ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის კონკრეტული სახეების განხილვამდე, საინტერესოა იმ ზოგადი სტანდარტების წარმოდგენა, რაც ევროპული სასამართლოს პრეცედენტებიდან გამომდინარეობს. ევროპული სასამართლოს მოსაზრებების ანალიზი, თავისთავად, წარმოაჩენს ეროვნული კანონმდებლობის ძირითად ხარვეზებს და შეუსაბამობებს ადამიანის უფლებების ძირითად სტანდარტებთან.

ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საქმე, რომელშიც სასამართლომ, ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლიდან გამომდინარე, ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის განხორციელების კრიტერიუმები ჩამოაყალიბა, არის - Iordachi and Others v. Moldova.¹

ამ საქმეში სასამართლომ განსაზღვრა კანონის საფუძველზე პირად ცხოვრებაში ჩარევის ცნება. სასამართლოს განმარტებით, „კანონის თანახმად“ ნიშნავს შიდა საკანონმდებლო საფუძველს.

სასამართლომ ასევე მიუთითა, რომ თავად კანონი, რომელიც არის უფლებაში ჩარევის შიდა საკანონმდებლო საფუძველი, უნდა იყოს განჭვრეტადი.²

განჭვრეტადობის ნაწილში (ფორესეეაბილიტყ) სასამართლო გამოყოფს რამდენიმე მნიშვნელოვან საკითხს, რაც საინტერესოა საქართველოს კანონმდებლობისთვისაც. სასამართლო, უპირველესად, აკეთებს განმარტებას, რომ განჭვრეტადობაში გამოირიცხება ის მდგომარეობა, როცა პირს ეცნობება, როდის დააკვირდებიან,³ რის შემდეგაც ის თავის საქციელს შეუსაბამებს ამ ფაქტს.⁴ სასამართლო ასევე აყალიბებს კანონმდებლობის მიმართ მოთხოვნას, რომ დეტალურად იქნეს გაწერილი ღონისძიების ჩატარების წესები. ასევე, კანონმა დაადგინოს ღონისძიების განხორციელების მეთოდი და დისკრეციის ფარგლები, რომელიც მინიჭებული აქვს კომპეტენტურ თანამდებობის პირებს იმისთვის, რომ ინდივიდს მიეცეს თვითნებური ჩარევისაგან ადეკვატური დაცვის შესაძლებლობა.⁵

სასამართლო ასევე აცხადებს, რომ მოლდოვას კანონმდებლობით არ არის საკმარისად განსაზღვრული იმ დანაშაულთა წრე, რომელთა გამოც შეიძლება გაიცეს მიყურადების სანქცია. სასამართლო განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობს იმ ფაქტს, რომ სისხლის სამართლის კოდექსით გათვალისწინებულ დანაშაულთა ნახევარზე მეტი ხვდება იმ კატეგორიაში, რომლის გამოც შესაძლოა მოხდეს მიყურადება.⁶

ამავე საქმეში, სასამართლომ იმსჯელა თავად სასამართლოს როლზე ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიების კანონიერად ჩატარების ზედამხედველობასთან დაკავშირებით და განაცხადა, რომ ამ ნაწილში სასამართლოს როლი საკმაოდ შეზღუდული იყო. სასამართლომ ყურადღება გაამახვილა მოლდოვას კანონმდებლობაზე, რომელიც არ ითვალისწინებდა ჩატარებული ფარული დაკვირვების შედეგების მოსამართლისთვის გაცნობას, რაც იქნებოდა ამ ღონისძიების ჩატარების კანონიერების შემოწმების საფუძველი. ამის საწინააღმდეგოდ, აღნიშნულ უფლებამოსილებას მოლდოვას კანონმდებლობა ანიჭებდა პროკურატურის ხელმძღვანელ თანამდებობის პირებს.⁷ ამ უფლებამოსილების პროკურატურისთვის მინიჭება ვერ ჩაითვლებოდა უფლებების დაცვის ეფექტურ გარანტიად, ვინაიდან პროკურატურა წარმოადგენს ბრალდების მხარეს. გატარებული ღონისძიების კანონიერების შემოწმება კი, მხოლოდ დამოუკიდებელი, ნეიტრალური უწყების მიერ უნდა განხორციელდეს.

საკუთარ პრეცედენტულ სამართალზე დაყრდნობით, ამ საქმეში სასამართლომ ხაზი გაუსვა ფარული დაკვირვებისას აუცილებელი დაცვის იმ მინიმალურ სტანდარტებს, რომელთა დამკვიდრებაც უნდა მოხდეს ეროვნულ კანონმდებლობაში იმისთვის, რომ თავიდან იქნეს აცილებული ძალაუფლების ბოროტად გამოყენება. კერძოდ, სასამართლომ მინიმალურ სტანდარტებად დაასახელა:

ამ საქმეში სასამართლოს ყურადღება დაიმსახურა ასევე ფარული მიყურადების შესახებ სასამართლოში შესული შუამდგომლობების დაკმაყოფილების სტატისტიკურმა მაჩვენებელმა, რომლის მიხედვითაც: 2005 წელს მიყურადების ნებართვა გაიცა 2 500-ზე მეტ შემთხვევაში, 2006 წელს - დაახლოებით 1 900 შემთხვევაში, 2007 წელს კი - 2 300-ზე მეტ შემთხვევაში. სასამართლოს განცხადებით, „ამგვარი რაოდენობრივი მაჩვენებლით მოლდოვაში ფარული მიყურადება, სულ მცირე, ზომაზე მეტადაა გამოყენებული, რაც, ნაწილობრივ, შეიძლება გამოწვეული იყოს კანონით გათვალისწინებული არაადეკვატური დაცვის გარანტიებით“.⁹

ბოლოს, დასკვნის სახით უნდა აღინიშნოს, რომ პირად ცხოვრებაში ჩარევა არის Ultima Ratio ღონისძიება. ევროპული კონვენციით დადგენილია, რომ პირად ცხოვრებაში ჩარევა ხდება მხოლოდ მაშინ, როდესაც სახეზეა კონკრეტული პირობები და ეს პირობები იწვევს მისი განხორციელების უკიდურეს აუცილებლობას. აღნიშნული მიუთითებს, რომ ფარული დაკვირვება, როგორც პირადი ცხოვრებით დაცულ სფეროში ჩარევის ერთ-ერთი სახე, უნდა განხორციელდეს როგორც Ultima Ratio ღონისძიება. როგორც ევროპულმა სასამართლომ ზემოთ განხილულ საქმეში მიუთითა, მოლდოვას კანონმდებლობა არ შეიცავდა დაცვის გარანტიას გარდა ერთისა, რომ მიყურადება უნდა განხორციელებულიყო მხოლოდ მაშინ, როდესაც სხვაგვარად შეუძლებელი იქნებოდა მიზნის მიღწევა.¹⁰ სასამართლოს ამგვარი აქცენტი და ხაზგასმა იმაზე, რომ ასეთი ჩანაწერიც არ იქნა მიჩნეული დაცვის ადეკვატურ გარანტიად, საყურადღებოა საქართველოს კანონმდებლობისთვის, რომელიც ამ ტიპის ჩანაწერსაც არ შეიცავს.

_______________________

1. იხ. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე: Iordachi and others v. Moldova, - №25198/02, 14 სექტემბერი, 2009.

2. Iordachi and Others v. Moldova, $$37-38.

3. დაკვირვება მოიცავს „ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიებების შესახებ“ საქართველოს კანონით განსაზღვრულ საფოსტო და კომპიუტერულ კონტროლს, ვიდეო და აუდიო ჩაწერას, ელეტრონულ თვალთვალს.

4. Iordachi and others v. Moldova, $39.

5. Iordachi and others v. Moldova, $39.

6. Iordachi and Others v. Moldova, $44.

7. Iordachi and Others v. Moldova, $47.

8. Iordachi and Others v. Moldova, $95.

9. Iordachi and Others v. Moldova, $52.

10. იხ. Iordachi and Others v. Moldova, $$51, 95.

ევროპული სასამართლოს მიერ დადგენილი სტანდარტების გათვალისწინებით, შესაძლებელია იმ შეუსაბამობების გამოკვეთა, რაც ეროვნულ კანონმდებლობასა და სასამართლოს მიდგომებს შორის იკვეთება.

პირველ რიგში, უნდა აღინიშნოს, რომ ეროვნული კანონმდებლობა პირად ცხოვრებაში ჩარევას არ ითვალისწინებს, როგორც Ultima Ratio ღონისძიებას. აღნიშნულის შესახებ კანონმდებლობა სპეციალურ მითითებას არ შეიცავს, შესაბამისად, ამ ნაწილში მნიშვნელოვნად ჩამორჩება ევროპული სასამართლოს მიერ განვითარებულ სტანდარტს. ეროვნული კანონმდებლობა ასევე ვერ პასუხობს ნორმათა განჭვრეტადობისა და სათანადო დეტალიზების მოთხოვნებს.

ამ მხრივ, საინტერესოა „ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შესახებ“ საქართველოს კანონის შეფასება ევროპული კონვენციისა და ევროპული სასამართლოს ცალსახა მიდგომის ფონზე, რომლის მიხედვითაც, პირად ცხოვრებაში ჩარევა დასაშვებია მხოლოდ განჭვრეტადი საკანონმდებლო ნორმების საფუძველზე. „ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შესახებ“ კანონის მე-10 მუხლის მე-2 პუნქტის მიხედვით, „ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიების ჩატარების და შეწყვეტის ვადები და წესი განისაზღვრება ამ კანონით და უწყებრივი ნორმატიული აქტებით.“

იმისათვის, რომ ნათელი გამხდარიყო ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიების ჩატარების პირობები, საიამ განცხადებით მიმართა შესაბამის უწყებებს უწყებრივი ნორმატიული აქტების მოწოდების თხოვნით. როგორც მიღებულ პასუხში დაფიქსირდა, აღნიშნული აქტები არ არის საჯარო. კერძოდ, შინაგან საქმეთა სამინისტროს და საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს პასუხების თანახმად, მოთხოვნილი ნორმატიული აქტი წარმოადგენს სახელმწიფო საიდუმლოების შემცველ აქტს.¹

იმ ნორმატიული აქტების გასაიდუმლოება, რომლებიც ადგენს ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიების ჩატარების წესსა და პირობებს, ეწინააღმდეგება კანონის განსაზღვრულობის მოთხოვნას. ეს კი, კერძო პირს ართმევს საშუალებას, განსაზღვროს შესაბამისი უწყებების დისკრეციის ფარგლები და უფლებაში ჩარევის მეთოდები. ნორმატიული ბაზის ხელმისაწვდომობა და განჭვრეტადობა პირადი ცხოვრების უფლებაში ლეგიტიმური ჩარევის ერთ-ერთი მთავარი საფუძველია.

რაც შეეხება ნორმათა დეტალიზებას, „ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიებათა შესახებ“ კანონი არ განსაზღვრავს იმ პირთა წრეს,² რომელთა მიმართ შეიძლება გამოყენებულ იქნეს ფარული დაკვირვება. ასევე, არ არის დადგენილი პირობები, რომელთა არსებობის დროსაც შეიძლება მოხდეს მისი გამოყენება. კანონით გათვალისწინებულია იმ დანაშაულთა არაგონივრულად ფართო წრე, რომელთა გამოსავლენადაც შეიძლება გამოყენებულ იქნეს აღნიშნული ღონისძიება.

კანონის მე-9 მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, „ისეთი ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიების ჩატარება, რომელიც ზღუდავს კანონით გარანტირებული სატელეფონო და სხვა სახის ტექნიკური საშუალებებით წარმოებული შეტყობინების საიდუმლოებას, დაიშვება ...თუ სახეზეა ისეთი მართლსაწინააღმდეგო ქმედების მონაცემები, რომლისთვისაც სისხლის სამართლის კანონით სასჯელის სახით გათვალისწინებულია თავისუფლების აღკვეთა 2 წელზე მეტი ვადით.“ ასეთი კატეგორიის დანაშაულები საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის ორ მესამედზე მეტს შეადგენს. შესაბამისად, წრე არაგონივრულად ფართოდ შეიძლება ჩაითვალოს. ამ საკითხს სპეციალური ყურადღება დაუთმო ევროპულმა სასამართლომაც.

ნორმათა დეტალიზებისა და განჭვრეტადობის ჭრილში უნდა აღინიშნოს, რომ კანონი ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიების ჩატარების წესისა და პირობების განსაზღვრას შიდა უწყებრივ ნორმატიულ აქტს უკავშირებს. როგორც აღინიშნა, შიდა უწყებრივი აქტები მოძიებული ვერ იქნა. ამიტომაც არ არის გამორიცხული, ზემოაღნიშნული გარემოებები ჩამოყალიბებული იყოს ამ აქტებში, თუმცა, ეს საკანონმდებლო საფუძვლების ბუნდოვანების საკითხს არ ხსნის. იმ პირობებში, როდესაც პროცედურების დამდგენი ნორმატიული აქტი არ არის საჯარო და ხელმისაწვდომი კერძო პირებისთვის, ეჭვქვეშ დგება უფლებაში ჩარევის ლეგიტიმურობა.

„ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შესახებ“ საქართველოს კანონის მიხედვით, სასამართლოს მონაწილეობა პროცესში შემოიფარგლება ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიების ჩატარების შესახებ ნებართვის გაცემით. პროცესზე სასამართლოს კონტროლი მთავრდება სწორედ ამ ეტაპზე და იგი აღარ ზედამხედველობს უშუალოდ ღონისძიების განხორციელების პროცესის კანონიერებას.

ევროპულმა სასამართლომ ყურადღება გაამახვილა მოლდოვას სასამართლოს შემცირებულ როლზე ამ პროცესში, რომელსაც ასევე არ ჰქონდა უფლებამოსილება, ეკონტროლებინა გატარებული ღონისძიების კანონიერება.

