წინამდებარე ტექსტის მიზანია ფართო წარმოდგენის შექმნა ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალზე. ადამიანის უფლებები უმშვენიერესი საგანია, რომელიც მოიცავს ცხოვრების ყველა ასპექტსა დ საზოგადოების ყველა საფეხურს. უკანასკნელი ორმოცდაათი წლის განმავლობაში იგი ჩამოყალიბდა დამოუკიდებელ დისციპლინად, რომელიც მომდინარეობს საერთაშორისო სამართლისგან. ადამიანის უფლებათა მასშტაბის გათვალისწინებით წინამდებარე ტექსტი ვერ განიხილავს თემების ყველა ასპექტს და ვერც სრულყოფილად ვერ მოიცავს ყველა იმ სფეროს, რომელიც ყველაზე ხშირად ისწავლება სხვადასხვა კურსებისას, ვინადიან ყოველი კურსი მისდევს განსხვავებულ თემას, რაც დამოკიდებულია კურსის მონაწილეთა ინტერესებზე.

შერჩეული მიდგომის მიზანია, გააცნოს მკითხველს საგნის მასშტაბი მისი შემდგომი შესწავლისა თუ კვლევის გასაადვილებლად. ამისათვის გამოყენებულია პირველადი წყაროები. რჩევები საკითხავ მასალასა თუ ინტერნეტ-გვერდებთან დაკავშირებით მოცემულია ყოველი თავის ბოლოს, რაც მკითხველს საფუძველს შეუქმნის ცოდნის შემდგომი გაღრმავებისთვის. მოხსენიებული მეორადი მნიშვნელობის მქონე ტექსტების მოძიება შეიძლება საუნივერსიტეტო ბიბლიოთეკებში და ხშირად ინტერნეტის კომერციული სამსახურების დახმარებით. ძირითადი უფლებების გადაკვეთა მიგვითითებს ზოგიერთ ამ უფლებათა მასშტაბზე (სამოქალაქო, პოლიტიკური, ეკონომიკური, სოციალური, კულტურული და კოლექტიური), რომელიც ახდენს რეგიონული და საერთაშორისო სისტემების სასამართლო პრაქტიკის კომბინირებას. წინამდებარე წიგნში მოცემული უფლებების გაგება ხელს უწყობს ნებისმიერი სხვა უფლებისა და თავისუფლების შესწავლას. პირველ გამოცემასთან დაკავშირებულ კომენტარებზე პასუხად ჩამატებულია ჯგუფურ უფლებებთან დაკავშირებული მასალები.

ძირითადი დოკუმენტები, რომლებიც მოცემულია ჩამონათვალში წიგნის ბოლოს, ჩვეულებრივ ხელმისაწვდომია ინტერნეტ-გვერდებზე და ასევე კომპილირებულ დოკუმენტებში (მაგალითად, განდი პ. რ. „ადამიანის საერთაშორისო უფლებებთან დაკავშირებული დოკუმენტები“, მე-3 გამოცემა; ოქსფორდი; „ოქსფორდის უნივერსიტეტის გამომცემლობა“, „ბლექსთოუნი, 2002 და ბრაული“, „აი“ და გუდვინ-ჯილი“, „ჯი-ეს“, „ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული ძირითადი დოკუმენტები“, მე-4 გამოცემა, „ოქსფორდის უნივერსიტეტის გამომცმელობა“, 2002). სასამართლო საქმეები, მეორეს მხრივ, შეიძლება მოიძებნოს ინტერნეტ-გვერდებსა და მოცემული ორგანიზაციის ოფიციალურ წლიურ ანგარიშებში. მაგალითად, ადამიანის უფლებათა უმაღლესი კომისრის ოფისის (www.ohchr.org) ხელშეკრულებების მხარეთა მონაცემების ძებნის ფუნქცია იძლევა გაერო-ს ძირითადი მექანიზმის სასამართლო პრაქტიკის მოძიების შესაძლებლობას, ხოლო ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოსა და ადამიანის უფლებათა ამერიკული სასამართლოს ოფიციალურ გვერდებს ძებნის სხვა სპეციფიკა ახასიათებთ. დასახელებული ინტერნეტ-გვერდების გარდა (ძირითადად მოიხსენიება ოფიციალური გვერდები), არსებობს ადამიანის უფლებათა ვირტუალური ბიბლიოთეკის დაწვრილებითი ბმულები პრაქტიკასთან მინესოტის უნივერსიტეტის (www.umn.edu/humanrts), უტრეხტის უნივერსიტეტის SIM დოკუმენტების ცენტრის (www.sim.law.uu.nl) და Bayefsky.com (www.bayefsky.com) დახმარებით; ეს უკანასკნელი ჩამოაყალიბა პროფესორმა ანა ბაიეფსკიმ. წინამდებარე ტექსტში სასამართლო საქმეებთან დაკავშირებით მოყვანილი ინფორმაცია იძლევა ძებნის საშუალებას ძებნის მოცემული და სხვა მექანიზმებით. ამ საკითხებთან დაკაშირებული შესაბამისი ბმულებისა და მეტი ინფორმაციის მოძიება შეიძლება წინამდებარე წიგნის დამატებით ინტერნეტ-გვერდზე. ადამიანის უფლებათა უმაღლესი კომისრის ოფისის ინტერნეტ - გვერდი ჩამოყალიბების პროცესშია. ამგვარად, ტექსტში მოცემული ინტერნეტ-გვერდები განახლებულია 2004 წლის 1 ოქტომბრამდე.

რა თქმა უნდა, ასეთი სამუშაოს შესრულება შეუძლებელი იქნებოდა იმ ადამიანების გარეშე, რომლებმაც დიდი წვლილი შეიტანეს მასში, და იმ ადამიანების გარეშე, რომელთა დახმარებამაც შესაძლებელი გახადა წიგნის გამოცემა. მე დიდი მადლობა მინდა მოვახსენო ყველა მათ. ადამიანის უფლებების მიმართ ინტერესი გამიჩნდა სტრატქლაიდის უნივერსიტეტში სადოქტორო შრომის მომზადებისას, როცა სტუდენტებს ვუკითხავდი ადამიანის ევროპული უფლებების კურსს, ვინაიდან აუდიტორიაში მუდმივად იბადებოდა კითხვები საერთაშორისო უფლებებთან დაკავშირებით და აუცილებელი ხდებოდა სტუდენტთა ინტერესის დაკმაყოფილება (და საკუთარისაც). უფრო მოგვიანებით დიდი გამოცდილება მივიღე ადამიანის საერთაშორისო უფლებების კურსის კითხვით ნორთამბერლენდის უნივერსიტეტში და სტუდენტებს შორის წამოჭრილი კითხვებიდან. რესურსების შესახებ ინფორმაციას ერთგულად მაწვდიდნენ ევროპის საბჭოს და გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ჟენევის ოფისის თანამშრომლები და მქონდა ბედნიერება ვწვეოდი ადამიანის უფლებათა ამერიკულ სასამართლოს და მომენახულებინა მისი ბიბლიოთეკა სან-ხოსეში (კოსტა რიკა). ბევრი უცნობი მიმომხილველი დიდი ინტერესით კითხულობდა და ადგენდა შენიშნვნებს წინგნთან დაკავშირებით, ხოლო ბევრი სხვა პროფესორი ავსებდა და მიბრუნებდა წიგნის შეფასებასთან დაკავშირებით შედგენილ ფორმას. წიგნის პირველი გამოცემის მომზადებისთვის კვლავაც ვალში ვარ ჩემი ოჯახისა და მეგობრების წინაშე, კერძოდ ესენია, ნ. ბასბი, კ. დევიდსონი, მ. მური, ს. გრანტი, ლ. სტივენსონი, ლ. სვიგჩისკი და რ. ვებსტერი. წინამდებარე გამოცემის მომწიფების პერიოდში კი მათ დაემატნენ ს. ბაქლი, ჯ. კორი, ე. დაფი, ს. შნიცერი და „ბლუ მაქს კომფანი“. ასევე არ შეიძლება უყურადღებოდ დავტოვო CASS, RWI და NCHR, რომელთა პეკინის კონფერენცია ადამიანის უფლებათა გამოცემებთან დაკავშირებით (2004 წ.) ასეთი იმედისმომცემი აღმოჩნდა. დაბოლოს, მინდა ასევე მადლობა გადავუხადო იმ ადამიანებს, რომლებიც, ჩემდა საბედნიეროდ, შემხვდნენ მოგზაურობისას მთელი მსოფლიოს გარშემო და კიდევ უფრო გააღვივეს ჩემი ინტერესი ადამიანის საერთაშორისო უფლებების საკითხების მიმართ.

წინამდებარე წიგნი ეძღვნება til far, mor og Lorna, usind tak of karlig hilse და ჩემს ავსტრალიელ ნათლულებს გრეის, რაიანს და კაჰლიას.

წინამდებარე წიგნში მოცემული კანონი სწორია 2004 წლის 4 ივნისის მდგომარეობით, თუმცა იგი განახლებული იქნა შესაძლებლობისდაგვარად 2004 წლის 1 ოქტომბრამდე.

შემოკლებები:

Am.CHR - American Court of Human Rights - ადამიანის უფლებათა ამერიკული სასამართლო

Af.CHR - African Commission on Human Rights - ადამიანის უფლებათა აფრიკული სასამართლო

CAT - Committee Against Torture - წამების საწინააღმდეგო კომიტეტი

CERD - Committee on the Elimination of Racial Discrimination - რასობრივი დისკრიმინაციის აღმოფხვრის კომიტეტი

ECHR - European Court of Human Rights - ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო

ECJ - European Court of Justice - მართლმსაჯულების ევროპული სასამართლო

HRC - Human Rigts Committee (ICCPR) -ადამიანის უფლებათა კომიტეტი

ICTR - International Criminal Tribunal for Rwanda - რუანდის სისხლის სამართლის საერთაშორისო ტრიბუნალი

ICTY - International Criminal Tribunal for Yugoslavia - იუგოსლავიის სისხლის სამართლის საერთაშორისო ტრიბუნალი

ჩვეულებრივ, საქმეთა ტექსტების ნახვა შეიძლება ინტერნეტში ისევე, როგორც სპეციალურ ბიბლიოთეკებში. ტექსტების ნახვა შესაძლებელია თითოეული დოკუმენტის საერთო გვერდიდან და/ან ადამიანის უფლებათა ონლაინ-ბიბლიოთეკებში და დოკუმენტების ცენტრებში. ისინი ასევე დანართის სახით ერთვიან კონკრეტულ წლიურ ანგარიშებს.

„ეი“ ახალი ზელანდიის წინააღმდეგ, HRC 1999, Doc.CCPR/C/66/D/754/1997

ალბერტი და ლე კემპტი ბელგიის წინააღმდეგ, ECHR 1983, სერია A, №58

„ეი“ გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ECHR 1998, t. 1998-VI №90

ალემან ლაკაიო, 1997, AmCHR, სერია E, №2

აარელა და ნაკალაიარვი ფინეთის წინააღმდეგ, HRC 2001, UN Doc.CCPR/C/73/D/779/1997

ამუური საფრანგეთის წინააღმდეგ, ECHR 1996, ტ. 1996-III №11

აბდულაზიზი, კაბალიე და ბალკანდალი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ECHR 1985, სერია A, №94

ატო დელ აველანალი საფრანგეთის წინააღმდეგ, UN Doc.CCPR/C/34/D/202/1986

ატო დელ აველანალი პერუს წინააღმდეგ, HRC 1988, UN Doc.CCPR/C/34/D/202/1986

მიერთება კონვენციასთან ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის შესახებ, ECJ, [1966] ECR I-1759

აუმეერუდი-ციფრა მავრიკის წინააღმდეგ, HRC 1981, UN Doc.CCPR/C/12/D/35/1978

აკოსტა ურუგვაის წინააღმდეგ, HRC 1988, UN Doc.CCPR/C/34/D/162/1983

„აკუტან ენდ ამნესტი ინტერნეშნლ“ მალავის წინააღმდეგ, Af.CHR 1995, საჩივრები ბაბოერამი, კამპერვეენი, რიდევალდი, ლეკი, ომრავსინგხი, სოლანსინგხი, რაჰამი და ჰუუსტი სურინამის წინააღმდეგ, HRC 1985, UN Doc.CCPR/C/24/D/154/1983; UN Doc.CCPR/C/24/D/146/1983; UN Doc.CCPR/C/24/D/148/1983; UN Doc.Supp. № 40 (A140/40)

„ეი-დი-თი“ გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ECHR 2000-IX

ბალანტაინი, დევიდსონი და მაკინტაირი კანადის წინააღმდეგ, HRC 1993, UN Doc.CCPR/C/47/D/359+385/1989

კონსულტატური აზრი საბერძნეთ-ბულგარეთის კონვენციის თაობაზე 1930 PCIJ ანგარიშები, სერია B, №7

ბარბერა, მესენჯე და ჯაბარდო ესპანეთის წინააღმდეგ, HRC 1988, სერია A, №146

კონსულტატური აზრი ალბანეთში უმცირესობათა სკოლების თაობაზე, 1935, PCIJ ანგარიშები, სერია A/B, №64

ბაროსო პანამის წინააღმდეგ, HRC 1995, UN Doc.CCPR/C/54/D/473/1991

კონსულტატური აზრი ნამიბიის საქმის თაობაზე, 1971, PCIJ ანგარიშები

ბარჟიგი საფრანგეთის წინააღმდეგ, HRC 1991, UN Doc.CCPR/C/41/D/327/1988

აირეი ირლანდიის წინაარმდეგ, ECHR 1979, სერია A, №32

ბელგიურ ლინგვისტიკასთან დაკავშირებული საქმე, ECHR 1968, სერია A, №34

აკოჩი თურქეთის წინააღმდეგ, ECHR 2000, N22947+8/93, ECHR 2000-X

ბენჰამი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ECHR 1996, ტ. 1996-III, N10

ბლომი შვედეთის წინააღმდეგ, HRC 1988, UN Doc.CCPR/C/32/D/191/1985

დენი (მერი და ქერი) აშშ-ს წინააღმდეგ, 1ACHR ანგარიში 75102 საქმე 11.140 (2002 წლის 27 დეკემბერი)

ბოსნია-ჰერცოგოვინა იუგოსლავიის წინააღმდეგ (ადგილობრივი ზომები) 1993 ICJ ანგარიშები დე ბაზანო, ამბროზინი, დე მასერა და მასერა ურუგვაის წინააღმდეგ, HCR 1979, UN Doc.CCPR/C/7/D/5/1977

ბროექსი ნიდერლანდების წინააღმდეგ, HCR 1987, UN Doc.CCPR/C/29/D/172/1984

დეკუბერი ბელგიის წინააღმდეგ, ECHR 1984, სერია A, №86

ბროზიჩეკი იტალიის წინააღმდეგ, ECHR 1989, სერია A, №167

დელგადო პერესი კოლუმბიის წინააღმდეგ, HRC 1990, UN Doc.CCPR/C/39/D/195/1985

ბურგჰარცი შვეიცარიის წინააღმდეგ, ECHR 1994, სერია A, №280-B

დემიკოლო მალტის წინააღმდეგ, ECHR 1991, სერია A, №210

ჩაკიჩი თურქეთის წინააღმდეგ [GC], ECHR 1999, №2365/94, ECHR 1999-IV

კონგოს დემოკრaტიული რესპუბლიკა რუანდის, ბურუნდის და უგანდის წინააღმდეგ [2001] ICJ

კემპბელი და კოზანსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ECHR 1982, სერია A, №48

დანია საბერძნეთის წინააღმდეგ, განცხადება 33321/67, ადამიანის უფლებათა კომისია

კემპბელი და ფელი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ECHR 1942, სერია A, №80

დიასი ანგოლის წინააღმდეგ, HRC 2000, UN Doc.CCPR/C/39/D/711/1966

პოლონეთის ზედა სილეზიაში გერმანიის ინტერესებთან დაკავშირებული საქმე (საქმის არსებითი განხილვა) 1926 PCIJ ანგარიშები სერია A, №7

დიერგაარდტი ნამიბიის წინააღმდეგ, HRC 2000, UN Doc.CPPR/C/69/D/760/1996

ნიკარაგუის წინააღმდეგ განხორციელებულ მილიტარისტულ და პარამილიტარისტულ ქმედებებთან დაკავშირებული საქმე, 1986 ICJ ანგარიშები

დანჯენი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ECHR 1981, სერია A, №45

ალბანეთში უმცირესობათა სკოლების საკითხთან დაკავშირებული საქმე 1935 PCIJ ანგარიშები სერია A/B №64

„ი-ფი“ და სხვები კოლუმბიის წინააღმდეგ, HRC 1990, UN Doc.CCPR/C/39/D/318/1988

დომინიკანის რესპუბლიკაში ჰაიტელების და ჰაიტური წარმოშობის ადამიანებთან დაკავშირებული საქმე, 2000 Am CHR, სერია E №3

ესტონეთი ლიტვის წინააღმდეგ (პანევეჟისის რკინიგზა) 1939 PCIJ ანგარიშები, სერია A/B №76

ესტერელა უნგრეთის წინააღმდეგ, HRC 1983, UN Doc.CCPR/C/18/D/74/1980

ბელგიის განათლების სისტემაში გამოყენებული საკითხების შესახებ კანონის ზოგიერთ ასპექტთან დაკავშირებული საქმე, ECHR 1968, სერია A №6

გამონაკლისები ადგილობრივი საშუალებების ამოწურვის მიმართ, კონსულტატური აზრი OC-11/90, AmCHR 1990, სერია A №11

ჩაპარო, კრესპო, აროია და ტორესი კოლუმბიის წინააღმდეგ, HRC 1997, UN Doc.CCPR/C/60/D/612/1995

ფურისონი საფრანგეთის წინააღმდეგ, HRC 1996, UN Doc.CCPR/C/58/D/550/1993

ჩაპლინი იამაიკის წინააღმდეგ, HRC 1995, UN Doc.CCPR/C/55/D/596/1994

ფილარტიგა პენა-ირალას წინააღმდეგ, 1980 F.2d 876 (2d Cir.) (US)

ბერნარდ ომინიაკი და ლუბიკონის ტბის საზოგადოება კანადის წინააღმდეგ, HRC 1990, UN Doc.CCPr/C/38/D/167

საბერძნეთის ყოფილი მეფე საბერძნეთის წინააღმდეგ [GC], ECHR 2000, № 25701/94, ECHR 2000

ჩიიკო ზამბიის წინააღმდეგ, HRC 1993, UN Doc. CCPR/C/48/D/314/1988

თავისუფალი იურიდიული დახმარება და სხვები ზაირის წინააღმდეგ, Af.CHR, saqme 25/89, 47/90.56/91, 100/93, მე-9 დანართი Commission Nationale des Droits de L'Homme et des Libertes v Chad, Af.CHR 1995, განცხადება 74/92, მე-9 დანართი

ფუნკე საფრანგეთის წინააღმდეგ, ECHR 1993, სერია A №256

კომისია ბელგიის წინააღმდეგ, ECJ 1980, საქმე 149/79, [1980], ECR 3881

გოლდერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ECHR 1975, სერია A №12

ქოსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ECHR 1990, სერია A №184

გუდვინი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ECHR № 28957/95, ECHR 2002

კვიპროსი თურქეთის წინააღმდეგ, HR კომისია 1975, 3 DR 125

ბერძენ-ბულგარელთა დასახლებების საქმე, PCIJ ანგარიშები სერია B №17-19

„დი“ გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ECHR 1997, ტ. 1997-III,

gridini რუსეთის ფედერაციის წინააღმდეგ, HRC 2000, UN Doc.CCPR/C/69/D/770/1997

გრიფინი ესპანეთის წინააღმდეგ, HRC 1995, UN Doc.CCPR/C/53/D/493/1992

ლაფცევიჩი ბელარუსიის წინააღმდეგ, HRC 2000, UN Doc.CCPR/C/68/D/780/1997

გროენერი განათლების მინისტრის წინააღმდეგ, ECJ 1989, saqme 379/87, [1989] ECR 3967

ლინგენსი ავსტრიის წინააღმდეგ, ECHR 1986, სერია A №103

გედსონი საფრანგეთის წინააღმდეგ, HRC UN Doc.CCPR/C/39/D/219/1986

ლოპესი ესპანეთის წინააღმდეგ, HRC 1999, UN Doc.CCPR/C/67/D/777/1997

გეიე და სხვები საფრანგეთის წინააღმდეგ, HRC 1989, UN Doc.CCPR/C/35/D/196/1985 (1990) HRC

ლუკანოვი ბულგარეთის წინააღმდეგ, ECHR 1997, ტ. 1997-II, №34

გუზანდი იტალიის წინააღმდეგ, ECHR 1980, სერია A №39

ლავლეისი კანადის წინააღმდეგ, HRC 1981, UN Doc.CCPR/C/13/D/24/1977

„ჰაბეუს კორპუსი“ საგანგებო ვითარებაში, კონსულტატური აზრი OC-8/87, Am.CHR 1987, სერია A №8

მაბო და სხვები ქვინსლენდის შტატის წინააღმდეგ [№2], 175 თანამეგობრობის კანონმდებლობასთან დაკავშირებული ანგარიშები (1991-1992)

ჰენდისაიდი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ECHR 1976, სერია A №24

მაჰუიკა ახალი ზელანდიის წინააღმდეგ, HRC 2000, UN Doc.CCPR/C/70/D/547/1993

ჰარტიკაინენი ფინეთის წინააღმდეგ, HRC 1981, UN Doc.CCPR/C/21/D/40/1978

მარქსი ბელგიის წინააღმდეგ, ECHR 1979, სერია A №31

ჰერცბერგი ფინეთის წინააღმდეგ, HRC 1982, UN Doc.CCPR/C/15/D/61/1979

მბენგე კონგოს რესპუბლიკის წინააღმდეგ (ზაირი) HRC 1983, UN Doc.CCPR/C/18/D/16/1977

ჰოფმანი ავსტრიის წინააღმდეგ, სერია A №280-B (1994)

მაკკანი, ფარელი და სევიჯი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ECHR 1995, სერია A №324

ჰოლმი შვედეთის წინააღმდეგ, ECHR 1993, სერია A №279-A

მედიის უფლებათა სააგენტო, კონსტიტუციურ უფლებათა პროექტი ნიგერიის წინააღმდეგ, Af.CHR 1998, განცხადება 105/93, 128+130/94, 152/96, მე-11 დანართი

„აი“ გაერთიანებული ერების წინააღმდეგ, ECHR №25680/94, ECHR 2002 Informationsverein Lentia v Austria, ECHR 1993, seria A № 276

მკონგო ლუისი კამრუნის წინააღმდეგ, Af.CHR 1995, საქმე 59/91, მე-8 დანართი მამაკაცთა უფლებათა და მოვალეობათა ამერიკული დეკლარაციის ინტერპრეტაცია ადამიანის უფლებათა ამერიკული კონვენციის 64-ე მუხლის მიხედვით, კონსულტატური აზრი OC-10/89, AmCHR 1989, სერია A №10

მოჯიკა დონიმიკანის რესპუბლიკის წინააღმდეგ, HRC 1994, UN Doc.CCPR/C/51/D/449/1994

მონელი და მორისი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ECHR 1987, სერია A №115

მოკის სოციალურ და ეკონომიკურ ქმედებათა ცენტრი და სხვები ნიგერიის წინააღმდეგ, საქმე 155/96, ACHPR/COMM/A044/1 (2002) Internationale Handelsgesellschafy mbh V Einfuhrund Vorratsstelle fur Getreide und Futtermittel, ECJ 1970, საქმე 11/70, [1970] ECR 1125

მპაკა-სუსუ კონგოს რესპუბლიკის წინააღმდეგ (ზაირი), HRC 1986, UN Doc,CCPR/C/27/D/157/1983

ირლანდია გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ECHR 1978, სერია A №25

„ემ-არ-ფი“ შვეიცარიის წინააღმდეგ, CAT, UN Doc.CAT/C/25/D/122/1998

კატანგელი ხალხის კონგრესი ზაირის წინააღმდეგ, Af.CHR 1995, განცხადება 75/92, მე-8 დანართი

მიულერი შვეიცარიის წინააღმდეგ, ECHR 1988, სერია A №133

მურეი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ECHR 1994, სერია A №300

ხანი კანადის წინააღმდეგ, CAT, UN Doc.CAT/C/13/D/15/1994

მუტება კონგოს რესპუბლიკის წინააღმდეგ (ზაირი), HRC 1984, UN Doc.CCPR/C/22/D/124/1982

კიტოკი შვედეთის წინააღმდეგ, HRC 1988, UN Doc.CCPR/C/33/D/197/1985

მუტომბო შვეიცარიის წინააღმდეგ, CAT, UN Doc.CAT/C/12/D/13/1993

კივენმაა ფინეთის წინააღმდეგ, HRC 1994, UN Doc.CCPR/C/50/D/412/1990

კელდსენი, მუსკი, მადსენი და პეტერსენი დანიის წინააღმდეგ, ECHR 1976, სერია A №23

ნამიბიის საქმე (იურიდიული შედეგები იმ სახელმწიფოებისთვის, სადაც ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში იმყოფებოდა სამხრეთი აფრიკის რესპუბლიკა (სამხრეთ-დასავლეთი აფრიკა) უშიშროების საბჭოს № 276(1970) გადაწყვეტილების მიუხედავად, კონსულტატური აზრი, 1971 ICJ ანგარიშები

ნაურა ავსტრალიის წინააღმდეგ, 1993 ICJ ანგარიშები

პროკურორი რადისლავ კრტიჩის წინააღმდეგ, ICRY 8/2001, საქმე №ICTR 98-33

„ენ-ჯი“ კანადის წინააღმდეგ, HRC 1994, UN Doc.CCPR/C/49/D/469/1991

პროკურორი სლობოდან მილოშევიჩის წინააღმდეგ, საქმე IT 02-54

ნილსენი დანიის წინააღმდეგ, ECHR 1988, სერია A №144

პროკურორი ზეინილ დელალიჩის, ზდრავკო მუჩიჩის, ჰაზიმ დელიკის და ესად ლანძოს წინააღმდეგ, 1998, საქმე № IT -96-21-T

ნორვეგია საბერძნეთის წინააღმდეგ, განცხადება 3322/67

ადამიანის უფლებათა კომისია კვებეკის ხელახალი გაყოფა [1998] 2 SCR 21

რეესი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ECHR 1986, სერია A №106

ობერშლიკი ავსტრიის წინააღმდეგ, ECHR 1991, სერია A №204

რეგინა კენტ კირკის წინააღმდეგ, ICJ 1984, საქმე 63/83 [1984], ECR 2689

დამკვირვებელი და მეთვალყურე გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ECHR 1991, სერია A №216

საქმე გენოციდის კონვენციის დათქმის წინააღმდეგ, 1951, ICJ ანგარიშები

ოგური თურქეთის წინააღმდეგ, ECHR 1999, №21594/93, ECHR 1999-III საკონსულო დახმარებაზე ინფორმაციის მიღების უფლება კანონის შესაბამისი პროცესის გარანტიის ფარგლებში, კონსულტატური აზრი OC-19/99, AmCHR 1999, სერია A №16

ოლო ბაჰამონდე ეკვატორული გვინეის წინააღმდეგ, HRC 1993, UN Doc.CCPR/C/49/D/468/1991

„არ-ემ“ ფინეთის წინააღმდეგ, HRC, 1989, UN Doc.CCPR/C/35/D/301/1988

ღია კარის საკონსულტაციო ბიურო და დუბლინელი ქალები ირლანდიის წინააღმდეგ, ECHR 1992, სერია A №246

როსი კანადის წინააღმდეგ, HRC 2000, UN Doc.CCPR/C/70/D/736/1997

ოსბორნი იამაიკის წინააღმდეგ, HRC 2000, UN Doc.CCPR/C/68/D/759/1997

რუტილი შინაგან საქმეთა მინისტრის წინააღმდეგ, ECJ 1975, საქმე 36/75, [1975], ECR 1219

კედრაოგო ბურკინაფასოს წინააღმდეგ, AmCHR 2001, ACHPR მე-9 სესია

სალაბიაკუ საფრანგეთის წინააღმდეგ, ECHR 1988, სერია A №141-A

ოქსანდაბარათი სკრონეს სახელით ურუგვაის წინააღმდეგ, HRC 1983, UN Doc.CCPR/C/20/D/103/1981

შმიდტი გერმანიის წინააღმდეგ, ECHR 1994, სერია A №298-B

„ფი“ „ეს“-ის და კორნუოლის საგრაფოს საბჭოს წინააღმდეგ, ECJ 1996, საქმე C-13.94 [1996], ECR I-2143

კვებეკის გამოყოფა [1998] 2 SCR 21

პანევეჟისის რკინიგზის (ესტონეთი ლიტვის წინააღმდეგ) საქმე 1939, PCIJ ანგარიშები, სერია A/B №76

სელჩუკი და ასკერი თურქეთის წინააღმდეგ, ECHR 1998, ტ. 1998-II, №71

პარკანი უნგრეთის წინააღმდეგ, HRC 1992, UN Doc.CCPR/C/45/D/410/1990

სეტელიხი (ანტონაჩიოს სახელით) ურუგვაის წინააღმდეგ, HRC 1981, UN Doc.CPPR/C/14/D/63/1979

პატონი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა კომისია 1980, 19DR

სექსუსი ტრინიდად და ტობაგოს წინააღმდეგ, HRC 201, UN Doc.CCPR/C/72/D/818/1998

პერსაკი ბელგიის წინააღმდეგ, ECHR 1982, სერია A №53

შეფილდი და ჰორშამი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ECHR 1998, ECHR 1998-V, ნაწილი 84-ე

პეტრაროია ურუგვაის წინააღმდეგ, HRC 1981, UN Doc.CCPR/C/12/D/44/1979

სიგურიონსონი ისლანდიის წინააღმდეგ, ECHR 1993, სერია A №264

პინკნი კანადის წინააღმდეგ, HRC 1981, UN Doc.CCPR/C/14/D/27/1977

სინგხ ბხინდერი კანადის წინააღმდეგ, HRC 1989, UN Doc.CCPR/C/37/D/208/1989

პროკურორი აკაიესუს წინააღმდეგ, ICTR 1998/2001, საქმე №ICTR 96-4-A

დაუბადებელი ბავშვების დაცვის საზოგადოება გროგანის წინააღმდეგ, Ecj 1991, საქმე C-159/90, [1991] ECR I-4685

პროკურორი დუშკო ტადიჩის წინააღმდეგ, ICTY 1999, საქმე №IT-94-1A

სოერინგი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ECHR 1989, სერია A №161

პროკურორი კუმბანდას წინააღმდეგ, ICTR 1998/2000, საქმე №ICTR 97-23-A

სომერსეტი სტიუარდის წინააღმდეგ (1772) ლოფტი 1

პროკურორი ნაჰიმანას, ბარაიაგვიზას და ნგეზეს წინააღმდეგ, 2003, საქმე №ICTR 99-52-T

სოტგლუ დოიჩე ბუნდესპოსტის წინააღმდეგ, ECJ 1974, საქმე 152/73, [1974] ECR 153

სტალა კოსტა ურუგვაის წინააღმდეგ, HRC 1987, UN Doc.CCPR/C/30/D/198/1985

ვან დერ მუსელე ბელგიის წინააღმდეგ, ECHR 1983, სერია A №70

სტაუდერი ულმის წინააღმდეგ, ECJ 1969, საქმე 29/69, [1969] ECR 419

ვან დროოგენბროკი ბელგიის წინააღმდეგ, ECHR 1982, სერია A №44 სტარკი, ECJ 1959, საქმე 1/58, [1959], ECR 423

ვასილსკისი ურუგვაის წინააღმდეგ, HRC 1983, UN Doc.CCPR/C/18/D/80/1980

შვედეთი საბერძნეთის წინააღმდეგ, განცხადება 3323/67, ადამიანის უფლებათა კომისია ველასკეს როდრიგესი, AmCHR 1988, სერია C №4

ტასი თურქეთის წინააღმდეგ, ECHR 2000, №24396/94, ECHR 2000

ვილვარაჯახი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ECHR 1991, სერია A №215

ტორგეისენი ისლანდიის წინააღმდეგ, ECHR 1992, სერია A № 239

ვალდჰამი კანადის წინააღმდეგ, HRC 1999, UN Doc.CCPR/C/67/D/694/1996

ტინელი და მაკელდაფი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ECHR 1998, ტ. 1998-IV №79

ვეინბერგი ურუგვაის წინააღმდეგ, HRC 1980, UN Doc.CCPR/C/11/D/28/1978

„თი-ქეი“ და „ემ-ქეი“ საფრანგეთის წინააღმდეგ, HRC 1989, UN Doc.CCPR/C/37/D/220

დასავლეთ საჰარის საქმე, 1975, ICJ ანგარიშები „თი-ფი-ესი“ კანადის წინააღმდეგ, CAT, UN Doc.CAT/C/24/D/99/1997

ვიკები და სხვები ვინსლენდის შტატის წინააღმდეგ 187 თანამეგობრობის კანონმდებლობის ანგარიშები (1996) ტრუხილო ოროზას საქმე, ECHR 2000, სერია C №64

ვილჰელმი ბუნდესკარტელამტის წინააღმდეგ, ECJ 1969, საქმე 14/68, [1969] ECR

ტირერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, სერია A №26 (1978)

ილმაზ-დოგანი ნიდერლანდების წინააღმდეგ, CERD 1988, UN Doc.CERD/C/36/D/1/1984

„ვი“ გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ [GC], ECHR 1999, №24888/94, ECHR 1999-IX

ვალკადა ურუგვაის წინააღმდეგ, HRC 1979, UN Doc.CCPR/C/8/D/9/1977

ზუმტობელი ავსტრიის წინააღმდეგ, ECHR 1993, სერია A №268-A

1215
თავისუფლებათა დიდი ქარტია

1320
არბროთის (შოტლანდია) დეკლარაცია

1640
ჰაბეას კორპუსის აქტი

1679
ჰაბეას კორპუსის აქტი

1878
ბერლინის შეთანხმება

1688
ინგლისისა და უელსის ბილი უფლებათა შესახებ

1776
ამერიკის შეერთებული შტატების დეკლარაცია დამოუკიდებლობის შესახებ

1789
ფრანგული დეკლარაცია კაცის უფლებათა შესახებ
მუხლი 4
მუხლი 6-10
მუხლი 7
მუხლი10-11
მუხლი13-14

1791
ამერიკის შეერთებული შტატების ბილი უფლებათა შესახებ

დანართი I
დანართი II
დანართი IV
დანართი V
დანართი VI
დანართი VII
დანართი VIII

1794
ჯეი შეთანხმება

1863
ლიბერის კოდექსი

1864
ჟენევის კონვენცია ბრძოლის ველზე დაჭრილ მებრძოლთა ხვედრის გაუმჯობესების შესახებ

1878
ბერლინის შეთანხმება

1889
მონტევიდეოს შეთანხმება სისხლის საერთაშორისო სამართლის შესახებ

1890
ბრიუსელის კონფერენცია

1904
საერთაშორისო ხელშეკრულება თეთრი მონებით ვაჭრობის აკრძალვის შესახებ

1907
ჰააგის კონვენცია

1910
საერთაშორისო კონვენცია თეთრი მონებით ვაჭრობის აკრძალვის შესახებ

1919
ერთა ლიგის კონვენცია

მუხლი 23
შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №1 სამუშაო საათების შესახებ

მრეწველობაში შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №2 უმუშევრობის შესახებ

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №3 დედობის დაცვის შესახებ

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №4 ქალების ღამის საათებში შრომის შესახებ

ვერსალის შეთანხმება

ნაწილი XIII

მუხლი 93

1921
საერთაშორისო შეთანხმება ქალებისა და ბავშვების ტრეფიკინგის აკრძალვის შესახებ შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №14 ყოველკვირეული დასვენების შესახებ მრეწველობაში

1923
ლუიზიანის კონვენცია ცხოვრების პირობების, საქმიანობის და იურისდიქციის პატივისცემის შესახებ

1924
ჟენევის დეკლარაცია ბავშვის უფლებების შესახებ

1925
ლოკარნოს შეთანხმება

1926
კონვენცია მონობის შესახებ
მუხლი 1
მუხლი 1 (1)
მუხლი 1 (2)

1928
შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №26 მინიმალური ხელფასის დადგენის შესახებ კელოგ-ბრაიანდის პაქტი (საერთო შეთანხმება ომის დაგმობის შესახებ)

1929
ჟენევის კონვენცია ომის დროინდელი პატიმრების შესახებ

1930
შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №20 იძულებითი შრომის შესახებ

მუხლი 2 (1)
მუხლი 2 (2)
მუხლი 10-13
1933
საერთაშორისო კონვენცია სრულასაკოვანი ქალების ტრეფიკინგის აკრძალვის შესახებ მონტევიდეოს კონვენცია სახელმწიფოთა უფლებებისა და მოვალეობების შესახებ

მუხლი 9

გაერო-ს კონვენცია ქალების მოქალაქეობის შესახებ

1935
შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №47 ორმოცსაათიანი სამუშაო კვირის შესახებ

1936
შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №50 მკვიდრი მოსახლეობის მშრომელების დაქირავების შესახებ შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №52 ანაზრაურებადი გამოსასვლელი დღეების შესახებ

1944
ფილადელფიის დეკლარაცია (შრომის საერთაშორისო ორგანიზაცია)

1945
გაერო-ს ქარტია
მუხლი 1
მუხლი 1 (1)
მუხლი 1 (2)
მუხლი 1 (3)
მუხლი 2 (4)
მუხლი 2 (7)
მუხლი 13
მუხლი 13 (1) (ბ)
მუხლი 19
თავი VII
თავი VIII
თავი IX
მუხლი 55
მუხლი 55 გ
მუხლი 56
მუხლი 61
მუხლი 62 (1)
მუხლი 62 (2)
მუხლი 68
მუხლი 73
მუხლი 76
მუხლი 92
ბერლინის კონფერენცია (პოტსდამის კონფერენცია) ნიურნბერგის ქარტია
მუხლი 6
მუხლი 6 (გ)
ნევილის შეთანხმება
ტრიანონის შეთანხმება

1946
გაერო-ს გენერალური ასამბლეის დეკლარაცია
გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია №11

1947
შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №81 შრომის შემოწმება წარმოებასა და კომერციაში UN Doc.E/CN.4/52 ECOSOC რეზოლუცია №75

1948
ამერიკული დეკლარაცია ადამიანის უფლებათა და მოვალეობათა შესახებ
კონვენცია გენოციდის თავიდან აცილების და დასჯის შესახებ
მუხლი I
მუხლი II
მუხლი III (გ)
მუხლი VI
მუხლი VIII
მუხლი XV
მუხლი XXXI
მუხლი XXXVII

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №88 დასაქმების მომსახურების ორგანიზება

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №89 ქალების ღამის საათებში შრომის შესახებ

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №90 ახალგაზრდების ღამის საათებში შრომის შესახებ

ამერიკული კონვენცია ქალებისთვის სამოქალაქო უფლებების მინიჭების შესახებ

ამერიკული კონვენცია ქალებისთვის პოლიტიკური უფლებების მინიჭების შესახებ

ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია

პრეამბულა

მუხლი 1
მუხლი 1 (1)
მუხლი 1-21
მუხლი 2
მუხლი 3
მუხლი 3-21
მუხლი 4
მუხლი 5
მუხლი 6
მუხლი 7
მუხლი 7-8
მუხლი 7-11
მუხლი 8
მუხლი 9
მუხლი 10
მუხლი 11
მუხლი 11 (1)
მუხლი 11 (2)
მუხლი 12
მუხლი 13
მუხლი 13-15
მუხლი 16
მუხლი 18
მუხლი 18-20
მუხლი 19
მუხლი 20
მუხლი 21
მუხლი 22
მუხლი 22-27
მუხლი 23 (1)
მუხლი 23 (2)
მუხლი 23 (3)
მუხლი 24
მუხლი 25
მუხლი 26
მუხლი 26 (2)
მუხლი 26 (3)
მუხლი 27
მუხლი 27 (1)
მუხლი 28
მუხლი 29
მუხლი 40
მუხლი 41
მუხლი 60
მუხლი 61

1949
კონვენცია ადამიანების ტრეფიკინგის და მათი ექსპლუატაციისა და პროსტიტუციაში ჩაბმის აკრძალვის შესახებ
მუხლი 1
მუხლი 2
მუხლი 3
მუხლი 8

ჟენევის კონვენცია ბრძოლის ველზე დაჭრილი და ავადმყოფი მებრძოლების ხვედრის გაუმჯობესების შესახებ

მუხლი 3
ჟენევის კონვენცია დაჭრილი, ავადმყოფი და საზღვაო ხომალდის კატასტროფაში გადარჩენილი ჯარისკაცების პირობების გაუმჯობესების შესახებ

მუხლი 3
ჟენევის კონვენცია ომის დროს სამოქალაქო მოსახლეობის დაცვის შესახებ

მუხლი 3
ჟენევის კონვენცია სამხედრო ტყვეთა მიმართ მოპყრობის შესახებ

მუხლი 3
შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №97 დასაქმების მიზნით მიგრაციის შესახებ

გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია №319ა

მუხლი 12
მუხლი 13
მუხლი 15
მუხლი 17
19 (2)
მუხლი 19 (3)
მუხლი 21
მუხლი 22
მუხლი 22-23
მუხლი 27 (2)
მუხლი 28
მუხლი 29
მუხლი 30
მუხლი 33
მუხლი 34
მუხლი 35
მუხლი 37
მუხლი 39
მუხლი 43
მუხლი 46 (2)
მუხლი 47
მუხლი 58
ოქმი 1
მუხლი 2
ოქმი 4
ოქმი 6
მუხლი 2

1950
ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენცია
მუხლი 1
მუხლი 2
მუხლი 2 (2)
მუხლი 3
მუხლი 4
მუხლი 5
მუხლი 5 (1)
მუხლი 5 (3)
მუხლი 6
მუხლი 6 (1)
მუხლი 6 (2)
მუხლი 7
მუხლი 8
მუხლი 1 (ვ)
მუხლი 7
მუხლი 16
მუხლი 17
მუხლი 27
მუხლი 32
მუხლი 34
ოქმი 7
მუხლი 2-4
ოქმი 11
ოქმი 12
ოქმი 13
ოქმი 14

UN Doc.E/CN.4/Sub.2/108
UN Doc.E/CN.4/Sub.2/117

1951
შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №100 თანაბარი ანაზღაურების შესახებ

გაერო-ს კონვენცია ლტოლვილთა სტატუსის შესახებ
მუხლი 1ა (2)
მუხლი 1 (გ)

1952
კონვენცია №101 ანაზრაურებადი დასვენება სოფლის მეურნეობის დარგში

კონვენცია ქალთა პოლიტიკური უფლებების შესახებ

ჟენევის კონვენცია შესწორების საერთაშორისო უფლების შესახებ
მუხლი 2
მუხლი 19

ჰააგის კონვენცია კულტურული საკუთრების დაცვის შესახებ შეიარაღებული კონფლიქტის დროს გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია №543 საყოველთაო კონვენცია საავტორო უფლებების შესახებ

1954
კარაკასის კონვენცია ტერიტორიული თავშესაფრის შესახებ

კონვენცია კულტურული საკუთრების დაცვის შესახებ შეიარაღებული კონფლიქტის დროს

1956
დამატებითი კონვენცია მონობის, მონებით ვაჭრობის და მსგავსი პრაქტიკის აკრძალვის შესახებ

გაერო-ს კონვენცია მოქალაქეობის არმქონე ადამიანების სტატუსის შესახებ

1957
კონვენცია იძულებითი შრომის აკრძალვის შესახებ

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №106, რომელიც არეგულირებს მუშაობის და დასვენების საათებს ზღვაში

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №107 მკვიდრი მოსახლეობის დაცვის შესახებ

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №111 დასაქმებასა და პროფესიებში დისკრიმინაციის შესახებ
მუხლი 1
მუხლი 3

შეთანხმება ევროპის თანამეგობრობის შექმნის შესახებ
მუხლი 13
მუხლი 17
მუხლი 137
მუხლი 234

გაერო-ს კონვენცია ქალთა მოქალაქეობის შესახებ
მუხლი 1
მუხლი 3

გაერო-ს ECOSOC-ის რეზოლუცია 1161
(XII)

1958
ჟენევის კონვენცია თავისუფალი ზღვის შესახებ

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №111 დასაქმებისა და პროფესიული პატივისცემის დისკრიმინაციის თაობაზე

1959
ევროპული ხელშეკრულება ლტოლვილებისთვის ვიზების აუცილებლობის გაუქმების შესახებ

გაერო-ს დეკლარაცია ბავშვის უფლებების შესახებ

1960
კონვენცია განათლებისას დისკრიმინაციის აღმოფხვრის შესახებ
მუხლი 2
მუხლი 4
მუხლი 9

გენერალური ასამბლეის დეკლარაცია კოლონიური ქვეყნებისთვის დამოუკიდებლობის მინიჭების შესახებ
დეკლარაცია 2
დეკლარაცია 7
გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 1514

1961
ევროპის სოციალური ქარტია
მუხლი 1 (1)
მუხლი 1 (3)
მუხლი 1 (4)
მუხლი 2 (1)
მუხლი 2 (3)
მუხლი 2 (4)
მუხლი 4 (1)
მუხლი 4 (2)
მუხლი 15
ოქმი 1
ოქმი 2
ოქმი 3
გაერო-ს კონვენცია მოქალაქეობის არქონის შემცირების შესახებ
ვენის დეკლარაცია დიპლომატიური ურთიერთობების შესახებ

1962

გაერო-ს კონვენცია ქორწინების, ქორწინების მინიმალური ასაკის და ქორწინების რეგისტრირების შესახებ
მუხლი 1
მუხლი 2
მუხლი 3
გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 1779
გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 1781
გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 1803

1963
აფრიკული ერთობის ორგანიზაციის ქარტია
მუხლი II (1) (ე)
მუხლი 3 (ვ)
გაერო-ს დეკლარაცია რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ
გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 1904
ვენის კონვენცია საკონსულო ურთიერთობების შესახებ
მუხლი 14 (3) (ვ)
მუხლი 14 (3) (ზ)
მუხლი 14 (7)
მუხლი 14-16
მუხლი 15
მუხლი 16
მუხლი 17
მუხლი 18
მუხლი 18 (4)

1966
საერთაშორისო კონვენცია რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ
მუხლი 1 (1)
მუხლი 1 (4)
მუხლი 4
მუხლი 4 (ა)
მუხლი 5
მუხლი 5 (ე) (ი)
მუხლი 7
მუხლი 8
მუხლი 8 (1)
მუხლი 9
მუხლი 11-13
მუხლი 14
მუხლი 15
მუხლი 20 (2)
მუხლი 21
მუხლი 22

სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტი
მუხლი 1
მუხლი 1 (1)
მუხლი 1 (2)
მუხლი 1 (3)
მუხლი 2
მუხლი 2 (1)
მუხლი 3
მუხლი 4
მუხლი 4 (1)
მუხლი 5
მუხლი 5 (1)
მუხლი 6
მუხლი 6 (1)
მუხლი 6 (3)
მუხლი 6 (5)
მუხლი 6 (6)
მუხლი 7
მუხლი 8
მუხლი 9
მუხლი 9 (1)
მუხლი 9 (2)
მუხლი 9 (3)
მუხლი 9 (4)
მუხლი 10
მუხლი 10 (1)
მუხლი 11
მუხლი 12
მუხლი 14
მუხლი 14 (2)
მუხლი 14 (3) (ა)
მუხლი 14 (3) (გ)
მუხლი 19
მუხლი 20
მუხლი 23
მუხლი 26
მუხლი 27
მუხლი 28
მუხლი 28 (2)
მუხლი 40 (1)
მუხლი 40 (1) (ბ)
მუხლი 40 (4)
მუხლი 41

დამატებითი ოქმი, 1966
მუხლი 1
მუხლი 1 (2)
მუხლი 2
მუხლი 5
მუხლი 12

მეორე დამატებითი ოქმი, 1990
მუხლი 1
მუხლი 2

ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტი

ნაწილი I
ნაწილი I I
მუხლი 1
მუხლი 1 (2)
მუხლი 1 (3)
მუხლი 2
მუხლი 2 (1)
მუხლი 2 (2)
მუხლი 6
მუხლი 6 (1)
მუხლი 6 (2)
მუხლი 7
მუხლი 7 (გ)
მუხლი 7 (დ)
მუხლი 10
მუხლი 11
მუხლი 12
მუხლი 13
მუხლი 13 (1)
მუხლი 13 (2)
მუხლი 13-15
მუხლი 15
მუხლი 16
მუხლი 16 (1)
მუხლი 17 (2)
მუხლი 19
მუხლი 22
UN Doc.E/CN.4/Sub.2/200/Rev.1
გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 2200

1967
დეკლარაცია ქალების მიმართ დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ
მუხლი 1
მუხლი 3
მუხლი 8
მუხლი 14
მუხლი 10 (3)
მუხლი 27

გაერო-ს ეკონომიკური და სოციალური საბჭოს რეზოლუცია 1232 (XLII)
მუხლი 55
მუხლი 61
მუხლი 63
მუხლი 78
მუხლი 150

ბუენოს-აირესის ოქმი (1967)
სან-სალვადორის ოქმი, 1988
მუხლი 1
მუხლი 2
მუხლი 11
1968

ადამიანის უფლებათა მსოფლიო კონფერენცია - თეირანი
განცხადება 1
განცხადება 4
განცხადება 14
გადაწყვეტილება 1
მუხლი 13
მუხლი 13 (2)
მუხლი 14

აფრიკული ერთობის ორგანიზაციის კონვენცია, რომელიც არეგულირებს აფრიკაში ლტოლვილთა კონკრეტულ საკითხებს
მუხლი 1 (2)

1969
ადამიანის უფლებათა ამერიკული კონვენცია
მუხლი 1
მუხლი 3
მუხლი 4
მუხლი 4 (1)
მუხლი 5 (2)
მუხლი 6
მუხლი 6 (2)
მუხლი 7
მუხლი 7 (5)
მუხლი 7 (70)
მუხლი 8 (2)
მუხლი 8 (4)
მუხლი 8-10
მუხლი 9
მუხლი 1ქ
მუხლი 13
მუხლი 13 (3)
მუხლი 13 (4)
მუხლი13 (5)
მუხლი 14
მუხლი 14 (1)
მუხლი 14 (2)
მუხლი 14 (3)
მუხლი 16 (1)
მუხლი 17
მუხლი 27
მუხლი 33
მუხლი 34
მუხლი 36-37
მუხლი 39
მუხლი 41
მუხლი 42
მუხლი 44
მუხლი 45
მუხლი 46
მუხლი 46 (დ)
მუხლი 46 (2)
მუხლი 48-51
მუხლი 52
მუხლი 54
მუხლი 8 (2)

გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 2542 (XXIV)
ვენის კონვენცია შეთანხმებათა კანონის შესახებ
მუხლი 2
მუხლი 46
მუხლი 56

1970
გენერალური ასამბლეის დეკლარაცია საერთაშორისო სამართლის პრინციპების შესახებ სახელმწიფოთა შორის მეგობრულ ურთიერთობებსა და თანამშრომლობასთან დაკავშირებით

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №132 ანაზღაურებადი წლიური შვებულებების შესახებ

გაერო-ს ეკონომიკური და სოციალური საბჭოს რეზოლუცია 1503 (XLVIII)

გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 2625 (XXV)

1972
კონვენცია ბიოლოგიური და ტოქსიკური იარაღის აკრძალვის შესახებ

კონვენცია მსოფლიოს კულტურული და ბუნებრივი მემკვიდრეობის დაცვის შესახებ

სტოკჰოლმის დეკლარაცია

1973
ჰელსინკის კონფერენციის საბოლოო აქტი

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №138 მინიმალური ასაკის შესახებ

საერთაშორისო კონვენცია აპართეიდის აკრძალვისა და დასჯის შესახებ

1975
გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 3452 (XXX)

ჰელსინკის დეკლარაცია

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №143 მიგრანტი მშრომელების შესახებ (დამატებითი დებულებები) გაერო-ს დეკლარაცია ყველა იმ ადამიანის დაცვის შესახებ, რომლებიც განიცდიან წამებას და სხვა სასტიკ, არაადამიანურ ან დამამცირებელ მოპყრობას

1976

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №146 მეზღვაურებისთვის ანაზღაურებადი შვებულების მიცემის შესახებ
მუხლი 17 (2)
მუხლი 17 (3)
მუხლი 18

1977
გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 32/127
მუხლი 19
მუხლი 19-24

1979
დეკლარაცია ქალების წინააღმდეგ ყველა ფორმის დისკრიმინაციის აღმოფხვრის შესახებ
მუხლი 1
მუხლი 2
მუხლი 4 (1)
მუხლი 5
მუხლი 6
მუხლი 7-8
მუხლი 8
მუხლი 11 (1) (დ)
მუხლი 11 (2)
მუხლი 14
მუხლი 15
მუხლი 16
მუხლი 17
მუხლი 18
მუხლი 20
მუხლი 21

დამატებითი ოქმი ადამიანის უფლებათა ამერიკული კომისია
მუხლი 1
მუხლი 19
მუხლი 20
მუხლი 42
გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 34/169
მუხლი 20 (1)
მუხლი 20 (2)
მუხლი 20 (3)
მუხლი 21
მუხლი 21 (5)
მუხლი 22
მუხლი 24
მუხლი 25
თავი II
მუხლი 27
მუხლი 27 (2)
მუხლი 29
მუხლი 29 (5)
მუხლი 29 (7)
მუხლი 30
მუხლი 31
მუხლი 45
მუხლი 46
მუხლი 47
მუხლი 52
მუხლი 55
მუხლი 56 (1)
მუხლი 58
მუხლი 58 (3)
მუხლი 60
მუხლი 61
მუხლი 62
ოქმი აფრიკელ ქალთა უფლებების შესახებ

1980
კონვენცია იმგვარი იარაღის აკრძალვის ან შეზღუდვის შესახებ, რომელსაც შეუძლია განსაკუთრებული ზიანისა და არაარჩევითი შედეგების მოტანა ევროპული ხელშეკრულება ლტოლვილებზე პასუხისმგებლობის გადაცემის შესახებ
მუხლი 2
მუხლი 3
მუხლი 5
მუხლი 6 (ბ)
მუხლი 6 (გ)
მუხლი 11

1981
ადამიანის და ხალხების უფლებათა აფრიკული ქარტია
მუხლი 1
მუხლი 2
მუხლი 3
მუხლი 4
მუხლი 5
მუხლი 6
მუხლი 7
მუხლი 7 (1) (ბ)
მუხლი 7 (2)
მუხლი 9
მუხლი 9 (2)
მუხლი 12 (5)
მუხლი 15

1982
შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №158 შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის შესახებ

გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია №37/92

გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია №37/194

დეკლარაცია რელიგიასა და რწმენაზე დაფუძნებული დისკრიმინაციის ყველა ფორმის
აღმოფხვრის შესახებ
მუხლი 2
მუხლი 3
მუხლი 6
მუხლი 6 (ა)

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №155 ჯანმრთელობის უსაფრთხოება სამუშაო ადგილზე გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია №36/55

1984
კართაგენის დეკლარაცია ლტოლვილების შესახებ

გაერო-ს კონვენცია წამების და სხვა სასტიკი, არაადამიანური და დამამცირებელი მოპყრობისა და დასჯის შესახებ
მუხლი 2 (2)
მუხლი 3
მუხლი 3 (2)
მუხლი 10
მუხლი 14
მუხლი 17
მუხლი 19
მუხლი 20
მუხლი 21
მუხლი 22
მუხლი 22 (5) (ბ)
მუხლი 310

1985
დეკლარაცია იმ პირთა უფლებების შესახებ, რომლებიც არ არიან მათი საცხოვრებელი ქვეყნის მოქალაქეები

ამერიკული კონვენცია წამების თავიდან აცილების და ამგვარი საქციელის დასჯის შესახებ
მუხლი 2
მუხლი 3
მუხლი 4
მუხლი 7
მუხლი 9
მუხლი 13
UN Doc.E/CN.4/Sub.2/1985/31

1986
გაერო-ს დეკლარაცია განვითარების უფლების შესასებ
მუხლი 1

გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია №41/120

გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია №41/128

1987
ევროპული კონვენცია წამების, არაადამიანური და დამამცირებელი მოპყრობის თავიდან აცილებისა და დასჯის შესახებ
მუხლი 1
მუხლი 3
მუხლი 13

UN Doc.A/42/493
UN Doc.E/CN.4/Sub.2/1987/26
UN Doc.E/CN.4/Sub.2/1987/27

1988
გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია №43/115

გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 48/104
მუხლი 1

1989
ევროპის საბჭოს დირექტივა 89/391, ჩარჩო-დირექტივა

ევროპის საბჭოს დირექტივა 89/654 სამუშაო ადგილის მოწყობის შესახებ

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №169 მკვიდრი და ტომებად მაცხოვრებელი ხალხის შესახებ
მუხლი 1 (2)
მუხლი 31

გაერო-ს კონვენცია ბავშვის უფლებების შესახებ
მუხლი 2
მუხლი 3
მუხლი 4
მუხლი 5
მუხლი 6
მუხლი 7-10
მუხლი 8
მუხლი 9
მუხლი 12
მუხლი 13
მუხლი 14
მუხლი 15
მუხლი 16
მუხლი 17
მუხლი 20
მუხლი 21
მუხლი 24
მუხლი 27
მუხლი 29
მუხლი 29 (1)
მუხლი 29 (1) (გ)
მუხლი (1) (დ)
მუხლი 34
მუხლი 35
მუხლი 37
მუხლი 37 (გ)
მუხლი 40 (3) (ა)
მუხლი 41
მუხლი 44
მუხლი 52
დამატებითი ოქმი ბავშვების შეიარაღებულ კონფლიქტში ჩაბმის შესახებ
მუხლი 1-4

დამატებითი ოქმი ბავშვებით ვაჭრობის, ბავშვის პროსტიტუციასა და პორნოგრაფიაში ჩაბმის შესახებ
მუხლი 1
მუხლი 43
მუხლი 2
მუხლი 3 (გ)
მუხლი 8
მუხლი 10

UN Doc.A/44/668

1990
ქაიროს დეკლარაცია ადამიანის უფლებათა შესახებ ისლამურ ქვეყნებში დუბლინის კონვენცია

საერთაშორისო კონვენცია ყველა მიგრანტი მშრომელის და მისი ოჯახის წევრების უფლებათა დაცვის შესახებ
მუხლი 2
მუხლი 64
მუხლი 72
მუხლი 73
მუხლი 76
მუხლი 77

ადამიანის უფლებათა ამერიკული კონვენციის დამატებითი ოქმი სიკვდილით დასჯის
გაუქმების შესახებ

პარიზის ქარტია
UN Doc. E/CN.4/1990/46

გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 45/111
მუხლი 2
მუხლი 4

გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 48/141

გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია S/RES/827

ვენის დეკლარაცია და სამოქმედო პროგრამა დეკლარაცია 5

ნაწილი I პუნქტი 7
ნაწილი I პუნქტი 10
ნაწილი I პუნქტი 26
ნაწილი I პუნქტი 33
ნაწილი I პუნქტი 34
ნაწილი II ა
ნაწილი II პუნქტი 4
ნაწილი II პუნქტი 9
ნაწილი II პუნქტი 43
ნაწილი II პუნქტი 79
ნაწილი II პუნქტი 89

1991
შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №172, რომელიც არეგულირებს სამუშაო და დასვენების პერიოდებს რესტორნებში

1992
ევროპული ქარტია რეგიონულ და უმცირესობათა ენების შესახებ
მუხლი 8

ევროპის კავშირის ხელშეკრულება (მაასტრიხტის ხელშეკრულება)
მუხლი ვ (2)
მუხლი კ (1)
მუხლი კ (2)

გაერო-ს ჩარჩრო-კონვენცია კლიმატური ცვლილებების შესახებ

კოტოს ოქმი

გაერო-ს დეკლარაცია იმ ადამიანთა უფლებების შესახებ, რომლებიც განეკუთვნებიან
ეროვნულ ან ეთნიკურ, რელიგიურ და ლინგვისტურ უმცირესობებს
მუხლ ი 2 (1)
მუხლი 2 (5)

1993
ადამიანის უფლებათა ბანგკოკის დეკლარაცია ევროპის საბჭოს დირექტივა 93/103 ჯანმრთელობისა და უსაფრთხოების შესახებ სამეთევზეო ხომალდებზე

ევროპის საბჭოს დირექტივა 93/104 სამუშაო დროის შესახებ

ჰააგის კონვენცია ბავშვების დაცვის და თანამშრომლობის შესახებ ქვეყნის ფარგლებს გარეთ შვილად აყვანის თვალსაზრისით

ამერიკული კონვენცია უმცირესობათა საერთაშორისო ტრეფიკინგის შესახებ UN Doc.A/CONF.157/PC/62/ADD.11/Rev.1

ამერიკული კონვენცია ადამიანების იძულებით გაუჩინარების შესახებ

მუხლი XI
ამერიკული კონვენცია ქალების მიმართ ძალადობის თავიდან აცილების, დასჯის და აღმოფხვრის შესახებ

მუხლი 2
მუხლი 4
მუხლი 7
მუხლი 8
მუხლი 9
UN Doc.E/CN.4/1994/79

გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია №S/RES/961

გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია №49/184

1994
ადამიანის უფლებათა არაბული ქარტია
მუხლი 1ა
მუხლი 2
მუხლი 5
მუხლი 4
მუხლი 6
მუხლი 7
მუხლი 8
მუხლი 9
მუხლი 10-12
მუხლი 13
მუხლი 16
მუხლი 18
მუხლი 26
მუხლი 30
მუხლი 31
მუხლი 34
მუხლი 35
მუხლი 36
მუხლი 38
მუხლი 39
მუხლი 40

1995
კომისიის რეზოლუცია №1995/32
დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობის კონვენცია ადამიანის უფლებებისა და ძირითადი თავისუფლებების შესახებ
მუხლი 2
მუხლი 2 (2)
მუხლი 2 (3)
მუხლი 2 (4)
მუხლი 3
მუხლი 4
მუხლი 4 (3) (ე)
მუხლი 5
მუხლი 5 (1)
მუხლი 6
მუხლი 6 (2)
მუხლი 7
მუხლი 11
მუხლი 13
მუხლი 14
მუხლი 20 (2)
მუხლი 21
მუხლი 27
მუხლი 33
მუხლი 34

ჩარჩო-კონვენცია ეროვნულ უმცირესობათა შესახებ
მუხლი 1
მუხლი 1 (1)
მუხლი 2
მუხლი 187

1996
ევროპული კონვენცია ბავშვების უფლებათა გამოყენების შესახებ
მუხლი 3
მუხლი 6
მუხლი 13

ევროპული დირექტივა 96/34 მშობლების მიერ ბავშვების მიტოვების შესახებ

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №180, რომელიც არეგულირებს სამუშაო და დასვენების საათებს სასტუმროებში

ევროპული სოციალური ქარტია (გადასინჯული)
მუხლი 1 (1)
მუხლი 1 (3)
მუხლი 1 (4)
მუხლი 2 (2)
მუხლი 2 (3)
მუხლი 15
მუხლი 19
ნაწილი IV

ჰააგის კონვენცია ბავშვის საერთაშორისო გატაცების სამოქალაქო ასპექტების შესახებ

1997
ადამიანის უფლებათა აზიური ქარტია კონვენცია სახმელეთო ნაღმების გამოყენების, შენახვის, წარმოების და გადაცემის აკრძალვის და მათი განადგურების შესახებ

ევროპის საბჭოს რეზოლუცია №1115 ევროპული კონვენცია იმ ადამიანების უფლებებისა და ღირსების დაცვის შესახებ, რომელთა მიმართ გამოიყენება ბიოლოგიური და სამედიცინო მეთოდები (კონვენცია ადამიანის უფლებებისა და ბიომედიცინის შესახებ)

გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია A/RES/53/131
გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 1998/33
გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 1998/72

1997-2001
UN Doc.A/RES/ES-10/2-9

1998
აფრიკული ქარტია ადამიანის და ხალხთა უფლებების აფრიკული სასამართლოს ჩამოყალიბების შესახებ
ოქმის მუხლი 3
ოქმის მუხლი 6
ოქმის მუხლი 10
ოქმის მუხლი 14
ოქმის მუხლი 15
ოქმის მუხლი 24
ოქმის მუხლი 27
ოქმის მუხლი 28

ევროპის საბჭოს დირექტივა 98/24 ქიმიური აგენტების შესახებ

ადამიანის უფლებათა აქტი, 1988 სისხლის სამართლის საერთაშორისო სასამართლოს
სტატუტი
მუხლი 5
მუხლი 6
მუხლი 7
მუხლი 7 (ი)
მუხლი 8 (2) (ე) (VII )
მუხლი 14
მუხლი 15
მუხლი 22
მუხლი 23
მუხლი 41 (20 (ა)
მუხლი 53-55
მუხლი 55 (1) (ა)
მუხლი 55 (1) (გ)
მუხლი 55 (2) (ბ)
მუხლი 59
მუხლი 60
მუხლი 63 (2)
მუხლი 66
მუხლი 66 (3)
მუხლი 67
მუხლი 67 (1)
მუხლი 67 (ზ)
მუხლი 77
მუხლი 81
მუხლი 127
მუხლი UN Doc.E/CN.4. /1998/85
გაერო-ს ECOSOC-ის რეზოლუცია 3

პუნქტი 2
გაერო-ს ECOSOC-ის რეზოლუცია 22

1999

აფრიკული ქარტია ბავშვის უფლებებსა და კეთილდღეობის შესახებ

მუხლი 4
მუხლი 4 (2)
მუხლი 31
მუხლი 32
მუხლი 42
მუხლი 44

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №182 ბავშვის შრომის ყველაზე მავნე ფორმების აღმოფხვრის შესახებ

ამერიკული კონვენცია ინვალიდების მიმართ დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ

გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 53/144
მუხლი 1
მუხლი 5
მუხლი 6
მუხლი 9
მუხლი 10
მუხლი 11
მუხლი 18 (2)

გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 1999/8

2000
ევროპის კავშირის ძირითად უფლებათა ქარტია
მუხლი 1
მუხლი 13
მუხლი 21
მუხლი 51

ევროპის საბჭოს დირექტივა 2000/78 დასაქმებისას თანაბარი მოპყრობის საერთო ჩარჩოს დადგენის შესახებ
მუხლი 1
მუხლი 2

OAS Doc. AG/RES.1709 (XXX-O/00)
UN Doc.A/55/1.2 (ათასწლეულის დეკლარაცია)

პუნქტი 24
პუნქტი 25

UN Doc.A/RES/S-23/3
UN Dpc.E/CN.4/2000/98

პუნქტი 57
პუნქტი 58
პუნქტი 60
პუნქტი 61

2001
კომისიის რეზოლუცია 2001/2
კომისიის რეზოლუცია 2001/10
კომისიის რეზოლუცია 2001/57
გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 56/115

2002
შეთანხმება აფრიკული კავშირის შექმნის შესახებ

გაერო-ს კონვენცია ინვალიდების უფლებათა შესახებ

UN Doc.E/CN.4./Sub.2/2002/10
UN Doc.E/CN.4./Sub.2/2002/21

გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 56/266

2003
OAS Doc. AG/RES.1948 (XXXIII-O/03)
OAS Doc. AG/RES.1951 (XXXIII-O/03)

სანტიაგოს დეკლარაცია დემოკრატიისა და საზოგადოებრივი ნდობის შესახებ

UN Doc.A/58/351
UN Doc.E/CN.4/Sub.2/2003/14
UN Doc.E/CN.4/Sub.2/2003/20

გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 58/163
გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 58/234
გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 58/247

2004
UN Doc.E/CN.4/2004/4
UN Doc.E/CN.4/2004/WC.18/4

,,ადამიანის უფლებები და ძირითადი თავისუფლებები ყველა ადამიანს დაბადებიდანვე ენიჭება; მათი დაცვა და ხელშეწყობა მთავრობების უპირველეს ვალდებულებას წარმოადგენს”

(ვენის დეკლარაცია და სამოქმედო პროგრამა, 1993)

პერიოდი გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის შექმნიდან (1945 წ.) დღემდე ცხადყოფს თითოეული ადამიანის საერთაშორისოდ აღიარებული უფლებების უპრეცედენტო ზრდას და საყოველთაო მშვიდობისა და უსაფრთხოებისათვის ადამიანის უფლებების მნიშვნელობის აღიარებას. დროის შედარებით მოკლე პერიოდში გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია ჩამოყალიბდა ყველა ადამიანის საერთაშორისო მასშტაბით განცხადებული უფლებების დამცველად.

