Москва, изд. „Республика“, 1993, „Письмо о гуманизме“, ст. 9

6 იხ. მარტინ ჰაიდეგერი, „ყოფიერება და დრო“, გერმანულიდან თარგმნა გურამ თევზაძემ, თბილისი 1989, მეოთხე თავი. სამყაროში ყოფნა, როგორც თანყოფნა და თვითყოფნა. „მანი“., გვ. 176-202

7 გიორგი ხუბუა, „სამართლის თეორია“, გამ. „მერიდიანი“,, თბილისი 2004, გვ. 199

8 Джон Ролз, „Теория Спроведливости“, ст. 19

9 იხ. გვ. 4

10 მარტინ ჰაიდეგერი, „ყოფიერება და დრო“, გერმანულიდან თარგმნა გურამ თევზაძემ, თბილისი 1989, გვ. 410

11 Мартин Хайдеггер, „Бытие и время“, Москва, изд. „Республика“, 1993, „Письмо о гуманизме“, ст. 1

12 იხ.. Мартин Хайдеггер, „Бытие и время“, Москва, изд. „Республика“, 1993, „Письмо о гуманизме“, ст. 24

13 ჰაიდეგერის ტერმინია, იხ. Мартин Хайдеггер, „Бытие и время“, Москва, изд. „Республика“, 1993, „Письмо о гуманизме“, გვ.. 1. და სხვა გვერდები.

14 Мартин Хайдеггер, „Бытие и время“, Москва, изд. „Республика“, 1993, „Письмо о гуманизме“, ст. 2

15. იქვე, გვ 2-3

16. იქვე, გვ. 3

17. მიშელ ფუკო, „სიტყვები და საგნები, ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა არქეოლოგია“, ფრანგულიდან თარგმნა დოდო ლაბუჩიძე-ხოფერიამ, გამ. „დიოგენე“, 2004წ, გვ. 386

18. Мартин Хайдеггер, „Бытие и время“, Москва, изд. „Республика“, 1993, „Письмо о гуманизме“, ст. 6

19. იხ. ჟან-პოლ სარტრი, „ეგზისტენციალიზმი ჰუმანიზმია“, თარგ. ნ. მთივლიშვილისა,გამ. „ჯეოპრინტი“ 2006, ყდაზე, უკან.

21.მარტინ ჰაიდეგერი, „ყოფიერება და დრო“,, გერმანულიდან თარგმნა გურამ თევზაძემ, თბილისი 1989, გვ. 292-300

21. იქვე

22. პიერ ბურდიეს ტერმინია, იხ. პიერ ბურდიე, „განსხვავება. მსჯელობის სოციალური კრიტიკა“, თარგ. გ. ბარამიძისა, გამ. „დიოგენე“ 2006, გვ. 265

23. „ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები“, რედ. ას ბორნ კიდე, კატარინა კრაუზე, ალან როსას, თარგ. ნ. ჯაფარიძე-ჭყოიძისა, მეორე განახლებული გამოცემა, გვ. 629

24. იხ. „ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები“, რედ. ას ბორნ კიდე, კატარინა კრაუზე, ალან როსას, თარგ. ნ. ჯაფარიძე-ჭყოიძისა, მეორე განახლებული გამოცემა.

25. სოციალური უფლებების ეს დაყოფაც გვიჩვენებს მის არათვითმყოფადობას, ინტერპრეტაციის თვალსაწიერის პოლიტიკურ უფლებებთან თანკვეთაში; ჩამონათვალიდანვე უკვე პრობლემურია თითოეული უფლების «აპოლიტიკურობა», ხოლო საკუთრების, ჯანმრთელობის თუ შრომის უფლებების, რომელიც უფრო პოლიტიკური უფლებებად შეი- ძლება ჩაითვალოს, ვიდრე სოციალურად, სოციალური უფლებებისთვის მიკუთვნებით, უდავოა, რომ სოციალური უფლებები «გავლენის სფეროს» სხვა უფლებებთან ინაწილებს. აქედან გამომდინარე, ისმის კითხვა, სოციალური უფლებები, სხვა უფლებების გარდა, საკუთრივ რომელ „სოციალური უფლებებს» მოიცავს? და ეს შეიძლება იყოს ისეთი «უფლებები», საკუთრივ რომელთა დაცვაზეც ნებისმიერი სახელმწიფო ჩაფიქრდებოდა და რომელიც, მაგალითად, შეიძლება გამოიხატოს ლოზუნგით - „ყველას საკუთარი სახლი ეკუთვნის“, ანდა „არცერთი მათხოვარი არ უნდა არსებობდეს“. ცხადია, აღნიშნული, თავისთავად, მნიშვნელოვანი სოციალური პრობლემაა, მაგრამ რამდენად ჯდება სოციალური უფლებით დაცულ სფეროში, ცალკე საკითხია. ჩვენ ვიცით, საბჭოთა დიქტატურის დამყარების მაგალითზე, თუ როგორ ექაჩება სოციალური პრობლემები პოლიტიკას. სოციალური წესრიგი ამზადებს პოლიტიკურ იდეოლოგიას, მაგრამ სოციალური უფლებები არ გამომდინარეობს სოციალური მდგომარეობიდან. თუმცა, სხვას ამბობს უფლების განხორციელების ემპირია, რომელიც უფლებას ძალაუფლების საკუთრებად აქცევს და უშუალოდ სოციო-პოლიტიკურ წესრიგში აფუძნებს. ამ აზრით, უფლებასაც თავისი თვითგამორკვევის უფლება უნდა ეკუთვნოდეს, რომელიც გრძელი, მაგრამ გარდაუვალი გზებით „იმ ჭეშმარიტებამდე მიიყვანს, რომელიც მას საკუთარ თავთან შეაჩერებს“. 26 პირველ რიგში, უნდა ითქვას, რომ სოციალური უფლებები, ისევე როგორც სხვა ადამიანის ძირითადი უფლებები, მიუხედავად მათზე განხორციელებული ნებისმიერი რეფლექსიისა, წარმოადგენენ სახელმწიფოს „წინააღმდეგ“ მიმართულ უფლებებს და მის მიმართ პირდაპირი იურიდიული გამოყენების ფუნქციას ატარებენ. ამავე დროს, ნებისმიერი უფლება „სუბიექტურია“; აქედან გამომდინარე, უფლების განხორციელება ხდება სახელმწიფოსთან სუბიექტურ დამოკიდებულებაში. თვითონ სახელმწიფოც, სხვა სახელმწიფოთა შორის, საერთაშორისო სივრცეში, გამოირჩევა ექსკლუზიური სუბიექტურობით, მაგრამ ადამიანის უფლებებით დაცულ სივრცეში აღჭურვილია დამცავი „ობიექტურობით“. უფლების სიტუაციური ველი მოიცავს უფლებით აღჭურვილის სუბიექტურობას სახელმწიფოს მიმართ მოთხოვნის ობიექტური სივრცეში, რომელიც ეფუძნება, თავის მხრივ, სახელმწიფოს სუბიექტურობას საერთაშორისო ასპარეზზე. მაგალითად, უნარშეზღუდულ ადამიანს შეიძლება ჰქონდეს, სრულად ქმედუნარიან პირთან შედარებით, სოციალური (იქნება ეს განათლების, საცხოვრებელი პირობების, შრომის თუ სხვა) უფლებების უზრუნველყოფაზე განსხვავებული მოთხოვნის ველი (მაგალითად, ინდივიდუალური ან სხვა სახის ალტერნატიული განათლება, საცხოვრებელი სახლის განსხვავებული პროექტი, შრომის განსხვავებული პირობები), რომელიც თანაკონსტრუირებულია სახელმწიფოს საერთშარისო-ობიექტურ მხასიათებლებთან (სახელმწიფოში ადამიანის უფლებების დაცვის დონე, სახელმწიფოს რეალური შესაძლებლობები, - სახსრები, კანონმდებლობა, „კულტურული ნებადართულობა“). აღნიშნული, რა თქმა უნდა, გავლენას ახდენს ადამიანის უფლებების გაგებაზე და მის დაცვაზეც. ამდენად, საკვირველი არ არის, რომ ირანში ადამიანის უფლებების დაცულობის სხვა დონეა, ვიდრე აშშ-ში; და ამავე დროს, ამ ორი სახელმწიფოს ურთიერთშედარება არც არის მიზანშეწონილი, რადგან კულტურული ველი არსებითად არ იძლევა ამის საშუალებას. თუმცა, პოლიტიკურ ველზე ხდება ამ „დამაბრკოლებელი“ ფაქტორების გადაფარვა, რაც არის პოლიტიკური ზეწოლის წინაპირობაც. სოციალური უფლებები კი, რომელიც, განსხვავებით პოლიტიკური უფლებებისგან, ქმნიან უფლების განხორციელების რადიკალურად განსხვავებულ ველებს, რადგან ეფუძნებიან და გამომდინარეობენ, უმეტეს შემთხვევაში, თვითმყოფადი კულტურული და ნაციონალური, მსოფლმხედველობრივი სივრციდან, არ იძლევიან ამ „შემაფერხებელი ნიშნების“ პოლიტიკურად თავისუფალი ნიველირების შესაძლებლობას, რამდენადაც ქმნიან პოლიტიკური კრიზისისა და საომარი სიტუაციის უდიდეს საფრთხეს; ამით წარმოადგენენ კიდეც პოლიტიკის დაფარულ „ხუნდებს“, რაც თავის მხრივ, დასტურდება ამასთან მიმართებით სახელმწიფოებრივი განწყობებითაც. ალბათ, ამიტომაც არის, რომ სოციალურ უფლებებს სახელმწიფოები არც თუ ძალზე „წყალობენ“ და ისინი სერიოზულ, რეალურ, უშუალო იურიდიულ ძალას მოკლებულია.