სასამართლოს როლის შემოსაზღვრა მხოლოდ ნებართვის გაცემით ვერ ქმნის პირის დაცვის ადეკვატურ გარანტიებს და გაუმართლებლად დიდ უფლებამოსილებას უტოვებს ბრალდების მხარეს. ამიტომაც, მნიშვნელოვანია სასამართლოს პოზიციის გაძლიერება ამ მიმართულებით.

ფარული სატელეფონო მიყურადების გამოყენების შესახებ სტატისტიკური მონაცემების გასარკვევად, საიამ განცხადებით მიმართა საქართველოს უზენაეს სასამართლოს. სასამართლომ უარი განაცხადა აღნიშნული ინფორმაციის მოწოდებაზე, იმ მოტივით რომ მიყურადებაზე ნებართვის გაცემის შესახებ ინფორმაციის აღრიცხვა არ ხორციელდება³. სხვა ტიპის მსჯელობის საგანია ის, უნდა იყოს თუ არა საიდუმლო მხოლოდ სტატისტიკური მონაცემები ფარულ მიყურადებაზე შუამდგომლობის დაკმაყოფილების შესახებ. მოლდოვას კანონმდებლობაც კი, ფარული მიყურადების შესახებ, რომელიც საბოლოო ჯამში ევროპული სასამართლოს მიერ დასახელებული გადაწყვეტილებით „დაწუნებულ“ იქნა, ითვალისწინებს ამ ინფორმაციის საჯაროობას. ამ პირობებში ნათელი ხდება, რომ საქართველოს კანონმდებლობა კიდევ უფრო დაბალ სტანდარტებს ითვალისწინებს ამ მიმართულებით.

თვითნებობისაგან დაცვის გარანტიები

მნიშვნელოვანია, რომ კანონმდებლობა ქმნიდეს სათანადო გარანტიებს კერძო პირების დასაცავად ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის განხორციელებისას შესაბამისი უწყებების თვითნებობისაგან. ამგვარ გარანტიებს შორის ყველაზე მნიშვნელოვანია წინა სასამართლო (საპროკურორო) კონტროლი და შემდგომში უკვე - სასამართლო კონტროლი.

- წინასასამართლო (საპროკურორო) კონტროლი

„ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შესახებ“ საქართველოს კანონი ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიებათა განხორციელებისა და ამ პროცესში მიღებული გადაწყვეტილებების კანონიერების ზედამხედველობის ვალდებულებას საქართველოს იუსტიციის მინისტრსა და მისდამი დაქვემდებარებულ პროკურორებს აკისრებს,⁴ თუმცა, უშვებს გამონაკლისს ცალკეული ტიპის ინფორმაციაზე, რომელზეც არ ვრცელდება საპროკურორო კონტროლი.

იმისათვის, რომ პროკურატურის მიერ ეფექტურად იქნეს განხორციელებული კანონიერების ზედამხედველობა, აუცილებელია პროკურორს ჰქონდეს დაშვება იმ პირებზე, რომლებიც უწევენ ან უწევდნენ კონფიდენციურ დახმარებას ოპერატიულსამძებრო ორგანოებს, ასევე, თანამშრომლობენ ან თანამშრომლობდნენ მათთან. საპროკურორო ზედამხედველობის საგანს უნდა წარმოადგენდეს აგრეთვე ოპერატიულ-სამძებრო ხასიათის ინფორმაციის მოპოვების მეთოდები, ტაქტიკა და ორგანიზაცია. მხოლოდ ასეთ შემთხვევაშია შესაძლებელი რეალური ზედამხედველობის განხორციელება და, კერძოდ, პირთა ინტერესების დაცვა შესაბამისი უწყებების თვითნებობისგან.

ამის მიუხედავად, „ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შესახებ“ საქართველოს კანონის მიხედვით, ეს მონაცემები არ წარმოადგენს პროკურორის ზედამხედველობის საგანს.

გამონაკლისის სახით, კანონმდებლობა ითვალისწინებს ხელმძღვანელი პროკურორების და მათ მიერ განსაზღვრული სხვა პროკურორების (იუსტიციის მინისტრი; მთავარი პროკურორი და მისი მოადგილეები; მთავარი პროკურატურის შესაბამისი სტრუქტურული დანაყოფების უფროსები და მათი მოადგილეები; ქ.თბილისის პროკურორი და მისი მოადგილეები და რაიონული პროკურორები თავიანთი სამოქმედო ტერიტორიების მიხედვით, აგრეთვე, იუსტიციის მინისტრის, მთავარი პროკურორის და მისი მოადგილეების, აფხაზეთის და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკების პროკურორების, საოლქო პროკურორების, ქ.თბილისის პროკურორისა და რაიონული პროკურორების მიერ განსაზღვრული სხვა პროკურორები) მიერ ოპერატიულ ინფორმაციასთან დაკავშირებული საიდუმლო მასალების და, მათ შორის, იმ პირთა მონაცემების გაცნობის უფლებას, რომლებიც კონფიდენციალურად უწევენ დახმარებას ოპერატიულ-სამძებრო ორგანოებს.⁵

ჩამოთვლილი პირების უმეტესობას უშუალო შეხება არ აქვს წინასწარ გამოძიებასთან, ვინაიდან მათ შორის შუალედურ რგოლს წარმოადგენს პროკურატურის ერთეულის პროკურორი, რომელიც უშუალოდ ხელმძღვანელობს პოლიციის საქმიანობას და აკონტროლებს ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობაზე კანონის ზუსტ და ერთგვაროვან შესრულებას. საგულისხმოა, რომ ამ პროკურორის ვალდებულების მიუხედავად, აკონტროლოს ოპერატიული საქმიანობის კანონიერება, მას დაშვება არ აქვს ზემოაღნიშნულ საიდუმლო ოპერატიულ ინფორმაციასთან. ლოგიკურია, რომ იმ საქმიანობის კანონიერებაზე ზედამხედველობა, რომლის გაცნობის უფლებაც პროკურორს არ გააჩნია, მინიმალურია.

ამის საილუსტრაციოდ შეიძლება განხილულ იქნეს შემთხვევა, როდესაც პოლიციის თანამშრომელი აცხადებს, რომ მას აქვს ოპერატიული ინფორმაცია დანაშაულის ნიშნების არსებობასთან დაკავშირებით, მოწოდებული - კონკრეტული კონფიდენტის მიერ, რაც საჭიროებს ადამიანის უფლების შემზღუდველი ღონისძიების ჩატარებას. ამ შემთხვევაში, პროკურორს არ აქვს შესაძლებლობა, გადაამოწმოს, რეალურად ეს კონფიდენტი აწვდის თუ არა პოლიციელს ამ ინფორმაციას და რამდენად სარწმუნოა მის მიერ მოწოდებული ინფორმაცია. რიგით პროკურორს ამ ინფორმაციის გაცნობის უფლება შეიძლება მიეცეს მისი ხელმძღვანელი პროკურორის მიერ ამ უკანასკნელის დისკრეციული უფლებამოსილების საფუძველზე, ანუ მხოლოდ ცალკეულ შემთხვევებში. ეს კი ნიშნავს იმას, რომ სხვა დანარჩენ შემთხვევაში, პროკურორი მოკლებულია შესაძლებლობას, ეფექტურად განახორციელოს კანონიერებაზე ზედამხედველობა.

ამდენად, კანონი, ერთი მხრივ, ვერ ქმნის კანონიერების კონტროლის რეალურ მექანიზმებს და, ამასთან, ვერ უზრუნველყოფს სათანადო გარანტიებს საპროკურორო კონტროლის ეფექტურად განხორციელებისთვის. საბოლოო ჯამში, კანონიერების კონტროლის არაეფექტური მექანიზმების არსებობა კერძო პირების ინტერესების საწინააღმდეგოდ მოქმედებს. ამიტომაც, მნიშვნელოვანია, რომ კანონმდებლობამ გაითვალისწინოს ინფორმაციაზე პროკურორის დაშვების მექანიზმები.

- სასამართლო კონტროლი

ინსტიტუციური დამოუკიდებლობისა და სტატუსის გათვალისწინებით, კანონმდებლობა უფლების შემზღუდველი გადაწყვეტილების მიღების უფლებამოსილებას ანიჭებს სასამართლოს, რომელსაც ასევე აკისრებს არბიტრის ფუნქციას, როგორც მიუკერძოებელ, ნეიტრალურ ორგანოს.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 112-ე მუხლის მიხედვით, საგამოძიებო მოქმედება, რომელიც ზღუდავს პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობას, ტარდება სასამართლოს განჩინებით. პროკურორის შუამდგომლობას ფარული მიყურადების შესახებ განიხილავს სასამართლო დახურულ სასამართლო სხდომაზე, რომელშიც მონაწილეობს პროკურორი. მოსამართლე, შუამდგომლობასთან ერთად, განიხილავს თანდართულ მასალებს და ისმენს პროკურორის განმარტებას, რის შემდეგაც იღებს გადაწყვეტილებას. შუამდგომლობის განხილვის პროცესისთვის მნიშვნელოვანია პროკურორის მონაცემებზე წვდომის საკითხი, რაზეც ზემოთ იყო საუბარი. როგორც აღინიშნა, ყველა პროკურორს არ აქვს დაშვება ოპერატიული ინფორმაციის მიწოდების ტაქტიკის, მეთოდების, კონფიდენტის შესახებ. ამის გათვალისწინებით, მას არ შეუძლია, ინფორმაცია მიაწოდოს მოსამართლეს ან განმარტება გააკეთოს ამ საკითხებთან დაკავშირებით. ეს ნიშნავს, რომ ამ სახის მასალაზე წვდომა არც მოსამართლეს გააჩნია.⁶

აღნიშნული მიუთითებს, რომ ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის კანონიერების კონტროლი სათანადო დოზით არ არის უზრუნველყოფილი არც საპროკურორო და არც სასამართლო დონეზე. მოსამართლე, ისევე როგორც პროკურორი, შეზღუდულია ინფორმაციაზე სრულყოფილი წვდომის ნაწილში.

იმისათვის, რომ ოპერატიული ღონისძიებების კანონიერებაზე კონტროლი გახდეს ქმედითი, აუცილებელია, მოსამართლეს მიენიჭოს უფლება, გაეცნოს ოპერატიულ მონაცემებს, კონფიდენტის შესახებ ინფორმაციას, ოპერატიული ღონისძიების ორგანიზებისა და ჩატარების ტაქტიკას.

იმის გათვალისწინებით, რომ საკითხის განხილვა და გადაწყვეტილების მიღება ხდება დახურულ სხდომაზე, არ შეიძლება არსებობდეს ანონიმურობის დაცვისა და ოპერატიულ ღონისძიებაში ჩართული პირების უსაფრთხოების საკითხი. ეს ასევე გამორიცხავს დაცვის მხარის მიერ საიდუმლო ინფორმაციის გაცნობის შესაძლებლობას.

აღსანიშნავია, რომ „ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შესახებ“ კანონით სათანადოდ არ არის უზრუნველყოფილი პირის მიერ მის მიმართ განხორციელებული ფარული მიყურადების გასაჩივრების მექანიზმი. პირს, რომელიც მიიჩნევს, რომ ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის განმახორციელებელი ორგანოს მოქმედებას მოჰყვა მისი უფლებებისა და თავისუფლებების უკანონო შეზღუდვა, შეუძლია, ასეთი მოქმედების კანონიერება გაასაჩივროს შესაბამის ზემდგომ სახელმწიფო ორგანოში, პროკურორთან ან სასამართლოში. თუმცა, ამ უფლებით სარგებლობისას, პრობლემურია პირის ინფორმირებულობის საკითხი იმასთან დაკავშირებით, რომ მის მიმართ გამოყენებულ იქნა ფარული მიყურადება.

ბუნებრივია, ფარული სატელეფონო მოსმენა იმგვარად მიმდინარეობს, რომ პირს არ აქვს შესაძლებლობა, გაიგოს, რომ მას უსმენენ. ლოგიკურად, თუკი ფარული მოსმენის დასრულების შემდეგ, შესაბამის პირებს (ოპერატიული მუშაკი, პროკურორი) არ აქვთ ვალდებულება, აცნობონ პირს მის მიმართ განხორციელებული ოპერატიული ღონისძიების შესახებ, ამ უკანასკნელს არ ექნება შესაძლებლობა, იდავოს მის კანონიერებასთან დაკავშირებით. იმისათვის, რომ პირს მიეცეს მის მიმართ განხორციელებული შემზღუდველი მოქმედების გასაჩივრების უფლება, აუცილებელია, კანონმა დაავალდებულოს შესაბამისი პროკურორი, განხორციელებული ოპერატიული ღონისძიების შესახებ ინფორმაცია პირს მიაწოდოს მას შემდეგ, რაც აღნიშნული მოქმედება დამთავრდება. „ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შესახებ“ კანონი ამ საკითხს ღიად ტოვებს, რითაც აბათილებს პირისათვის მინიჭებულ უფლებას, გაასაჩივროს მის მიმართ განხორციელებული შემზღუდველი მოქმედების კანონიერება.

რეკომენდაციები

- სასამართლოს კონტროლის გაზრდა

სასამართლოს მიენიჭოს უფლებამოსილება, შეამოწმოს, კანონიერია თუ არა ფარული დაკვირვების მიმდინარეობა.

- წინაპირობების გათვალისწინება ფარულ მიყურადებაზე კანონი გახდეს განჭვრეტადი, რაც გულისხმობს „ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შესახებ“ საქართველოს კანონით გათვალისწინებული იმ უწყებრივი ნორმატიული აქტების საჯაროობას, რომლებიც არეგულირებს ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის ჩატარების და შეწყვეტის ვადებსა და წესებს.