ერთი შეხედვით, თითქოს არავითარ სიახლეს არ წარმოადგენს ადამიანთა განუყოფელი უფლებების დაცვა - სახელმწიფო და საერთაშორისო სამართალი დიდი ხანია აღიარებს, რომ სახელმწიფოების ძალაუფლებას გააჩნია აუცილებელი შეზღუდვები. აღნიშნული შეზღუდვებიდან ზოგიერთი განხილულია მე-2 თავში, სადაც მოცემულია ადამიანის საერთაშორისო უფლებათა ისტორიული მიმოხილვა. ტრადიციულად, ადამიანის უფლებები შეიცავს კანონის უზენაესობის პრინციპის ელემენტებს - ეს არის აღიარება იმისა, რომ სახელმწიფოები უნდა მოქმედებდნენ ქცევის „უმაღლესი” ნორმების მიხედვით. აღნიშნული თავი ამ საკითხსაც ეხება, მაგრამ ძირითადი ყურადღება გამახვილებულია ინდივიდების მიმართ სახელმწიფოთა მოპყრობის სხვა შეზღუდვების მაგალითებზე - მაგალითად, შურისძიების შიშზე. ასევე დეტალურად განიხილება ადამიანის ადრეული უფლებები, როგორიცაა მონობის აკრძალვის ჩამოყალიბება. ბევრისთვის, ადამიანის საერთაშორისო უფლებების თანამედროვე სამართალი პირველად ჩამოყალიბდა „შიდა ომის” პერიოდში ერთა ლიგის მუშაობის წყალობით, რომელიც ცდილობდა უმცირესობათა უფლებების განვითარებას უცირესობათა დაცვის გარანტიების მეშვეობით მაშინ, როცა შრომის საერთაშორისო ორგანიზაცია ცდილობდა მუშათა შრომის დაცვის სტანდარტების დადგენას.

წინამდებარე წიგნი ყურადღებას, უმთავრესად, ამახვილებს ადამიანის უფლებათა თანამედროვე საერთაშორისო სამართალზე. აქედან გამომდინარე, დეტალურად იქნება განხილული გაერო-ს მიერ კონცეფციის ჩამოყალიბება შემოქმედებით მიდგომაზე დაყრდნობით. მე-3 თავში მკითხველი გაეცნობა გაერო-ს მუშაობას ადამიანის უფლებათა სფეროში. აქ განხილულია ორგანიზაციის ძირითადი მიღწევები. მე-4 თავი უფრო დეტალურად განიხილავს ე.წ. „უფლებათა საერთაშორისო ბილს”, ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებულ იმ უფლებათა და თავისუფლებათა ჩამონათვალს, რომლებსაც ყველა ადამიანი უნდა ფლობდეს ყოველგვარი განსხვავების გარეშე. გაერო-ს მუშაობას ადამიანის უფლებათა დაცვის სფეროში მხარს უჭერს მრავალი ორგანიზაცია, უწყება და ორგანო. ძირითადი ორგანოები განხილულია მე-5 თავში, სადაც ყურადღება გამახვილებულია ხელშეკრულების შესრულების მონიტორინგის მწარმოებელ უმთავრეს ორგანოებზე. ძირითად მიზანს წარმოადგენს ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო დღის წესრიგის და აღნიშნული უფლებების განხორციელებასთან დაკავშირებული მეთოდების გათვითცნობიერება.

ვინაიდან მოვლენები მხოლოდ საერთაშორისო დონეზე არ ვითარდებოდა, ანვიხილავთ, აგრეთვე, რეგიონული ორგანიზაციების გამოცდილებას. მე-6 თავში წარმოდგენილია ადამიანის უფლებათა რეგიონულ დონეზე დაცვის განვითარების ძირითადი მიზეზები, წარმოდგენილია, აგრეთვე, ის რეგიონული სისტემები, რომლებიც, ძირითადად, დეკლარაციულ ხასიათს ატარებს და რომლებსაც არ გააჩნიათ აღსრულების მექანიზმი. შემდეგ ყურადღება ექცევა ადამიანის უფლებათა დაცვის სამ წამყვან რეგიონულ სისტემას - ევროპულს, ამერიკულსა და აფრიკულს. სამივე სისტემის რეგიონულმა ორგანიზაციებმა მიიღეს უფლებათა და თავისუფლებათა დეტალური ჩამონათვალი. აღნიშნული რეგიონული უფლებების განხორციელებას ხელს უწყობს ისეთი ორგანოების ჩამოყალიბება, რომელთა პასუხისმგებლობას წარმოადგენს ამ მიმართულებით სახელმწიფოების მიერ განხორციელებული ძალისხმევის თვალყურის დევნება. ყველაზე განვითარებულ, ძველ და, ალბათ, ეფექტიან რეგიონულ სისტემას ევროპის საბჭოს სისტემა წარმოადგენს. ევროპის საბჭოს და სხვა ევროპული რეგიონული ორგანიზაციების მუშაობა განხილულია მე-7 თავში. მე-8 თავში მკითხველის ყურადღება მიპყრობილია ამერიკაში „ამერიკულ სახელმწიფოთა ორგანიზაციის” ეგიდით განხორცილებეულ მიღწევებზე. ადამიანის უფლებათა დაცვის ამერიკულ სისტემას დიდი ხნის ისტორია აქვს და ბევრი წარმატებისთვისაც მიუღწევია. და ბოლოს, უახლესი რეგიონული სისტემა - აფრიკული - განხილულია მე-9 თავში. ამ სისტემას ბევრი ახალი თვისება ახასიათებს და იგი ადამიანის უფლებათა ერთ-ერთ ყველაზე ფართო სპექტრის დოკუმენტს ეყრდნობა.

ბუნებრივია, რომ ადამიანის უფლებათა ჩამონათვალი, საერთაშორისო თუ რეგიონულ დონეზე, მცირე სარგებლობას თუ მოუტანს ადამიანს შესაბამის უფლებათა განხორციელებისათვის აუცილებელი ქმედითი საშუალების გარეშე. მე-10 თავში განხილულია სწორედ ის მეთოდები, რომლებიც უზრუნველყოფს ადამიანის უფლებათა დაცვას საერთაშორისო და რეგიონულ დონეებზე. ყურადღება უპირველეს ყოვლისა მიპყრობილია გაერო-სადმი, თუმცა ადგილი დაეთმობა ზემოთ მოხსენიებული რეგიონული ორგანიზაციების მუშაობასაც. სისტემის კრიტიკასთან ერთად განხილული იქნება მის შეცვლასთან დაკავშირებით არსებული წინადადებები.

წიგნის დანარჩენი ნაწილი მკითხველს აცნობს ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის არსის თავისებურებებს. მე-11 თავში მოცემულია კონკრეტული უფლებებისა და მათთან დაკავშირებული სხვადასხვა შეზღუდვის ზოგადი მიმოხილვა. განიხილება მთელი რიგი მკაფიო საკითხებისა, რომლებშიც შედის სახელმწიფოს უფლებამოსილება უფლებების შერჩევასა და გამოყენებაში: გადახვევა, დათქმა, დეკლარაცია და დენონსაცია.

მომდევნო თავებში განხილულია ინდივიდუალური უფლებები და თავისუფლებები. უფლებათა საფუძვლიანი განხილვისას აღწერილია როგორც საერთაშორისო, ისე რეგიონული ორგანიზაციების მუშაობა. სხვადასხვა სამეთვალყურეო ორგანოს პრაქტიკიდან მოყვანილი მაგალითები გვიჩვენებს მათ გამოყენებასა და მასშტაბს თითოეულ შემთხვევაში. თუ გავითვალისწინებთ გამოყენებული წყაროების მრავალფეროვნებას, თითოეული უფლების მიმოხილვას, გარემოებებიდან გამომდინარე, უფრო მითითებითი ხასიათი აქვს, ვიდრე განმსაზღვრელი. ყურადღება უნდა დაეთმოს შესაბამის დოკუმენტს, სამეთვალყურეო ორგანოების შეხედულებებს და აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებული კონკრეტული ინფორმაციის შემცველ ლიტერატურას.

შეზღუდული ფორმატის მიუხედავად, აუცილებელი გახდა გარკვეული უფლებების ცალკე განხილვა. შერჩეული უფლებები ასახავს ადამიანის უფლებათა თანამედროვე საერთაშორისო სამართლის მასშტაბს. უფლებათა შერჩევაზე ზეგავლენა მოახდინა ადამიანის უფლებათა კომიტეტისა და ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკის შედარებამ; ყურადღება გამახვილდა იმ უფლებებზე, რომელთა დარღვევის შესახებ პირები ჩივიან ყველაზე ხშირად. ამით აიხსნება, აგრეთვე, კონკრეტული სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების პრიორიტეტული განხილვა, თუმცა, როდესაც შესაძლებელია, განიხილება ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების ელემენტებიც და კოლექტიური უფლებებიც. ცხადია, გვხვდება სხვადასხვა უფლების გადაფარვა ან მათ შორის კონფლიქტი, რაც აუცილებლად დაბალანსებას საჭიროებს. ამ წიგნის მოცულობა არ უწყობს ხელს აღნიშნული საკითხების შესახებ დეტალურ მსჯელობას.

გაერო-ს წესდება უდიდეს მნიშვნელობას ანიჭებს ხალხთა უფლებების თანასწორობის კონცეფციას. თანასწორი უფლებები განიხილება პრეამბულაში, პირველი მუხლის მე-2 ნაწილში, მე-13 მუხლის (1)(ბ) და 55-ე მუხლის (გ) ქვეპუქტებში, სადაც, მაგალითად, განმტკიცებულია გაერო-ს მიერ ადამიანის საყოველთაო უფლებების სისტემის ჩამოყალიბება. ადამიანის უფლებათა თითქმის ყველა დოკუმენტი შეიცავს მუხლს დისკრიმინაციის აკრძალვის შესახებ და მიზნად ისახავს აღნიშნული უფლების გარანტირებას ყველა ადამიანისთვის. ვინაიდან ამგვარი მუხლები განამტკიცებს ადამიანის ყველა სხვა უფლებას, ისინი განიხილება მე-12 თავში.

თუ მივუბრუნდებით უფრო სპეციფიკურ უფლებებს, უნდა აღინიშნოს, რომ სიცოცხლის უფლება აშკარად ყველაზე ფუნდამენტურია ყველა სხვა უფლებას შორის - დანარჩენი უფლებები მხოლოდ გარკვეულ ხარისხს ანიჭებს სიცოცხლეს. მე-13 თავი თავს უყრის სიცოცხლის უფლებასთან დაკავშირებულ აფრიკულ, ამერიკულ, ევროპულ და საერთაშორისო სასამართლო პრაქტიკას და ასევე დეტალურად განიხილავს საერთაშორისო ზომებს გენოციდის წინააღმდეგ. გაერო-ს მოღვაწეობის საწყის წლებში მის უმთავრეს ამოცანას, მეორე მსოფლიო ომის საშინელებათა გათვალისწინებით, სწორედ გენოციდის თავიდან აცილება წარმოადგენდა. ეს საკითხი დღესაც მნიშვნელოვანია, რასაც ადასტურებს რუანდისა და ყოფილი იუგოსლავიის სისხლის სამართლის ad hoc საერთაშორისო ტრიბუნალების მუშაობა.

მე-14 თავში განხილულია წამების, ასევე უდიერი მოპყრობისა და დასჯის მსგავსი ფორმების აკრძალვა. როგორც საერთაშორისო, ისე რეგიონულმა უწყებებმა განსაკუთრებული ადგილი მიუჩინეს წამებას საგანგებო დოკუმენტებისა და მონიტორინგის სისტემების საშუალებით, რომლებიც სპეციალურად არის შექმნილი ამგვარი პრაქტიკის წინააღმდეგ ბრძოლისათვის.

მონობა პირველად მე-2 თავში მოიხსენიება, ვინაიდან მისი აღმოფხვრისკენ მიმართული საერთაშორისო ღონისძიებები მრავალწლიან ისტორიას ითვლის. მონობასთან და ანალოგიურ პრაქტიკასთან დაკავშირებული თანამედროვე სამართალი დაჯგუფებულია მე-15 თავში ადამიანის თავისუფლების უფრო ფართო საკითხებთან ერთად. განიხილება, აგრეთვე, ის გარემოებები, რომელთა არსებობისას საერთაშორისო და რეგიონული ორგანოები უშვებენ თავისუფლების აღვეთას.

მე-16 თავი ეხება კანონის წინაშე თანასწორობის საკითხს და სამართლიანი სასამართლო განხილვის უფლებას. სისხლის სამართლის ახალი საერთაშორისო სასამართლოს სტატუტი ასახავს სამართლიან სასამართლო განხილვასთან დაკავშირებულ ძირითად გარანტიებს. უფრო მეტად, ვიდრე სხვა თავებში, აქ ყურადღება გამახვილებულია ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკაზე მის მიერ განხილულ საქმეთა მოცულობის გათვალისწინებით; ეს უფლება წარმოადგენს გასაჩივრების ერთ-ერთი ყველაზე ფართო წყაროს დღევანდელ დღემდე.

თვითგამორკვევა ეს ის უფლებაა, რომელიც სცდება კატეგორიებად დაყოფის საზღვრებს. ზემოთ აღწერილი უფლებებისგან განსხვავებით, იგი კოლექტიური უფლებაა, რომელსაც განახორციელებს არა ინდივიდი, არამედ მხოლოდ ჯგუფი. მიუხედავად იმისა, რომ ეს პრინციპი გათვალისწინებულია გაერო-ს წესდებაში და ორივე საერთაშორისო პაქტის პირველ მუხლში, იგი მაინც წინააღმდეგობრივია. კონსენსუსი მის გამოყენებასთან დაკავშირებით, „კლასიკური” დეკოლონიზაციის შემდგომ პერიოდში, საკმაოდ სუსტია, როგორც მე-17 თავი გვიჩვენებს, ეს უფლება არ იქნა წარმატებით გასაჩივრებული საერთაშორისო თუ რეგიონული ორგანოების წინაშე.

მე-18 მუხლი ეხება გამოხატვის თავისუფლებას. ეს არის ერთ-ერთი სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათაგან, რომელიც წამოადგენს დემოკრატიის უმნიშვნელოვანეს მაჩვენებელს. ხშირად აღინიშნება, რომ ადამიანის უფლებები კარგავს ძალას, როცა უფლების მფლობელს არა აქვს ხმის მიწვდენის და საკუთარი საჩივრების წარდგენის შესაძლებლობა. აღნიშნულ თავში განხილულია როგორც უფლება, ასევე ძირითადი კანონიერი შეზღუდვები - მაგალითად, ომის პროპაგანდა.

მუშაობის უფლება ძალიან ფართოდაა განხილული (მე-19 თავი). გარდა იმისა, რომ იგი წარმოადგენს ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების მაგალითს, იგი ასევე ის სფეროა, რომელზეც სხვა ორგანიზაციებმაც (რომლებიც არ არის აქ დეტალურად განხილული) იქონია გავლენა. შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის მუშაობის შედეგად შესაძლებელი გახდა სტანდარტების დამდგენი მრავალი ნორმის მიღება მაშინ, როცა ევროპის საბჭოს სოციალური ქარტიები წარმოადგენს ამგვარი სტანდარტების წლების მანძილზე ცვლის მაგალითს.

ბოლოს, ძირითად ფაქტორს ადამიანის საყოველთაო უფლებათა დაცვის უზრუნველყოფისთვის განათლება წარმოაგენს. ამიტომ მე-20 თავი იძლევა კონკრეტული უფლებების მიმოხილვის დასკვნას, რისთვისაც განიხილავს განათლების უფლებას და ადამიანის უფლებების განათლებას. ეს თავი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, ვინაიდან სრულდება გაერო-ს ადამიანის უფლებების საკითხებში განათლების ათწლეული.

21-ე თავი უბრუნდება უმცირესობათა უფლებების კვლავ წამოჭრის საკითხს, მიუხედავად ერთა ლიგის პრობლემების გათვალისწინებით ამ საკითხიდან დაგეგმილი გადახვევისა (მე-2 და მე-3 თავები). უმცირესობათა უფლებები, თავისი ბუნებით, არსებითად კოლექტიური ხასიათისაა. უმცირესობათა ჯგუფების დაცვის გაძლიერება საერთაშორისო სისტემის ფარგლებში წარმოადგენს შესავალს ამ სფეროს თანამედროვე კანონმდებლობაში. უმცირესობათა უფლებების განხილვას გადავყავართ 22-ე თავზე, სადაც მოკლედ არის მიმოხილული ჯგუფური უფლებების დაცვის მზარდი ტენდენცია. აღნიშნულ თავში განხილულია მკვიდრი ხალხების, ქალების, ბავშვებისა და ლტოლვილების საკითხები.

ბოლო თავი აერთიანებს ამ წიგნში განხილულ ყველა ძირითად თემას და აყალიბებს ადამიანის საერთაშორისო უფლებების სამომავლო სამოქმედო გეგმას. ადამიანის უფლებებმა არსებითი როლი უნდა შეასრულოს ახალ მსოფლიო წყობაში, მშვიდობისა და უსაფრთხოების შენარჩუნებაში. სულ რაღაც ორმოცდაათ წელიწადში ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალი საჯარო საერთაშორისო სამართლის ცალკე დარგად ჩამოყალიბდა. შეუძლებელია მისი მნიშვნელობის არაჯეროვანი შეფასება.

კიდევ ერთხელ მივუბრუნდეთ ვენის დეკლარაციას, რომელიც ადამიანის უფლებათა მსოფლიო კონფერენციამ მიიღო: „ადამიანის ყველა უფლება საყოველთაო, განუყოფელი, ერთმანეთზე დამოკიდებული და ურთიერთდაკავშირებულია. საერთაშორისო თანამეგობრობამ უნდა უზრუნველყოს ადამიანის უფლებათა საყოველთაოდ სამართლიან და თანასწორ პირობებში გამოყენება, ერთსა და იმავე საფუძველზე და ერთი და იმავე მნიშვნელობით” (დეკლარაციის მე-5 პუნქტი). წიგნის გაცნობის შემდეგ მკითხველი უკეთესად შეძლებს ამ გამონათქვამის ჭეშმარიტების შესახებ გათვითცნობიერებული გადაწყვეტილების მიღებას.

ადამიანის უფლებათა ცნება სათავეს შორეულ წარსულში იღებს, როცა თვით ტერმინი წარმოადგენდა საერთაშორისო დისკუსიების საგანს თითქმის სამოცი წლის წინ, ვიდრე დაარსდებოდა გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია. 1945 წლის შემდეგ ჩამოყალიბდა ადამიანის უფლებათა გამოყენების ფარგლები, ხოლო ამჟამად მათი კონცეფცია განსაზღვრავს საერთაშორისო საზოგადოების სტრუქტურას. ადამიანის საერთაშორისო უფლებების საფუძვლები მომდინარეობს მრავალი საუკუნის მანძილზე განხორციელებული ფილოსოფიური კვლევებიდან. მართლაც, ადამიანის უფლებები წარმოადგენს კანონის უზენაესობის ტრადიციული კონცეფციის თანამედროვე ინტერპრეტაციასა და შემდგომ განვითარებას. ამგვარი ფილოსოფიური კვლევების დეტალური განხილვა არ შედის ამ წიგნის ფარგლებში. მიუხედავად ამისა, წინამდებარე თავი წარმოადგენს ზოგად შესავალს, რომლშიც ადამიანის საერთაშორისო უფლებები განიხილება გარკვეულ ისტორიულ კონტექსტში, განსაკუთრებით გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ჩამოყალიბების წინა პერიოდში.

2.1. ადამიანის საერთაშორისო უფლებათა წარმოშობა

ადამიანის უფლებათა წარმოშობის შესახებ სხვადასხვა აზრი არსებობს: ძირითადი უფლებების არსებობის აღმოჩენა შეიძლება მე-13 საუკუნის დასაწყისში ევროპაში, რომლებმაც მას შემდეგ ადგილი დაიმკვიდრა სხვადსხვა, ძირითადად ევროპულ ფილოსოფიურ სკოლებში. მრავალი თვალსაზრისით, ადამიანის უფლებების აღმოჩენა შეიძლება ფილოსოფიურ მსჯელობებში, რომელთა შინაარსი უკავშირდება ისეთ საკითხებს, როგორიცაა თავისუფლება და „უფლებებიც“ კი. ადამიანის უფლებათა ცნება უკავშირდება კანონის უზენაესობის კონსტიტუციურ პრინციპს - აუცილებელ შეზღუდვებს სუვერენის ან პარლამენტის მიერ აბსოლუტური ძალაუფლების გამოყენებაზე. კანონის უზენაესობა, თავის მხრივ, უკავშირდება ბუნებითი სამართლისა და რელიგიური დოქტრინების თეორიას. აქედან გამომდინარე, ზოგიერთის აზრით, ადრეულ რელიგიურ წყაროებში მოცემული საზოგადოების ქცევის წესები და მითითებები წარმოადგენს ადამიანის უფლებათა საფუძველს. ყველა სარწმუნოების ძირითადი დოგმები ადგენს ქცევის ნორმებს, ხშირად ეს ნორმები რელიგიურ ხასიათს ატარებს. ამგვარი ნორმების მრავალი ასპექტი დღესაც გამოიყენება - მაგალითად, შარიათის სამართალი მრავალ ისლამურ სახელმწიფოში. მიუხედავად იმისა, რომ ასეთ წყაროებში განსაკუთრებით გამოიყოფა ვალდებულებები, პოლიტიკური და რელიგიური ტრადიციებით მსოფლიოში აღიარებულია ზოგიერთი „უფლება” ხალხისთვის: უფლება იმისა, რომ მმართველობა იყოს სამართლიანი და ასაბუთებული, მმართველის შეზღუდვა, ჩაერიოს მის ქვეშევრდომთა პირადი ცხოვრების და საკუთრებით სარგებლობაში. ამის მაგალითი შეიძლება აღმოვაჩინოთ ინგლისში: 1215 წლის „თავისუფლებათა დიდი ქარტია” მოიცავდა მთელ რიგ პრინციპებს, რომლებიც ამჟამად მოქცეულია ადამიანის უფლებათა სამართლის ფართო საზღვრებში, კანონის წინაშე თანასწორობის, საკუთრების უფლებისა და რელიგიის თავისუფლების ელემენტების ჩათვლით, თუმცა ასეთი უფლებები ვრცელდებოდა მხოლოდ დიდებულებზე. 1320 წლის „არბროთის დეკლარაცია” (შოტლანდია) კი პირიქით, საუბრობს თავისუფლების აბსოლუტურ უფლებაზე, რომელიც დიდებაზე, სახელსა და სიმდიდრეზე უფრო მაღლა დგას. ზოგიერთი მინიმალური უფლება მოიხსენიება 1688 წლის „ინგლისისა და უელსის უფლებათა ბილში”, თუმცა მათი შესრულების უზრუნველყოფის გარეშე.

არსებობს ორი ძირითადი ამოსავალი თეორია: თავისუფლებაზე დაფუძნებული თეორია, რომელიც გავრცელებულია საერთო სამართლის სისტემის ქვეყნებში, და კონტინენტური სამართლის ქვეყნების თეორია, რომელიც უფლებებზე არის დაფუძნებული. ორივე თეორია დაფუძნებულია დამოკიდებულებაზე ინდივიდსა და სახელმწიფოს შორის და ორივე ცდილობს ადამიანის პირად ცხოვრებაში სახელმწიფოს მხრიდან ჩარევის რეგულირებას. ძირითადად, თავისუფლების თეორიები მოითხოვს, რომ ადამიანი თავისუფალი იყოს სახელმწიფოს მხრიდან თვითნებური ჩარევისგან, ხოლო უფლებათა თეორიები ეფუძნება ადამიანის განუყოფელ უფლებებს, რომლებსაც სახელმწიფომ პატივი უნდა სცეს.

2.2. მეთვრამეტე საუკუნე: რევოლუციები და უფლებები

მეთვრამეტე და მეცხრამეტე საუკუნის ევროპის ზოგიერთი დიდი ფილოსოფოსის ყურადღების ცენტრში მოექცა ე.წ. „ბუნებრივი უფლებების” იდეა, უფლებებისა, რომლებიც უნდა გააჩნდეს თითოეულ ადამიანს. ამ დიდმა მოაზროვნეებმა ჩამოაყალიბეს ადამიანის ძირითადი უფლებების ერთობლიობა, რომლებითაც უნდა ესარგებლა კაცობრიობას. აღნიშნული უფლებებიდან ბევრმა სამართლებრივი ასახვა ჰპოვა მეთვრამეტე საუკუნის დასასრულს. ამერიკის შეერთებულმა შტატებმა და საფრანგეთმა მიიღეს დეკლარაციული ხასიათის დოკუმენტები უფლებების შესახებ, შესაბამისად, ჩრდილოეთ ამერიკის ყოფილი ბრიტანული კოლონიების დამოუკიდებლობის განცხადებისას და საფრანგეთის პირველი რესპუბლიკის გამოცხადებისას 1789 წლის რევოლუციის შემდეგ. საფრანგეთის ადამიანის უფლებათა დეკლარაციაში (1789), ამერიკის შეერთებული შტატების დეკლარაციაში დამოუკიდებლობის შესახებ (1776) და უფლებათა ბილში (ანუ 1791 წლის დეკემბერში რატიფიცირებულ პირველ ათ შესწორებაში) ჩამოყალიბდა თითოეული მოქალაქისთვის მინიჭებული სხვადასხვა უფლება, მათ შორის თავისუფლებისა და თანასწორობის უფლებები.

საფრანგეთის დეკლარაციისთვის აშშ-ის დეკლარაცია დამოუკიდებლობის შესახებ წარმოადგენდა მაგალითს (თუმცა საფრანგეთის დეკლარაცია წინ უსწრებს ბილს უფლებათა შესახებ). იგი იწყება შემდეგი სიტყვებით: „ადამიანები იბადებიან და რჩებიან თავისუფალნი და თანასწორნი თავიანთ უფლებებში”. თავისუფლების შინაარსი განსაზღვრულია მე-4 მუხლში: „თავისუფლება ნიშნავს ნებისმიერი ისეთი რამის კეთებას, რაც არ ვნებს სხვებს”. სხვა მუხლები ეხება კანონის უზენაესობის პრინციპის გამოყენებას, სამართლიანი სასამართლო პროცესის ჩათვლით (მე-6-10 მუხლები). ცხადია, საფრანგეთის რევოლუციის ბუნებისა და წარმოშობის გათვალისწინებით, გარანტირებულია იდეებისა და შეხედულებების თავისუფალი გაზიარების უფლება და ამგვარი იდეების გამოხატვის უფლება მხოლოდ კანონით და წესრიგით დადგენილი შეზღუდვებით (მე-10-11 მუხლები), თუმცა ასევე განიხილება გადასახადების საკითხებიც (მე-13-14 მუხლები). დეკლარაცია წარმოადგენს საფრანგეთის შემდგომი კონსტიტუციების, ახლანდელი 1958-ე ვერსიის ჩათვლით, ქვაკუთხედს. საფრანგეთის დეკლარაციას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა, იგი სახელმძღვანელო დოკუმენტს წარმოადგენა ევროპის სხვა ქვეყნების კონსტიტუციებისთვის და ყოფილი კოლონიებისთვის ისევე, როგორც თვით ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციისთვის (ევროპის საბჭო).

უფლებათა ამერიკულ ბილში განხილულია აღმსარებლობის თავისუფლება (შესწორება I), სამართლიან პროცესთან და სამართლიანი სასამართლო განხილვის უფლებასთან დაკავშირებული სხვადასხვა მოთხოვნები (V, VI, VII და VIII შესწორებები) და პიროვნებისა და საკუთრების თავისუფლება (შესწორება IV). ყველა აღნიშნულ უფლებას გააჩნია თანამედროვე ექვივალენტი ადამიანის უფლებათა არსებულ დოკუმენტებში. თანამედროვე საზოგადოებისათვის ალბათ ყველაზე წინააღმდეგობრივია იარაღის ტარების უფლება (შესწორება II), თუმცა ტექსტში განსაზღვრულია მისი მიზანი - სამოქალაქო თავდაცვა, რომელიც „აუცილებელია თავისუფალი სახელმწიფოს უსაფრთხოებისთვის”. აღნიშნული უფლებები წარმოადგენს აშშ-ის კონსტიტუციის საფუძველს და მათ რეგულარულად იყენებენ ეროვნული სასამართლოები.

2.3. საერთაშორისო სამართლის როლი

თავდაპირველად, საერთაშორისო სამართალი, საკუთრივ, სახელმწიფოთაშორის სამართალს წარმოადგენდა. იგი განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობდა სახელმწიფოთა შორის ურთიერთობებს - დიპლომატიურ კავშირებს და ომის კანონებს. ინდივიდები განიხილებოდნენ იმ სახელმწიფოს საკუთრებად, რომელშიც ცხოვრობდნენ. თითქმის ამ უკანასკნელ პერიოდამდე, სახელმწიფოს მიერ საკუთარი მოქალაქეების მიმართ მოპყრობა წარმოადგენდა ამ სახელმწიფოს შიდა კომპტენეციის საკითხს და არ ექვემდებარებოდა არც გარე შემოწმებას და არც საერთაშორისო რეგულირებას. ამ ნაწილში განხილული მრავალმხრივი ხელშეკრულებები გამონაკლისს წარმოადგენდა.

უხსოვარი დროიდან, საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართალი აღიარებს, რომ ზოგიერთი პირი იმსახურებს დაცვას, ხშირად უფრო მეტსაც კი, ვიდრე ამის გარანტირება შეუძლია სახელმწიფოს თავისი მოქალაქეებისთვის. მაგალითად, სახელმწიფოებმა უკვე დიდი ხანია აღიარეს საკუთარი ვალდებულებები იმ უცხოელთა მიმართ, რომლებიც გადაადგილდებიან მათ ტერიტორიაზე. ჯერ კიდევ ორი ათასი წლის წინ აღიარებული იყო, რომ ემისრებსა და სახელმწიფო შიკრიკებს ჰქონდათ სხვა სახელმწიფოების ტერიტორიებზე გავლის უფლება. ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო მაშინ, როცა ჯერ კიდევ არ არსებობდა საერთაშორისო ფოსტა, ტელეფონი და ინტერნეტი. გარდა ამისა, საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართალი ადგენს ომის წარმოების საზღვრებს და მოპყრობის იმ ნორმებს, რომლებითაც უნდა სარგებლობდეს მშვიდობიანი მოსახლეობა. ამჟამად ამ დარგს ეწოდება საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი. წინამდებარე თავში განსახილველ ერთ-ერთ საკითხს წარმოადგენს უმცირესობათა დაცვა. ერთა ლიგის მიერ ჩატარებულმა სამუშაომ და პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ დადებული სამშვიდობო ხელშეკრულებების დებულებებმა გადამწყვეტი მნიშვნელობა იქონიეს სამართლის ამ სფეროს განვითარებაში. თითოეულ აღნიშნულ სფეროში მოხდა ტრადიციებისა და პრაქტიკის კოდიფიცირება და კონსოლიდირება უფლებების წერილობით ჩამონათვალში.

საერთაშორისო სამართალმა უდავოდ ჩამოაყალიბა ადამიანის უფლებათა სამართალი. უფლებათა სამართლებრივი ფორმით ჩამოყალიბება, გარკვეული თვალსაზრისით, წარმოადგენს კანონის უზენაესობის პრინციპის კოდიფიცირებას იურისტებისა და კანონშემოქმედთა მიერ. თუმცა ადამიანის საერთაშორისო უფლებათა სამართალი სცდება საერთაშორისო სამართლის საზღვრებს. არსებობს გადაფარვა საერთაშორისო სამართლის ტრადიციული შედეგებისა (ურთიერთობა სახელმწიფოთა შორის) და ეროვნული და კონსტიტუციური სამართლის ტრადიციული შედეგებისა (ურთიერთობა სახელმწიფოსა და ინდივიდს შორის) ადამიანის უფლებებთან, რომლებიც საერთაშორისო თანამეგობრობას აძლევს სახელმწიფოს მიერ საკუთარი მოქალაქეების მიმართ მოპყრობის ფარგლების დადგენის საშუალებას.

ტრადიციული მიდგომა, რომელიც პირის „უფლებებს” აფუძნებს სახელმწიფოს მესაკუთრულ უფლებებზე, საუკეთესოდ არის გამოხატული უცხოელთა სამართალში, რომელიც განსაზღვრავს სახელმწიფოს მხრიდან სხვა სახელმწიფოების მოქალაქეების მიმართ მოპყრობის გარკვეულ სტანდარტებს.

2.4. უცხოელთა სამართალი

ჰერშ ლაუტერპახტმა ოპენჰაიმი „საერთაშორისო სამართლის ტრაქტატის” გადამუშავებისას, აანალიზებს უცხოელთა სამართალს და ასკვნის, რომ საერთაშორისო სამართალი უმთავრესად აკისრებს სახელმწიფოს „გარკვეული პრივილეგიების მინიჭების” ვალდებულებას უცხო ქვეყნების სახელმწიფოს მეთაურებისა და დიპლომატებისათვის, რის სანაცვლოდაც თითოეულ სახელმწიფოს აქვს უფლება, ელოდეს, რომ მისი მოქალაქე უცხო ქვეყნებიდან მიიღებს გარკვეულ უფლებებს ამ ქვეყნების ტერიტორიაზე ყოფნისას. სახელმწიფოს ვალდებულებას საერთაშორისო სამართალი აკისრებს, ხოლო აღნიშნული უფლებების განხორციელება უკვე სახელმწიფოს შიდა კანონმდებლობის გზით ხდება. უცხოელთა სამართალმა ხელი შეუწყო საერთაშორისო ვაჭრობას, მოგზაურობას და, აქედან გამომდინარე, მსოფლიო ეკონომიკის განვითარებას. არსებობს აშკარა მსგავსება დიპლომატიურ სამართალთან (განხილულია ქვემოთ).

2.4.1. რეპარაცია და რეპრესალია

სახელმწიფოების ზრდასა და ადამიანთა შესაბამის მიგრაციასთან ერთად უცხოელების მდგომარეობამ ფუნდამენტური ცვლილებები განიცადა: უცხოელი უკვე აღიქმებოდა მისი სამშობლოს წარმომადგენელ საერთაშორისო პირად. აქედან გამომდინარე, უცხოელისადმი მიყენებული ზიანი განიხილება როგორც მისი წარმოშობის ქვეყნისადმი მიყენებული არაპირდაპირი ზიანი, რისთვისაც შესაძლებელია მოთხოვნილ იქნეს - და მოითხოვება კიდეც - რეპარაცია (რეპრესალიის ფორმით). ამ პრინციპიდან გამომდინარეობს რამდენიმე დასკვნა. აღნიშნული პრინციპი, როცა პიროვნებისთვის მიყენებული ზარალი უტოლდება სახელმწიფოსთვის მიყენებულ ზარალს, წარმოადგენს საერთაშორისო სამართალში იურისდიქციის ეროვნულ პრინციპის საფუძველს - სახელმწიფოს აქვს უფლება, თავად წარადგინოს ნებისმიერი საჩივარი საერთაშორისო დონეზე თავისი მოქალაქის სახელით.

ამ თეორიამ ჰპოვა სასამართლო დადასტურება: პანევეჟისის რკინიგზის საქმეში (ესტონეთი და ლიტვა). გადაწყვეტილების მე-16 პუნქტი შეიცავს ზუსტ ფორმულირებას: „მისი ერთ-ერთი მოქალაქის საქმის თავად წარდგენით ... სახელმწიფო, სინამდვილეში, ახორციელებს საკუთარ უფლებას, უზრუნველყოს, თავისი მოქალაქეების სახელით, საერთაშორისო სამართლის ნორმების პატივისცემა”. ვინაიდან გადაწყვეტილება საერთაშორისო საჩივრის წარდგენის თაობაზე მხოლოდ სახელმწიფომ უნდა მიიღოს, მოქალაქეს არ შეუძლია სახელმწიფოს იძულება, იმოქმედოს მისი სახელით. საჩივრის მთავრობისთვის წარდგენამდე პირმა უნდა ამოწუროს მასპინძელ ქვეყანაში არსებული სამართლებრივი დაცვის ყველა საშუალება და ამგვარად მისცეს აღნიშნულ სახელმწიფოს მიყენებული ზიანის ანაზღაურების შესაძლებლობა (იგივე მოთხოვნა თანამედროვე სამართალშიც მოიპოვება - ადამიანის უფლებათა დოკუმენტით გარანტირებული უფლების დარღვევის თაობაზე მომჩივანი პირისაგან ჩვეულებრივ მოითხოვება მის ქვეყანაში არსებული სამართლებრივი დაცვის ყველა საშუალების გონივრულობის ფარგლებში ამოწურვა რომელიმე საერთაშორისო თუ რეგიონული ორგანოსათვის ამ საკითხით მიმართვამდე).

ამგვარი საკითხების გადასაწყვეტად შექმნილი საერთაშორისო კომისიებისა და ტრიბუნალების სულ უფრო მზარდი რაოდენობა წარმოადგენს აღნიშნული ხასიათის დავების განხილვის ინსტიტუციონალიზაციის დასტურს. ამის ადრეულ მაგალითს წარმოადგენს ე.წ. „ჯეი კომისიები”, რომლებიც შეიქმნა აშშ-სა და დიდ ბრიტანეთს შორის 1794 წელს დადებული „ჯეი ხელშეკრულების” საფუძველზე. ამგავრი საერთაშორისო დავების გადაწყვეტის საქმეში ჩვეულებრივ პრაქტიკად იქცა ეროვნული და საერთაშორისო საჩივრების განმხილველი კომისიების ფუნქციონირება. მიუხედავად ამისა, ინდუსტრიულ რევოლუციასთან ერთად გაჩნდა საჭიროება, მომხდარიყო სახელმწიფოს მიერ მისი მოქალაქეების ხელყოფის შემთხვევაში რეაგირების მისაღები საშუალებების კოდიფიცირება.

2.4.2. ორი მიმდინარეობა

სახელმწიფოთა შორის ურთიერთობათა გაფართოებამ დააჩქარა უცხოელთა სტატუსის მარეგულირებელი სამართლის შემუშავება. მასპინძელი ქვეყნების მიერ უცხოელთა მიმართ მოპყრობისასთან დაკავშირებით არსებობს ორი აღიარებული მიმდინარეობა: ეროვნული ანუ თანაბარი მოპყრობის სტანდარტი და მოპყრობის საერთაშორისო მინიმალური სტანდარტი.

2.4.2.1. სახელმწიფოებრივი ანუ თანაბარი მოპყრობის სტანდარტი

ამ მიმდინარეობას გაჰყვა ბევრი განვითარებადი, განსაკუთრებით, ლათინური ამერიკის ქვეყანა. არსებითად, უცხოელს უნდა ჰქონდეს იგივე უფლებები, რაც ქვეყნის მოქალაქეებს, რამდენადაც დიდი ან მცირე არ უნდა იყოს ამ უფლებათა ოდენობა. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, სახელმწიფოს სტუმარი არ უნდა მოელოდეს, რომ მას მეტად დაიცავს სახელმწიფო, ვიდრე საკუთარ მოქალაქეს, ანუ უცხოელის მიმართ არ უნდა არსებობდეს ნეგატიური თუ პოზიტიური დისკრიმინაცია. აღნიშნული მიმდინარეობის ერთ-ერთი ლიდერის, კარლოს კალვოს სიტყვებით: „ქვეყანაში დამკვიდრებულ უცხოელებს, რა თქმა უნდა, აქვთ იგივე უფლებები, რაც ადგილობრივ მაცხოვრებლებს, თუმცა ისინი არ უნდა მოელოდნენ, რომ სახელმწიფო მათ უფრო მეტად დაიცავს, ვიდრე საკუთარ მოქალაქეებს” (კალვო კ., გვ. 231).

კალვოს დოქტრინა მიღებულ იქნა ამერიკის სახელმწიფოთა პირველი საერთაშორისო კონფერენციის მიერ, ხოლო შემდგომში მან ასახვა ჰპოვა მონტევიდეოს კონვენციაში სახელმწიფოთა უფლებებისა და მოვალეობების შესახებ (1933 წ.). აღნიშნული კონვენციის მე-9 მუხლი ითვალისწინებს: „სახელმწიფოთა მოქალაქეებსა და უცხოელებს ერთნაირად იცავს კანონი და ხელისუფლების ორგანოები. უცხოელებმა არ უნდა მოითხოვონ რაიმე სხვა სახის ან უფრო მეტი უფლებები, ვიდრე სახელმწიფოს მოქალაქეებს გააჩნიათ”.

ასეთი შეხედულება აყენებს ერთ მთავარ პრობლემას: იგი ეწინააღმდეგება საერთაშორისო საჯარო სამართალს იმ თვალსაზრისით, რომ ართმევს სახელმწიფოს მის საზღვრებს გარეთ მყოფი საკუთარი მოქალაქეების დაცვის საშუალებას. შესაბამისად, გამართლებული იქნებოდა სახელმწიფოს მხრიდან უცხოელისათვის ყველა უფლების ჩამორთმევა, თუ ასევე მოექცეოდნენ მის მოქალაქეს. ეს თეორია არასდროს ყოფილა საყოველთაოდ აღიარებული. კალვოს დოქტრინის კრიტიკა სასამართლო პრაქტიკაში ჯერ კიდევ 1926 წელს აისახა (ჩრდილოამერიკული ბაგერული კომპანიის საქმე - აშშ/მექსიკა).

2.4.2.2. მოპყრობის საერთაშორისო მინიმალური სტანდარტი

ამ მიმართულების მიმდევართა აზრით, უნდა ჩამოყალიბებულიყო რაიმე ისეთი მინიმალური საყოველთაო სტანდარტი უცხოელთა მიმართ მოპყრობასთან დაკავშირებით, რომელსაც შეასრულებდა ყველა სახელმწიფო. მინიმალური სტანდარტი დაცული უნდა ყოფილიყო მიუხედავად იმისა, თუ როგორ მოეპყრობოდა სახელმწიფო თავის საკუთარ მოქალაქეს.

მრავალი თვალსაზრისით, აღნიშნული თეორია წარმოადგენს ემერიხ დე ვატელის მიერ წარმოდგენილი თეორიის განვრცობას. ელიჰუ რუთის სიტყვებით: „ყველა ქვეყანამ მის ტერიტორიაზე მცხოვრებ უცხოელს უნდა მიანიჭოს იმავე კანონებით სარგებლობის უფლება, მმართველობის ისეთივე წესი, ისეთივე დაცვა და ისევე უნდა აუნაზღაუროს ზარალი, როგორც ამას გააკეთებდა თავისივე საკუთარი მოქალაქისთვის - არც მეტი, არც ნაკლები. ეს ყველაფერი უნდა მოხდეს იმ პირობით, რომ საკუთარი მოქალაქეების დაცვის მისეული სტანდარტი უნდა შეესაბამებოდეს ცივილიზაციის დადგენილ სტანდარტს” (ე. რუთი, გვ. 521). ამგვარად დადგენილი იქნა უცხოელთა მიმართ მოპყრობის მინიმალური სტანდარტი, „ცივილიზაციის დადგენილი სტანდარტი” თუმცა „ცივილიზაციის” კონცეფცია, რა თქმა უნდა, იშვიათად თუ წარმოადგენს საერთაშორისო სამართლის ნაწილს მისი გარკვეულწილად იმპერიალისტური და პატერნალისტური შინაარსის გამო. საერთაშორისო მართლმსაჯულების მუდმივმა სასამართლომ აღიარა უცხოელთა მიმართ მოპყრობის მინიმალური საერთაშორისო სტანდარტის არსებობა საქმეში გერმანიის გარკვეული ინტერესები პოლონეთის ზემო სილეზიაში (საქმის არსებითი განხილვის სტადიაზე) და მიუთითა უცხოელთა მიმართ მოპყრობის მომწესრიგებელი საყოველთაოდ აღიარებული საერთაშორისო სამართლის არსებობაზე, რომელიც გამოიყენება შეუსაბამო თუ საწინააღმდეგო შიდასახელწიფოებრივი კანონის მიუხედავად.

2.4.2.3. საერთაშორისო მინიმალური სტანდარტის აღიარება

საერთაშორისო მინიმალური სტანდარტის დოქტრინა სხვადასხვა საერთაშორისო დოკუმენტშია გამოყენებული. ადრეულ მაგალითს წარმოადგენს კონვენცია საცხოვრებლისა და მეწრამეობის პირობებისა და იურისდიქციის შესახებ, რომელიც 1923 წლის 24 ივლისს ლოზანაში დაიდო ბრიტანეთს, საფრანგეთს, იტალიას, საბერძნეთს, იაპონიასა და თურქეთს შორის.

უცხოელთა მიმართ მოპყრობის საერთაშორისო მინიმალური სტანდარტის მიხედვით, უცხოელი შეიძლება დაცვის მეტი ხარისხით სარგებლობდეს, ვიდრე იმ სახელმწიფოს მოქალაქე, რომელშიც იგი იმყოფება სტუმრად ან დროებით საცხოვრებლად - აქედან გამომდინარე, შეიძლება ადგილი ჰქონდეს პოზიტიურ დისკრიმინაციას. და მართლაც, პირი, რომელიც სარგებლობს უცხოელის სტატუსით, საერთაშორისო სამართლის მიხედვით სარგებლობს დაცვის უფრო დიდი ხარისხით, ვიდრე სახელმწიფოს რომელიმე მოქალაქე.

უცხოელების მიმართ მოპყრობის აღნიშნული ძირითადი სტანდარტი წინ უსწრებდა სამართლის იმ დარგის საერთაშორისო აღიარებას, რომელსაც დღეს ადამიანის უფლებების სამართლის სახელით ვიცნობთ. საერთაშორისო მინიმალური სტანდარტი მოიცავს, inter alia, პირადი თავისუფლების და კანონის წინაშე თანასწორობის უფლებას - დღეს ორივე ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებად არის აღიარებული.

2.4.3. თანამედროვე სამართალი უცხოელთა შესახებ

საინტერესოა აღინიშნოს, რომ გენერალური ასამბლეის მიერ ერთსულოვნად მიღებული დეკლარაციის „იმ ადამიანთა უფლებების შესახებ, რომლებიც არ წარმოადგენენ მათი საცხოვრებელი ქვეყნის მოქალაქეებს” (1985 წ.) დანიშნულება იყო უცხოელებისთვის იმ ძირითადი უფლებების მინიჭება, რომლებიც, ჩვეულების ძალით, სავალდებულო გახდებოდნენ საერთაშორისო სამართლის მიხედვით. საერთაშორისო სამართლის დებულებათა შესაბამისად, გენერალური ასამბლეის დეკლარაციები არ არის სამართლებრივად სავალდებულო, თუმცა, ბუნებრივია, მათ აქვთ მნიშნვნელოვანი მორალური ძალა. დეკლარაციის მიზანია უცხოელთა მიმართ მოპყრობის მინიმალური საერთაშორისო სტანდარტის განვრცობა, რაც, ალბათ, გარდაუვალია, თუ გავითვალისწინებთ, რომ ადამიანის საერთაშორისო უფლებები სამართლის ნაწილს უკვე 1985 წლისთვის წარმოადგენდა.

თუმცა სამართალი უცხოელთა შესახებ შეიძლება განხილულ იქნეს გარკვეულ კავშირში ადამიანის უფლებათა სამართალთან, რადგან იგი აღიარებს უცხოელის უფლებას გარკვეული სტანდარტის მოპყრობის მიღებაზე, სამართალი ამას მხოლოდ იმიტომ აკეთებს, რომ უცხოელი სხვა სახელმწიფოს ნაწილად განიხილება. ამგვარად, უცხოელის უფლების დარღვევა მიიჩნევა სახელმწიფოს წინააღმდეგ მიმართულად. ინდივიდს არა აქვს სამართლებრივი ზომების მიღების უფლება. უფრო მეტიც, უნდა გვახსოვდეს, რომ სამართალი უცხოელთა შესახებ, თავისი განსაზღვრებით, ეხება მხოლოდ სახელმწიფოში მყოფ იმ პირებს, რომლებიც არ არიან ამ სახელმწიფოს მოქალაქეები. ადამიანის უფლებები, განსხვავებით ზემოაღნიშნულისაგან, განურჩევლად ეხება ყველა პირს და, ჩვეულებრივ, შეიძლება გამოყენებული იქნეს მათი სამშობლო/საცხოვრებელი სახელმწიფოს წინააღმდეგ.

2.5. დიპლომატიური სამართალი

კიდევ ერთ შემთხვევას, როცა პირებს ენიჭებოდათ გარკვეული უფლებები საერთაშორისო სამართლის შესაბამისად იმ მიზეზით, რომ ისინი სახელმწიფოს ნაწილად განიხილებოდნენ, წარმოადგენს დიპლომატიური სამართალი. სამართალი უცხოელთა შესახებ მჭიდროდაა დაკავშირებული დიპლომატიურ სამართალთან. მეფეები და იმპერატორები, ტრადიციულად, ურთიერთობას ამყარებდნენ შიკრიკების მეშვეობით - მათი ემისრები და კურიერები ყოველთვის განსაკუთრებით იყვნენ დაცულნი. ძველ ეგვიპტეში ფარაონების შიკრიკებს და დიპლომატიურ წარმომადგენლებს თან ჰქონდათ ფარაონის ბეჭედი, რომლის წარდგენაც გარანტირებულად აძლევდა მის წარმდგენს რეგიონის ფარგლებში თავისუფალი და შეუფერხებელი გადაადგილების უფლებას. მოგვიანებით, რომის იმპერიაში, ყველა შიკრიკს ჰქონდა იმპერატორის მიერ გაცემული თავისუფალი გადაადგილების უფლების სერტიფიკატი, რაც ასევე მათ უსაფრთხო მგზავრობას უზრუნველყოფდა.

2.5.1. დიპლომატიური სამართლის განვითარება

სახელმწიფოთა მეთაურებს ყოველთვის ჰქონდათ გარკვეული ხარისხის თავისუფლება. ისინი ფაქტრობირვად „ფლობდნენ” შესაბამის ტერიტორიას. აღნიშნულის შედეგად ისინი წარმოადგენდნენ თავიანთ სახელმწიფოებს საერთაშორისო დონეზე და იღებდნენ და უარს ამბობდნენ სხვადასხვა ვალდებულებებზე. საერთაშორისო სამართლის მთავარ საფუძველს სწორედ სახელმწიფოთა შორის ურთიერთობა წარმოადგენს. სახელმწიფოს მხრიდან ჰუმანურობის გამოხატვის სახით სხვა სახელმწიფოს მეთაურის მიმართ სამართლიანი მოპყრობა არა იმდენად პატივისცემას ნიშნავდა, რამდენადაც აუცილებლობას წარმოადგენდა. საერთაშორისო ურთიერთობების ფუნქცია, ნაწილობრივ, დაფუძნებული იყო სამაგიერო პატივისცემის მიღების გარანტიაზე, ანუ სახელმწიფოს მეთაურის მიმართ სამართლიანი მოპყრობა სხვა სახლემწიფოს მხრიდან უზრუნველყოფდა ამ უკანასკნელის მიმართ სამართლიან მოპყრობას მასპინძელ სახელმწიფოში. დიპლომატიური სამართალი თავდაპირველად მოქმედებდა როგორც ზემოაღნიშნულის განვრცობა - დიპლომატიური პირები ნამდვილად წარმოადგენდნენ სუვერენს და, აქედან გამომდინარე, უნდა ჰქონოდათ სუვერენისათვის დამახასიათებელი თავისუფლებები და უფლებები. სახელმწიფოს წარმომადგენლისთვის მიყენებული ზიანი ნიშნავდა სახელმწიფოს მეთაურისა და, შესაბამისად, თვით სახელმწიფოსათვის მიყენებულ ზიანსაც. ვინაიდან სახელმწიფოებს ჰქონდათ იმუნიტეტი მათ წინააღმდეგ სხვა სახელმწიფოებში სამართალწარმოების მიმართ, ამიტომ ისეთივე იმუნიტეტით უნდა ესარგებლათ დიპლომატებსაც. 1920-იანი წლები აბსოლუტური სახელმწიფო იმუნიტეტის პრინციპის აპოგეას წარმოადგენდა. როგორც სახელმწიფოს წარმომადგენლები, დიპლომატები მოითხოვენ მოქმედების თავისუფლებას. მასპინძელი სახელმწიფოს მხრიდან არასათანადო ზეწოლის გარეშე. ვინაიდან ისინი ფაქტობრივად წარმოადგენენ თავის სახელმწიფოს, მათ უნდა ჰქონდეთ სახელმწიფოს ნება-სურვილის დაუბრკოლებლად შესრულების საშუალება.

2.5.2. თანამედროვე დიპლომატიური სამართალი

თანამედროვე საერთაშორისო სამართალში, დიპლომატიური და საკონსულო ხელშეუხებლობის სამართალი კოდიფიცრებულია ვენის კონვენციებში დიპლომატიური ურთიერთობების (1961) და საკონსულო ურთიერთობების შესახებ (1963). ეს ხელშეკრულებები წარმოადგენს საერთაშორისო სამართლის კომისიის მიერ ჩვეულებითი საერთაშორისო სამართლის კონსოლიდირების და პროგრესული განვითარების ერთერთი უდიდესი მცდელობის კულმინაციას. თეორია იმის შესახებ, რომ დიპლომატებს უნდა ჰქონდეთ გარკვეული უფლებები და პრივილეგიები ტერიტორიული პრინციპის მიხედვით, შეცვალა საერთაშორისო სამართლის კომისიის მიერ მიღებულმა თანამედროვე, „ფუნქციონალური აუცილებლობის”, მიდგომამ - ანუ პირები საჭიროებენ უფლებებსა და პრივილეგიებს იმისათვის, რომ შეუფერხებლად შეასრულონ ის ფუნქციები, რომლებიც მათგან მოითხოვება.

დიპლომატურ საქმეთა წარმოებისთვის აუცილებელი წესების შემოღებით საერთაშორისო თანამეგობრობამ აღიარა, რომ ადამიანთა გარკვეული ჯგუფი საჭიროებს გარკვეულ უფლებებს საკუთარი ფუნქციების განხორციელების მიზნით. სწორედ ამ მიზეზის გამო განიხილავს ზოგიერთი ავტორი დიპლომატიურ სამართალს ადამიანის უფლებათა თანამედროვე სამართალთან კავშირში.

2.6. ომის სამართალი - საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი

პირის უფლებებს ყველაზე დიდი საფრთხე სწორედ მაშინ ემუქრება, როცა სახელმწიფო ჩათრეულია შეიარაღებულ კონფლიქტში. ამგვარი კონფლიქტების წარმოება აშკარად სახელმწიფოს კომპეტენციას მიეკუთვნება. ამასთანავე, სახელმწიფოს მიერ ომის წარმოებისა და მშვიდობის დამყარების ძალაუფლების გამოყენება აუცილებლად ახდენს ზეგავლენას სახელმწიფოში მცხოვრებ ადამიანებზე, როგორც მებრძოლებზე, ისე მშვიდობიან მოსახლეობაზე. ვინაიდან საერთაშორისო კონფლიქტები (ომები), საერთაშორისო ურთიერთობების ჩვეულებრივ მოვლენას წარმოადგენდა, აუცილებელი გახდა სამართლის დამოუკიდებელი დარგის შემუშავება, რომელიც მოაწესრიგებდა ადამიანების ქცევას ამგვარ შემთხვევებში. მრავალი რელიგიური წყარო მოითხოვს ომის დროს მოწინააღმდეგის პატივისცემას. წმ. ავგუსტინე (XIV საუკუნე) თავის ნაშრომებში „სამართლიან ომს” ახსენებდა. მე-13 საუკუნის ბოლოს ესპანური „ვიქაიეტი” წარმოადგენდა ქცევის კოდექსს საომარი მოქმედებებისა. შეიარაღებული კონფლიქტები სულ უფრო მეტად იმართებოდა ორმხრივი შეთანხმებებით, თუმცა ხშირად ეს შეთანმხემები კონკრეტული კონფლიქტების მიმართ გამოიყენებოდა. ამ საკითხის მარეგულირებელი თანამედროვე საერთაშორისო სამართალი ნაწილობრივ ჩვეულებითი ნორმებისაგან, ნაწილობრივ კი მთელ რიგ ორმხრივ თუ მრავალმხრივ შეთანხმებებში ამ ნომრების კოდიფიცირებას წარმოადგენს. საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის მიზანია ადამიანების დაცვა საომარი მოქმედებების განმავლობაში და მათ შემდეგ. იგი ეფუძნება საუკუნეების განმავლობაში ჩამოყალიბებულ ჩვეულებით სამართალს. იმის წყალობით, რომ სამართლის ეს დარგი უფლებებს ანიჭებს ყველა ადამიანს, ის აშკარა ზეგავლენას ახდენს ადამიანის უფლებათა სამართალზე.

სამართლის ეს დარგი შედგება, თავის მხრივ, სამართლის ორი დარგისაგან: ომის წარმოების სამართალი, როგორც ის ჰააგის კონვენციებით არის კოდიფიცირებული და რომელიც განსაზღვრავს კონფლიქტის მონაწილე მხარეთა უფლებებსა და მოვალეობებს და ჰუმანიტარულ სამართალს; და ჟენევის კონვენციები, რომელებიც მიისწრაფვის არაკომბატანტებისა და მშვიდობიანი მოსახლეობის ძირითადი უფლებების დაცვისაკენ. ყოველგვარ ვითარებაში საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი წარმოადგენს წონასწორობას საბრძოლო სიტუაციების მძიმე მდგომარეობასა და ჰუმანურობის ზოგადად მიღებულ წესებს შორის.

2.6.1. ომის წარმოების სამართალი

ომის წარმოების სამართლის პირველი კოდიფიკაცია გვხვდება ჰუგო გროციუსის ნაშრომში „De jure belli ac pacis” ჯერ კიდევ XVII საუკუნეში, თუმცა პირველი სამართლებრივი დოკუმენტი (1863 წლის „ლიბერის კოდექსი”) გამოიყენებოდა კავშირის კომბატანტების მიმართ ამერიკის სამოქალაქო ომში. აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით პირველი მრავალმხრივი კონვენციის მიღება მხოლოდ საუკუნეთა მიჯნაზე გახდა შესაძლებელი. 1899 წელს მოწვეული იქნა პირველი საერთაშორისო სამშვიდობო კონფერენცია. მეფე ნიკოლოზ მეორემ მოიწვია ევროპისა და მსოფლიოს ყველაზე დიდ სახელმწიფოთა წარმომადგენლები ჰააგაში შესაკრებად. სამწუხაროდ, კონფერენცია აშკარად წარუმატებელი იყო - ვერ მოხერხდა შეთანხმება ნამდვილი და გრძელვადიანი მშვიდობის დამყარების მთავარ მიზანზე. დადებითი მხარეებიდან აღსანიშნავია, რომ სახელმწიფოები შეთანხმდნენ მუდმივი საარბიტრაჟო სასამართლოს თაობაზე, რომელიც უზრუნველყოფდა სახელმწიფოთა შორის დავების მშვიდობიან გადაწყვეტას და, რაც ალბათ უფრო მნიშვნელოვანია, დასაბამი მიეცა საერთაშორისო ჰუმანიტარულ სამართალს. უფლებამოსილი წარმომადგენლები შეთანხმდნენ მთელ რიგ დოკუმენტებზე, რომლებიც ადგენდა საბრძოლო მოქმედებების წარმოების ფარგლებს. კონვენციაში სახმელეთო ომის წარმოების სამართლისა და ჩვეულებების შესახებ და მასთან დაკავშირებულ წესებში განხორციელდა საომარი მოქმედებების წარმოების არსებული სამართლის კოდიფიცირება და განვრცობა.