ხატია გიგაური
ილია ჭავჭავაძის სახელმწიფო უნივერსიტეტი
ბიზნესისა და სამართლის ფაკულტეტი
III კურსის სტუდენტი:

იმისათვის რომ ვისაუბროთ ადამიანის უფლებებზე საინტერესოა განვსაზღვროთ თუ რას მოისაზრებს სიტყვა უფლება თავის თავში.. უფლება ადამიანს საშუალებას აძლევს საკუთარი სულიერი, ინტელექტუალური და მატერიალური შესაძლებლობების რეალიზაცია მოახდინოს და სიცოცხლისდაცვა უზრუნველყოს.. არსებითად მნიშვნელოვანია განვასხვავთ ადამიანის ბუნებითი და ანუ ე.წ. აბსოლიტური და შეზღუდული უფლებები, პირველი მათგანი გულისხმობს, რომ ამ უფლებებს ადამიანი დაბადებოისთანავე მოიპოვებს და მათი შეზღუდვა დაუშვებელია, მაგალითისათვის ასეთი უფლება შეიძლება იყოს სიცოცხლის უფლება, წამებისაგან დაცვა და სხვა, მაგრამ არსებობს უფლებები, რომლებიც სახელმწიფო ხელისუფლების განხორციელებისას შეიძლება შეიზღუდოს კანონით დადგენილი წესით და მათ შეზღუდული უფლებები ეწოდებათ. სოციალურ, კულტურულ, ეკონომიკურ უფლებებს ერთ ჯგუფად განიხილავენ და ისინი მიეკუთვნება ბუნებით უფლებებს. ანუ ამ უფლებებს ადამიანი დაბადებიდანვე იძენს და მათი შეზღუდვა უფლებები მრავალ საერთაშორისო დოკუმენტშია დაცული მათ შორის 1966 წელს გაეროს წევრი ქვეყნების მიერ ხელმოაწერილი ორი საერთაშორისო პაქტიდან ერთ-ერთს სწორედ „საერთაშორისო პაქტი ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებების შესახებ“ წარმოადგენს.

სოციალური და სამართლებრივი სახელმწიფოს კონცეფციას ხშირად გნიხილავენ ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების აღიარებისა და დაცვის კონტექსტში. ანუ თუ სახელმწიფო პირნათლად ასრულებს თავის მოვალეობას და მისი მოქმედება ჯდება ადამიანის საყოველთაო უფლებათა ჩარჩოებში, იგი შეიძლება ჩაითვალოს სამართლებრივად, განვითარებულად. სხვაგვარად რომ ვთქვათ ძლიერი სახელმწიფოს საიდუმლოება სწორედ იმაში მდგომარეობს, თუ, როგორაა დაცული ამ სახელმწიფოში ადამიანთა სოციალურ, ეკონომიკურ, კულტურული უფლებები განსაკუთრებით კი განსხვავებული აღმსარებლობის, ეთნიკური უმცირესობების, უნარშეზღუდულების და პენსიონერებისა, ვინაიდანსწორედ ისინი წარმოადგენენ ყველაზე უმწეო საზოგადოებრივ ფენებს. სოციალურ, ეკონომიკურ და კულტურულ ჯგუფს განეკუთვნება შემდეგი უფლებები:

შრომის, ჯანმრთელობისა და განათლების უფლებები სოციალური უფლებების ბირთვს წარმოადგენს. გადავხედოთ თაამედროვე საქართველოს და გავარკვიოთ რა ხდება დღეს დემოკრატიის გზაზე მდგარ ქვეყნის რეალობაში. რამდენადაა დაცული ადამიანის ეს ძირითადი უფლებები, ვინაიდან როგორც ვიცით გარდა იმისა, რომ სახელმწიფოს თავისი მოქალაქეების წინაშე აკისრია ნეგატიური ვალდებულება, რაშიც მოისაზრება რომ სახელმწიფომ თავი უნდა შეიკავოს ადამიანის უფლებათა დარღვევისაგან, მას არეთვე გააჩნია პოზიტიური ვალდებულებაც, რაც გულისხმობს, რომ სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს ადამიანის აღიარებული უფლებების დაცვა. მარტივად წარმოვიდგფინოთ ასეთი სიტუაცია თქვათ სახელმწიფოში არ მოქმედებს სიკვდილით დასჯა, წამება და სხვა არაჰუმანური ქმედებები, რითიც ილახება ადამიანის ერთ-ერთი უპირველესი და სიცოცხლის უფლება, მაგრამ ამავ დროს სახელმწიფო არ უზრუნველყოფს ადამიანების სოციალურ,ეკონომიკურ, კუტურული უფლებების დაცვას: ჰქონდეს ცხოვრების სათანადო დონე, საკმარისი საკვები, ტანისამოსი, ბინა, ჯანსაღი ცხოვრების დონე, არ განიცდიდეს შიმშილს, და ა.შ. მაშინ ისმის კითხვა ასეთ შემთხვევაში რა მოუვა ადამიანს? იგი უბრალოდ ვეღარ იარსებებს, აღარაა საუბარი ცხოვრებაზე. ყოველივე ამას მივყავართ იმ დასკვნამდე რომ აუცილებელია დაცულ იყოს ადამიანის უფლებები განსაკუთრებით კი სოცილური. მაგრამ მთავარი საკითხი მაინც ისაა თუ როგორ უნდა იყოს ეს უზრუნველყოფილი. ამისათვის კი საჭიროა დეტალურად გავეცნოთ სოციალურ სფეროებს და დავადგინოთ რა პრობლემები არსებობს დღეისთვის.

შრომის უფლება

დავიწყოთ იმით, რომ შრომის უფლება ადამიანის დამოუკიდებლობის საფუძველს წარმოადგენს, ამდენად უპირატესი მნიშვნელობა ენიჭება ადამიანის უფლებას ჰქონდეს შრომის სამართლიანი და ხელმისაწვდომი პირობები, შესაფერისი და ტოლფასიანი სამუშაოსთვის თანაბარი ანაზღაუება ყოველგვარი განსხვავებების გარეშე, ანუ მნიშვნელობა არ უნდა ჰქონდეს კაცი ხარ თუ ქალი, თეთრკანიანი თუ ფერადკანიანი, რომელი აღმსარებლობის წარმომადგენელი და ა.შ. ვინაიდან ადამიანიხარ, მაშასადამე შენ თავისთავად ბუნებრივად გენიჭება უფლება იყოს დაცული შენი ჯანსააღი ცხოვრებისათვის საჭირო უფლებები. დაუშვებელია ყოველგვარი დისკრიმინაცია ნებისმიერ უფლებებთა მიმართებაში, ვინაიდან სახელმწიფო უნდა მოქმედებდეს ერთი უმნიშვნელოვანესი პრინციპით, რომელსაც თანასწორების პრინციპი ჰქვია.:

საქართველოს კონსტიტუვციის 38-ე მუხლის პირველი ქვეპუნქტის მიხედვით: „საქართველოს მოქალაქენი თანასწორნი არიან სოციალურ, ეკონომიკურ, და პოლიტიკურ ცხოვრებაში განურჩევლად მათი ეროვნული, ეთნიკური, რელიგიური თუ ენობრივი კუთვნილებისა. საერთაშორისო სამართლის საყოველთოდ აღიარებული პრინციპებისა და ნორმების შესაბამისად მათ უფლება აქვთ თავისუფლად, ყოველგვარი დისკრიმინაციის გარეშე განავითარონ თავინთი კულტურა, ისარგებლონ დედაენით პირად ცხოვრებაში და საჯაროდ”რაც შეეხება შრომის უფლება საქართველოს კონსტიტუციის II თავის პირველი და მეოთხე ქვეპუნქტების გათვალიწინებით: „შრომა თავისუფალია“ „შრომითი უფლებების დაცვა, შრომის სამმართლიანი ანაზღაურება და უსაფრთხო ჯანსაღი პირობებიი არასრულწლოვანისა და ქალის შრომის პირობებიგანისაზღვრება კანონით.“

ყოველ ადამიანს აქვს სამუშაოს თავისუფალი არჩევის უფლება, რომლიდანაც იგი საკმარის შემოსავალს მიიღებს და რომ მუშაკის ინტერესები დაცული იქნება. თავისუფალი პროფკავშირების მიერ (სოციალურ- ეკონომიკურ კულტურული უფლებების საერთაშორისო ფაქტის მე-8 მუხლი) თუმცა უნდა აღინიშნოს რომ ერთია ფურცელზე რა წერია და მეორეა რეალობაში რა სრულდება.სამწუხაროდ დღეისათვის ჩვენი სახელმწიფოს და არამარტო, ძირითად პრობლემას წარმოადგენსსამუშაო ადგილების ნაკლებობა., რაც გამოსწორებული უნდა იყოს სახელმწიფოსა და კერძო სექტორის თანამშრომლობით. საკმაისი არაასახელმწიფოს მიერ სოციალურად დაუცველი მოქალაქეებისათვის ერთჯერადი ჰუმანიტარული აქციები. უმუშევრობა ადამიანს თრგუნავს და იგი განწირულია გაჭირვებისა და შიმშილისათვის, როგორც პრეზიდენტი ფრანკლინ ელანო რუზველტი იტყოდა,გაჭირვებული ადამიანი ვერ იქნება თავისუფალი პიროვნება, მშიერი და უმუშევარი ადამიანი ის მასალაა, რომლისგანაც დიქტატურა ყალიბდება.“ ეს სიტყვები ბევრის მთქმელია და კომენტარს აღარ საჭიროებს.

ჯანმრთელობის უფლება

ყოველი სახელმწიფო ვალდებულია უზრუნველყოს ადამიანის სიცოცხლისა და ჯანსაღი ცხოვრებისთვის ხელსაყრელი პირობები სახელმწიფოს იდეური საჭიროებაც ხომ სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ საზოგადოება იყოს დაცული. ცხოვრების სათანადო დონის, ჯანსაღი გარემოს შექმნა სოციალურ უფლებათა ბირთვს წარმოადგენს და საქართველოს კონსტიტუციითაც არის გათვალისწინებული, რომ: „ყველა ადამიანს აქვს უფლება ცხოვრობდეს ჯანმრთელობისათვის უვნებელ გარემოში“ (სკ 37-ე მუხლის 3 პუნქტი) ჯანმრთელობისა და სოციალურიუზრუნველყოფის სამინისტრომ სოციალურად დაუცველი ფენებისათვის შეიმუშავა რამოდენიმე სახის პროგრამა, კერძოდ: პედაგოგებისთვის,პენსიონერებისთვისა და უნარშეზღუდულთათვის ჯანმრთელობის უფასო დაზღვევა. დანარჩენი მოსახლეობისათვის იაფი დაზღვევის ფარგლებში. უფასო სამედიცინო მომსახურება ბავშვებისათვის და სოციალური დახმარებები სიღარიბის ზღვარს მიღმა მყოფთათვის. ხარვეზი ამ სისტემაში ჩემი აზრით, ისაა, რომ კონტროლი ამ პროგრამებში მომუშავე პერსონალის კეთილსინდისიერი სამსახურებრივი მოვალეობების შესრულებისა სუსტია და გაუმჯობესებას საჭიროებს. საქმე მხოლოდ მრავალფეროვანი პროგრამების შექმნაში კი არ მდგომარეობს არამედ მის ეფექტურ გატარებაში.

განათლების უფლება

განათლების უფლება ერთ-ერთი ძირეული და უმთავრესი სოციალური უფლებაა, რომელიც არანკლებ როლს თამაშობს ადამიანის დამოუკიდებ;ლობის მიღწევასა და მის სრულფასოვან განვითარებაში. საქართველოს კონსტიტუციის 35-ე მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით:

ყვლასა აქვს განათლების მიღებისა და მისი ფორმის არჩევის უფლება, ვინაიდან ამ უფლებაზეა დამოკიდებული განვითარებული საზოგადოების არსებობა. მიუხედავად იმ მოწოდებებისა რომელიც ასე ხშირდ გაისმის, რომ განათლება ის ანთებული სანთელია რომელიც ბნელსა და უმეცრების სიბნელეს გაფანტავს და ჩვენ მომავალს გაასხივოსნებს,რაოდენ გასაკვირვიც არ უნდა იყოს XXI საუკუნეშიც თურმე შესაძლებელია ეს უფლება შეუზღუდონ ახალგაზდებს.( გარიცხონ სკოლიდან, ჩამოაშორონ სასწავლო პროცესს, მხოლოდ მუსიკის-ხელოვნების სიყვარულის გამო. ვიმედოვნებ რომ ასეთი სამარცხვინო ფაქტები სამუდამოდ ჩაბარდება წარსულს და აღარასოდეს განმეორდება, ვინაიდან განათლება ის საშუალებაა, რაც ხვეწს, სრულყოს და დამოუკიდებელს ხდის ადამიანს. ასევე ღრმად მწამს რომ საქართველოში საზოგადოებრივი თვითშეგნება და ადამიანის უფლებების პატივისცემა მაღალ დონეს მიაღწევს და ყოველგვარი დისკრიმინაცია ადამიანებისა და მათი უფლებების შეზღუდვა ეთნიკური. რელიგიური თუ სხვა ნიშნის მიხედვით აღარ იქნება. ვარდების რევოლუციამდე უმძიმესი მდგომარეობაიყო განათლების სისტემაში: არ მოქმედებდა პედაგოგების პროფესიულიგანვითარების სისტემა, იყო სახელფასო დავალიანება, არაეფექტური სწავლება და რაც მთავარია კორუფცია ჰყვაოდა განათლების სისტემაში. მიუხედავად იმისა, რომ ჩამოთვლილი პრობლემები დღესდღეისობით აღმოფხვრილია და საკმაოდ ეფექტურადაც, ხარვეზები რათქმაუნდა მაინც არსებობს. ჩემი აზრით, საჭიროა არა მიღწეულით დაკმაყოფილება, არმედ სწორედ ამ ხარვეზებზე ყურადღების გამახვილება. ახალი მთავრობის თვითმიზანს წარმოადგენდა განათლების განახლებული, ეფექტური, სტუდენტებისა და მოსწავლეების ინტერესებზე მიმართული სისტემის ჩამოყალიბება და სოციალური ინკლუზიის უზრუნველყოფა, რაც გულისხმობს ისეთი განათლების სისტემის ჩამოყალიბებას, რომელიც უზრუნველყოფს საქართველოს ყველა მოქალაქის ჩართვას განათლების პროცესში, მაგრამ უნდა აღინიშნოს, რომ მაინც ვერ მოხერხდა ყველა ახალგაზრდის ჩართვა სასწავლო პროცესში, ამის მთავარი მიზეზი კი ის თანხებია, რაც დღევალდელ პირობებში ახალგაზრდას სჭირდება განათლების მისაჭებად. არაა საკმარისი სახელმწიფოსა და უნივერსიტეტის მიერ გამოყოფილი გრანტები და სტიპენდიები, არარსებობს სტუდქალაქი, რომელიც საგრძნობლად შეამცირებდა სტუდენტების ხარჯებს და საერთო ჯამში სტუდენტები სოციალურად დაუცველები არინ.

სოციალური, ეკონომიკური, კულტურული უფლებები მჭიდროდაა ერთმანეთთან დაკავშირებული. სრულფასოვანი ცხოვრებისთვის მნიშვნელოვანია თითოეული მათგანის დაცვა, ყოველგვარი შეზღუდვების გარეშე.