კანონში დეტალურად განისაზღვროს იმ პირთა წრე, ვინც შეიძლება, დაექვემდებაროს ფარულ მიყურადებას; შემცირდეს დანაშაულთა წრე, რომელიც შეიძლება გახდეს ფარული მიყურადების საფუძველი.

კანონმა ფარული მიყურადება, როგორც ერთ-ერთ ფუნდამენტურ უფლებაში ჩარევა, გაითვალისწინოს მხოლოდ და მხოლოდ, როგორც Ultima Ratio ღონისძიება და ამის შესახებ მიუთითოს ხაზგასმით და არაორაზროვანი ფორმულირებით.

- საპროკურორო და სასამართლო დაშვება

პროკურატურის პროკურორს და შუამდგომლობის განმხილველ მოსამართლეს მიეცეს უფლებამოსილება, გაეცნონ: ინფორმაციას პირებზე, რომლებიც უწევენ ან უწევდნენ კონფიდენციურ დახმარებას ოპერატიულ-სამძებრო ორგანოებს, თანამშრომლობენ ან თანამშრომლობდნენ მათთან, აგრეთვე, ინფორმაციას ოპერატიულ-სამძებრო ხასიათის მასალების მოპოვების მეთოდებზე, ტაქტიკასა და ორგანიზებაზე.

- გასაჩივრების მექანიზმის დახვეწა

კანონმა დაავალდებულოს შესაბამისი პროკურორი, ფარული მოსმენის დასრულების შემდეგ აცნობოს იმ პირს, ვის მიმართაც განხორციელდა მოსმენა.

იმისათვის, რომ უფრო თვალსაჩინო იყოს დღეს არსებული ხარვეზები მხარეებს შორის მტკიცებულებათა მოპოვების ეტაპზე თანაბარი შესაძლებლობის კუთხით, აუცილებელია მოკლე შედარებითი ანალიზი ძველი და ახალი საპროცესო კანონმდებლობის პრინციპებს შორის.

1998 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ამოცანა იყო ობიექტური ჭეშმარიტების დადგენა. ამასთან, ბრალდების მხარეს წარმოადგენდა მხოლოდ პროკურორი. გამომძიებელი არ იყო ბრალდების მხარე და მას ეკისრებოდა ვალდებულება, საქმეზე ჭეშმარიტების დადგენის მიზნით, მოეპოვებინა ყველა მტკიცებულება - როგორც ბრალდებულის გამამტყუნებელი, ისე გამამართლებელი. დაცვის მხარეს, თავის მხრივ, ჰქონდა შესაძლებლობა, მისთვის სასარგებლო მტკიცებულების 26 მოსაპოვებლად საგამოძიებო მოქმედების ჩატარების შუამდგომლობით მიემართა პროცესის მწარმოებელი ორგანოსათვის (გამომძიებელი, პროკურორი) წინასწარი გამოძიების დროს.

ახალი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით შეჯიბრებითობისა და მხარეთა თანასწორობის პრინციპის გათვალისწინებით კი, განისაზღვრა, რომ საქმის შედეგი მხარეებზეა დამოკიდებული. დაცვასა და ბრალდებას ევალებათ, მოიპოვონ მტკიცებულებები ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად. მიუხედავად იმისა, რომ ახალი საპროცესო კოდექსით გამომძიებელს აქვს ვალდებულება, ყოველმხრივ და სრულყოფილად გამოიძიოს სისხლის სამართლის საქმე, ის იმავდროულად ვალდებულია, განახორციელოს პროკურორის დავალება, რომლის პირდაპირ მოვალეობას ბრალდება წარმოადგენს. აღნიშნულიდან გამომდინარე, ბრალდების მხარე მოტივირებულია, უპირატესად, სწორედ ბრალდების მტკიცებულებები მოიძიოს. ამას გარდა, ახალი საპროცესო კოდექსი, ძველისაგან განსხვავებით, აღარ ითვალისწინებს დაცვის მხარის მიერ საგამოძიებო ორგანოსთვის შუამდგომლობით მიმართვის შესაძლებლობას მისთვის სასარგებლო მტკიცებულების მოპოვების მიზნით. ამგვარი უფლებამოსილება მნიშვნელოვანი იყო იმ საგამოძიებო მოქმედებებთან დაკავშირებით, რომლის ჩატარებაც დაცვის მხარეს არ შეეძლო. დღეს მოქმედი სსსკ-ის 39-ე მუხლის მიხედვით, დაცვის მხარემ იმ საგამოძიებო მოქმედების ჩასატარებლად, რომელსაც თავად ვერ ახორციელებს, შუამდგომლობით უნდა მიმართოს სასამართლოს.

თუმცა, ამ შემთხვევაში განსაკუთრებით საყურადღებოა გამონაკლისი, რომელსაც საპროცესო კოდექსი ითვალისწინებს. კერძოდ, კოდექსის 111-ე მუხლის მიხედვით, დაცვის მხარეს არ შეუძლია სასამართლოს მიმართოს ჩხრეკის და ამოღების შუამდგომლობით. ამ ტიპის საგამონაკლისო ნორმა პრაქტიკაში სერიოზულ პრობლემას ქმნის.

პრობლემის მთავარი არსი შემდეგია: როდესაც დოკუმენტი ან საგანი, რომელსაც გამამართლებელი მტკიცებულების მნიშვნელობა აქვს და რომლის გადაცემაზეც დაცვის მხარეს უარს ეუბნება ესა თუ ის დაწესებულება, დაცვას რჩება ერთადერთი გამოსავალი, შუამდგომლობით მიმართოს სასამართლოს ამ საგნის წარმოდგენასთან დაკავშირებით. სასამართლო კი, ამ შემთხვევაში, უარს ამბობს ამ სახის შუამდგომლობის დაკმაყოფილებაზე იმ მოტივით, რომ ის თავისი ბუნებით წარმოადგენს ამოღებას, რის შესახებ შუამდგომლობის დაყენების უფლებაც დაცვის მხარეს საპროცესო კანონმდებლობით არ გააჩნია. ამ შემთხვევაში, მსჯელობის საგანს შეიძლება წარმოადგენდეს ორი საკითხი: არის თუ არა ამ ტიპის მოქმედება ამოღება და, ზოგადად, უნდა შეეძლოს თუ არა დაცვის მხარეს ამოღების შუამდგომლობით მიმართოს სასამართლოს.

მიუხედავად იმისა, რომ გამომძიებელი ვალდებულია, აწარმოებდეს საქმის სრულ და ყოველმხრივ გამოკვლევას, ის, როგორც ბრალდების მხარე, რომელიც პროკურორს ემორჩილება და რომელსაც ბრალდების მტკიცების ტვირთი ეკისრება, არ არის ვალდებული, შეაგროვოს გამამართლებელი მტკიცებულებები. ამიტომაც, მიუხედავად იმისა, რომ ბრალდებას აქვს შესაძლებლობა, მიიღოს დაცვის მხარისთვის მნიშვნელოვანი დოკუმენტი, ის არ არის ვალდებული, მოიპოვოს ეს დოკუმენტი დაცვის მხარის ნაცვლად. შედეგად, იქმნება მდგომარეობა, როდესაც პროკურორი, რომელსაც აქვს უფლებამოსილება მოიპოვოს დოკუმენტი არ იყენებს ამ შესაძლებლობას, ადვოკატს კი, რომელსაც სურს დოკუმენტის მიღება, ვერ იღებს მას, რადგან კანონი არ აძლევს ამის საშუალებას.

იმის გათვალისწინებით, რომ მსგავსი დოკუმენტი/ჩანაწერი/ მასალა ბრალდებულის უდანაშაულობის დამადასტურებელი ერთადერთი ან ყველაზე მნიშვნელოვანი მტკიცებულება შეიძლება იყოს, დაცვას ერთმევა შესაძლებლობა, ეფექტურად განახორციელოს დაცვის უფლება და იმოქმედოს ბრალდებასთან თანაბარ პირობებში. ეს კი არღვევს მხარეთა თანასწორობისა და პროცესის შეჯიბრებითობის პრინციპს.

იმისთვის, რომ პრაქტიკაში მიღწეულ იქნეს წმინდა შეჯიბრებითობა, მნიშვნელოვანია, რომ დაცვის მხარეს მიენიჭოს ამოღების შუამდგომლობით სასამართლოსათვის მიმართვის უფლება, რაც, რა თქმა უნდა, არ გულისხმობს ამ უფლების განხორციელებას უშუალოდ დაცვის მიერ. ბუნებრივია, რომ დაცვა ვერ იქნება ამ ღონისძიების განმახორციელებელი. ამ შემთხვევაში, ამოღება შეიძლება დაევალოს გამომძიებელს, რომელსაც შეხება არ აქვს მოცემულ საქმესთან. რაც შეეხება დაცვის მხარეს, ის ამოღების პროცესში შეიძლება წარმოდგენილი იყოს უშუალოდ ბრალდებულის ან ადვოკატის სახით, რომელიც დაესწრება ამოღების პროცესს.

რეკომენდაცია

- დაცვის მხარის უფლებამოსილების გაზრდა

შეჯიბრებითობის პრინციპი სრულად უნდა იქნეს უზრუნველყოფილი მტკიცებულებათა მოპოვების დროს, ვინაიდან ეს ეტაპი უმნიშვნელოვანეს გავლენას ახდენს საბოლოო გადაწყვეტილებაზე: დაცვის მხარეს მიეცეს უფლება, ამოღების შესახებ შუამდგომლობით მიმართოს სასამართლოს.

- დაკმაყოფილებული შუამდგომლობის აღსრულება

შუამდგომლობის დაკმაყოფილების შემთხვევაში, ამ საგამოძიებო მოქმედებას დაესწროს თავად ბრალდებული ან ადვოკატი, რათა საგამოძიებო მოქმედების ჩამტარებელი გამომძიებლის მოქმედება დაცვის მხარის გარკვეულ ზედამხედველობას დაექვემდებაროს.

ჩხრეკა წარმოადგენს ერთ-ერთ ყველაზე აქტუალურ და ინდივიდის უფლებებთან მტკივნეულად დაკავშირებულ საგამოძიებო მოქმედებას.

ჩხრეკის საკანონმდებლო მიმოხილვას, სხვა ფაქტორებთან ერთად, საინტერესოს ხდის ოფიციალური ინფორმაცია, რომლის მიხედვითაც, 2011 წელს ჩხრეკის თაობაზე წარდგენილი და განხილულია 13 788 შუამდგომლობა, ამათგან დაკმაყოფილებულია 13 787.¹

ჩხრეკასთან დაკავშირებით, განსაკუთრებით საინტერესოა ახალი საპროცესო კოდექსის მიღებამდე და მიღების შემდგომ განვითარებული პრაქტიკის ანალიზი, რომელიც პრობლემის მთავარ არსს წარმოადგენს. 2010 წლის 1 ოქტომბრამდე მოქმედი (1998 წლის) სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი იმპერატიულად ადგენდა მტკიცებულებების არსებობას ჩხრეკის საფუძვლად, თუმცა, პრაქტიკაში ჩხრეკას მაინც მხოლოდ პატაკი (პოლიციის თანამშრომლის წერილობითი შეტყობინება, მის მიერ ოპერატიული ინფორმაციის ფლობის შესახებ) ედო საფუძვლად. ეს კი წინააღმდეგობაში მოდიოდა სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის დებულებასთან, რომლის მიხედვით, ჩხრეკის საფუძველს ქმნიდა მტკიცებულებათა ერთობლიობა. მტკიცებულება კი, მხოლოდ საპროცესო კოდექსით დადგენილი წყაროდან და დადგენილი წესით მიღებულ ცნობებს წარმოადგენდა, რომლის თანახმადაც პატაკი არ იყო მტკიცებულება.

ხარვეზიანი პრაქტიკის აღმოფხვრა ვერ მოხერხდა ვერც ახალი საპროცესო კოდექსის მიღებით. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 119-ე მუხლით განისაზღვრა ჩხრეკის ცნება, რომლის მიხედვითაც, „დასაბუთებული ვარაუდის არსებობის შემთხვევაში, ამოღება და ჩხრეკა ტარდება იმ მიზნით, რომ აღმოჩენილ და ამოღებულ იქნეს საქმისათვის მნიშვნელობის მქონე საგანი, დოკუმენტი, ნივთიერება ან ინფორმაციის შემცველი სხვა ობიექტი.

„ზემოაღნიშნულის თანახმად, ჩხრეკის ჩატარების საფუძვლად განისაზღვრა დასაბუთებული ვარაუდი. საპროცესო კოდექსი განსაზღვრავს თავად დასაბუთებული ვარაუდის ცნებას, როგორც ფაქტების ან ინფორმაციის ერთობლიობას, რომელიც მოცემული სისხლის სამართლის საქმის გარემოებათა ერთობლიობით დააკმაყოფილებდა ობიექტურ პირს, რათა დაესკვნა პირის მიერ დანაშაულის შესაძლო ჩადენა. დასაბუთებული ვარაუდი წარმოადგენს კოდექსით პირდაპირ გათვალისწინებული საგამოძიებო მოქმედების ჩატარებისათვის გათვალისწინებულ მტკიცებულებით სტანდარტს.