1907 წელს მიღებულ იქნა ჰააგის კონვენცია და წესები. ისინი დღესაც ძალაშია. ჰააგის სამართალი (ომის სამართალი) აყალიბებს მეომარი მხარეების უფლებებსა და ვალდებულებებს. თითოეულმა სამხედრო პირმა უნდა იცოდეს აღნიშნული პრინციპები და მოქმედებდეს მათ შესაბამისად. ჰააგის კონვენციებში იყო მცდელობა მშვიდობიანი მოსახლეობის დაცვასთან დაკავშირებით, თუმცა ამ საკითხის გაფართოება ჟენევის კონვენციებმა შეძლო.

2.6.2. ჰუმანიტარული სამართალი

1864 წელს შვეიცარიის მთავრობამ მოიწვია დიპლომატიური კონფერენცია ანრი დიუნანის თავმჯდომარეობით. კონფერენციაში მონაწილეობა მიიღო თექვსმეტმა სახელმწიფომ, წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტის დამფუძნებლების ჩათვლით. მონაწილეებმა მიიღეს ჟენევის კონვენცია ბრძოლის ველზე მოქმედი სამხედრო ნაწილების დაჭრილ მებრძოლთა პირობების გაუმჯობესების შესახებ. აღნიშნული კონვენცია ითვალისწნებს ომის მსხვერპლთა და დაჭრილი მებრძოლების დაცვის წესებს, და ასევე აყალიბებს სამედიცინო პერსონალის, შენობა-ნაგებობებისა და სატრანსპორტო საშუალებების ამოცნობის სისტემას დღესდღეობით უკვე კარგად ცნობილი წითელი ჯვრის ემბლემის მეშვეობით.

პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ, 1929 წლის ჟენევის კონვენციამ, რომელიც ეხებოდა სამხედრო ტყვეების მიმართ მოპყრობას, ჩამოაყალიბა ამგვარი ტყვეების დაცვის ზოგიერთი პრინციპი. თუმცა აღნიშნული დებულებები არ აღმოჩნდა საკმარისი მეორე მსოფლიო ომის დროს. დანაკარგები მშვიდობიან მოსახლეობასა და სამხედრო მოსამსახურეებს შორის თანაბარი იყო. 1949 წლის ჟენევის კონვენცია წარმოადგენდა საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის კოდექსის ჩამოყალიბებას, რომელიც უნდა გამხდარიყო გარანტია იმისა, რომ ამგვარი უბედურება არასდროს განმეორდებოდა.

არსებობს ჟენევის ოთხი კონვენცია, რომლებსაც შემდგომში დაემატა ორი ოქმი. კონვენციები ეხება ხმელეთზე და ზღვაზე მოქმედი სამხედრო ნაწილების დაჭრილი და ავადმყოფი მებრძოლების პირობების გაუმჯობესებას, სამხედრო ტყვეების მიმართ მოპყრობას და მშვიდობიანი მოსახლეობის დაცვას ომის დროს. დამატებითი ოქმების მიზანს კი წარმოადგენს საერთაშორისო და არასაერთაშორისო ხასიათის შეიარაღებული კონფლიქტების მსხვერპლთა დაცვის გაძლიერება. ეს ყველაფერი წარმოადგენდა პასუხს სულ უფრო მზარდ ეროვნულ-განმათავისუფლებელ ბრძოლებზე, რაც დამახასითებელი იყო საერთაშორისო ურთიერთობებისთვის. ჟენევის 1949 წლის კონვენციები და ორი დამატებითი ოქმი, სულ ხუთ ასეულზე მეტი რაოდენობის მუხლი, დღესაც ძალაშია და წარმოადგენს საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის ფუძემდებელ დოკუმენტებს.

ჰუმანიტარულ სამართალს საფუძვლად უდევს გარკვეული პრინციპები: ადამიანებმა, რომლებიც არ არიან ჩართულნი რაიმე საბრძოლო მოქმედებაში, უნდა მიიღონ ჰუმანური მოპყრობა ყოველგვარი დისკრიმინაციის გარეშე; ტყვედ ჩავარდნილი მებრძოლების მიმართ ქცევა უნდა იყოს ჰუმანური, დაუშვებელია მათი წამება ან ძალადობა მათ მიმართ; მათი საქმის სასამართლოში განხილვისას სასამართლომ ჩვეულებრივი საპროცესო ნორმები უნდა გამოიყენოს; საბრძოლო მოქმედებათა დროს დაუშვებელია მოწინააღმდეგისთვის ზედმეტი ზიანის მიყენება; მშვიდობიანი მოსახლეობა არ უნდა იყოს სამხედრო თავდასხმის ობიექტი. მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლოს გადაწყვეტილების მიხედვით საქმეში ნიკარაგუაში და მის წინააღმდეგ განხორციელებული სამხედრო და ნახევრად სამხედრო მოქმედებები, ეს პრინციპები ფუნდამენტურია ჰუმანიტარული სამართლისათვის.

ჟენევის კონვენციებში მოცემული უფლებების გარანტირების მიზნით, მათი ხელმომწერი სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან, უზრუნველყონ ამ ძირითადი პრინციპების სწავლება მათი შეიარაღებული ძალების ყველა წევრისათვის. პირი, რომელიც არ შეასრულებს თავის მოვალეობებს, გასამართლდება სისხლის სამართლის წესით და შეიძლება სხვა სახლემწიფოსაც გადაეცეს. ტრიბუნალები, რომლებიც დაფუძნებულ იქნა რუანდასა და ყოფილ იუგოსლავიაში მიმდინარე საბრძოლო მოქედებაში მონაწილე სამხედრო დანმაშავეთა საქმეთა განსახილველად, იყენებენ ჟენევის კონვენციების მრავალ მუხლს.

2.6.3. თანამედროვე ჰუმანიტარული სამართალი და ომის წარმოების სამართალი

ჟენევის კონვენციები და მათი ორი დამატებითი ოქმი კვლავაც რჩება საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის საფუძვლად, თუმცა ბევრმა სხვა კონვენციამ და ოქმმა განავრცო და განავითარა სამართლის ეს დარგი. მაგალითად, კულტურულ საკუთრებას იცავს 1952 წლის ჰააგის კონვენცია შეირაღებული კონფლიქტის დროს კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის შესახებ. ბიოლოგიური და ტოქსიკური იარაღი აკრძალულია 1972 წლის კონვენციით. ამ თემას აგრძელებს 1980 წლის კონვენცია ჩვეულებრივი იარაღის ზოგიერთი ისეთი სახეობის გამოყენების აკრძალვის ან შეზღუდვის შესახებ, რომლებსაც შეუძლია განსაკუთრებული ზიანის მიყენება ადამიანებისთვის ან განუსაზღვრელი შედეგების მოტანა. ამ ჯგუფში იგულისხმება ნაღმები, ნაღმ-ხაფანგები, სხეულში აღმოუჩენადი ნამსხვრევები, ცეცხლის გამჩენი და ლაზერული იარაღი. 1997 წელს მიღებული იქნა კონვენცია ფეხოსანთა საწინააღმდეგო ნაღმების გამოყენების, შენახვის, წარმოების და გადაცემის აკრძალვისა და განადგურების შესახებ.

გაერო-ს წესდება აშკარა ფორმით გმობს ძალის გამოყენებას საერთაშორისო ურთიერთობებში (მუხლი 2(4)), რითაც აგრძელებს 1928 წლის კელოგ-ბრაიანის პაქტს (ზოგადი ხელშეკრულება ომზე უარის თქმის შესახებ). მიუხედავად ამისა, საბრძოლო მოქმედებები ახალი გლობალური წყობის სამწუხარო რეალობაა - სამოქალაქო ომები, ძალადობრივი ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობები და გაერო-ს მიერ სანქცირებული ინტერვენციები, რაც ცხადყოფს, რომ ჯერ კიდევ არსებობს საბრძოლო მოქმედებების წარმოების მომწესრიგებელი სამართლის საჭიროება.

ჰუმანიტარული სამართლის ის ასპექტები, რომლებიც აყალიბებს ინდივიდთა უფლებებს, აშკარად უკავშირდება ადამიანის უფლებებს, ისევე როგორც კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ასპექტები. ამასთან, ადამიანის უფლებათა სამართალი მიზნად ისახავს ყველა - მშვიდობიანი თუ მეომარი - ადამიანის დაცვას, ხოლო ჰუმანიტარული სამართლის მიზანს წარმოადგენს ადამიანების დაცვა საბრძოლო მოქმედებების პირობებში, საბრძოლო მოქმედებათა წარმოების რეგულირებისა და მშვიდობიანი მოსახლეობის თუ ტყვედ ჩავარდნილი მებრძოლების (სამხედრო ტყვეების) დაცვის გზით. ადამიანის უფლებათა მრავალი დოკუმენტი აღიარებს, რომ ადამიანის ზოგიერთი უფლების დარღვევა ყოველთვის დაუშვებელია, ხოლო სხვა უფლებების მოქმედება შეიძლება შეჩერდეს საგანგებო სიტუაციების დროს (განხილულია მე-11 თავში). საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი „ავსებს ამ ხარვეზს” და უზრუნველყოფს მოპყრობის მინიმალურ სტანდარტს ყველა ადამიანის მიმართ საბრძოლო მოქმედებების დროს. როგორც ასეთი, ის წარმოადგენს ყველაზე ექსტრემალურ სიტუაციებში გამოსაყენებელ ადამიანის უფლებათა სამართალს.

2.7. მონობა

მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისიდან შეინიშნებოდა მონობის აღმოფხვრისკენ მიმართული საერთაშორისო მცდელობები. შედარებით მოკლე დროში ჩვეულებითმა საერთაშორისო სამართალმა დაგმო მონობა. მონობის დაგმობა უდავოდ გამოხატავს ადამიანთა უსაფრთხოების მიმართ სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის აღიარების გარკვეულ ხარისხს. უფრო მეტიც, ეს ცხადყოფს იმის აღიარებას, რომ თავისუფლების და პირადი თავისუფლების უფლება ფუნდამენტურია ადამიანისთვის. მონობისაგან თავისუფლება დღესაც ადამიანის ერთ-ერთ უმთავრეს უფლებად რჩება (მე-15 თავი).

2.7.1. სამართლის გავითარება

1772 წელს, ლორდმა მანსფილდმა მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილება გამოიტანა სომერსეტის საქმეში. მან თქვა, რომ ბრიტანეთის მიწაზე არ უნდა იყოს არც ერთი მონა: „მონობა იმდენად საშინელი რამ არის, რომ არაფრით არ შეიძლება მისი მხარდაჭერა” (გვ. 19). საერთაშორისო დონეზე, ვენის 1815 წლის კონგრესმა მონებით ვაჭრობა გამოაცხადა მიუღებელ საქმიანობად როგორც მორალური, ასევე ჰუმანურობის თვალსაზრისით. მე-19 საუკუნის დასაწყისში ბრიტანეთის მთავრობამ ხელი მოაწერა მთელ რიგ ორმხრივ შეთანხმებებს, რომლითაც გარანტირებული იყო საერთაშორისო წყლებში იმ ხომლადების ჩხრეკა-დათვალიერების უფლება, რომელთა მიმართაც არსებობდა მონობით ვაჭრობაში მონაწილეობის ეჭვი. შეთანხმებები დადებული იყო, inter alia, ესპანეთთან, შვედეთთან, ჰოლანდიასთან, რუსეთთან, პრუსიასთან, საფრანგეთთან და აშშ-თან. ბრიუსელის 1890 წლის კონფერენციამ მიაღწია შეთანხმებას აფრიკის მიმდებარე ზღვების გარკვეულ ტერიტორიებზე საეჭვო ხომალდების ჩხრეკასთან დაკავშირებით. ეს სამუშაო გააგრძელა ერთა ლიგამ, რომელმაც შემდგომში ამ საკითხთან დაკავშირებით კიდევ სხვა მრავალმხრივი კონვენცია შეიმუშავა. მონობის საკითხთა კომისია 1924 წელს ჩამოაყალიბა ლიგის საბჭომ. წევრებს ეთხოვათ ნასყიდობის, გაცვლისა და საჩუქრების ფორმით განხორციელებული მონობით ვაჭრობის პრაქტიკის აღმოფხვრა. ასევე დაგმობილი იქნა იძულებითი შრომა და „იძულებითი” შვილობა. უნდა აღინიშნოს, რომ ლიგის იურისდიქცია ვრცელდებოდა მთელ რიგ მანდატის ქვეშ მყოფ თუ კოლონიზებულ ტერიტორიებზე. მონებით ვაჭრობის შემთხვევები ერთა ლიგას 1937 წელსაც კი აქვს დაფიქსირებული.

ჩვეულებითი საერთაშორისო სამართალი კოდიფიცირებულ იქნა 1926 წლის კონვენციით მონობის შესახებ, ხოლო 1956 წელს სამართლის ეს დარგი განივრცო დამატებითი კონვენციით მონობის, მონებით ვაჭრობის და შესაბამისი დაწესებულებებისა და მსგავსი პრაქტიკის აღმოფხვრის შესახებ. აღნიშნული ხელშეკრულებები აშკარა ფორმით კრძალავდნენ მონობას. უნდა აღინიშნოს, რომ სხვა საგანგებო კონვენციები მიზნად ისახავს ქალებითა და ბავშვებით ვაჭრობის აღმოფხვრას.

2.7.2. თანამედროვე სამართალი მონობის შესახებ

დღეს საერთაშორისო საზოგადოება მონობას სერთაშორისო დანაშაულად განიხილავს, გმობს მონებით ვაჭრობას და ოფიციალურად გამოხატავს ზიზღს მის მიმართ. თანამედროვე სამართალი, რომელიც ეხება მონობასა და პიროვნულ თავისუფლებას, მე-15 თავშია განხილული.

2.8. უმცირესობათა უფლებები

მაშინ, როცა მონობის ამკრძალავი სამართლის ნორმები წარმოადგენს ინდივიდთა ადამიანური ღირსების ჩამორთმევის წინააღმდეგ მიმართული, აღიარებული უფლების ერთ-ერთ მაგალითს, უმცირესობათა უფლებების განვითარება მიდის კიდევ უფრო შორს და აყალიბებს უფლებათა უფრო ყოვლისმომცველ ერთობლიობას. უმცირესობათა უფლებები ეხება ადამიანთა ჯგუფებს, რომლებიც უმცირესობას წარმოადგენენ სახელმწიფოში და რომლებსაც აქვთ გარკვეული უფლებები მათზე გავრცელებული სახელმწიფო ხელისუფლების წინააღმდეგ. უმცირესობათა უფლებები წარმოადგენს ადამიანთა იმ საჭიროებების ადრეულ აღიარებას, რომლებიც უკავშირდება მათ დაცვას სახელმწიფო ჩარევისგან, რაც განსხვავდება უცხოელთა და დიპლომატიური სამართლისაგან; ეს უკანასკნელი, თავის მხრივ, ეფუძნება სახელმწიფო ხელისუფლების გამოყენების ორმხრივობის პრინციპს, რითაც კერძო პირები მხოლოდ შემთხვევით თუ სარგებლობენ.

უმცირესობათა უფლებების დაცვის სპეციალური ორგანოს ჩამოყალიბების იდეას გარკვეული მოწონება მოჰყვა მე-19 საუკუნის ევროპაში, რომელიც მრავალი ეთნიკური, რელიგიური და ენობრივი ჯგუფის სახლს წარმოადგენს. უმცირესობათა უფლებები ადამიანთა უფლებათა საერთაშორისო სამართლის წინამორბედია. ქვემოთ განიხილება უცირესობათა უფლებებიდან საყოველთაო უფლებებზე ყურადღების გადანაცვლების პროცესი.

2.8.1. სახლეშეკრულებო მიდგომა უმცირესობათა საკითხების მიმართ

1815 წლის ვენის კონგრესზე ავსტრიამ, პრუსიამ და რუსეთმა გამოხატეს მზადყოფნა, პატივი ეცათ თავ-თავიანთი პოლონური სუბიექტების ეროვნებისთვის: „პოლონელებმა, რომლებიც შესაბამისად წარმოადგენენ რუსეთის, ავსტრიისა და პრუსიის სუბიექტებს, უნდა მიიღონ წარმომადგენლობა და ეროვნული ინსტიტუტები, რომლებიც მოწესრიგდება იმ პოლიტიკური წესებით, რომლებსაც საჭიროდ ჩათვლის თითოეული ის მთავრობა, რომელიც მათ მართავს” (ვენის კონგრესის საბოლოო აქტი, პირველი მუხლი). ეს დეკლარაცია წარმოადგენდა განზრახვის განცხადებას, რომელიც მხოლოდ მორალურად იყო სავალდებულო. არც ერთ სახელმწიფოსა თუ ორგანიზაციას არ ჰქონდა სახელმწიფოების ქმედებათა ზედამხედველობის უფლება, შესაბამისად, სამართლის განხორციელება წარმოადგენდა თითოეული სახელმწიფოს უფლებამოსილებას. 1878 წლის ბერლინის შეთანხმება მსგავსია - მან დაშლის პირას მისულ ოტომანთა იმპერიას და მის ბალკანურ უფლებამონაცვლეებს დააკისრა ვალდებულება, პატივი ეცათ მათი მოსახლეობის სიცოცხლისთვის, საკუთრებისა და რელიგიური თავისუფლებისთვის.

იმდროინდელ შეთანხმებათა უმრავლესობა მუშაობდა პრინციპით, რომ უფრო ძლიერ სახელმწიფოებს შეეძლოთ ამგვარი გარანტიების განხორციელება მათ შეთანხმებებში უფრო სუსტ სახელმწიფოებთან საკუთარ სიძლიერეზე დაყრდნობით. მიუხედავად ამისა, აღნიშნულ დებულებებთან დაკავშირებით ინის კლოდმა აღნიშნა, რომ „სისტემა დამაკმაყოფილებლად იმუშავებდა მხოლოდ მაშინ, ძლიერ სახელმწიფოებს ერთად რომ ემოქმედათ; რეალურად კი თითოეული მთავრობა კონცენტრირებული იყო საკუთარ მატერიალურ თუ პოლიტიკურ ინტერესებზე, ხოლო ევროპის თანამეგობრობა იშვიათად თუ ფუნქციონირებდა როგორც უმცირესობათა კოლექტიური დაცვის ინსტრუმენტი” (გვ. 8).

2.8.2. კავშირი ნაციონალიზმთან

უმცირესობათა დაცვა ორი დიდი მსოფლიო ომის დაწყებამდე შეიძლება უკავშირდებოდეს ნაციონალიზმის იმდროინდელ აღმავლობას. ადამიანებმა დაიწყეს მათი ეროვნული, კულტურული და სოციალური თვითმყოფადობის უნიკალურობის დაფასება. შესაბამისად, ეროვნულმა ჯგუფებმა ჩამოაყალიბეს ეროვნულობის ინდივიდუალური კონცეფციები, რომლებიც ეფუძნებოდა მათ უნიკალურ თავისებურებებს. კარლ მარქსი ნაციონალიზმს განიხილავდა „ბურჟუაზიული საზოგადოების დამახასიათებელ თვისებად”, რომელმაც უკვე მოჭამა თავისი დრო. მიუხედავად ამისა, დროთა განმავლობაში ამ დამახასიათებელმა თვისებებმა ჩამოაყალიბა სახელმწიფოში ეთნიკურ ჯგუფებს შორის განსხვავების საფუძველი. ჯგუფები, რომლებიც თავისი თვისებებით განსხვავდებოდნენ მოსახლეობის უმრავლესობისგან, განიხილებოდნენ „უმცირესობად” და, ზოგადად, ამაყობდნენ კიდეც თავისი განსხვავებული კულტურული მემკვიდრეობით.

ვინაიდან იდეალისტური მიზანი ყოველთვის ვერ მიიღწეოდა, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის მრავალენოვანი იმპერიები ცდილობდნენ ნაციონალიზმის წინააღმდეგ ბრძოლას, მათი სუბიექტების განმასხვავებელი ნიშნების აღმოფხვრას და მათი არაერთგვაროვანი მოსახლეობისთვის მოქალაქეობის საერთო სახის დადგენას. ყველა ჯგუფის ერთი, უნიფიცირებული ეროვნების ქვეშ მოქცევის მცდელობა (მათი კულტურული და ეთნიკური წარმომავლობის მიუხედავად) უკიდურესად წარუმატებელი აღმოჩნდა.

სახელმწიფოს მიერ განხორციელებულ ზეწოლას ეროვნულ თვითგამოხატვაზე ხშირად საწინააღმდეგო შედეგები მოჰქონდა - იგი უფრო აძლიერებდა უმცირესობათა მზადყოფნას, შეენარჩუნებინათ თავისი კულტურული თვითმყოფადობის ყველა ასპექტი. ნაციონალიზმი გახდა ევროპული პოლიტიკის ერთ-ერთი უმთავრესი ფაქტორი, რომელმაც გამოიწვია საერთაშორისო ვითარების გაუარესება და რასაც, საბოლოოდ, მოჰყვა პირველი მსოფლიო ომი. ნაციონალისტური პროპაგანდა ძალაუფლებისთვის ბრძოლის იარაღი გახდა.

წარმოადგენდა რა პირველი მსოფლიო ომის დროს მტრულ განწყობათა გაღვივების გამომწვევს, ნაციონალიზმი მნიშვნელოვან საერთაშორისო პრობლემად დარჩა ომებს შორის პერიოდში. ეთნიკური/ეროვნული ჯგუფების დაცვა გარკვეული სამართლებრივი ფორმით პირველად ომის დამთავრებისას ჩამოყალიბდა. სამშვიდობო კონფერენციაზე მრავალი ნაციონალისტური მისწრაფება გადაწყდა, ვინაიდან „დიდმა ოთხეულმა” გარკვეული მნიშვნელობა მიანიჭა სახელმწიფოებრიობის გაგებას, რომელიც გულისხმობდა „ერთ ერს, ერთ სახელმწიფოს”.

2.8.3. პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ

პირველი მსოფლიო ომის დასრულების შემდეგ ევროპის შიდა საზღვრები მნიშვნელოვნად შეიცვალა. ამ პერიოდისთვის შემსუბუქდა უმცირესობათა მრავალი პოტენციური თუ რეალური პრობლემა. მიუხედავად ამისა, როგორც ეს დრომ გვიჩვენა, საფუძველი ჩაეყარა ბევრ სხვა პრობლემას. მოკავშირე ქვეყნების სახელმწიფო მოღვაწეები სამშვიდობო კონფერენციაზე სარისკო ამოცანების წინაშე აღმოჩნდნენ. უმთავრესად, ხელშეკრულებათა მიხედვით უმცირესობათა დაცვის ობიექტი უფრო პოლიტიკური იყო, ვიდრე ჰუმანიტარული. მიზანს წარმოადგენდა ბევრი ისეთი სახელმწიფოთშორისი პრობლემის თავიდან აცილება, რომლებიც უმცირესობათა მიმართ არასათანადო მოპყრობის პრაქტიკამ მოიტანა. შეთანხმებების საფუძველზე უმცირესობათა პრობლემებისთვის საერთაშორისო ხასიათის მინიჭებით, მოკავშირე და სხვა სახელმწიფოები ცდილობდნენ უმცირესობათა უფლებების გარანტირებას სახელმწიფოებში, რითაც შეასუსტეს მეზობელი ქვეყნების შესაძლებლობა, ჩარეულიყვნენ ერთმანეთის საშინაო საქმეებში. ძირითადი მიზეზი ლოგიკური იყო: ეროვნული უმცირესობები აღარ ხელყოფდნენ საერთაშორისო მშვიდობასა და უსაფრთხოებას, თუ მათი ეროვნული პრობლემების გადაწყვეტა შესაძლებელი გახდებოდა ახლადშექმნილ საერთაშორისო ფორუმზე (ერთა ლიგა), ხოლო მეზობელი ქვეყნები ვეღარ მიმართავდნენ დაფარულ თუ აშკარა საბრძოლო მოქმედებებს უცირესობათა ჯგუფების დაცვის მიზნით.

ეს პირველი შემთხვევა იყო, როცა საზღვრების დადგენისას მხედველობაში იქნა მიღებული ნაციონალისტური მისწრაფებები. 1815 წლის ვენის კონფერენციამ დაადასტურა, რომ მმართველების მოსაზრებებისთვის გადამწყვეტი მნიშვნელობის მინიჭება ნორმალური პრაქტიკაა. 1919 წელს ვერსალში გათვალისწინებული იქნა მოსახლეობის აზრი. ეს შესაძლებელი გახდა პლებისციტების საშუალებით, რომლებიც აუცილებელად და სასარგებლოდ განიხლებოდა მოსახლეობის შესაბამისი ნაწილის ინტერესებიდან გამომდინარე.

2.8.4. სამშვიდობო კონფერენცია

სამშვიდობო კონფერენციაზე მიღებულმა შეთანხმებამ გარკვეულწილად ასახა „არსებული მომენტის ხასიათი” და თითქმის მთლიანად შეცვალა ცენტრალური ევროპა. გერმანიისა და ავსტრიის მიმართ არსებული ზოგადი ანტიპათიის და გამარჯვებული მოკავშირეების „ზესახელმწიფოს” სტატუსის შედეგად ევროპის საზღვრები ენერგიულად, უყოყმანოდ შეიცვალა. ცენტრალური ხელისუფლების პოლიტიკურად და ეკონომიკურად უძლურად ქცევის მიზნები, ევროპაში მაცხოვრებელი ჯგუფების ნაციონალისტური მისწრაფებების გადაწყვეტასთან ერთად (რაც ამცირებდა შემდგომი საერთაშორისო წინააღმდეგობის საფრთხეს), მხოლოდ ნაწილობრივ განხორციელდა.

ევროპის ნაციონალისტური პრობლემების გადაწყვეტის მიზნით ჩამოყალიბდა ორი ძირითადი სისტემა: ჯგუფების გადაყვანა ერთი სახელმწიფოდან მეორეში და საზღვრების გადაკეთება. სამშვიდობო ზავის მიზნების ნაწილს წარმოადგენდა იმ დიდი ელისუფლებების განადგურება, რომელთა ქმედებებმაც შექმნა ომის საფუძველი და რომლებიც, გარდა იმისა, რომ დამარცხებულნი იყვნენ, მსოფლიოს აგრესორებად ევლინებოდნენ. იგულისხმებოდა, რომ სახელმწიფო-იმპერიების ზომის შემცირებით შემცირდა მათი ძალაც და მინიმუმამდე იქნა დაყვანილი მათი მხრიდან შესაძლო მომავალი აგრესია მოკავშირეების მეთვალყურეობით ახლადშექმნილ სახელმწიფოებზე. ერთა ლიგის ორგანოების მიერ დაწესებულ უმცირესობათა გარანტიების განხორციელება ქვემოთ არის განხილული.

2.8.4.1. პლებისციტები

პლებისციტების მეშვეობით მოსახლეობას მიეცა შესაძლებლობა გადაეწყვიტა, თუ რომელი სახელმწიფოს ქვეშევრდომობაში სურდა ცხოვრება. იქ, სადაც ჯგუფებმა დაიბრუნეს ნაციონალური თვისებები, დაიდო შეთანხმებები უცირესობათა შესახებ ან უმცირესობათა უფლებები შეტანილ იქნა შესაბამის ხელშეკრულებაში აღნიშნული ჯგუფების უმრავლესობის მხრიდან დათრგუნვისაგან დაცვის მიზნით. ავსტრო-უნგრეთის, თურქეთის და გერმანიის იმპერიების რღვევამ ევროპაში გააჩინა „ადვილად დასაუფლებელი” დიდი ტერიტორიები - ასეთი ტერიტორიები ან მოკავშირეებმა მიიერთეს, ან მოხდა მათი გაერთიანება და ისეთი ახალი სახელმწიფოების შექმნა, როგორიცაა იუგოსლავია და ჩეხოსლოვაკია. განხორციელდა უამრავი სქემა ადამიანთა იმ პრობლემების შესამსუბუქებლად, რაც გამოიწვია აღნიშნულმა რეორგანიზაციამ. მაგალითად, შლესვიგში (ტერიტორია, რომელიც მდებარეობს კილის არხის (გერმანია) ჩრდილოეთით და დანიის კონტინენტური ნაწილის უკიდურეს სამხრეთ საზღვარზე) ჩატარებული პლებისციტის შედეგად ჰამფტრაფი გადაეცა გერმანიას, ხოლო საედი გადავიდა დანიაში, რადგან ეს წარმოადგენდა მისი მოსახლეობის უმრავლესობის სურვილს.

2.8.4.2. იძულებითი გადასახლება

უმცირესობათა ჯგუფების იძულებითი გადასახლება გამოცხადდა „ეროვნული უმცირესობების დაცვის ყველაზე რადიკალურ ზომად” (პ. დე აზკარატე, გვ. 16). ეს მეთოდი შეიძლება გამართლდეს იმით, რომ იგი წარმოადგენს სპეციფიკური პრობლემების გადაწყვეტის საშუალებას. თუმცა მოსახლეობის იძულებითი გადასახლების თავისუფალი გამოყენება დასუსტებული ერების პრობლემათა მოგვარების ზოგად საშუალებად გვიჩვენებს საზოგადოების უუნარობას, ორგანიზება გაუწიოს საკუთარ თავს ისე, რომ ადამიანებმა შეძლონ ერთად, ჰარმონიულად ცხოვრება მიუხედავად მათი რასის, ენის თუ სარწმუნოებისა. მრავალფეროვანი მიდგომები და იდეები, რომლებიც შეიძლება დათრგუნოს მოსახელობის იძულებითმა გადასახლებამ, ხშირად შეიძლება იყოს სახელმწიფოს სიცოცხლისუნარიანობისა და სიძლიერის წყარო. ერთფეროვნება არასდროს ყოფილა და ვერც ოდესმე იქნება იდეალი ადამიანთა საზოგადოების ორგანიზებისთვის.

2.8.4.3. მოსახლეობის გადასახლება

მოსახლეობის გადასახლება მოხდა იმ ტერიტორიებზე, სადაც ახალი საზღვრების შექმნის გამო ადამიანთა სრულიად განსხვავებული ეთნიკური ჯგუფები, ნიშვნელოვანი ოდენობით, აღმოჩნდნენ სულ სხვა ეროვნებით დასახლებულ სახელმწიფოებში. მოსახლეობის გადასახლება განხორციელდა, მაგალითად, ბერძნებსა და ბულგარელებს შორის. განხორციელდა რა ოთხი წევრისგან შემდგარი მიუკერძოებელი საერთაშორისო კომისიის ეგიდით, ეს სამაგალითო გადასახლება იყო. კომისიამ გასცა გარანტია, რომ სახელმწიფო არ მოახდენდა ზეწოლას იმ ადამიანებზე, რომლებიც გამოიცვლიდნენ ეროვნებას, და ჩამოაყალიბა მიუკერძოებელი ორგანო ეროვნების შეცვლის ხელშეწყობის მიზნით მათთვის, ვინც ამ გზას ირჩევდა. კომისიამ ასევე უზრუნველყო დახმარება ქონების გადატანაში, მის გაყიდვაში, გადასვლაში და საკუთრებისა თუ მიწის რეგისტრაციაში.

გაცვლა მოხდა ასევე გერმანიასა და პოლონეთს შორის: დასავლეთი პრუსია და პოზენი პოლონეთს გადაეცა, ხოლო კონტროლი სტრატეგიულად მნიშვნელოვან დანციგზე ერთა ლიგას დაეკისრა. ამგვარად, აღმოსავლეთ პრუსიის დანარჩენი გერმანიიდან გამოყოფის შედეგად, პოლონეთს მიეცა ზღვაზე გასასვლელი. მიღებული იქნა მრავალი ზომა გერმანელი მოსახლეობის გადასაყვანად გერმანიაში „პოლონეთის დერეფნის” გავლით. მიუხედავად ამისა, ამ სქემის წარმატება შეზღუდული იყო - სინამდვილეში, „პოლონეთის დერეფანში” გერმანელების ცხოვრების ანომალობამ საფუძველი ჩაუყარა მეორე მსოფლიო ომს.

2.8.4.4. უმცირესობებისადმი აღნიშნული მიდგომებით

გამოწვეული პრობლემები ალბათ საერთაშორისო საზოგადოების ღირებულებათა ცვლის გამო ვერ ითამაშა უმცირესობათა გადასახლებამ მნიშვნელოვანი როლი ეროვნული კონფლიქტების გადაწყვეტაში მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ. საერთაშორისო საზღვრების გადახალისება სარისკო საქმეა და პოტენციურ შეცდომებს გულისხმობს. ორ სახელმწიფოს შორის საზღვრის შეცვლა დადებით შედეგს მხოლოდ მაშინ მოიტანს, როცა ამ სახელმწიფოებს შორის მეგობრული განწყობა არსებობს. სასაზღვრო ზონებში ურთიერთობათა რღვევას აუცილებლად მოჰყვება რომელიმე სახელმწიფოს ტერიტორიული მთლიანობის პრობლემა.

2.8.5. ერთა ლიგა და უმცირესობები

1919 წელს ერთა ლიგის პაქტში უმცირესობათა დაცვის საკითხთან დაკავშირებული ძირითადი დებულებების შეტანის იდეა თუმცა განხილული იქნა, მაგრამ იგი არ მიიღეს. გავრცელებული შეხედულების საპირისპიროდ, ერთა ლიგის პაქტში არსად მოიხსენიება ეროვნული უმცირესობები ან მათთან დაკავშირებული დებულებების აღსრულება. აქედან გამომდინარე, ეს საკითხი, ბალკანეთში მცხოვრები ხალხისა და ზოგიერთი პოლონელის პრობლემასთან ერთად, გადაეცა ახალი სახელმწიფოების კომიტეტს, რომელმაც, მოკავშირეთა მიერ ამ სახლემწიფოთა ახალი დამუკიდებლობის ან სახელმწიფო საზღვრების აღიარების პირობის სახით, დააწესა უმცირესობათა დაცვის გარანტიები. მიუხედავად ამისა, უმცირესობათა დაცვა თავად ერთა ლიგაში გაწევრიანების ერთ-ერთ წინაპირობადაც განისაზღვრა. უმცირესობათა დაცვა ერთა ლიგის ეგიდით სპეციფიკური და შეზღუდული მახასიათებელი იყო - იგი წარმოადგენდა ახალი სახელმწიფოების საერთაშორისო მეთვალყურეობის მეთოდს. ერთა ლიგის მხრიდან უმცირესობათა უფლებების მეთვალყურეობამ საფუძველი ჩაუყარა გაერო-ს ჩამოყალიბებას და ადამიანის საყოველთაო უფლებების შესრულებას მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ.

ერთა ლიგის ეგიდით უმცირესობათა ჯგუფების დაცვას ორმხრივი მნიშვნელობა ჰქონდა: გარანტიები, რომლებიც აისახა სამანდატო/ტრასტულ ტერიტორიებთან დაკავშირებულ ხელშეკრულებებში, და სამშვიდობო ხელშეკრულებებით სახელმწიფოებზე (განსაკუთრებით დამარცხებულ სახელმწიფოებზე) დაკისრებული გარანტიები.

2.8.5.1. უმცირესობათა გარანტიებთან დაკავშირებული დებულებები

ევროპაში მცხოვრებ უმცირესობათა დაცვის საკითხის ერთა ლიგისათვის გადაცემის შემდეგ ვერსალის, ნევილის, სენ-ჟერმენის და ტრიანონის სამშვიდობო ხელშეკრულებებში შევიდა სპეციალური მუხლი, რომლის თანახმადაც პოლონეთი, ჩეხოსლოვაკია, საბერძნეთი, რუმინეთი და იუგოსლავია შეთანხმდნენ უმცირესობათა დაცვაზე მათი ახალი საზღვრების ფარგლებში. მაგალითად, ვერსალის ხელშეკრულების 93-ე მუხლის მიხედვით პოლონეთი „თანახმაა და კისრულობს ვალდებულებას, ძირითად მოკავშირეებთან და მათთან ასოცირებულ ძალებთან დადებულ ხელშეკრულებაში ჩართოს ისეთი დებულებები, რომლებსაც აღნიშნული ძალები ჩათვლიან აუცილებლად პოლონეთის იმ მოსახლეობის ინტერესების დასაცავად, რომელიც განსხვავდება მოსახლეობის უმრავლესობისგან რასით, ენითა თუ სარწმუნოებით”. ამგვარი დებულებები საფუძვლად დაედო ერთა ლიგის უმცირესობათა სისტემას და უმცირესობათა უფლებების დაცვის ხელშეკრულებებს, რომლებიც სამშვიდობო კონფერენციაზე იქნა ჩამოყალიბებული. მოგვიანებით ერთა ლიგამ გამოსცა დეკლარაციები, რომლებიც აცხადებდნენ უმცირესობათა დაცვის აუცილებლობას ალბანეთთან, ესტონეთთან, ლიტვასთან, ლატვიასთან და ფინეთთან (ოლანდის კუნძულები) დაკავშირებით.

აღნიშნულ სამშვიდობო ხელშეკრულებებში უმცირესობათა საკითხებთან დაკავშირებულ სპეციალურ თავებში შედიოდა ე.წ. „დებულება გარანტიების შესახებ”. თითოეულ შემთხვევაში ერთნაირი ტერმინები გამოიყენებოდა. ამ დებულებათა ფორმულირება გამოხატავს როგორც თვით გარანტიის, ისე ხელშეკრულებების ხასიათს - ნაწილობრივ დამსჯელი და ნაწილობრივ ზედამხედველი. მოკავშირე სახელმწიფოები და მათთან დაკავშირებული ძალები ცდილობდნენ, თავს მოეხვიათ „წესები” დამარცხებული ძალებისთვის, რომლებიც მოლაპარაკების არამომგებიან მდგომარეობაში იმყოფებოდნენ და არ ჰქონდათ დიდი არჩევანი - ისინი უნდა შეერთებოდნენ ხელშეკრულებებს და მათში მოყვანილ გარანტიებს.

2.8.5.2. გარანტიების შესახებ დებულების აღსრულება

ერთა ლიგამ ჩამოაყალიბა უმცირესობის დაცვასთან დაკავშირებული გარანტიების აღსრულების დეტალური მექანიზმი. მიუხედავად ამისა, სისტემის არსებობა ხანმოკლე არმოჩნდა - იგი არასდროს ყოფილა ბოლომდე ეფექტიანი ან წარმატებული. ერთა ლიგის ფარგლებში დაარსდა სპეციალური „უმცირესობათა განყოფილება”, რომელიც განიხილავდა უმცირესობათა საკითხებთან დაკავშირებულ საჩივრებს მათ გადაცემამდე ლიგის საბჭოს სამწევრიანი კომისიისთვის: თითოეულ შემთხვევაში კომისიას თამჯდომარეობდა ლიგის პრეზიდენტი ორ კოლეგასთან ერთად. საქმის განხილვაში მონაწილეობას ვერ მიიღებდა საბჭოს არც ერთი ის წევრი, რომელიც დაინტერესებული იყო მოცემული საკითხით ან იმავე ეთნიკური წარმოშობისა იყო, რაც უმცირესობის წარმომადგენელი მომჩივანი პირი ან სახელმწიფო. საბოლოოდ, უმცირესობათა საკითხების მომხსენებელი შეამოწმებდა დაშვებულ საჩივარს და წარუდგენდა ანგარიშს საბჭოს შესაბამის სამოქმედო რეკომენდაციებთან ერთად. ევროპაში არსებული ქაოსური მდგომარეობის გათვალისწინებით, ლიგის სისტემას არასდროს ჰქონია წესიერი მუშაობის საშუალება. 1929 წელს ჟენევაში ჩავიდა დაახლოებით სამასი საჩივარი. მათგან, თითქმის ნახევარი დაშვებულ იქნა, თუმცა მხოლოდ რვამ მიაღწია საბჭომდე. მხოლოდ ორ შემთხვევაში გასცა საბჭომ რჩევა შესაძლო მოქმედების თაობაზე და, ამასთანავე, მოცემულ სახელმწიფოს მოსთხოვა, ეკისრა თავისი უკანონო ქმედების შეწყვეტის ვალდებულება.

2.8.5.3. საერთაშორისო მართლმსაჯულების მუდმივი სასამართლო

საერთაშორისო მართლმსაჯულების მუდმივმა სასამართლომ დაადასტურა უმცირესობათა დაცვის სასურველობა. ალბანეთში უმცირესობათა სკოლების საკითხთან დაკავშირებული საქმის განხილვისას სასამართლომ აღნიშნა, რომ უმცირესობათა დაცვასთან დაკავშირებული ხელშეკრულებების მიზანი იყო უმცირესობათა და უმრავლესობათა თანასწორუფლებიანობის უზრუნველყოფა. სასამართლოს ასევე მოუწია გადაწყვეტილებების მიღება სხვადასხვა კონვენციებისა და ხელშეკრულებების გამოყენებასთან დაკავშირებით ზემოთ განხილული მიზნების მისაღწევად. სარეკომენდაციო გადაწყვეტილება ბერძნულ-ბულგარული კონვენციის თაობაზე წარმოადგენს მაგალითს, თუ როგორ ადგენს სასამართლო იმ უმცირესობებს, რომლებსაც შეუძლიათ სარგებლის მიღება აღნიშნული კონვენციიდან. სასამართლოს მიერ შემოთავაზებული განმარტება კვლავაც მითითებითია უმცირესობათა დაცვის საკითხებში იმდროინდელი სამართლებრივი აზროვნებიდან გამომდინარე.

2.8.5.4. ერთა ლიგის წარმატება

ერთა ლიგამ შეზღუდულ წარმატებას მიაღწია უმცირესობათა დაცვის გარანტიების დებულებათა აღსრულების საკითხებში. საბოლოოდ საერთაშორისო სამართლის ნებისმიერი ასპექტის აღსრულება დამოკიდებულია ხელშეკრულების მონაწილე მხარეების ნებაზე. როგორც კი მწვავე ნაციონალიზმმა წამოყო თავი, საერთაშორისო ორგანიზაცია უძლური აღმოჩნდა სახელმწიფოების ქმედებათა შეკავებაში. როცა გერმანია გამოვიდა ერთა ლიგის საბჭოდან, უარი თქვა ლოკარნოს ხელშეკრულებაზე და გერმანიის არმიამ ხელახლა დაიკავა რაინლანდი 1936 წლის 7 მარტს, სწორედ მაშინ დაიწყო მეორე მსოფლიო ომამდე დარჩენილი დროის ათვლა. ერთა ლიგა სრულიად უძლური აღმოჩნდა, ვინაიდან არ გააჩნდა გარანტიების აღსრულების ეფექტიანი მექანიზმი. მსოფლიოს უკანონობის ეპიდემია მოედო. დაირღვა უამრავი საერთაშორისო ვალდებულება, რის გამოც არავინ დასჯილა (იგივე მოხდა მიუნჰენის შემთხვევაშიც). ლიგაში გამეფდა დაუსჯელობა. 1939 წლის მარტში გერმანია ჩეხოსლოვაკიაში შეიჭრა, აპრილში იტალიამ დაიპყრო ალბანეთი, შემდეგ აბისინია, ხოლო 1939 წლის 1 სექტემბერს გერმანია შეიჭრა პოლონეთში. იმ დროისათვის უკვე გარდაუვალი იყო სერთაშორისო რეაგირება.

2.8.6. თანამედროვე სამართალი უმცირესობათა შესახებ

უმცირესობათა დაცვასთან დაკავშირებული საკითხები კვლავაც ფიგურირებს თანამედროვე სამართალში. „ეროვნული უმცირესობანი” - ტერმინი, რომელიც გამოიყენებოდა ომის შემდგომ პერიოდში ევროპის ეთნიკური ჯგუფების მიმართ - ჩართულია ევროპის საბჭოს 1994 წლის ჩარჩო კონვენციაში ეროვნულ უმცირესობათა დაცვის შესახებ. საერთაშორისო დონეზე 1995 წელს გაერო-მ მიიღო დეკლარაცია ეროვნულ თუ ეთნიკურ, რელიგიურ და ენობრივ უცმირესობებს განკუთვნილი პირების უფლებათა შესახებ. უმციერსობასთან დაკავშირებული თანამედროვე სამართალი უფრო დეტალურად განიხილება 21-ე თავში. შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის და, ამ ბოლო დროს, გაერო-ს ეგიდით ჩატარებული სამუშაო ეხება აბორიგენ ხალხებთან დაკავშირებულ განსაკუთრებულ საკითხებს.

2.9. შრომის საერთაშორისო ორგანიზაცია

ერთა ლიგის პაქტის 23-ე მუხლი ყველაზე მეტად უახლოვდება ადამიანის უფლებებათა სამართლის დებულებებს. იგი ლიგის წევრებს ავალდებულებს, „უზურნველყონ და შეინარჩუნონ შრომის სამართლიანი და ჰუმანური პირობები მამაკაცებისთვის, ქალებისა და ბავშვებისთვის” და „უზრუნველყონ სამართლიანი მოპყრობა მათი კონტროლის ქვეშ მყოფ ტერიტორიებზე მობინადრე ადგილობრივი მოსახლეობის მიმართ”. პირველ დებულებას უფრო დეტალურად შრომის საერთაშორისო ორგანიზაცია არეგულირებს, ხოლო მეორე ეხება მანდატებსა და გარანტიებს სატრასტო ტერიტორიებისთვის (უმცირესობათა დაცვა - იქვე).

1919 წელს სამშვიდობო კონფერენციის მონაწილეებმა ჩამოაყალიბეს შრომის საერთაშორისო ორგანიზაცია (ILO). იგი ვერსალის სამშვიდობო ხელშეკრულების (რომელსაც ხელი გერმანიამაც მოაწერა) დღემდე მოქმედი ნაწილია. ასეთი ორგანიზაციის შექმნის იდეა პირველად მე-19 საუკუნეში განიხილეს (უელსელმა და ფრანგმა). ამას შედეგად მოჰყვა შრომის კანონმდებლობის საერთაშორისო ასოციაციის (ბაზელი, 1901) ახალი ორგანიზაციის შექმნის მცდელობა. შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის დაარსებას განაპირობებდა ბევრი ფაქტორი, მათ შორის, ჰუმანიტარული საკითხები - მე-20 საუკუნის დასაწყისში შრომის პირობები ხშირად ექსპლუატაციური და ადამიანის ჯანმრთელობისთვის მავნე იყო; ნაკლებად წესრიგდებოდა ისეთი დაუცველი ჯგუფების მდგომარეობა, როგორიცაა, მაგალითად, ბავშვები. ამის გამო სულ უფრო იზრდებოდა ინტერესი ამ საკითხისადმი. უფრო მეტიც, თუ გავიხსენებთ ისტორიას (მაგალითად, რუსეთის რევოლუციას), სულაც არ არის საკვირველი, რომ ერთ-ერთი გასათვალისწინებელი ფაქტორი სოციალური უკმაყოფილების საფრთხე და ახალი მსოფლიო მოწყობის დამარღვეველი მუშათა რევოლუციებიც იყო. სამუშაო პირობების რეგულირებას უნდა დაემშვიდებინა მუშები და ერთგვარად ეღიარებინა მათი როლი მშვიდობის საქმეში. შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის წესდების პრეამბულაში ნათქვამია: „საყოველთაო და ხანგრძლივი მშვიდობა შეიძლება დამყარდეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში. თუ იგი ეფუძნება სოციალურ სამართლიანობას”. შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის მიზნები ჩამოყალიბებულია პრეამბულაში, და, აგრეთვე, 1944 წლის ფილადელფიის დეკლარაციაში (თან ერთვის წესდებას).

რა თქმა უნდა, მოკავშირეები მხარს უჭერდნენ საერთაშორისო ხასიათის რეგულირებას, ვინაიდან ის ხელს შეუშლიდა ნაკლებად კეთილსინდისიერ სახელმწიფოებს რომელიმე სახელმძღვანელო პრინციპის იგნორირებაში, საკუთარი მუშახელის ექსპლუატაციაში და ხელფასების ჩამოჭრაში. შრომის საერთაშორისო ორგანიზაცია პირველი საერთაშორისო ორგანიზაციაა, სადაც წარმოდგენილნი იყვნენ კერძო პირები. აღმასრულებელი ორგანოს ნახევარი შედგებოდა მთავრობის წარმომადგენლებისგან, მეოთხედს წარმოადგენდნენ დამქირავებელთა წარმომადგენლები, ხოლო კიდევ ერთ მეოთხედს - დაქირავებულთა წარმომადგენლები.

ორგანიზაციის მიერ მიღებული პირველი კონვენციები ეხებოდა სხვადასხვა პრობლემურ საკითხს - სამუშაო საათებს, ქალთა სამუშაო პირობებს (დედობის დაცვის ჩათვლით) და ბავშვების შრომას (მინიმალური ასაკის მოთხოვნის ჩათვლით). ზოგიერთი ამ საკითხთაგან განხილულია მე-19 თავში, რომელიც ეხება შრომის უფლებას. ბოლო ოთხმოცი წლის განმავლობაში შრომის საერთაშორისო ორგანიზაცია განაგრძობს სტანდარტების დადგენას და წევრი ქვეყნების მიერ მათი შესრულების კონტროლს. მას კვლავ განმსაზღვრელი ადგილი უკავია შრომის სერთაშორისო სტანარტების ჩამოყალიბებაში. მისი ძალისხმევისთვის 1969 წელს შრომის საერთაშორისო ორგანიზაცია დაჯილოვდა ნობელის პრემიით მშვიდობის დარგში. დაჯილდოება ორგანიზაციის ორმოცდამეათე წლისთავს დაუკავშირდა.

2.10. მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ

მეორე მსოფლიო ომმა თანამედროვე ევროპაში უმცირესობათა არნახული დევნა მოიტანა. გენოციდი მესამე რაიხის ცხოვრების დიდ ნაწილს წარმოადგენდა. ომის დამთავრებისას ევროპაში სრული არეულობა სუფევდა - უამრავი გადაადგილებული პირი, ლტოლვილი და გაქცეული ადამიანი ყველა სახელმწიფოში. აუცილებელი იყო იტუაციის კონტროლის ქვეშ მოქცევა და ნორმალური ცხოვრების აღდგენის პროცესის დაწყება. აუცილებელი იყო ნორმალური ვითარების დამყარება ომის საშინელებებით შეძრულ, უიმედობით მოცულ და მთავრობათა საქმიანობით იმედგაცრუებულ ევროპაში.

2.10.1. პოტსდამის კონფერენცია

1945 წლის პოტსდამის სამმხრივი კონფერენცია, რომელშიც მონაწილეობას იღებდა „დიდი სამეული” - გაერთიანებული სამეფო, საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირი და ამერიკის შეერთებული შტატები - ომისშემდგომი პერიოდის ცენტრალური მოვლენა გახდა. მაშინ, როცა ევროპაში კვლავაც არეულობა სუფევდა, „დიდმა სამეულმა” შეძლო ხიდის გადება მსოფლიოს ძველ და ახალ მოწყობას შორის, რითაც დიდი წვლილი შეიტანა ახალი ევროპის ჩამოყალიბებაში.

ევროპა იმყოფებოდა მუდმივ არეულობასა და უწესრიგობაში, არ წყდებოდა იძულებით თუ ნებაყოფლობით გადაადგილებული მოსახლეობის ნაკადები. სხვადასხვა ორგანიზაციები ცდილობდნენ გადაადგილებული პირების რეპატრიაციასა და წინა ათწლეულის მოვლენების შედეგად დაშორებული ოჯახების გაერთიანებას. თანდათანობით ხდებოდა გადაადგლებული პირების, ლტოლვილებისა და პატიმრების რეპატრიაცია, თუმცა თითქმის შეუძლებელი იყო მათი ზუსტი რაოდენობის დადგენა ან აღწერა. მრავალ სახელმწიფოში უაღრესად ჭირდა მუშახელი, ზოგან კი სრულიად დარღვეული იყო ეკონომიკა. ლტოლვილთა და გადაადგილებულ პირთა შემოდინება კიდევ უფრო მძიმე ტვირთად ედებოდა სახელმწიფოთა ისედაც მწირ რესურსებს.

2.10.2. გზა ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო დაცვისკენ

ორი მსოფლი ომის შემდგომ წლებში, მოკავშირე და ასოცირებული ძალების ხელმძღვანელობით, ეროვნული ერთგვაროვნება განცხადებული მიზანი იყო, ხოლო მისი შედეგი - ქაოსი. ადგილი ჰქონდა თავდაპირველი ჰუმანიტარული პრინციპებისაგან გადახვევას და ზოგჯერ მათ განზრახ უგულებელყოფას. ჩეხოსლოვაკიაში, მაგალითად, ორივე მხარის სასტიკ დაპირისპირებას თვეების განმავლობაში შედეგად მოჰყვა უმცირესობათა (მაგიარების) გადასახლება. უმცირესობები და მათ მიმართ მოპყრობა გახდა ორმხრივი მოლაპარაკებების საფუძველი და არა საერთო საერთაშორისო პრობლემა. ომის წინა პერიოდის ბევრი საზღვარი უბრალოდ აღდგენილ იქნა როგორც მიღებული საზღვარი. ერთა ლიგის პერიოდის უმცირესობათა უფლებების დაცვის ერთადერთ დოკუმენტად დარჩა შვედეთ-ფინეთის ხელშეკრულება ფინეთის მმართველობის ქვეშ მყოფი ოლანდის კუნძულების შვედური მოსახლეობის კულტურის, ენისა და ტრადიციების შენარჩუნების შესახებ.

ევროპაში იმ დროს აგორებულმა პრობლემებმა მსოფლიოს ახალ მოწყობას პოლიტიკური კურსის შეცვლის აუცილებლობა უკარნახა: უმცირესობა და სექტორული დაცვა შეიცვალა შეთანხმებული გლობალური მცდელობით - შეენარჩუნებინათ ძირითადი უფლებები ყველასთვის, ყოველგვარი განსხვავების გარეშე. ამ დროს შეიქმნა როგორც ევროპის საბჭო (განხილულია ქვემოთ), ისე გაერთიანებული ერების ორგანიზაციაც. დღეს ეს ორივე ორგანიზაცია ცნობილია ადამიანის უფლებათა დაცვის მათეული მოწინავე სისტემებით.

2.10.3. გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ჩამოყალიბების მიჯნაზე

გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ჩამოყალიბებამდე ადამიანის უფლებათა დაცვა შემთხვევით ხასიათს ატარებდა. თუ იმ დროს მმართველი პოლიტიკური და ეკონომიკური ხელისუფლება გარკვეულ პრობლემას აღმოაჩენდა, მაშინ იწყებოდა გამოსწორების გზების ძიება. ამგვარად, ხელშეკრულებები იცავდნენ უმცირესობათა გარკვეულ ჯგუფებს და განიხილავდნენ სავარაუდოდ დაუცველი ჯგუფების გარკვეულ პრობლემებს.

მიუხედავად ამისა, ჭეშმარიტი გლობალური საერთაშორისო თანამეგობრობის ჩამოყალიბებამ, რომელიც შეიქმნა ადამიანის უფლებათა და ტერიტორიული სუვერენიტეტის მასობრივი დარღვევის პირობებში, რაც, თავის მხრივ, იწვევდა ადამიანების უკიდურეს ტანჯვას, უზრუნველყო შესაბამისი პლატფორმა ადამიანის უფლებათა დაცვის თანამედროვე სისტემის შექმნისათვის. მრავალი თვალსაზრისით, ადამიანის საერთაშორისო უფლებების ჩამოყალიბება წარმოადგენს სუბსიდიურობის პრინციპის ნიმუშს - საერთაშორისო თანამეგობრობა იწყებს მოქმედებას მხოლოდ მაშინ, როცა სახელმწიფო ვეღარ (ან აღარ) მართავს პრობლემას. როცა ეროვნული სისტემა არ იცავს ადამიანის ძირითად უფლებებს, აუცილებლობის შემთხვევაში ამ ადამიანების საკითხი საერთაშორისო სამართლის საკითხად იქცევა. დღეს საერთაშორისო სამართლის მნიშვნელოვანი ნაწილი აღიარებს ადამიანის საყოველთაო უფლებებს. გაერო-ს მიერ ჩამოყალიბებული ადამიანის უფლებათა დაცვის სისტემა შემდეგ თავშია განხილული.

სასამართლო საქმეები:

სარეკომენდაციო გადაწყვეტილება ბერძნულ-ბულგარულ კონვენციასთან დაკავშირებით, 1930, PCIJ წარმომადგენელი, სერია „ბ”, № 7, გვ. 19;

გერმანიის პოლონეთის ზემო სილეზიასთან დაკავშირებული გარკვეული ინტერესების შესახებ (საქმის არსებითი განხილვის სტადია), 1926, PCIJ ანგარიშები, სერია „ა”, №7;

ნიკარაგუაში და მის წინააღმდეგ განხორციელებულ სამხედრო და შეიარაღებულ მოქმედებებთან დაკავშირებული საქმე, 1986, CIJ ანგარიშები, 14;

ალბანეთის უმცირესობათა სკოლების საკითხების შესახებ, 1935, PCIJ, სერია „ა/ბ”, №64, გვ. 17;

ჩრდილოამერიკული ბაგერული კომპანიის საქმე - (აშშ/მექსიკა) (1926) 4 RIAA 26-29

პანევეჟისის რკინიგზგა (ესტონეთი ლიტვის წინააღმდეგ), 1939, PCIJ ანგარიშები, სერია „ა/ბ”, №76

სომერსეტი სტიუარტის წინააღმდეგ (1772), Lofft I

საკითხავი მასალა:

De Azcarate, P. League of Nations and National Minorities: An Experiment (trans. E.E. Brooke) (Washington, D.C.: Carnegie, 1945)

Bartolomei, H. et al. (eds.) The International Labor Organization (Conn.: Westview, 1996)

Calvo, C. Le Droit International 5th edn. 1885 (in trans.) Paris (NB in French, expanding on?and translated from original Spanish Derecho internacional teorico and practico, Paris 1868)

Clark, G. ,,The English Practice with Regard to Reprisals by Private Persons” (1933) 27?American Journal of International Law 694-723

Claude, I. National Minorities: An International Problem (Cambridge, Mass.: Harvard University?Press, 1955)

Gill, G. The League of Nations from 1929 to 1946 (New York: Avery, 1997)

Grotius, H. De jure belli ac pacis (eds. Barents and Douma) (Dordecht: Martinus Nijhoff,?1952)

Hersh Lauterpacht, reworking Oppenheim's seminal Treatise on International Law, now?published as Jennings and Watts (eds.) Oppenheim's International Law 9th edn. (England:?Longman, 1996)

ICRC. Human Rights and the ICRC: International Humanitarian Law (Geneva: ICRC, 1993)

ICRC. Respect for International Humanitarian Law: Handbook for Parliamentarians (Geneva:?ICRC/Inter-Parliamentary Union, 1999)

ILO. International Labour Standards - A Worker's Manual 4th edn. (Geneva: ILO, 1998)

Meron, T. Human Rights and Humanitarian Norms as Customary Law (Oxford: Clarendon?Press, 1989)

Ostower, G. The League of Nations from 1919-1929 (New York: Avery, 1997)

Root, E. ,,The basis of protection to citizens residing abroad” (1930) 24 American Journal?of Initernational Law 517

Scott, G. Rise and Fall fo the League of Nations (London: Hutchinson, 1973)

United Nations, The League of Nations 1920-1946: Organization and Accomplisments (New York: United Nations, 1996)

Wright, Q. Mandates under the League of Nations (London: Greenwood, 1969)

ინტერნეტ-მისამართები:

www.gpoaccess.gpo.gov/coredocs - აშშ-ს მთავრობის საგამომცემლო ოფისი
www.archives.gov. - აშშ-ს ეროვნული არქივი და ჩანაწერთა ადმინისტრაცია
www.elysee.fr/ang/instit/text1.htm - საფრანგეთის პრეზიდენტის ოფისი
www.icrc.int - წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტი (ჰუმანიტარული კანონი)
www.ilo.org - შრომის საერთაშორისო ორგანიზაცია

ერთა ლიგა შეცვალა ახალმა, გაერთიანებული ერების საერთაშორისო ორგანიზაციამ. მისი წინამორბედის ზოგიერთი ფუნქციის მიღებასთან ერთად, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციამ მოიცვა ადამიანის უფლებათა მასიური შელახვის და ტერიტორიული სუვერენიტეტის სერიოზული დარღვევების პრობლემები - ის მოვლენები, რომლებმაც გამოიწვია ორი მსოფლიო ომი და გამოიწვია ადამიანთა დიდი ტანჯვა. ოცდაათი წლის განმავლობაში ორი მსოფლიო ომის უპრეცედენტო, დამანგრეველმა შედეგებმა პოლიტიკური აზროვნების ისეთი დემორალიზაცია გამოიწვია, რომ მომავალი თაობების ამგვარი ტრავმისაგან დაცვის მიზნით აუცილებელი გახდა დამაჯერებელი მექანიზმის ჩამოყალიბება. ამ მიზნით, მიზანშეწონილად ჩაითვალა საერთაშორისო რეაგირება. არსებული განწყობით კონსენსუსი მალე იყო მოსალოდნელი. საბოლოოდ, 1945 წელს სან-ფრანცისკოში მიღებული იქნა გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდება (შემდგომში „წესდება”), რომელიც ძალაში 1945 წლის 24 ოქტომბერს შევიდა.

3.1. გაერთიანებული ერების წესდება

წესდების პრეამბულის წამახალისებელ პუნქტებში ნათქვამია: „ჩვენ, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციაში შემავალმა ხელხებმა, რომლებიც მოწოდებულნი ვართ მომავალი თაობების გადარჩენისთვის ომების საშინელებებისგან, რომლებმაც ჩვენი ცხოვრების მანძილზე უკვე ორჯერ მოუტანა კაცობრიობას ენით აღუწერელი ტანჯვა, და ჩვენი რწმენის დასადასტურებლად ადამიანის ძირითადი უფლებების, ადამიანის ღირსების, მამაკაცებისა და ქალების, მცირე თუ დიდი ერების თანასწორი უფლებების მიმართ... გადავწყვიტეთ ჩვენი ძალისხმევის გაერთიანება აღნიშნული მიზნის მისაღწევად...” როგორც ვხედავთ, წესდებაში ხაზგასმულია თანასწორობის ცნება და თითოეული და ყოველი ადამიანის ღირსების პატივისცემა.

გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მიზნები, როგორც ეს ჩამოყალიბებულია მისი წესდების პრეამბულაში, გამოხატავდა იმ პერიოდის მსოფლიოს აზრს. გაერთიანებული ერების უპირველეს ფუნქციას წარმოადგენს საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოების შენარჩუნება (მუხლი 1(1)). თუმცა, იყო და არის მიღებული, რომ ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა საერთო პატივისცემის მიღწევა მშვიდობის შენარჩუნების და კანონის პატივისცემის ერთ-ერთი ხელშემწყობი პირობაა. აქედან გამომდინარე, ადამიანის უფლებებზე მითითება გაკეთდა ახალი ორგანიზაციის შესაბამის დოკუმენტში (წესდება).