განვიხილეთ რა ადამიანის სოციალური უფლებები საინტერესოა ვნახოთ თუ რამდენად სრულდება ისინი უნარშეზღუდულ ადმიანეთა მიმართებაში, ვინაიდან ერთია როდესაც ადამიანს ძალუძს მისთვის კანონით დადგენილი უფლების დაცვა და მეორეა, როდესაც უმწეო ხარ და ამის გაკეთება შეზღუდული უნარის გამო, არ შეგიძლია, სწორედ ამიტომ დამაინტერესა რამდენად დაცულია უნარშეზრუდული ადამიანების სოციალური უფლებები საქართველოში. ამ მიზნით ვეწვიე ერთ-ერთ ორგანიზაციას,რომელიც უნარშეზღუდულ ახალგაზრდებს რეაბილიტაციას უწევდა და სოციალური თერაპიის საშუალებით ცდილობდა მათ საზოგადოებრივ საქმიანობაში მაქსიმალურ ჩაბმას და შესაბამისად ინტეგრაციას. ჩატარებული კვლევის შედეგად აღმოჩნდა, რომ უნარშეზღუდულების სოციალურიუფლებები მეტნაკლებად დაცულია, მათ აქვთ მუშაობის, განათლების მიღების საშუალება თავიანთი შესაძლებლობებიდან გამომდინარე.

უნარშეზღუდულების პრობლემების გადაწყვეტაზე, სოციალურ, ეკონომიკურ, კულტურულ უფლებების დაცვაზე და მათ საზოგადოებაში ინტეგრაციაზე აქტიურად ზრუნავს სახელმწიფო, რაც გამოიხატება იმაში, რომ შეიქმნა და დაფინანსდა უამრავი პროგრამა. შეძლებისდაგვარად ხდება არქიტექტორული და სატრანსპორტო ბარიერების მოხსნა.(პანდუსების გაკეთება)რაც ხელს უწყობს ფიზიკურ უნარშე- ძღუდულთა უკეთ გადაადგილებას. განათლების სისტემაში გატარებულმა რეფორმებმა საშუალება მისცა უნარშეზღუდულებს უმაღლესი განათლების მიღებისა. ასევე გაიხსნა სმენადაქვეითებულებისათვის პანსიონები, უსინათლოების სკოლები, სადაც ბრაილის და სხვა უახლოესი მეთოდებით ხდება სწავლება. განათლების სამინისტრომ შეიმუშა სპეციალური, პროგრამები, რის მეშვეობითაც მხედველობითი უნარშეზღუდულ პირებს ბრაილის შრიფტიანი საგამოცდო ტესტი მოუმზადეს, რაც გულისხმობს იმას რომ დღეს განათლების მიღება შესაძლებელია მხედველობა შეზღუდული ადამიანებისთვის. ასევე მოქმედებს პროგრამები მათი კულტურულ ცხოვრებაში ჩასართველად.

იუსტიციის სამინისტროსა და საჯარო რეესტრის ერთობლივი პროგრამის ფარგლებში რამოდენიმე ფიზიკურად უნარშეზღუდულ ადამიანს შეასწავლეს კომპიუტერზე მუშაობა და თავიაანთ სახლებში დაასაქმეს საჯარო რეესტრის კონსულტანტ-ოპერატორებათდ. მაგრამ ძირითადი პრობლემა იმაში მდგომარეობს, რომ ამ ღონისძიებებს სისტემატიური ხასიათი არ აქვთ და ერთეულებზეა მხოლოდ გათვლილი, გრანტების მოპოვებაც სულ უფროდაუფრო ძნელდება. ჩემის აზრით, სარეაბილიტაციო პროგრამების განხორციელებაში (ფინანსური პრობლემის აღმოფხვრა) სახელმწიფოს გვერდში უნდა ედგეს აქტიურად კერძო სექტორი. ვინაიდან მარტო სახელმწიფო ვერაფერს გახდება. ყოველი ადამიანისთვის ცხოვრების საზრისს, დამოუკიდებლობის მოპოვება წარმოადგენს, იმ დამოუკიდებლობისა, რომლის მოპოვებაც შეუძლებელია, თუ არა დაცული შენი სოციალური და სხვა სახის უფლებები, ამისთვის კი საჭიროა რომ ისინი არსებობნენ არამხოლოდ ფურცელზე, არამედ მოხდეს მათი ცხოვრებაში რეალიზება. იქამდე სანამ ეს უფლებებიარ მოიპოვებენ უმაღლესი ფასეულობების სტატუსს, სანამ ეს ასე არ მოხდება საზოგადოება ვერ ჩაითვლება დემოკრატიულად, ხოლო სახელმწიფო სამართლებრივად. ერთი რამ უნდა კარგად გვახსოვდეს, რომ უფლებებს ვერ ვიყიდით. ვერც ჯილდოდ მივიღებთ და მითუმეტეს ვერც მემკვიდრეობით და „ჩვენ გვაქვს უფლებები დავიცვათ ჩვენი უფლებები“ ამისათვის კი ელემენტარულად უნდა ვიცნობდეთ მათ. რათა არ გავხდეთ სხვის მიერ მართულნი და მარიონეტები.

The project started in February, 2009 and ended in July. The objectives were:

TARGET GROUP:

Primary target group: students of 4 leading Georgian universities: Tbilisi State University, University of Georgia, Ilia Chavchavadze State University and State Medical University of Georgia.

Secondary target group: students of other universities, NGO workers, general public.

The first month was fully devoted to the preparation works. To be more precise, a group of project coordinator and the volunteers was formed in the organization to work together during the whole project period. They divided the functions and responsibilities.

Information about the project was placed on the official web page of the Youth Association for Social Sciences - www.alt.ge. Thus, it became accessible for more NGOs, students and youth in large.

Youth Alternative addressed to the administrations of the 4 leading Georgian Universities (University of Georgia, Ivane Javakhishvili Tbilisi State University, Tbilisi State Medical University and Ilia Chavchavadze State University) with the official letters. They were acquainted to project aims and activities. The representatives of the University administrations, as well as student self-governments expressed readiness to cooperate with Youth Association for Social Sciences. Contacts were made also with the student newspapers and agreements made with them to involve in the project.

In the same preparation period Youth Alternative made agreement with the sociologist Mr. Giorgi Sanadze. At the beginning of March he conducted focus groups in these universities, which was aimed to reveal the most important social rights for the students. The research object was also to find out their level of awareness about the Social Rights. The results of the focus groups were presented in the Sociologist Report./ Finally, the following topics were defined: Specialization problem in Education: Employment and Small Business; Healthcare accessibility: ineffective insurance system: Role of non-formal education for the youth; Work Conditions: Legislation, Minimal Wages, Unprotected Employee.

April-May was the most active stage of the project. In April contacts with the Student Self Governments were set in four Georgian Universities: University of Georgia, Ivane Javakhishvili Tbilisi State University, Tbilisi State Medical University and Ilia Chavchavadze State University. Also, other student organizations were interested in the activities. Their representatives were acquainted to the project objectives, Seminar topics.

At the same period Project experts were chosen. They are:

1. Kakha Kokhreidze - Problem of Specialization in the Education, employment and Small Business. He is a director of Center of Solidarity, as well as one of the co-founder of the Civil Movement Solidarity, with impressive background and knowledge in Social Rights.

2. Giorgi Tvaliashvili - Role of Non-Formal Education for the youth. He is an Executive Director of Georgian Association for Educational Initiatives. He is involved in the youth work and activities since 1999, develops different kinds of projects in this field, on different topics. He also serves as a trainer in the center of Training and Consultancy. So, he was eager to share his experience to the students.

3. Gocha Alexandria - Work Conditions: Legislation, Minimal Wages, Unprotected Employee. He is a deputy chairman of the United Professional Unions of Georgia. He has a very long-tern experience in this field, and has combined good theoretical knowledge to practice, he's faced violation of Labor rights many times, knows well Georgia legislation, as well as the international regulations and practice.

4. Kakha Jakeli - Healthcare Accessibility: Ineffective Insurance system. He is Fullbright Professor. Expert of Healthcare sustem.

In April Project team members contacted to the administration of the Universities, and agreed with them about the auditory where the seminars had to be held. At the same time, contract was signed with the publishing house, and the project leaflets and placards were printed. The content of the leaflets included date and time of the seminar, as well as the expert name and place. They were distributed among the students.

The placards contained the announcement of the essay competition, its dead line and other details. They were fixed on the public places, in each university, such as stands of the Students Union, in different departments, etc. On this stage cooperation between the Project Team members with University administrations and student organizations was very high.

May 2009 was the active phase of the project. It was the month when the seminars in 4 Universities took place, 4 topics in each one, totally - 16. Student Unions took initiative to call the students, but their activity was instable. Number of the participant students varied from 20 to 35 persons, on each Round Table. Students had both great interest and motivation to learn more about the Social Rights. In this period Youth Association for Social Sciences made good partnership with different student groups, who expressed readiness to continue cooperation in the future, develop new projects and activities together.