ნათელია, რომ დასაბუთებული ვარაუდის არსებობისათვის აუცილებელია: 1. ფაქტების, ან ინფორმაციის ერთობლიობა; 2. უკვე არსებული სისხლის სამართლის საქმის გარემოებები; 3. ამ ორი ელემენტის ერთობლიობა, რაც იძლევა ვარაუდის საფუძველს პირის მიერ დანაშაულის შესაძლო ჩადენის შესახებ. კოდექსი არ გვთავაზობს ინფორმაციის და ფაქტის კოდექსისეულ ცალკე განმარტებას. აქედან გამომდინარე, უნდა ვიგულისხმოთ, რომ მათ რაიმე დამატებითი ან განსხვავებული მნიშვნელობა არ გააჩნია კოდექსის მიზნებისათვის. ეს ნიშნავს, რომ, მაგალითად, ყურით გაგონილი, ტელევიზიით მოსმენილი ან ვინმეს მიერ მოყოლილი ამბავი შეიძლება იყოს ინფორმაცია, ან, მაგალითად, ქუჩაში შემთხვევით ნანახი რაიმე მოვლენა შეიძლება ჩაითვალოს ფაქტად. პოლიციელის პატაკი, სადაც ის კონკრეტულ დანაშაულებრივ ქმედებაზე მიუთითებს, შეიძლება, თავისთავად, იყოს ინფორმაცია. თუმცა, ეს მოცემულობა, ცალ-ცალკე აღებული, არ ქმნის ჩხრეკის ჩატარების საფუძველს, თუკი სახეზე არ არის ნიადაგი, რომელიც ობიექტურ დამკვირვებელს დაარწმუნებდა, რომ დანაშაული სავარაუდოდ ამ პირმა ჩაიდინა. პატაკი სამართალდამცავი ორგანოს თანამშრომლის წერილობითი ინფორმაციაა, რაც ცალკე აღებული, რა თქმა უნდა, ვერ შექმნის დასაბუთებული ვარაუდის სტანდარტს.

იმ პრაქტიკის გათვალისწინებით, რაც ძველი საპროცესო კოდექსის მოქმედებისას დამკვიდრდა და არსებობას აგრძელებს ახალი საპროცესო კოდექსის პირობებშიც,² საინტერესოა მსჯელობა იმაზე, თუ რამდენად დასაშვებია, ზოგადად, ერთი ინფორმაციის საფუძველზე ჩხრეკის ჩატარება და რა ხარისხის სტანდარტია საჭირო ჩხრეკის ჩასატარებლად.

როდესაც ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო განიხილავს პირადი ცხოვრების პატივისცემის უფლებასთან დაკავშირებულ საქმეებს, ყოველთვის მსჯელობს იმაზე, იყო თუ არა ჩხრეკის ჩატარება გამოყენებული, როგორც უკიდურესი ღონისძიება, პროპორციული და საფუძვლიანი.

საინტერესო საქმეს warmoadgens Keegan v.United Kingdom,³ სადაც სასამართლომ იმსჯელა იმის შესახებ, პოლიციის მიერ განხორციელებულ ჩხრეკას, რომელიც სასამართლოს მიერ იყო ნებადართული, საფუძვლად ედო თუ არა ნამდვილად ჭეშმარიტი რწმენა იმისა, რომ ჩხრეკა იყო აუცილებელი.

ამ საქმეში,⁴ ერთი შეხედვით, პოლიციამ თითქოს ყველა ზომას მიმართა, რათა დარწმუნებულიყო, რომ მოცემულ მისამართზე მართლაც სავარაუდო დამნაშავე ცხოვრობდა. შესაბამისად, შესაძლებელია, პოლიციას ჰქონოდა დასაბუთებული ვარაუდი (არაერთი ინფორმაცია და ფაქტი მიუთითებდა ამის შესახებ). თუმცა, ევროპულმა სასამართლომ, თავისი გადაწყვეტილებით, საწინააღმდეგო დაადგინა.

სასამართლომ განაცხადა: „ის ფაქტი, რომ პოლიცია არ მოქმედებს ბოროტი განზრახვით, არ არის გადამწყვეტი მისი ქმედების გასამართლებლად კონვენციის თანახმად, რომელიც მიზნად ისახავს უფლებამოსილების ბოროტად გამოყენების პრევენციას ნებისმიერ შემთხვევაში, მიუხედავად იმისა, ეს წინასწარ მოტივირებულია თუ შემთხვევით გამოწვეული.⁵ სასამართლო ვერ დაეთანხმება იმას, რომ ზიანის დასადგენად აუცილებელია ბოროტი განზრახვის არსებობა იმ მიზნით, რათა უზრუნველყოფილ იქნეს პოლიციის მიერ დანაშაულის გამოძიების სასიცოცხლო ფუნქცია.“

საბოლოო ჯამში, სასამართლომ აღინიშნა, რომ კონვენციის განსაზღვრებით, შესაძლოა ყოფილიყო ჩხრეკის რელევანტური მიზეზები, მაგრამ იმ პირობებში, როდესაც პოლიცია დაეყრდნო შეცდომას, რომლის აღმოფხვრის აუცილებლობა და შესაძლებლობა არსებობდა და უნდა ყოფილიყო კიდეც აღმოფხვრილი სათანადო წინაპირობების დაცვით, მათი ეს ქმედება ვერ ჩაითვლებოდა საკმარის საფუძვლად.⁶ პოლიციის ქმედება კი, რომელმაც გამოიწვია განმცხადებლების საფუძვლიანი შიში და შეშფოთება, არ შეიძლება ჩაითვალოს პროპორციულად მხოლოდ იმიტომ, რომ მას ბოროტი განზრახვა არ ამოძრავებდა.⁷

ევროპული სასამართლოს მიდგომის მიხედვით, ეჭვის (ვარაუდის) საფუძვლიანობის ერთ-ერთი აუცილებელი ელემენტი არის მისი სანდოობა და Bona fide^.8 თუმცა, მხოლოდ ეს არ არის საკმარისი. აუცილებელია, ასევე, გონივრული ვარაუდი, რომელიც გამომდინარეობს დამატებითი ფაქტებიდან, რაც უშუალოდ დანაშაულს უკავშირდება.³⁹ მსგავსი მიდგომა ბრინეგარის საქმეში ჩამოაყალიბა აშშ-ის უზენაესმა სასამართლომ: საფუძვლიანი ეჭვი სახეზეა მაშინ, როდესაც ფაქტები და გარემოებები, რომელთა თაობაზეც სამართალდამცავ პირს აქვს გონივრულად სარწმუნო ინფორმაცია, არის თავისთავად საკმარისი, რათა გონივრულად წინდახედულმა ადამიანმა დაიჯეროს, რომ დანაშაული იქნა ჩადენილი, ან სჩადიან.¹⁰

ევროპული სასამართლო თავის საქმეებში ყურადღებას ამახვილებს ჩარევის პროპორციულობის საკითხზეც. საქმეში Niemietz v. Germany,¹¹ ადამიანის უფლებათა სასამართლომ იმსჯელა, თუ რამდენად ზომიერი იყო განმცხადებლის ოფისში განხორციელებული ჩხრეკის ფარგლები.

საქმე მდგომარეობდა შემდეგში: პოლიციის მიერ ჩხრეკა ჩატარდა იურიდიულ ფირმაში, რომელიც ეკუთვნოდა განმცხადებელს სხვა იურისტთან ერთად.¹² ჩხრეკის შედეგად პოლიციას, სავარაუდოდ, უნდა ამოეღო მოსამართლისადმი მიწერილი შეურაცხმყოფელი წერილი - დანაშაულის საგანი, რომელიც, სავარაუდოდ, აღნიშნული ოფისიდან გაიგზავნა. სასამართლომ დაადგინა, რომ ჩხრეკის ორდერი გამოცემული იყო ფართო მნიშვნელობით, ჩხრეკის ჩატარების ნებართვა გაცემული იყო დოკუმენტების მოსაძებნად და ამოსაღებად, დანაშაულებრივი წერილის ავტორის იდენტიფიცირების მიზნით, ყოველგვარი შეზღუდვის გარეშე. ამ საკითხს ენიჭება განსაკუთრებული მნიშვნელობა. ჩატარებულმა ჩხრეკამ, რომლითაც დოკუმენტები შემოწმდა, დააზიანა პროფესიული საიდუმლოება იმ მასშტაბით, რომელიც არაპროპორციულია მოცემულ გარემოებებში. ამასთან დაკავშირებით უნდა აღინიშნოს, რომ, როდესაც საქმეში ჩართულია იურისტი, პროფესიული საიდუმლოების ხელყოფამ შეიძლება გავლენა იქონიოს შემდგომში მართლმსაჯულების სათანადოდ უზრუნველყოფასა და, აქედან გამომდინარე, უფლებებზე, რომლებიც გარანტირებულია კონვენციის მე-6 მუხლით. გარდა ამისა, არსებულ საჯაროობას, შესაძლოა, საზიანოდ ემოქმედა განმცხადებლის პროფესიულ რეპუტაციაზე როგორც მის კლიენტებს შორის, ისე საზოგადოებაში.¹³

ამ გადაწყვეტილებით ნათელი ხდება, რომ, მიუხედავად ჩხრეკის ჩატარების ყველა საფუძვლის არსებობისა, თუ ჩატარებული ჩხრეკა არ არის პროპორციული ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად, მაშინ საქმე გვაქვს პირადი ცხოვრების უფლების დაუსაბუთებელ შეზღუდვასთან. სასამართლოს გადაწყვეტილებით თვალსაჩინო გახდა, თუ რა შეიძლება იყოს ლეგიტიმური მიზნის მიღწევის არაპროპორციული - საჯაროობა იმ მასშტაბით, რომელიც პირის (მითუმეტეს, რომელიც არ არის ეჭვმიტანილი დანაშაულის ჩადენაში) პროფესიულ რეპუტაციას ზიანს აყენებს. განხილულ საქმეში საჯაროობაში მოიაზრებოდა იურისტის დოკუმენტების შემოწმება სამართალდამცავების მიერ შეუზღუდავი უფლებამოსილებით, რომელიც მათ ორდერით ჰქონდათ მინიჭებული. სასამართლოს მსჯელობიდან გამომდინარე, იმ შემთხვევაში, თუ ჩხრეკის ორდერით ზუსტად და გონივრული შეზღუდვით იქნებოდა განსაზღვრული, თუ კონკრეტულად რა დოკუმენტები უნდა შეემოწმებინათ სამართალდამცავებს ჩხრეკის დროს, პროპორციულობა დაცული იქნებოდა.¹⁴

ზემოაღნიშნული პრეცედენტების გათვალისწინებით, შესაძლებელია გამოიყოს შემდეგი სტანდარტი:

- ჩხრეკის ჩატარებას წინ უნდა უძღვოდეს პოლიციის მიერ განხორციელებული ყველა შესაძლო ღონისძიება, რათა გამოირიცხოს შეცდომა ჩხრეკის ობიექტის ადგილსამყოფელთან დაკავშირებით. სუბიექტურ მხარეზე - ბოროტი განზრახვის არსებობაზე - არ არის დამოკიდებული იმის განსაზღვრა, შეცდომით ჩატარებულმა ჩხრეკამ გაუმართლებლად შეზღუდა თუ არა პირადი ცხოვრების პატივისცემის უფლება. აღნიშნული დამოკიდებულია ობიექტურ მხარეზე, თუ რამდენად მიმართა პოლიციამ ყველა შესაძლო ზომას ჩხრეკის ჩატარებამდე, გადაემოწმებინა მის ხელთ არსებული ინფორმაცია მოცემულ ადგილას მოცემული საგნის არსებობის შესახებ, რათა შეცდომის დაშვების რისკი მინიმუმამდე დაეყვანა.

- ჩხრეკის ღონისძიება გონივრულად უნდა შეიზღუდოს სხვადასხვა ფაქტორით, რათა დაცული იყოს პირად ცხოვრებაში ჩარევის პროპორციულობა. ეს საკითხი განხილულ უნდა იქნეს ჩხრეკის საფუძვლებისგან დამოუკიდებლად, ვინაიდან პირადი ცხოვრების უფლების დარღვევას შესაძლოა ადგილი ჰქონდეს ჩხრეკის ლეგიტიმური საფუძვლების არსებობის პირობებშიც, თუკი დაცული არ იქნება ჩარევის პროპორციულობა.

რეკომენდაციები

სამართალდამცავმა ორგანოებმა თითოეული საქმის წარმოების დროს ჩხრეკის ჩატარების წინ უნდა გაითვალისწინონ ადამიანის უფლებათა ევროპული სტანდარტები:

- ჩხრეკის ჩატარებამდე

ჩხრეკა უნდა განხორციელდეს სანდო და ბონა ფიდე საფუძვლებით. მას წინ უნდა უძღვოდეს პოლიციის მიერ გატარებული ყველა შესაძლო ღონისძიება, რომლითაც მინიმუმამდე იქნება დაყვანილი ჩხრეკის დროს შეცდომის დაშვების რისკი.

- ჩხრეკის ჩატარების დროს

ჩხრეკის ჩატარების დროს პოლიციის მიერ მაქსიმალურად უნდა იქნეს დაცული პროპორციულობა, კერძოდ, ჩხრეკა უნდა განხორციელდეს მხოლოდ იმ მასშტაბით, რაც საჭიროა გამოძიებისათვის საინტერესო ნივთის აღმოსაჩენად. თითოეულ საქმეს სამართალდამცავი ორგანოს თანამშრომელი უნდა მიუდგეს ინდივიდუალურად და, ამავე დროს, იმ შეგნებით, რომ ჩხრეკა ტარდება, როგორც უკიდურესი ღონისძიება და ეს ღონისძიება უნდა განახორციელოს იმგვარი სიფრთხილით, რომ არ გადააჭარბოს ჩარევისათვის დადგენილ ზღვარს.

________________________

1. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2012 წლის 18 აპრილის საპასუხო წერილი საიას.

2. საქმეების უმრავლესობაში, რომლებზეც საიას ადვოკატებს ხელი მიუწვდებოდათ, ჩხრეკის ჩატარების საფუძველს წარმოადგენდა პოლიციელის პატაკი.