ადამიანის უფლებათა დაცვის მექანიზმების განვითარების მიზანი ჩამოყალიბებულია ორგანიზაციის მიზნებში, წესდების პირველ მუხლში: „გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მიზნებს წარმოადგენს: 2. ხალხთა შორის თანასწორუფლებიანობის პრინციპისა და ხალხების თვითგამორკვევის პატივისცემაზე დაფუძნებული მეგობრული ურთიერთობის დამყარება და საყოველთაო მშვიდობის განმტკიცებისათვის აუცილებელი სხვა ღონისძიებების გატარება; 3. ეკონომიკური, სოციალური, კულტურული თუ ჰუმანიტარული ხასიათის პრობლემების გადასაწყვეტად საერთაშორისო თანამშრომლობის დამყარება და ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა პატივისცემის ხელშეწყობა და წახალისება ყველასთვის, განურჩევლად რასისა, სქესის, ენისა თუ სარწმუნოების...” მითითება საერთაშორისო მშვიდობასა და უსაფრთხოებას და ადამიანის უფლებათა დაცვას შორის არსებულ კავშირზე განგებ არის გაკეთებული. როგორც გვიჩვენებს, მაგალითად, ევროპაში უსაფრთხოებისა და თანამშრომლობის ორგანიზაციის (ეუთო) ბოლოდროინდელი საქმიანობა, ადამიანის უფლებათა (განსაკუთრებით ეთნიკურ და რელიგიურ უმცირესობათა უფლებების) დაცვა და ხელშეწყობა კვლავაც მთავარ ფაქტორს წარმოადგენს სტაბილურობის გარანტირებისთვის მსოფლიოს პოტენციურად არამდგრად ნაწილებში (ეუთო-ს საქმიანობა განხილულია ევროპაში რეგიონული დაცვის კონტექსტში - მე-7 თავი).

იმ დროისთვის ადამიანის უფლებათა მიმართ მითეთების წესებში შეტანა რადიკალური იყო. ეს ნიშნავს საერთაშორისო სამართლის როლის აღიარებას ინდივიდების უფლებათა დაცვის საქმეში და ხაზგასმით აღნიშნავს საკუთარ მოქალაქეებზე სახელმწიფო იურისდიქციის ექსკლუზიურობის დასასრულის დასაწყისს. ომის შემდგომი პერიოდის ევროპაში ადამიანის უფლებათა პოზიტიური ვალდებულებების დაკისრება ყველა სახელმწიფოზე წარმოუდგენელი იყო, თუმცა კონსტიტუციური გარანტიების დაკისრება „დამარცხებულ” ქვეყნებზე, მეორეს მხრივ, განიხილებოდა ეროვნული სამართლის მტკიცე საფუძვლის დამყარებად (თუნდაც საერთაშორისო ხელშეკრულებებით), და შესაბამისად მისაღებად (როგორც ეს განხილულია მე-2 თავში).

3.1.1. ნიურნბერგის სისხლის სამართლის ტრიბუნალის ზეგავლენა

ომის პერიოდის სისხლის სამართლის დამნაშავეთა ნიურნბერგის საერთაშორისო სამხედრო ტრიბუნალის სასამართლო განხილვებმა და გადაწყვეტილებებმა კიდევ ერთი სტიმული მისცა ადამიანის უფლებათა საწყის სტადიაში მყოფ საერთაშორისო მოძრაობას. საერთაშორისო სამართლის მიხედვით ინდივიდუალური პასუხისმგებლობის განვრცობამ „საყოველთაო დანაშაულებიდან”, როგორიცაა მეკობრეობა ღია ზღვაში, ომის დანაშაულებზე და „დანაშაულებზე კაცობრიობის წინააღმდეგ” (მე-6 მუხლი, სამხედრო დამნაშავეთა გასამართლებისათვის საერთაშორისო სამხედრო ტრიბუნალის წესდება), საბოლოოდ შეცვალა საერთაშორისო სამართლის ბუნება. ეს საკითხი აღარ წარმოადგენდა შიდასახელმწიფოებრივ საქმეს. ტრიბუნალმა კონკრეტული ადამანები დამნაშავედ სცნო კაცობრიობის წინააღმდეგ და ომის დანაშაულების ჩადენაში და შესაბამისი სასჯელიც შეუფარდა მათ. ტრიბუნალმა ჩათვალა, რომ საერთაშორისო სამართლის დანაშაულები ჩადენილია ადამიანებისა და არა რაიმე აბსტრაქტული ერთეულის მიერ, და მხოლოდ დანაშაულის ჩამდენი პირების დასჯით განხორციელდება საერთაშორისო სამართლის დებულებები. ინდივიდები წარსდგნენ საერთაშორისო საზოგადოების წინაშე, სადაც ნამდვილად მათი ადგილი იყო. (რუანდის და ყოფილი იუგოსლავიის სისხლის სამართლის საერთაშორისო ტრიბუნალებმა კვლავ ნიურნბერგის მიდგომა გამოიყენეს - ინდივიდებს დაეკისრათ პასუხისმგებლობა საერთაშორისო (სისხლის სამართლის) ნორმების სერიოზული დარღვევისთვის. 1998 წლის სისხლის სამართლის საერთაშორისო სასამართლოს სტატუტის მე-5 მუხლში ეს დანაშაულები ჩამოთვლილია ახალი, მუდმივი სასამართლოს იურისდიქციაის ფარგლებში.)

გაერთიანებული ერების ახალმა ორგანიზაციამ თავიდანვე გამოიყენა ინდივიდუალური პასუხისმგებლობისა და მისი ანალოგის - ინდივიდუალურ უფლებების პოტენციალი, პროგრესულად განავითარა რა ორგანიზაციის წესდებაში მოცემული მითითებები ადამიანის უფლებებზე.

3.1.2. ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის ჩამოყალიბება

გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდების ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული დებულებები აღწერილია, როგორც „მიმოფანტული, სიტყვაძუნწი და ბუნდოვანიც კი” (ჰ. შტაინერი და პ. ალსტონი, გვ. 138). წესდება არ ითვალისწინებდა ადამიანის უფლებათა დაცვის რაიმე ყოვლისმომცველი სისტემას. ამის ნაცვლად, განისაზღვრა ადამიანის უფლებათა პატივისცემის უზურნველყოფის მიზანი, რომელსაც დაერთო სახელმწიფოების პირობა, რომ ხელს შეუწყობდნენ და წაახალისებდნენ ადამიანის უფლებებს თავის ტერიტორიაზე. წესდებაში არ იყო მოცემული „ადამიანის უფლებათა” რაიმე კონკრეტული განსაზღვრა, თუმცა მინიშნება იყო გაკეთებული თანასწორუფლებიანობის და ადამიანის ღირსების ცნებებზე. თავდაპირველი წესდების ავტორები ალბათ ვერც წარმოიდგენდნენ წესდების მითითებათა საფუძველზე ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალის განვითარებას მისი დღევანდელი ფორმით. სავარაუდოა, რომ ისინი ნაკლებადაც კი შეეგუებდონენ ამგვარ განვითარებას, თუ მხედველობაში მივიღებთ სახელმწიფო სუვერენიტეტის ტრადიციული ცნების და საერთაშორისო სამართლის იმ დროს არსებული თეორიული საფუძვლის დაპირისპირებას. წესდების დებულებების გათვალისწინებით, საბოლოო ტექსტი წარმოადგენს დამბარტონ ოუქსის წინადადებების მნიშვნელოვნად განვრცობილ ვარიანტს იმ მცირე სახელმწიფოების და არასამთავრობო ორგანიზაციების თხოვნის საფუძველზე, რომლებიც ლობირებდნენ კონფერენციის დელეგატებს. თავდაპირველად საბჭოთა კავშირი წინააღმდეგი იყო ჩანასახის მდგომარეობაში მყოფი ორგანიზაციის კომპეტენეციის განვრცობისა ეკონომიკური და სოციალური თანამშრომლობის საკითხების ჩართვით. ბრიტანეთის და საბჭოთა დელეგაციები დამბარტონ ოუქსში გარკვეულწილად ეწინააღმდეგებოდნენ წესდებაში ადამიანის უფლებების ჩართვას. მიუხედავად ამისა, აზრთა უმრავლესობა სან-ფრანცისკოში გადაიხარა ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა პატივისცემის წედებაში ასახვის სასარგებლოდ, თუმცა მიღებული იყო გადაწყვეტილება, რომ მას არ დაერთვებოდა „ბილი უფლებათა შესახებ”.

დასაბამიდნავე, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციამ უდიდესი ყურადღება დაუთმო ყველა სახელმწიფოს ეკონომიკური და სოციალური პროგრესისა და განვითარების ხელშეწყობას. აღნიშნულმა დადებითი გავლენა მოახდინა ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალზე, ვინაიდან ყურადღება გამახვილდა პოლიტიკურ და ეკონომიკურ სტაბილურობაზე, ანუ იმ პირობებზე, რომლებიც უდავოდ უფრო ხელშემწყობი იყო ადამიანის უფლებათა განხორციელებისათვის. ამ საკითხის აუცილებლობა კვლავ წარმოაჩინა ორგანიზაციის წევრთა რაოდენობის ზრდამ და მსოფლიოს განვითარებულ და განვითარებად სახელმწიფოთა შორის დაშორების ზრდამ. თავდაპირველი ორმოცდაათი (ახლა უკვე 191) წევრი ქვეყნისთვის თანამშრომლობა და კონსულტაცია წარმოადგენდა უმთავრეს ცნებებს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის სოციალური პოლიტიკის განვითარების საქმეში. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ არანაკლებ როლს თამაშობდა ფინანსური და ტექნიკური დახმარების ცნებაც.

სასტიკად იქნა წარმოჩენილი სახელმწიფო კანონმდებლობების უუნარობა საკუთარი მოქალაქეების დაცვის საქმეში. ამგვარად, პასუხისმგებლობა დაეკისრა მსოფლიო საზოგადოებრიობას, ანუ გაერთიანებული ერების ახალ ორგანიზაციას. ვინაიდან ერთა ლიგა უძლური აღმოჩნდა საკუთარი სახელმწიფოების ფარგლებში მცხოვრებ უმცირესობათა დაცვის საქმეში, ახალმა ორგანიზაციამ გადაწყვიტა სხვა კუთხით მიდგომოდა ადამიანის უფლებათა დაცვის საკითხს - მან თანასწორუფლებიანობის ცნება გამოიყენა არა მხოლოდ უმცირესობათა, არამედ ყველა ადამიანის დაცვის თვალსაზრისით. ახალი ორგანიზაცია ცდილობდა თავი აერიდებინა უმცირესობებთან დაკავშირებული პრობლემებისთვის, რამაც მრავალი სირთულე მოუტანა მის წინამორბედს და საბოლოო დაშლამდე მიიყვანა იგი. გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის სისტემა ეფუძნება თითოეული და ყოველი ადამიანის ღისების რწმენის ფუნდამენტურობასა და საყოველთაობას. აღნიშნულის განხორციელება, თავად ფაქტიდან გამომდინარე, მოხსნის უმცირესობათა დაცვის საჭიროებას, თითოეულ ადამიანს ენიჭება ერთი და იგივე ფუნდამენტური უფლებები და თავისუფლებები. მსოფლიოს ყველა მოქალაქის ძირითადი უფლებების დაცვამ უპირატესობა მოიპოვა სახელმწიფო კანონმდებლობაზე, იგი წარმოადგენს „ინდივიდის” განუყოფელ ნაწილს და, ამდენად, არც ეროვნება და არც სახელმწიფოს აზრი აღარ წარმოადგენს განმსაზღვრელ ფაქტორს.

ადამიანის უფლებათა დაცვის და მათი პატივისცემის აღიარებით, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციისთვის აუცილებელი გახდა ინსტიტუციონალური ჩარჩო, რომელიც მისცემდა მას აღნიშნულთან დაკავშირებული პასუხისმგებლობის განხორციელების საშუალებას. შესაბამისად, წესდების მე-9 თავში („საერთაშორისო ეკონომიკური და სოციალური თანამშრომლობა”) დეტალურადაა განხილული მშვიდობის ეკონომიკური და სოციალური საფუძვლები. წესდების 55-ე მუხლი ცდილობს „სტაბილურობის და კეთილდღეობის იმ პირობების შექმნას, რომელიც აუცილებელია ხალხთა შორის მშვიდობიანი და მეგობრული ურთიერთობის ჩამოყალიბებისთვის თანასწორუფლებიანობის და მათი თვითგამორკვევის პრინციპების პატივისცემის საფუძველზე...” ამ იდეის მხარდასაჭერად წესდებაში ჩამოთვლილია ის ეკონომიკური და სოციალური მიზნები, რომლებსაც ხელი უნდა შეუწყოს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციამ „ადამიანთა რასობრივი, სქესობრივი, ენობრივი თუ რელიგიური განსხვავების მიუხედავად” (მუხლი 55 (გ)). წესდების 61-ე მუხლის თანახმად შეიქმნა ეკონომიკური და სოციალური საბჭო, რომელიც შედგებოდა თვრამეტი (ამჟამად ორმოცდათოთხმეტი) წევრისგან. ამ უწყების ერთ-ერთ ფუნქციას წარმოადგენს რეკომენდაციების შედგენა ყველა ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა პატივისცემასა და დაცვასთან დაკავშირებით (მუხლი 62 (2)). ამ საქმიანობაში დახმარების გაწევის მიზნით ეკონომიკურმა და სოციალურმა საბჭომ შექმნა ადამიანის უფლებათა დაცვის კომისია. ამ კომისიას დაემატა მთელი რიგი სხვა უწყებები. დღეს არსებობს საკმაოდ ფართო ქსელი დაწესებულებებისა, ორგანოებისა და კომიტეტებისა, რომლებიც მეთვალყურეობას უწევს ადამიანის უფლებათა იმპლემენტაციას და განხორციელებას საერთაშორისო დონეზე. ადამიანის უფლებათა ძირითადი ხელშეკრულებების საფუძველზე შექმნილი შვიდი კომიტეტი ახორციელებს მონიტორინგს თითოეული ხელშეკრულების შესრულებაზე. ეს კომიტეტებია: ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტი; ადამიანის უფლებათა კომიტეტი; წამების აღმოფხვრის კომიტეტი; რასობრივი დისკრიმინაციის აღმოფხვრის კომიტეტი; ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის აღმოფხვრის კომიტეტი; ბავშვის უფლებათა კომიტეტი; და მიგრანტ მშრომელთა საკითხთა კომიტეტი. ზემოჩამოთვლილი კომიტეტები მუშაობენ და ანგარიშვალდებულნი არიან ეკონომიკური და სოციალური საბჭოს და გაერთიანებული ერების გენერალური ასამბლეის წინაშე. გაერო-ს ინსტიტუციონალური სტრუქტურა ადამიანის უფლებების დაცვასა და განვითარებასთან დაკავშირებით, ზემოთ ჩამოთვლილი კომიტეტების ჩათვლით, უფრო დეტალურად მე-5 თავშია განხილული.

ახალმა საერთაშორისო ორგანიზაციამ ძალიან სწრაფად დაიმკვიდრა ისეთი უწყების სახელი, რომელიც აქტიურად განახორციელებდა წესდების 55-ე მუხლში განსაზღვრულ მის ვალდებულებებს, დაკავშირებულს ადამიანის უფლებების და ძირითადი თავისუფლებების პატივისცემასა და დაცვასთან. ამ სფეროში პროგრესის მიღწევა შესაძლებელი გახდა სხვადასხვა გზით: კონვენციებისა და რეზოლუციების შედგენით; პოლიტიკური ზეწოლის განხორციელებით სახელმწიფოებზე; შესაბამისი ინფორმაციის მომზადებით და გავრცელებით; და ადამიანის უფლებების სერიოზული დარღვევების საყოველთაო დაგმობით.

3.2. ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის ჩამოყალიბება

როგორც ითქვა, წესდებაში არ იყო დეტალურად განსაზღვრული თუ რას მოიცავდა „ადამიანის უფლებები”. მასში არც სახელმწიფოების რაიმე პასუხისმგებლობა იყო დადგენილი ამ უფლებებთან დაკავშირებით. დღეს უამრავი საერთაშორისო დოკუმენტი არსებობს, რომლებიც მიმართულია ადამიანის უფლებათა გარანტირების შემდგომი განვითარებისა და პატივისცემისკენ. ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული სამართალი საკმაოდ მითითებითია, თუმცა მაინც რჩება გაურკვეველი სფეროები და უფლებათა განხორციელება (მრავალი ასპექტით) კვლავაც დამოკიდებულია სახელმწიფოების ნებაზე.

გაერო-ს მიერ ადამიანის უფლებების მიმართულებით გადადგმული პირველი ნაბიჯები უკავშირდება ადამიანის საერთაშორისო უფლებების ერთობლიობის არსებობის დადასტურებას. 1948 წლის ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია და 1966 წლის ორი საერთაშორისო პაქტი (სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ და ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ) ქმნის საფუძველს ადამიანის საერთაშორისო უფლებების დაცვისთვის, როგორც ამას აცხადებს გაერო. ზემოჩამოთვლილი დოკუმენტები, რომლებსაც ხშირად მოიხსენიებენ როგორც „საერთაშორისო ბილს უფლებების შესახებ”, მოიცავს ჭეშმარიტად საყოველთაო წევრობა და წარმოადგენს საწყის წერტილს ადამიანის უფლებათა თანამედროვე საერთაშორისო სამართლის შესწავლისთვის. საყოველთაო დეკლარაცია ახდენს უფლებების იმ მიღებული სტანდარტების კლასიფიცირებას, რომლებიც განურჩევლად ყველა ადამიანს გააჩნია, ხოლო საერთაშორისო პაქტები უფრო დეტალურ და სამართლებრივად აღსრულებად სახეს ანიჭებს ამ უფლებებს. გაერო-ს ეგიდის ქვეშ მომუშავე საერთაშორისო კომიტეტებს აკისრიათ აღნიშნული ხელშეკრულებების შესრულების ზედამხედველობის ვალდებულება. „უფლებათა საერთაშორისო ბილი” უფრო დეტალურადაა განხილული მე-4 თავში.

მიუხედავად ამისა, აღნიშნული დოკუმენტები წარმოადგენს საერთაშორისო უფლებების შესწავლის მხოლოდ საწყის წერტილს. გაერო-მ შემდგომში მიიღო მთელი რიგი სხვა საერთაშორისო დოკუმენტებისა, რომლებმაც განმარტა და უფრო კონკრეტული შინაარსი შესძინა საყოველთაო დეკლარაციის დებულებებს. ზემოხსენებული დოკუმენტების დეტალური განხილვა არ შედის წინამდებარე ტექსტის მიზნებში, თუმცა მისი მნიშვნელობა ადასტურებს ადამიანის თანამედროვე უფლებების დაცვის მიმოხილვის აუცილებლობას.

3.2.1. ომის დანაშაული და დანაშაული კაცობრიობის წინააღმდეგ

მას შემდეგ რაც ნიურნბერგის ტრიბუნალმა ინდივიდები დამნაშავედ სცნო ომის დანაშაულების და კაცობრიობის წინააღმდეგ დანაშაულების ჩადენაში, საგრძნობი პროგრესი შეიმჩნევა. 1946 წლის გაერო-ს გენერალური ასამბლეის დეკლარაციის თანახმად, რომელიც გენოციდს სცნობს საერთაშორისო დანაშაულად, გაერო-მ 1948 წელს მიიღო კონვენცია გენოციდის დანაშაულის თავიდან აცილებისა და დასჯის შესახებ. კონვენცია განსაზღვრავს გენოციდის ცნებას და იძლევა მასში ბრალდებულ პირთა საქმის განხილვის შესაძლებლობას იმ ქვეყნის სასამართლოს მიერ, სადაც ჩადენილი იყო დანაშაული, ან შესაბამისი განსჯადობის მქონე ნებისმიერი სისხლის სამართლის საერთაშორისო ტრიბუნალის მიერ (მუხლი VI). კონვენციის მონაწილე სახლემწიფოებმა იკისრეს გენოციდში ბრადებული პირების ექსტრადიციის ხელშეწყობა. თუმცა თავდაპირველი გეგმის მიხედვით ამ მუხლს უნდა ემუშავა ათი წლის განმავლობაში, სახელმწიფოების გენოციდის აღმოფხვრის სურვილი იმდენად ძლიერი აღმოჩნდა, რომ ის ჯერაც ძალაშია (მუხლი XIV). სამწუხაროდ, როგორც ნათელი გახდა რუანდის და ყოფილი იუგოსლავიის სისხლის სამართლის ტრიბუნალების მუშაობის შედეგად, გენოციდი და ომის დანაშაულები დღესაც ხდება. და მართლაც, მეოცე საუკუნის ბოლოს, გენოციდის მთელმა რიგმა შემთხვევებმა და „წარმოუდგენელმა სისასტიკემ, რომელმაც ღრმად შეძრა კაცობრიობის შეგნება” საერთაშორისიო საზოგადოებას უბიძგა სისხლის სამართლის საერთაშორისო სასამართლოს სტატუტის მიღებისკენ (რომი, 1998, პრეამბულა). რომის სტატუტმა, რომელიც ძალაში შევიდა 2002 წლის 1 ივლისს, შექმნა სისხლის სამართლის საერთაშორისო სასამართლო, რომელიც მოქმედებს გაერო-ს სისტემასთან ერთად და განახაორციელებს მართლმსაჯულებას ისეთ განსაკუთრებით სერიოზულ დანაშაულებთან დაკავშირებით, რომლებიც იპყრობს საერთაშორისო საზოგადოების ინტერესს: გენოციდი, დანაშაული კაცობრიობის წინააღმდეგ, ომის დანაშაული და აგრესიის დანაშაული (მუხლი 5). თითოეული დანაშაული შემდგომ განსაზღვრულია სტატუტით. მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლოსგან განსხვავებით, სისხლის სამართლის საერთაშორისო სასამართლოს შეუძლია ინდივიდუალური პირების საქმეთა განხილვა. ეს ერთადერთი საერთაშორისო სასამართლო უწყებაა, რომლის წინაშეც ინდივიდებს აქვთ locus standi (წარდგომის უფლება). პროკურორი განიხილავს საქმეს სახელმწიფოს მიერ შეტყობინებულ ან საკუთარი ინიციატივით მიღებული ინფორმაციის საფუძველზე (მუხლები 14-15, 53-55). სასამართლო განხილვისა და მსჯავრდების შემდეგ სასამართლოს შეუძლია სხვადასხვა სახის სასჯელის დაკისრება დაპატიმრების, ჯარიმების და ქონების კონფისკაციის ჩათვლით (მუხლი 77). დამნაშავეს აქვს სასამართლო გადაწყვეტილების გასაჩივრების უფლება (მუხლი 81 და ყველა მომდევნო).

სტატუტში ნათელი ფორმითაა ჩამოყალიბებული სისხლის სამართლის თანამედროვე საერთაშორისო სამართალი, ასევე მოცემულია საპროცესო გარანტიები, რომლებიც ენიჭება ყველა ბრალდებულს. აღნიშნული გარანტიები უზრუნველყოფს სასამართლო განხილვას თანასწორობის, ბრალდებულის მიმართ სამართლიანობის და სამართლიანი სასამართლოს უფლების ამჟამად საყოველთაოდ მიღებული პრინციპების შესაბამისად. დაცული უფლებები მოიცავს ne bis in idem (ერთი და იგივე დანაშაულისთვის ორმაგი გასამართლების დაუშვებლობა), nullum crimen sine lege (სტატუტის უკუქცევითი გამოყენების აკრძალვა), სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობის მინიმალურ ასაკს (თვრამეტი წელი), წინასასამართლო სხდომას პირის სასამართლოსადმი გადაცემის შესაბამის ვადაში, სასამართლო განხილვას ბრალდებულის თანდასწრებით, უდანაშაულობის პრეზუმპციას და, როგორც ეს 67-ე მუხლშია მოცემული, ბრალდებული პირისთვის უფლებათა სრული ჩამონათვალის გაცნობას.

სასამართლო მდებარეობს ჰააგაში (ჰოლანდია). სისხლის სამართლის საერთაშორისო სასამართლის შექმნა, მრავალი ასპექტიდან გამომდინარე, წარმოადგენს გაერო-ს მიერ ადამიანის დეტალური უფლებების ჩამოყალიბების ლოგიკურ დასასრულს. ვინაიდან ადამიანის თანამედროვე უფლებები სათავეს იღებს ნიურნბერგის პროცესიდან და ინდივიდის მოვალეობათა აღიარებიდან, მართლზომიერია ადამიანის უფლებათა ორმოცდაათწლიანი განვითარების ისტორიის საპასუხოდ ისეთი მუდმივი სასამართლოს ჩამოყალიბება, რომელსაც გააჩნია იურისდიქცია კერძო პირებზე. ბევრისათვის დასანანია, რომ არ არსებობს ისეთი სასამართლო, რომელიც განიხილავდა ადამიანის სხვა უფლებათა სისტემატური დარღვევის საქმეებს, ხოლო ხელშეკრულებათა შესრულების საზედამხედველო ორგანოებს (განხილულია ქვემოთ) არ გააჩნიათ რაიმე რეალური აღმასრულებელი ფუნქცია. სახელმწიფოები მხოლოდ რეგიონულ დონეზე არიან პასუხისმგებელნი (სასამართლო წესით) ადამიანის უფლებათა დარღვევაზე.

3.2.2. დაუცველი ჯგუფების დაცვა

თუმცა საყოველთაო უფლებები გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მართლაც მთავარ მახასიათებელს წარმოადგენს, მათი განხორციელების არსებული სისტემა წარუმატებელია. ხალხები კვლავაც დაუცველნი რჩებიან და განიცდიან ექსპლუატაციასა და შეურაცხყოფას. ადამიანის უფლებათა დარღვევები შეიძლება ხდებოდეს სამართლებრივი წარმომადგენლობის საკითხების ან უბრალოდ აუცილებელი სამართლებრივი რესურსების ხელმიუწვდომლობის გამო. დაუცველი ჯგუფების უფლებების დაცვისკენ მიმართული კონკრეტული დოკუმენტების შექმნით გაერთიანებული ერების ორგანიზაციამ გარკვეული აქცენტები შეიტანა თავის სამუშაოში, რითაც კიდევ უფრო განამტკიცა ადამიანის უფლებათა საყოველთაობა. წინამდებარე სახელმძღვანელოში მოკლედაა განხილული ძირითადი დაუცველი ჯგუფები, ხოლო მკვიდრი ხალხების, ქალების, ბავშვებისა და ლტოლვილების უფლებათა დეტალური მიმოხილვა მოცემულია 22-ე თავში.

3.2.2.1. ლტოლვილები

როგორც ეს მეორე მსოფლიო ომმა დაგვანახა, ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა დაუცველობა უმეტესად გამოიხატება მათი უფლებების ხშირი უგულვებელყოფით. ვინაიდან ლტოლვილები გადადიან სახელმწიფო საზღვრებზე, სწორედ ამიტომაა აუცილებელი საერთაშორისო ხასიათის ზომების მიღება. 1951 წელს გაერო-მ მიიღო კონვენცია ლტოლვილთა სტატუსის შესახებ. თუმცა დოკუმენტი შეიქმნა მხოლოდ ევროპის ტერიტორიაზე მოსახლეობის გადაადგილების საპასუხოდ, მისი სფერო ამჟამად გაფართოვდა როგორც გეოგრაფიულად, ისე დროში და მოიცვა ყველა ლტოლვილი. სამწუხაროდ, ისტორია ადასტურებს ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა სულ უფრო მზარდი რაოდენობის დაუცველობას. 1951 წელს მიღებული უფლებათა განმტკიცებული კოდექსი კვლავაც მთავარ დოკუმენტად რჩება ლტოლვილებისთვის.

3.2.2.2. მიგრანტი მშრომელები

ლტოლვილების გარდა, სულ უფრო მეტი ადამიანი ტოვებს საკუთარ სახელმწიფოს და მიემგზავრება სხვა ქვეყნებში სამუშაოს საძებნელად. ვინაიდან საერთაშორისო მგზავრობა სულ უფრო ჩვეულებრივი, ხოლო ცოდნისა და უნარ-ჩვევების „გასხვისება” სულ უფრო მიღებული ხდება, საფიქრალია, რომ მიგრანტი მშრომელები ასევე განიცდიან თავის უფლებათა შეურაცხყოფას. შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციამ ჩამოაყალიბა სახელმძღვანელო მითითებები მიგრანტი მშრომელებისთვის. მისი 1949 წლის კონვენცია №97 („მიგრაცია დასაქმების მიზნით”) და 1975 წლის კონვენცია №143 („მიგრანტი მშრომელები”) კიდევ უფრო განამტკიცა რეკომენდაციებმა. მიუხედავად ამისა, მათი რატიფიცირება დაგვიანდა. სახელმწიფოების მხრიდან სულ უფრო მზარდი წინააღმდეგობა მიგრანტი მშრომელების დაცვის მიმართ შემდგომში დადასტურდა გაერო-ს კონვენციით მიგრანტი მშრომელების უფლებების შესახებ, რომელმაც ამოქმედებისათვის აუცილებელი სარატიფიკაციო დოკუმენტების საკმარისი რაოდენობა მიიღო 2003 წლის ივლისში - ცამეტი წლის შემდეგ დოკუმენტის ხელმოსაწერად მომზადებიდან. გაერო-ს შეფასებით მსოფლიოში 150 მილიონზე მეტი მიგრანტი მშრომელია, რაც მსოფლიოს მოსახლეობის თითქმის 2%-ს შეადგენს (თუმცა უნდა გაითვალისწინოთ, რომ ამ რიცხვში შედიან ლტოლვილები და თავშესაფრის მაძიებელნი). კონვენციის მასშტაბი მნიშვნელოვანია, ვინაიდან იგი მოიცავს სეზონურ მშრომელებს, მათ, ვინც საერთაშორისო საზღვრებს კვეთს სამუშაოდ, მეზღვაურებს მათი სამშობლოსაგან განსხვავებული რეგისტრაციის მქონე ხომალდზე და მოხეტიალე მუშებს (მუხლი 2). კონვენციის რატიფიცირება მოახდინეს აზერბაიჯანმა, ბოლივიამ, მწვანე კონცხის კუნძულებმა, ეგვიპტემ, ელ-სალვადორმა, განამ, მაროკომ, ფილიპინებმა, სენეგალმა, სეიშელის კუნძულებმა და უგანდამ. დღესაც კი, განვითარებული ქვეყნების უმეტესი ნაწილი, რომლებშიც დიდია მიგრანტი მოსახლეობის წილი, თავს იკავებს კონვენციის ხელმოწერისგან.

უფლებები, რომლებიც ეხება მიგრანტ მშრომელებსა და მათ ოჯახებს, მოიცავს მთელ რიგ საყოველთაო უფლებას, დაწყებულს ჯანმრთელობის დაცვის უფლებით და დამთავრებულს კულტურული უფლებებით, ისევე როგორც მუშაობის უფლებას. მიგრანტ მშრომელებს ასევე აქვთ ქვეყანაში დარჩენის ან ქვეყნიდან გასვლის უფლებაც. დადგენილია სახელმძღვანელო პრინციპები მიგრაციის საკითხთან დაკავშირებით: მშრომელთა საერთაშორისო მიგრაცია უნდა განიხილებოდეს ჯანსაღი, თანასწორი და ჰუმანური პირობების შესაბამისად (მუხლი 64).

3.2.2.3. ქალები

დასაბამიდანვე, მამაკაცებისა და ქალების თანასწორუფლებიანობა მოცემული იყო გაეროს წესდებაში. ეს იყო სასურველი მიზანი მამაკაცისა და ქალის სტატუსებს შორის არსებული მნიშვნელოვანი განსხვავების პირობებში. როგორც ეს მოცემულია მე-12 თავში, დიდი ძალისხმევა იყო მიღებული შესაძლებლობათა უთანასწორობის აღმოსაფხვრელად ორ სქესს შორის. გაერო-მ გააგრძელა შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის მიერ ქალეთა უფლებებთან დაკავშირებით წამოწყებული სამუშაო. აღნიშნულის მხარდასაჭერად, საქმიანობა გაფართოვდა დისკრიმინაციის აკრძალვიდან ქალთა უფლებების ხელშეწყობის სტრატეგიებამდე. ქალთა სტატუსის კომისია და ქალთა განვითარების განყოფილება იღწვიან ქალთა მდგომარეობის გაუმჯობესებისთვის საზოგადოებაში.

3.2.2.4. ბავშვები

ბავშვებთან დაკავშირებული საკითხი განსაკუთრებულია, ვინაიდან ბავშვები დამოკიდებულნი არიან სხვებზე მათი ადრეული არსებობისა და უფლებების სფეროში. ლტოლვილები, მიგრანტი მშრომელები და ქალები ასეთივე დაუცველნი არიან, თუმცა მათი დაუცველობის ხანგრძლივობა ცვალებადია, ხოლო მათდამი მოპყრობა - განსხვავებული სხვადასხვა რეგიონში. ბავშვების უფლებათა უგულვებელყოფა დიდი ხანია წარმოადგენს პრობლემას საერთაშორისო საზოგადოებრიობისათვის. ერთა ლიგის მიერ 1924 წელს ბავშვის უფლებათა დეკლარაციის მიღების შემდეგ იგივე საკითხი კვლავაც იდგა გაერო-ს წინაშე. საბოლოოდ, გამოიძებნა საკმარისი პოლიტიკური კონსენსუსი ბავშვთა უფლებების აღიარებისათვის გაერო-ს 1989 წლის ბავშვის უფლებათა კონვენციის საშუალებით. გაერო-ს ადამიანის უფლებათა სისტემის განუყოფლობა და საყოველთაობა (სამოქალაქო და პოლიტიკური, ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების ჩათვლით) საფუძვლად დაედო ბავშვთა უფლებებს.

3.2.2.5. მკვიდრი ხალხები

მკვიდრი ხალხების დაცვა, გარკვეულწილად, წარმოადგენს ერთა ლიგის მუშაობის გაგრძელებას უმცირესობათა უფლებების დაცვის სფეროში. ერთა ლიგის პერიოდის უმცირესობათა მსგავსად, მკვიდრი ხალხები განიცდიან ადამიანის უფლებათა შელახვას მათ მშობლიურ ქვეყანაში მოღვაწე მმართველი ჯგუფებისგან. ხშირად სახეზეა მათი ეთნიკური განსხვავება მმართველი ხელისუფლების წარმომადგენლებისგან. თუმცა ერთა ლიგის პერიოდში ტრადიციულმა კოლონიალურმა სახელმწიფოებმა იკისრეს სახელმწიფოში მოსახლე უმცირესობათა და კოლონიზებული ჯგუფების ძირითადი უფლებების დაცვა, გაერო განსხვავებული პრობლემის წინაშე აღმოჩნდა. თვითგამორკვევამ (თავი 17) ბოლო მოუღო კოლონიზაციას, მაგრამ იმედი გაუცრუა მრავალ „პირველ ხალხს”, ანუ იმ მკვიდრ ხალხებს, რომლებიც საუკუნეების წინ კოლონიზებულ ტერიტორიებზე ცხოვრობდნენ. ასეთ ქვეყნებში დეკოლონიზაციამ მოაშორა მჩაგვრელი ძალები, მაგრამ ვერ მოაშორა თავდაპირველი ოკუპანტების/დამპყრობლების/კოლონიზატორების ხელისუფლების შთამომავალთა თაობები. ამჟამად, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ეგიდით, მიმდინრეობს მუშაობა დეკლარაციაზე მკვიდრი ხალხის უფლებათა შესახებ.

3.2.3. მონობა, წამება, იძულებითი შრომა და ტრეფიკინგი

გაერთიანებული ერების ორგანიზაციამ მიიღო არა მხოლოდ ადამიანის საერთაშორისო უფლებების სტანდარტების ჩამოყალიბებასთან (საერთაშორისო ბილი უფლებათა შესახებ) და დაუცველ ჯგუფებთან (ქალები, ბავშვები, ლტოლვილები) დაკავშირებული ხელშეკრულებები, არამედ მთელი რიგი დოკუმენტებისა კონკრეტული ძირითადი უფლებების შესახებ. გენოციდი და ომის დანაშაულები უკვე განხილული იყო ზემოთ. გაერო ეფუძნება ადამიანის ღირსების პატივისცემის პრინციპს: ძველი დროის გადმონაშთი მონობა, იძულებითი შრომის თანამედროვე ფორმები, ადამიანების ტრეფიკინგი და წამება ადამიანის ღირსების ნამდვილი შეურაცხყოფაა. მსოფლიოს ახალი მოწყობის პირობებში განხორციელდა ამგვარი პრაქტიკის აღმოფხვრის მცდელობა, რაც უფრო შეუწყობს ხელს ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების პატივისცემის გარემოს განვითარებას.

მონობასთან დაკავშირებული სამართლის სათავეები განხილული იყო მე-2 თავში, ხოლო თანამედროვე სამართალი განხილულია მე-15 თავში. საკმრისია იმის აღნიშვნაც, რომ დანაშაულის სიმძიმიდან გამომდინარე გაერო-მ 1949 წელს მიიღო კონვენცია ადამიანების ტრეფიკინგის და სხვათა პროსტიტუციის ექსპლუატაციის აღმოფხვრის შესახებ, ხოლო 1956 წელს - დამატებიათი კონვენცია მონობის, მონური შრომის და მონობის მსგავსი სხვა ინსტიტუტებისა და პრაქტიკის აღმოფხვრის შესახებ. ინტერპოლის ცნობების მიხედვით, ადამიანების კონტრაბანდა მსოფლიო ორგანიზებული დანაშაულის რიგით მესამე სარფიანი სფეროა. სისხლის სამართლის პოლიციის საერთაშორისო ორგანიზაციის ადამიანების ტრეფიკინგის განყოფილება ამჟამად ცდილობს უკვე ცნობილი კონტრაბანდული გზების სქემის ჩამოყალიბებას. ტრეფიკინგის საკითხებს მოიცავს საერთაშორისო დოკუმენტები, თუმცა ხშირად სახელმწიფო სულაც არ არის უშუალოდ პასუხისმგებელი. მსგავს ქმედებებს წარმოადგენს იძულებითი და სავალდებულო შრომა (კონვენცია იძულებითი შრომის აღმოფხვრის შესახებ, 1957). გარდა ამისა, ის პირები, ვინც ვერ გადაიხდის ქვეყანაში უკანონოდ შეღწევის საფასურს, დგანან წამებისა და ხელყოფის საშიშროების წინაშე.

წამება კიდევ ერთი იმ საკითხთაგანია, რომელიც უკვე დიდი ხანია წარმოადგენს რეგულირების საგანს საერთაშორისო დონეზე. 1984 წელს გაერო-მ მიიღო კონვენცია წამების და სხვა სასტიკი, არაადამიანური და დამამცირებელი მოპყრობისა თუ დასჯის წინააღმდეგ (მე-14 თავში უფრო დაწვრილებითაა განხილული წამებასთან დაკავშირებული საკითხები). წამების წინააღმდეგ კომიტეტი ჩამოყალიბდა კონვენციის საფუძველზე. იგი პასუხისმგებელია კონვენციის განხორციელებაზე მისი ხელმომწერი სახელმწიფოების ტერიტორიებზე.

3.2.4. ადამიანის უფლებათა სხვა დოკუმენტები

გაერო-მ ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებით მიიღო ბევრი სხვა დეკლარაცია და დოკუმენტი. ზოგიერთი მათგანი განსაზღვრავს უფლებებსა და თავისუფლებებს, ზოგიერთი კი - ყურადღებას ამახვილებს დარღვევის სპეციფიურ სახეებზე, მაგალითად, ზოგიერთი სახელმწიფოს მოწოდებით უფლებების გარკვეული კატეგორიების დაცვისკენ. გაერო ხშირად იღებს დეკლარაციებს როგორც დეტალური და სავალდებულო დოკუმენტის წინამორბედს. ასე მოხდა, მაგალითად, ბავშვის უფლებათა, უფლებათა საერთაშორისო ბილის, რასობრივი დისკრიმინაციის და ქალთა დისკრიმინაციის მარეგულირებელი დოკუმენტების შემთხვევაში. სამართლის სხვა სფეროები წარმოადგენდა იმ დეკლარაციის საგანს, რომლებსაც ჯერ არ მიუღია სავალდებულო კონვენციის სახე.

1981 წელს მიღებული იქნა დეკლარაცია რელიგიის და რწმენის საფუძველზე შეუწყნარებლობის და დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ. გაერო-მ აღმოაჩინა, რომ რელიგია იყო დისკრიმინაციის ერთ-ერთი უპირველესი საფუძველი. მიუხედავად ამისა, რელიგიის ბუნების გათვალისწინებით, ძალიან რთული აღმოჩნდა ისეთი ტექსტის ჩამოყალიბება, რომელიც ერთნაირად გამოიყენებოდა მსოფლიოში არსებულ ყველა ძირითადი რელიგიის მიმართ. 1992 წლის დეკლარაცია ეროვნულ თუ ეთნიკურ, რელიგიურ თუ ენობრივ უმცირესობათა ჯგუფების წარმომადგენლების უფლებების შესახებ მიგვანიშნებს შემობრუნებას უმცირესობათა დაცვისკენ, თუმცა უფრო ვიწროდ განსაზღვრულ ფარგლებში. ორივე ეს დოკუმენტი მხარდაჭერას ჰპოვებს გაერო-ს წესდებაში ასახული თანასწორობის ცნების შინაარსიდან.

3.3.გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის გავლენა ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალზე

სტანდარტები დადგენილია, ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალი თეორიულად არსებობს, ახლა კი სამართლის ამ დარგის ეფექტიანი განხორციელება და იმპლემენტაცია უკვე სახელმწიფოთა და საერთაშორისო ორგანიზაციების საქმეა. გაერო ადამიანის საერთაშორისო უფლებებს სხვადასხვა საშუალებებით იცავს. ვინაიდან სახელმწიფოებს შეუძლიათ დახმარების თხოვნით მიმართონ გაერო-ს ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული მათი ვალდებულებების განხორციელების თაობაზე სხვადასხვა დოკუმენტის მიხედვით, გაერო-მ ჩამოაყალიბა ტექნიკური თანამშრომლობის პროგრამა ადამიანის უფლებათა სფეროში. ამ პროგრამის მიხედვით სახელმწიფოებს შეუძლიათ ტექნიკური დახმარების მოთხოვნა და მიღება ადამიანის უფლებათა ხელშეწყობასა და დაცვასთან დაკავშირებით. დახმარების მასშტაბი ვრცელდება საკონსულტაციო მომსახურებიდან სასწავლო კურსების ჩათვლით, ხოლო ზოგჯერ გაერო-ს თანამშრომელთა ადგილზე მივლინებასაც კი ითვალისწინებს. სასწავლო კურსები შეიძლება მოეწყოს ადვოკატებისთვის, მოსამართლეებისთვის, შეიარაღებული ძალებისა და სხვა სამართალდამცავი ორგანოებისთვის. ამ პროგრამების უმეტესობა დაფინანსების დიდ ნაწილს იღებს დამოუკიდებელი ნებაყოფლობითი შენატანებიდან.

უდავოდ, ხელშეკრულებაზე დაფუძნებული ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის შექმნა ორგანიზაციის ერთ-ერთ წარმატებას წარმოადგენს. ორმოცდაათ წელზე ოდნავ მეტი დროის განმავლობაში, ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალი გახდა დოკუმენტის სახით განმტკიცებული რეალობა. გაერო-ს წესდება და მის საფუძველზე შექმნილი საერთაშორისო დოკუმენტები უზრუნველყოფენ ინდივიდების დაცვის კონკრეტულ ბაზას საერთაშორისო სამართლის მიხედვით. საერთაშორისო სამართლის ასოციაციის სიტყვებით „გაერო იმედს უსახავს მსოფიოს უამრავ დაჩაგრულს. ყოველწლიურად ათასობით ინდივიდი და ჯგუფი მიმართავს გაერო-ს ორგანოებს დასახმარებლად. მისი სახელით ათასობით არასამთავრობო ორგანიზაცია ცდილობს მათი საქმეების განხილვას საერთაშორისო დონეზე. როცა სახელმწიფო დაწესებულებები ვერ ასრულებს თავის დანიშნულებას, როცა მთავრობები პასუხს არ სცემენ, მილიონობით წამებული, შევიწროვებული და მშიერი ადამიანი მიაშურებს გაერო-ს”. (ბეიევსკი ა., გვ. 681-699).

შედგომში, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის სისტემა განხილული იქნება უფრო დეტალურად. გაერო-ს ინსტიტუციონალური სტრუქტურის - ადამიანის საერთაშორისო უფლებების დაცვასა და ხელშეწყობაზე მომუშავე მისი ორგანოებისა და უწყებების - განხილვამდე უფრო საფუძვლიანად გავეცნობით უფლებათა საერთაშორისო ბილს.

საკითხავი მასალა:

Beurgenthal T., Skelton D. and Stewart D. International Human Rights in a Nutshell, 3rd edn. (St. Paul, Minn.: West Group, 2002)

Bayevsky A. Report on the UN Human Rights Treaties: Facing the Implementation Crisis, first report of the Committee on International Human Rights Law and Practice, International Law Association, Helsinki Conference 1996, reproduced in Bayevsky A. (ed.) The Un Human Rights Treaty System in the 21st Century (The Hague: Kluwer, 2000)

van Boven T. ,,Human Rights and the Rights of Peoples” (1995) 6 European Journal of International Law 461-476

Cassesse A. International Criminal Law (Oxford: Oxford University Press, 2003)

Hannum H. (ed.) Guide to International Human Rights Practice 3rd edn. (New York: Transnational, 1999)

Humphrey J. Human Rights and the Unite Nations: A Great Adventure (New York: Translation, 1984)

Kittichaisaree K. International Criminal Law (Oxford: Oxford University Press, 2001)

McGoldrick D., Rowe P. and Donnelly E. (eds.) The Permanent International Criminal Court: Legal and Policy Issues (Oxford; Hart Publishing, 2004)

Meron T. Human Rights Law-Making in the United Nations - A Critique of Instruments and Processes (Oxford: Oxford University Press, 1986)

Schabas W. An Introduction of the International Criminal Court (Cambridge: Cambridge University Press, 2004)

Shelton D. (ed.) International Crimes, Peace and Human Rights - the role of the International Criminal Court (New York: Transnational, 2000)

Sieghart P. The International law of Human Rights (Oxford University Press, 1994)

Steiner H. and Alston P. International Human Rights in Context: Law, Politics, Morals 2nd edn. (Oxford: Oxford University Press, 2000)

De Than C. and Shorts E. International Criminal law and Human Rights (London: Sweet & Maxwell, 2003)

Tomuschat C. (ed.) Human Rights: Between Idealism and Realism (Collected Courses of the Academy of European Law) (Oxford: Oxford University Press, 2003)

United Nations Division of Pubic Information, Basic facts about the United Nations (New York: United Nations, 2001 (republished annually))

ინტერნეტ-მისამართები:

www.un.org/english - გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია

www.un.org/rights/index.html - გაერო-ს ადამიანის უფლებები

www.un.org/rights HRToday/ - ბრიფინგის დოკუმენტები

www.ohchr.org - გაეროს ადამიანის უფლებათა უმაღლესი კომისარი

www.un.org/ha/ - გაერო-ს ჰუმანიტარული საქმეიანობა

www.unhcr.ch - გაერო-ს ლტოლვითა საქმეების უმაღლესი კომისარი

www.unicef.org - გაერო-ს ბავშვთა ფონდი

www.un.org/ga/children - 2002 წლის მაისი, გაერო-ს ბავშვთა საკითხებისადმი მიძღვნილი სპეციალური სხდომა

www.unhchr.ch/women/ - გაერო-ს ქალთა უფლებები

www.un.org/womenwatch/index.html - გაერო-ს ინტერნეტ-მისამართი ქალების განვითარებისა და მათთვის ძალაუფლების მინიჭების შესახებ

www.inet.co.th/org/gaatw/ - საერთაშორისო ალიანსი ქალების ტრეფიკინგის წინააღმდეგ

www.interpo.int/Public/THC - ინტერპოლის საიტი ბავშვებისა და ადამიანების ტრეფიკინგის შესახებ

www.un.org/law/icc/index/html - სისხლის სამართლის საერთაშორისო სასამართლო

www.un.org/icty/index.html - სისხლის სამართლის საერთაშორისო ტრიბუნალი ყოფილი იუგისლავიისთვის

www.ictr.org - სისხლის სამართლის საერთაშორისო ტრიბუნალი რუანდისთვის

მუშაობის დაწყების დღიდან გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია იღწვის ადამიანის უფლებათა ხელშეწყობისა და დაცვისათვის მთელს მსოფლიოში. უპირველესი და ალბათ უმნიშვნელოვანესი ნაბიჯი, რომელიც გაერთიანებული ერების ორგანიზაციამ გადადგა ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა პატივისცემის ვალდებულების ხელშეწყობის თვალსაზრისით, იყო გენერალური ასამბლეის მიერ ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მიღება 1948 წლის 10 დეკემბერს. მიუხედავად იმისა, რომ დეკლარაციას არ ჰქონდა სავალდებულო სამართლებრივი ძალა, მის მიმართ გამოჩენილმა ინტერესმა ავტორების მოლოდინსაც კი გადააჭარბა და ამჟამად იგი ფართოდ გამოიყენება, როგორც ადამიანის ძირითადი უფლებების შესახებ გლობალური აზრის თანხმობა. თავდაპირველ განზრახვა, რომ დეკლარაციას დაუყოვნებლივ მოჰყვებოდა განსახორციელებლად სავალდებულო უფლებათა დოკუმენტის მიღება, არ იქნა განხორციელებული; კიდევ თვრამეტ წელიწადს უნდა გაევლო საერთაშორისო პაქტების ტექსტზე კონსენსუსის მიღწევამდე და კიდევ ათ წელიწადს რატიფიკაციების საკმარისი რაოდენობის მიღების შემდეგ დოკუმენტების ძალაში შესვლამდე.

ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ბილი შედგება ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციისგან, საერთაშორისო პაქტისაგან სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ და მასზე დართული ორი დამატებითი ოქმისაგან და საერთა შორისო პაქტისაგან ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ. მას გაერთეიანებული ერების ორგანიზაცია მოიხსენიებს, როგორც „გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული საქმიანობის ეთიკურ და იურიდიულ საფუძველს, რომელსაც ემყარება ადამიანის უფლებათა დაცვისა და ხელშეწყობის საერთაშორისო სისტემის წინსვლა” (ადამიანის უფლებათა უმაღლესი კომისრის ოფისი, ფაქტების ფურცელი №22, გვ. 3). ამ თავში განხილულია თითოეული ამ დოკუმენტთაგანი, მათ მოქედემების სფეროსა და აღსრულების შესაძლებლობასთან ერთად. ამ დოკუმნტებში ასახული კონკრეტული უფლებები უფრო დეტალურადაა განხილული ამ წიგნის შემდგომ თავებში.

ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ბილი აღწერილია როგორც „საკვანძო მოვლენა ადამიანის უფლებათა დაცვის ისტორიაში, ჭეშმარიტ თავისუფლებათა დიდი ქარტია, რომელმაც კაცობრიობა მიიყვანა სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვან ფაზამდე: ადამიანის ღირსებისა და მნიშვნელობის გააზრებამდე” (ადამიანის უფლებათა უმაღლესი კომისრის ოფისი, უფლებათა საერთაშორისო ბილი, ფაქტების ფურცელი №2). ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ბილის შექმნა ზოგჯერ განიხილება, როგორც ნაგულისხმევი გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდებაში. და მართლაც, დაწყებული ერთა ლიგიდან, უფლებათა მინიმალური სტანდარტების დადგენა ყოველთვის იდგა დღის წესრიგში. თავის პრიველ სესიაზე გენერალურმა ასამბლეამ ადამიანის ძირითად უფლებათა და თავისუფლებათა დეკლარაცია განსახილველად გადასცა ეკონომიკური და სოციალური საკითხების საბჭოს და მის ახალ ქვე-ორგანოს, რომელსაც ეწოდებოდა ადამიანის უფლებათა კომისია. თავდაპირველად, ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ბილი უნდა შეედგინა სამ სამუშაო ჯგუფს, რომელთაგან ერთი მუშაობდა ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სტანდარტების ზოგად დეკლარაციაზე, მეორე - უფლებების უფრო დაწვრილებით ჩამოყალიბებაზე (უფლებათა პაქტი), ხოლო მესამე - იმპლემენტაციის მექანიზმზე. შეზღუდული დროის გამო, დადგენილი სტანდარტით მხოლოდ დეკლარაციის ხელახალი პროექტის შედგენა გახდა შესაძლებელი პარიზის გენერალური ასამბლეის დროისთვის. 1948 წლის 10 დეკემბრის 217A (III) რეზოლუციით გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის გენერალურმა ასამბლეამ მიიღო ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია. ეს იყო პირველი გაბედული ნაბიჯი ადამიანის უფლებათა შესახებ საერთაშორისო ბილის ჩამოყალიბებისკენ.

4.1. ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია

„ტექსტში მოყვანილი ზომიერების, შემწყნარებლობის და ურთიერთგაგების ძალებს მომავალში ალბათ ისტორია განიხილავს, როგორც ერთ-ერთ უდიდეს წინწადგმულ ნაბიჯს გლობალური ცივილიზაციის პროცესში”.

(გ. ალფრედსონი და ა. ეიდი)

საყოველთაო დეკლარაცია მიღებული იქნა წინააღმდეგი ხმის გარეშე, თუმცა რვა სახელმწიფომ შეიკავა თავი (ბელორუსიის სსრ, ჩეხოსლოვაკია, პოლონეთი, საუდის არაბეთი, უკრაინის სსრ, სსრკ, სამხრეთი აფრიკის კავშირი და იუგოსლავია). დროის მსვლელობამ, დეკლარაციის ტექსტზე საერთაშორისო საზოგადოებრიბის მზარდი დაყრდნობის შესაბამისად, დიდად უარყო ამ თავშეკავების ზეგავლენა, რამაც დაადასტურა გენერალური ასამბლეის იმდროინდელი პრეზიდენტის განცხადების სიმართლე იმის თაობაზე, რომ დეკლარაცია იყო დიდი მიღწევა და ევოლუციური პროცესებისკენ გადადგმული დიდი ნაბიჯი. ეს იყო პირველი საერთაშორისო დოკუმენტი, რომელშიც ჩამოთვლილი უფლებები მისადაგებული იყო ყველა ხალხებზე. შესაბამისად, შეუძლებელია მისი მნიშვნელობის არაჯეროვანი შეფასება. მიუხედავად ამისა, კვლავაც გრძელდება დებატები მის აღსრულებასთან და სამართლებრივ სტატუსთან დაკავშირებით თანამედროვე საერთაშორისო სამართალში.

4.1.1. არის თუ არა დეკლარაცია სავალდებულო

გენერალური ასამბლეის დეკლარაცია არ არის თავისთავად სამართლებრივად სავალდებულო, თუმცა მას გააჩნია დიდი მორალური ძალა. უფრო მეტიც, სადავოა ისიც, რომ ქარტიაში მოცემული ბევრი უფლება დღეს ისე ფართოდაა მიღებული, რომ ისინი წარმოადგენენ სამართლის ზოგად პრინციპებს, თუმცა ისინი შეიძლება არც იყოს ჩამოყალიბებული კონკრეტული ნორმების სახით თანამედროვე საერთაშორისო სამართალში. შეგიძლიათ მიმართოთ მოსამართლე ამუნის კერძო მოსაზრებას ნამიბიის საქმესთან დაკავშირებით, სადაც იგი ამბობს, რომ ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის დებულებები „შეიძლება სავალდებულო გახდეს სახელმწიფოებისთვის ჩვეულებეითი ნორმების სახით, ვინაიდან ისინი წარმოადგენენ როგორც ჩვეულებითი სამართლის კოდიფიციკაციას, ისე მათ მიიღეს ჩვეულების ძალა კანონის სახით განხორციელებული ზოგადი პრაქტიკის საფუძველზე...” როგორც არ უნდა იყოს, უეჭველია, რომ ვერც ერთი სახელმწიფო ვერ აუვლის მხარს საყოველთაო დეკლარაციის ზეგავლენას. ბოლო ორმოცდაათი წლის განმავლობაში, ის სულ უფრო მზარდი წარმატებით აღწევს თავის გამოცხადებულ მიზანს ანუ გახდეს „მიღწევათა საერთო სტანდარტი ყველა ხალხებისა და ერებისთვის”. მას ხშირად მიმართავენ ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებულ საერთშორისო, რეგიონულ და შიდასახელმწიფოებრივ დოკუმენტებსა და იურისპრუდენციაში.

სავარაუდოდ, დეკლარაციაში მოცემული ყველა უფლება არ ჩამოყალიბდა ჩვეულებითი ნორმის სახით: გადაწყვეტილებები უნდა ეფუძნებოდეს შესაბამისი უფლების სტატუსის ანალიზს. ამერიკული საქმე ფილარტიგა პენა-ირალას წინააღმდეგ წარმოადგენს ერთ-ერთი წამყვანი სასამართლოს - შეერთებული შტატების საოლქო სააპელაციო სასამართლოს - მაგალითს, როცა სასამართლო მსჯელობდა, იყო თუ არა წამება ჩვეულებითი საერთაშორისო სამართლის დარღვევა. რაიონულმა მოსამართლემ, კაუფმანმა, წამოაყენა მოსაზრება, რომ წამების აკრძალვა „გახდა ჩვეულებრივი საერთაშორისო სამართლის ნაწილი, როგორც ამას განსაზღვრავს და ადასტურებს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია”. მონობამაც იგივე სტატუსს მიაღწია - იგი კაცობრიობის წინააღმდეგ დანაშაულად გამოცხადდა 2001 წლის მსოფლიო კონფერენციაზე (დურბანი) რასიზმის, რასობრივი დისკრიმინაციის, ქსენოფობიისა და მასთან დაკავშირებული შეუწყნარებლობის წინააღმდეგ.

დეკლარაცია წარმოადგენს „მსოფლიო აზრს, რომელიც ადამიანის უფლებათა სინთეზი, რწმენა და საერთო ფილოსოფიაა, და, თვით ფაქტიდან გამომდინარე, ზოგადი საერთაშორისო სამართლის ნაწილი” (ი. ჰაქსარი, გვ.36). დეკლარაცია წარმოადგენს კაცობრიობის კუთვნილი, სერთაშორისოდ აღიარებული უფლებების შინაარსის კონსენსუსს. მასში მოცმული უფლებების მასშტაბი იმდენად ფართოა, რომ მას მინიმალური სირთულეებით შეუძლია მოიცვას ყველა კულტურა და რელიგია, ვინაიდან მისი მიღებაც თითქმის ერთსულოვანი იყო. ზოგიერთი კრიტიკოსი აცხადებს, რომ დეკლარაცია პატერნალისტურია, თუმცა, ერთა ლიგის უმცირესობასთან დაკავშირებული დებულებებისგან განსხვავებით, მან გაუძლო დროის გამოცდას. როგორც მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლო, ისე უამრავი ეროვნული სასამართლო იყენებს დეკლარაციას ან როგორც განმარტებით საშუალებას ან როგორც ჩვეულებით სამართალს. იგი ხშირად გამოიყენება საკონსტიტუციო საკითხების გადასაწყვეტად, განსაკუთრებით ახალ სახელმწიფოებში. არასამთავრობო ორგანიზაციები საყოველთაო დეკლარაციას იყენებენ ადამიანის უფლებათა სტანდარტად. ზოგიერთი მათგანი, როგორიცაა მე-19 მუხლი, საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაცია სიტყვის თავისუფლებაზე, სახელსაც კი დეკლარაციიდან იღებს.

დეკლარაციის სტატუსი არაერთგვაროვანია. თუმცა აშკარაა, რომ თავისუფლად შეიძლება მისი გამოყენება განმარტების მიზნებისთვის და საერთაშორისო პრაქტიკის პოლიტიკური სახელმძღვანელოს ფორმით. დეკლარაციაში მოცემული ზოგიერთი უფლების შინაარსი არაეფექტიანს ხდის აღსრულებასთან დაკავშირებულ ნებისმიერ დებულებას, რადგან ისინი ჩამოყალიბებულია ბუნდოვნად და არანორმატიული სახით (ნაკლი, რომლის გამოსწორებასაც ისახავდნენ მიზნად პაქტები).

4.1.2. დეკლარაციის მნიშვნელობა

ბევრ სახელმწიფოს ხელი არ მოუწერია საერთაშორისო პაქტებზე და/ან არ მოუხდენია მათი რატიფიცირება. აქედან გამომდინარე, დეკლარაცია შეიძლება იყოს ერთადერთი გამოყენებადი საერთაშორისო დოკუმენტი ადამიანის უფლებათა სფეროში. დეკლარაცია გამოყენებული იქნა როგორ კონსტიტუციური დოკუმენტების საფუძველი მრავალ ახალ (ახლად წარმოქმნილ და დეკოლონიზებულ) სახელმწიფოში. იგი ფართოდ გაიგება, თუმცა თავდაპირველად სულაც არ იყო ეს ნაგულისხმევი, როგორც ადამიანის უფლებათა განმსაზღვრელი თანამედროვე საზოგადოებაში. ადამიანის უფლებათა მრავალ საერთაშორისო დოკუმენტს, რომელიც მოგვიანებით მიიღო გაერთიანებული ერების ორგანიზაციამ, საფუძვლად დაედო საყოველთაო დეკლარაცია და დეკლარაციაში ასახულ უფლებებს შემდგომი, კიდევ უფრო მეტი, მნიშვნელობა მიანიჭა. უეჭველია, რომ იგი იძლევა ადამიანის უფლებათა ფასდაუდებელ ჩარჩოს, რომელსაც მომდევნო სამართლებრივი დოკუმენტი განავრცობს სავალდებულო სამართლებრივი ნორმების სახით. როგორც ვნახავთ, ორი საერთაშორისო პაქტი განავრცობს საყოველთაო დეკლარაციას მაშინ, როცა სხვა დოკუმენტები, როგორიცაა საერთაშორისო კონვენცია რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ, ხელშეკრულება ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ და გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის კონვენცია ბავშვის უფლებათა შესახებ უფრო დეკლარაციის მასშტაბსა და შინაარსიდან გამომდინარეობენ. დეკლარაციის მნიშვნელობა შეიძლება შეფასდეს მრავალი საერთაშორისო, რეგიონული და ეროვნული განაცხადებით, რომლებიც აღნიშნავენ მისი საერთაშორისო სტანდარტის სახით გამოყენების უნივერსალურ შესაძლებლობას: მაგალითად, 1975 წლის ევროპაში უსაფრთხოებისა და თანამშრომლობის შესახებ კონფერენციის მიერ საბოლოო აქტის ფორმით მიღებული ჰელსინკის დეკლარაციაში ნათქვამია „ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა სფეროში მონაწილე სახელმწიფოები იმოქმედებენ გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდების და ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მიზნებისა და პრინციპების შესაბამისად” 1 (ა) დეკლარაცია მონაწილე სახელმწიფოთა შორის ურთიერთობების სახელმძღვანებლო პრინციპების შესახებ). რეგიონული ორგანიზაციების მიერ მიღებული ადამიანის უფლებათა ძირითადი დოკუმენტების პრეამბულები მოიხსენიებს საყოველთაო დეკლარაციას. უფრო ახალი, 1993 წლის ადამიანის უფლებათა შესახებ მსოფლიო კონფერენციის მიერ ჩამოყალიბებული ვენის დეკლარაცია და სამოქმედო პროგრამა ადგენს, რომ საყოველთაო დეკლარაცია არის „შთაგონების წყარო და გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მოქმედების საფუძველი სტანდარტების დადგენის საქმეში” (პრეამბულა).

არსებული მდგომარეობის გათვალისწინებით შეიმჩნევა, რომ გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია და მისი ბევრი წევრი ქვეყანა, ამჟამად, დეკლარაციის მიღების დღეს, 10 დეკემბერს, ზეიმობს ადამიანის უფლებათა დღედ. საყოველთაო დეკლარაციის ორმოცდამეათე დღესასწაული (1998) მთელმა მსოფლიომ აღნიშნა როგორც ადამიანის უფლებათა წელი.