The information about the seminars and essay competition was spread by yahoo groups: georgian-youth@yahoogroups.com, Youth-alternative@yahoogroups. com. It was also placed on the web-forum of the Ivane Javakhishvili Tbilisi State University. Several consultations for essay competition were held.

1. In June consultations on essay competition continued. The students began to send their essays to the Youth Alternative's email address (info@alt.ge). In total,over 50 essays were received. Afterwards, the selection process began. The project team, with the experts and Friedrich Ebert Stiftung representative, discussed the essays and chose 3 winners:

I place - Levan Shiukashvili, Ivane Javakhishvili Tbilisi State University, Law Faculty III year student - The Labour Right as the Social Right in Georgia II place - Giorgi Amiranashvili, Ivane Javakhishvili Tbilisi State University Law Faculty III year student - My Understandings on Social Rights III place - Salome Shengelaia, Ivane Javakhishvili Tbilisi State university, Law Faculty, II year student - The vacation In Georgia and in Foreigncountries for the pregnant workers and workers who have recently given birth or are breastfeeding (comperative analysis)

On July 23, in the hotel Ambassador, final conference took place. Representatives of different NGOs, as well as Friedrich Ebert Stiftung, students who participated in the Round Tables and sent the essays, partner organizations were invited for the conference. It lasted for 3 hours, the agenda included presentation of project idea, its activities, the 3 winning essays, and closing ceremony.

Levan Shiukashvili
Tbilisi Ivane Javakhishvili State University, Law Faculty
III year student

Positive and negative moments exists in every law text-book, in norms and also in thems, the same may appear in my essay too. It would not be insured from some kind of inaccuracy and tendentiousness from the author.

In the essay I have not use any kinds of scientific literature; I have just used normative materials:

1. Georgian Labor Code

2. European Social Chertier

3. Georgian Constitution

4. International Declaration for the Human Rights

5. The Convention of the Labor Organization

As the civilized society exists human rights exists too. In past time this rights belonged to the citizens (In Athens, in Rome, In Sparta it belonged to Spartan) kings, the members of their family, it belonged also to the church, feudal and so on. And then these rights belonged to the write man, slaves but not to the colored people. In past time people were divided into the different stratum and social classes according to their social status. In different countries these differentiations ended in different times (In France it ended in 14th of July 1789, in Russia - it ended after the October revolution in 1917 and so on) The human rights were improved in 19-20 century when internationaland midst nongovernmental structures for the Human Rights were founded (Human Right Committee in UN, Human Right Law-court in European Council in Strasburg and so on.) At first were defended „negative human rights“ as it is: vital right, equity rights, forbidding the torture, freedom of speech, fair court right, right for the demonstration and so on. enumerating all of these will take too much and it is not our subject. A bit later „positive“ rights were consolidated (social rights) guaranteeing equity distribution of the material prosperity on the each inhabitant of the state.

Basic human rights and liberties were mass consolidated by the following international agreements:

1. International Declaration for the Human Rights 1984

2. Pact for the Civil and Political Rights 1966

3. European Social Chertier (1961), in which the basically changes were made in 21- 22nd of October 1991, in Turin.

Also conventions and declarations made by different international organizations. International declaration for the human rights recognizes the following rights:

1. Everyone has the right to work, to free choice of employment, to just and favorable conditions of work

2. Everyone, without any discrimination, has the right to equal pay for equal work.

3. Everyone has the right to form and to join trade unions for the protection of his interests

4. Everyone has the right to rest and leisure hours and periodic holidays with pay.

5. Everyone has the right to a standard of living adequate for the health and well-being of himself

6. Motherhood and childhood are entitled to special care and assistance.

7. Everyone has the right to education

8. Everyone has the right freely to participate in the cultural life of the community and so on.

The pact for the civil and political rights (1966) consolidates the same

rights as the above mentioned:

1. Everyone has the right to work

2. Everyone has the right to work in equal and profitable conditions.

3. Everyone has the right to form and to join trade unions

4. Every family, mothers and children have their rights

5. Everyone has the right of having a equal even minimal means of subsistence;

6. Everyone has the right of physical and mental health right

7. Everyone has the right to education

Giving international agreement consolidates the social right and creates even standards. These rights are consolidated by the different conventions acknowledged by UN and European council, but among them the most interesting is the European Chertier which was acknowledged in Georgiain 1st of the July of 2005. It basically regulates protection and realization of social rights. With the difference above mentioned international agreement that only acknowledges these rights and are not regulating their realizationprocesses. When these documents were receipt there were some reasons and that is another subject.

We will discuss about the Social Chertier towards Georgian legislation -labor code, because the subject of my essay represents the right to work. We can meet the Social State principles in the preamble of the Georgian constitutions and than in the second head of the document.

The 30 article in the Georgian Constitutions is on the labour rights.

This article regulates the following free right to work, also The state shallbe bound to promote the development of free entrepreneurial activity and competition. Monopolistic activity shall be prohibited except for the cases permitted by law. The rights of consumers shall be protected by law and once moreOn the basis of international agreements governing labour relations, the state shall protectthe labour rights of the citizens of Georgia abroad.

The above mentioned is very important but it also isn't the subject of my article. The subject of my article is what state does towards its inhabitants for the labor right.

In the 30 paragraph and 4 item of the Georgian constitution there is written that: “defending labors right, without any discrimination receive equal pay for equal work, secure, healthy conditions for the under aged and woman labor rights” all these are regulated by law. This paragraph regulates labor rights and equal conditions for the labor so as:

1. Secure and healthy conditions, in which the employee is defended from no secure noise and air that is bed for its health

2. Equal pay for equal work

3. Equal opportunity for promotion

4. Intelligible distributed working hours and right of paid vacation Let's talk about above mentioned how can be protected and realized secure conditions, because it depends on one of the social right, as it defending labor rights in our Country. Social conditions are very worth rights and their protections and realizations cannot be reached without active action of the state.

Social Securing the education need some kinds of finances, except form labor rights, of course if we do not speak about the program preventing form unemployment what do not works in our country. For the realizing labor rights it needs arranged legislative base, where will be protected the interests and deputies of the both sides. Fully protection of the social right cannot be reached in any of developed country, everything is relative and also relative is protecting the Social rights too.

As I have mentioned above the subject of my article is protection and realizing labor rights in our country. What the legislation we have and are the legislation with gaps or without it, also we will discuss about the European

Chertier towards our labor code. This Chertier is interesting because of the fact that there is clearly reflected the ways to protect and realizesocial rights the counties which are the members of these chertier.

Georgia joined to European Social chertier in 1st of the July of 2005. Our country couldn't wholly ratify the document, because it demands too much obligations form the member country but there was some paragraphs that was necessary to ratify it. The document is consolidated by the Georgian Constitution and by the international agreement (for the proper compensation, for the health and living in the safe social environment and right to work).

Georgian Labor Code was received in 25th of May of 2006; there were many different opinions towards it between the code makers and scientists. The Trade union had negative opinion too. The authors of the code thought that the code could support the investment in Georgia that could make new working places and developed economic growth. The opposite site sought that cannot be considered only the rights of the „employers“ as for the „employee“their rights were denied.

The marked Labor Code also negatively was estimated by the foreign experts.

In spite of the many discussions Georgian Parliament ratified the document. I will suggest the gaps of the code of course to my opinion: 1st paragraph of the labor code introduction regulations, labor mutual relations. 2nd paragraph - the notions of the labor relations, labor relations begins after the equality of both sides, in labor relations are banned any kind of “inter alias” (difference). Also Labor Code bans any kinds of discrimination, which humiliates a person. As it is humiliate or abusive action and so on. All this are very important but in the 5th item of the 2 paragraph there is given following: “inevitable differences among the people cannot be regarded as a discrimination, which is inevitable and equal of its achievement following to the main point, realizing conditions and it serves for achieving a legal aims”. In the paragraph there is nothing to argue. In general exists labor rights and while realizing it the discrimination is inevitable, but in our country employees in labor relations often address to the discrimination and this is based on the age and sexual differences, that is far from the legal frames. (For example: we can meet such kind of phrase as it is: vacancy for the shop-assistant 20-25 aged girl and many others in which has a discriminated face. Why cannot do 26 and more year girl the same job as the 25 year girl does?!)