3. იხ. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე: Keegan v.United Kingdom, №28867/03, 18 ივლისი, 2006 წელი.

4. საქმის ფაბულა მდგომარეობს შემდეგში: განმცხადებლებმა იქირავეს სახლი, რომელიც ეკუთვნოდა ლივერპულის ქალაქის საბჭოს. აღნიშნული საცხოვრებელი სახლი 6 თვის განმავლობაში იყო თავისუფალი, ხოლო წინა მფლობელი იყო ანიტა დე ლა კრუზი. ამ პერიოდში განხორციელდა ძარცვის არაერთი ფაქტი, სადაც პოლიციის მიერ ერთ-ერთი ეჭვმიტანილი იყო დინ დე ლა კრუზი, ანიტა დე ლა კრუზის შვილი. პოლიციისთვის ცნობილი გახდა, რომ დინ დე ლა კრუზი ხშირად იძლეოდა იმ სახლის მისამართს, სადაც განმცხადებლების ოჯახი ცხოვრობდა; მისი ნერწყვი, რომელიც აღებულ იქნა ძარცვის შემდეგ მიტოვებულ მანაქანაში დარჩენილი მოსასხამიდან, შეესაბამებოდა ანიტა დე ლა კრუზისას და ეს უკანასკნელი კი ამომრჩეველთა სიაში ასევე რეგისტრირებული იყო ზემოთ მითითებულ მისამართზე. პოლიციამ ამ ფაქტების საფუძველზე დაასკვნა, რომ ამ სახლში ერთ-ერთი მძარცველი ცხოვრობდა და აქვე ნაძარცვიც უნდა ყოფილიყო შენახული. აღნიშნულის საფუძველზე, პოლიციამ მიმართა სასამართლოს და გამოითხოვა სახლის ჩხრეკის ორდერი.

__________________

5. იხ. Keegan v.United Kingdom, $34.

6 იხ. Keegan v.United Kingdom, $32.

7 იხ. Keegan v.United Kingdom.

8. იხ. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე: Murray v. United Kingdom, №14310/88, 30 აგვისტო, 1990, §61.

9. იხ. იქვე, მოსამართლეების განსხვავებული მოსაზრება (Uizou, Morenilla, Makarczyk), $.3.

10. Brinegar v. United States, 338 US 160, 68 S. CT. 1302 (1949) _ ციტირებულია სტატიიდან: დაკავებისა და დაპატიმრების გამოყენების სამართლებრივი საფუძვლები სისხლის სამართლის პროცესში, ლალი ფაფიაშვილი, სტატიათა კრებული: ადამიანის უფლებათა დაცვის კონსტიტუციური და საერთაშორისო მექანიზმები, რედ. კონსტანტინე კორკელია, თბილისი, 2010 წ. გვ. 174.

11. იხ. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე: Niemietz v. Germany, №13710/88, 16 დეკემბერი, 1992 წელი.

12. საქმე Niemietz v. Germany. ფაქტობრივ გარემოებებზე დაწვრილებით, §§6-16.

13. საქმე Niemietz v. Germany.

14. ინტერ ალია, იხ. ადამიანის უფლებათა ეროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე: Camenzind v. Switzerland, №136/1996/755/954, 16 დეკმბერი, 1997 წელი, §46.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი გამოძიების დროს ითვალისწინებს ისეთ საგამოძიებო მოქმედებებსაც, რომელსაც ინდივიდის უფლების შემზღუდავი ხასიათი გააჩნია. ასეთ საგამოძიებო მოქმედებათა შორისაა: ყადაღის დადება, ჩხრეკა, ამოღება.

როდესაც კანონი განსაზღვრავს საჯარო ინტერესის - დანაშაულთან ბრძოლის სასარგებლოდ ინდივიდის უფლების შემზღუდავ ღონისძიებას, ამასთანავე, ადგენს გარკვეულ გარანტიებს, რათა შეზღუდვა იყოს პროპორციული და ლეგიტიმური.

ინდივიდის დამცავ გარანტიებს წარმოადგენს მისი უფლებები, რომლებიც განსაზღვრულია კონსტიტუციით, საერთაშორისო ხელშეკრულებებით და საპროცესო კანონით. ინდივიდის დამცავ გარანტს სხვა და სხვა შემთხვევაში წარმოადგენს სხვა და სხვა უფლება, იმის მიხედვით, თუ რა სახისაა შეზღუდვა.

სსსკ-ის თანახმად, ყადაღა შესაძლოა დაედოს ქონებას მხარის შუამდგომლობის საფუძველზე, ქონების შესაძლო ჩამორთმევის უზრუნველსაყოფად.¹ ყადაღა შეიძლება დაედოს ბრალდებულის, მისი მოქმედებისთვის მატერიალურად პასუხისმგებელი პირის ან/და მასთან დაკავშირებული პირის ქონებას, მათ შორის საბანკო ანგარიშებს გარკვეული მონაცემების არსებობისას.²

ქონებაზე ყადაღის დადების სამართლებრივ შედეგს წარმოადგენს ის, რომ ასეთ შემთხვევაში მესაკუთრეს ან მფლობელს ეკრძალება ქონების განკარგვა, ხოლო აუცილებლობის შემთხვევაში - აგრეთვე ქონებით სარგებლობა.³ შესაბამისად, ხორციელდება ინდივიდის საკუთრების უფლების შეზღუდვა, რომელიც ინდივიდის გარანტირებულ უფლებას წარმოადგენს, როგორც საქართველოს კონსტიტუციით,⁴ ისე ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპული კონვენციის პირველი დამატებითი ოქმით.⁵

წარმოადგენს რა ინდივიდის უფლების შეზღუდვას ყადაღის დადება, ინდივიდს კანონი უნდა ანიჭებდეს გარკვეულ გარანტიებს, რათა ამ უფლების შეზღუდვა არ გასცდეს ლეგიტიმური შეზღუდვის ფარგლებს. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო თავის გადაწყვეტილებაში ადგენს, რომ „კონკრეტული ინტერესის უფლებად განსაზღვრის შედეგი არის სწორედ ის, რომ მისი ხელყოფის ან შესაძლო ხელყოფის შემთხვევაში, უფლების სუბიექტს შეუძლია მოითხოვოს ხელყოფის საფრთხისგან დაცვა ან მიყენებული ზიანის ანაზღაურება. უფლება ვერ იქნება პირის ლეგიტიმური ინტერესების დაცვის რეალური გარანტი, ის იქნება თეორიული და ფიქციური, თუ მას არ ახლავს სასამართლო წესით მისი დაცვის შესაძლებლობა.“⁶ ამ მოცემულ შემთხვევაში, საკუთრების უფლება თეორიული და ფიქციური იქნება, თუ მისი შეზღუდვის დროს ინდივიდს არ ექნება, მინიმუმ, ყადაღის შესახებ გადაწყვეტილების სასამართლოში გასაჩივრების უფლება.

ზემოაღნიშნული აზრი გამყარებულია საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს სხვა გადაწყვეტილებაშიც: „უფლებების არსიდან გამომდინარე, სახელმწიფოს მიერ მათი ცნობა, პირველ რიგში, გულისხმობს მათი, როგორც ყოველი ადამიანის თანმდევი სიკეთის აღიარების ვალდებულებას. დაცვა კი გულისხმობს ამ უფლებებით სრულყოფილად სარგებლობის უზრუნველმყოფელი ყველა საჭირო ბერკეტის გარანტირებას, მათ შორის, ამ უფლებების სასამართლოში დაცვის შესაძლებლობის ჩათვლით.“⁷

სსსკ-ის თანახმად, ყადაღა შეიძლება დაედოს როგორც ბრალდებულის, ისე სხვა პირის ქონებას, რომელიც არ არის ბრალდებული.⁸ ამათგან, გადაწყვეტილების გასაჩივრების უფლება აქვს მხოლოდ ბრალდებულს. გასაჩივრება მას შეუძლია 48 საათში სააპელაციო სასამართლოს საგამოძიებო კოლეგიაში. გასაჩივრების ვადა აითვლება განჩინების გაცემიდან ან აღსრულებიდან.⁹

ა) ბრალდებული

საპროცესო კოდექსი სრულ გარანტიებს არ უზრუნველყოფს არც ბრალდებულისთვის, რომელსაც აქვს გასაჩივრების უფლება და არც სხვა პირისთვის, რომელსაც არ აქვს ბრალდებულის სტატუსი და რომელსაც საერთოდ არ გააჩნია გასაჩივრების უფლება. ხარვეზს წარმოადგენს ის, რომ ბრალდებულს, რომელიც გასაჩივრების ვადითაა შეზღუდული, არ ატყობინებს გამოძიება ყადაღის დადების შესახებ განჩინების გამოტანას და მას არ გადაეცემა ასლი. ამ ფონზე, როდესაც ბრალდებულმა არ იცის შესაბამისი გადაწყვეტილების არსებობის შესახებ, იგი მითითებულ ვადაში ვერ გაასაჩივრებს გადაწყვეტილებას, შესაბამისად, იგი დამცავი გარანტიით არ არის უზრუნველყოფილი მისი საკუთრების უფლების შეზღუდვის დროს. ზემოაღნიშნული ხარვეზი შეტყობინების ვალდებულების არარსებობასთან დაკავშირებით, ბრალდებულის, ისევე როგორც ბრალდებულის სტატუსის არმქონე პირის მიმართ, სხვა სახის პრობლემასაც წარმოშობს: როდესაც პირმა არ იცის მისი ქონების მიმართ ყადაღის არსებობის შესახებ, მან, შესაძლოა, ამ ქონების უზრუნველყოფით (მაგალითად, საბანკო ანგარიშების დაყადაღების შემთხვევაში) კონკრეტული ფინანსური ვალდებულებები აიღოს, რაც მის, ისევე როგორც კრედიტორის მიმართ ქონებრივ ზიანს წარმოშობს. აღნიშნულით პირის მიერ ქონების გონივრულად განკარგვის შესაძლებლობა არსებითად იზღუდება.

ბ) პროცესის სხვა მონაწილე

ბრალდებულისგან განსხვავებით, პირი, რომელიც არ არის ბრალდებული, მაგრამ მის ქონებას დაედო ყადაღა, ვერ გაასაჩივრებს აღნიშნულ გადაწყვეტილებას სასამართლოში, ვინაიდან იგი არ არის პროცესის მხარე. ე.ი იგი თავისი საკუთრების უფლების დასაცავად ვერ მიმართავს სასამართლოს. საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის თანახმად, ყოველ ადამიანს უფლება აქვს, თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო, ამ უფლების ფარგლებში, თავის ერთ-ერთ გადაწყვეტილებაში აღნიშნავს,¸რომ „კანონმდებელი ვალდებულია, დაადგინოს გასაჩივრების ისეთი მექანიზმი და შესაძლებლობა, რომელიც შესაბამისობაში იქნება საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტის პრინციპთან. ამასთან, სასამართლო კოლეგიას ცალსახად მიაჩნია, რომ პირი სასამართლოს გადაწყვეტილების ზემდგომი ინსტანციის სასამართლოში გასაჩივრებით რეალიზაციას უკეთებს საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებულ უფლებას“.¹⁰

ყოველივე ზემოაღნიშნულით ცხადი ხდება, რომ საკუთრების უფლება კანონმდებლობით არ არის სრულად გარანტირებული, ვინაიდან ერთ შემთხვევაში (ბრალდებული) გასაჩივრების სრული შესაძლებლობა და მეორე შემთხვევაში (პირი, რომელსაც არ აქვს ბრალდებულის სტატუსი) - სასამართლოსთვის მიმართვის უფლება სრულიად წართმეული აქვს ინდივიდს. ყოველივე აღნიშნულით კი, მივდივართ დასკვნამდე, რომ იგნორირებულია სამართლიანი დაცვის ეფექტურად განხორციელების კონვენციით აღიარებული უფლება.¹¹

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო მიიჩნევს, რომ მე-13 მუხლი ინტერპრეტირებული უნდა იქნეს, როგორც ინდივიდის სამართლიანი დაცვის გარანტი ეროვნული ხელისუფლების წინაშე, რომელიც მიიჩნევს, რომ დაირღვა კონვენციით აღიარებული მისი უფლება ან თავისუფლება.¹² აღნიშნული მუხლი სახელმწიფოებს აკისრებს პირდაპირ ვალდებულებას, დაიცვან ადამიანის უფლებები და ვალდებულებები უპირველეს ყოვლისა საკუთარი იურისდიქციის ფარგლებში.¹³ შესაბამისად, მე-13 მუხლის შედეგია ის, რომ კონვენციამ მოსთხოვოს ეფექტიანი დაცვის შიდა საშუალების არსებობა კომპეტენტურ ეროვნულ ორგანოს, როგორც შესაბამისი სარჩელის განხილვის, ისე შესაბამისი დაკმაყოფილების უზრუნველსაყოფად.¹⁴ სამართლიანი დაცვის საშუალება ეფექტიანი უნდა იყოს როგორც პრაქტიკაში, ისე კანონით, განსაკუთრებით იმ გაგებით, რომ მისი აღსრულება გაუმართლებლად არ უნდა დაბრკოლდეს სახელმწიფოს მიერ კონკრეტული მოქმედებით ან უმოქმედობით.¹⁵

მოცემულ შემთხვევაში, საკუთრების უფლების სამართლიანი დაცვა კანონით ეფექტურად არ არის უზრუნველყოფილი, რადგან შეიცავს ზემოთ მითითებულ ხარვეზებს და ამით არსებითად აბრკოლებს მის აღსრულებას. აღნიშნულის გამო, შესაბამისი ნორმა წინააღმდეგობაში მოდის კონსტიტუციასთან, რომლის თანახმადაც, საკუთრების უფლება აღიარებული და ხელშეუვალია.