4.1.3. დეკლარაციის შინაარსი

ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის პრეამბულა აღიარებს ადამიანისთვის დამახასიათებელ ღირსებას და ადამიანთა ოჯახის ყველა წევრის თანასწორ და განუყოფელ უფლებებს და გამოდის მსოფლიოში თავისუფლების, სამართლიანობის და მშვიდობის გარანტად. იგი ასევე აღნიშნავს, რომ გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წევრთა ვალდებულებას წარმოადეგნს ადამიანის უფლებების და ძირითად თავისუფლებათა პატივისცემა და დაცვა. დეკლარაცია წარმოდგენილი იყო აღნიშნული მიზნების განხორციელებისათვის, ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების საერთო განმარტების მისაღწევად.

თუმცა გენერალურმა ასამბლეამ გამოაცხადა დეკლარაცია, როგორც „მიღწევათა საერთო სტანდარტი ყველა ხალხებისა და ერებისთვის”, მასში მოცემული სტანდარტის მიღწევა უნდა ხდებოდეს პროგრესულად, დასახული მიზნის მიხედვით, რაც ზოგიერთი ქვეყნისთვის მართლაც რომ მწვერვალის დაპყრობას ნიშნავს. ამით აიხსნება, თუ რატომაა ზოგიერთი უფლება განუყოფელი და მათი განხორციელება დაუყოვნებელი მაშინ, როცა ზოგიერთი მათგანი უფრო სუსტი, მიღწევითი ხასიათისაა.

საყოველთაო დეკლარაცია არაორაზროვნად გამოხატავს ყველა ადამიანის თანასწორობის გარანტიას:

მუხლი 1. ყველა ადამიანი იბადება თავისუფალი და თანაბარი ღირსებისა და უფლებების მქონე. მათ გააჩნიათ აზროვნება და ნება და უნდა იმოქმედონ ერთმანეთის მიმართ მეგობრული განწყობით.

მუხლი 2. ყველას აქვს წინამდებარე დეკლარაციაში მოყვანილი უფლება თუ თავისუფლება ყოველგვარი დისკრიმინაციის გარეშე, როგორიცაა რასა, კანის ფერი, სქესი, ენა, პოლიტიკური თუ სხვა სახის შეხედულებები, ეროვნება თუ სოციალური წარმოშობა, ქონება, დაბადებისა თუ სხვა რაიმე სტატუსი. უფრო მეტიც, დაუშვებელია რაიმე განსხვავების გაკეთება იმ ქვეყნის თუ ტერიტორიის პოლიტიკური, იურისდიქციული თუ საერთაშორისო სტატუსის გამო, რომელსაც მიეკუთვნება ადამიანი, იქნება აღნიშნული ქვეყანა თუ ტერიტორია დამოუკიდებელი, სამეურვეო, თვითმმართველობას მოკლებული თუ სუვერენიტეტის სხვა რაიმე შეზღუდვებში მოქცეული.

თანასწორობა, და ამგვარად ნებისმიერი საფუძვლით დისკრიმინაციის აკრძალვა, წარმოადგენს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ადამიანის უფლებათა პოლიტიკის საფუძველს. დისკრიმინაციის აკრძალვის პრინციპი უფრო ფართოდაა მოცემული მე-12 თავში. დეკლარაციის ბევრი დებულება იმეორებს და, ზოგიერთ შემთხვევაში, განამტკიცებს დისკრიმინაციის აკრძალვას, აფართოვებს მას და პროპაგანდას უწევს ურთიერთგაგებას, შემწყნარებლობას და მეგობრობას ყველა ერებს, რასებს თუ რელიგიურ ჯგუფებს შორის, რითაც ხდება გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოების შენარჩუნებაზე მიმართული ღონისძიებების უზრუნველყოფა. (საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოების შენარჩუნება, რა თქმა უდნა, ორგანიზაციის უმაღლესი მიზანია (წესდების მუხლი 1 (1)). ახალი მსოფლიო წყობის მიდგომა ადამიანის უფლებათა მიმართ უდავოდ ხასიათდებოდა ყველა ადამიანის თანასწორობის უფლების მუდმივი გამეორებით.

დეკლარაცია იწყება აღნიშვნით, რომ ვინაიდან ყველა ადამიანი დაბადებულია თავისუფალი და თანასწორი ადამიანის ღირსებასა და უფლებებთან მიმართებაში (მუხლი 1), ამიტომ მან უნდა ისარგებლოს დეკლარაციაში მოყვანილი უფლებებით ყოველგვარი დისკრიმინაციის გარეშე (მუხლი 2). მე-3 მუხლში მოცემულია ყველაზე ძირითადი უფლებები „ყველას აქვს სიცოცხლის, თავისუფლების და უსაფრთხოების უფლება”. შემდგომ მუხლებში უფრო დეტალურადაა განხილული თავისუფლების უფლება, მონობის აკრძალვა და ყველა ადამიანის დაცვა წამებისა და მსგავსი ქმედებებისგან (მე-4 და მე-5 მუხლები). ყველა ადამიანს შეუძლია გადაადგილება მისი ქვეყნის ფარგლებში და დასახლება მისთვის სასურველ ადგილზე, აქვთ უფლება მოქალაქეობაზე და დევნისაგან თავშესაფრის ძიებაზე (მე-13-15 მუხლები). დეკლარაციაში მოცემული ბევრი უფლება შეხება პატიმრებს და მათ უფლებას სამართლიან სასამართლოზე (მე-7-11 მუხლები). ოჯახს, როგორც საზოგადოების ბუნებრივ და ძირეულ ჯგუფს, აქვს უფლება პატივისცემასა და დაცვაზე - სახელმწიფომ არ უნდა ხელყონ ინდივიდის პირადი ცხოვრება, ოჯახი, მიწერ-მოწერა, სახლი და რეპუტაცია, ხოლო კაცებსა და ქალებს აქვთ ქორწინების და ოჯახის შექმნის უფლება (მე-12-16 მუხლები). დაცულია აზრის, სინდისის, რელიგიის, შეხედულებათა და აზრის გამოხატვის თავისუფლება ისევე, როგორც შეკრებისა და გაერთიანების თავისუფლება (მე-18-20 მუხლები). დემოკრატიის უზრუნველყოფის მიზნით, მთავრობასა და საჯარო სამსახურში მონაწილეობა მოცემულია 21-ე მუხლში. ადამიანების სიცოცხლის, ჯანმრთელობის, კეთილდღეობის, მუშაობის, სოციალური უზრუნველყოფის, დასვენების, განათლებისა და კულტურული ცხოვრების უფლებების სათანადო სტანდარტების გარანტიები აღწერილია მუხლებში 22-27. უფლებათა საყოველთაოობა და განუყოფლობა ხაზგასმულია დეკლარაციაში მოცემული უფლებების მასშტაბით.

თუმცა დეკლარაცია არ არის უფლებების უბრალო განცხადება. მასში არის ურთიერთქმედების ელემენტიც: 29-ე მუხლში ნათქვამია, რომ ,,ყველას აქვს ვალდებულება მხოლოდ იმ საზოგადოების წინაშე, რომელშიც შესაძლებელია მისი პიროვნების თავისუფალი და სრული განვითარება”. ადამიანის და ხალხთა უფლებების აფრიკული ქარტია და, მართალია, ცოტათი ნაკლებად, ადამიანის უფლებათა ამერიკული კონვენცია უფრო შორს მიდის, ისინი ასახელებენ მთელ რიგ ვალდებულებებს, რომლებიც ადამიანებს ეკისრებათ საზოგადოებისა და სახელმწიფოს წინაშე.

4.1.4. უმცირესობათა დაცვა და საყოველთაო კონვენცია

საყოველთაო დეკლარაცია აყალიბებს უფლებათა ახალ სახეობებს - ადამიანის საყოველთაო უფლებებს, რომლებიც დაბადებიდანვე ენიჭება თითოეულ და ყოველ ადამიანს - თუმცა, კონვეცნიის განხილვის სტადიაზე, გარკვეული მხარდაჭერა არსებობდა უმცირესობათა საკითხების მარეგულირებელი მუხლის ჩართვის მიმართ. ადამიანის ახალ საყოველთაო უფლებებს მნიშვნელობა უნდა დაეკარგა უმცირესობათა დაცვისთვის. ყველას მიენიჭა ადამიანის ძირითადი უფლება (რელიგიის თავისუფლება და თავისუფლება დისკრიმინაციისგან), რაც ადრე უმცირესობათა პრეროგატივას წარმოადგენდა. ტერმინის „უმცირესობათა ჯგუფების დაცვა” შეუთავსებლობამ, ერთსა და იმავე დოკუმენტში, ყველასთვის თანასწორობის განცხადებასთან, გადასძლია იმ პრობლემის აღიარებას, რომ ეროვნული უმცირესობანი წარმოადგენდნენ მეორე მსოფლიო ომის დროს ჩადენილ კაცობრიობის წინააღმდეგ დანაშაულთაგან ზოგიერთ უმძიმეს მსხვერპლს. საბოლოოდ, პოლიტიკურმა მიდგომამ გადაწონა წმინდა ჰუმანიტარული იდეალიზმი და უმცირესობის შესახებ შემოთავაზებული დებულება ამოღებული იქნა საბოლოო დოკუმენტიდან. მიუხედავად ამისა, გენერალური ასამბლეის რეზოლუციის მესამე ნაწილს, რომლის საფუძვლეზეც მიღებული იქნა დეკლარაცია, ეწოდებოდა „უმცირესობათა ბედი” და უმცირესობათა დაცვის საკითხს აყენებდა ადამიანის უფლებათა კომისიისა და ქვე-კომისიის წინაშე. ამ განხილვების შედეგი - უმცირესობათა თანამედროვე დაცვა - უფრო დეტალურად 21-ე თავშია განხილული.

4.1.5. საყოველთაო დეკლარაციის მნიშვნელობა

საყოველთაო დეკლარაცია იქცევს დიდ ყურადღებას და იმსახურებს ქებათა ქებას. უეჭველია, რომ იგი წარმოადგენს უპრეცედენტო ნაბიჯს მსოფლიოსთვის, როდესაც სახელმწიფომ აღიარა, რომ ადამიანი აღარ წარმოადგენს სახელმწიფოთა კაპრიზის საგანს - ამის საპირისპიროდ, ადამიანს დაბადებიდანვე ენიჭება თანასწორობისა და სხვა ძირითადი უფლებები. ეს უფლებები დადგენილია საერთაშორისო სამართლით, თუმცა მათი საწყისი სათავეს იღებს ჯერ კიდევ საყოველთაო დეკლარაციამდე. როგორც ადამიანის საყოვლთაო უფლებათა ერთობლიობის გამოხატულებას, დეკლარაციას არ გააჩნია მეტოქე. იგი პირველი მაგალითია ისეთი საყოველთაო დოკუმენტისა, რომელიც კულტურასა და ტრადიციებზე მაღლა დგას გლობალური სტანდარტის ჩამოყალიბების მიზნით. როგორც აღინიშნა, დეკლარაციის უმთავრესი ნაკლი, ალბათ, არის მისი სამართლებრივი სტატუსი - ან მისი უქონლობა. იგი სამართლებრივად არააღსრულებადია, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც იგი აღიარებულია „სამართლის ზოგად პრინციპების” ანუ ჩვეულებითი ნორმის ასპექტის მომცველ დოკუმენტად. გენერალური ასამბლეა შეთანხმდა, რომ მონაწილე მხარეებმა, გაერო-ს წესდების 55-ე და 56-ე მუხლებში მოცემული მათი ვალდებულებების თანახმად, უნდა „ოფიციალურად გამოაქვეყნონ დეკლარაციის ტექსტი და ... ხელი შეუწყონ მის გავრცელებას, გამოქვეყნებას, კითხვასა და დარიგებას სკოლებსა და სხვა საგანმანათლებლო დაწესებულებებში ქვეყნის ან ტერიტორიების პოლიტიკური სტატუსის მიუხედავად” (გაერო-ს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია №217). გენერალურ მდივანს ენიჭება ტექსტის გამოქვეყნებისა და გავრცელების პასუხისმგებლობა ყველა შესაძლო ენაზე. ცხრა ქვეყანამ თავი შეიკავა 217-ე რეზოლუციის ამ ნაწილის დამტკიცებისგან, წინაღმდეგი არავინ იყო. ადამიანის უფლებათა სფეროში განათლება განხილულია განათლების უფლებასთან ერთად (მე-20 თავი).

კომპიუტერული ტექნიკის განვითარებამ და ინტერნეტის შექმნამ ხელი შეუწყო ამ მიზნების შემდგომ განხორციელებას. საყოველთაო დეკლარაციის ნახვა ახლა ინტერნეტშიც შეიძლება გაერო-ს ადამიანის უფლებათა უმაღლესი კომისრის ვებ-გვერდზე, სადაც იგი მოთავსებულია სამასზე მეტ ენაზე, მათ შორის, აკუაპემ ტვი, აშანტი, კატალონიურ, კორსიკულ, ჩეხურ, ქურთულ, ნეპალურ, კუეჩუურ, სამოურ, შოტლანდიურგალურ, ტონგურ, თურქულ და ზულუს ენებზე ისევე, როგორც ლათინურად და ესპერანტოზე. საყოველთაო დეკლარაცია მსოფლიოში რეკორდულად ყველაზე მეტ ენაზე თარგმნილი დოკუმენტია - იგი მართლაც საყოველთაოა. მრავალ ქვეყანაში ისეთი მოვლენები, როგორიცაა კოლონიალიზმის დამხობა ან დეკლარაციის ორმოცდამეათე წლისთავი, აღნიშნეს კონსტიტუციების მიღებითა და შესაბამისი ძეგლების აღმართვითაც კი. ადამიანის უფლებათა დღის დაცვა უფრო მეტ პოპულარობას მოუტანს დეკლარაციას. ერთადერთი დოკუმენტი, დეკლარაციის შექმნის შემდეგ, რომელმაც მსგავსი აღიარება მოიხვეჭა, არის კონვენცია ბავშვის უფლებათა შესახებ, რომელიც თარგმნილია, ხშირად გამარტივებული და უფრო გასაგები ფორმით, უამრავ სხვადასხვა ენაზე. კონვენციის ბავშვებისათვის სწავლების მულტიმედიური პაკეტი ხელმისაწვდომია ინტერნეტში და UNICEF-ის, „გადაარჩინე ბავშვები” (Save the Children) ოფისებსა და რეგიონულ ორგანოებში.

1968 წელი გამოცხადდა ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო წლად, რომელიც დაგვირგვინდა მსოფლიო კონფერენციით ადამიანის უფლებების შესახებ თეირანში (ირანი). კონფერენციამ მიიღო მიმართვა, რომელშიც განხილული იყო დეკლარაციის მიღების დღიდან გასული ოცი წლის განმავლობაში მიღწეული პროგრესი. ონფერენციამ წერა-კითხვის უცოდინრობას უწოდა ბარიერი განათლების საქმეში (მიმართვა 14) და მოუწოდა ყველა სახელმწიფოს მათი ვალდებულებების განხორციელებისკენ და ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა პატივისცემისკენ (მიმართვა 1), ვიდრე დაადასტურებენ საკუთარ რწმენას ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის პრინციპების მიმართ; მან ასევე მოუწოდა ხალხებსა და მთავრობებს აღნიშნული პრინციპების დაცვისაკენ და ძალისხმევის გაორმაგებისაკენ „ყველა ადამიანისთვის პირადი თავისუფლებისა და ღირსების და ფიზიკური, გონებრივი, სოციალური და სულიერი კეთილდღეობის შესაბამისი ცხოვრების უზრუნველყოფის მიზნით” (გადაწყვეტილება 1). 1968 წლიდან ასევე დაწესდა პრემიები ადამიანის უფლებათა სფეროში განსაკუთრებული მნიშვნელობის მქონე მოღვაწეობისთვის.

დეკლარაციის მიღებიდან ორმოცი წლისთავი აღინიშნა ფართო პროფილის კამპანიით „იცნობდე ადამიანის უფლებებს”, რომელიც მოიცავდა ადგილობრივ, სახელმწიფო, რეგიონულ და საერთაშორისო მოვლენებსა და ღონისძიებებს. ბევრი ამ ღონისძიებათაგანი ადამიანის უფლებათა შემდგომი განვითარების მამოძრავებელ ძალად იქცა, რომელმაც საფუძველი მოუმზადა ოთხი წლის შემდეგ ჩატარებულ ვენის მსოფლიო კონფერენციას.

1993 წელს ვენაში ჩატარებულმა ადამიანის უფლებათა მსოფლიო კონფერენციამ კიდევ ერთხელ დაადასტურა საერთაშორისო საზოგადოების (საზოგადოების, რომლის წევრთა რაოდენობა სამჯერ გაიზარდა) შეხედულება: „ადამიანის ყველა უფლება საყოველთაოა, განუყოფელი, ურთიერთდამოკიდებული და ურთიერთდაკავშირებული” (დეკლარაცია 5). საყოველთაო დეკლარაციის თანმდევი თანასწორობის ძირითადი პრინციპი ამგვარად დამტკიცდა, ხოლო ახალმა გლობალურმა საზოგადოებამ ერთნაირი მნიშვნელობის მქონედ აღიარა დეკლარაციაში მოცემული ადამიანის ყველა უფლება.

მოგვიანებით, გაერო-ს გენერალური ასამბლეის ათასწლეულის დეკლარაციის (გაერო-ს დოკ. A155/L.2) 25-ე პარაგრაფში მოცემულია წევრი ქვეყნების გადაწყვეტილება - „ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის პატივისცემა და დაცვა”.

4.2. გაერო-ს 1966 წლის საერთაშორისო პაქტები

საყოველთაო დეკლარაციის ავტორები იმედოვნებდნენ, რომ მას სწრაფად მოჰყვებოდა უფლებებისა და თავისუფლებების ჩამონათვალის უფრო დეტალური სამართლებრივი ფორმატი (ნაწილი E, გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 217 (III), 1948). თავდაპირველი მოსაზრებით, როგორც ეს შემოთავაზებული იყო ადამიანის უფლებათა კომისიის მეორე სხდომაზე, ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ბილში უნდა შესულიყო დეკლარაცია, პაქტი და განხორციელების ზომები. ხანგრძლივი განხილვის შემდეგ, გენერალური ასამბლეა დათანხმდა ორი განსხვავებული დოკუმენტის შედგენაზე, ვიდრე ერთობლივ სამართლებრივად სავალდებულო პაქტის ჩამოყალიბებაზე, რომელშიც მოცემული იქნებოდა დეკლარაციაში ნახსენები ყველა უფლება. იქვე მოთხოვნილი იქნა ორი ხელშეკრულების წარდგენა გენერალურ ასამბლეაზე ერთსა და იმავე დროს, რომლებსაც უნდა დაედასტურებინათ „მიზნის ერთობა” (გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 543 (VI), 1952). ამ ორი ხელშეკრულების შედგენასთან დაკავშირებულ მოლაპარაკებათა და კონსულტაციათა სერიები ხანგრძლივი და ყოვლისმომცველი აღმოჩნდა. ამ საქმიანობაში ჩართული იყო სახელმწიფო, სპეციალიზირებული ორგანოებისა და არასამთავრობო ორგანიზაციების წარმომადგენლები.

პროექტის შექმნის პროცესის მიზანმიმართულობა სინამდვილეში მიუღწეველი აღმოჩნდა. მხოლოდ 1966 წლის 16 დეკემბერს მიაწოდა ეკონომიკური და სოციალური საკითხების საბჭომ წინადადებათა პროექტი გენერალურ ასამბლეას დასამტკიცებლად და იმ დღის რეზოლუციის დამატების სახით მისაღებად. იგულისხმებოდა, რომ საერთაშორისო ხელშეკრულებებს წინ უნდა გაესწრო საყოველთაო დეკლარაციისთვის, რამდენადაც ისინი უზრუნველყოფდნენ სამართლებრივად სავალდებულო ალტერნატივას. მიუხედავად ამისა, თუმცა მათი მონაწილე მხარეების რაოდენობა შედრებით დიდია, მათი აღიარება არანაირად არ არის საყოველთაო. აქედან გამომდინარე, არ შეიძლება დეკლარაციის ფასეულობის ჯეროვანი შეუფასებლობა. ეკონომიკური და სოციალური საკითხების საბჭო საბოლოოდ შეთანხმდა ადამიანის უფლებათა დაცვის მიმართ ორმხრივ მიდგომაზე. ნაწილობრივ ეს შეიძლება გამოწვეული ყოფილიყო იმ სირთულეებით, რომლებიც წარმოიშვა საყოველთაო დეკლარაციის ერთ მთლიან ტექსტში განვრცობასთან დაკავშირებით. საყოველთაო დეკლარაციის დებულებებმა მიიღო ორი საერთაშორისო დოკუმენტის სახე: საერთაშორისო პაქტი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ (ICCPR) და საერთაშორისო პაქტი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ (ICESCR). პირველი უმთავრესად ეხება იმ უფლებებსა და თავისუფლებებს, რომლებიც დეტალურადაა მოცემული დეკლარაციის მე-3-21 მუხლებში, როცა უკანასკნელი ახდენს 22-27-ე მუხლების კოდიფიცირებას. გენერალური ასამბლეის რეზოლუციაში ორი პაქტის მიმღების თაობაზე გამოთქმული იყო იმედი, რომ „პაქტები და დამატებითი ოქმი (ICCPR-ისთვის) ხელმოწერილი და რატიფიცირებული იქნება ან მას შეურთდებიან დაუყოვნებლად და შევა ძალაში რაც შეიძლება სწრაფად” (გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 2200A, 1966). კიდევ ერთხელ უნდა აღინიშნოს, რომ გენერალური ასამბლეა ცდილობდა ამ ორი პაქტის გაერთიანებას. ერთის მხრივ ეს იყო წარმატებული ხერხი. ისტორია ადასტურებს, რომ თითოეული მათგანის რატიფიცირების და მათში გაერთიანებული მხარეების რაოდენობა შედარებით ერთნაირია (დამატებითი ოქმის რატიფიცირება სხვა საკითხია). ბევრი სახელმწიფო ამ ორ პაქტს განიხილავს, როგორც ერთიანს, თუმცა აშკარაა, რომ არსებობს იმ სახელმწიფოთა პოლიტიკური მოსაზრებები, რომლებსაც სურთ საერთაშორისო არენაზე გამოჩენა ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ბილის აღიარების მიზნით.

პაქტები გამოცხადდა ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ბილის სახელით და გამოიწვია საერთაშორისო და სახალხო მხარდაჭერის დიდი ტალღა. მიუხედავად ამისა, ეს ალბათ იდეალისტური სწრაფვა იყო, რომელსაც განხორციელება არ ეწერა. პაქტების ძალაში შესვლას ათი წელი დაჭირდა: პაქტი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ ძალაში შევიდა 1976 წლის 3 იანვარს, ხოლო პაქტი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ - 1976 წლის 23 მარტს. დღესაც კი, ხელშეკრულებების სტატუსი (რატიფიცირებისა და გაწევრიანების თვალსაზრისით) სრულად არ ასახავს მათ საყოველთაო მნიშვნელობას. გაერო-ს წევრთა თითქმის სამი მეოთხედი პაქტების მონაწილეა. ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ბილის წარმატება ალბათ არ იყო ისეთი სწრაფი და ყოვლისმომცველი, როგორც ეს თავდაპირველად ჰქონდათ განზრახული საყოველთაო დეკლარაციის ავტორებს 1948 წელს.

თითოეული პაქტის აქცენტი იცვლება მათში მოყვანილი უფლებების აღქმული ბუნების ასახვის მიზნით. პოლიტიკურად მიუღებლად და არაპრაქტიკულად ჩაითვალა საყოველთაო დეკლარაციის კოპირება ყველა, ამჟამად უკვე განვრცობილი, უფლებით ერთ დოკუმენტში. ორი სხვადასხვა პაქტის მიღებით განსხვავებამ სამუდამო გახადა რწმენა იმისა, რომ ადამიანის უფლებები არსებობს უფლებათა სხვადასხვა „თაობის” იერარქიაში. ბევრი წელი გავიდა, სანამ კიდევ ერთხელ აღინიშნებოდა უფლებათა განუყოფლობა გაეროს კონვენციაში ბავშვის უფლებათა შესახებ, ადამიანის და ხალხთა უფლებების აფრიკულ ქარტიაში და ევროპის კავშირის ძირითად უფლებათა ქარტიაში.

4.2.1. საყოველთაო უფლებათა ოჯახი?

არსებითად, სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტი დეტალურად აღწერს იმას, რასაც ზოგიერთი კრიტიკოსი ადამიანის პირველი თაობის უფლებებს უწოდებს. ეს ნიშნავს, რომ ადამიანის ძირითადი უფლებებით უნდა ისარგებლოს ყველამ ნებისმიერ დემოკრატიულ და სამართლიან ქვეყანაში. ეს ძირითადად ის უფლებებია, რომლებიც მოიხსენიება ჯერ კიდევ მეთვრამეტე საუკუნის ფრანგულ და ამერიკულ დეკლარაციებში. ეს უფლებები სამართლიანადაა აღიარებული და მიღებული საყოველთაოდ. მათი განხორციელება დაუყოვნებლივ უნდა მოხდეს გაერო-ს ყველა წევრ სახელმწიფოში. პირველი თაობის უფლებებში შედის სიცოცხლის უფლება, თავისუფლების უფლება და სამართლიანი პროცესის უფლება დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი ტრიბუნალის ან სასამართლოს წინაშე, ასევე ძირითადი თავისუფლებები, როგორიცაა ადამიანის აზრის გამოხატვის და სინდისის თავისუფლება.

ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტი, მეორეს მხრივ, მოიცავს ე.წ. ადამიანის მეორე თაობის უფლებებს. ეს უფლებები აღმოცენდა უფრო მოგვიანებით, მეცხრამეტე საუკუნეში, და უკავშირდება სოციალურ რეფორმებს ევროპაში. ბუნებით უფრო „იდეალისტური” ეს უფლებები შეიძლება უფრო ნელა ხორციელდებოდეს, განსაკუთრებით განვითარებად ქვეყნებში. განათლების უფლება, შესაბამისი საცხოვრებელი ადგილის ქონის უფლება, სოციალური უზრუნველყოფის უფლება, ჯანსაღი და უსაფრთხო სამუშაო გარემოს უფლება და სათანადო დასვენების უფლება წარმოადგენს ადამიანის მეორე თაობის უფლებათა მაგალითებს. ზოგიერთი კრიტიკოსის აზრით ეს უფლებები ყველაზე ადრე წარმოიშვა.

ადამიანის უფლებათა ე.წ. მესამე თაობა წარმოადგენს შედარებით ახალ მოვლენას; მათი დანიშნულებაც შესაბამისია. ისინი უფრო ჯგუფური უფლებებია: უფლებები, რომელთა გამოყენება შეიძლება კოლექტიურად. ხალხების უფლებები ან სოლიდარობის უფლებები, როგორც მათ ზოგჯერ მოიხსენიებენ, სულ უფრო მეტ მნიშვნელობას იძენს. ასეთია, მაგალითად, თვითგამორკვევის უფლება ანუ ისეთი გარემოს ქონის უფლება, რომელიც ხელსაყრელია განვითარებისათვის. 1986 წელს გაერო-ს გენერალურმა ასამბლეამ მიიღო დეკლარაცია განვითარების უფლების შესახებ. იგი, ადამიანის სხვა უფლებებთან ერთად, მიზნად ისახავს ისეთი პირობების შექმნას, რომლებიც აუცილებელია ადამიანის ყველა დანარჩენი, პირველი და მეორე თაობის, უფლების სრული განხორციელებისათვის. იგი ხაზგასმით გამოყოფს ორი პაქტის ურთიერთდამოკიდებულობას, განუყოფლობას და საყოველთაობას (იხ. თავი 23). დეკლარაცია გაერო-ს მიერ გადადგმული მნიშვნელოვანი ნაბიჯია ადამიანის უფლებათა მესამე თაობის კონცეპტუალიზაციის მიმართულებით. არც ერთ პაქტში არაა მოცემული ადამიანის უფლებათა ეს ნაწილი, თუმცა ორივე დოკუმენტი მოიცავს იდენტურ დებულებებს თვითგამორკვევის უფლებასთან დაკავშირებით. ალბათ სახელმწიფოებმა თვითგამორკვევის ჩართვა დაინახეს, როგორც დეკოლონიზების პროცესის წინააღმდეგ მიმართული და არა როგორც კოლექტიური უფლებების განმტკიცება (იხ. თავი 17).

ადამიანის უფლებათა თაობებს შორის განსხვავებებთან დაკავშირებული აკადემიური დავის გასაღები ძევს ადამიანის უფლებათა განუყოფლობის აღიარებაში. თაობებს შორის არსებული განსხვავებები შეიძლება ასახავდნენ უფლებათა ქრონოლოგიურ განვითარებას, მაგრამ უნდა გვახსოვდეს, რომ ისინი წარმოადგენს უფლებათა ოჯახს. ნებისმიერი ოჯახის მსგავსად, სხვადასხვა თაობა შეიძლება გაერთიანდეს ერთ ერთეულად, ამ შემთხვევაში, ყველა ადამიანის საყოველთაო უფლებებად.

4.2.2.საერთაშორისო პაქტი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ

4.2.2.1. მიმოხილვა

საერთაშორისო პაქტი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ ავალდებულებს მონაწილე მხარეებს „გადადგან ნაბიჯები, ინდივიდუალურად და საერთაშორისო დახმარებითა თუ თანამშრომლობით, განსაკუთრებით ეკონომიკური და ტექნიკური, მაქსიმალურად ხელმისაწვდომი რესურსების გამოყენებით, წინამდებარე პაქტში აღიარებული უფლებების სრული განხორციელების მიღწევის მიზნით ნებისმიერი საშუალებით, განსაკუთრებით კი საკანონმდებლო ზომების მიღებით” (მუხლი 2). მკაფიოდაა გამოხატული განხორციელების მომავალი პროგრამა, რომელიც დამოკიდებულია სახელმწიფოთა ნებასა და რესურსებზე. ზოგიერთი უფლების ბუნების გათვალისწინებით, ამგვარი მიდგომა აუცილებელია. ტექნიკური თანამშრომლობის მრავალფეროვნებას და სპეციალიზებული ორგანოების სიმრავლეს შეუძლია შემდგომი მხარდაჭერის უზრუნველყოფა ამ პროცესში მყოფი სახელმწიფოებისთვის: საჭიროებანი ხშირად დგინდება ანგარიშგების სისტემით და ხორციელდება შემდეგ თავებში განხილული პროცესების დახმარებით.

თვით პაქტი გაყოფილია ხუთ ნაწილად და მოიცავს ოცდათერთმეტ მუხლს. 2004 წლის ოქტომბრისთვის ხელშეკრულება რატიფიცირებული იყო 149 სახელმწიფოს მიერ.

4.2.2.2. უფლებები

ICESCR პირველი საერთაშორისო დოკუმენტია, რომელიც დეტალურად ეხება ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებს. (უფრო მეტი სიზუსტისთვის უნდა აღინიშნოს, რომ ევროპის (ევროპის საბჭოს) 1961 წლის სოციალური ქარტია წინ უსწრებს ICESCR სხვადასხვა ეკონომიკური და სოციალური უფლებების თვალსაზრისით. ბუნებრივად, მისი მოქმედების სფერო შემოფარგლულია ევროპით.) თვითგამორკვევის უფლება უზრუნველყოფილია პირველ მუხლში და წარმოადგენს ხელშეკრულების პირველი ნაწილის შეჯამებას. იგი სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა პაქტის იდენტურია, თუმცა ზოგიერთი კრიტიკოსი გვთავაზობს მის განსხვავებით გაგებას, „აღიარებულ იქნეს უფრო ეკონომიკური, ვიდრე პოლიტიკური თვითგამორკვევის უფლება” (მ. ქრეივენი, გვ. 25). დანარჩენი უფლებები მოცემულია პაქტის მე-3 ნაწილში.

პაქტის თანახმად, ყველას აქვს მუშაობის და საარსებო საშუალების მოპოვების უფლება (მუხლი 6). ამ უფლების განხორციელება დამოკიდებულია პროფესიული მომზადებისა და სწავლების შესაბამის პროგრამებზე. სამუშაოს უზრუნველყოფა არ არის ერთადერთი მოთხოვნა. სამუშაო პირობები სამართლიანი უნდა იყოს. აქ შეიძლება შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის ზოგიერთი დებულების მოშველიება, რომლებითაც დაიწყო თითოეული ადამინის კუთვნილი სამუშაოს მინიმალური სტანდარტების დადგენა. შრომის საერთაშორისო ორგანიზაცია ფოკუსირებულია დაუცველ ჯგუფებზე, ხოლო ICESCR ეხება ყველას, თუმცა ჩვილბავშვიანი დედები და ბავშვები ცალკე არიან გამოყოფილი მე-10 მუხლში. ასევე განხილულია პროფკავშირის წევრობა და მისი საქმიანობა. სამუშაოს მინიმალური სტანდარტები შემდგომში განხილულია მუშაობის უფლებებში (თავი 19).

ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა სხვა უფლებები მოიცავს სათანადო სტანდარტებს ცხოვრებისთვის, საკვებისთვის, ფიზიკური და გონებრივი ჯანმრთელობისთვის, განათლებისა და მდიდარი კულტურული ცხოვრებისთვის, რაც გულისხმობს ნებისმიერი მეცნიერული, ლიტერატურული და ხელოვნებასთან დაკავშირებული ნაშრომის ავტორების მორალური და მატერიალური ინტერესების დაცვას.

4.2.2.3. განხორციელება

ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტის განხორციელება ხდება ანგარიშების წარდგენით. სახელმწიფოებისგან მოითხოვება პერიოდული ანგარიშების წარდგენა ეკონომიკური და სოციალური საბჭოს ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტისთვის. პაქტის საფუძველზე არ ჩამოყალიბებულა ზედამხედველობის ორგანო, ასე რომ პერიოდული ანგარიშები, თავდაპირველად, ეგზავნებოდა ეკონომიკური და სოციალური საბჭოს გენერალურ მდივანს (მუხლი 16). ამ ანგარიშებში მოცემულია დეტალები იმ მიღწევებისა, რომლებიც განახორციელეს სახელმწიფოებმა პაქტში მოცმებული უფლებებისა და თავისუფლებების თვალსაზრისით თავის მოსახლეობაში. მიუხედავად ამისა, 1986 წელს ჩამოყალიბდა ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტი პაქტის მონაწილე სახელმწიფოთა მიერ პაქტის მოთხოვნათა შესრულების განხილვის მიზნით. ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტს შეუძლია ანგარიშის, სრული მოცულობით ან ნაწილობრივ, გადაგზავნა ადამიანის უფლებათა კომისიისთვის მისი შესწავლისა და ზოგადი რეკომენდაციების მიღების მიზნით (მუხლი 19). ამის შემდეგ, ეკონომიკურ და სოციალურ საბჭოს შეუძლია სხვა ორგანიზაციებისა და გაერო-ს სპეციალიზებული ორგანოების ყურადღების მიპყრობა ანგარიშებიდან გამომდინარე იმ საკითხებზე, რომლებშიც მათ შეუძლიათ დახმარების გაწევა, მაგალითად, ტექნიკური დახმარება. დახმარება და თანამშრომლობა ამ პაქტის ძირითადი სიტყვებია - საერთაშორისო თანამშრომლობის, როგორც სახელმწიფოებს შორის მეგობრული ურთიერთობის გაღრმავების დამატებითი საშუალების, ხელშეწყობა.

4.2.2.4. დასკვნა

პაქტში მოცემულმა უფლებებმა საკმაოდ ნელა მიაღწია საერთაშორისო აღიარებას, ნაწილობრივ, მათი როგორც ნაკლები თუ მეორეხარისხოვანი სტატუსის მქონე უფლებების აღაირების გამო. აფრიკული ქარტია თავის პრეამბულაში ცვლის ამ შეხედულებას და ადგენს, რომ ეკონომიკური და სოციალური პირობები აუცილებელია სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების განსახორციელებლად. ბოლოდროინდელი შემობრუნება უფლებათა უნივერსალურობისა და განუყოფლობისკენ, ისევე როგორც კომიტეტის შემდგომი მუშაობა, ალბათ ხელს შეუწყობს პაქტის განხორციელებას.

4.2.3. საერთაშორისო პაქტი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ

4.2.3.1. მიმოხილვა

სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტი, მეორეს მხრივ, მკაფიოდ განსაზღვრავს ხელშეკრულების მონაწილე მხარეებზე დაკისრებულ ვალდებულებებს: მე-2 მუხლში ნათქვამია: „1. ამ პაქტის თითოეული მონაწილე მხარე იღებს ვალდებულებას, დაიცვას და უზრუნველყოს ამ პაქტით აღიარებული უფლებები მის ტერიტორიაზე და მისი იურისდიქციის ქვეშ მყოფი ყველა ადამიანისთვის ... 2. სადაც ეს ჯერ არ განხორციელდა არსებული საკანონმდებლო და სხვა ზომებით, ამ პაქტის მონაწილე ყველა სახელმწიფო იღებს ვალდებულებას, გადადგას ყველა აუცილებელი ნაბიჯი მისი საკონსტიტუციო პროცედურებისა და ამ პაქტის დებულებების შესაბამისად და მიიღოს ისეთი საკანონმდებლო ან სხვა ზომები, რომლებიც აუცილებელია ამ პაქტით განსაზღვრული უფლებების ძალაში შეყვანისათვის...” პაქტი ძალაში შედის მისი მონაწილე სახელმწიფოს მიერ რატიფიცირების შემდეგ. ხელშეკრულებაში მოცემული უფლებები და თავისუფლებები უნდა განხორციელდეს დაუყოვნებლივ. აღნიშნულიდან გამომდინარე, ამ პაქტს სავარაუდოდ მეტი მნიშვნელობა უნდა მიენიჭოს. მიუხედავად ამისა, განსხვავება პაქტებს შორის არ ეხება პაქტში მოცემული უფლებებისა და თავისუფლებების მნიშვნელობას, არამედ მასში მოყვანილი უფლებების აღსრულებისა და ჭეშმარიტ მოქმედებას სახელმწიფოში სავარაუდო სიმარტივეს. სამოქალაქო და პოლიტიკურ თავისუფლებებთან დაკავშირებული უფლებების საკანონმდებლო წესით უზრუნველყოფა უფრო მარტივად მოიაზრებოდა მაშინ, როცა იგივე სოციალურ, ეკონომიურ და კულტურულ უფლებებთან დაკავშირებით მოითხოვება გრძელვადიანი მიდგომა და სახელმწიფოს ეკონომიკისთვის ფინანსური თუ ტექნიკური დახმარება. თავისი ბუნებით ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტი შეზღუდულია სახელმწიფოში ხელმისაწვდომი რესურსებით. ამასთანავე, მრავალი სამოქალაქო თუ პოლიტიკური უფლება ასევე მოითხოვს მნიშვნელოვან ფინანსურ რესურსებს მონაწილე სახელმწიფოსგან. ასე რომ, ეს განსხვავება სავარაუდოდ ხელოვნურია.

4.2.3.2. უფლებები

არსებითად, სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა პაქტი კიდევ უფრო განავრცობს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის 1-21 მუხლებს. განსაზღვრულია სიცოცხლის უფლება, რაც პაქტის მეორე დამატებით ოქმით სიკვდილით დასჯის აკრძალვასთან ერთად, ადასტურებს სიცოცხლის ხელშეუხებლობას. დეტალურადაა მოცემული მონობისა და წამების აკრძალვა (მუხლები 7-8). თავისუფლების აღკვეთა დაპატიმრების გზით და ბრალდებულის უფლება სამართლიან სასამართლოზე არსებითად უფრო დეტალურადაა ჩამოყალიბებული, ვიდრე საყოველთაო დეკლარაციაში. უცხოელის სტატუსი უნდა განისაზღვროს კანონით, ხოლო სახელმწიფოს ყველა მოქალაქეს უნდა ჰქონდეს სახელმწიფოს ტერიტორიაზე თავისუფალი გადაადგილების უფლება (მუხლები 12-13). ბუნებრივია, რომ აზრის, სინდისის და რელიგიის თავისუფლება განსაზღვრულია როგორც გამოხატვისა და მოსაზრების თავისუფლება, ამასთანავე, არის სპეციალური აღნიშვნა ომის პროპაგანდის და რასობრივი სიძულვილის გაღვივების აკრძალვაზე (მუხლი 20). ეს უკანასკნელი უდავოდ ასახავს მეორე მსოფლიო ომისა და მის შემდეგ წარმოშობილი სხვა კონფლიქტების მოვლენებს. განსაზღვრულია შეკრებასა და გაერთიანების თავისუფლება, რისი შეზღუდვაც შესაძლებელია მხოლოდ კანონის საფუძველზე და დემოკრატიული საზოგადოების მოთხოვნების შესაბამისად (მუხლები 21-22). ბავშვების დაცვა უნდა განხორციელდეს მათი, როგორც უმცროსთა, სტატუსის გათვალისწინებით (მუხლი 24) - აღნიშნული მუხლი მნიშვნელოვნად განავრცო გაერო-ს 1989 წლის ბავშვის უფლებათა კონვენციამ. ასევე განხილულია საჯარო ხელისუფლებაში მონაწილეობის დემოკრატიული უფლებები. და ბოლოს, 27-ე მუხლი ეთნიკურ, რელიგიურ თუ ენობრივ უმცირესობებს აძლევს მათი კულტურული და რელიგიური ტრადიციების და საკუთარი ენის გამოყენების უფლებას, რაც ერთგვარად წარმოადგენს დაბრუნებას ერთა ლიგის მიერ დადგენილ უმცირესობათა უფლებების ცნებისათვის.

4.2.3.3. განხორციელება

სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა პაქტის განხორციელება ასევე ძირითადად ანგარიშებით ხდება. მიუხედავად ამისა, განსხვავებით ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტისაგან, მის საფუძველზე ჩამოყალიბდა ადმიანის უფლებათა კომიტეტი (მუხლი 28). პაქტის მონაწილე სახელმწიფოები კომიტეტს წარუდგენენ ანგარიშებს იმ ზომებთან დაკავშირებით, რომლებიც მათ მიიღეს პაქტით განსაზღვრული უფლებების განხორციელების მიზნით, ასევე ამ უფლებებით მათი იურისდიქციის ფარგლებში სარგებლობის პროგრესთან დაკავშირებით (მუხლი 40). ამასთან, პაქტის 41-ე მუხლი მონაწილე სახელმწიფოებს აძლევს შესაძლებლობას, აღიარონ კომიტეტის კომპეტენცია მიიღოს და განიხლოს შეტყობინებები, რომელიც ეხება მოცემული სახელმწიფოს მიერ პაქტის ვალდებულებათა შეუსრულებლობას. სახელმწიფოთაშორისი საჩივრების აღნიშნული სისტემა, რეგიონული სისტემების მსგავსად, მუშაობს ორმხრივი ვალდებულების პრინციპის საფუძველზე. უფრო წინააღმდეგობრივია პაქტის პირველი დამატებითი ოქმი, რომელიც პირველ მუხლში უზრუნველყოფს ინდივიდის უფლებას მიმართოს კომიტეტს ინდივიდუაური საჩივრით. ოქმმა ვერ მოიპოვა ისეთი აღიარება, როგორც ეს თავდაპირველად იგეგმებოდა (2004 წლისთვის იგი რატიფიცირებულია 104 ქვეყანის მიერ). მრავალი განვითარებული ქვეყანა არ შეუერთდა მას - მაგალითად, გაერთიანებული სამეფო და ამერიკის შეერთებული შტატები. ადამიანის უფლებათა კომიტეტს ასევე შეუძლია რეკომენდაციების მიწოდება და კომენტარების გაკეთება მის კომპეტენციაში შემავალ ნებისმიერ საკითხზე.

ადამიანის უფლებათა კომიტეტი არის აქტიურ უწყება, რომელიც ჟენევაში იმყოფება. სახელმწიფოებისგან მიღებული ანგარიშების საფუძველზე გაკეთებული საბოლოო დასკვნები და ინდივიდუალური შეტყობინებების საფუძველზე მიღებული მოსაზრებები საბოლოოა, თუმცა არასავალდებულო. მიუხედავად ამისა, მისი დამოუკიდებელი ანგარიშები სავარაუდო დარღვევების შესახებ ერთვის გენერალური ასამბლეისთვის წარდგენილ მის წლიურ ანგარიშს. აქედან გამომდინარე, მათ გააჩნია დიდი მორალური ძალა და დღესდღეობით, მცირე გამონაკლისით, სახელმწიფოები მოქმედებენ კომიტეტის დასაბუთებული შეხედულებების მიხედვით.

4.2.3.4. დასკვნა

მიუხედავად მონაწილე მხარეების სიმრავლისა (152 სახელმწიფო 2004 წლისთვის), პაქტში მოცემული სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებები კვლავაც რეგულარულად ირღვევა მთელს მსოფლიოში. სახელმწიფოეთა პერიოდული ანგარიშების საფუძველზე მიღებული ადამიანის უფლებათა კომიტეტის დასკვნების განხილვამ გამოავლინა ბევრი განსხვავება მრავალი სახელმწიფოს კონსტიტუციურ გარანტიებსა და ადამიანის უფლებათა რეალურ მდგომარეობას შორის. ამ თვალსაზრისით, განსაკუთრებით საინტერესოა არასამთავრობო ორგანიზაციების წლიური ანგარიშები სახელმწიფოსთან დაკავშირებით.

4.3. დასკვნები ადამიანის უფლებათა ბილთან დაკავშირებით

ამართლებს თუ არა ადამიანის უფლებათა ბილი მისი თავდაპირველი დამცველების იმედებს? უეჭველია, რომ დრო, რომელიც დაჭირდა მის დასრულებას, უარყოფით ფაქტორს წარმოადგენს. ასევე მიუღებელია ის დრო, რომელიც დასჭირდა ორი საერთაშორისო პაქტის რატიფიცირებას. მეორეს მხრივ, დასაფასებელია ის ფაქტიც, რომ ამდენი სახელმწიფო მიემხრო ბილს, ქაღალდზე მაინც. მიუხედავად ამისა, როგორც ეს ხდება საერთაშორისო საზოგადოებრივი სამართლის სხვა ასპექტების შემთხვევაში, სახელმწიფოები ყოველთვის ეცდებიან და გაამართლებენ თავის მოქმედებებს აშკარად გამოკვეთილი სტანდარტების მიმართ. აქედან გამომდინარე, პაქტებთან დაკავშირებით ბევრია დათქმაც და გადახვევაც. ამასთან, აღსანიშნავია, რომ 1993 წლის ადამინის უფლებათა მსოფლიო კონფერენციამ, რომელიც ვენაში ჩატარდა, განაცხადა, რომ სახელმწიფოებმა არ უნდა მიმართონ დათქმების პრაქტიკას და სასურველია ყველა მუხლის ერთობილივი აღიარება. ზოგადად, სახელმწიფოები, რომლებსაც არ სურთ საზოგადოების წინაშე პასუხისმგებლობის აღება, არ ახდენენ სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა პაქტის დამატებითი ოქმის რატიფიცირებას და იშვიათ შემთხვევებში ასრულებენ პერიოდული ანგარიშების წარდგენის მოთხოვნას.

პაქტები, სახელმწიფოებს აძლევს საშუალებას, როგორც სამართლებრივად, ისე მორალურად აღიარონ საყოველთაო დეკლარაციის მოთხოვნათა სავალდებულოობა. ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ბილში მოცემული პრინციპები დროდადრო განხილულ იქნა მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამრთლოს წინაშე. მთელს მსოფლიოში მოსამართლეები იყენებენ საყოველთაო დეკლარაციასა და პაქტში მოცემულ უფლებებსა თუ პრინციპებს ან იმ შიდასახელმწიფოებრივ კანონმდებლობას, რომელიც შედგენილია ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ბილის ელემენტების გათვალისწინებით.

ბევრი ამტკიცებს, რომ ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ბილის იმპლემენტაცია ჯერ ნალებად მსხვრევადია: იგი საკმაოდ მოქნილია და შეიძლება გაიბზაროს კიდეც, თუმცა ალბათ არც თუ ისე სერიოზულად. სახელმწიფო ანგარიშები ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ბილში მოცემულ უფლებათა განხორციელების უპირველესი საშუალებაა. როგორც ეს აღნიშნულია მე-10 თავში, ანგარიშგების სისტემას ხშირად „უკბილოს” უწოდებენ. სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის პირველი დამატებითი ოქმი ადამიანის უფლებათა კომიტეტს აძლევს იმ ინდივიდუალური საჩივრების მიღების საშუალებას, რომლებიც ეხება ადამიანის უფლებათა დარღვევას, თუმცა მხოლოდ იმ სახელმწიფოებთან დაკავშირებით, რომლებმაც აღიარეს კომიტეტის კომპეტენტურობა ამ მიზანთან მიმართებაში.

ადამიანის უფლებათა სამივე ძირითადი რეგიონული დოკუმენტი (უფრო დეტალურადაა განხილული ქვემოთ) საყოველთაო დეკლარაციას აღიარებს პრეამბულაში. არც ერთ რეგიონულ დოკუმენტში არ მოიპოვება დებულება, რომელიც ახდენს საყოველთაო დეკლარაციის კომპრომეტირებას ადამიანის უფლებებთან და საერთაშორისო სამართალთან დაკავშირებით. თვით დოკუმენტები მოწმობს ყველა უფლების დამოუკიდებლობასა და განუყოფლობას: სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების პატივისცემა აუცილებლად გულისხმობს ეკონომიკურ, კულტურულ და სოციალურ უფლებებს, ხოლო ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების სრულყოფილი გამოყენება მოითხოვს სამოქალაქო და პოლიტიკური თავისუფლების არსებობას.

გაერო-ს დეკლარაცია და ორი საერთაშორისო პაქტი ერთად ქმნის ადამიანის საერთაშორისო უფლებათა დაცვის საფუძველს, როგორც ამას მოითხოვს გაერო. გაერო-ში არსებული მრავალი ორგანო და უწყება დაკავებულია ადამიანის უფლებათა დაცვითა და ხელშეყობით. ახლა საჭიროა გაერო-ს ორგანიზაციული სტრუქტურის განხილვა ადამიანის უფლებათა დაცვის თვალსაზრისით.

სასამართლო საქმეები:

Filartiga v Pena-Irala (1980) F. 2d 876 (2d Cir. 1980). international Legal Materials, 1980, Vol. 19, p. 966/noted in American Journal of International Law, 1981, Vol. 75, p. 149

Namibia Case (Legal Consequences for States of the Continued presence of South Africa in Namibia (South West Africa) Notwithstanding Security Council Resolution 276 (1970) Advisory Opinion) 1971 ICJ Reps 16

საკითხავი მასალა:

Alfredsson G. and Eide A. (eds.) The Universal Declaration of Human Rights - A Common Standard of Achievement (The Hague: Martinus Nijhoff, 1999)

Armbulo K. Strengthening the Supervision of the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights: Theoretical and Procedural Aspects (Antwerp.: Intersentia, 1999)

Boerefijn I. The Reporting Procedure under the International Covenanat on Civil and Political Rights (Antwerp.: Intersentia, 1999)

Buergenthal T., Shelton D. and Stewart D, International Human Rights in a Nutshell 3rd edn. (St. Paul, Minn.: West Group, 2002)

Craven M. International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights - A perspective on its Development (Oxford: Clarendon Press, 1995)

Eide A., Alfredsson G., Melander G., Rehof L. and Rosas A. (eds.) The Universal eclaration of Human Rights, a Commentary (Oslo: SUP, 1992)

Goldewijk B.K., Contreras B. and Carbonari P.C. Dignity and Human Rights: The Implementation of Economic, Social and Cultural Rights (Antwerp.: Intersentia, 2002)

Haksar U. Minority Protection and the International Bill of Rights (Bombay: Allied, 1974)

Harland C. ,,The Status of the International Covenant on Civil and Political Rights (ICCPR) in Domestic Law of State Parties: an initial global summary through United Nations' Human Rights Committees” Documents (2000) 22 (1) Human Rights Quarterly pp. 187 - 260

Johnson M.G. and Symonides J. The Universal Declaration of Human Rights: A History of its Creation and Implementation 1948-1998 (Pan: UNESCO, 1998)

Joseph S., Schultz J. and Castan M. The International Covenant on Civil and Political Rights - Cases, Materials and Commentary (Oxford: Oxford University Press, 2000)

Meron T. Human Rights and Humanitarian Norms as Customary Law (Oxford: Clarendon Press, 1989)

Morsink J. The Universal Declaration of Human Rights: Origins, Drafting and Intent (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2000)

Nowak M. UN Covenant on Civil and Political Rights, CCPR Commentary (Kehl: Engel, 1993) Office of the High Commissioner for Human Rights (IHCHR), The International Bill of Rights Fact Sheet 2, Rev. 1 (Geneva: OHCHR, 1996)

OHCHR, Fact Sheet No. 22, Discrimination against Women (Geneva: OHCHR)

ინტერნეტ-მისამართები:

www.ohchr.org - United Nations High Commissioner for Human Rights

www.unhchr.ch - UNHCHER Universal Declaration site

ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ბილის განხილვის შემდეგ, წინამდებარე თავი გაგაცნობთ გაერო-ს ეგიდით მომუშავე ადამიანის უფლებათა უწყებების და ორგანოების ორგანიზაციულ სტრუქტურას ადამიანის უფლებათა დაცვასთან და შემდგომ განვითარებასთან დაკავშირებული ვალდებულებების განხორციელების და აღსრულების სფეროში გაერო-ს მიერ გამოყენებული მექანიზმების უკეთესი გაგების და ხელშეწყობის მიზნით. ასევე, ყურადღება დაეთმობა იმ სხვა ორგანიზაციებს და გაერო-ს ქვე-ორგანოებს, რომლებიც მონწილეობენ ადმიანის უფლებათა დაცვისა და ხელშეწყობის პროცესებში.

5.1. გაერო-ს ორგანიზაციული სტრუქტურის განხილვა

ერთი შეხედვით, გაერო-ს ყველა წევრი, ამა თუ იმ დონეზე, ჩართულია ადამიანის ფლებათა დაცვაში. მიუხედავად ამისა, გაერთიანებული ერების ადამიანის უფლებათა დაცვის ორგანიზაციული სტრუქტურა გონივრულობის ფარგლებში მარტივია და მასში ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული პასუხისმგებლობა თავმოყრილია რამდენიმე ძირითად ორგანოში. მრავალი სხვადასხვა მიდგომის გაერთიანებით, გაერო-ს მიზანია ადამიანის უფლებათა საყოველთაობის გარანტირება იმ პირობით, რომ აღიარებული იქნება თითოეული ადამიანის თანასწორობა, ღირსება და ღირებულება (იხ. ნახ. 5.1).

გენერალური ასამბლეა გაერო-ს ორგანოებს შორის პირველ ადგილზეა, თუმცა უშიშროების საბჭოსაც ეკისრება გარკვეული პასუხისმგებლობა ადამიანის უფლებათა საკითხებზე - მისი პასუხისმგებლობა უპირატესობას იძენს მაშინ, როცა საფრთხე ექმნება საერთაშორისო მშვიდობასა და უშიშროებას. ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული ოფიციალური ანგარიშების უმრავლესობა ეგზავნება გაერო-ს გენერალურ ასამბლეას, ხშირად ეკონომიკური და სოციალური საკითხების საბჭოს (ECOSOC) მეშვეობით.

ჟენევაში განთავსებული გაერო-ს ადამიანის უფლებათა უმაღლესი კომისარიატის ფარგლებში ადამიანის უფლებათა კომისიის როლი სულ უფრო და უფრო იზრდება. მას ანგარიშს აბარებენ ადამიანის უფელბათა ხელშეწყობისა და დაცვის ქვე-კომისია, მომხსენებლები ქვეყნისა და თემატურ საკითხებთან დაკავშირებით და სხვადასხვა სამუშაო ჯგუფები. ადამიანის უფლებათა არსებული ძირითადი ხელშეკრულებების საფუძველზე ჩამოყალიბებული შვიდი კომიტეტი მონიტორინგს უწევს თითოეული ხელშეკრულების განხორციელებას. ეს კომიტეტებია: ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტი, ადამიანის უფლებათა კომიტეტი, წამების საწინააღმდეგო კომიტეტი, რასობრივი დისკრიმინაციის აღმოფხვრის კომიტეტი, ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის აღმოფხვრის კომიტეტი, ბავშვის უფლებათა კომიტეტი და ყველა მიგრანტი მუშაკისა და მათი ოჯახის წევრთა უფლებების დაცვის კომიტეტი. ზემოჩამოთვლილი კომიტეტები მუშაობენ გაერო-ს ეკონომიკურ და სოციალურ საბჭოსთან და გენერალურ ასამბლეასთან. თითოეული მათგანი ცალ-ცალკე იქნება განხილული, თუმცა პირველ რიგში განიხილება გაერო-ს ძირითადი ორგანოები: უშიშროების საბჭო, გენერალური ასამბლეა და მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლო.

5.2. უშიშროების საბჭო

უშიშროების საბჭოს უპირველეს პასუხისმგებლობას წარმოადგენს საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოების შენარჩუნება. იგი ასევე ატარებს საკმაოდ მკაცრ პოლიტიკას სახელმწიფოთა საშიანაო საქმეებში ჩაურევლობის თვალსაზრისით (მუხლი 2(7), გაერო-ს წესდება). შესაბამისად, თავდაპირველად უშიშროების საბჭოს არ სურდა ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებულ ღონისძიებებში მონაწილეობა. ძალების დეფაქტო გამიჯვნამ გენერალურ ასამბლეასა და უშიშროების საბჭოს შორის შედეგად მოიტანა ის, რომ ორი ორგანო არ ახორციელებს ურთერთგადამფარავ იურსდიქციას - გენერალური ასამბლეა წყვეტს თავის მინაწილეობას, როგორც კი საქმეში ჩაერთვება უშიშროების საბჭო.

როგორც ისტორია გვიჩვენებს, მრავალ საერთაშორისო დავას წინ უსწრებს ადამიანის უფლებათა დარღვევები. ამის განსაკუთრებით აშკარა მაგალითს წარმოადგენს უმცირესობათა უფლებების დარღვევა - მაშასადამე, ადამიანის უფლებათა დარღვევამ შეიძლება საფრთხე შეუქმნას საერთაშორისო მშვიდობას. აღნიშნულის დასტურად შეიძლება მოვიშველიოთ არა მხოლოდ ისტორია, არამედ თვით გაერო-ს წესდებაც. და მართლაც, წესდების 1(2) მუხლის მიხედვით, ხალხთა შორის მეგობრული ურთიერთობის ჩამოყალიბების მიზანი ემყარება თანასწორობის პრინციპის ურთიერთპატივისცემას და მასზე მაღლა დგას მხოლოდ საერთაშორისო მშვიდობის და უშიშროების შენარჩუნება, ორგანიზაციის დადგენილი მიზნების მიხედვით. როცა ადამიანის უფლებები ქმნის უსიამოვნებათა საფუძველს სახელმწიფოთა შორის, უშიშროების საბჭოს შეუძლია მიიღოს მშვიდობის აღდგენისთვის აუცილებელი ზომები გაეროს-ს წესდების შესაბამისად. ეს ალბათ სწორედ ის სიტუაციაა, რომლის არსებობისას უშიშროების საბჭო შეიძლება ჩაერიოს ადამიანის უფლებათა დაცვის საკითხებში.

5.2.1. თვითგამორკვევა

უშიშროების საბჭო, როგორც მისი დეკოლონიური სტრატეგიის განუყოფელი ნაწილი, ხელს უწყობს ყველა ხალხის თვითგამორკვევას. ამ საკითხების განხორციელებას უკავშირდება ადამიანის უფლებების დარღვევა. სამხრეთ როდეზიაში, 1965 წელს, სმიტის რეჟიმის მიერ ცალმხრივად გამოცხადებული დამოუკიდებლობა გაერო-მ არ აღიარა, თუმცა მოგვიანებით ცნობილ იქნა საფრთხედ მშვიდობისათვის და მოხვდა წესდების მე-7 თავის მოქმედების სფეროში. სხვადასხვა რეზოლუცია მოუწოდებდა გაერთიანებულ სამეფოს ადამიანის უფლებათა დაცვისკენ ამ ტერიტორიაზე და, საბოლოოდ, დაეკისრა სანქციები. სხვა შემთხვევებში, უშიშროების საბჭოს დახმარებით, მოეწყო პლებისციტები, რასაც მოჰყვა შესაბამისი მოქმედებები, თუმცა არც ისე სწრაფი, მაგრამ მათ უზრუნველყვეს და ხელი შეუწყეს კოლონიზებული ხალხების თვითგამორკვევას. კვლავაც ყურადღების ქვეშ რჩება აღმოსავლეთი ტიმორის ბოლოდროინდელი ტრაგიკული შემთხვევა. თვითგამორკვევის საკითხი უფრო დეტალურად მე-17 თავშია განხილული.

5.2.2. ჩარევა გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მხრიდან

გაერო-ს შექმნის შემდეგ პერიოდში, მსოფლიოში განხორციელდა მრავალი აგრესიის აქტი, სამოქალაქო ომი და ძალების საერთაშორისო გამოყენება. იქ, სადაც საერთაშორისო მშვიდობასა და უშიშროებას საფრთხე ემუქრება ან იგი ირღვევა, უშიშროების საბჭოს აქვს აღსრულების მოქმედებათა ჩატარების უფლება. 1950 წელს კორეაში განხორციელებული ზომები ამის ერთ-ერთი პირველი მაგალითია. მშვიდობის დაცვის მისიებთან ერთად, უშიშროების საბჭო სულ უფრო მეტ მონაწილეობას იღებს საერთაშორისო ჰუმანიტარულ საქმიანობაში. საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი, ადამიანის განუყოფელ უფლებებთან ერთად, განხილული იყო მე-2 თავში. ფართომასშტაბური ჰუმანიტარული საქმიანობა, რომელიც სანქცირებული იყო ყოფილი იუგოსლავიის ტერიტორიაზე 1992 წლიდან დღემდე, სომალიში 1992 წელს და მიმდინარე ბრძოლა პალესტინასა და ისრაელს შორის თვალნათელი მაგალითია გაერო-ს მონაწილეობისა ჰუმანიტარული დახმარების და ადამიანის უფლებების დაცვის საკითხებში. წინა მაგალითში, მიჩნეული იყო, რომ არსებობდა საფრთხე მშვიდობისადმი, რითაც მართლდებოდა ინტერვენცია. ისრაელსა და მის მახლობელ ქვეყნებში გაერო, მშვიდობისმყოფელთა, ზავის დამკვირვებელთა და უბრალო მშრომელების სახით, თითქმის ორმოცი წლის განმავლობაში იმყოფება. ისინი მუშაობენ მასპინძელი ქვეყნის თანხმობით.