As for the minimal age for getting a work to my mind effectiveness of working is very good regulated. It is corresponding to the 7th paragraph of the European Chertier (for me this paragraph has obligatory meaning) which regulates employment of the working of under aged people. One of the gaps of the Labor Code can be regarded 1st item of the 6^th paragraph: “the form of the Working agreement may appear in oral or in writing style”. The gap of the code is that it would be better that code settled the question and clear out all the cases that might appear after the oral agreement. The labor relations is continuing process that is not only for the concrete reason, as it is by the job agreement, if we make oral labor agreement in case of argue during labor relations it is heard to say how much the agreement was kept. Employer always might affirm all of these, because he has the responsibility to realize all the items which are in agreement. The code should regulate all the cases in which it is better to form an oral agreement or when it is better to be written and signed out. The Labor Code which defines only the labor agreement is not enough. The author of the code in order not to restrict the both sides fully trust them to make a labor agreement, but I think to make out a form of the labor agreement will protect the right of the both sides (the employee and employers). And one more question the labor schedule is the part of the labor agreement and if doesn't exists labor agreement how can employee follow the agreement or the changes which might appear in it (5th item of the 6 paragraph). I think our law makers do not thought about it. The Labor Code do not regulates working time. In the 14th paragraph the working hours are defined as following - 41 hour a week. In the same paragraph we can find: „the tie between the working days should not be less than 12 hour“. After the entire 16th paragraph defines all of these „when cannot be defined daily or weekly length of the working hours, there can be summed up a working hours“. So we can make a conclusion an employee during a week might work for a 12 hour that means exploitation a person and the worse in the 14th paragraph there is an opportunity to make a labor agreement different from others. For example: if by the labor agreementwill be regulated 48 working hour a week or 10 hour working day and so on.

All the above mentioned is against human right that is written in the Constitution, according to the paragraph from the labor code bondages a person It is fact that European Social Chertier does not regulates in hours the duration of the working day and the working week, but the 1 item of the 2 paragraph suggests: „Establishment of the estimated daily and weekly hours and successively shortening the working week“.

In conclusion of the above mentioned we can say that the Georgian Labor Code do not gives us such kind of opportunity.

The 11^th paragraph might be considered as one of the gap of the code, where is considered what non substantive change of the labor code is: „1. if an employee change a working place which is indicated by the employer, in case when he needs not less than 3 hours a day with common transport to get to the working place and that does not causes not equal costs“..

There is nothing to argue in this norm, but if we examine it according to the 19th paragraph of the Labor code which means not less than an houradditional break for the mothers who has infants and the break is regarded as a working hour and the employer pays for it.

All of these is very good but in case of changing working conditions inadequitly and a woman, having an infant, need 3 hours for getting on her job and then she asks for an hour break for eating her infant, and for her four hour ebsence she takes a salary in this case the employer might be other an honest or very kind person. In this case it is better for the employer to null a labour agreement and pay compensation for a month and the motherscannot demand an hour break in oder not to loose their job.

2. Not essential change of the labour Code is considered: “the changing of begining and ending of the working day not more than 90 minute” in the same situation a person stands into the exploited situation, because the fact that our labour code do not regulates the working week duration just not more that 41 hour a week and it takes into the consideration the disposition of the both sidesba. It is possible to set up a differen one, fo example: 48 orking week and 9 hour working day and if we add 90 minutes to the working day it becomes 10 hour and 30 minute, this might be considered as the XXI century classical model of exploitation.

If there will be both above mentioned conditions in the labour code inthis case it might be reguarded as the basic changes in the code. To my mind even a change should be regarded as the abrogating the contitions of the code.

The labour code regulates 24 days vacation (with paying) that is against of the 3rd item of the 2nd paragraph of teh European Chertier, that means 4 week vacation for a year, unfortunately uor legislatives do not ratify this positive paragraph of the chartier. This paragraog does not has obligatory meaning for us that reflects to the code, 24 days vacation.

In the 6th paragraph of the code is about the period of pregnancy, delivery and the period of caring a child, also on adopting a child and additional vacation for caring a child, that means 477 calendar day and from these 126 days the emlpyer pays a salary. It is interestin why in this vacation is so less days when it is payed, these days are just third part of the vacation. What should do mother during the other days? It would be better if the payed days be half of the vacation.

Goergian legislatives do not ratify 8^th of the 1^st and 2^nd paragraphs, that ment before the delivery and after it taking care on the pregnant and young mothers and to make an adequate conditions. That is less realized in our country (in 2007 began realizing a program „worth beginning“, which meant helping young mothers in case of delivery, but unfortunately this program do not works)

One of the negative moment in Georgian Labour Code also is the question of compensation. 1st item of the 31th paragraph there is mentioned that the compensation is regulated by the labour agreement. There is not mentioned about the minimal compensation and if it might me more than living wage or th.e compensation might be not less tham living wage, but is not surprise because Georgia have not ratify the 1st and 2nd paragraphs of the European Chertier, for the effective realiztion of getting corresponding compensation and contract sides take on: „recognitions such kinds of compensation that guarantees equal livinig conditions“, unfortunately Georgian legislatives do not ratify this paragraph, so the employee can take such kind of compensation that abase his dignity and all this is legalthat is very bad.

According to the Chertier we recognize the equal rights of man and woman, the righte of qual salary and additional salary for the additional working but we do not recognized (have not ratify) the paragraph which regulates counting money from the salary. „contracted sights sould regulate stopping the monesy from the employee's wage by the unit legislation or by the normed acts, also in case of coletcive contract or arbitral award“. not ratifying it caused the following: 33th paragraph implicates stopping thesum from teh employees wages: „The employer can stop employees wage any other sum that the employer paid after his/her working.“

2. „The detained sum from the emlpoyees salary should not be more than 50 %25 of employees salary.“ Not ratifying above mentioned paragraph also caused teh following: „An employee has a salary of 200 GEL, that is the equal of living wage, (unforunately our country estimated for 200 GEL their inhabitants dignity, its pity that they do not think that the dignity of each inhabitants are identical, i think it should be estimated as the equal) and if the employer datains 50 %25 from employees salary that means that the employees dignity is abused and that is why we can say that obliquely abusing a peson is quite possible. So if the employer give the salary which quite less than living wage (or if we detain sum of the salary) that meansabusing a person, so in our country it is common to abuse a person with the help of low, that is of course very bad. By the Georgian constitution also by the International human rights declaration and many other international convensions whose members our country is bans abusing human rights. As for the working conditions, only the 1st item of the 35^th paragraph is quite normal. „The employer is obliged guaranting maximal vital and health conditions for the employe.“ As for the other paragraph they are too general, that means what should do the employer for the guaranting safe working conditions. All of these do not have imperative meaning, it looks like a moral appeal. Safe and health conditions for working is one of the fairness working condition. But it should not be a surprise because our legislative did not ratify the paragraph which means working in safe and hygienic conditions.

The most worst in the Labour Code is that with the help of the working agreement employer and employee regulate the restriction rights of one of the sights and also the restriction should be in the interests of one of the sight and should be inteligible and proportional to of the interests.“ If we restrict Labour Code in most cases for the supporting the mployers in this case the employee is forced and that is the crime against a person. One of the gap of the code is also 3rd item of teh 46 paragraph: “By the labour agreement might be regulated some obligatory rules for the employee, knowledge and qualification received during the changing of the working agreemant conditions shouldnot be used for the sake of competitor employee and this restriction can be lasted for not more than three 3 years.”

This is also against the human vill and in this case a person standts into the obligatory position. It is interesting if we form a labour agreement with this conditions what should do than the employee after stopping an agreemant,what should he do for the following three years, why saw not it considered in getting this norm?

In Labour Code exists some gaps and I will not continue speaking on them. In the Labour Law exist fairness working conditions:

1. Safe and healthy conditions, where an employee is protected from the noise and airs that is hurmful for his health.

2. Equal pay for equal work

3. Equal opportunity for the promotion

4. The right for the inteligibly distributed working time and right to rest and periodic holidays with pay.

How the Georgian Labour Code satisfies fair working conditions you can judge by yourself.

I think an outcome is One, the existing Labour Code should be changed. The code was recaived for getting investment in the Country and that is why it was forseen for the employers. There were many investments but most of them left the country. The reason is: World Economic Crisis, neglecting suprim of the law from the legislatives in relaton to the businessman, unequal competition and so on.. that is far from my subject.

I hope that following Labour Code, now in parliament there is debate will be equal for the employer and employee, for their interests and will satisfy Fair Labour conditions. Nowadays in Georgian Parlianemt are working on the labour code project.

Giorgi Amiranashvili
Ivane Javakhishvili State University
Law Faculty III year student

I. Introduction

The main rights are basic elements of legislative system to secure universally recognized human rights and freedoms, is clearly expressed in the preamble of the Georgian Constitution, as for the 7th paragraph, human rights are recognized as supreme human value and freedoms as directly acting law.