ჩხრეკა და ამოღება ასევე წარმოადგენს ინდივიდის შემზღუდავ საგამოძიებო მოქმედებებს, კერძოდ, იზღუდება პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობა: „...ამოღება და ჩხრეკა ტარდება იმ მიზნით, რომ აღმოჩენილ და ამოღებულ იქნეს საქმისათვის მნიშვნელობის მქონე საგანი, დოკუმენტი, ნივთიერება ან ინფორმაციის შემცველი სხვა ობიექტი“.¹⁶ შესაბამისად, მასზეც ზუსტად ისეთი რეჟიმი უნდა გავრცელდეს, როგორც ყადაღის დადების დროს - საპროცესო კოდექსი უნდა ითვალისწინებდეს იმავე სახის გარანტიებს, როგორც ყადაღის დადების შემთხვევაში.

ყადაღისგან განსხვავებით, ჩხრეკისა და ამოღების დროს დამცავი გარანტიის პრობლემა დგას მხოლოდ იმ პირის მიმართ, რომელსაც არ გააჩნია ბრალდებულის სტატუსი. საქმე ის არის, რომ აღნიშნულ პირს არ აქვს სასამართლოსთვის მიმართვის უფლება მისთვის პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის შეზღუდვის კანონიერების შესამოწმებლად.¹⁷

რეკომენდაციები - გასაჩივრების უფლების სრული უზრუნველყოფა ყადაღის შესახებ გადაწყვეტილების მიღების დროს ბრალდებულს დაუყოვნებლივ უნდა ეცნობოს ამის შესახებ, რათა საპროცესო კოდექსით განსაზღვრულ ვადაში მას შესაძლებლობა ჰქონდეს, სასამართლოს მეშვეობით შეამოწმოს მისი კანონიერება გასაჩივრების გზით.

- გასაჩივრების შესაძლებლობა იმ პირის მიერ, რომელსაც არ აქვს ბრალდებულის სტატუსი

ყადაღის, ჩხრეკის და ამოღების დროს, პირს, რომელსაც არ აქვს ბრალდებულის სტატუსი და რომლის მიმართაც განხორციელდა ზემოაღნიშნული მოქმედებები, უნდა მიეცეს სასამართლოსთვის მიმართვის უფლება ამ მოქმედებათა კანონიერების შემოწმების მიზნით.

____________________

1. სსსკ-ის 151-ე მუხლი.

2. როდესაც არსებობს მონაცემები, რომ ქონებას გადამალავენ ან დახარჯავენ ან/და ქონება დანაშაულებრივი გზითაა მოპოვებული.

3. სსსკ-ის 152-ე მუხლი.

4. სსსკ-ის 21-ე მუხლი.

5. სსსკ-ის პირველი მუხლი.

6. 2009 წლის 10 ნოემბრის №1/3/421,422 გადაწყვეტილება, II, პ. 1.

7. 2010 წლის 28 ივნისის №1/466 გადაწყვეტილება, II, პ. 3

8. სსსკ-ის 151-ე მუხლი.

9. სსსკ-ის 156-ე და 207-ე მუხლი.

10 2004 წლის 21 დეკემბრის №2/6/264 გადაწყვეტილება, II, პ.1

11. ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპული კონვენციის მე-13 მუხლი.

12. Klass and Others v. Germany, Series A, No. 28, 6.9.78, para.64. Cited from the book: Philip Leach, Taking a Case to the European Court of Human Rights, p.393

13. Kudla v.Poland, No. 30210/96, 26.10.00,para. 152. Ibid. p.394

14. Ibid. p.394

15. Aksoy v.Turkey, No. 21987/93, 18.12.96, para 95. Ibid. 394

16. სსსკ-ის 119-ე მუხლი.

17. სსსკ-ის 112-ე, 207-ე მუხლები.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი სრული თანასწორობის პრინციპს ემყარება.¹ აღნიშნული ნიშნავს, რომ მხარეები სარგებლობენ თანაბარი შესაძლებლობებით სამართალწარმოების მთელი პროცესის განმავლობაში, მათ შორის, მტკიცებულებათა შეკრების დროს.

თუმცა, ამ საკითხთან მიმართებით წინააღმდეგობრივია საპროცესო კოდექსის გარდამავალ დებულებაში არსებული ჩანაწერი, რომლის მიხედვით, გამოძიების ეტაპზე მოწმის დაკითხვა ხორციელდება 1998 წლის საპროცესო კოდექსით დადგენილი წესის თანახმად.² აღნიშნული დებულება, რომელიც გარდამავალ ეტაპზე მოწმის დაკითხვის წესს არეგულირებს, წარმოშობს უთანასწორობას დაცვისა და ბრალდების მხარეებს შორის.

2009 წლის საპროცესო კოდექსით გათვალისწინებული ახალი რეგულირების ამოქმედება პირდაპირაა დაკავშირებული სისხლის სამართალწარმოებაში მხარეთა თანასწორობისა და შეჯიბრებითობის პრინციპის უზრუნველყოფასთან. ამიტომაც, გარდამავალი დებულებით ძველი საპროცესო კოდექსის მოქმედების გაგრძელება მოწმის დაკითხვის პროცესზე ამ ურთიერთკავშირის ფონზე უნდა იქნეს შეფასებული.

ძველ და ახალ საპროცესო კოდექსებს შორის, მოწმეთა დაკითხვის წესთან დაკავშირებული სხვაობა კონცეპტუალურია და დიდწილად გამომდინარეობს მათ შორის არსებული ფუნდამენტური სხვაობებიდან. 1998 წლის კოდექსის მიხედვით, პირს აქვს ვალდებულება, გამოძიების წინაშე მისცეს ჩვენება.³ მას არ აქვს ჩვენების მიცემაზე უარის თქმის უფლება, გარდა კანონით დადგენილი გამონაკლისებისა.

ახალი საპროცესო კოდექსი გამოძიების ეტაპზე დაკითხვის სრულიად განსხვავებულ წესს ითვალისწინებს. მათ შორის, შემოაქვს პირის გამოკითხვის ცნება, რაც გულისხმობს, პირის მიერ მისთვის ცნობილი ინფორმაციის მიწოდების შესაძლებლობას მხარეებისთვის, მისი სურვილის შემთხვევაში.⁴ კოდექსი მიუთითებს, რომ დაუშვებელია პირის იძულება, გასცეს ინფორმაცია. რაც შეეხება გამოძიების ეტაპზე პირის დაკითხვის წესს, ახალი საპროცესო კოდექსის მიხედვით, ამას შეიძლება ადგილი ჰქონდეს მხოლოდ მაგისტრატი მოსამართლის წინაშე, მხარის შუამდგომლობით და კანონით დადგენილ შემთხვევებში. ასეთ დროს პირი ვალდებულია, მაგისტრატი მოსამართლის წინაშე მისცეს ჩვენება. თუმცა, კოდექსი ითვალისწინებს, რომ დაკითხვა მიმდინარეობს მხარეთა მონაწილეობით, რაც გულისხმობს მოწინააღმდეგე მხარის შესაძლებლობას, თავიდანვე მოახდინოს მისი ლეგიტიმური ინტერესის განხორციელება, რაც მოწმესთან შეწინააღმდეგებაში გამოიხატება.⁵

ძველი წესით პირის გამოძიების ეტაპზე დაკითხვისას კი, დაცვის მხარე მოკლებულია ამგვარ შესაძლებლობას. მას არ აქვს საშუალება, მონაწილეობდეს დაკითხვის პროცესში და დაუსვას მოწმეს კითხვები, რაც, რა თქმა უნდა, თანაბარ პირობებში არ აყენებს დაცვასა და ბრალდებას.

ეს მაშინ, როდესაც საქართველოს კონსტიტუცია უზრუნველყოფს მხარეთა თანასწორობისა და შეჯიბრებითობის პრინციპს სამართალწარმოების პროცესში.⁶ ამ პრინციპის ერთ-ერთი შემადგენელი კომპონენტია დაცვის მხარის უფლება, მონაწილეობდეს მოწმის დაკითხვის პროცესში.

მოწმის დაკითხვის წესი და დაცვის მხარის უზრუნველყოფა ამ პროცესში სათანადო მონაწილეობით არ წარმოადგენს უმნიშვნელო პროცესუალურ უფლებას, რომელსაც არ შეუძლია არსებითი გავლენა იქონიოს სამართალწარმოებაზე. მხარეთა თანასწორობა, რაც პროცესის ყველა ეტაპზე თანაბარი შესაძლებლობების არსებობაში გამოიხატება, სამართლიანი სასამართლოს უფლების ერთ-ერთი შემადგენელი კომპონენტია. ამიტომაც, დაცვისა და ბრალდების მხარეებს შორის თანაბარი შესაძლებლობების არსებობის საკითხი სწორედ სამართლიანი სასამართლო უფლებისა და ევროპული სასამართლოს პრეცედენტების ფონზე უნდა იქნეს განხილული. ევროპულ სასამართლოს ცალსახად აქვს ნათქვამი, რომ პირის უფლება, დაცვისა და ბრალდების მოწმეების დაკითხვა წარიმართოს ერთნაირ პირობებში, სამართლიანი სასამართლო უფლების განუყოფელი ნაწილია.⁷

ამ უფლების მნიშვნელობას უსვამს ხაზს ის ფაქტიც, რომ კონვენციის ტექსტი სპეციალურ ჩანაწერს შეიცავს მოწმის დაკითხვის წესთან დაკავშირებით. ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლი პირდაპირ ადგენს, რომ „ყოველ პირს, ვისაც ბრალად ედება სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენა, აქვს უფლება ... დაკითხოს ან დააკითხინოს ბრალდების მოწმეები და გამოაძახებინოს და დააკითხინოს დაცვის მოწმეები ბრალდების მოწმეთა თანაბარ პირობებში.“

იმ პირობებში, როდესაც ძველი საპროცესო კოდექსის ნორმის მოქმედების განმავლობაში, ბრალდების მხარეს ენიჭება უპირატესი უფლება, სავალდებულო წესით მოითხოვოს მოწმისგან ჩვენების მიცემა ისე, რომ დაცვას არ ჰქონდეს ამ პროცესში მონაწილეობის, მოწმისთვის კითხვების დასმის უფლება, რა თქმა უნდა, ვერ იქნება უზრუნველყოფილი დაცვის ლეგიტიმური ინტერესის დაკმაყოფილება. ამ პირობებში კი, ბრალდებას ყოველთვის ექნება უპირატესობა დაცვის მხარესთან შედარებით.

დაცვის მხარის უფლებები სხვა მხრივაც შეზღუდულია. მაშინ, როდესაც ბრალდების მხარეს აქვს უფლებამოსილება, სასამართლოში გამოიძახოს და დაკითხოს მისთვის საინტერესო მოწმე, ამ პირის სურვილის მიუხედავად, დაცვის მხარე სწორედ მისი სურვილითაა შეზღუდული.

დღევანდელი კანონმდებლობით, გამოძიების ეტაპზე დაცვის მხარეს შეუძლია გამოკითხოს მოწმე. მოწმის გამოკითხვა მისსავე ნება-სურვილზეა დამოკიდებული. წინასასამართლო სხდომაზე კი, მოსამართლე მოწმის დასაკითხ პირთა სიაში შეყვანის აუცილებელ წინაპირობად ზემოაღნიშნულ გამოკითხვას მოითხოვს, რათა დაადგინოს მისი რელევანტურობა და შემხებლობა საქმესთან. თუ დაცვას არ აქვს წარმოდგენილი გამოკითხვის ოქმი იმიტომ, რომ მოწმემ მას გამოკითხვაზე უარი განუცხადა, დაცვას აღარ რჩება ამ მოწმის სასამართლოში გამოძახების მექანიზმი. ეს კი, ცალსახად არახელსაყრელ მდგომარეობაში აყენებს დაცვის მხარეს.

დასკვნის სახით უნდა ითქვას, რომ მოწმის ძველი წესით დაკითხვის გაგრძელება ხელს შეუწყობს მხარეთა უთანასწორობის მდგომარეობას არსებობას, რაც გამოწვეულია ბრალდების მხარისთვის დამატებითი ბერკეტების მინიჭებით, დაცვის მხარის შეზღუდული უფლებამოსილებების ფონზე.

რეკომენდაციები

- დაცვის მხარესა და ბრალდებას შორის თანასწორობის პრინციპის განმტკიცება მოწმის დაკითხვის ეტაპზე გაუქმდეს გარდამავალი დებულების მოქმედება, რომელიც 1998 წლის საპროცესო კოდექსის ნორმების მოქმედებას ითვალისწინებს მოწმეთა დაკითხვის დროს გამოძიების ეტაპზე.

______________________

1. სსსკ-ის მე-9 მუხლი.

2. სსსკ-ის 332-ე მუხლი.

3. 1998 წლის სსსკ-ის 94-ე მუხლის პირველი ნაწილი.

4. 2009 წლის სსსკ-ის 113-ე მუხლი.

5. 2009 წლის სსსკ-ის 114-ე მუხლის მე-3 ნაწილი.

6. საქართველოს კონსტიტუციის 85-ე მუხლის მე-3 პუნქტი.

7. იხ. ადამიანის უფლებათა ეროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე: Barbera, Messegue and Jabardo v. Spain, 6 დეკემბერი, 1998, §78.

ერთ-ერთ პრობლემურ საკითხად გამოიკვეთა ნაფიცი მსაჯულების უზრუნველყოფა ისეთი გარემოთი, რომელიც მათ ვერდიქტს მხოლოდ სასამართლო პროცესზე მიღებულ ინფორმაციაზე დააფუძნებს. გარემო პირობების ანალიზისას ნათელი ხდება, რომ ნაფიცი მსაჯული სრულიად დაუცველია გარეშე ზეგავლენისგან. მისი კონტროლი, არ მოიძიოს ინფორმაცია სასამართლო სხდომის მიღმა და თავისი ვერდიქტი დაყრდნობილ იყოს მხოლოდ სასამართლო პროცესზე გამოკვლეულ მტკიცებულებებზე, ფაქტობრივად არ არსებობს.