5.2.3. სხვა სიტუაციები

უშიშროების საბჭო ხშირად გმობს ადამიანის ზოგიერთი უფლების დარღვევის ფაქტს, თუმცა შესაბამისი ქმედება შეიძლება არც ისე უშუალო იყოს - მაგალითად, დაგმობილია მონობა და მისი მსგავსი პრაქტიკა. უშიშროების საბჭოს მიდგომა საერთაშორისო ტერორიზმის მიმართ, ალბათ, უფრო ერთგვაროვანია, მიუხედავად ტერორიზმით გამოწვეული მსხვერპლისა სამოქალაქო მოსახლეობაში, თუმცა შეიძლება აქ გამოვიყენოთ ძველი გამონათქვამი: ერთი მხარისთვის ტეროტისტი მეორე მხარისთვის თავისუფლებისთვის მებრძოლია. სიცოცხლის უფლების ხელყოფა, რომელიც განსკუთრებით ირღვევა გენოციდისას, სწორედ ის მოვლენაა, რომელსაც მუდმივად გმობს უშიშროების საბჭო - ამის მაგალითია მის მიერ მიღებული რეზოლუციები რუანდასა და ყოფილ იუგოსლავიასთან დაკავშირებით. გაერო-ს უშიშროების საბჭოს მიღებული აქვს მრავალი რეზოლუცია, რომელიც სახელმწიფოებს მოუწოდებს, შეასრულონ ადამიანის საერთაშორისო უფლებებით დადგენილი სტანდარტები. ეს მოწოდებები კიდევ უფრო უსიცოცხლოა, ვიდრე ადამიანის უფლებათა დარღვევის გმობა, თუმცა პოლიტიკურად უფრო წარმატებულია, ვინაიდან უშიშროების საბჭოს მიერ გაკეთებულ ამგვარ მოწოდებებს ბევრი სახელმწიფო უფრო სერიოზულად აღიქვამს.

5.2.4. სანქციები

გაერო-ს უშიშროების საბჭოს აქვს საბოლოო ჯარიმების - სანქციების - დაკისრების უფლება იმ სახელმწიფოებზე, რომლებიც არ ასრულებენ სერთაშორისო-სამართლებრივ ვალდებულებებს. 1990 წლამდე გაერო-მ სანქციები დააკისრა მხოლოდ ორ სახელმწიფოს - სამხრეთ როდეზიასა და სამხრეთ აფრიკას. მას შემდეგ სანქციები კიდევ ზოგიერთ სხვა ქვეყანასაც დაეკისრა. ყველაზე მასშტაბური სანქციები დაეკისრა ერაყს, თუმცა მათი შედეგი შედარებით შემსუბუქდა ,,დახმარება ნავთობისათვის” პროგრამის განხორციელების შედეგად (1995). გაერო-ს და სხვა უწყებების ანგარიშებმა კითხვის ნიშნის ქვეშ მოაქცია ამ სანქციების შედეგიანობა, თუ გავითვალისწინებთ მის უარყოფით გავლენას სამოქალაქო მოსახლეობის დიდ ნაწილზე: მაგალითისათვის, გაიზარდა ჩვილ ბავშვთა სიკვდილიანობა და გაუარესდა ჯანდაცვის სამსახურების მუშაობა. ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტის მიერ გაკეთებულმა ზოგადმა კომენტარმა №8 განაგრძო ეკონომიკურ სანქციებსა და ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებს შორის ურთიერთობის განიხილვა და დაასკვნა: ,,ერთი სახის უკანონობას არ უნდა ხვდებოდეს მეორე სახის უკანონობა, რომელიც არავითარ ყურადღებას არ აქცევს იმ ძირითად უფლებებს, რომლებიც საფუძვლად უდევს და კანონიერებას სძენს ნებისმიერ ამგვარ კოლექტიურ მიზანს” (პუნქტი 16). ცალმხრივი სანქციების პოპულარობა, რომელსაც მხარს უჭერს ამერიკის შეერთებული შტატები, ასევე გაიზარდა ამ ბოლო წლების განმავლობაში მიუხედავად იმ მზარდი მწუხარებისა, რომლითაც გაერო განიხილავს ამგვარ ქმედებებს.

5.2.5. დასკვნა

უშიშროების საბჭოს წინააღმდეგ გამოთქმულ ყველაზე სერიოზულ საჩივარს წარმოადგენს ის, რომ იგი არ იღებს რაიმე ზომებს მისი მუდმივი წევრების წინააღმდეგ. ეს განსკუთრებით თვალსაჩინო იყო ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის შემთხვევაში, როცა იქ აშკარად ირღვეოდა ადამიანის უფლებები, კერძოდ კი ტიბეტში. მიუხედავად ამისა, უშიშროების საბჭომ დაიმკვიდრა ადამიანის უფლებათა დამცველისა და ხელშემწყობის როლი, განსაკუთრებით სერიოზული დარღვევების შემთხვევაში. უშიშროების საბჭოს გამოხმაურებამ სამხრეთ აფრიკაში აპართეიდის მიმართ განსაზღვრა ორგანოს მომავალი ადამიანის უფლებთა დარღვევასთან კავშირში. ადამიანის უფლებათა სისტემატური დარღვევები ხშირად ხელს უწყობს და სიმპტომატურია შეიარაღებული კონფლიქტისათვის სახელმწიფოთა შორის და განსაკუთრებით სამოქალაქო არეულობებისა და უწოსრიგობებისათვის. ერაყი, ჰაიტი, კოსოვო ამის უახლესი მაგალითებია. აქედან გამომდინარე, უშიშროების საბჭო მუდმივად აღმოჩნდება ჩართული ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებულ საკითხებში.

5.3. გენერალური ასამბლეა

გენერალურ ასამბლეას ადამიანის უფლებებზე მუშაობის მნიშვნელოვანი უფლებამოსილება აქვს. წესდების მე-13 მუხლის შესაბამისად იგი „გახდება სწავლების ინიციატორი და გასცემს რეკომენდაციებს საერთაშორისო თანამშრომლობის ხელშეწყობის მიზნით ეკონომიკის, სოციალურ, კულტურულ, საგანმანათლებლო და ჯანმრთელობის სფეროებში. იგი დახმარებას გაუწევს ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა განხორციელებაში ყველას, ყოველგვარი დისკრიმინაციის გარეშე რასის, სქესის, ენის ან რელიგიის საფუძველზე”. სწავლება განხორციელდა ადამიანის უფლებათა სხვადასხვა საკითხთან დაკავშირებით: რეზოლუციით №43/115 (1988), მაგალითად, პროფესორი ფილიპ ალსტონი დაინიშნა დამოუკიდებელ ექსპერტად სახელშეკრულებო მონიტორინგის ორგანოთა მუშაობის განხილვის და მათი გრძელვადიანი ეფექტიანობის გაუმჯობესების მიზნით; რეზოლუციით №56/115 (2001) განხორციელდა მსოფლიო სამოქმედო პროგრამა, რომელიც დაკავშირებული იყო ინვალიდებთან; რეზოლუციით №56/266 (2002) განხორციელდა რასიზმის, რასობრივი დისკრიმინაციის, ქსენოფობიის და მასთან დაკავშირებული შეუწყნარებლობის წინააღმდეგ მიმართული მსოფლიო კონფერენციის შემდგომი იმპლემენტაცია; რეზოლუციით №49/184 (1994) გამოცხადდა გაერო-ს ადამიანის უფლებებისადმი მიძღვნილი ათწლეული, ხოლო რეზოლუციით №58/234 (2003) 2004 წლის 7 აპრილი გამოცხადდა რუანდაში გენოციდის დაგმობისადმი მიძღვნილ საერთაშორისო დღედ. ამგვარი რეზოლუციები არ არის სამართლებრივად სავალდებულო, თუმცა მათ შეუძლიათ მნიშვნელოვანი გავლენის მოხდენა, მაგალითად, ხელშეკრულების საზედამხედველო ორგანოების ფუნქციონირებაზე ან მათ პროფილზე ზოგიერთ საკითხში. მათ ასევე შეუძლიათ ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული პოლიტიკის მომავლის განსაზღვრა ზოგიერთ სფეროში. ქვეყნის დონეზე, გენერალურ ასამბლეას შეუძლია არჩიოს ადამიანის უფლებების დარღვევის განხილვა ნებისმიერ მოცემულ სახელმწიფოში და არსებული სიტუაციის შემოწმება - რეზოლუცია №58/163 (2003) კიდევ ერთხელ ადასტურებს პალესტინელი ხალხის უფლებას თვითგამორკვევაზე, ხოლო რეზოლუცია № 58/247 (2003) გამოხატავს სერიოზულ წუხილს მიანმის ხალხის უფლებათა არსებულ დარღვევებთან დაკავშირებით. ორივე დოკუმენტი მოუწოდებს ხელისუფლების ორგანოებს, დაიცვან ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სტანდარტები და მიღებული იქნა გენერალური ასამბლეის 58-ე სესიაზე. საკითხები გადამოწმდება გენერალური ასამბლეის 59-ე სესიაზე.

5.3.1. დეკლარაციები ადამიანის უფლებათა საკითხებზე

გენერალური ასამბლეის დეკლარაციები არ არის სამართლებივად სავალდებულო, თუმცა მათ აქვთ მორალური ძალა, რაც მიმანიშნებელია უმრავლესობის საყოველთაო აზრისთვის. ეს განსაკუთრებულ ჭეშმარიტებად ხდება მაშინ, როცა დოკუმენტის მიღება ხდება ერთხმად ანუ წინააღმდეგი ხმის გარეშე. განზრახვათა განაცხადებს („რბილი სამართალი”) შეუძლია სამართლებრივად სავალდებულო ზომების მიღების საწინდარი გახდეს. ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია წარმოადგენს გენერალური ასამბლეის ერთ-ერთ უდიდეს მიღწევას, რომელიც შემდგომში იქცა „ძლიერ” სამართლად საერთაშორისო პაქტების საფუძველზე (თავი 4). სხვა მნიშვნელოვან მიღწევებს წარმოადგენს ბავშვის უფლებათა დეკლარაცია (1959), დეკლარაცია რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ (1963), დეკლარაცია ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის აღმოფხვრის შესახებ (1967), დეკლარაცია რელიგიასა და რწმენაზე დაფუძნებული დისკრიმინაციის და შეუწყნარებლობის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ (1981) და დეკლარაცია იმ ადამიანთა უფლებების შესახებ, რომლებიც განეკუთვნებიან სახელმწიფო თუ ეთნიკურ, რელიგიურ და ენობრივ უმცირესობას (1992). ბევრი ამ დეკლარაციათაგანი საბლოოდ გარდაიქმნა სავალდებულო საერთაშორისო დოკუმენტებად.

5.3.2. ადმინისტრაციული მხარდაჭერა

გენერალური ასამბლეა კოორდინირებას გაუწევს ადმინისტრაციულ და ტექნიკურ მხარდაჭერას, რითაც გამოეხმაურება სახელმწიფოს საჭიროებებს, დაკავშირებულს მათი ვალდებულებების შესრულებასთან ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ბილის შესაბამისად. მას შეუძლია უფლებამოსილების მინიჭება გაერო-ს სპეციალიზებული ორგანოების სამუშაოსთვის - მაგალითად, სისტემატურად ტარდება ტრენინგი სამართლიანი სასამართლოს უფლებასთან დაკავშირებით. ზოგიერთ სახელმწიფოში გაერო-ს შეუძლია დამკვირვებლების გაგზავნა სახელმწიფო არჩევნებში დახმარების აღმოჩენის მიზნით (ერთ-ერთი მაგალითია აღმოსავლეთი ტიმორი). ამგვარ ქმედებებს ჩვეულებრივ ამტკიცებს გენერალური ასამბლეა. გენერალური ასამბლეის საგანგებო სესიები ეძღვნება კონკრეტული პრობლემების განხილვას და იმ ქვეყნებზე საუბარს, რითაც ასამბლეა ცდილობს, გარკვეული გამოსასწორებელი ღონისძიებების მიღებას. ბოლო სპეციალური საგანგებო სესია მოიწვია კატარმა აღმოსავლეთ იერუსალიმის ოკუპაციის და პალესტინის სხვა ოკუპირებულ მიწებთან დაკავშირებით. სესია იმართებოდა სხვადასხვა დღეებში, დაწყებული 1997 წლის აპრილიდან 2001 წლის დეკემბრამდე (UN Doc. A/RES/ES-10/2-9).

5.3.3. ანგარიშების მიღება

გენერალური ასამბლეა, ეკონომიკური და სოციალური საბჭოს გავლით, იღებს და განიხილავს სახელშეკრულებო ზედამხედველობის ორგანოს ანგარიშებს. ამ პროცესის საჯაროობის ელემენტი, მაგალითად, იმ ქვეყნების დასახელება, რომლებიც დროულად არ წარადგენენ ანგარიშებს, ამაღლებს ადამიანის უფლებათა სტატუსს და ხაზს უსვამს იმ მნიშნველობას, რომლებსაც საერთაშორისო საზოგადეობრიობა ანიჭებს შესაბამისობას აღნიშნულ სტანდარტებთან. და მართლაც, ეკონომიკური და სოციალური საბჭო პასუხისმგებელია გენერალურ ასამბლეის წინაშე (მუხლი 60), რომელიც ირჩევს მათ წევრებს (მუხლი 61). გაერო-ს გენერალური მდივანი მოქმედებს, როგორც მნიშნველოვანი ხელშეკრულებების სარატიფიკაციო და ხელმოწერის დოკუმენტების დეპოზიტარი. ნებისმიერი იმ გაუთვალისწინებელი საგანგებო მდგომარეობის შესახებ, რომლის გამოც წევრ სახელმწიფოს უხდება რომელიმე დოკუმენტის დებულებებიდან გადახვევის განმარტება, აუცილებლად უნდა ეცნობოს გენერალურ მდივანს.

5.3.4. ზოგადი დებატები

გენერალური ასამბლეის ზოგად დებატებს დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ადამიანის საყოველთაო უფლებების სტატუსის ამაღლებაში. ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული ზოგიერთი სიტუაცია გახდა გენერალური ასამბლეის დებატების საგნად, რომელმაც დაგმო ადამიანის უფლებათა დარღვევის ფაქტები და მოუწოდა სახელმწიფოებს საერთაშორისო სტანდარტებთან შესაბამისობის უზრუნველყოფისკენ. მნიშვნელოვანი საკითხების დიდ ნაწილზე შეიძლება დებატები გაიმართოს გენერალურ ასამბლეაში იმ განხილვებთან ერთად, რომლებიც უკავშირდება დეკლარაციებსა და დოკუმენტებს ადამიანის უფლებების შესახებ. საჭიროების შემთხვევაში, გენერალური ასამბლეა ნიშნავს სპეციალურ მომხსენებლებსა და სხვა ექსპერტებს საკითხის შესწავლის და შემდგომი ანგარიშის წარდგენის მიზნით.

5.3.5. დასკვნა

გენერალურ ასამბლეას მთვარი როლი ეკისრება ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული ხელშეკრულებების განხორცილებაში. როგორც გაერო-ს ყველა ორგანო, იგი უნდა მოქმედებდეს გაერო-ს წესდებით მისთვის მინიჭებული უფლებამოსილების ფარგლებში. მიუხედავად ამისა, რეალობაში, გენერალურ ასამბლეას გაცილებით მეტი უფლებამოსილება აქვს და, ხშირად, როგორც შემდეგში ნახავთ, ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებულ საკითხებს იგი სპეციალურ უწყებებს გადასცემს.

5.4. საერთაშორისო სასამართლოები

გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ფარგლებში მუშაობს ორი საერთაშორისო სასამართლო: გაერო-ს მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლო, გაერო-ს წესდების თანახმად შექმნილი თავდაპირველი მსოფლიო სასამართლო, და სისხლის სამართლის საერთაშორისო სასამართლო, რომელიც ცალკე სტატუტით შეიქმნა 2002 წელს.

5.4.1. მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლო

გაერო-ს წესდების 92-ე მუხლის თანახმად შექმნილმა მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლომ შეცვალა საერთაშორისო სამართლის მუდმივი სასამართლო (ერთა ლიგის სასამართლო ორგანო). თხუთმეტ მოსამართლეს სხვადასხვა ქვეყნიდან ირჩევს გენერალური ასამბლეის და უშიშროების საბჭოს უმრავლესობა. საგანგებო მოსამართლეები, რომლებიც მოცემული საქმის განხლვის ვადით ინიშნებიან, შეიძლება შეარჩიონ დავის მონაწილე სახელმწიფოებმა იმ შემთხვევაში, როდესაც სასამართლოში არ არის ამ სახელმწიფოს წარმომადგენელი მოსამართლე. სასამართლო მოიწვევა პალატის ან სრული შემადგენლობით, და მას შეუძლია მოისმინოს სხვადასხვა საქმეები და რჩევის სახით გასცეს თავისი შეხედულებები. ნებისმიერ საქმესთან დაკავშირებით ნებისმიერ სახელმწიფოს შეუძლია სასამართლოს განსჯადობის აღიარება.

თუმცა, საერთაშორისო სასამართლო არ არის კომპეტენტური იმისთვის, რომ განიხილოს ინდივიდების მიერ წამოჭრილი ან ადამიანის საერთაშორისო უფლებებთან დაკავშირებული რომელიმე დოკუმენტის საკითხები. ამავე დროს, საერთაშორისო სამართლის მუდმივი სასამართლოს მსგავსად, რომელიც განსაზღვრავდა უმცირესობებთან დაკავშირებულ ადრეულ სამართალს, გაერო-ს საერთაშორისო სასამართლოს შეუძლია თავისი წვლილის შეტანა კონვენციების და სახელმწიფოებზე დაკისრებული ვალდებულებების განმარტებაში.

ბოსნია-ჰერცოგოვინამ საქმე აღძრა იუგოსლავიის წინააღმდეგ მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლოში 1993 წელს გენოციდის კონვენციით გათვალისწინებული ადამიანის საერთაშორისო უფლებების დარღვევებისათვის. გაცემული იქნა ბრძანება დროებითი ზომების შესახებ, რომლითაც იუგოსლავიას აეკრძალა გენოციდის შემდგომი ქმედებების ჩატარება 1994 წლის აპრილში (ვადა გაგრძელდა 1993 წლის სექტემბერში). აღნიშნულ საქმეზე არ იყო მიღებული საბოლოო გადაწყვეტილება საქმის არსებითი განხილვის საფუძველზე. დროებითი ზომების მიღება ნიშნავს საგრძნობ ცვლილებას მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლოს პოლიტიკაში, როცა დროებითი ზომები გამოიყენება ადამიანის უფლებათა სერიოზული დარღვევების შესაკავებლად არსებითი განხილვის შედეგად საბოლოო გადაწყვეტილების მიღებამდე.

კონვენცია გენოციდის შესახებ ასევე იქნება გამოყენებული, როცა სასამართლო არსებითად განიხილავს 1999 წლის ივლისში ხორვატიის მიერ იუგოსლავიიის წინააღმდეგ აღძრულ საქმეს. ეს საქმე ეხება ხორვატული მოსახლეობის ეთნიკურ წმენდას 1991-1995 წლებში. გარდა ამისა, სასამართლოს რჩევებმა შეიძლება გარკვეული წვლილი შეიტანოს სასამართლო პრაქტიკაში - უპირველეს მაგალითს წარმოადგენს შენიშვნები გენოციდის შესახებ კონვენციასთან დაკავშირებული საქმის მიმართ.

5.4.2. სისხლის სამართლის საერთაშორისო სასამართლო

ის ფაქტი, რომ ადამიანებს ჯერ კიდევ კარგად ახსოვდათ ომის პერიოდში და მშვიდობიან დროს საშინელი დანაშაულები კაცობრიობის წინააღმდეგ და რომ უკვე არსებობდა სისხლის სამართლის საერთაშორისო საგანგებო ტრიბუნალები რუანდისა და იუგოსლავიის საქმეების შესწავლის მიზნით, აღმოჩნდა სისხლის სამართლის საერთაშორისო სასამართლოს შექმნის მამოძრავებელ ძალად. ხანგრძლივი მოლაპარაკებების შემდეგ რომის სტატუტი, რომლის საფუძველზეც უნდა ჩამოყალიბებულიყო სისხლის სამართლის საერთაშორისო სასამართლო, გაიხსნა ხელმოწერისთვის 1998 წელს. ზემოხსენებული ხელშეკრულების უპირველეს მიზანს წარმოადგენს ის, რომ „დაუსჯელი არ უნდა დარჩეს არც ერთი, მთლიანობაში კაცობრიობის წინააღმდეგ მიმართული, ყველაზე სერიოზული დანაშაული” (პრეამბულა).

იღებს რა სათავეს ნიურემბერგისა და ტოკიოს ტრიბუნალებიდან და უდევს რა საფუძვლად სისხლის სამართლის საგანგებო ტრიბუნალების წარმატება, სისხლის სამართლის საერთაშორისო სასამართლოს განსჯადობა ინდივიდებზე ვრცელდება. ეს განსჯადობა ავსებს სახელმწიფო იურისდიქციებს სისხლის სამართლის სფეროში, სწორედ ამიტომ მიმდინარეობს საბრალდებო პროცესი რუანდაში, სიერა ლეონეში და ა.შ. სასამართლო მუდმივმოქმედია და იმყოფება ჰააგაში (ნიდერლანდები).

რომის სტატუტის თანახმად, სისხლის სამართლის საერთაშორისო სასამართლოს იურისდიქცია ვრცელდება გენოციდზე, ომის პერიოდში ჩადენილ და აგრესიათან დაკავშირებულ დანაშაულებზე (მუხლი 5). კაცობრიობის წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულები (მუხლი 6) მოიცავს დამონებას, წამებას, სექსუალურ მონობას, ადამიანების ძალადობრივ გაუჩინარებას და აპართეიდს; ყველა მათგანზე ვრცელდება ადამიანის უფლებების დებულებები. ომის პერიოდში ჩადენილ დანაშაულთა უმრავლესობას ეხება ადამიანის უფლებათა თანამედროვე დოკუმენტები, თუმცა აშკარაა გადაფარვა ჰუმანიტარული სამართლის დებულებებისა ჟენევის კონვენციის დებლებებთან, ვინაიდან სტატუტი გარკვეულწილად დაფუძნებულია ჟენევის კონვენციის დებულებებზე (მუხლი 8).

5.5. ეკონომიკური და სოციალური საბჭო

ეკონომიკურ და სოციალურ საბჭოში შედის ორმოცდათოთხმეტი წევრი, რომლებსაც სამი წლის ვადით ირჩევს გენერალური ასამბლეა. წევრები იკრიბებიან მთელი წლის განმავლობაში, ხოლო მათი ძირითადი შეხვედრა იმართება ივლისში ნიუ-იორკში ან ჟენევაში. ეკონომიკურ და სოციალურ საბჭოს აქვს „საერთაშორისო ეკონომიკურ, სოციალურ, კულტურულ, საგანმანათლებლო, ჯანდაცვის და მათთან დაკავშირებულ საკითხთა” შესწავლის წამოწყების და ანგარიშების შედგენის ფართო უფლებამოსილება (გაერო-ს წესდება, მუხლი 62(1)). მას ასევე შეუძლია „რეკომენდაციების შედგენა ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა პატივისცემის, დაცვის და ხელშეწყობის მიზნით” (მუხლი 62(2)). ეკონომიკური და სოციალური საბჭო მონაწილეობას იღებს ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული კონფერენციების ორგანიზებაში და მუშაობს გაერო-ს სხვა უწყებებთან და მათთან დაკავშირებულ ორგანოებთან ადამიანის საყოველთაო უფლებების დაცვის მიზნით. გაერო-ს ეგიდით ჩამოყალიბებული სახელშეკრულებო მონიტორინგის ორგანოები (კონვენციის მექანიზმები) ანგარიშს აბარებენ ეკონომიკურ და სოციალურ საბჭოს და, აქედან გამომდინარე, გენერალურ ასამბლეას. გარდა ამისა, ეკონომიკური და სოციალური საბჭო კოორდინირებას უწევს გაერო-ს სხვადასხვა პროგრამას, როგორიცაა, მაგალითად, გაერო-ს განვითარების პროგრამა, და იღებს წლიურ ანგარიშებს სპეციალიზებული ორგანოებიდან, როგორიცაა გაერო-ს განათლების, მეცნიერების და კულტურის საკითხთა ორგანიზაცია, შრომის საერთაშორისო ორგანიზაცია და ჯანმრთელობის საერთაშორისო ორგანიზაცია. ამ ორგანოთა მანდატები ადამიანის უფლებებზე გავლენას ახდენს.

ვინაიდან ეკონომიკურ და სოციალურ საბჭოს დიდი სამუშაო დატვირთვა აქვს, იგი ხშირად გადასცემს სამუშაოს ქვე-ორგანოებს. ეკონომიკური და სოციალური საბჭო ამუშავებს ათ კომისიას, ხუთ რეგიონულ კომისიას, სხვადასხვა სპეციალიზებულ კომიტეტსა თუ ექსპერტს. ეკონომიკური და სოციალური საბჭოს ერთ-ერთ მნიშვნელოვან კომისიას წარმოადგენს ადამინის უფლებათა კომისია, რომელიც ჩამოყალიბდა 1946 წელს და ახორციელებს თავის ვალდებულებებს გაერო-ს წესდების 68-ე მუხლის მიხედვით. ამ კომისიის მუშაობა განხილულია ქვემოთ.

5.5.1. ქალთა სტატუსის კომისია

ქალთა სტატუსის კომისია ჩამოყალიბდა 1946 წლის მე-11 (II) რეზოლუციის საფუძველზე ეკონომიკური და სოციალური საბჭოს ფუნქციონალური კომისიის სახით. მისი უპირველესი ფუნქციაა რეკომენდაციებისა და ანგარიშების მომზადება საბჭოსათვის ქალთა უფლებების ხელშეწყობის თაობაზე პოლიტიკაში, ეკონომიკაში, სამოქალაქო, სოციალურ და საგანმანათლებლო სფეროებში. მას ასევე შეულია რეკომენდაციების გაცემა ისეთ სფეროებში, რომლებიც საჭიროებენ დაუყვნებლივ ყურადღებას. პეკინის კონფერენციის და სამოქმედო პლატფორმის ჩამოყალიბების შემდეგ გენერალურმა ასამბლეამ კომიტეტს მიანიჭა 2000 წლისთვის პეკინის კონფერენციის შემდგომი ქმედებების მომზადების უფლება, რისთვისაც მას უნდა განეხორციელებინა კრიტიკული სფეროების რეგულარული შესწავლა. ქალები და განათლება, ტრენინგი, გარემო, გადაწყვეტილების მიღება და ჯანმრთელობა - ეს ის საკითხებია, რომლებიც ახლა განიხილება გენდერული თვალსაზრისით. კომისიის წევრების რაოდენობა მნიშვნელოვნად გაიზარდა კომისიის დაარსების დღიდან, როცა მის შემადგენლობაში მხოლოდ თხუთმეტი წევრი შედიოდა. მისი ორმოცდახუთი წევრი თითქმის რვა სამუშაო დღის განმავლობაში ხვდება ერთმანეთს ყოველ წელს. კომისიას ზოგიერთი სახის მომსახურებას უწევს ქალთა განვითარების ხელშეწყობის განყოფილება.

5.5.1.1. ქალთა განვითარების ხელშეწყობის განყოფილება

ქალთა განვითარების ხელშეწყობის განყოფილება წარმოადგენს ეკონომიკურ და სოციალურ საკითხთა დეპარტამენტის ნაწილს, რომელიც, თავის მხრივ, შედის გაერო-ს სამდივნოში. მისი მისიაა ქალების, როგორც თანასწორუფლებიანი პარტნიორების, მონაწილეობის უზრუნველყოფა მამაკაცებთან ერთად ადამიანების ყველა საქმიანობაში. შესაბამისად, იგი ცდილობს ქალების, როგორც თანასწორუფლებიანი მონაწილეების და მოსარგებლეების, დაფუძნებას მდგრადი განვითარების ღონისძიებებში, მშვიდობასა და უსაფრთხოებაში, მმართველობასა და ადამიანთა უფლებებში, საკუთარი პერსპექტივების ზრდაში გაერო-ს ფარგლებში და მის ფარგლებს გარეთ (ქალთა განვითარების ხელშეწყობის განყოფილების მისია). განყოფიელბას აქვს სამი ძირითადი ფუნქცია: გენდერული საკითხების ანალიზი; ქალთა უფლებების დაცვა და პოლიტიკის კოორდინირება. მისი ამჟამინდელი დირექტორია კაროლინ ჰანნანი. დანაყოფი ემსახურება კომისიას ქალთა სტატუსის საკითხებში, ხოლო კომიტეტს - ქალთა დისკრიმინაციის აღმოფხვრის საკითხებში.

5.5.2. ადამიანის უფლებათა კომისია

გაერო-ს ადამიანის უფლებათა კომისიაში ამჟამად შედის ორმოცდაცამეტი წევრი სახელმწიფო (დანიშნული როტაციის საფუძველზე), რომლებიც ყოველი წლის მარტ/აპრილში ხვდებიან ჟენევაში. მათ შეხვედრებს ესწრებიან სხვა სახელმწიფოები და ასევე არასამთავრობო ორგანიზაციები. ადამიანის უფლებათა კომისია პირველად 1947 წელს შეიკრიბა. მისი მიზანი იყო ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის პროექტის ჩამოყალიბება. ამ მიზნის მიღწევის შემდეგ, კომისიამ გადაწყვიტა ადამიანის საერთაშორისო უფლებათა სტანდარტების დადგენა. მიუხედავად ამისა, მას ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული დარღვევების განხილვის უფლება არ ჰქონდა 1967 წლამდე. მას შემდეგ მან ჩამოაყალიბა და ხელმძღვანელობა გაუწია კონვენციის-გარეთა მექანიზმებს ადამიანის უფლებათა აღსრულებისათვის. ფაქტების მოძიების მისი შესაძლებლობა ასევე გაფართოვდა გარკვეულ ქვეყნებზე/საკითხებზე მომუშავე საგანგებო მომხსენებლების და სამუშაო ჯგუფების ინსტიტუტის შემოღების შემდეგ. ვენის დეკლარაციისა და სამოქმედო პროგრამის (1993) შემდეგ ადამიანის უფლებათა კომისიამ უფრო მეტი ყურადღება გადაიტანა ტექნიკურ დახმარებასა და თანამშრომლობაზე, რის ზოგად მიზანსაც წარმოადგენდა ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების და დაუცველი ჯგუფების უფლებების ხელშეწყობა. მაგალითად, ამჟამად კომისიის მანდატით მომუშავე საგანგებო მომხსენებლები მოიცავს იმ საგანგებო მომხსენებლებს, რომლებიც მუშაობენ განათლების, კვების და სათანადო საცხოვრებელი პირობების უფლებებზე. ეს ის უფლებებია, რომლებსაც ხშირად მიაწერენ ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ საკითხებს. რაც შეეხება დაუცველ ჯგუფებსა და ადამიანებს, ამჟამად გამოყოფილი არიან მომხსენებლები, რომლებიც შეისწავლიან ადამიანის უფლებებსა და ძირითად თავისუფლებებთან დაკავშირებულ მდგომარეობას ადგილობრივ ხალხებში, მიგრანტთა უფლებებს და ქალების წინააღმდეგ ძალადობის საკითხებს - მის მიზეზებსა და შედეგებს. საგანგებო მომხენებლები გამოყოფილია სომალის, კამბოჯის, ერაყის საკითხებზე და სულ ახლახან გამოიყო ავღანეთის საკითხთან დაკავშირებით (UN Doc. E/CN.4/2004/4). უეჭველია, რომ კომისია დიდ როლს ასრულებს გაერო-ს ქარტიის დებულებათა განვითარებაში ადამიანის დღეს არსებულ უფლებათა ყოვლისმომცველი სისტემის სახით.

5.5.2.1. ინდივიდუალური საჩივრები

თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ 1947 წელს ჩამოყალიბებულ ადამიანის უფლებათა კომისიას არ ჰქონდა ინდივიდუალური საჩივრების განხილვის უფლება, ამ ბოლო პერიოდში შეინიშნება დიდი პროგრესი. ეკონომიკური და სოციალური კომიტეტის რეზოლუცია №75 (V), რომელიც განამტკიცებდა ადამიანის უფლებათა კომისიის შეხედულებებს, ბოლოს და ბოლოს 1970 წელს შეცვალა რეზოლუციამ №1503 (XLVIII). რეზოლუცია №1503 ნაწილობრივ წარმოადგენდა კოლონიალიზმისა და აპართეიდის წინააღმდეგ მიმართული იმ ინტენსიური მოძრაობის შედეგს, რომელიც მიმდინარეობდა გაერო-ს და მასთან დაკავშირებული უწყებების მფარველობის ქვეშ. №1503 რეზოლუციის თანახმად, ინდივიდუალური თუ ჯგუფური საჩივრები უნდა შემოწმდეს და დადასტურდეს, რომ საქმე მართლაც ადამიანის უფლებების დარღვევას ეხება. ამ სამუშაოს ატარებს უმცირესობათა დისკრიმნაციის თავიდან აცილების და დაცვის ქვეკომისია. ადამიანის უფლებათა კომისიას შემდეგ შეუძლია მოცემულ საჩივართან დაკავშირებული რეგიონისა თუ ქვეყნის მდგომარეობის შესწავლა. განაცხადის მიხედვით საქმის განხილვისათვის აუცილებელია შესაბამისი ქვეყნის თანხმობა. ანგარიშის საფუძველზე შეიძლება რეკომენდაციების გაკეთება ეკონომიკური და სოციალური საბჭოსადმი. ეს კონფიდენცილურ შეტყობინებათა პროცედურა 2000 წელს გადასინჯულ იქნა ადამიანის უფლებათა კომისიის მიერ, თუმცა მას დღესაც №1503 პროცედურის სახელით მოიხსენიებენ. ეკონომიკური და სოციალური საბჭოს რეზოლუცია № 2000/3 (ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული ურთიერთობების მოგვარების შესახებ) შეტყობინებათა სამუშაო ჯგუფს უზრუნველყოფს წელიწადში ერთი შეხვედრით, როცა განიხილება შეტყობინებები და ინდივიდებისა თუ ჯგუფებისგან მიღებული ადამიანის უფლებათა დარღვევასთან დაკავშირებული საჩივრები. იმ შემთხვევაში თუ აღმოჩენილი იქნება „ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ფართომასშტაბიანი და სათანადოდ დადსტურებული დარღვევების ერთობლიობის არსებობა” (პუნქტი 2), მაშინ საქმე გადაეცემა ამგვარ სიტუაციებზე მომუშავე სამუშაო ჯგუფს. იგი გადაწყვეტს, გადასცეს თუ არა საქმე განსახილველად და, სავარაუდოდ, გადაწყვეტილების მისაღებად ადამიანის უფლებათა კომისიას. ამის შემდეგ, დახურულ შეხვედრაზე, კომისია მოითხოვს არგუმენტებს მოცემული ქვეყნების მთავრობებისგან და შემდეგ განიხილავს სიტუაციებს სამუშაო ჯგუფის დასკვნებს საბოლოო გადაწყვეტილების მიღებამდე.

კომისიის თავმჯდომარე საზოგადოებას აცნობს იმ სახელმწიფოებს, რომლებიც შემოწმდა №1503 პროცედურის მიხედვით, თუმცა თავად ანგარიშები საიდუმლოდ ინახება (ვიდრე შესაბამისი სახელმწიფო არ მოითხოვს საქმის გამოქვეყნებას). 2000 წლის შემდეგ №1503 პროცედურის მიხედვით შემოწმდა ჩადი, ლიბერია, მალდივები, არაბეთის გაერთიანებული ემირატები, ვიეტნამი და ზიმბაბვე.

ბუნებრივია, რომ თუ გავითვალისწინებთ №1503 პროცედურის შეზღუდვებს, ადამიანის უფლებათა კომისიამ შეიძლება ირჩიოს სახელმწიფო თანხმობის საჭროების თავიდან აცილება და ფაქტების აღმომჩენი საგანგებო ორგანოს ჩამოყალიბება ან მომხსენებლის დანიშვნა.

5.5.3. ადამიანის უფლებათა ხელშეწყობისა და დაცვის ქვეკომისია

1946 წელს შეიქმნა უმცირესობათა დისკრიმინაციის თავიდან აცილების და მათი დაცვის ქვე-კომისია, როგორც ეკონომიკური და სოციალური საბჭოს და ადამიანის უფლებათა კომისიის დამხმარე ორგანო. მრავალი თვალსაზრისით ეს კომიტეტი ჰგავდა ერთა ლიგის უმცირესობათა უფლებების დაცვის საკითხთა გადმონაშთს, იმ საკითხებისა, რომლებიც აღარ განიხილებოდა როგორც საჭირბოროტო (თუმცა გაუმართლებელი ოპტიმიზმით) ადამიანის უფლებების მიმართ საყოველთაო მიდგომის შემდეგ. ოცდაექვს წევრიან ქვე-კომისიას აქვს საკონსულტაციო როლი. ადრეული მცდელობები, მიენიჭებინათ ინდივიდუალური საჩივრების განხილვის უფლება (ლიგის პერიოდში მომუშავე სისტემების მსგავსად) კომისიამ უარყო. 1999 წელს ეკონომიკურმა და სოციალურმა საბჭომ დაამტკიცა ქვე-კომისიის ახალი სახელი - ამჟამად მას ეწოდება ადამიანის უფლებათა ხელშეწყობისა და დაცვის ქვე-კომისია. იმავე 1999 წელს ქვეკომისია საბოლოოდ შეიკრიბა ოთხკვირიან სესიაზე. 2000 წლიდან მისი სესიები ტარდება სამი კვირის განმავლობაში, თუმცა 2001 წლის სესიაზე ქვე-კომისიამ თხოვნით მიმართა ადამიანის უფლებათა დაცვის კომისიას სესიების მეოთხე კვირის აღდგენის თაობაზე „მისი მნიშვნელოვანი, რთული და მძიმე დღის წესრიგის და მისი როლისა და მუშაობის ხარისხის გათვალისწინებით” (დეკ. 22001/117, 16/8/01).

ქვე-კომისიის ამოცანაა, პირველ რიგში, გამოკვლევა და რეკომენდაციის გაცემა კომისიისათვის ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ნებისმიერი დისკრიმინაციის თავიდან აცილების თაობაზე, რასობრივ, ეროვნულ, რელიგიურ და ენობრივ უმცირესობათა დაცვა და, მეორე რიგში, ყველა ისეთი სხვა ფუნქციის შესრულება, რომელსაც მას დაავალებს ეკონომიკური და სოციალური საბჭო ან ადამიანის უფლებათა დაცვის კომისია. ქვე-კომისიის ეგიდით მიმდინარე კვლევები ეხება გლობალიზაციას და მის ზემოქმედებას ადამიანის უფლებებით სრულად სარგებლობაზე (რეზოლუცია 1999/8, საბოლოო ანგარიში UN Doc. E/CN/4/Sub.2/2003/14), სასმელი წყლით სარგებლობის და სანიტარული სამსახურების, ეკონომიკურ, სიციალურ და კულტურულ უფლებებს (რეზოლუცია 2001/2, წინასწარი ანგარიში UN Doc. E/CN/4/Sub.2/2002/10) და ადგილობრივი ხალხების ბუნებრივ რესურსებზე მუდმივი სუვერენიტეტის საკითხს (რეზოლუცია 2001/10, წინასწარი ანგარიში UN Doc. E/CN/4/Sub.2/2003/20). თუმცა ზოგიერთი კრიტიკოსი ლაპარაკობს ქვე-კომისიისა და კომისიის ფუნქციათა გადაფარვაზე, ქვე-კომისია, პირველ რიგში, რჩება კომისიის დამოუკიდებელ კონსულტანტად.

5.6. ადამიანის უფლებათა უმაღლესი კომისარი

ადამიანის უფლებათა უმაღლესი კომისრის ოფისის მანდატი განსაზღვრული გაერო-ს წესდების მუხლებში 1, 13 და 55. მისი მისიაა ,,ადამიანის უფლებათა დაცვა და ხელშეწყობა”. მაღალი ეფექტიანობის მიღწევის მიზნით, 1997 წელს გაერთიანდნენ ადამიანის უფლებათა უმაღლესი კომისრის ოფისი და ადამიანის უფლებათა ცენტრი. აღნიშნულის შედეგად უმაღლესი კომისრის ოფისი უზრუნველყოფს სამდივნო მხარდაჭერას სახელშეკრულებო მონიტორინგის ორგანოებისთვის. უმაღლესი კომისრის ადგილსამყოფელი ჟენევაშია (შვეიცარია), თუმცა მისი ოფისი (და დირექტორი) იმყოფება ნიუ-იორკში. ადამიანის უფლებათა უმაღლესი კომისრის თანამდებობა დადგინდა გენერალური ასამბლეის 1993 წლის 20 დეკემბრის რეზოლუციით №48/141 (A/RES/48/141). მე-2 მუხლი უმაღლესი კომისრისგან მოითხოვს უნაკლო მორალურ სახეს, მაღალ პიროვნულ თვისებებს და გამოცდილებას როგორც ადამიანის უფლებებთან, ასევე გლობალური საზოგადოების მრავალფეროვანი კულტურების წვდომასთან დაკავშირებით. დანიშვნას ახორციელებს გაერო-ს გენერალური მდივანი, რომელიც, თავის მხრივ, დამტკიცებულია გენერალური ასამბლეის მიერ. უმაღლესი კომისარი ირჩევა ოთხწლიანი ვადით და გეოგრაფიული როტაციის გათვალისწინებით. გაერო-ს სისტემაში აღნიშნული თანამდებობა შეესატყვისება გენერალური მდვინის მოადგილის დონეს. უმაღლესი კომისრის უმთავრესი პასუხისმგებლობა ეხება ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებულ გაერო-ს იმ ღონისძიებებს, რომლებსაც მართავს გენერალური მდივანი. მის პასუხისმგებლობაში შედის ადამიანის უფლებათა დაცვის და პროპაგანდის კოორდინირება გაერო-ს მთელ სისტემაში, საკონსულტაციო მომსახურების გაწევა, ტექნიკური და ფინანსური დახმარება ადამიანის უფლებათა სფეროში, აქტიური მონაწილეობა ადამიანის უფლებების წინაშე არსებული ბარიერების მოხსნაში, ადამიანის უფლებების ხელშეწყობასთან დაკავშირებული საგანმანათლებლო და საინფორმაციო პროგრამების ჩამოყალიბება და არსებული სისტემის მოდერნიზება მისი ეფექტიანობის გაუმჯობესების მიზნით. ადამიანის უფლებათა დაცვასა და ხელშეწყობასთან დაკავშირებული საერთაშორისო თანამშრომლობის გაფართოვების მიზნით უმაღლესი კომისარი ასევე ჩართულია დიალოგში მთავრობებთან. ბ-ნი ხოზე აიალა ლასო, მერი რობინსონთან ერთად, 1997 წლიდან იყო პირველი უმაღლესი კომისარი. შემდეგ, 2002 წელს, უმაღლესი კომისარი გახდა სერჯიო ვიერია დე მილო. მისი გარდაცვალების შემდეგ (დაიღუპა 2003 წლის აგვისტოში გაერო-ს ბაღდადის სათაო ოფისზე თავდასხმის შედეგად), 2004 წელს, ამ თანამდებობაზე არჩეული იქნა კანადის უზენაესი სასამართლოს მოსამართლე, ლუის არბორი.

უმაღლესი კომისარი განსაზღვრავს ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული ქმედებების ცენტრალურ საკითხებს გაერო-ს ეგიდით, ანუ „ადამიანურ სახეს” ადამიანის საერთაშორისო უფლებებისთვის. ზემოხსენებული ქმედებების და გამოსვლების, ბრიფინგების, პუბლიკაციების და კონფერენციების საშუალებით უმაღლესი კომისარი იბრძვის ადამიანის უფლებებისთვის მაღალი საზოგადოებრივი პროფილის შესანარჩუნებლად. ამის ერთ-ერთ მაგალითს წარმოადგენს ადამიანის უფლებათა საკითხებში განათლების ათწლეული.

ადამიანის უფლებათა უმაღლესი კომისრის ოფისის შესახებ ცნობები მოიპოვება ინტერნეტში. მის ვებ-გვერდზე მოცემულია რესურსები, რომლებიც შემდგომ აშუქებენ უწევენ ადამიანის საერთაშორისო უფლებებს.

5.6.1. სხვა საკითხები

კვლევისა და განვითარების უფლების განყოფილება მუშაობს განვითარების უფლების დაცვაზე. დამხმარე სამსახურების განყოფილებას, მეორეს მხრივ, აქვს უფრო ზოგადი მანდატი და ემსახურება ადამიანის უფლებათა კომისიას, ქვე-კომისიას და სახელშეკრულებო მონიტორინგის ორგანოებს. და ბოლოს, ქმედებათა და პროგრამების განყოფილების პასუხისმგებლობას წარმოადგენს გაერო-ს ადამიანის უფლებების საკითხებში განათლების ათწლეულის განხორციელება, ადამიანის უფლებების დარგში ტექნიკური თანამშრომლობის მოხალისეთა ფონდის მართვა, ადამიანის უფლებათა დარღვევის ფაქტების აღმომჩენი და შემსწავლელი მისიების, საგანგებო მომხსენებლების და ამ სფეროში მოღვაწე სხვა პირთა მხარდაჭერა.

5.7. სახელშეკრულებო მონიტორინგის ორგანოები

5.7.1. შესავალი

ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული მრავალი საერთაშორისო დოკუმენტი შეიცავს ერთგვარი აღსრულების მექანიზმს. ყველაზე მიღებულია ანგარიშების სისტემა, როცა სახელმწიფოები წარადგენენ ანგარიშებს ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული დოკუმენტების განხორციელების შესახებ. ამ ანგარიშებს შეისწავლის შესაბამისი დოკუმენტის საფუძველზე ჩამოყალიბებული კომიტეტი. ანგარიშის და სხვა წარდგენილი დოკუმენტების შესწავლის შემდეგ სახელმწიფოსთვის უკვე შეიძლება კითხვების დასმა. შემდეგ კომიტეტი აყალიბებს დასკვნას ანგარიშის და სახელმწიფოში მიმდინარე პროგრესის თაობაზე. ანგარიშები ბარდება ერთ ან ორ წელიწადში მასთან მიერთების/უფლებამონაცვლეობის/რატიფიცირების შემდეგ, ხოლო შემდეგ პერიოდულად, კონვენციის მიხედვით: ხშირად ყოველ ოთხ ან ხუთ წელიწადში. კომიტეტები, ჩვეულებრივ, არიან არასასამართლო ორგანოები, რომელთა კომპეტენციაში შედის იმ საჩივრების მიღება სახელმწიფოებიდან და/ან ინდივიდებისგან, რომლებიც ეხება ადამიანის უფლებათა დარღვევას. მათი შეხედულებები და რეკომენდაციები ხშირად საჯაროდ ქვეყნდება. სახელშეკრულებო მონიტორინგის ეს ორგანოები განიხილება როგორც ხელშეკრულებით განსაზღვრული მექანიზმები: მათი უფლებამოსილებანი განისაზღვრება უშუალოდ შესაბამისი შეთანხმებით. ზოგიერთ ამ კომიტეტთაგანს მხოლოდ ავტომატური კომპეტენცია აქვს სახელმწიფოთშორისი საჩივრების მიღების, ინდივიდუალური საჩივრის პროცედურის თვალსაზრისით (სადაც ეს მოითხოვება) და დამოკიდებულია სახელმწიფოს თანხმობაზე. ყველა შემთხვევაში კომიტეტის უფლებამოსილება განისაზღვრება მხოლოდ კონვენციით და შესაბამისად შეზღუდულია იმით, თუ რას დაუთმობს მას ხელშეკრულების მაღალი ხელშემკვრელი მხარეები. გარდაუვალია კომიტეტების იურისდიქციის შეზღუდვები, ხოლო მათ მიერ დადგენილი სამართლის შედარება არ შეიძლება ადამიანის უფლებათა რეგიონულ სასამართლოებთან, როგორიცაა ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო. მიუხედავად ამისა, არ შეიძლება კომიტეტების მნიშვნელობის არაჯეროვანი შეფასება. თითოეული კომიტეტი ცალ-ცალკე იქნება განხილული ხელშეკრულების იმ ძირითად დებულებებთან ერთად, რომლებიც მართავს მათ მუშაობას.

ინდივიდუალური საქმეების შემთხვევაში საჩივრების გაფორმებისას დაცული უნდა იყოს მინიმალური ფორმატი, მაგალითად, მოცემული უნდა იყოს მომჩივანის სახელი და საკონტაქტო პირის დეტალები, შემთხვევის დეტალები და იმ შიდასახელმწიფოებრივი საქმის ქრონოლოგია, რომელიც უნდა განიხილოს და რომლის მიმართაც მიღებული უნდა იქნას გამოსასწორებელი ზომები. საქმის წარმოების თავდაპირველ ეტაპზე გაიფილტრება საქმესთან კავშირის არმქონე, არასრული, შეურაცხმყოფელი და არათანმიმდევრული განაცხადებები. საქმის განსახილველად დაშვების დეტალების აღმოჩენა შეიძლება შესაბამისი კომიტეტის პროცედურების წესებში. ჩვეულებრივ, საჩივრის განსახილველად დაშვების შემდეგ, სახელმწიფოს, რომლის წინააღმდეგაც მიმართულია საჩივარი, მოეთხოვება საპასუხო მოსაზრების წარდგენა. ამის შემდეგ კომიტეტი განიხილავს საჩივარს და მოსაზრებებს, შესაძლებელია, შესაბამის სახელმწიფოებთან დიალოგის საფუძველზე. საქმის არსებითი განხილვის შემდეგ, შედგება ანგარიში, რომელშიც მოცემული იქნება კომიტეტის დასკვნები და აზრები.

5.7.2. ადამიანის უფლებათა კომიტეტი

ადამიანის უფლებათა კომიტეტი ჩამოყალიბდა სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის საფუძველზე (მუხლი 28). იგი შედგება თვრამეტი წევრისგან, რომლებიც გამოირჩევიან „უნაკლო მორალური ხასიათით და აღიარებული კომპეტენციით ადამიანის უფლებათა სფეროში” (მუხლი 28 (2)). დიდი ყურადღება ექცევა მათ სამართლებრივ გამოცდილებას. წევრები მსახურობენ ოთხი წლის განმავლობაში და იცვლებიან როტაციის პრინციპით. კომიტეტს შეუძლია პერიოდული ანგარიშების განხილვა, სახელმწიფოთაშორისი საჩივრების და ინდივიდუალური შეტყობინებების მიღება დამატებითი ოქმის თანახმად. დადგენილი პრაქტიკის მიხედვით კომიტეტი იკრიბება წელიწადში სამჯერ: ნიუ-იორკში მარტის ბოლოს/აპრილის დასაწყისში, შემდეგ ჟენევაში ივლისში და ოქტომბრის ბოლოს/ნოემბრის დასაწყისში. ადამიანის უფლებათა უმაღლესი კომისრის ოფისი უზრუნველყოფს აუცილებელ სამდივნო მხარდაჭერას. ადამიანის უფლებათა კომიტეტის დატვირთვა სულ უფრო იზრდება, ვინაიდან იზრდება მონაწილე მხარეების რიცხვი და მატულობს კომიტეტის პასუხისმგებლობა საკუთარი სამუშაოს მიმართ.

5.7.2.1. ანგარიშები

მონაწილე მხარეები ვალდებულნი არიან წარადგინონ პერიოდული ანგარიშები მათ მიერ მიღებული პაქტის ამოქმედებისთვის აუცილებელი ზომების შესახებ, როცა ამას მოითხოვს კომიტეტი (მუხლი 40(1)). თავდაპირველი ანგარიში შესაბამისი სახელმწიფოსთვის წარდგენილი უნდა იყოს ერთ წელიწადში შეთანხმების ძალაში შესვლის შემდეგ. 1997 წელს ადამიანის უფლებათა კომიტეტმა სახელმწიფოებისთვის გამოსცა ზოგადი მითითებები: თუმცა ისინი არ არის სამართლებრივად სავალდებულო, კომიტეტი მოიუწოდებს სახელმწფოებს ამ მითითებების შესრულებისკენ პროცესის დაჩქარების მიზნით. პირველ ანგარიშში სახელმწიფოსთვის მნიშვნელოვანია მისი სამართლებრივი სისტემის იმ ელემენტების ჩამოყალიბება, რომლებიც იცავს მითითებულ უფლებებს. ეს ასევე ეხება ნებისმიერი სახის კონსტიტუციურ დებულებას. განსჯადობის უზრუნველყოფაზე მიმართული ზომები, ისევე როგორც შესაბამისი პროცედურები, მიმართული უნდა იყოს უფლებების განხორციელებისკენ იმ კომპეტენტური ორგანოს წინაშე, რათა მოხდეს უფლების აღსრულება ან შესაბამისი გამოსასწორებელი საშუალებების მოძიება ნებისმიერი დარღვევისთვის. ამას უნდა მოჰყვეს პაქტში მოცემული უფლებების უფრო დეტალური ჩამოთვლა და მათი დაცვა სახელმწიფო დონეზე. ყველა დაკავშირებული სამართლებრივი დებულება დანართის სახით უნდა დაერთოს საწყის ანგარიშს. კომიტეტი განიხილავს ანგარიშს და გამოიყენებს შესაბამისი სახელმწიფოს წარმომადგენლებთან კონსტრუქციულ დიალოგში ჩაბმის შესაძლებლობას.

საწყისი ანგარიშიდან გამომდინარე, „კონსტრუქციული დიალოგი” სახელმწიფოსა და კომიტეტს შორის უდნა გაგრძელდეს პერიოდული ანგარიშების წარდგენითა და განხილვით. პაქტით არ არის დადგენილი შესაბამისი ინტერვალი. მიუხედავად ამისა, კომიტეტის არსებული პრაქტიკის მიხედვით, ანგარიშის წარდგენა მოითხოვება ყოველ ხუთ წელიწადში. თეორიულად, კომიტეტს შეუძლია საგანგებო ანგარიშების მოთხოვნა სახელმწიფოებისგან (მუხლი 40 (1)(ბ)). მიუხედავად ამისა, ამ დებულებას იშვიათად მიმართავენ, კომიტეტი თავად ზღუდავს საკუთარ თავს პერიოდული ანგარიშების მოთხოვნით. თუ მოხდება ადამიანის უფლებათა დარღვევის რაიმე განსაკუთრებული შემთხვევა, მაშინ კომიტეტმა შეიძლება მოითხოვოს საგანგებო ანგარიში. შეიძლება ხუთი წელიწადი ძალიან დიდი დრო იყოს ადამიანის უფლებების, სახელმწიფო პოლიტიკის და ეკონომიკური სიტუაციის განვითარებისთვის, მაგრამ თუ გავითვალისწინებთ პერიოდული ანგრიშების დაგვიანებულ წარდგენას, ინტერვალი შეიძლება მნიშვნელოვნად გაიზარდოს.

ისევე, როგორც ყველა სახელშეკრულებო მექანიზმის შემთხვევაში, ადამიანის უფლებათა კომიტეტის წლიური ანგარიში საბოლოოდ გადაეცემა გაერო-ს გენერალურ ასამბლეას. იგი აჯამებს კომიტეტის მუშაობას და ადგენს ვალდებულებათა შეუსრულებლობაში მხილებული სახელმწიფოების ჩამონათვალს (ანუ იმ სახელმწიფოების ჩამონათვალს, რომლებმაც ვადაში არ წარმოადგინეს ანგარიშები). აღნიშნულის მიზანია ანგარიშების წარდგენის დაჩქარება.

5.7.2.2. სახელმწიფოთაშორისი საჩივრები

სახელმწიფოთაშორისი საჩივარი შეიძლება შეტანილი იქნეს იმ სახელმწიფოს წინააღმდეგ, რომელსაც აღიარებული აქვს კომიტეტის კომპეტენცია ამგვარ საკითხებში (მუხლი 41). ნებისმიერი ამგვარი საჩივარი პირველად უნდა გადაწყდეს მშვიდობიანი გზით, როცა ერთი სახელმწიფო შეტყობინებას გაუგზავნის მეორეს (საჩივრის მიმღებს) და მისცემს დროს საჩივარში მოცემული საკითხების გასარკვევად და ასახსნელად. თუ დამაკმაყოფილებელი პასუხი არ იქნება მიღებული ექვსი თვის განმავლობაში, საკითხი, ყველა შესაძლო ზომის ამოწურვის შემდეგ, შეიძლება გადაეცეს კომიტეტს, რომელსაც საკითხის განხილვა შეუძლია დახურულ სხდომაზე. თუ ამ შემთხვევაშიც ვერ იქნება მიღებული რაიმე მშვიდობიანი გადაწყვეტილება, კომიტეტი აღნიშნულ საქმესთან დაკავშირებულ სახელმწიფოებს გადასცემს ანგარიშს ფაქტების შესახებ და წერილობით და ზეპირ არგუმენტებს. უნდა გვახსოვდეს, რომ ეს არ არის სასამართლო პროცესი. კომიტეტი უფრო ნეიტრალური შუამავლის სახით მოქმედებს.

5.7.2.3. ინდივიდუალური საჩივრები

ინდივიდუალური შეტყობინების მიღების კომპეტენციის მქონე უწყების ჩამოყალიბება განიხილებოდა, როგორც ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ბილის საყოველთაო პატივისცემისა და განხორციელების უზრუნველყოფის აუცილებელი ნაწილი. მიუხედავად ამისა, ინდივიდუალური საჩივრის მუხლის ტექსტის დასრულება თითქმის შეუძლებელი აღმოჩნდა კონსენსუსის უქონლობის გამო. ინდივიდუალური საჩივარი განხილული იქნა როგორც სახელმწიფო სუვერენიტეტის დარღვევა და ეწინააღმდეგებოდა დამკვიდრებულ შეხედულებას, რომ საერთაშორისო სამართალის სუბიექტებს წარმოადგენენ მხოლოდ სახელმწიფოები. და მაინც, საბოლოოდ დამატებითი ოქმის ტექსტთან დაკავშირებით მიღწეული იქნა შეთანხმება - იგი უშვებს ინდივიდუალურ საჩივარს და აქცევს მას ადამიანის უფლებათა ბილის ლაბირინთების ნაწილად.

ინდივიდუალური საჩივრები უნდა აკმაყოფილებდეს დაშვების კრიტერიუმებს - ისინი უნდა იყოს წერილობითი, არ უნდა იყოს ანონიმური, ბოროტად არ უნდა იყენებდეს საჩივრის უფლებას. მათი განხილვა მოხდება მხოლოდ მას შემდეგ, რაც ამოწურული იქნება ყველა შიდასახელმწიფოებრივი ზომა (მუხლი 2, დამატებითი ოქმი). რა თქმა უნდა, კომიტეტი არ განიხილავს რაიმე ისეთ საჩივარს, რომელიც განიხილება რომელიმე სხვა საერთაშორისო პროცედურის მიხედვით (მუხლი 5, დამატებითი პროტოკოლი). მიღებულ ინდივიდუალურ შეტყობინებას ადამიანის უფლებათა კომიტეტი უგზავნის შესაბამის სახელმწიფოს საკუთარი შენიშვნების გაკეთების მიზნით. ამგვარი საჩივრების შემოწმება ხდება დახურულ შეხვედრებზე. ინივიდებს შეუძლიათ იურიდიული წარმომადგენლობის გამოყენება საჩივრის მომზადებისას, მაგრამ ზეპირი მოსმენების ნაკლებობა ამცირებს იურიდიული დახმარების სისტემის საჭიროებას. როცა კომიტეტი დაადგენს თავის საბოლოო შეხედულებებს, იგი მათ შესახებ ატყობინებს როგორც შესაბამის სახელმწიფოს, ისე ინდივიდს, ხოლო შემდეგ საჯაროდ აცხადებს მათ.

დამატებითი ოქმის მიხედვით არსებული ინდივიდუალური საჩივრების პროცედურა ზოგჯერ განიხილება, როგორც თითქმის კვაზი-სასამართლო. მიუხედავად ამისა, ამ შემთხვევებში კომიტეტის შეხედულებები არ არის სამართლებრივად სავალდებულო. კონვენციის წევრი სახელმწიფოების დაახლოებით ორი მესამედი შეთანხმდა დამატებითი ოქმის სავალდებულოდ აღიარების თაობაზე. 2004 წლისთვის კომიტეტში შედიოდა წევრი ქვეყანა. უშიშროების საბჭოს მუდმივი წევრების (გაერთიანებული სამეფო, აშშ და ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკა) ნახევარმა არც კი მოაწერა ხელი დამატებით ოქმს. ეს ალბათ არც ისე კარგი მაგალითია ახალი სახელმწიფოებისთვის. მასთან დაკავშირებული მთელი რიგი საჩივრების პასუხად იამაიკამ (რომელმაც პაქტი უკვე ოთხმოცდათვარმეტ შემთხვევაში დაარღვია) და ტრინიდადმა და ტობაგომ (ოცდაერთი დარღვევა) მოახდინეს დამატებითი ოქმის დენონსაცია (მუხლი 12), თუმცა ყველა იმ საქმის განხილვა, რომელიც ჯერ არ იყო დამთავრებული დენონსაციამდე, კვლავაც გაგრძელდება. კომიტეტის მიერ მიღებული საჩივრების რაოდენობა მნიშვნელოვნად გაიზარდა ბოლო თხუთმეტი წლის განმავლობაში, რაც იმის მაჩვენებელია, რომ ხალხი უკვე კარგად იცნობს მის სამუშაოს. დღეისათვის რეგისტრირებულია 1245 საჩივარი სამოცდათხუთმეტი ქვეყნის მიმართ.

სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა პაქტში მოცემული მრავალი უფლების ბუნებიდან გამომდინარე, კომიტეტმა დაიწყო წინასწარი დაცვის ზომების უზრუნველყოფა პირებისათვის. მაგალითად, შეტყობინების არსში შეჭრის გარეშე და დასაშვებობის გადაწყვეტილების მიღების მოლოდინში (რასაც შეიძლება თვრამეტი თვე დასჭირდეს), კომიტეტმა შეიძლება განსაკუთრებული თხოვნით მიმართოს სახელმწიფოს, გადაავადოს სიკვდილით დასჯის განაჩენის აღსრულება. წინასწარი დაცვის ზომები, რა თქმა უნდა, სახელმწიფოსთვის არ არის სამართლებრივად სავალდებულო.

კომიტეტს არა აქვს ფაქტების დამოუკიდებელი დადგენის ფუნქცია. მიუხედავად ამისა, სერიოზულ შემთხვევებში (მაგალითად, რაც დაკავშირებულია სიცოცხლის, წამების, თვითნებური დაპატიმრების უფლებასთან), კომიტეტმა მიიღო მტკიცების ტვირთის განაწილების ისეთი პრაქტიკა, როცა იგი არ ეკისრება მხოლოდ საჩივრის წარმდგენს. ასეთ შემთხვევებში შესაბამის მონაწილე სახელმწიფოს ეკისრება პასუხის გაცემის ვალდებულება მის წინააღმდეგ შემოტანილ საჩივარზე. კომიტეტი გამოსცემს შეთანხმებულ მოსაზრებას, თუმცა ასევე შეიძლება დამატებული იყოს ინდივიდუალური აზრებიც კომიტეტის სურვილის მიხედვით. ადამიანის უფლებათა მონიტორინგის სხვა უწყებების მსგავსად, კომიტეტის დატვირთვა მნიშვნელოვნად გაიზარდა - ამჟამად დაახლოებით 280 საქმე ელოდება გადაწყვეტას.

კომიტეტის მიერ გამოთქმული ნებისმიერი მოსაზრება ატარებს ნორმატიული ვალდებულების ხასიათს სახელმწიფოებისთვის, რომელმაც საჩივრის ავტორს უნდა მისცეს აუცილებელი გამოსასწორებელი საშუალებები. ეს ხშირად ნიშნავს ცვლილებების შეტანას ეროვნულ კანონმდებლობასა თუ პოლიტიკაში. 1990 წლიდან ადამიანის უფლებათა კომიტეტმა მონიტორინგი გაუწია სახელმწიფოს მიერ მისი გადაწყვეტილების აღსრულებასთან დაკავშირებით. სახელმწიფოს მხრიდან სრული თანამშრომლობის საფუძველზე, კომიტეტს შეუძლია გაერკვეს, გამოასწორა თუ არა სახელმწიფომ მის კანონმდებლობასა თუ პოლიტიკაში აღმოჩენილი ნაკლი. დღეისათვის ყველაზე მეტი დარღვევა აღმოჩენილია იამაიკაში, რომლის მიერ დამატებითი ოქმის დენონსაცია (თუმცა ტექნიკურად ეს დაშვებულია) მორალურად კითხვის ქვეშაა მოქცეული და ერთგვარ წინააღმდეგობაშია ადამიანის უფლებათა ბილთან. უფრო მეტიც, ეს სახიფათო პრეცედენტია. მაგალითად, ურუგვაი მეორე ადგილზეა დადასტურებული დარღვევების (ორმოცდახუთი) მიხედვით, თუმცა მათი უმრავლესობა განეკუთვნება კომიტეტის ფორმირების წლებს. ურუგვაის მიმართ გადაწყვეტას არ ელის არც ერთი საქმე.