The Theory suggests the different principals of grouping supreme human values. On orienting Government principals we can put out the following: a) Free Right, b) Civil rights and c) Social Rights. In this case our interest is around the last one - for the social rights.

First formulation of the social rights appeared in XIX century with the inspiration of so called „brothers' soul“. These rights have „Status Positivus“ according to which government is obliged on guaranteeing suitable conditions for those people who really needs it¹.

Social rights are essential for being improved in public activities. According to the International Pact for Economic, Social and Cultural Rights adopted by The General Assembly of United Nations (16.12.1966) right of defending from discrimination one of the most important. It is inretesting what Georgia suggests to his inhabitants according to the above mentioned, the marked subject will be discussed it inrelation with Labor interrelations. Georgian constitution declares social rights exactly with constitutional strengthening of labor right and in the 1st item of 30th article declares that labor should be free. Constitutional labor rights are determined by „Georgian Labor Code“ adopted on 25th of May 2006. An analysis on discrimination in labor relations we will make according to the marked Code.

Commonly in labor legislation is basically maintaining all the rights and free rights that are characteristic for the private legislation. In this case equity of both sides are interesting and exactly reflects in the labor legislation as the principals of banning the discrimination which directly out comes from the constitution. So subject of the 38th article is the following: Citizens of Georgia shall be equal in social, economic, cultural and political life irrespective of their national, ethnic, religious or linguistic belonging.

II. Regulations of Banning Discrimination in Georgian Labor Legislation

It is interesting how the idea of banning discrimination was reflected in Georgian labor code for years. Even Georgian Soviet Social Republic labor code took attention to the banning discrimination (1.10.1973). In the preamble of the marked code we can find the following: „Big October Social Revolution destroyed exploitation and oppression system accordingly the inhabitants despite racial and social differences are guaranteed with labor equity“¹ according to the 17^th paragraph of the constitution and by the Soviet Social Republic and Georgian Soviet Social constitutions while taking a job it is impermissible direct or indirect insulting human rights or giving indirect priorities to the sexual, racial and national belongings on religious dependences.

Law successor of the marked code is the Georgian Labor Code and there is no differences between them in relation to the banning discrimination. The legislation guaranteed real opportunity for getting a work. For example, after abolishing law on the base of verdict a person could not get a job on a special posts or realizing special activities for some time. Person belonging to the determined category can not get a job on heavy or harmful conditions in order to be protected their health. Receiving women and underage young on the job was strictly forbidden in underground and harmful conditions.²

In acting Georgian labor code, adopted in 2001, Georgian European Consulting Center on Economic Politics and Juridical Matters (“Geplac”) arranged analyzing labor code worked out by the working group in connection with European legislation.³ Banning discrimination was foreseen as the general project (5th paragraph) also thesis regulating interrelationbefore signing contract (for example, 19th paragraph). Georgia have not adopted the marked law and therefore the labor code was in force before 25^th of May 2006, when the parliament adopted Labor Code, where discriminationbanning norms were only in the general principals 3, 4, 5 and some how the 6th parts of the 2^nd paragraph.

In the 2.3 articles are numerated items banning discrimination in labor relations. It should be mentioned that these items have been changed for many times and passes some development stages. Especially Soviet Social Labor Code do not allowed discrimination towards sexual, racial,ethnic and religious belongings. In the law successor of the marked code the following was expressed: any type of discrimination due to race, color, ethnic and social category, nationality, origin, property and position, residence, age, gender, sexual orientation, limited capability, membership of religious or any other union, family conditions, political or other opinions are prohibited in employment relations. According to the „Geplac“ projectthere should be edited banning discrimination for belonging to any kind of trade-union or sign.

If we make comparison between 14^th paragraph of Georgian constitution and European convention for human rights we can find that: differently from constitution and Euro convention the Labor Code foresees the age for banning discrimination for sexual orientation, limited opportunities, belonging to the some unions and for the family status too. To its side Euro convention suggests those signs that are not reflected in Georgian labor code and Constitution too. Using rights and free rights given in Europeanconvention are guaranteed for everyone without any discrimination, as it is:unification with national minorities, property, birth or any other status. It isworth having common positions towards this signs and then to be reflectedin legislation, because as wide is list as the rights of worker should be protected and it is desirable to add these words „or according to another sign“, because in legislation absolute numeration of all the signs is simply impossible and by this the lawmaker could make some additional guarantees.

2.4 paragraphs represent what might be regarded as the discrimination. Commonly discrimination is arbitrary, without any substation, restrictes rights of individuals or groups or form of negative attitude that expresses in differentiation to the rights and authorities constructed on the physical and biological signs. According to the code „direct or indirect oppression of a person“ might be regarded as discrimination. It should be mentioned that Soviet Social Republic and acting code opposite from current legislation foresaw impermissibility of directly and indirectly restricting human rights and also banning any kind of privileges as the current legislation recognizesdiscrimination -only restricting human rights. Of course „Geplac“ law can be regarded as not improved as it appeals commonly for the discrimination without any concrete definition. Current labor code absolutely satisfies European standards and shows the aims of direct and indirect discrimination, these are: intimidated hostile, humiliate and making abusing surroundings for a person or making such kind of conditions that directly or indirectly is worsens a persons' condition.

2.5 paragraphs determine what should not be regarded as the discrimination. Soviet Social Republic labor Code did not maintenance such kind of regulations, the code only discussed on impermissibility of restricting any kind of rights or giving any privileges. After all in acting legislation appears a new note: that restriction can not be regarded as special conditions which are defined for the special categories by the code and other Georgian normative acts. In this case code took into consideration some excepting from the common rule but only towards the restriction, as for the giving any kind of priority was left without any changes. Law prepared by „Geplac“ was too laconic according to the issue and spoke that differences conditioned by the peculiarity of the job cannot be regarded as the discrimination. Acting Legislation can be regarded as the progressive and suitable towards the European standards, according to which inevitability of differences among the people cannot be regarded as the discrimination, which comes from the main point, specifics or from the realizing conditions of the work, it serves for the legal aims and is proportionate of its achievement and inevitable means. From one side we may treat as the paradox, as the Soviet Social Republic treated legislation as absolutely unlimited banning discrimination and after following legislation were made some exception from the rule. In future the practice requested making some essential changes.

As we have mentioned the practice, it is worth to use decision made by Georgian Constitutional Court on 7th November of 2003. Interpretation wasmade on “differences”: 14^th paragraph of the Georgian constitution implies equity before the law equal recognition human rights and free rights which has adequate dependences that are in equal conditions with the subjects defined by law. The marked principal maintains spectrum of legislative activities for giving equal privileges and responsibilities individuals standing in equal situation. Different law regulation in any case can not be treated as abolishing equity of law. Law makers have rights to determine different items by law, but these differences should be well founded, intelligible and advisable. We can say that approaches of Constitutional Court to the item consist of two elements: 1. Intelligible and objective bases and 2. Proportion Principal.

As for the 2.6 paragraph during the labor relations both sides should protect main human rights and free rights determined by Georgian legislation, speaking in detail about it is not necessary, but it should be marked that it makes additional guarantees for protecting interests of both sides.

III. International Labor Organization Recommendation

Georgian parliament received a resolution on 2^nd September 1997, according to it all law and other different normative act should correspond to the European standards and normative acts so it is essential sharing those recommendations that suggests different competent organizations. So it is interesting 89^th 2009 session of the International Labor Convention and expert committee reports made for using recommendation.

So Expert committee gives very important recommendations on convention “Banning Discrimination in labor and working sphere” 1958 and marks that according to the 2.3 paragraph of labor code adopted in 2006 covers 1st item of the 1^st paragraph of the Convention foresees all the basics of the discrimination, but notes that marked regulations „in labor relations“ on banning labor discrimination exclude banning discrimination while choosing a candidate for getting a job.

It should be mentioned that in previous acting labor code it was banned to receive an ungrounded refusal on getting a job (17th paragraph), when according to the acting labor code 5.8 paragraph The employer is not required to prove his/her decision on refusal of employment. In case of adopting law worked out by initiative group of trade union an employer should write reason for discharging, marked changes means making a one step because nowadays an employer can discharge an employee without any apologies and explanation.¹ it should be mentioned that this changes will be reflected in 38.3 with the following reduction: “In case invalidation of the employment agreement under the initiative of the employer, employee shall receive severance pay for not less than two month” so it is in touch with contract period, by leaving in force 5.8 paragraph is still a problem for the pre contract period because the legislation still under the doubt having place discrimination while refusing on taking a job.