ნაფიც მსაჯულთა სამართლებრივ სტატუსს, მათ უფლებამოვალეობებს განსაზღვრავს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი. შესაბამისად, აღნიშნულ ნორმატიულ აქტში უნდა იყოს მოცემული ის ღონისძიებებიც, რომლებიც ემსახურება მის დაცვას გარეშე ზეგავლენისგან. ასეთი ღონისძიება, შეიძლება ითქვას, რომ რეალურად არ არსებობს. საპროცესო კოდექსით¹ გათვალისწინებულია მხოლოდ ნაფიცი მსაჯულის შეზღუდვა მოსამართლის განმარტებით, რომ მან არ მოიძიოს ინფორმაცია სხდომის ფარგლებს გარეთ განსახილველ საკითხთან დაკავშირებით.

საპროცესო კოდექსი არ ითვალისწინებს რაიმე მაკონტროლებელ მექანიზმს, რომლითაც რეალურად უზრუნველყოფილი იქნებოდა ნაფიცი მსაჯულის მიერ ამ ვალდებულების შესრულება. საკითხი განსაკუთრებულად აქტუალურია არსებული მედია საშუალებების მიერ დანაშაულთან დაკავშირებული ინფორმაციის გავრცელების ინტენსივობის ფონზე და იმ პირობებში, როდესაც ინფორმაციის გავრცელების მასშტაბები უკონტროლოა. არსებულ რეალობაში ნაფიც მსაჯულებს მედიაში გაჟღერებული ინფორმაციის მიმართ შეუზღუდავი წვდომა აქვთ. მათ მიერ ამ წყაროებიდან ინფორმაციის გაცნობა არანაირ კონტროლს არ ექვემდებარება. ეს კი, საქმის განხილვისას მსაჯულთა მიუკერძოებლობის საკითხს საფრთხის ქვეშ აყენებს.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიდგომებისა და სხვა სახელმწიფოების გამოცდილების გათვალისწინებით, სადაც აღნიშნული ინსტიტუტის მოქმედების დიდი გამოცდილება არსებობს, ნათელია, რომ აუცილებელია კონკრეტული ზომების მიღება ამ მიმართულებით. საჭიროა შეიქმნას გარემო, რომელშიც ნაფიცი მსაჯული დაცული იქნება გარეშე ზემოქმედებისგან, რაც უზრუნველყოფს საქმის მიუკერძოებლად განხილვის შესაძლებლობას.

მიუხედავად ამისა, იგი შეიძლება შეიზღუდოს კონკრეტული საფუძვლების არსებობისას, როდესაც საჭიროა ამა თუ იმ კონკრეტული ინტერესის დაცვა, მათ შორის, წინასწარი ზეგავლენისგან თავის არიდება.⁵ მე-10 მუხლი შეიცავს ნაკლებად კონკრეტულ, თუმცა, შინაარსობრივად იდენტურ განსაზღვრებას, როდესაც ინფორმაციის თავისუფლების შეზღუდვის ლეგიტიმურ საფუძვლად უთითებს სასამართლოს მიუკერძოებლობას.

როგორც აღინიშნა, ინფორმაციის თავისუფლებისა და სამართლიანი სასამართლო განხილვის საკითხები ერთმანეთთან ურთიერთკავშირში მყოფი თემებია, რომელთა თანაარსებობა გარკვეული ბალანსის დაცვას მოითხოვს. ასეთი საჭიროების შემთხვევაში კი, უპირატესობა უნდა მიენიჭოს სამართლიანი განხილვის უფლებას.⁶

ევროპული სასამართლო მედიის მიერ დანაშაულის შესახებ ინფორმაციის გავრცელებისას ყურადღებას ამახვილებს იმაზე, განცხადების შინაარსი არღვევს თუ არა უდანაშაულობის პრეზუმფციას.⁷ ამასთანავე, იგი აცხადებს, რომ საშიშმა მედია კამპანიამ უდანაშაულობის პრეზუმფციის დამრღვევი ოფიციალური განცხადებების გარეშეც კი შეიძლება იმოქმედოს ბრალდებულის წინააღმდეგ და დაარღვიოს სამართლიანი განხილვის უფლება.⁸

კომისიამ ასევე მიუთითა, რომ მასმედიისა და შესაბამისი თანამდებობის პირებისგან არ უნდა მოველოდეთ ყველა სახის განცხადებისგან თავის შეკავებას, მაგალითად, როგორიცაა უბრალოდ იმის აღნიშვნა, რომ მიმდინარეობს სისხლისსამართლებრივი გამოძიება, ან ის, რომ ეჭვმიტანილი არსებობს. თუმცა, აუცილებელია გამოირიცხოს განცხადება კონკრეტული პირის ბრალეულობის შესახებ.⁹

კომისიას ხშირად მიუთითებია, რომ როდესაც საქმეს განიხილავს პროფესიონალი მოსამართლე, წინასწარი გავლენის რისკი არსებითად შემცირებულია და პრესას მეტი თავისუფლება აქვს მინიჭებული.¹⁰ ამ შემთხვევაში, მოსამართლე არის პროფესიონალი, რომელიც სრულად აცნობიერებს, რომ მისი გადაწყვეტილება, რომლის დასაბუთების ვალდებულებაც გააჩნია, უნდა ემყარებოდეს მხოლოდ სასამართლოზე გამოკვლეულ მტკიცებულებებს. ეს მოცემულობა რამდენიმე ასპექტში განსხვავდება ნაფიცი მსაჯულების მიერ საქმის განხილვისგან: ისინი არ არიან პროფესიონალი იურისტები, რაც გარკვეულ წინაპირობებს თავისთავად ქმნის და, ამასთან, მათ, მოსამართლისგან განსხვავებით, არ ევალებათ დასკვნების დასაბუთება.

ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტის მიერ გამოცემული რეკომენდაციების კრებული წევრი სახელმწიფოების მიმართ - „მედია საშუალებების მიერ ინფორმაციის გავრცელების პირობები სისხლის სამართალწარმოებასთან დაკავშირებით“ ინტერ ალია მე-10 პრინციპში ითვალისწინებს: „სისხლის სამართალწარმოების კონტექსტში, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც პროცესში მონაწილეობენ ნაფიცი მსაჯულები ან არაპროფესიონალი მოსამართლეები, სასამართლო და სამართალდამცავი ორგანოები დაცული უნდა იქნეს საჯაროდ მოწოდებული ინფორმაციისგან, რომელიც ატარებს არსებითი ზეგავლენის რისკს სამართლიანი განხილვის უფლებასთან დაკავშირებით.¹¹

- ინგლისი

ინგლისის მართლმსაჯულების სისტემა ფრთხილია ინფორმაციის მედიით გავრცელებისა და სამართალწარმოების ობიექტურობის ურთიერთკავშირისას. სისხლისსამართლებრივი დევნის შესახებ ინფორმაციის არაგონივრული საჯაროობა ატარებს სამართლიანი განხილვის უფლების დარღვევის გარდაუვალ რისკს, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ადგილი აქვს ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობას.¹²

ინგლისის სასამართლოებმა აღნიშნულ რისკს შემდეგნაირად უპასუხეს: ინფორმაციის საჯარო გავრცელებამ, თუ ის წინასწარი ზეგავლენის მქონეა, შეიძლება სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა გამოიწვიოს იმ საფუძვლით, რომ სახეზეა პროცესის ბოროტად გამოყენება, სადაც სამართლიანი განხილვა შეუძლებელია.¹³ გარდა ამისა, გარკვეულ ინსტანციებში ამას შეიძლება ბრალდების გაუქმებაც კი მოჰყვეს.¹⁴ წინასწარი ზეგავლენის მომხდენი პუბლიკაციის გამოქვეყნების გამო გამომცემელი შეიძლება დაისაჯოს „სასამართლოსათვის უპატივცემლობის“ (Contempt of Court Act 1981) 1981 წლის აქტის საფუძველზე.¹⁵ თუ პროცესი მიმდინარეობს (მაგალითად, პირი დაპატიმრებულია, ან დაპატიმრების ბრძანებაა გაცემული, ან გამოძახებულია სამართალდამცავ ორგანოში), დანაშაულს წარმოადგენს იმგვარი მასალების გავრცელება, რომლებიც ქმნის არსებით რისკს მართლმსაჯულების დაბრკოლების ან მისი ზეგავლენის ქვეშ მოქცევისთვის.¹⁶ საქმეში Attorney General v. BBC¹⁷ ტელეკომპანიას ბრალი დაედო სასამართლოსთვის უპატივცემულობაში იმისთვის, რომ მან გაავრცელა არაზუსტი ინფორმაცია სასამართლო განხილვის შესახებ, რომელიც ახალი დაწყებული იყო. სასამართლომ დაადგინა, რომ სახეზე იყო წინასწარი ზეგავლენის არსებითი რისკი, მიუხედავად იმისა, რომ, მოსამართლის გადაწყვეტილებით, ამ საქმეში არ იყო ნაფიც მსაჯულთა დათხოვნის აუცილებლობა.

სასამართლოს სხდომის თავმჯდომარემ, „სასამართლოსათვის უპატივცემულობის“ აქტის¹⁸ საფუძველზე, შეიძლება გამოიტანოს გადაწყვეტილება მიმდინარე საქმის შესახებ ინფორმაციის გავრცელების სხვა დროისთვის გადადებაზე იმ მიზნით, რომ აცილებულ იქნეს მართლმსაჯულების ზეგავლენის ქვეშ მოქცევა. აღნიშნული გადაწყვეტილება არ ეხება ისეთი ინფორმაციის გავრცელების გადადებას, რომელიც არ არის კავშირში უშუალოდ საქმის შინაარსთან. ზემოაღნიშნული ვალდებულების დარღვევა - ინფორმაციის გავრცელება, მიუხედავად აკრძალვისა, ექვემდებარება პასუხისმგებლობას (შტრიცტ ლიაბილიტყ) „სასამართლოსათვის უპატივცემულობის“ აქტის თანახმად.¹⁹ ინფორმაციის საჯაროდ გავრცელებაზე სხვა დამატებითი შეზღუდვები ავტომატურადაა დაწესებული წინასასამართლო გამოძიების დროს.²⁰

- ამერიკის შეერთებული შტატები

განსხვავებულია მიდგომა ნაფიც მსაჯულთა გარეშე ზეგავლენისგან დაცვასთან დაკავშირებით აშშ-ის კანონმდებლობაში. მაშინ, როდესაც ინგლისი, სამართლიანი განხილვის უფლებასა და ინფორმაციის თავისუფლებას შორის კონფლიქტის შემთხვევაში, უპირატესობას ანიჭებს სამართლიანი განხილვის უფლებას და ამ უფლების უზრუნველსაყოფად ლეგიტიმურად მიიჩნევს ინფორმაციის თავისუფლების შეზღუდვას, აშშ-ში ორივე უფლებას თანაბარი მნიშვნელობა ენიჭება და არც ერთის შეზღუდვა არ დაიშვება მეორეს სასარგებლოდ. აღნიშნული უფლებების დაცვა ხორციელდება დამატებითი ღონისძიებების ხარჯზე, რომელთა გატარებაც ხდება ნაფიც მსაჯულთა მიმართ. საქმეში Nebraska Press Association v. Stuart, 427 U.S. 539 (1976) აშშ-ის უზენაესმა სასამართლომ განაცხადა, რომ სისხლის სამართლის საქმეთა უმრავლესობაში წინასასამართლო საჯაროობა წარმოშობს გარკვეულ „მოუგვარებელ საფრთხეს“ მიუკერძოებელი ნაფიცი მსაჯულების მიერ საქმის გადაწყვეტის დროს. მაგრამ, როდესაც საქმე ეხება „სენსაციურ სისხლის სამართლის საქმეს“, ბრალდებულის უფლება - საქმის მიუკერძოებლად განხილვა - სერიოზული საფრთხის ქვეშ შეიძლება დადგეს. სასამართლომ მიიჩნია, რომ პასუხი ასეთი საფრთხის მიმართ, კონსტიტუციის თანახმად, რომელიც ასევე აღიარებს პრესის თავისუფლების ღირებულებას საჯარო ინტერესიდან გამომდინარე, იქნება კონკრეტული ღონისძიებების გატარება, რომლებიც დაიცავს ბრალდებულის უფლებას მიუკერძოებელ ჟიურიზე, პრესის შეზღუდვის გარეშე.

სასამართლომ ზემოხსენებულ საქმეში მიუთითა: არ არსებობს საკმარისი საფუძველი დავასკვნათ, რომ ტრადიციული სასამართლო მექანიზმები ვერ უზრუნველყოფს ბრალდებულის უფლებას მიუკერძოებელ ჟიურიზე. ეს ღონისძიებები მოიცავს: ა) სასამართლო სხდომის გადატანას ტერიტორიულად სხვა ადგილას; ბ) სასამართლო სხდომის გადადებას იქამდე, სანამ საზოგადოებრივი ყურადღება განელდება; გ) ნაფიც მსაჯულთა შერჩევას.