5.7.2.4. ზოგადი შენიშვნები

პაქტის მე-40 (4) მუხლი კომიტეტს აძლევს „ისეთი ზოგადი შენიშვნების მიღების უფლებამოსილებას, რომლებსაც ის სათანადოდ ჩათვლის”. ამ ზოგადი შენიშვნების ბუნება და მასშტაბი ყალიბდება წლების განმავლობაში. ზოგადი შენიშვნები იძლევა ინფორმაციას კომიტეტის მიერ მიღებულ შიდა პროცედურებზე, სახელმწიფოების მიმართ გაცემულ მითითებებზე პერიოდული ანგარიშების დასრულების თაობაზე, განიხილავს პაქტის სპეციფიურ დებულებებს და უზრუნველყოფს მათ განმარტებას.

თუ მივიღებთ მხედველობაში, რომ კომიტეტს განხილული აქვს ათასობით ინდივიდუალური საქმე და სახელმწიფოებიდან მიღებული ასობით ანგარიში, მან „შეცვალა რამდენადმე რადიკალური მანდატი და მიიღო ისეთი, რომელსაც ამჟამად აქვს პირობითი სახე” (შტაინერი ჰ., გვ. 18).

5.7.3. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების საკითხთა კომიტეტი

ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტი პირველად 1987 წელს შეიკრიბა. სხვა კომიტეტებისგან განსხვავებით, იგი არ შექმნილა შესაბამისი პაქტის - ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტის (1996) - საფუძველზე. უფრო სწორედ, იგი ჩამოყალიბდა 1985 წელს ეკონომიკური და სოციალური საბჭოს მიერ პაქტის განხორციელების მონიტორინგში დახმარების მიზნით. ეს მოხდა „მას შემდეგ, რაც დადასტურდა პაქტის მონიტორინგის წინა ორი უწყების არც თუ ისე იდეალური მუშაობა” (ფაქტების ფურცელი №16, გვ. 19). კომიტეტი შედგება თვრამეტი წევრისგან, რომლებსაც ოთხი წლით ირჩევს ეკონომიკური და სოციალური საბჭო. არჩევნები იმართება ყოველ ორ წელიწადში. სხვა კომიტეტების მსგავსად, ამ კომიტეტის წევრთა შეხვედრებიც ჟენევაში ეწყობა.

5.7.3.1. ანგარიშები

კომიტეტის უპირველეს ფუნქციას წარმოადგენს პაქტის ხელმომწერი მხარეების მიერ მისი განხორციელების მონიტორინგი. თავდაპირველი ანგარიში უნდა შედგეს შესაბამის ქვეყანაში პაქტის ძალაში შესვლიდან ერთი წლის განმავლობაში. შეთანხმების მიხედვით უფლებათა განხორციელების პროგრესული ბუნების გათვალისწინებით, ანგარიშები უნდა ასახავდეს „ამ პაქტის თანახმად არსებული ვალდებულებების შესრულების ხარისხზე ზეგავლენის მქონე ფაქტორებსა და სირთულეებს” (მუხლი 17 (2)). დასაშვებია გაერო-ს სხვა უწყებების ინფორმაციის გამოყენება. ანგარიშები წარედგინება გენერალურ მდივანს, რომელიც ასლებს აწვდის ეკონომიკურ და სოციალურ საბჭოს და, როცა საჭიროა, გაერო-ს სპეციალურ სააგენტოებს. თავდაპირველი ანგარიშის შემდეგ გამოიყენება პერიოდული ანგარიშების სისტემა. პაქტის მიზნები უნდა მიიღწეოდეს „პროგრესულად” (მუხლი 2 (1)), ამიტომ პერიოდულ ანგარიშებში დეტალურად უნდა იყოს აღწერილი უფლებების დაცვაში დადგენილი მიღწევები (მუხლი 16 (1)) და, გარდა ამისა, უნდა მიუთითებდეს იმ ფაქტორებსა და სირთულეებზე, რომლებმაც შეიძლება ზეგავლენა იქონიონ პაქტის ვალდებულებათა შესრულებაზე. ანგარიშებს ასევე წარადგენენ სპეციალიზებული ორგანოები, რომლებიც კომპეტენტურნი არიან შესაბამის საკითხებში. სახელმწიფოების მიერ შეთანხმების მიზნების მიღწევის საქმეში დახმარების აღმოჩენის მიზნით მონიტორინგის ორგანოებს შეუძლიათ მიმართონ გაერო-ს უწყებებს, მის დაქვემდებარებაში მყოფ დაწესებულებებს და სპეციალიზებულ ორგანოებს, რომლებიც მუშაობენ ანგარიშიდან გამომდინარე ტექნიკური დახმარების გაწევის საკითხებზე. აღნიშნული ამგვარ უწყებებს აძლევს ისეთ საერთაშორისო ზომებთან დაკავშირებული გადაწყვეტილების მიღების საშუალებას, რომლებსაც დიდი წვლილის შეტანა შეუძლიათ შეთანხმების ეფექტიანი განხორციელების საქმეში (მუხლი 22). კომიტეტს ჩამოყალიბებული აქვს შესაბამისი მითითებები, რომლებიც სახელმწიფოებს დაეხმარება პერიოდული ანგარიშების მომზადებაში.

კომიტეტის პირველმა ზოგადმა შენიშვნებმა (1989) ხაზგასმით აღნიშნა ანგარიშების სისტემის უპირატესობა პაქტის განხორციელების მონიტორინგის საქმეში. სახელმწიფოებს შეუძლიათ დასწრება მნიშვნელოვან სესიებზე, კითხვებზე პასუხების გაცემა და არსებული საკითხების გარკვევა. შემოწმების დასრულების შემდეგ კომიტეტი გამოსცემს თავის საბოლოო დასკვნებს და რეკომენდაციებს. ამ პაქტის მოქნილი ხასიათის მიუხედავად, მაინც შეიძლება ადგილი ჰქონდეს დარღვევებს. როცა ანგარიშები იგვიანებენ, კომიტეტი, შესაბამისი წევრი სახელმწიფოსთვის შეტყობინების გაგზავნის შემდეგ, მათთვის ხელმისაწვდომი ინფორმაციის საფუძველზე თავად განიხილავს ამ სახელმწიფოში ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების დაცვის მდგომარეობის საკითხს. ეს, რა თქმა უნდა, კარგი შესაძლებლობაა არასამთავრობო ორგანიზაციებისთვის დებატებისათვის ინფომრციის მისაწოდებლად. ადამიანის უფლებათა დაცვის საკითხის განხილვის პრაქტიკა მოცემული სახელმწიფოს შემთხვევაში ანგარიშის დაგვიანებისას სულ უფრო მეტ საფუძველს იძენს საერთაშორისო და რეგიონულ ორგანიზაციებში. ზოგიერთი სახელმწიფო ესწრება სესიებს იმისთვის, რომ დაიცვას საკუთარი თავი რაიმე მატერიალური თუ დაუდასტურებელი ეჭვიდან გამომდინარე ბრალდებისაგან ადამიანის უფლებათა დაცვის მდგომარეობასთან დაკავშირებით. ეს კომიტეტს ეხმარება უფრო დაბალანსებული შეხედულების ჩამოყალიბებაში.

5.7.3.2. ზოგადი განხილვის დღეები

ეკონიმიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტი სესიის განმავლობაში ნიშნავს ერთ დღეს ზოგადი განხილვისთვის (მაგალითად, განათლების უფლებასთან ან პაქტის ეფექტიან განხორციელებასთან დაკავშირებით). საგანგებო მომხსენებლებს, არასამთავრობო ორგანიზაციებს, გაერო-ს სპეციალიზებულ ორგანოებს და სხვებს შეუძლიათ თავისი წვლილის შეტანა ამ დებატებში კონვენციის გარკვეულ დებულებებთან, თემებთან ან უფლებებთან დაკავშირებით. ზოგჯერ ეს განხილვები საფუძველს ამზადებს ზოგადი კომენტარების ჩამოყალიბებისთვის პაქტის ზოგიერთი ასპექტის შესახებ. ასეთი დღეების წარმატებამ უკარნახა ასეთი პრაქტიკის მიღება მონიტორინგის ყველა ორგანოს. მიუხედავად ამისა, უნდა აღინიშნოს, რომ დრო ყველაზე მნიშვნელოვანი შემზღუდველი ფაქტორია.

5.7.3.3. ადგილზე შემოწმება

კომიტეტს შესაძლებლობა აქვს, ადგილზე შეამოწმოს მდგომარეობა, ჩაატაროს გამოძიება და მოკრიბოს ინფორმაცია. ვიზიტამდე კომიტეტი შესაბამისი სახელმწიფოებისგან ითხოვს მოწვევას, რითიც კიდევ ერთხელ ამტკიცებს მათ სუვერენიტეტსა და ტერიტორიულ მთლიანობას. მოწვევის მიუღებლობის შემთხვევაში, ვიზიტი არ განხორციელდება. კომიტეტის პირველი ვიზიტი შედგა პანამაში 1995 წელს.

5.7.3.4. ინდივიდუალური საჩივრები?

ამჟამად მზადდება პაქტის დამატებითი ოქმი, რომლის საფუძველზეც კომიტეტი შეძლებს ინდივიდულური საჩივრების მიღებას. დამატებით ოქმს ჯერ კიდევ პროექტის სახე აქვს და მას ამჟამად გაერო-ს ადამიანის უფლებათა სისტემის სხვადასხვა ორგანო და ქვე-ორგანო განიხილავს.

5.7.4. წამების საწინააღმდეგო კომიტეტი

წამების საწინაღმდეგო კომიტეტმა თავისი ვალდებულებების შესრულება დაიწყო 1988 წლის 1 იანვარს მას შემდეგ, რაც 1987 წლის 26 იანვარს ძალაში შევიდა 1984 წლის კონვენცია წამების წინააღმდეგ. კომიტეტი შედგება „სანიმუშო მორალურ თვისებათა მქონე ათი ექსპერტისგან, რომელთა კომპეტენცია აღიარებულია ადამიანის უფლებათა დაცვის სფეროში და რომლებიც პირადად გაწევენ სამსახურს” (მუხლი 17). წევრები მსახურობენ ოთხი წლის განმავლობაში, ხოლო მათი ნახევარი გადაირჩევა ყოველ ორ წელიწადში ერთხელ. კომიტეტი იკრიბება წელიწადში ორჯერ ჟენევაში, ხოლო სამდივნო სამსახურს მათ უწევს ადამიანის უფლებათა უმაღლესი კომისრის გაერო-ს ოფისი. კომიტეტს მინიჭებული აქვს შემოწმების და გამოკვლევის ფართო ძალაუფლება კონვენციის პრაქტიკაში ეფექტიანი გამოყენების კონტროლის მიზნით.

კომიტეტი მრავალი სხვადასხვა საშუალებით მოქმედებს, მათ შორისაა პერიოდული ანგარიშები, ინდივიდუალური საჩივრები და გამოძიება.

5.7.4.1. ანგარიშები

კომიტეტი იხილავს ხელშეკრულების მონაწილე სახელმწიფოების პერიოდულ ანგარიშებს, რომლებიც მას წარედგინება ყოველ ოთხ წელიწადში ერთხელ (მუხლი 19). აღნიშნული პროცესის გაუმჯობესების მიზნით, მან სახელმწიფოებისთვის გამოსცა სახელმძღვანელო პრინციპები ანგარიშების წარდგენასთან დაკავშირებით. კომიტეტის მიერ განსახილველ სახელმწიფოებს შეუძლიათ იმ სესიაზე დასწრება, რომელზეც განიხილება მათი საკითხი და შეუძლიათ კომიტეტის მიერ წამოწეული საკითხების გარკვევა. შემდეგ ანგარიშთან დაკავშირებით კეთდება ზოგადი შენიშვნები, რომლებსაც სახელმწიფომ უნდა გასცეს პასუხი.

5.7.4.2. სახელმწიფოთაშორისი საჩივრები

კომიტეტს შეიძლება წარედგინოს სახელმწიფოთაშორისი საჩივარი, თუ ორივე სახელმწიფოს აღიარებული აქვს კომიტეტის კომპეტენცია ამ საკითხში 21-ე მუხლის თანახმად. თავდაპირველად სახელმწიფოებმა უნდა სცადონ პრობლემის ერთმანეთში მოგვარება. წარუმატებლობის შემთხვევაში ნებისმიერ სახელმწიფოს შეუძლია მიმართოს კომიტეტს. კომიტეტს შეუძლია სახელმწიფოებისთვის დახმარების გაწევა საკითხის მეგობრულად გადაწყვეტაში, თუმცა თვითონაც აყალიბებს საკუთარ ვერსიას აღმოჩენილ ფაქტებზე დაყრდნობით. თუ შეუძლებელი გახდება მეგობრული გადაწყვეტილების მიღება, მაშინ კომიტეტი შესაბამის სახელმწიფოებს წარუდგენს ანგარიშს თავის შენიშვნებთან და რჩევებთან ერთად.

5.7.4.3. ინდივიდუალური საჩივრები

კომიტეტს ასევე შეიძლება წარედგინოს ინდივიდუალური საჩივრები იმ სახელმწიფოების წინააღმდეგ, რომლებმაც თანხმობა განაცხადეს 22-ე მუხლში მოცემულ პროცედურაზე. ამჟამად არსებობს ორმოცდათექვსმეტი ისეთი სახელმწიფო, რომელიც მიუერთდა ინდივიდუალური საჩივრების მექნიზმს. ეს არის უშიშროების საბჭოს თითქმის ყველა მუდმივი წევრი, ჩინეთის გარდა. საჩივარი შეაქვს დაზარალებულს ან, თუ ეს შეუძლებელია, მის ნათესავს ან წარმომადგენელს. წევრი სახელმწიფოსგან, რომლის წინააღმდეგაცაა მიმართული აღნიშნული საჩივარი, მოითხოვენ საკუთარი მოსაზრების წარდგენას ექვსი თვის განმავლობაში. ინდივიდუალური საჩივრები განიხილება დახურულ შეხვედრებზე. ისევე, როგორც შეთანხმების მონიტორინგით დაკავებული სხვა უწყებების შემთხვევაში, ინდივიდებმა ჯერ უნდა ამოწურონ ქვეყანაში არსებული ყველა საშუალება (თუმცა ეს მოთხოვნა არ გამოიყენება, თუ საშუალებათა გამოყენება უმიზეზოდ ხანგრძლივი პროცედურაა ან თავიდანვე ჩანს, რომ იგი არაფერ სარგებელს არ მოუტანს დაზარალებულს (მუხლი 22 (5) (ბ)). კონვენციის ნებისმიერი დარღვევის ბუნებიდან გამომდინარე, კომიტეტმა, ასევე, გამოკვლევის მიმდინარეობისას შეიძლება მოითხოვოს გარანტიები დაზარალებულისთვის მიყენებული გამოუსწორებელი ზიანის აღსაკვეთად. წინასწარი დაცვის ასეთი ფორმა უჩვეულოა საერთაშორისო სამართლისათვის, თუმცა „სტატუს-კვოს” გამოყენების ზოგიერთი ფორმა აშკარად აუცილებელია წამებასთან დაკავშირებული საქმის განხილვისას. (პროცესი უფრო ფორმალურია, ვიდრე ადამიანის უფლებათა კომიტეტისა, და ალბათ უფრო ჰგავს მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლოს და სისხლის სამართლის საერთაშორისო ტრიბუნალების მუშაობას.) კომიტეტის საბოლოო გადაწყვეტილებები და დასკვნები სახელმწიფოს განსახილველად გადაეცემა საბოლოო შეხედულების მიღებამდე.

აქამდე კომიტეტს განხილული აქვს ორას ორმოცზე მეტი ინდივიდუალური საჩივარი ოცდაორი ქვეყნის წინააღმდეგ. მან აღმოაჩინა კონვენციის დარღვევის ოცდახუთი შემთხვევა. კონვენციის დამრღვევი სახელმწიფოების რიცხვშია ავსტრალია, ავსტრია, საფრანგეთი, ჰოლანდია, ესპანეთი, შვედეთი, შვეიცარია, ტუნისი და ვენესუელა. დარღვევები არ აღმოჩნდა დანარჩენ სამოცდარვა საჩივრის შემთხვევაში, რაზეც კომიტეტმა გამოთქვა თავისი შეხედულებები. დარღვევათა ევროცენტრულობა საინტერესოა, განსაკუთრებით თუ მხედველობაში მივიღებთ ევროპის საბჭოს წამების საწინააღმდეგო კომიტეტის ამ საკითხებთან თითქმის მსგავს იურისდიქციას. დარღვევათა გეოგრაფიული მასშტაბი მოიცავს იმ სახელმწიფოებს, რომლებმაც აღიარეს კომიტეტის კომპეტენცია.

5.7.4.4. გამოძიება

კომიტეტის საგამოძიებო უფლებამოსილება მოცემულია მე-20 მუხლში. აღნიშნული უფლებამოსილება განასხვავებს წამების საწინააღმდეგო კომიტეტს გაერო-ს იმ კომიტეტებისგან, რომლებსაც მოქმედების წამოწყების მცირე უფლებამოსილება აქვს. ეს იმ სერიოზულობის გამოხატულებაა, რომლითაც საერთაშორისო საზოგადოება ეკიდება წამების საკითხს. კომიტეტი იღებს სანდო ინფორმაციას რომელიმე სახელმწიფოში წამების მეთოდის სისტემატური გამოყენების თაობაზე, ხოლო შემდეგ იწვევს შესაბამის სახელმწიფოს გამოძიებაში მონაწილეობის მისაღებად. პროცედურა დამოკიდებულია სახელმწიფოს თანამშრომლობაზე და შეიძლება ვიზიტსაც კი მოიცავდეს ამ სახელმწიფოში. ამგვარი მოქმედებები კონფიდენციალურია, თუმცა კომიტეტი და სახელმწიფო შეიძლება შეთანხმდნენ საქმის მოკლე შინაარსის კომიტეტის წლიურ ანგარიშში შეტანზე. მიუხედავად იმისა, რომ კომიტეტი მნიშვნელოვანი ძალაა, მთავარ შეზღუდვას წარმოადგენს დათმობის მიღწევა სახელმწიფოს მხრიდან. საკითხავია, რა სარგებლობა მოაქვს სახელმწიფოსთვის კონფიდენციალურად წარდგენილ ანგარიშს სერიოზული დარღვევების შესახებ შესაბამის რეკომენდაციებთან და რჩევებთან ერთად. ამასთან, ვიზიტის მოთხოვნის სერიოზულობამ შეიძლება სახელმწიფოს უბიძგოს მისი ქმედებების გადახედვისკენ საერთაშორისო სტანდარტების მიხედვით. წამების პრაქტიკის აღმოფხვრა გაერო-ს ერთ-ერთ უმთავრეს მიზანს წარმოადგენს. მან გარკვეულ წრმატებასაც მიაღწია. მიუხედავად ამისა, ინდივიდუალური საჩივრების პროცესში შედარებით სუსტმა მონაწილეობამ უარყოფითად იმოქმედა კომიტეტის ეფექტურობაზე. აღნიშნულს აბალანსებს ტექნიკური მხარდაჭერის გამოყენება შესაბამისი სახელმწიფოების მიმართ პერიოდული ანგარიშების შედგენისას. მაგალითად, პოლიციელთა სპეციალური მომზადების უზრუნველყოფა ხელს უწყობს კონვენციის დარღვევების შემცირებას იმის დადასტურებით, რა არის და არ არის მასთან შეთავსებადი. წამებასთან დაკავშირებით კი, უფრო მეტად, ვიდრე სხვა უფლებებისა თუ თავისუფლებების შემთხვევაში, უფრო ადვილია მისი თავიდან აცილება, ვიდრე შემგომი აღმოფხვრა.

5.7.5. რასობრივი დისკრიმინაციის აღმოფხვრის კომიტეტი

რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ საერთაშორისო კონვენციის მე-8 მუხლის თანახმად ჩამოყალიბდა რასობრივი დისკრიმინაციის აღმოფხვრის კომიტეტი, რომელიც კონტროლს უწევს კონვენციის პირობების შესრულებას. ეს გაერო-ს მიერ შექმნილი პირველი უწყებაა, რომელიც მონიტორინგს უწევს და განიხილავს სახელმწიფოს შესაბამისობას კონკრეტულ სახელშეკრულებო ვალდებულებებთან. სხვა ამგვარი კომიტეტების მსგავსად, რასობრივი დისკრიმინაციის აღმოფხვრის კომიტეტი ამჟამად იკრიბება ჟენევაში და მას მხარდაჭერას უწევს ადამიანის უფლებათა უმაღლესი კომისარიატის გაერო-ს ოფისის სამდივნო.

რასობრივი დისკრიმინციის აღმოფხვრის კომიტეტში შედის თვრამეტი „უნაკლო მორალური თვისებების მქონე და მიუკერძოებელი ექსპერტი” (მუხლი 8 (1)). ექსპერტთა ეს ჯგუფი ასრულებს მეტად მნიშვნელოვან როლს კონვენციის განხორციელების საქმეში. წევრები აირჩევიან ოთხი წლის ვადით, თუმცა მათი ნახევარი გადაირჩევა ყოველ ორ წელიწადში. როგორც გაერო-ს ბევრ სხვა ორგანოში, რასობრივი დისკრიმინაციის აღმოფხვრის კომიტეტის წევრები უნდა გამოხატავდნენ „თანაბარ გეოგრაფიულ გადანაწილებას და წარმოადგენდნენ ცივილიზაციის და ასევე სამართლებრივი სისტემების სხვადასხვა ფორმას”. თითოეული სახელმწიფო ასახელებს ერთ პირს, შეთანხმების მონაწილე ყველა სახელმწიფოს საიდუმლო ხმას, რაც განსაზღვრავს კომიტეტის შემადგენლობას. რა თქმა უნდა, რასობრივი დისკრიმინაციის აღმოფხვრის კომიტეტი ავტონომიური ორგანოა.

კონვენციის გამოყენების მეთვალყურეობისას გამოიყენება ოთხი პროცედურა: ანგარიშები, სახელმწიფოთაშორისი საჩივრები, ინდივიდუალური საჩივრები და თვითმმართველობის არმქონე და მეურვეობის ქვეშ მყოფი ტერიტორიებიდან მიღებული მიმართვების განხილვა.

5.7.5.1. ანგარიშები

კონვენციის მე-9 მუხლის თანახმად, მონაწილე სახელმწიფოები იღებენ ვალდებულებას, წარუდგინონ გაერო-ს გენერალურ მდივანს (კომიტეტისათვის გადაცემის მიზნით) ანგარიში სახელმწიფოს მიერ განხორციელებულ საკანონმდებლო, სასამართლო, ადმინისტრაციულ და სხვა ზომების თაობაზე კონვენციის დებულებების ამოქმედების მიზნით. აღნიშნული ანგარიშების წარდგენა ხდება ერთი წლის განმავლობაში კონვენციის ძალაში შესვლის დღიდან. ამის შემდეგ ისინი მიიღება ყოველ ორ წელიწადში ერთხელ ან ისეთი სიხშირით, როგორც მოითხოვს კომიტეტი. ამ ანგარიშებთან დაკავშირებით კომიტეტს შეუძლია მხოლოდ ერთი მოქმედების განხორციელება - რეკომენდაციებისა და რჩევების გაცემა წევრი სახელმწიფოებისთვის და საქმის გადაცემა გენერალური ასამბლეისთვის. მიუხედავად ამისა, კომიტეტს აქვს (და იყენებს) შესაბამისი სახელმწიფოებიდან ინფორმაციის მოთხოვნის უფლებამოსილება. კომიტეტს კერძო დამფინანსებლები ჰყავს, თუმცა არ მიიღება არავითარი თანხები დარღვევებში მხილებული სახელმწიფოებისაგან.

5.7.5.2. სახელმწიფოთაშორისი საჩივრები

კონვენცია ასევე იძლევა სახელმწიფოთაშორისი საჩივრების სავალდებულო პროცედურას, რომლის მიხედვითაც სახელმწიფოებმა შეიძლება დასვან სხვა სახელმწიფოთა მიერ კონვენციის შესრულების საკითხი (მუხლები 11-13). სახელმწიფოთაშორისი საჩივრების ამგვარი დებულებები სამართლიანად არაა სადავო საერთაშორისო ურთიერთობათა სფეროში - სახელმწიფოებს, როგორც წესი, არა აქვთ ერთმანეთთან დავის სურვილი საერთაშორისო დონეზე. საქმის სრული გამოძიების შემდეგ ანგარიში მზადდება გადასაგზავნად შესაბამისი წევრი სახელმწიფოსთვის და გაერო-ს გენერალური მდივნისთვის.

5.7.5.3. ინდივიდუალური საჩივრები

ინდივიდუალური საჩივრის დამატებითი პროცესი წარმოადგენს კონვენციის განუყოფელ ნაწილს, როგორც ეს მოცემულია კონვენციის მე-14 მუხლში და არა დამატებით ოქმში. ეს ალბათ უფრო მიმზიდველს გახდიდა მას სახელმწიფოებისთვის. მიუხედავად ამისა, 169 წევრი სახელმწიფოდან მხოლოდ ორმოცდაოთხმა აღიარა კომიტეტის კომპეტენცია ინდივიდუალური საჩივრების მიღებასა და განხილვასთან დაკავშირებით. დასტური განაცხადა ავსტრალიამ, რუსეთის ფედერაციამ, პერუმ, ჩილემ, ბულგარეთმა და ალჟირმა, მაგრამ არა გაერთიანებულმა სამეფომ, ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკამ, ახალმა ზელანდიამ ან ამერიკის შეერთებულმა შტატებმა.

პირველი ასეთი საჩივარი მიმართული იყო ჰოლანდიის წინააღმდეგ („ილმაზ-დოგანი ჰოლანდიის წინააღმდეგ”). მას შემდეგ კომიტეტმა განიხილა საჩივრები ავსტრალიის, დანიის, საფრანგეთის, ჰოლანდიის, ნორვეგიის, სლოვაკეთის და შვედეთის წინააღმდეგ. დაფიქსირდა მხოლოდ ხუთი დარღვევა (ორი დანიაში, ორი ჰოლანდიაში და ერთი სლოვაკეთში). მთლიანობაში მიღებული იყო მხოლოდ ოცდარვა ინდივიდუალური საჩივარი.

კონვენცია უშვებს, რომ სახელმწიფოებმა დაასახელონ (ან ჯერ ჩამოაყალიბონ) დამოუკიდებელი უწყება ინდივიდუალური საჩივრების განხილვისთვის სახელმწიფო დონეზე მანამ, სანამ საკითხი გადაეცემა რასობრივი დისკრიმინაციის აღმოფხვრის კომიტეტს. ამგვარ სიტუაციაში, ინდივიდებმა უნდა ამოწურონ ყველა შიდასახელმწიფოებრივი საშუალება, შემდეგ წარსდგენ სახელმწიფო უწყების წინაშე და მხოლოდ ამის შემდეგ მიმართონ რასობრივი დისკრიმინაციის აღმოფხვრის კომიტეტს. თუმცა ეს შეიძლება შემზღუდავიც იყოს შესაბამისი მომჩივანისთვის, მაგრამ საქმის განხილვაში სახელმწიფომაც უნდა მიიღოს მონაწილეობა. საერთაშორისო სამართლის კონსენსუალური ბუნებიდან გამომდინარე, კარი ღიაა მონაწილეობის ყველა მსურველისთვის. კონვენციის ფარგლებში მეტი სახელმწიფოს შემოყვანით იზრდება მისი პოტენციალი: რაც უფრო მეტი სახელმწიფო დაუჭერს მხარს კონვენციაში მოცემულ შეხედულებებს, მსოფლიოს მით უფრო მეტი მოქალაქე ისარგებლებს კონვენციის დებულებებით. რასიზმისა და რასობრივი დისკრიმინაციის საკითხებზე გამართულ მეორე მსოფლიო კონფერენციაზე მიღებული იქნა სამოქმედო პროგრამა (1933), რომლის მიხედვითაც სახელმწიფოებს მოუწოდეს შესაბამისი ეროვნული უწყებების შექმნისაკენ. აღნიშნულ უწყებებს საჩივრები უნდა განეხილათ ადგილობრივ დონეზე. გამოითქვა იმედი, რომ ასეთი უწყება ღია იქნება ყველასთვის და აუცილებლობის შემთხვევაში ხელმისაწვდომი იქნება იურიდიული დახმარებაც. საერთოდ, კომიტეტი ნაკლებ ინდივიდუალურ საჩივრებს იღებს, ვიდრე სხვა კომიტეტები მსგავს პროცედურასთან დაკავშირებით.

5.7.5.4. თვითმმართველობის არმქონე და მეურვეობის ქვეშ მყოფი ტერიტორიებიდან მიღებული საჩივრებისა და ანგრიშების შემოწმება კოლონიური ქვეყნებისა და ხალხებისთვის დამოუკიდებლობის მინიჭების დეკლარაციის ამოცანების მხარდაჭერის მიზნით (მუხლი 15)

დამატებითი ინდივიდუალური პროცედურისგან განსხვავებით, დებულებები, რომლებიც დაკავშირებულია გაერო-ს და მეურვეობის ქვეშ მყოფი და თვითთმართველობის არმქონე ერთეულებიდან შემოსულ ინდივიდუალურ საჩივრებთან, სავალდებულოა (მუხლი 15). ბუნებრივია, რომ ეს უკანასკნელი დებულებები მიმართულია დეკოლონიზაციასთან დაკავშირებული გაერო-ს მიზნების უზრუნველყოფისკენ. რასობრივი დისკრიმინაციის აღმოფხვრის კომიტეტი გამოთქვამს თავის აზრს და რეკომენდაციებს ამ ტერიტორიებიდან მიღებული ინდივიდუალური საჩივრების თაობაზე. გარდა ამისა, იგი რეკომენდაციებს გასცემს გაერო-ს სხვა უწყებებიდან მიღებული იმ ანგარიშების შესახებ, რომლებიც ეხება რასობრივი დისკრიმინაციის წინააღმდეგ ბრძოლას ამ ტერიტორიებზე.

კომიტეტი ამჟამად ახალ განზომილებაში მუშაობს. იგი კონვენციას იყენებს „იმ გარემოებების მიმართ, რომლებიც არ არსებობდა შესაბამისი ტექსტის შემუშავების დროს”. იგი ამას საკმაო წარმატებითაც ასრულებს, რაც დამოკიდებულია მის უნარზე მკაცრად გამოიყენოს კონვენციაში მოცემული რასობრივი დისკრიმინაციის განსაზღვრება კონფლიქტებისა და გარკვეული სიტუაციების მიმართ, ვიდრე ჩაერთოს კონფლიქტების დახასიათებაში - ანუ არის თუ არა ის ეთნიკური თუ პოლიტიკური (ბანტონი მ., გვ.78). 2001 წლის რასიზმისადმი მიძღვნილმა მსოფლიო კონფერენციამ გვიჩვენა, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია რასიზმის პრობლემა მილიონობით ადამიანისთვის დღესაც კი.

5.7.6. ქალების მიმართ დისკრიმინაციის აღმოფხვრის კომიტეტი

ქალებისა და მამაკაცების თანასწორუფლებიანობა გაცხადებულია გაერო-ს ქარტიაში. ამ საკითხის განხორციელება ნაწილობრივ გადაეცა ქალების მიმართ დისკრიმინაციის აღმოფხვრის კომიტეტს. კომიტეტმა მუშაობა 1982 წელს დაიწყო, მას შემდეგ, რაც ძალაში შევიდა ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის კონვენცია (1979). ეს კონვენცია, გაერო-ს სისტემაში, ყველაზე მეტი ქვეყნის მიერაა რატიფიცირებული (177 ქვეყანა 2004 წლის ოქტომბრისთვის, უფრო მაღალი მაჩვენებლები აქვს მხოლოდ ბავშვის უფლებების კონვენციას). მიუხედავად ამისა, მისი დებულებების გარშემოც იყო მრავალი დავა. ეს არა მხოლოდ ძირს უთხრის მის ეფექტიანობას, იგი ასევე აისახება კომიტეტის მუშაობაზე. კომიტეტი დაფუძნდა კონვენციის მე-17 მუხლის საფუძველზე. იგი თავდაპირველად შედგებოდა თვრამეტი ექსპერტისგან, თუმცა ოცდათხუთმეტი წევრი ქვეყნის მოზიდვის შემდეგ, ექსპერტთა რაოდენობა ოცდასამამდე გაიზარდა. წევრები აირჩევიან ფარული კენჭისყრით წევრი ქვეყნების მიერ დასახელებულებიდან. ჩვეულებრივ, განსხვავებით გაერო-ს სხვა კომიტეტებიდან, ამ კომიტეტის წევრები მხოლოდ ქალებია - ბ-ნი იოჰან ნორდენფელტი, პირველი წევრი მამაკაცი, მუშაობდა თავდაპირველი შეხვედრებისას. კომიტეტის წევრების არჩევა ხდება ოთხი წლის ვადით და, რა თქმა უნდა, როტაცია ხდება ყოველ ორ წელიწადში ერთხელ. კონვენციის პირობებიდან გამომდინარე კომიტეტის წევრები იკრიბებიან არა უმეტეს ორი კვირით ყოველ წელს (მუხლი 20). ასე არ ხდება სხვა კომიტეტებში, რომლებსაც არა აქვთ განსაზღვრული მაქსიმალური დრო. გაერო-ს წევრი ქვეყნების რაოდენობის ზრდასთან და, შესაბამისად, მათ მიერ კონვენციის რატიფიცირებასთან ერთად, კომისიისთვის ძალიან გართულდა ორკვირიან ვადაში ჩატევა. გენერალური ასამბლეის მიერ მიღებული შუალედური გამონაკლისი ზომები ხელს უწყობს შეხვედრებს შორის უფრო რეგულარული და ხანგრძლივი პერიოდების დადგენას. მე-20 მუხლის შესწორება მოხსნის ამ შეზღუდვას დროში, რასაც დასჭირდება რატიფიცირება ხელმომწერი მხარეების ორი მესამედის მიერ. იგი მიღებული იყო 1995 წელს, მაგრამ სახელმწიფოები არ იჩენენ განსაკუთრებულ ინტერესს მისი რატიფიცირების მიმართ. ამასობაში კომიტეტი იკრიბება დაახლოებით ორი-სამი კვირით, თუმცა ეს კვლავაც გენერალური ასამბლეის შეხედულების საგანს წარმოადგენს. კომიტეტის წლიური ანგარიში ეკონომიკური და სოციალური საბჭოს მეშვეობით გადაეცემა გენერალურ ასამბლეას. ქალთა განვითარების განყოფილება ემსახურება კომიტეტს, რომელიც შეთანხმების მონიტორინგის სხვა ორგანოებისგან განსხვავებით, არ იკრიბება ჟენევაში. კომიტეტის წევრები თავდაპირველად ხვდებოდნენ ერთმანეთს ვენაში ან ნიუ-იორკში, მაგრამ ახლა ისინი მუდმივად იმყოფებიან ნიუ-იორკში. კომიტეტისთვის არაერთხელ შეუთავაზებიათ კვლავ ჟენევაში შეკრება იმ მიზეზით, რომ გაუადვილდებოდათ სხვა უწყებებთან ურთიერთობა. თუმცა ამას მართლაც შეუძლია კომიტეტის მუშაობის გაუმჯობესება, აქ სხვა მიზეზი იმალება - ძირითად პრობლემას წარმოადგენს ტექნიკური მოთხოვნები. კომიტეტის „მიბმა” ქალთა განვითარების განყოფილებასთან, მაშინ როცა გაერო ქალთა საკითხებისადმი მიდგომის კონსოლიდირებას ახდენს შესაბამისი უწყებების მოზიდვით და გაერო-ს მიერ ამ საკითხისადმი მინიჭებული მნიშვნელობის გამოყოფით, უეჭველად უარყოფით გავლენას მოახდენს კომიტეტის სახეზე და მისი მუშაობის ზოგიერთ ასპექტზეც კი.

5.7.6.1. ანგარიშები

კონვენციის წევრი სახელმწიფოები თანახმანი არიან პერიოდული ანგარიშების ჩაბარებაზე ყოველ ოთხ წელიწადში ერთხელ კონვენციის განხორციელების მიზნით „მათ მიერ მიღებული საკანონმდებლო, სასამართლო, ადმინისტრაციული ან სხვა ზომების შესახებ” (მუხლი 18). ქალთა განვითარების განყოფილება სთავაზობს ტრენინგის კურსებს მთავრობის იმ ოფიციალურ პირებს, რომლებიც დაკავებულნი არიან აღნიშნული ანგარიშების შედგენით. გამოითქვა იმედი, რომ აღნიშნულის შედეგად ანგარიშები უფრო შესატყვისი და გამოსადეგი გახდება. სახელმწიფოებს შეუძლიათ იმ ფაქტორებისა და სირთულეების აღნიშნვნა, რომლებიც ზეგავლენას ახდენს კონვენციის თანახმად მიღებული ვალდებულებების შესრულებაზე. ამგვარად, შესაბამისმა სახელმწიფომ შეიძლება მიიღოს დახმარება. კომიტეტი მოითხოვს ანგარიშების გაყოფას: ეს უნდა იყოს ზოგადი ინფორმაცია სახელმწიფოს პოლიტიკური, სამართლებრივი და სოციალური მდგომარეობის შესახებ და უფრო დეტალური აღწერა იმ ნაბიჯებისა, რომლებიც გადადგმულია კონვენციის მიზნების განსახორციელებლად. კომიტეტი ზოგადად განიხილავს ანგარიშს და სახელმწიფოს მხრიდან კონვენციის მიმართ გაკეთებულ ნებისმიერ შენიშვნას. „კონსტრუქციული დიალოგის” განწყობით კომიტეტი შემდეგ მოიწვევს სახელმწიფოს კონვენციის განსაზღვრული მუხლების განსახილველად, კომისიის მიერ დასკვნების საბოლოოდ ჩამოყალიბებამდე. საბოლოო ანგარიში, ჩვეულებრივ, დადებითია, და ხაზგასმით აღნიშნავს სახელმწიფოს მიერ გაწეულ შრომას. თუმცა იქვე აღინიშნება ის სფეროები, რომლებზეც ყურადღება უნდა გამახვილდეს შემდგომ პერიოდულ ანგარიშში. იქვე, როგორც ყოველთვის, მოცემულია კონვენციის განხორციელებასთან დაკავშირებული პრაქტიკული მითითებები.

5.7.6.2. ზოგადი რეკომენდაციები

კონვენცია კომიტეტებს ასევე აძლევს ზოგადი რეკომენდაციებისა და რჩევების ჩამოყალიბების უფლებას (მუხლი 21). ეს უნდა ეფუძნებოდეს სახელმწიფოებიდან მიღებულ ანგარიშებს და მასში მოცემული ინფორმაციის შემოწმებას. სუსტი დასაწყისის შემდეგ კომიტეტმა გადაწყვიტა შეთანხმების მონიტორინგის ახალი უწყებების (რასობრივი დისკრიმინაციის აღმოფხვრის კომიტეტი, ადამიანის უფლებათა კომიტეტი და ა.შ.) პრაქტიკის გაზიარება და ჩამოაყალიბა სამუშაო პროგრამა, რომლის მიხედვითაც იგი რეგულარულად შეამოწმებს კონვენციის მნიშვნელოვან ნაწილებს. ეს დიდ წვლილს შეიტანს კონვენციის დებულებების გარკვევასა და განმარტებაში.

5.7.6.3. დამატებითი ოქმი

1993 წლის ვენის დეკლარაციისა და სამოქმედო პროგრამის რეკომენდაციების შემდეგ, 1999 წელს მიღებული იქნა ქალთა მიმართ ყველა სახის დისკრიმინაციის აღმოფხვრის შესახებ კონვენციის დამატებითი ოქმი. ამ ოქმის მიზანია, კომიტეტმა შესძლოს ინდივიდუალური საჩივრების მიღება და განხილვა. ოქმის მექნიზმების პარალელურად, ქალებს შეუძლიათ საჩივრით მიმართონ ქალთა სტატუსის კომისიას დისკრიმინაციის შემთხვევებთან დაკავშირებით. თუმცა კომისიას არ შეუძლია რაიმე ზომების მიღება ამგვარი საჩივრების საფუძველზე, ეს ინფორმაცია გამოიყენება მაშინ, როცა კომისიას ეკისრება ქალთა წინააღმდეგ მიმართული დისკრიმინაციის თანმდევი ტენდენციების შესწავლის პაუხისმგებლობა. ამ ინფორმაციას შეუძლია დიდი დახმარების გაწევა მომავალი პოლიტიკის ჩამოყალიბებაში. დაზარალებულისთვის შეიძლება უკეთესი იყოს ამ საშუალების გამოყენება, ვიდრე სახელმწიფო მოქმედების მორჩილად მიღება. მსგავს საკითხებზე კომისიას ხშირად მიმართავენ არასამთვრობო ორგანიზციები.

ოქმი კომიტეტს აძლევს „წევრი ქვეყნის მიერ კონვენციაში მოცემული უფლებების სერიოზული ან სისეტმატური დაღვევების” ნებისმიერი შემთხვევის გამოძიების საშუალებას (მუხლი 8). როგორც წამების საწინააღმდეგო კომიტეტს, ეს კომიტეტიც თანამშრომლობს წევრ სახელმწიფოსთან საქმის გამოძიებისას: გროვდება სიტუაციასთან დაკავშირებული ყველა ხელმისაწვდომი ინფორმაცია; ტარდება გამოკითხვა და ანგრიში სასწრაფოდ ბარდება კომიტეტს. წევრი სახელმწიფოს თანხმობით გამოკითხვის პროცესს შეიძლება დაემატოს ვიზიტი შესაბამის ტერიტორიაზე. ამგვარი გამოკითხვები ტარდება კონფიდენციალურად და მუდმივი თანამშროლობით შესაბამის სახელმწიფოსთან. წევრი სახელმწიფო მოიწვევა წამოჭრილი საკითხის განსხილველად კომიტეტში ექვსი თვის განმავლობაში. სახელმწიფოებმა, რომლებმაც მოახდინეს ოქმის რატიფიცირება, შეიძლება არ მიიღონ ის დებულებები, რომლებიც კომიტეტს ანიჭებს კონვენციის სისტემატური დარღვევის გამოძიების უფლებამოსილებას. ისინი შეიძლება დაეთანხმონ მხოლოდ ინდივიდუალური საჩივრების განხილვის შემოთავაზებულ სისტემას. სახელმწიფოთა მხოლოდ ნაწილმა მოახდინა ოქმის რატიფიცირება. 2004 წლის ოქტომბრისთვის სამოცდაორი წევრი სახელმწიფოს, და მათთან ერთად ოცდაექვს ხელმომწერ მხარეს, ჯერ კიდევ არ მოუხდენიათ რატიფიცირება ან შეერთება. უნდა აღინიშნოს, რომ პროტოკოლი მიღებული იქნა მხოლოდ ხუთი წლის წინ, და, აქედან გამომდინარე, შეიძლება არც ისე დაბალია მის მხარდამჭერთა რაოდენობა.

5.7.7. ბავშვის უფლებათა კომიტეტი

გაერო-ს ერთ-ერთ ყველაზე პოპულარულ ინიციატივას წარმოადგენს ბავშვებთან დაკავშირებულ საკითხებზე მუშაობა. ბავშვის უფლებათა კომიტეტი პირველად 1991 წელს შეიკრიბა. მან დაიწყო სახელმწიფოთა 1989 წლის ბავშვის უფლებათა კონვენციის მოთხოვნებთან შესაბამისობის შემოწმება, ხოლო 1993 წელს უკვე მიიღო წევრი სხელმწიფოების ანგარიშები. კონვენციის 43-ე მუხლის საფუძველზე ჩამოყალიბდა ბავშვის უფლებათა კომიტეტი, რომელშიც შედიოდა „ათი უნაკლო მორალური თვისებების და ამ სფეროში აღიარებული კომპეტენციის მქონე წევრი”. წევრები მუშაობენ ოთხი წლის განმავლობაში, ხოლო როტაცია ხდება ყოველ ორ წელიწადში. თავდაპირველად კომიტეტი უნდა შეკრებილიყო წელიწადში ერთხელ, მაგრამ კონვენციის თითქმის საყოველთაო რატიფიცირების შემდეგ (192 წევრმა სახელმწიფომ, გაერო-ს ყველა წევრი სახელმწიფოს ჩათვლით, აშშ-ს და სომალის გარდა, რომლებმაც თუმცა მოაწერეს ხელი კონვენციას, მაგრამ არ მოახდინეს მისი რატიფიცირება), კომიტეტმა მოითხოვა შეხვედრების რაოდენობის გაზრდა. კომიტეტის მოთხოვნას დაეთანხმნენ წევრი სახელმწიფოები და გენერალურმა ასამბლეამ დააკმაყოფილა იგი. 1995 წლიდან კომიტეტის წევრები სამკვირიანი ვადით ყოველ წელს სამჯერ იკრიბებიან.

5.7.7.1. ანგარიშები

ბავშვის უფლებათა კონვენცია, უპირველესად ყოვლისა, ხორციელდება ანგარიშების სისტემის საფუძველზე. წევრი სახელმწიფოები კომიტეტს ანგარიშებს წარუდგენენ ყოველ ხუთ წელიწადში ერთხელ (მუხლი 44). აღნიშნულ ანგარიშებში მოცემული უნდა იყოს ინფორმაცია, რომელიც საკმარისი უნდა იყოს იმისთვის, რომ „კომიტეტს შეექმნას სრულყოფილი წარმოდგენა შესაბამის ქვეყანაში კონვენციის განხორციელების შესახებ”. დასკვნითი ნაწილის შედგენისას უფლებათა განხორციელების საფუძვლად მიიჩნევა ბავშვის საუკეთესო ინტერესები (მუხლი 3) და დისკრიმინაციის აკრძალვის პრინციპი (მუხლი 2). ანგარიშების შედგენის ზემოთ განხილული სისტემებისგან განსხვავებით, ბავშვის უფლებათა კომიტეტი მოითხოვს, რომ მთავრობებმა თავის ქვეყნებში გამოსცენ ანგარიშები და ამგვარად გაავრცელონ კომიტეტის შეხედულებები. კომიტეტს არჩეული აქვს კონსოლიდირების მიდგომა - იგი საკუთარ თავს განიხილავს ორგანოდ, რომელიც ბავშვის უფლებათა შიდასახელმწიფოებრივი მინიტორინგის განვითარებადი სისტემების პარალელურად მუშაობს. ბავშვის უფლებათა კომიტეტის მიერ მიღებული „ყოვლისმომცველი სახელმწიფო მიდგომა” უნდა წახალისდეს ვენის დეკლარაციის და სამოქმედო პროგრამის 89-ე პარაგრაფის თანახმად.

კონვენციაში მოცემულ უფლებათა მრავალფეროვნების გამო, კომიტეტს განსაკუთრებული ადგილი უკავია გაერო-ს სისტემაში. იგი ეფექტიანად იყენებს ადამიანის მრავალრიცხოვან საერთაშორისო უფლებებს - სამოქალაქო და პოლიტიკურს, ეკონომიკურს, სოციალურს და კულტურულს - მოსახლეობის განსაკუთრებული სექტორის მიმართ. კონვენციის საყოველთაო ბუნების გათვალისწინებით, ეს აყენებს კომიტეტს პრივილეგირებულ მდგომარეობაში. თუ დავუშვებთ, რომ ანგარიშები დროულად ბარდება, თითეული სახელმწიფოს შესახებ იმ დამატებით ინფორმაციასთან ერთად, რომელიც მიიღება სესიამდელ შეხვედრებზე არასამთავრობო ორგანიზაციებიდან და სპეციალიზირებული ორგანოებიდან, მაშინ ყველაფერი ეს დაეხმარება კომიტეტს ადამიანის უფლებათა დაცვის განხორციელების მდგომარეობის სრული სურათის მიღებაში გაერო-ს თითქმის ყველა წევრ სახელმწიფოსთან დაკავშირებით.

5.7.8. მიგრანტ მშრომელთა კომიტეტი

1990 წელს გენერალურმა ასამბლეამ მიიღო ყველა მიგრანტი მშრომელისა და მათი ოჯახის წევრების უფლებათა დაცვის საერთაშორისო კონვენცია. 2003 წლის 1 ივლისს ძალაში შესვლდან მას ჰყავს ოცდაექვსი წევრი სახელმწიფო. კონვენციის 72-ე მუხლის თანახმად შექმნილია ყველა მიგრანტი მშრომელისა და მათი ოჯახის წევრების უფლებათა დაცვის კომიტეტი, რომელშიც შედის ათი ექსპერტი (მისი რაოდენობა გაიზრდება ოცდაათამდე, თუ ორმოცდაერთი სახელმწიფო მოახდენს დოკუმენტის რატიფიცირებას). კომიტეტი, რომელიც პირველად 2004 წლის მარტში შეიკრიბა, მიიღებს და განიხილავს სახელმწიფოთა ანგარიშებს მათ ქვეყანაში კონვენციით გათვალსიწინებული უფლებების განხორციელების შესხებ. 2004 წლის ივლისიდან დაწყებული სახელმწიფოებმა უნდა წარადგინონ ანგარიშები ყოველ ხუთ წელიწადში (მუხლი 73). სახელმწიფოთაშორისი და ინდივიდუალური საჩივრების დამატებითი სისტემა გათვალისწინებულია 76-ე და 77-ე მუხლებში, თუმცა ჯერ არც ერთ სახელმწიფოს არ გაუკეთებია საჭირო დეკლარაციები. კონვენციის რატიფიცირება ხდებოდა ნელა, მიუხედავად იმისა, რომ 2001 წლის რასიზმის წანააღმდეგ მიძღვნილი მსოფლიო კონფერენციის მიერ მიღებული სამოქმედო პროგრამა მოუწოდებდა სახელმწიფოებს მიგრანტი მშრომელების დაცვის დაკანონებისკენ. თუ რა გავლენა ექნება ყველაფერ ამაზე კომიტეტს, ამას მომავალი გვიჩვენებს.

5.8. სხვა

5.8.1. ჭეშმარიტების დადგენის კომისიები

გაერო-ს ჰქონდა რამდენიმე ისეთი შემთხვევა, როცა მას მოუხდა ჭეშმარიტების დადგენის კომისიების შექმნა ისეთ სახელმწიფოებში, სადაც გარკვეული პერიოდის განმავლობაში ადგილი ჰქონდა არეულობას. ყველაზე მაღალი პროფილის და ხანგრძლივად მომუშავე ჭეშმარიტების დადგენის კომისია არსებობს სამხრეთ აფრიკაში. თუმცა გაერო, ჩვეულებრივ, ჭეშმარიტების დადგენის კომისიას აფინანსებს, თუ კომისია ექვსი თვიდან ერთი წლის ვადაში მუშაობს. აღნიშნული კომისიების მიზანია ფაქტების დადგენა მშვიდობიან გარემოში, საბრძოლო მოქმედებათა დასრულების შემდეგ. ჭეშმარიტების დადგენის კომისიები შეიძლება მუშაობდნენ სხვადასხვა ორგანიზაციის სახელით, სხვადასხვა მანდატითა და მეთოდებით. გაერო-ში ფაქტების აღმოჩენის ამგვარ ექსტრემალურ საშუალებას იყენებენ იმ პირთა დასადგენად, რომლებიც პასუხისმგებელნი არიან ადამიანის უფლებათა სერიოზულ და სისტემატურ დაღვევებზე შესაბამის რეგიონში. ამასთან დაკავშირებით, მოწმეთა დაცვა ყველაზე მნიშვნელოვან საკითხს წარმოადგენს. რუანდის სისხლის სამართლის საგანგებო საერთაშორისო ტრიბუნალამდე მომუშავე ფაქტების აღმომჩენ მისიებს მიუკერძოებელი მიზნები ჰქონდათ. სხვა შემთხვევებში, მაგალითად, გაერო-ს ელ-სალვადორში ჭეშმარიტების დამდგენი კომისია „ითხოვდა რეგიონის დახურვას” თორმეტწლიანი ძალადობისა და არეულობის შემდეგ. ადამიანებს სურდათ წარსულის დავიწყება და მომავლის შენება სუფთა ფურცლიდან. ამერიკის კონტინენტზე ჩამოყალიბდა ჭეშმარიტების მაძიებელი და ფაქტების დამდგენი სხვა მისიები ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზციის ეგიდის ქვეშ. მაგალითად, მშვიდობის დამყარების შემდეგ ამგვარ მისიებს მასპინძლობდა გვატემალა, ჩილე და ჰაიტი.

ჩვეულებრივ, ჭეშმარიტების დადგენის კომისიებს სურს ფაქტების დადგენა. მათ იშვიათად აქვთ სისხლისსმართლებრივი იურსიდიქცია, თუმცა სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა შეიძლება წარმოიშვას გამოკვლეული ფაქტების საფუძველზე. ასეთ დროს შეიძლება გამოჩნდნენ ისეთი გავლენიანი პირები, რომლებიც მოითხოვენ კანონიერი ქმედებების მოგვიანებით დაწყებას. სიერა ლეონეში მომუშავე ჭეშმარიტების და მორიგების კომისიისგან მოითხოვება მეტი ყურადღების გადატანა სამოქალაქო ომის დროს განცდილი ტანჯვის ფაქტებზე, ხოლო იმ პერიოდში კაცობრიობის წინააღმდეგ დანაშაულებს განიხილავს სპეციალური სასამართლო. (რა თქმა უნდა, რუანდის და ყოფილი იუგოსლავიის სისხლის სამართლის საერთაშორისო ტრიბუნალებს ორმაგი ფუნქცია აქვთ.)

5.9. დასკვნები

ადამიანის უფლებათა განხორციელებასთან დაკავშირებული პრობლემები უფრო დეტალურადაა განხილული მე-10 თავში. მხოლოდ გაეროს პრაქტიკაზე დაყრდნობით შეიძლება ითქვას, რომ მის ერთ-ერთ მთავარ პრობლემას წარმოადგენს მისი საგანგებოდ ორგანიზება. მრავალი კომიტეტი იღებს ანგარიშებს ერთი და იგივე სახელმწიფოებიდან, ხშირად ერთსა და იმავე დროს. სახელმწიფოები, რომლებიც დოკუმენტებს არ აწერენ ხელს მათი ხელწმოსაწერად გახსნის ვადაში, მასობრივად უერთდებიან მათ, რაც მრავალ სირთულეს წარმოშობს. ვინაიდან ადამიანის საყოველთაო უფლებები ჩამოყალიბდა საერთაშორისო სტანდარტების მზარდი კოდიფიკაციის გზით, ამიტომ თავი იჩინა სულ უფრო მეტმა ქვე-ორგანომ. ამას არეულობის გამოწვევა შეუძლია - მაგალითად, სახელშეკრულებო მონიტორინგის ბევრ ორგანოს აქვს ურთიერთგადამფარავი იურისდიქცია.

ბოლო მიღწევად ითვლება თავმჯდომარეების რეგულარული შეხვედრები, როცა შეთანხმების მონიტორინგის სხვადასხვა ორგანოს თავმჯდომარეები ხვდებიან ერთმანეთს და განიხილავენ მათთვის საინტერესო საკითხებს. ამ შეხვედრებს შეუძლია ადამიანის უფლებათა საყოველთაო განხორციელების ერთობლივი მიდგომის მომზადება.

გაერო-ს სპეციალიზირებულ ორგანიზაციებს უნდა მიენიჭოს უფრო მნიშვნელოვანი როლი და ისინი უფრო ინტეგრირებულნი უნდა იყვნენ პროცესში. ისინი ზეპირ ინფორმაციას უნდა აწვდიდნენ კომიტეტებს სახელმწიფოებიდან პერიოდული ანგარიშების მიღებამდე. რაღაც დონეზე ეს შეიძლება კარგიც იყოს, ვინაიდან შეუძლია ინფორმაციის გავრცელება კომიტეტის სამუშაოს შესახებ. ეს განსაკუთრებით კარგია მაშინ, როცა სპეციალიზირებული ორგანიზაციები იძლევა „ადგილზე” მიღებულ ინფორმაციას ადამიანის უფლებათა დაცვასთან დაკავშირებით არსებულ მდგომარეობაზე. თუ გავითვალისწინებთ ფინანსურ შეზღუდვებს, ეს არ არის რეალური. ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის კომიტეტმა პროგრესს მიაღწია ამ სფეროში. მისი წარმომადგენლები ესწრებიან ქალთა სტატუსთან დაკავშირებული საკითხების კომისიის სხდომებს. აღიარებული არასამთავრობო ორგანიზაციების ანგარიშების გამოყენებამ შეიძლება კიდევ უფრო მეტი ინფორმაცია გაავრცელოს გაერო-ს იმ უწყებებზე, რომლებიც მუშაობენ ადამიანის უფლებათა დაცვის საკითხებზე.

ბევრი ვერ ათვითცნობიერებს გაერო-ს მუშაობაში არსებულ იმ ხელშემშლელ პირობებს, რომლებიც გამომდინარეობს ფინანსური შეზღუდულობისა და კადრების ნაკლებობისგან. მწვავე ფინანსური პრობლემების გამო სისტემათა დიდი ნაწილი უბრალოდ ეფემერული და დამოკიდებული გახდა კომიტეტის წევრებისა და წევრი სახელმწიფოების კეთილ ნებაზე. კადრები გაერო-ს კიდევ ერთი პრობლემაა - ადამიანის უფლებათა დაცვის სხვადასხვა უწყებებში არსებული სამდივნოები შეუდარებლად მცირეა, ვიდრე კერძო სექტორისა თუ სახელმწიფო სექტორის სამდივნოები. ის, რომ სისტემები კიდევ რაღაცნაირად მუშაობს, ყველა იქ მოღვაწე ადამიანის დამსახურებაა.

სასამართლო საქმეები:

Reservations to the Genocide Convention Case, 1951, ICJ, Reps. 15
Bosnia-Herzogovina v Yugoslavia (provisional measure), 1993, ICJ, Reps, at p. 24
Yilmaz-Dogan v Netherlands, UN. Doc. CERD/C.36.D.1.1984 (1988)

საკითხავი მასალა:

Alston P. and Crawford J. (eds.) The Future of UN Human Rights Treaty Monitoring (Cambridge: Cambridge University Press, 2000)

Alston P. ,,neither Fish nor Fowl: the quest to define the role of the UN High Commissioner

for Human Rights” (1997) 8 (2) European Journal of International Law 321-335

Arambulo K. Strengthening the Supervision of the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights: theoretical and procedural aspects (Antwerp.: Intersentia, 1999)

Aznar-Gomez M.J. ,,A Decade of Humanr Rights Protection by the United Nations Security Council: A sketch of Deregulations” (2000) 13 (1) European Journal of International Law 223-241

Bailey S. The UN Security Council and Human Rights (New York: St. Martin's Press, 1994)

Banton M. ,,Decision-taking in the Committee on the Elimination of Racial discrimination” in Alston P. and Crawford J. (eds.) The Future of UN Human Rights Treaty Monitoring (Cambridge: Cambridge University Press, 2000), pp. 55-78

Bayefsky A.F. The Un Human Rights Treaty System (New York: Transnational, 2001)

Bijnsdorp M. ,,The Strength of the Optional Protocol to the United Nations Women's Convention” (2000) 18 (3) Netherlands Quarterly of Human Rights 329-355

Boekle H. ,,Western States, the UN Commission on Human Rights and the ,,1235 Procedure”: the ,,Question of Bias” Revisited” (1995) 13 Netherlands Quarterly of Human Rights 367-402

Boerefijn I. The Reporting Procedure under the Covenant on Civil and Political Rights (Antwerp.: Intersentia, 1999)

Boerefijn I. ,,Toward a Strong System of Supervision: the Human Rights Committee's Role in Reforming the Reporting Procedure under Article 40 of the Covenant on Civil and Political Rights” (1995) 17 (4) Human Rights Quarterly 766-793

Champan A. and Ball P. ,,The Truth of Truth Commissions: Comparative Lessons from Haiti, South Africa and Auatemala” (2001) 23 (1) Human Rights Quarterly 143

Charistie K. The South Africa Truth Commission (Baingstoke: Macmillan, 2000)

Davidson S. ,,Intention and Effect: the Legal Status of the Final Views of the Human Rights Commission” (2001) New Zealand Law Review 125-144

Evatt E. ,,Reflecting on the Role of International Communications in Implementing Human Rights” (1999) 5 (2) Australian Journal of Human Rights (www.austlii.edu.au/au/jounals/AJHR/1999)

Felice W. ,,The UN Committee on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination: Race, and Economic and Social Human Rights” (2002) 24 (1) Human Rights Quarterly 205-236

Goldewijk B.K. et al. Dignity and Human Righs: the Implementation of Economic, Social and Cultural Rights (Antwerp.: Intersentia, 2002)

Hannum H. (ed.) Guide to International Human Rights Practice, 3rd edn. (New York: Transnational, 1999)

Ingelse C. ,,The Committee Against Torture: One Step Forwad, One Step Back” (2000) 18 (3) Netherlands Quarterly of Human Rights 307-327

Martin I. ,,A new Frontier: the Early experience and Future of International Human Rights Field Operations” (1998) 16 (2) Netherlands Quarterly of Human Rights 121-139

McGoldrick D. The Human Rights Committee (Oxford: Oxfor University Press, 1991)

O'Flaherty M. Human rights and the United Nations: Practice before Treaty Bodies (The Hague; Kluwer, 2002)

Pritchard S. ,,Breaking the National Sound Barrier: Communicating with the CERD and CAT Committiis” (1999) 5 (2) Australian Journal of Human Rights (www.austlii.edu.au/au/journals/AJHR/1999)

Sangster K. ,,Truth Commissions: The Usefulness of Truth-telling” (1999) 5 (1) Australian Journal of Human Rights (www.austlii.edu.au/au/journals/AJHR/1999)

Steiner H. ,,Individual Claims in a World of Massive Violations: What role for the Human Rights Committee” in Alston P. and Crawford J. (eds.) The Future of UN Human Rights Treaty Monitoring (Cambridge: Cambridge University Press), pp. 15-54

United Nations. Fact Sheet No. 16 (Rev. 1) the Committee on Economic, Social and Cultural Rights, Office of the High Commissioner for Human Rights: Geneva

ინტერნეტ-მისამართები:

www.un.org/english - გაერო
www.un.org/DOcs/scinfo.htm - გაერო-ს უშიშროების კომიტეტი, ინფორმაცია
www.icj-cij.org - მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლო
www.ohchr.org - გაერო-ს ადამიანის უფლებათა უმაღლესი კომისრის ოფისი
www.ohchr.org/english/bodies/treaty/index.htm - გაერო-ს ძირითად ხელშეკრულებათა მონაცემთა ბაზა
www.un.org/ga - გაერო-ს გენერალური ასამბლეა
www.un.org/documents/ecosoc.htm - ეკონომიკური და სოციალური საბჭო, ინფორმაცია
www.ohchr.org/english/bodies/chr/index.htm - ადამიანის უფლებათა კომისია
www.ohchr.org/english/bodies/subcom - ადამიანის უფლებათა ხელშეწყობისა და დაცვის ქვე-კომისია
www.un.org/womenwatch/daw/csw - გაერო-ს ქალთა სტატუსის კომისია
www.un.org/womenwatch/daw - ქალთა განვითარების განყოფილება
www.ohchr.org/english/bodies/hrc/index.htm - ადამიანის უფლებათა კომიტეტი
www.orhcr.org/english/bodies/cescr/index.htm - ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტი
www.ohchr.org/english/bodies/cat/index.htm - წამების საწინააღმდეგო კომიტეტი
www.ohchr.org/english/bodies/cerd/index.htm - რასობრივი დისკრიმინაციის აღმოფხვრის კომიტეტი
www.un.org/womanwatch/daw/cedaw - ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის აღმოფხვრის კომიტეტი
www.ohchr.org/english/bodies/crc/index.htm - ბავშვის უფლებათა კომიტეტი
www.ohchr.org/english/bodies/cmw/index.htm - მიგრანტი მშრომელების კომიტეტი
www.un.org/unrwa/index.html - გაერო-ს პალესტინელ ლტოლვითა პროგრამა
www.unmikonline.org - გაერო-ს მისია კოსოვოში
www.un.org/ha - გაერო-ს ჰუმანიტარულ საქმეთა ოფისი

ადამიანის უფლებათა დაცვის საერთაშორისო სისტემა არ არის უნაკლო. კვლავაც ბევრია ადამიანის უფლებათა დარღვევის ფაქტი, რომელთაგან მრავალი უპასუხო რჩება საერთაშორისო დონეზე. უფრო მეტიც, საერთაშორისო საზოგადოებას თითქმის არაფრის გაკეთება შეუძლია იმისათვის, რომ სახელმწიფოებმა ვადაში წარმოადგინონ საწყისი და/ან პერიოდული ანგარიშები. წევრი სახელმწიფოების რაოდენობის გათვალისწინებით უნდა განხორციელდეს კომპრომისი: დღევანდელი მსოფლიოს პლურალისტული ბუნება, ადამიანის უფლებათა ძირითად მოთხოვნასთან ერთად (ყველა ერი სარგებლობდეს უფლებებით ყოველგვარი დისკრიმინაციის გარეშე), ნიშნავს, რომ კულტურაში განსხვავებები არ უნდა იწვევდეს რაიმე სახის დისკრიმინაციას. კონსენსუსის მიღწევა უფლებათა მასშტაბისა და შინაარსის უფრო მეტი დეტალიზებით, შედეგად, თითქმის აუცილებლად იწვევს სხვადასხვა რელიგიებსა და კულტურულ ნორმებთან დაკავშირებულ სირთულეებს. როგორც აღინიშნა, „სამუშაო ან ადამიანის ამგვარი უფლებების უზრუნველყოფა უფრო რთულია ეთნიკურად განსხვავებულ, ვიდრე ერთგვაროვან საზოგადოებაში” (უოკერი და სხვ., გვ. 263). უფრო მეტიც, აღსრულების მექანიზმის განმტკიცება გამოწვევა იქნება თვით საერთაშორისო სამართლისათვის. გაერო-ს მიერ ჩამოყალიბებული ადამიანის უფლებათა სისტემა არავითარ საშუალებას არ ქმნის ადამიანის უფლებათა ადგილობრივი სისტემებისთვის. გაერო-ს წესდების VIII თავში საუბარია მხოლოდ რეგიონული სისტემების ჩამოყალიბებაზე, რომლებმაც უნდა შეინარჩუნონ მშვიდობა და უსაფრთხოება (ევროპის უშიშროების თანამშრომლობის ორგანიზაცია, ამგვარი რეგიონული ინიციატივის პირველი მაგალითია). ადამიანის უფლებათა დაცვის პირველი რეგიონული ძვრები განხორციელდა ევროპაში ევროპის საბჭოს ეგიდით, თუმცა ამ სქემებს უნდობლობითა და სკეპტიციზმით შეხვდა გაერო. ევროპამ ადამიანის უფლებათა დაცვასთან დაკავშირებული ერთადერთი სამართლებრივად სავალდებულო დოკუმენტის მიღებას ორ წელიწადზე ნაკლები დრო მოანდომა გენერალური ასამბლეის მიერ ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მიღების დღიდან. იქნებ გენერალურმა ასამბლეამ ხიფათიც კი იგრძნო ეფექტიანი რეგიონული სისტემების შექმნის წინაშე და ამიტომ, მხოლოდ 1977 წელს საჯაროდ აღიარა რეგიონული უფლებების სარგებელი. გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია №32/127 სახელმწიფოებს ადამიანის უფლებათა დაცვისა და განვითარების რეგიონული მექანიზმის ჩამოყალიბებისკენ მოუწოდებდა. მოწოდებას არ გამოხმაურებია მსოფლიოს ყველა რეგიონი.