Accordingly the committee makes worry on 5.8 regulations makes some difficulties and resistances for the candidate while appealing on discrimination, the committee marks that by ratifying convention the government took responsibilities for banning direct or indirect discrimination while receiving or making a job. According to which the committee requests from the government representing the following information: 1. How protect labor codefrom discrimination or any other law for the availability of the job and also excluding discrimination practice while receiving a job.

2. How the 2.3 paragraph of the labor code maintains banning direct or indirect discrimination and pointing how the legislation foresees the explanation of direct or indirect discrimination; 3. procedures and machineries that helps a person appealing on labor discrimination, among them are decision on refusing while receiving a job for their possible discrimination character. Also the committee requests representing information aboutany cases where the resolutions are made on the basis of 2.3 and 5.8 paragraphs.

IV. Conclusion

Everyone has the right to free material welfare and spiritual development, right for freedom and dignity, opportunity for economic stable and equal conditions and according to it discrimination should be treated as the injustice abolishing of human rights, especially when it has a place in labor relations.

Labor right belongs to the number of one of the fundamental rights, there fore it is essential changing in labor legislation towards banning discrimination, Georgia recognized the essential meaning of the labor rights and took responsibility for realizing working rights for his inhabitants. After adopting Labor Code speaking on concrete results and estimating them are too hard because time is too short after adopting it, but according to the monitoring results there are some questions which need to be adequate with the international norms. If the marked will not be adequate with international conventions and contracts on generally recognized labor rights and free rights, these will cause standing employee with inadequate situation with the employer. The aim of the labor code should be maintained and should not protect only the right of employer.

Georgia tries to be close with European legislation. In the Labor relations clothing a banning of Labor Discrimination should be regarded as the first, because it is the delicate and can make a big influence on the human life and balancing it can cause economic development and maintaining the social calmness.

__________________

1. Konstantine Kublashvili, The Principal Rights (juridical manual) publishing house „JCI“ 2003; p 40-41

2. Georgian Soviet Social Republic labor Code;1st October 1973; (changing and additions before 1st January of 1989), publishing house „Soviet Georgia“ 1989 introduction, p6;

3. Giorgi Gogolashvili; Labor Law, publishing house „Science“ Tbilisi; 2000 p. 74

4. L. Aladashvili/D. Kereselidze, Some Main Labor Legislative Principals of the Continental European Countries and Georgian Labor Code Project. Reviewing Georgian law-court; 6/2003-1

5. Newspaper „Resonans“ 8th of April; 2009; p7

Salome Shengelaia
Ivane Javakhishvili Tbilisi
State university, Law Faculty,
II year student

„Nongovernmental Organization „Youth Alternative“

Essay: The vacation In Georgia and in Foreign countries for the pregnant workers and workers who have recently given birth or are breastfeeding (comperative analysis)

Georgian constitution in the preamble recognise following every Gaorgian inhabitant has a firm right for establishing social and fairness state with the help of liberal economic also the 30th paragraph of the constitution recognize the principals of social state and also opportunity for the developing liberal economics. According to the constitution the scales of the economic politics represents human rights and free rights as the principals of the legal and social state. According to this state should favour liberal economics for defending and guaranting social rights.

With the stregthening social rights by the constitution state mainly takes on itself possitive obligations for realizing them. But it should be mentioned that social rights are too expensive rights of the state and in most cases realizing the social rights are limited. The good example is 30th paragraph of the constitution, according to which „working is free“. Recognizing it state takes obligations on employment and for equal salary for the each inhabitants.But there is no doubt that taking such kind of obligation is impossible for realizing not only for Georgia but also for many other developedcountries. 2^nd item of the 30^th paragraph of the constitution - „The state shall be bound to promote the development of free entrepreneurial activity and competition“ The construction in line represents the state priorities,the first is social labor right and the liberal economic development or high economic level in the state guarantees the defending it.

To simplify all, 30th paragraph of the Georgian constitution represents the following: „The state shall be bound to promote the development of free entrepreneurial activity and competition”.It is important the aims and means to be reasonably correlated with each other while working out new labour code.

IV paragraph of the Georgian Labour Code is wholly devoted to the vacation for the pregnant workers and workers who have recently given birth or are breastfeeding, also the vacation for the adopting a child. According to the 27^th paragraph of the labour code, employee on self request receives a vacation for the pregnant workers and workers who have recently given birth or are breastfeeding for 477 calendar days, 126 days and in case of difficalties or deliverying twins 140 days are paid.

According to the 30^th paragraph Employee, upon his/her request is entitled to take not less than two weeks in a year in succession or in portions an unpaid leave for childcare for the period twelve months before the child turns five.

Additional vacation for the reason of childcare may be given to any personwho actually takes care of a child. Emplyee and employer can make some agreement on the additional paiment.

Vacation for pregnant workers and workers who have recently given birth or are breastfeeding the vacation for the adopting a child is also regulated by the European chertier (1996). According to the 8 item of the I part of the marked chertier, mother who has recently given birth has right for the special defence. The 8 paragraph of the II part regulates the right of pregnant workers for the defence of mother. So the pregnant workers and workers who have recently given birth or are breastfeeding should have not less than 14 weeks maternity leave and also the adequate social guaratee or the privileges foreseened by the governmental funds.

As for the mentioned social rights in the foreign legislation - Council to encourage improvements in the safety and health at work of pregnant workers and workers who have recently given birth or are breastfeeding, here is marked that each employed mother despite the length of service and working rates, it is obligatory all of them to use 14 weeks (98 days) vacation and 2 weeks (14 days) before or after the giving birth. Such kinds of standarts are supporting C183 Maternity Protection Convention, 2000 of the International Labor Organization - ILO, the organization adopted recommendation “R191 Maternity Protection Recommendation”, 2000, according to which it is advisable to increase the vacation for 18 weeks (126 days) for pregnancy and for giving birth and the payment might consist 100%25 of salary.

The longest vacation among European countries vacation is in Swiss - 16 month (480 days) In Denmark it is - 420 days, Norway - 378 days, United Kingdom from the 1st of the April the paid vacation increased from 182 to 273 days.

The duration of the vacation depends on the cases when mother gives a birth to twins and if there some problems after the delivery. For example In Byelorussia, Estonia and Latvia 14 days are added to the maternity leave, in Russia - 38 days, in German - 28 days, in Spain and Swiss 14 days and 6 month per twins. The length of maternity leave depends on the quantity of children, in France 70 days are added for the 3rd child, In Bulgaria 120 days are given for the first child, for the second one 150 days, for the third - 180 days and as for the fourth one it is 120 days.

Compensations for the vacation in different countries are different: In Swiss part for the vacation pays the employer and another part the state, in German it is essential having a private insurance policy and as for the another part of the paid vacation pays the employer. In Denmark the compensation gives municipals according to the living place. In most cases compensation (Austria, Byelorussia, Ireland, Israel, Canada, Norway, Portugal, Finland) the pregnant worker receives form the healthcare, employers and social insurance funds.

In some of the European countries paid vacation can also use father of the new-born child, independently from the mothers' maternity leave (In Swiss - 10 days, Norway 54 days, Estonia - 14 days, Denmark 14 days, Finland 18 days, France - 14 days, Italy - 91 days, Nederland - 2 days, Portugal - 5 days, Spain 15 days, United Kingdom - 14 days). Such kinds of precedent appeared in Swiss legislation in 1974. According to the statistics today more and more fathers uses such kind of vacation, this precedent helps increasing deliveries (the second child is mostly borne in such families where fathers also uses vacation) also the statistics shows that divorces for the 1/3 changed for better.

After ending paid maternity leave in some countries also the father of the new-bone, have right to demand not paid vacation. So the parents can divide a vacation, In German duration of the non paid vacation is 3 year, in France it is 2 years, In Italy - 6 month if both parents will use the vacation in this case 10 month.

In Norway not paid 14 days vacation can use only fathers (as usual most part of the employers pays for this vacation). In Estonia, Finland and in Spain not paid maternal leave is only for the mother for 3 years.

In conclusion we can say that it would be better to make some changes in Georgian Labor Code according to the social rights to make solid guarantees for the pregnant workers and breastfeeding mothers. Some changes should be made for the fathers too and as in most European countries fathers should use paid vacation too. That will help increasing a deliveries and also decreasing divorces too.

Bibliogrphy:

1. Georgian Constitution; Tbilisi 2009

2. Georgian Labor Code; Tbilisi 2009

3. Conclusion of The Georgian Assosiation of Young Lawers on „Georgian Labor Code“

4. European Social Chertier, Strasburg 3.V. 1996

5. Informational paper for the bill „on the Making Changings in the Georgian Labor Code“/ Maia Khmaladze.