აღსანიშნავია, რომ აშშ-ის უზენაესი სასამართლო ასევე აქცევს ყურადღებას, თუ რამდენად ეფექტურად გატარდა ზემოთ ჩამოთვლილი რომელიმე ღონისძიება კონკრეტული საქმის განხილვის დროს. საქმეში Irvin v. Dowd, 366 U.S. 717 (1960) სასამართლომ განაცხადა, რომ ნაფიც მსაჯულებზე წინასწარი ზეგავლენის შედეგად, ბრალდებული ვერ იქნა უზრუნველყოფილი მიუკერძოებელი და ზეგავლენისგან თავისუფალი ჟიურის მიერ საქმის განხილვით, რაც გამოწვეული იყო საქმის შესახებ აღმაშფოთებელი ინფორმაციის წინასასამართლო ეტაპზე ინტენსიური გავრცელებით.

მოცემულ საქმეში სასამართლომ არასაკმარისად მიიჩნია სასამართლო სხდომის ტერიტორიულად სხვა ადგილას გადატანა. აღნიშნულის საფუძველზე, მან გააუქმა განაჩენი. აშშ-ს აქვს ასევე სხვა მექანიზმებიც, რომლის ხარჯზეც ხდება ნაფიც მსაჯულთა დაცვა გარეშე ზეგავლენისგან. ასეთია, მაგალითად, ნაფიც მსაჯულთა სეკვესტრირება, მათი ერთად ყოფნის უზრუნველყოფა სპეციალურად გამოყოფილი მეთვალყურის მიერ.

მაგალითად, ჩრდილოეთ კაროლინაში მოსამართლემ შეიძლება მიიღოს გადაწყვეტილება სპეციალური მეთვალყურისთვის ნაფიც მსაჯულთა მინდობის შესახებ, რომლის დროსაც მეთვალყურე უზრუნველყოფს ნაფიც მსაჯულთა ერთად ყოფნას, მათ მიერ სხვა პირებთან კომუნიკაციის ან არასათანადო ინფორმაციასთან ხელმისაწვდომობის აკრძალვას.²¹ იგივე მექანიზმები მოქმედებს კალიფორნიაში.²²

როგორც გამოჩნდა, გარეშე ზეგავლენისგან ნაფიცი მსაჯულის დაცვის მიზნის მისაღწევად ორი სახის მიდგომა არსებობს: 1) სამართლიანი განხილვის უფლების დაცვა ინფორმაციის თავისუფლების შეზღუდვის ფონზე (ინგლისი); 2) სამართლიანი განხილვის უფლების დაცვა ინფორმაციის თავისუფლების შეზღუდვის გარეშე, ბალანსის მისაღწევად დამატებითი მექანიზმების შემოღებით.

ამასთან, ევროპული სასამართლო თავის გადაწყვეტილებებში დასახელებულთაგან პირველ მიდგომას ირჩევს.

რეკომენდაციები

- დანაშაულთან დაკავშირებული ინფორმაციის ფარგლები გამოხატვის თავისუფლებასა და სამართლიანი სასამართლოს უფლებას შორის გონივრული ბალანსის მიღწევის მიზნით, კანონმდებლობით შეიზღუდოს პრესის და მედიის საშუალებით სავარაუდო დამნაშავის ან მოწმის მაიდენტიფიცირებელი მონაცემების, ასევე, საქმის დეტალების შესახებ ინფორმაციის გავრცელება საქმის განხილვის დასრულებამდე.

- დამატებითი მექანიზმები პროცესის მიმდინარეობისას სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით გათვალისწინებული უნდა იქნეს ისეთი დამატებითი ზომები, როგორიცაა, მაგალითად, ნაფიცი მსაჯულისთვის მეთვალყურის გამოყოფა ინფორმაციის მოძიებაზე კონტროლის მიზნით; ნაფიც მსაჯულთა ერთად ყოფნის უზრუნველყოფა პროცესის დასრულებამდე.

_____________________

1 სსსკ-ის 236-ე მუხლის პირველი ნაწილის „დ“ ქვეპუნქტი.

2 Ben Emmerson QC., Andrew Ashworth Q.C., and Alison Macdonald. Human Rights and Criminal Justice. London, 2007, Sweet and Maxwell. p. 508

3 Pretto & Others v. Italy, Judgment 1983, Para 21 Cited from the book: Ben Emmerson QC., Andrew Ashworth Q.C., and Alison Macdonald. Human Rights and Criminal Justice, p. 508

4 ibid, para.21

5 Cf. T and V v. United Kingdom (2003) 30 E.H.H.R. 121 ibid, p. 508

6 Axen v. Germany (1984) 6 E.H.H.R. 195, para 25; Woolf productions and the N.U.J v. United Kingdom, (1987) 10 E.H.R.R. 505. Cited from the book: Ben Emmerson QC., ibid, p. 509

7 (1995) 20 E.H.H.R. 557. ibid, p. 509

8 X.v Austria (1963) 11 C.D. 37 at 43 Cited from the book: Ben Emmerson QC., Andrew Ashworth Q.C., and Alison Macdonald. Human Rights and Criminal Justice, p. 509

9 App. No.9433/81, (1981) 2 Dig. 738 ibid, 509

10 APP. No.7748/76, (1977) Dig. 688. Cited from the book: Ben Emmerson QC., Andrew Ashworth Q.C., and Alison Macdonald. Human Rights and Criminal Justice, p. 510

11 Council of Europe Rec (2003) 13E, July 10, 2003

12 Ben Emmerson QC., Andrew Ashworth Q.C., and Alison Macdonald. Human Rights and Criminal Justice. p.506

13 R. v Reade October 15, 1993, Central Criminal Court (Garland J.); R. v.magee and others, January 24, 1997., Belmarsh Crown Court, (Kay J.) (escape from Whitemoor).

14 R.v McCann and ors (1991) 92 Cr.App.R.239; R.v Taylor and Taylor (1994) 98 Cr.App.R.361; R.v Wood {1996} 1 Cr.App.R.207

15 Ben Emmerson QC., Andrew Ashworth Q.C., and Alison Macdonald. Human Rights and Criminal Justice. p.506

16 S.2(2) of the Contempt of Court Act 1981.

17 {1992} C.O.D. 264

18 s. 4(2)

19 s.1

20 See s.8(4) of the Magistrates Court Act 1980

21 North Carolina General Statutes §15A-1236. Available at official site: http://www.ncga. state.nc.us/gascripts/statutes/statutelookup.pl?statute=15A

22 California Penal Code, Title 7, Chp. 2, §1121 and §1128: Available at official California government website: http://www.leginfo.ca.gov/cgi-bin/displaycode?section=pen&gro up=01001-02000&file=1093-1130

საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით, ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოს ვერდიქტი შეიძლება იყოს გამამართლებელი ან გამამტყუნებელი, რომელიც არ შეიცავს დასაბუთებას. ვერდიქტის შინაარსში შედის მხოლოდ ბრალდებულის საიდენტიფიკაციო მონაცემები და სისხლის სამართლის კოდექსის მუხლი, რომელშიც იგი ცნობილ იქნა დამნაშავედ ან უდანაშაულოდ.¹

ვერდიქტის დასაბუთების საკითხი ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს განსჯის საგანი გახდა. ევროპული სასამართლოს მიერ განვითარებული მიდგომის თანახმად, სასამართლო პროცესის მთლიანობის გათვალისწინებით მსჯავრდებულს და, ასევე, საზოგადოებას უნდა მიეცეს შესაძლებლობა, გაიგოს, თუ რატომ მოხდა ბრალდებულის მსჯავრდება.² ამისათვის აუცილებელია, რომ ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოს მიეცეს კონკრეტული კითხვები იმ ფაქტების შესახებ, რომლებიც დანაშაულის დამაფუძნებელი გარემოებებია, ასევე, იმ ფაქტების შესახებ, რომლებიც სასჯელის დამძიმებას ან შემსუბუქებას ეხება და იმ ფაქტების შესახებ, რომლებიც კონკრეტულად ბრალდებულის როლს და მის მონაწილეობას ასახავს ამ დანაშაულის ჩადენაში. ამასთან, თუ სახეზეა რამდენიმე ბრალდებული, კითხვები დასმული უნდა იყოს ინდივიდუალურად თითოეული ბრალდებულის მიმართ.³

იმ შემთხვევაში, თუ კითხვები ზემოაღნიშნული დეტალურობით და სიზუსტით არ არის დასმული, მაშინ ევროპული სასამართლოს დიდი პალატა, თავისი გადაწყვეტილებით, საქმეში თახქუეტ ვ. Bელგიუმ, აცხადებს, რომ შიდა კანონმდებლობა უნდა უზრუნველყოფდეს გადაწყვეტილების გასაჩივრების მექანიზმს არა მხოლოდ სამართლებრივ, არამედ ფაქტობრივ საფუძვლებზეც, რომლითაც იგი გაანეიტრალებს ვერდიქტის დაუსაბუთებლობას.⁴

ყოველივე ზემოთქმულიდან ირკვევა შემდეგი: იმისათვის, რათა ვერდიქტის გამოტანისას სამართლიანი სასამართლოს უფლება სამართლიანი განხილვის კომპონენტით იყოს უზრუნველყოფილი, მთლიანობაში, სასამართლო პროცესმა უნდა უზრუნველყოს დასაბუთებულობა. შეიძლება სახეზე იყოს საქმის დასაბუთებულობის ორი ალტერნატიული კრიტერიუმი: 1. კონკრეტული კითხვები მსაჯულებისთვის; 2. განაჩენის გასაჩივრება ფაქტობრივ საფუძვლებზე.

აღსანიშნავია, რომ ასეთი მიდგომა არა მხოლოდ ზემოთ მოყვანილ უახლეს გადაწყვეტილებაში (Taxquet v. Belgium), არამედ, მანამდე სხვა გადაწყვეტილებეშიც განავითარა ევროპულმა სასამართლომ.⁵

აღნიშნული მოთხოვნების გათვალისწინებით, საინტერესოა, განვიხილოთ საპროცესო კოდექსის მოთხოვნები ნაფიცი მსაჯულების მიერ მიღებული გადაწყვეტილების დასაბუთებულობასთან დაკავშირებით.

საპროცესო კოდექსით განსაზღვრულია, რომ ნაფიც მსაჯულებს მოსამართლე აძლევს განმარტებებს, რომელთა ფორმულირებაში მხარეები ასევე იღებენ მონაწილეობას.⁶

აღნიშნული განმარტებები შეეხება ბრალდების შინაარსს, როგორ უნდა მოიქცეს ნაფიცი მსაჯული ვერდიქტის გამოტანისას და, ზოგადად, რა პრინციპებით უნდა იხელმძღვანელოს. კოდექსი არ ითვალისწინებს კონკრეტული და ინდივიდუალური შეკითხვების დასმის შესაძლებლობას. განმარტებების მიღების შემდგომ, ნაფიც მსაჯულთა სასამართლო გადის ვერდიქტის გამოსატანად. ნაფიც მსაჯულებს ევალებათ მხოლოდ გამამტყუნებელი ან გამამართლებელი ვერდიქტის ფორმის შევსება.⁷ პროცესის ამგვარი ხასიათი მიუთითებს, რომ საპროცესო კანონმდებლობა არ იცნობს განაჩენის დასაბუთებულობის უზრუნველმყოფი ერთ-ერთი მექანიზმის - კითხვების დასმის შესაძლებლობას. როგორც ზემოთ აღინიშნა, ასეთ შემთხვევაში უნდა არსებობდეს სხვა ალტერნატიული მექანიზმი - გასაჩივრება ფაქტობრივი საფუძვლებით, რაც დასაბუთებულობის უზრუნველყოფის ალტერნატიული გზაა.

შიდა კანონმდებლობა არ ითვალისწინებს არც ერთ ზემოაღნიშნულ მექანიზმს. არ არის გათვალისწინებული კითხვები, რომლებსაც ნაფიცმა მსაჯულმა ვერდიქტში კონკრეტულად უნდა გასცეს პასუხი. გათვალისწინებული არ არის ასევე ვერდიქტის გასაჩივრება ფაქტობრივი საფუძვლებით.

დასაბუთებულობის ნაწილში ეროვნულ კანონმდებლობაში მოცემული შესაძლებლობები ვერ უახლოვდება ევროპული სასამართლოს მიერ ჩამოყალიბებულ მიდგომას და, ამდენად, საჭიროებს რევიზიას აღნიშნული მიმართულებით.

რეკომენდაციები

- კითხვების დასმა ან გასაჩივრების შესაძლებლობა ფაქტობრივი საფუძვლით

აუცილებელია, რომ შიდა კანონმდებლობამ ზემოაღნიშნული ორი ალტერნატიული მექანიზმიდან ერთ-ერთი გაითვალისწინოს: 1. ვერდიქტის გამოსატანად ნაფიცი მსაჯულისთვის კონკრეტული კითხვების დასმა; 2. ვერდიქტის გასაჩივრებისთვის შემოიტანოს დამატებით ახალი საფუძველი: ფაქტობრივი საფუძვლის გამო გასაჩივრება.

______________________

1 სსსკ-ის 262-ე მუხლი.

2 Taxquet v. Belgium, no. 926/05, § 90, ECHR 2010-X.

3 ibid. §§ 88; 92; 97; 98.

4 ibid. § 99.

5 საქმეში Taxquet v. Belgium, სასამართლოს დიდმა პალატამ მოიყვანა საქმეები, რომლებიც, ერთი მხრივ, სტრასბურგის სასამართლომ ჩათვალა დასაბუთებულად კითხვების სიზუსტის გამო, ხოლო, მეორე მხრივ, დარღვევად მიიჩნია მათი ბუნდოვანების გამო: Papon v. France, no. 54210/00, ECHR 2001-XII; Ballerin Lagares v. Spain, no 31548/02, 4 Novemer 2003; Göktepe v. Belgium, no. 50372/99, 2 June 2005;

6 იხ. სსსკ-ის 231-ე მუხლის მე-4 პუნქტი.

7 იხ. სსსკ-ის 256-ე მუხლის პირველი და მე-3 ნაწილები; 262-ე მუხლი.