წინამდებარე თავში განხილულია დღევანდელი მსოფლიოს ძირითადი რეგიონული ორგანიზაციები და მთავარი აქცენტი გადატანილია ადამიანის უფლებათა დაცვასთან დაკავშირებულ დოკუმენტებსა და მათი აღსრულების მექანიზმზე. კონტექსტში უკეთესად წვდომის მიზნით, დასაწყისში მოკლედაა განხილული რეგიონული სისტემები და მათი უპირატესობანი.

6.1. რეგიონულ სისტემათა უპირატესობანი

ადამიანის უფლებათა დაცვის რეგიონულ სისტემებს თან ახლავს უპირატესობათა მთელი რიგი. ჩაბმული იქნება ნაკლები სახელმწიფო და, ამგვარად, პოლიტიკური კონსენსუსის მიღწევაც ადვილი იქნება როგორც ტექსტთან, ასევე მონიტორინგის/აღსრულების ექანიზმთან დაკავშირებით. ბევრი რეგიონი, ასევე, შედარებით ერთგვაროვანია კულტურის, ენისა და ტრადიციების მიხედვით, რაც, თავისთავად, აშკარა უპირატესობაა. მიუხედავად ამისა, ყველა რეგიონული სისტემა კვლავაც რჩება საერთაშორისო სამართლის ქმნილებად. ისინი ჩამოყალიბებულია ისეთი ხელშეკრულებების საფუძველზე, რომელთა გამოყენება და განმარტება შესაძლებელია საერთაშორისო სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ ვენის კონვენციის შესაბამისად და რომლებიც ფუნქციონირებენ მხოლოდ სახელმწიფოთა შორის კონსენსუსის მიღწევის მიზნით. შესაბამისად, რეგიონული სისტემები არსებობენ საერთაშორისო სამართლის საფუძველზე და გააჩნიათ იგივე პრობლემები, როგორიცაა, მაგალითად, აღსრულება.

6.1.1. ტექსტების შედგენა და მიღება

რეგიონული დოკუმენტების შედგენა უფრო ადვილია, ვიდრე საერთაშორისო დოკუმენტებისა. სახელმწიფოთა ნაკლები რაოდენობა უნდა ნიშნავდეს პოლიტიკურ ერთსულოვნებას, მაგრამ, მიუხედავად იმისა, რომ გაერო-ს წევრთა რაოდენობა ახლანდელთან შედარებით ნაკლები იყო, უფლებათა საერთაშორისო ბილის პროექტის შედგენისას ტექსტზე შეთანხმების მიღწევა არც უფრო ადვილი იყო და არც უფრო სწრაფი. ბევრ რეგიონს აქვს მსგავსი ენობრივი, რელიგიური და კულტურული ტრადიციები, რაც ეხმარება დოკუმენტის შედგენის პროცესს: აფრიკული ქარტია ცდილობს ადამიანის და ხალხების უფლებებში აფრიკული შინაარსის ჩადებას; არაბული ლიგა და დამოუკიდებელ სხელმწიფოთა თანამეგობრობა წარმოადგენენ რეგიონულ სისტემებს, რომლებიც მიღებულია საერთო მემკვიდრეობის საფუძველზე. ძირითადი რეგიონები, რომლებიც იყენებენ ადამიანის უფლებათა დაცვის სისტემებს, შედარებით ერთგვაროვანია, რამდენადაც ამგვარ რეგიონებში შემავალ სახელმწიფოებს აქვთ მსგავსი პოლიტიკური და კულტურული მემკვიდრეობა (ზოგიერთ შემთხვევაში დაშვებულია ძალიან ფართო მსგავსება).

რეგიონულ სისტემებთან დაკავშირებული დოკუმენტის საბოლოო ტექსი უფრო მარტივი უნდა იყოს გამოსაყენებლად და გასავრცელებლად. ეს გულისხმობს საკმარისად განვითარებულ ინფრასტრუქტურას და გაერო-ზე მეტად მოქნილ სისტემას. ამ თვალსაზრისით, ყველაზე დიდ წარმატებას ევროპამ მიაღწია.

6.1.2. ხელმისაწვდომობა

განსაზღვრების მიხედვით, რეგიონული სისტემა უფრო ხელმისაწვდომია. შეუდარებლად იაფი და მარტივია ამერიკელებისთვის ჩასვლა ვაშინგტონში (კოლუმბიის ოლქი) (ადამიანის უფლებათა დაცვის ამერიკული კომისია) ან სან ხოსეში (ადამიანის უფლებათა ამერიკული სასამართლო) ან აფრიკელებისთვის აფრიკულ ქვეყნებში (აფრიკული კომისიის სამდივნო მდებარეობს ქ. ბანჯულში, გამბია, თუმცა მისი წევრების შეხვედრები იმართება რეგიონის სხვადასხვა წერტილებში), ვიდრე გაერო-ს ღონისძიებებში მონაწილეობა ჟენევაში. ამ შემთხვევაში ევროპელები კარგ მდგომარეობაში იმყოფებიან, ვინაიდან ორივე, ევროპის საბჭო და გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია, მდებარეობს ევროპაში.

გეოგრაფიული მდებარეობა ასევე მნიშვნელოვანი ფაქტორია. ამერიკის ქვეყნებში ინტერნეტის შემოღების შემდეგ კომისიებში საჩივრების გაგზავნა შეუდარებლად გამარტივდა. (ამისათვის აუცილებელია შესაბამისი ტექნოლოგიური ინფრასტრუქტურა). აფრიკაში რეგიონის სხვადასხვა წერტილში სამდივნოს წევრთა შეხვედრების გამართვის დადებითი მხარე შეიძლება დაჩრდილოს ტრანსპორტის ინფრასტუქტურაში არსებულმა პრობლემებმა. მიუხედავად ამისა, შეძლებისდაგვარად ბევრ აფრიკელს აქვს კომისიის საზოგადოებრივ სესიებზე დასწრების შესაძლებლობა იმ ქალაქსა თუ სახელმწიფოში, რომელიც ყველაზე ახლოს მდებარეობს მის საცხოვრებელ ადგილთან. ეს უნიკალური მიდგომაა, რომელიც, პრინციპში, წარმოადგენს გეოგრაფიულ მდებარეობასთან დაკავშირებული უპირატესობის მთელ შინაარსს.

ენობრივი ერთობა კიდევ ერთი პოტენციური უპირატესობაა. რეგიონულ სისტემათა უმრავლესობა გამოსცემს ტექსტებს და იღებს კორესპოდენციას რეგიონის ყველა მნიშვნელოვან ენაზე. ამისგან განსხვავებით, გაერო-ს ოფიციალურ ენათა რაოდენობა უფრო შეზღუდულია, თუმცა, როგორც უკვე აღინიშნა, ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია თარგმნილია ყველაზე მეტ ენაზე სხვა დოკუმენტებთან შედარებით. იმ ადამიანებისთვის, რომელთაც სურთ საკუთარი უფლებების დაცვა თავისსავე სახელმწიფოში, რეგიონალურ ან საერთაშორისო დონეზე, შესაბამისი ტექსტების, გადაწყვეტილებებისა და დეკლარაციების ენას დიდი მნიშვნელობა აქვს. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ, ზოგჯერ, დოკუმენტების გავრცელება ზოგადად მიღებულ ენაზე, და არა შესაბამის ენაზე, სწორედ ის პრობლემაა, რომელიც უნდა გადაილახოს.

დაკავშირებული სახელმწიფოების უკეთესმა ცოდნამ შეიძლება წარმატება მოიტანოს სისტემის მოქმედების დონეზე. სახელმწიფოებმა შეიძლება უფრო დიდი სურვილით მიიღონ რეგიონული, ვიდრე საერთაშორისო კოლეგების შენიშვნები. მიუხედავად ამისა, ხშირად დიპლომატია შეიძლება ორლესულ ხანჯალს დაემსგავსოს. უზომო დიპლომატიურმა დელიკატურობამ მოსპო აფრიკული სისტემის ეფექტიანობა. საერთოდ, კომისრები და მოსამართლეები, რომლებიც სახელმწიფო ანგარიშებს და საჩივრებს სახელმწიფოს მიმართ განიხილავენ რეგიონულ დონეზე, უფრო იცნობენ წამოჭრილ საკითხებს და შესაბამისი სახელმწიფოსთვის დამახასიათებელ ეკონომიკურ და პოლიტიკურ შეზღუდვებს. გაერო-ს კომიტეტის წევრებს აქვთ დიდი გამოცდილება და კვალიფიკაცია, მაგრამ შეფარდება კომიტეტის წევრებსა და წევრ სახელმწიფოებს შორის საკმაოდ მაღალია. აქედან გამომდინარე, მათ შეიძლება არ ჰქონდეთ საკმარისი „ადგილობრივი” სპეციალიზებული ცოდნა.

6.1.3. აღსრულება

რეგიონული სისტემების აღსრულება უფრო ადვილია, ვიდრე საერთაშორისო სისტემებისა. რეგიონალურ დოკუმენტებთან შესაბამისობის შეიძლება უფრო მეტი პოლიტიკური სურვილი აღმოჩნდეს, ვიდრე საერთაშორისო ინიციატივებთან. დიპლომატიური ძალისხმევა შეიძლება უფრო წარმატებული იყოს, როცა ძალდატანება მოდის მეზობელი ქვეყნიდან, ვიდრე უფრო მოცილებულ რეგიონებში განლაგებული სახელმწიფოებიდან. მსგავსად ამისა, რეგიონული უწყებების მიერ გამოტანილ გადაწყვეტილებათა შესრულებას უფრო მეტი სტიმული ახლავს. რეგიონული სანქციები შეიძლება ძალიან რეალურ ხიფათს წარმოადგენდეს, თუმცა აშკარაა, რომ ეს წამოწევს საერთაშორისო სამართლის სხვა საკითხებსაც. იდეალურ სამყაროში (ალაბათ ეს არ ეხება ჩვენს სამყაროს) რეგიონული სისტემები მხარს უნდა უჭერდნენ ერთმანეთს და ამგვარად უფრო მარტივად წყვეტდნენ პრობლემატურ და რთულ საკითხებს.

ვინაიდან სახელმწიფოებს არ სურთ სახელმწიფოთაშორისი საჩივრების განხილვა საერთაშორისო სამართლის საფუძველზე, ეს ხდება რეგიონულ დონეზე. 1978 წელს ირლანდია აღმოჩნდა პირველი სახელმწიფო, რომელმაც სახელმწიფოთაშორისი საჩივარი (გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ) განსახილველად შეიტანა რეგიონულ სასამართლოში.

6.2. ძირითადი რეგიონალური სისტემები

არსებობს სამი რეგიონული სისტემა, რომელიც მიზნად ისახავს ადამიანის უფლებათა დაცვასა და განვითარებას: ევროპის საბჭო, ამერიკულ სახელმწიფოთა ორგანიზაცია და აფრიკული ერთობის ორგანიზაცია/აფრიკის კავშირი. მათგან ევროპას აქვს ყველაზე ძველი და განვითარებული სისტემა ინდივიდების მიერ შემოტანილი საჩივრების განხილვის ჩამოყალიბებული სასამართლო მექანიზმით. სახელმწიფოთაშორისი და ინდივიდუალური საჩივრების პროცედურები სახელმწიფოებისათვის უკვე აღარ არის არჩევითი ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს წინაშე. სასამართლომ დაადასტურა, რომ ის არის ეფექტური სასამართლო ორგანო და წარმატებით ახორციელებს თავის გადაწყვეტილებებს. როგორც ინდივიდების მიმართ სავალდებულო იურისდიქციის გამოყენების შედეგი, ის წარმოადგენს ინდივიდის უფლებების საერთაშორისო/რეგიონული სამართლით აღიარების ლოგიკურ განვითარებას. მიუხედავად ამისა, სასამართლო კვლავაც წარმოადგენს საერთაშორისო სამართლის სუბიექტს და განუწყვეტლივ ასრულებს ზედამხედველის როლს, ხოლო ევროპული კონვენციის განხორციელების პასუხისმგებლობა კვლავაც სახელმწიფოებს ეკისრება. ევროპული სისტემა უფრო დეტალურად მე-7 თავშია აღწერილი.

ამერიკულ სახელმწიფოთა ორგანიზაციას უფრო ხანგრძლივი ისტორია აქვს. ადამიანის უფლებათა დაცვის მისეული მექანიზმები არ არის ისე განვითარებული როგორც ევროპული სისტემის, თუმცა მიღწევები მნიშვნელოვანია, თუ გავითვალისწინებთ პოლიტიკურ არეულობას, არსებულს რეგიონში ამ ბოლო დრომდე. დემოკრატიის პროპაგანდა პრიორიტეტს წარმოადგენდა რეგიონში, რამაც მიაღწია ჭეშმარიტ წარმატებას. საგანგაშო მდგომარეობაში მყოფ სახელმწიფოთა არსებობა ჩვეულებრივი მოვლენა იყო, ამიტომ ადამიანის უფლებათა დაცვას მნიშვნელობა ენიჭებოდა პოლიტიკური და ეკონომიკური სტაბილურობის სერიოზული პრობლემების საპასუხოდ. კომისიამ წლების განმავლობაში დააფიქსირა მთელი რიგი ადამიანის უფლებათა სერიოზული და სისტემატური დარღვევებისა. ინდივიდუალურ საჩივრებს არ ენიჭებოდა დიდი მნიშვნელობა. ისინი გამოიყენებოდა მხოლოდ ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა სერიოზული და სისტემატური დარღვევების მამტკიცებელ საბუთებად. მიუხედავად ამისა, ამერიკული სასამართლოს შექმნამ უზრუნველყო სასამართლო ფორუმი ინდივიდუალური საჩივრების განსახილველად, რაც წარმოადგენდა კომისიის მუშაობის განვითარებას. ამერიკული სისტემის უფრო დეტალური განხილვა მოცემულია მე-8 თავში.

ყველაზე ახალგაზრდა რეგიონული სისტემა აქვს აფრიკას. ამერიკის ქვეყნებზე მეტად, აფრიკას დამთრგუნველი რეჟიმების და ადამიანის უფლებათა სისტემატური დარღვევების უფრო მეტი გამოცდილება აქვს. ამგვარი დარღვევებისა და მათი ხშირად არადემოკრატიული მიზნების წინაშე ადამიანის უფლებათა კონსოლიდირების მცდელობა შეიძლება წარუმატებლობისთვისაც კი იყოს განწირული. მიუხედავად ამისა, აფრიკულმა სისტემამ წარმატება მოიპოვა ადამიანის უფლებათა დაცვის ჰარმონიული რეგიონული სისტემის განვითარებაში. კომისიამ მიიღო მთელი რიგი საჩივრებისა, რომლებიც, სხვა რეგიონული სისტემებისგან განსხვავებით, შემოვიდა არასამთავრობო ორგანიზაციებიდან. ხშირად, აფრიკულ კომისიაში შეტანილი საჩივრები ეხება ადამიანის უფლებათა უმძიმეს დარღვევებს. გადაწყვეტილებები მიღებულ უნდა იქნეს უფრო წამებასა და სიცოცხლის უფლებასთან, ვიდრე პირადი ცხოვრების უფლებასთან დაკავშირებით, როგორც ამას განიხილავს ევროპული სასამართლო. მიუხედავად თავისი ხანმოკლე არსებობისა, აფრიკულმა სისტემამ წარმატებით მიიტანა ადამიანებამდე ბევრი საკითხი და ჩამოაყალიბა ადამიანის უფლებათა დაცვის ჭეშმარიტად აფრიკული ორგანო. აფრიკული სისტემა განხილულია მე-9 თავში.

6.3. სხვა რეგიონული ინიციატივები

ევროპის საბჭო, ამერიკულ სახელმწიფოთა ორგანიზაცია და აფრიკული ერთობის ორგანიზაცია/აფრიკის კავშირი ერთადერთი ეფექტიანი რეგიონული სისტემებია, რომლებიც მიზნად ისახავს ადამიანის უფლებათა დაცვასა და განვითარებას. თუმცა, სახელმწიფოთა სხვა რეგიონულმა, ტრანსნაციონალურმა და მიუკერძოებელმა დაჯგუფებებმა ირჩია ადამიანის საყოველთაო უფლებათა მათეული ერთგულების გამოხატვა ისეთი ინსტრუმენტების მიღებით, რომლებშიც მოცემულია მათთვის სასურველი უფლებები. ამ დოკუმენტებიდან არც ერთს ჯერ არა აქვს განხორციელების რაიმე ეფექტიანი სისტემა.

6.3.1. არაბეთის ლიგა

არაბული ქვეყნების ლიგა ჩამოყალიბდა 1945 წლის მარტში, მათ შორის, წევრ ქვეყნებს შორის დადებულ ხელშეკრულებათა შესრულების კონტროლის, არაბულ ქვეყნებს შორის ურთიერთობის განმტკიცებისა და, ზოგადად, მათი საქმეებისა და ინტერესების თვალყურისდევნების მიზნით (მუხლი 1, ალექსანდრიის ოქმი, რომლის საფუძველზეც ჩამოყალიბდა ლიგა, შავალ მე-20 1363 (7/10/44)). თავდაპირველად დადგინდა შვიდი დამაარსებელი ქვეყანა - იორდანია, საუდის არაბეთი, ერაყი, სირია, ლიბანი, ეგვიპტე და იემენი. ამჟამად ლიგაში შედის ოცდაორი წევრი. მათ უმრავლესობას წარმოადგენს ახლო აღმოსავლეთისა და ჩრდილოეთი აფრიკის სახელმწიფოები. 1944 წელს არაბეთის სახელმწიფოთა ლიგის წევრმა ქვეყნებმა მიიღეს ადამიანის უფლებათა არაბული ქარტია, თუმცა ამას არ მოჰყოლია რატიფიცირება. ქარტიაში იყო ადამიანის უფლებათა მიწოდების მცდელობა ისტორიული ისლამური შარიათისა და სხვა რელიგიური კანონების გათვალისწინებით, რასაც უფრო ბუნებრივად აღიქვამდნენ წევრ სახელმწიფოთა უმეტესობა. ამან კიდევ ერთხელ დაადასტურა ისლამში ადამიანის უფლებათა შესახებ ქაიროს დეკლარაციის პრინციპები. აფრიკული ქარტიის მსგავსად, მასში ხაზგასმით იგრძნობოდა მოწოდება უცხოელთა მხრიდან დაპყრობისა და კოლონიზების დაგმობისაკენ - საკითხები, რომლებიც პრობლემური იყო ბევრი არაბული სახელმწიფოსათვის.

ქარტიაში ჩამოთვლილია მთელი რიგი უფლებებისა და თავისუფლებებისა, რომლებიც ასახავენ გაერო-ს დოკუმენტებს - სამოქალაქო, პოლიტიკური, ეკონომიკური, კულტურული და სოციალური - და რომლებიც მხარს უჭერენ უფლებათა საყოველთაობას. ახალგაზრდებს აქვთ ფიზიკური და გონებრივი განვითარების უდიდესი შესაძლებლობები (მუხლი 39). წერა-კითხვის უცოდინრობის აღმოფხვრის საკითხი გამოყოფილია როგორც აუცილებელი ვალდებულება, დაკავშირებული თითოეული მოქალაქის განათლების უფლებასთან (მუხლი 34). ადამიანის უფლებები განიხილება „იმ ინტელექტუალურ და კულტურულ გარემოში, რომელშიც არაბული წარმოშობა სიამაყის წყაროს წარმოადგენს” (მუხლი 35). აგრეთვე დაცულია არა-არაბი და არა-ისლამური წარმოშობის ხალხთა უფლებები დისკრიმინაციის წინააღმდეგ მიძღვნილ მუხლებში, რომელშიც აღიარებულია მათი, როგორც კულტურულ და რელიგიურ უმცირესობათა უფლებები.

ქარტიის მე-40 მუხლის თანახმად დაშვებულია ადამიანის უფლებათა დაცვის ექსპერტთა კომიტეტის ჩამოყალიებება. ამ კომიტეტში შევა შვიდი წევრი, რომლებსაც „ექნებათ კომიტეტის სფეროში მუშაობის დიდი გამოცდილება და კომპეტენცია”. კომიტეტი მიიღებს საწყის და შემდეგ პერიოდულ ანგარიშებს წევრი სახელმწიფოებისგან ყოველ სამ წელიწადში. მას ასევე შეუძლია კითხვებით მიმართოს სახელმწიფოებს და მოითხოვოს პასუხები ამ კითხვებზე. ქარტიის თანახმად, კომიტეტი, შესაბამისი სახელმწიფოს შეხედულებებსა და კომენტარებთან ერთად, ანგარიშს წარუდგენს არაბული ლიგის ადამიანის უფლებათა მუდმივმოქმედ კომიტეტს.

ამჟამად ლიგა და ადამიანის უფლებათა არაბული კომიტეტი განიხილავს ქარტიის ახალ პროექტს. თავდაპირველ ქარტიასთან შედარებით იგი მნიშვნელოვნად პროგრესულია და მოიცავს გარემოს დაცვასა და განვითარებასთან დაკავშირებულ უფლებებს. გაერო და იურისტთა საერთაშორისო კომისია იძლევიან აღსრულების მექანიზმის ჩამოყალიბების რჩევას. შედეგებს მომავალი გვიჩვენებს.

6.3.2. დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობა

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ 1991 წლის დეკემბერში ახალი დამოუკიდებელი სახელმწიფოები შეთანხმდნენ დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობის (დსთ) შექმნაზე. ამჟამად თანამეგობრობაში შედის თორმეტი ყოფილი საბჭოთა რესპუბლიკა. დსთ-ს ქვეყნების ადამიანის უფლებათა განხორციელების მექანიზმის განვითარებისთვის მამოძრავებელ ძალას ემატება ევროპის საბჭოსა და ევროპის თანამეგობრობის წევრობის სურვილი (ნაწილობრივ მათ მიაღწიეს ამას). შესაბამისად, დსთ-მ ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა კონვენცია 1995 წელს მიიღო. გაერო-ს და ეუთო-ს ინიციატივები აღიარებულია პრეამბულის პარაგრაფებში ისევე, როგორც დსთ-ს წევრი სახელმწიფოების მეთაურთა დეკლარაცია საერთაშორისო ვალდებულებების შესახებ ადამიანის უფლებათა დაცვის სფეროში. კონვენცია ჰგავს ევროპის საბჭოს მიერ მიღებულ ევროპის კონვენციას, თუმცა განსხვავება დეტალებშია. მაგალითად, დსთ-ს კონვენციის მე-6 მუხლი გარკვევით ადგენს, რომ დაუშვებელია ბრალდებულის იძულება საკუთარი თავის წინააღმდეგ ჩვენების მიცემაზე ან საკუთარი თავის დამნაშავედ ცნობაზე; ჩართულია უმცირესობასთან დაკავშირებული სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის 27-ე მუხლის მსგავსი მუხლი; დაუშვებელია შრომის იძულება; მშობლები ვალდებულნი არიან ყველა აუცილებელი პირობა შეუქმნან შვილებს, ასევე შვილები ვალდებულნი არიან ყურადღება გამოიჩინონ მშობლების მიმართ (მუხლი 4 (3) (ე)). დსთ-ს კონვენცია უფრო შორს მიდის ვიდრე ასეთივე ევროპული დოკუმენტი - იგი წევრი სახელმწიფოების მოქალაქეებს სთავაზობს მთელ რიგ ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებებს, როგორიცაა სოციალური უზრუნველყოფის უფლება, განსაკუთრებული დაცვითი ზომების უფლება, მუშაობის უფლება, ჯანმრთელობის უფლების ასპექტები და სპეციალური განათლების უფლება.

დსთ-ში ადამიანის უფლებათა კომისია 1993 წელს ჩამოყალიბდა დსთ-ს წევრი სახელმწიფოების მეთაურთა საბჭოს გადაწყვეტილებით და დსთ-ს წესდების 33-ე მუხლის თანახმად. კონვენციის 34-ე მუხლში განხილულია კონვენციის აღსრულების ვალდებულება ადამიანის უფლებათა დაცვის კომისიის წინაშე. კონვენციას თან ახლავს ადამიანის უფლებათა დაცვის კომისიის მუშაობის წესები. კომისიაში შედის იმდენი წევრი, რამდენ სახელმწიფოსაც ხელი აქვს მოწერილი დოკუმენტზე. იქვე მოცემულია დებულებები სახელმწიფოთაშორის და ინდივიდუალურ საჩივრებთან დაკავშირებით. კომისიის ადგილსამყოფელია მინსკი.

6.3.3. აზია და ოკეანეთი

ამ ჩამონათვალში განზრახაა გამოტოვებული აზია და ოკეანეთი. აზიას სთავაზობენ ადამიანის უფლებათა დაცვის რეგიონული სისტემის ჩამოყალიბებას, თუმცა კონკრეტული ჯერ არაფერია. შიდააზიური პოლიტიკური და ეკონომიკური დახმარება სულ უფრო მეტად იზრდება სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიასთან ვაჭრობის გზით და თანამშრომლობით აზიასა და ოკეანეთს შორის. რეგიონში იშლება კულტურული არაერთგვაროვანებით განპირობებული მკვეთრი განსხვავებები. შეიმჩნევა კონსენსუსი ბევრ საკითხთან დაკავშირებით. მაგალითად, 1993 წელს აზიური სახელმწიფოების წარმომადგენლებმა დაამთავრეს მუშაობა ადამიანის უფლებათა ბანგკოკის დეკლარაციზე, რომელშიც გამოსჭვიოდა რეგიონის დაინტერესება მაშინდელი მსოფლიო სამიტით (1997). აზიის ადამიანის უფლებათა კომისიის და მრავალი არასამთავრობო ორგანიზაციის მოთხოვნით შედგა ადამიანის უფლებათა აზიური ქარტია. აღნიშნული დოკუმენტი მოუწოდებს ყველა სახელმწიფოს, შექმნას ადამიანის უფლებათა კომისიები (პარ. 15.4გ) და პროპაგანდა გაუწიოს რეგიონული მექანიზმის ჩამოყალიბებას.

რეგიონის გეოგრაფიული სიდიდის გათვალისწინებით, აუცილებლად იქნება საჭირო ტრანსნაციონალური ღონისძიებები. მაგალითად, რეგიონში არსებული ბევრი სახელმწიფო დიდი ბრიტანეთის ყოფილი კოლონიაა და, შესაბამისად, თანამეგობრობის წევრი. თანამეგობრობის სახელმწიფოთა მეთაურების შეხვედრები ზოგჯერ ეხება ადამიანის უფლებათა დაცვის საკითხებს. მიუხედავად ამისა, თანამეგობრობის მასშტაბი საკმაოდ ფართოა, ვიდრე მხოლოდ აზია-ოკეანეთის რეგიონი (მსოფლიოში მას ჰყავს ორმოცდათხუთმეტი წევრი), ხოლო ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებულ ყველაზე მძიმე დანაშაულებს ადგილი ჰქონდა აფრიკაში (თუმცა, გასათვალისწინებელია ფიჯის მდგომარეობა გადატრიალების შემდეგ). აზიისა და ოკეანეთის სამართლის ასოციაცია ასევე ცდილობს ადამიანის უფლებათა დაცვის ფასეულობის გაზრდას რეგიონში. მაგალითად, 2001 წლის ოქტომბერში ქრაისთჩერჩში დამტკიცდა პეკინის განაცხადი მოსამართლეთა დამოუკიდებლობის პრინციპების შესახებ (1995).

სამხრეთ ოკეანეთში გაერო ფუნქციონირებს ტრანსნაციონალურ დონეზე, თუმცა ოკეანეთის კუნძულების ფორუმი ცდილობს პოლიტიკური, სიციალური და ეკონომიკური თანამშრომლობის ჩამოყალიბებას. რეგიონში სახელმწიფოთა სიმრავლისა და მათი ეკონომიკური თუ პოლიტიკური განსხვავების გათვალისწინებით გასაგები ხდება რეგიონული ერთობის სისუსტე. ძნელი იქნება შეთანხმების მიღწევა ისეთ მდიდარ ქვეყნებს შორის, როგორიცაა იაპონია და ბრუნეის დარუსალემი, ისეთ ღარიბ სახელმწიფოებთან, როგორიცაა ბანგლადეში და კირიბატი. პოლიტიკური იდეოლოგიები მრავალფეროვანია, დაწყებული კომუნიზმიდან ჩინეთში და დამთავრებული დემოკრატიებით ავსტრალიასა და ახალ ზელანდიაში. ადამიანის უფლებათა მდგომარეობამ მიანმაში (ბირმა) და მრავალი წლის განმავლობაში აღმოსავლეთ ტიმორში საერთაშორისო საზოგადოების დიდი წუხილი გამოიწვია, თუმცა რეგიონალურ დონეზე არ ყოფილა მიღებული რაიმე ზომები.

6.4. რეგიონულ სისტემებთან დაკავშირებული დასკვნები

ამჟამად რეგიონული სისტემები წარმოადგენს ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის საყოველთაო სისტემის ნაწილს, რომლებიც მუშაობენ საერთაშორისო სამართლის ფარგლებში და აღიარებენ ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო უფლებების უპირატესობას. რეგიონული სისტემების უპირატესობა აშკარაა: ისინი ჰარმონიულად მუშაობენ საერთაშორისო რეჟიმთან, ხოლო ინდივიდები სარგებლობენ უფლებათა ფართოდ გამოყენების საშუალებით. ეს, რა თქმა უნდა, მხოლოდ დადებითად შეიძლება შეფასდეს.

სასამართლო საქმეები:

Ireland v United Kingdom (1978) Series A, No. 25 (ECHR)

საკითხავი მასალა:

Bauer J. and Bell D. (eds.) The East Asian Challenge for Human Rights (Cambridge: Cambridge University Press, 1999)

Bielefeldt H. ,,Muslim Voices in the Human Rights Debate” (1995) 17 (4) Human Rights Quarterly 587-617

Byre A. and Bufield B. (eds.) International Human Rights Law in the Commonwealth Caribbean (Dordecht: Martinus Nijhoff, 1991)

van Dijk P. and van Hoof G. Theory and Practice of the European Convention on Human Rights 3rd edn. (London: Butterworths, 1998)

Ghai Y. ,,Human Rights Governance: the Asia Debate” (2000) 1 (1) Asia-Pacific journal on Human Rights and the Law 9-52

Harris D. and Livingstone S. (eds.) The Inter-American System for Human Rights (Oxford: Clarendon Press, 1998)

Mayer A. Islam and Human Rights: Tradition and Politics 3re edn. (Conn.: Westview, 1998)

Monshipouri M. ,,The Muslim World Half a Century after the Universal Declaration of Human Rights: Progress and Obstacles” (1998) 16 (3) Netherlands Quarterly of Human Rights 287-314

Naim A.A.A. ,,Human Rights in the Arab World: a legal perspective” (2001) 23 (3) Human Rights Quarterly

Ramcharan B. ,,Complementarity between Universal and Regional Organizations/perspectives from the United Nations High Commissioner for Human Rights” (2000) 21 (8) Human Righs Law Journal 324-326

Umozurike U.O. The Africa Charter on Human and Peoples' Rights (Leiden: Kluwer, 1997)

De Varennes F. Asia-Pacific Human Rights Documents and Resources (The Hague: Kluwer, vol.1, 1998; vol.2, 2000)

Walker S. and Poe S.C. ,,Does Cultural Diversity Affect Countries' Respect for Human Rights?” (2002) 24 (1) Human Rights Quarterly 237-263

ინტერნეტ-მისამართები:

www.coe.int - ევროპის საბჭო
www.oas.org - ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაცია
www.africa-union.org - აფრიკის კავშირი
www.arableagueonline.org - არაბულ სახელმწიფოთა ლიგა
www.cis.int - დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობა (რუსულ ენაზე)
www.cis,minsk.by/english/engl-home.htm - დსთ-ს აღმასრულებელი კომიტეტი (ინგლისურ ენაზე)
www.forumsec.org.fj - ოკეანეთის კუნძულების ფორუმი
www.thecommonwealth.org - თანამეგობრობის სამდივნო

წინამდებარე თავში განხილულია რეგიონული ორგანიზაციები, რომელთა იურისდიქცია ვრცელდება ადამიანთა უფლებათა დაცვასთან დაკავშირებულ საკითხებზე ევროპაში. მთავარი აქცენტი გადატანილია ევროპის საბჭოზე, რომლის ადამიანის უფლებათა დაცვის სისტემა ყველაზე განვითარებულია რეგიონულ დონეზე.

მიუხედავად ამისა, ყურადღება ასევე მიექცევა ევროკავშირს (ევროპული თანამეგობრობები) და ევროპაში უშიშროებისა და თანამშრომლობის ორგანიზაციას (წინათ ევროპაში უშიშროებისა და თანამშრომლობის კონფერენცია). როგორც ევროპის საბჭოს, ისე ევროკავშირს, გააჩნია სასამართლოები. ევროპის საბჭომ ჩამოაყალიბა პირველი საერთაშორისო სასამართლო, რომლის მიმართაც ინდივიდებს აქვთ ავტომატური წარმომადგენლობის უფლება, როცა მართლმსაჯულების ევროპული სასამართლო წარმოადგენს სუპერნაციონალურ სასამართლოს უნიკალური იურისდიქციით. ამჟამად ევროპაში უშიშროებისა და თანამშრომლობის ორგანიზაცია რჩება პოლიტიკურ ინიციატივად, რომლის ადამიანის უფლებათა დაცვის აღსრულების პოტენციალი შეზღუდულია. ცხადია, ზოგიერთი საკითხების გადაფარვა ზოგჯერ გარდაუვალია, თუმცა, სამივე ორგანიზაცია წარმატებით ახორციელებს ურთიერთობას ერთმანეთთან. აუცილებლობის შემთხვევაში, ორი სასამართლო მიმართავს ერთმანეთს და, ამგვარად, სამივე ორგანიზაცია არსებობს და იღწვის ადამიანის უფლებათა დასაცავად.

7.1. ევროპის საბჭო

გაერო-ს მსგავსად, ევროპის საბჭოც ჩამოყალიბდა დაძაბულ პერიოდში, მეორე მსოფლიო ომის საბრძოლო მოქმედებათა დასრულების შემდეგ. თითქმის ოცი ქვეყანა დაესწრო 1948 წლის მაისში ჰააგაში მოწვეულ ევროპის კონფერენციას, რომლის მიზანი იყო ევროპაში გაერთიანებასთან დაკავშირებული შესაძლებლობების დადგენა. შერყეულ ეკონომიკას ესაჭიროებოდა საყრდენი; ეროვნული სახელმწიფოს ძალაუფლების დაკნინებას ესაჭიროებოდა ფედერალური რეაგირება; ხოლო რეგიონში ხანგრძლივი უსაფრთხოების დაცვას ესაჭიროებოდა სხვადასხვა ხალხების მხარდაჭერა. დასკვნათა შორის იყო ისეთი საკითხები, რომლებიც მიმართული იყო ეკონომიკური და პოლიტიკური ინტეგრირებისკენ - კერძოდ, აღნიშნული მიღწევა დაგეგმილი იყო იმ სხვადასხვა ხელშეკრულებებით, რომლებიც ერთად მიიყვანდა სახელმწიფოებს ევროპის კავშირის შექმნამდე. თავდაცვასთან დაკავშირებულმა საკითხებმა წარმოქმნა დასავლეთ ევროპის კავშირის ჩამოყალიბების აუცილებლობა, რომელიც მიმართული იქნებოდა აღმოსავლეთიდან მომავალი საფრთხისაგან თავდასაცავად. კონგრესის ყველაზე გამოკვეთილი და სწრაფი შედეგი, მიუხედავად ყველაფრისა, იყო ევროპის საბჭოს შექმნის მამოძრავებელი ძალა.

ევროპის საბჭო ჩამოყალიბდა 1949 წელს. მასში შედიოდა ათი წევრი სახელმწიფო. 1989 წლისათვის, როცა ორგანიზაციას შეუერთდა ფინეთი, ერთი შეხედვით, საბჭოში შედიოდა დასავლეთ ევროპის ყველა სახელმწიფო. ბერლინის კედლის დაცემისა და ,,რკინის ფარდის” რღვევის შემდეგ ევროპის საბჭო მოელოდა (და მზად იყო ამისთვის) გაფართოვებას აღმოსავლეთისკენ. 2004 წლისთვის ევროსაბჭოს წევრი იყო ორმოცდახუთი ქვეყანა, დაწყებული პორტუგალიიდან დასავლეთით და დამთავრებული რუსეთის ფედერაციით აღმოსავლეთით: თითქმის რვა მილიონი ადამიანია მოქცეული საბჭოს ფარგლებში. წევრი სახელმწიფოების გარდა არიან საპარლამენტო ასამბლეის განსაკუთრებული სტუმრის სტატუსის მქონე სახელმწიფოები (კანადა, ისრაელი და მექსიკა) და მინისტრთა კომიტეტის დამკვირვებლები (ვატიკანი, იაპონია და სამი ჩრდილო ამერიკული სახელმწიფო - აშშ, კანადა და მექსიკა). ყველა წევრი სახელმწიფო აღიარებს კანონის უზენაესობას. შესაბამისად, ევროპის საბჭოში გაერთიანების წინასწარი პირობის თანახმად პოტენციურმა წევრმა ქვეყანამ ყოველმხირვ უნდა დაიცვას ადამიანის უფლებები და ძირითადი თავისუფლებები თავისი სახელმწიფოს ტერიტორიაზე.

7.2. ადამინის უფლებათა დაცვის განვითარება ევროპაში

ადამიანის უფლებების დაცვა ერთ-ერთი პირველ საკითხთაგანია ახალი ორგანიზაციებისთვის. დამაარსებელმა სახელმწიფოებმა ჩამოაყალიბეს ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა კონვენცია, რომელიც ხელმოსაწერად გაიხსნა 1950 წლის 4 ნოემბერს, ხოლო ძალაში შევიდა 1953 წლის სექტემბერში. საბჭოს ყველა წევრმა ქვეყანამ ხელი მოაწერა მას და მოახდინა მისი რატიფიცირება. კონვენციის ავტორების მიზანს წარმოადგენდა ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაში განცხადებული სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა და თავისუფლებათა განხორციელების მექანიზმის ჩამოყალიბება. ამ ინიციატივასთან დაკავშირებით ადგილი ჰქონდა მნიშვნელოვან პოლიტიკურ კონსენსუსს, რამაც ხელი შეუწყო ტექსტის სწრაფ მიღებას. პრეამბულის სიტყვებით, ,,ევროპის საბჭოს წევრი სახელმწიფოების ხელმომწერმა მთავრობებმა, როგორც მსგავსი აზროვნების, პოლიტიკური ტრადიციების, იდეების, თავისუფლებისა და კანონის უზენაესობის მქონე ევროპის სახელმწიფთა მთავრობებმა, გადაწყვიტეს პირველი ნაბიჯების გადადგმა საყოველთაო დეკლარაციაში დადგენილ გარკვეულ უფლებათა კოლექტიური აღსრულების მიზნით და, აქედან გამომდინარე, ისინი თანხმდებიან შემდეგზე...”

ამ საწყისი ეტაპიდან ევროპის საბჭო განვითარდა და შექმნა ადამიანის უფლებათა დაცვის მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერად განვითარებული მექანიზმი. სასამართლოს ოფიციალური სტატისტიკის მიხედვით 2003 წელს ჩატარდა 703 პროცესი და მიღებულ იქნა 17 280 გადაწყვეტილება (მაგალითად, დასაშვებობის თაობაზე). აღნიშნული პროცესების სამოცი პროცენტი ეხებოდა სასამართლო პროცესის საკითხებს. ევროპის საბჭოს სისტემას აქვს დახვეწილი სააღსრულებო მექანიზმი, რომელიც ძალიან ეფექტიანად მუშაობს თითქმის ყველა სახელმწიფოში, ანუ განახორციელებს სასამართლოს მიერ კონვენციის შესაბამისად გამოტანილ გადაწყვეტილებებს. უკვე განხილული მიზეზების გამო, ადამიანის უფლებათა აღსრულება ნამდვილად უფრო ადვილი იქნება რეგიონულ, ვიდრე საერთაშორისო დონეზე. ამასთან, ევროპულ სისტემაში არის შედარებით ნაკლები მნიშვნელობის დარღვევები, რომლებიც საბოლოოდ ქმნის სასამართლოს სამუშაოს ძირითად დატვირთვას. შედარებით (ამერიკული სახელმწიფოებისა და აფრიკული ერთობის ორგანიზაციებთან შედარებით) მცირეა სიცოცხლის უფლებისა და წამებისგან თავისუფლების უფლების აშკარა დარღვევების შემთხვევები, ვინაიდან წევრ სახელმწიფოთა უმრავლესობას ჩამოყალიბებული აქვს დემოკრატიული ინსტიტუციონალური ჩარჩო. აღნიშნული არა თუ არ ამცირებს სისტემის მნიშვნელობას, არამედ უფრო მეტად უსვამს ხაზს განსხვავებას ევროპულ და სხვა რეგიონულ სისტემებს შორის.

7.3. კონვენცია და მასთან დაკავშირებული დოკუმენტები

7.3.1. ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის კონვენცია (ევროპული)

ევროპული კონვენცია წარმოადგენს ადამიანის უფლებათა დაცვის უმთავრეს დოკუმენტს ევროპაში. მასში მოცემული უფლებები გადმოტანილია საყოველთაო დეკლარაციის პირველი ნახევრიდან. ეს არის სიცოცხლის, წამებისა და სხვა არაადამიანური, დამამცირებელი მოპყრობისგან ან დასჯისგან თავისუფლების, მონობისგან ან იძულებითი შრომისგან თავისუფლების, ადამიანის თავისუფლების და უსაფრთხოების, სამართლიანი სასამართლო პროცესის, უკუცევითი დასჯის კანონმდებლობის აკრძალვის, პირადი და ოჯახური ცხოვრების ხელშეუხებლობის, საცხოვრებელი ბინისა და მიწერ-მოწერის, აზრის, სინდისის და აღმსარებლობის თავისუფლების, საკუთარი აზრის გამოთქმის თავისუფლების, შეკრებისა და გაერთიანების თავისუფლების, ქორწინებისა და ოჯახის შექმნის, უფლებათა დარღვევის ეფექტიანი სამართლებრივი საშუალებების, დისკრიმინაციისგან თავისუფლების უფლებები. გადატანილი აქვს რა უმთავრესი ყურადღება სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებზე, კონვენცია დიდად არ აფართოვებს საყოველთაო დეკლარაციას. იგი ნამდვილად უფრო დეტალურად განიხილავს მრავალ უფლებას, რაც, რა თქმა უნდა, შესასრულებლად სავალდებულოა აღნიშნულ უფლებათა განხორციელების მიზნით. კონვენცია პირველი დოკუმენტია, რომელიც უზრუნველყოფს ადამიანის უფლებათა დაცვის აღსრულების ეფექტიან მექანიზმს, თუმცა, საერთაშორისო სამართლის მკაცრი შინაარსის გათვალისწინებით, კონვენციამ ზედამხედველობის ორგანოდ დაამტკიცა სასამართლო, რომელიც ისმენს სახელმწიფოთა მიერ სახელმწიფოთა წინააღმდეგ წამოჭრილ საქმეებს ან იღებს გადაწყვეტილებებს კომისიის მიერ გადაცემულ ინდივიდუალურ განცხადებებზე. ინდივიდუალური საჩივრების მექანიზმის სავალდებულო ბუნება იწყება მხოლოდ მეთერთმეტე ოქმის (1998) ძალაში შესვლის შემდეგ.

კონვენციის უდიდეს წარმატებად ითვლება ნაწილობრივ კომისიის და სასამართლოს პიონერული შრომა უფლებების დეტალური სასამართლო პრაქტიკის განვითარებასთან დაკავშირებით. განმარტების მიზანმიმართულმა და დინამიურმა ტექნიკამ ხელი შეუწყო უფლებათა და თავისუფლებთა განვითარებას საზოგადეობის ნორმების ცვლილებათა შესაბამისად. უფრო მეტიც, ისეთი საშუალებების გამოყენება, როგორიცაა უფლებამოსილების ზღვარი, განსაკუთრებით ეხმარება სისტემის ეფექტიანობას სახელმწიფოებთან შეთანხმებული არჩევანის იმ თავისუფლების აღიარებით, რომელიც დაკავშირებულია ამა თუ იმ უფლებისა თუ თავისუფლების გამოყენების ფარგლებთან. აღნიშნული ეხმარება სახელმწიფოებს საკუთარი საზოგადოებრივი ნორმების (მაგალითად, მორალური) და საერთო უსაფრთხოების დადგენაში. მაგალითად, ერთ-ერთ ადრეულ საქმეში ,,ჰენდისაიდი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ”, ევროპის სასამართლომ დაადგინა, რომ არსებობდა უფლებამოსილების ზღვარი როგორც ადგილობრივი კანონმდებლების, ასევე იმ სასამართლო უწყებებისთვის, რომლებმაც უნდა მოახდინონ კანონის განმარტება და გამოყენება. უფლებამოსილების ზღვარის გამოყენება არ არის უსაზღვრო. იგი ფეხდაფეხ მიჰყვება ევროპის სასამართლო ზედამხედველობას - ევროპული სასამართლო, უმაღლესი არბიტრი, აკვირდება, გადალახულია თუ არა უფლებამოსილების ზღვარი.

7.3.2. ოქმები

კონვენციაში მოცემული უფლებები წლების განმავლობაში სწორდებოდა და ფართოვდებოდა ოქმების საშუალებით. პირველი ოქმით კონვენციას დაემატა განათლებისა და თავისუფალი არჩევნების უფლებები და, ასევე, ქონებით მშვიდობიანად სარგებლობის უფლება. მეოთხე ოქმის თანახმად აკრძალულია დაპატიმრება ვალის გადაუხდელობის გამო და კიდევ უფრო აძლიერებს თავისუფლების უფლებასთან დაკავშირებულ სამართალს თავისუფალი გადაადგილების უფლების აღიარებით და ამასთან კრძალავს მოქალაქეთა გასახლებას და გმობს უცხოელთა კოლექტიურ გასახლებას. მეექვსე ოქმით უქმდება სიკვდილით დასჯა და, ამგვარად, იგი აფართოვებს კონვენციის მე-2 მუხლში მოცემულ სიცოცხლის უფლებას. მე-13 ოქმი (ძალაშია 2003 წლის ივლისიდან) მიზნად ისახავს სიკვდილით დასჯის სრულ აკრძალვას, რითაც აუქმებს მე-6 ოქმის მე-2 მუხლით დაშვებულ სიკვდილით დასჯას გამონაკლის შემთხვევებში - ომის დროს ან გარდაუვალი ომის მუქარის არსებობისას. მე-7 ოქმი აწესებს გარკვეულ საპროცესო დაცვას უცხოელთა გასახლების მიმართ და განიხილავს სისხლის სამართლის კონკრეტულ საკითხებს, როგორიცაა გასაჩივრების, ერთსა და იმავე ბრალდებით განმეორებითი მსჯავრდების აკრძალვა და უკანონო განაჩენისათვის კომპენსაციის უფლებას. იგი ასევე ადგენს, რომ კერძო სამართლის შემთხვევაში თანაბრი უფლებებით უნდა განიხილებოდნენ მეუღლეები. მე-12 ოქმი, რომელიც დაკავშირებულია დისკრიმინაციის აკრძალვის პრინციპთან, ხელმოსაწერად გაიხსნა 2000 წლის 11 აპრილს, მაგრამ ძალაში შესასვლელად მას ჯერ კიდევ ესაჭიროება აუცილებელი რატიფიკაციების რაოდენობა (ათი).

ყველა ეს ოქმი დამატებითია. სახელმწიფოები არ არიან ვალდებულნი მიიღონ ისინი. (უნდა აღინიშნოს, რომ სხვა ოქმი სავალდებულო იყო, რადგან მათ შეცვალეს განხორციელებისა და ინსტიტუციონალური პროცესი. ყველაზე აღსანიშნავ გამონაკლისს წარმოადგენს მე-11 ოქმი, რომელმაც შეცვალა კომისიასა და სასამართლოსთან დაკავშირებული ორი მექანიზმი საჩივრების ერთ რეფორმირებულ მუდმივ სასამართლოში შეტანის მიზნით და ახალი, მე-14 ოქმი, რომელსაც ასევე დაჭირდება ამგვარი თანხმობა).

7.3.3. სხვა კონვენციები

ევროპის საბჭომ მიიღო მთელი რიგი სხვა კონვენციებისა, რომელთა მიზანია ადამიანის უფლებათა უფრო ფართო სპექტრის მოქცევა საკუთარ იურისდიქციაში.

7.3.3.1. ევროპის სოციალური ქარტია, 1961

ქარტია იძლევა ადამიანის სოციალური და ეკონომიკური უფლებების გარანტიას. ევროპის საბჭოს ევროპის სოციალური ქარტია არ უნდა აგვერიოს მსგავსი ჟღერადობის მქონე ევროკავშირის/ევროპის თანამეგობრობების მიერ მიღებულ დოკუმენტებში. ქარტიაში მოცემული სოციალური და ეკონომიკური უფლებები იძლევა ევროპაში დაცულ უფლებათა შორის არსებული უთანასწორობის შესწორების საშუალებას - კონვენცია, რომელიც თავდაპირველად უკავშირდებოდა სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს. მიუხედავად ამისა, სხვადასხვა დოკუმენტების გამოყენება ნაკლებად უსვამს ხაზს უფლებათა განუყოფლობას. თავდაპირველი ქარტია მიღებული იყო 1961 წელს. მას შემდეგ მას დაემატა სამი ოქმი (1988, 1991, 1995). შემდეგ, 1996 წელს, გადასინჯული სოციალური ქარტია გაიხსნა ხელმოწერისთვის, ხოლო ძალაში შევიდა 1999 წლის 1 ივლისს, მესამე რატიფიცირების მიღების შემდეგ. ვარაუდობენ, რომ ეს გადასინჯული ქარტია წარმატებით შეცვლის პირველს. ქარტიას უჩვეულო ფორმატი აქვს. იგი დაყოფილია ნაწილებად, რომლებიც მოიცავს ზოგად პრინციპებს, კონკრეტულ უფლებებს და სახელმწიფოთა ვალდებულებებს. როგორც ძველი, ისე განახლებული ვერსიის პირველ ნაწილში მოცემულია მთელი რიგი პრინციპებისა და უფლებებისა, რომლებიც უკავშირდება სოციალური პოლიტიკის საკითხებს და რომლებიც უნდა აამოქედოს ყველა ხელმომწერმა სახელმწიფომ. სახელმწიფოები თანხმდებიან, რომ იბრძოლებენ ეკონომიკური და სოციალური პირობების გასაუმჯობესებლად ჩამოყალიბებული უფლებებისა და პრინციპების განხორციელების მიზნით: თანაბარი სამუშაო პირობები, გაერთიანების თავისუფლება, კოლექტიური გარიგება, სოციალური უზრუნველყოფა, ახალგაზრდების სოციალური, სამართლებრივი და ეკონომიკური დაცვა, თანასწორუფლებიანობა და ერთნაირი მოპყრობა განურჩევლად სქესისა, მოხუცთა სოციალური დაცვა და დაცვა სიღარიბისა და სოციალური ექსპლუატაციისგან. ქარტიის მეორე ნაწილში მოცემულია უფლებათა ჩამონათვალი, რომლების ამორჩევაც შეუძლია სახელმწიფოებს. რაც შეეხება ორივე ვერსიის მესამე ნაწილს, სახელმწიფოებმა უნდა შეარჩიონ დებულებები, რომლებსაც ისინი დაემორჩილებიან, ზოგიერთ ძირითად მუხლთან ერთად (მუხლი შერჩეული იქნება მუშაობის, ორგანიზაციათა ჩამოყალიბების და მოლაპარაკებათა კოლექტიურად წარმოების, ახალგაზრდების დაცვის, სოციალური უზრუნველყოფის, სოციალური და სამედიცინო დახმარებისა და სხვადასხვა ოჯახთან დაკავშირებული და მიგრანტი მშრომელების უფლებებიდან). 1995 წლის თავდაპირველი ქარტიის დამატებითი ოქმი და განახლებული ვერსიის მე-4 ნაწილი იძლევა გარკვეულ უწყებათა კოლექტიური საჩივრების შეტანის შესაძლებლობას გენერალურ მდივანთან საჩივრის დამოუკიდებელ ექსპერტთა კომიტეტში გადაცემის მიზნით.

7.3.3.2. რეგიონულ და ენობრივ უმცირესობათა ევროპული ქარტია, 1992

დოკუმენტს მიღებული აქვს ევროპის სოციალური ქარტიის მსგავსი ფორმატი პოლიტიკური მიზნებისა და ამოცანების ჩამონათვალით, რომელსაც ახლავს უფრო კონკრეტულ უფლებათა სია, ამ შემთხვევაში, თითოეული კლასიფიცირებულია ისე, რომ შესაბამისობა გარანტირებული იყოს სხვადასხვა დონეზე: მაგალითად, ენობრივ უმცირესობათა განათლების უზრუნველყოფით, სახელმწიფომ შეიძლება ირჩიოს მთლიანი განათლების ან ამგვარი განათლების ნაწილის უზრუნველყოფა, ან ისეთი განათლების გარანტირება, რომელსაც მოითხოვენ მშობლები ან უბრალოდ იმ კულტურული განათლების მიცემა, რომელიც ეხება უმცირესობებს და რეგიონულ ენებს. ამგვარი განათლების მიწოდება შეიძლება ან სკოლამდელ, დაწყებით, საშუალო, უმაღლეს, შემდგომ ან მოზრდილთა საგანმანათლებლო დონეზე (მუხლი 8). ამგვარად სახელმწიფოს ეძლევა დიდი არჩევანი. ამასთანავე, ყველა სახელმწიფოს უნდა შეეძლოს ქარტიასთან მიერთება (თუმცა აშკარაა, რომ სახელმწიფოები მუდმივად უნდა იღწვოდნენ უფრო მნიშვნელოვანი, ვიდრე ამჟამად შემოთავაზებულ უფლებათა განხორციელებისკენ). ქარტიაში მოცემული სხვა უფლებები უკავშირდება სასამართლო განხილვის, მედიის, ადმინისტრაციული და სახელმწიფო ხელისუფალთა მიერ გამოყენებულ ენას და ენათა პლურალიზმს კულტურულ საქმიანობასა და, ზოგადად, კულტურულ, ეკონომიკურ და სოციალურ ურთიერთობებში.

7.3.3.3. ეროვნულ უმცირესობათა დაცვის ჩარჩო კონვენცია, 1995

ჩარჩო კონვენციის მიზანია ეროვნულ უმცირესობათა დაცვის სისტემის ჩამოყალიბება და, ამგვარად, მშვიდობისა და სტაბილურობის შენარჩუნება რეგიონში. იგი მიღებულ იქნა 1995 წელს და წარმოადგენს ევროპის საბჭოს ნაწილობრივ რეაქციას საბჭოთა კავშირის დანგრევაზე, ყოფილი აღმოსავლეთის ბლოკის სახელმწიფოების დემოკრატიზებასა და იმ წარმატებაზე, რომელსაც ამ რეგიონში მიაღწია გაერო-მ და ეუთო-მ. კონვენციის ძალაში შესვლის შემდეგ, ევროპის საბჭოს გენერალური მდივნისათვის ანგარიშის წარდგენამდე სახელმწიფოს ეძლევა ერთი წელიწადი. უფლებებში შედის გარანტიები თანასწორობაზე კანონის წინაშე, კულტურის დაცვის, აღმსარებლობის თავისუფლების, უმცირესობათა ენის გამოყენების და მონათესავე უმცირესობათა ჯგუფებთან ურთიერთობის უფლებები. ბევრი თვალსაზრისით აღნიშნული უფლებები ძალიან ჰგავს სამოცდაათი წლის წინ ერთა ლიგის მიერ მიღებულ გარანტიებს.

7.3.3.4. ბავშვის უფლებათა სარგებლობის ევროპული კონვენცია, 1996

1996 წლის ამ კონვენციის მიზანია გაერო-ს ბავშვის უფლებათა კონვენციის განხორციელების შემდგომი განვითარება. განსაკუთრებით ეს ეხება მე-4 მუხლს, რომელშიც ლაპარაკია ბავშვის უფლებების განხორციელებაზე ევროპის საბჭოს იურისდიქციაში. კონვენცია ცდილობს ბავშვის ჩაბმას გადაწყვეტილების მიღების პროცესში და, ამასთანავე, ბავშვის მუდმივ ინფორმირებას შესაბამისი სასამართლო განხილვების შესახებ. ბავშვის საუკეთესო ინტერესს წარმოადგენს შესაბამისი სტანდარტი, რომელიც ითვალისწინებს ბავშვის შესაბამის ასაკს და აღქმის დონეს. მუდმივი კომიტეტის ჩამოყალიბების მიზანია კონვენციის განხორციელების განხილვა და დახმარების აღმოჩენა იმ სახელმწიფოებისთვის, რომლებსაც სურთ საკუთარი კანონმდებლობის გაძლიერება ბავშვის უფლებათა განვითარებისა და შესრულების თვალსაზრისით.

7.3.3.5. ადამიანის უფლებათა და ბიომედიცინის კონვენცია, 1997

1997 წელს ევროპის საბჭომ შეადგინა ბიომედიცინასთან, ახალ სფეროსთან დაკავშირებული კონვენცია, რომელსაც სერიოზული ზეგავლენა აქვს ადამიანის უფლებებზე. კონვენციას მოჰყვა 1998 წლის დამატებითი ოქმი ადამინის კლონირების შესახებ. აღნიშნული დოკუმენტი მიზნად ისახავს ბიომედიცინაში მიღწევების გამოყენების ხელშეწყობას, თუმცა ამავე დროს არეგულირებს ახალი ტექნოლოგიის ნებისმიერ იმგვარ გამოყენებას, რომელმაც შეიძლება მუქარა შეუქმნას პიროვნების ღირსებას. იღებს რა სათავეს გაერო-ს ადამიანის უფლებათა დეკლარაციიდან, იგი ადგენს ადამიანის ღირსების უზენაესობას, რომელიც საზოგადოებისა თუ მეცნიერების ინტერესებზე უფრო მაღლა დგას (მუხლი 2). კონვენცია ადგენს წესებს პაციენტის თანხმობის შესახებ სანედიცინო მომსახურებასთან, პირადი ცხოვრების დაცვასა და ინფომაციის უფლებასთან, ადამიანის გენეტიკურ ჩარევასა და დისკრიმინაციასთან, სამეცნიერო კვლევში ჩართულ ადამიანთა დაცვასთან, ორგანოებისა და ქსოვილის ამოღებასა და ადამიანის სხეულის განკარგვასთან დაკავშირებით. პირველი დამატებითი ოქმი კიდევ უფრო აფართოვებს ამ აზრს და კრძალავს ,,ნებისმიერ ჩარევას ერთი ადამიანის, ცოცხალის თუ გარდაცვლილის, გენეტიკურად მსგავსი მეორე ადამიანის შექმნაში” (მუხლი 1 (1)), ხოლო შემდეგი ოქმი ეხება ადამიანის ორგანოებისა და მათი ქსოვილების გადანერგვას.

7.4. ინსტიტუციური ჩარჩო

როგორც ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვაში ჩაბმული ყველაზე განვითარებული რეგიონული ორგანიზაცია, ევროპის საბჭოს გააჩნია მაღალი დონის ინსტიტუციური ჩარჩო მიუხედავად იმისა, რომ მისი ყველა ორგანო არ მუშაობს ადამიანის უფლებათა დაცვისა და ხელშეწყობის საკითხებზე.

7.4.1. გენერალური მდივანი

გენერალური მდივანი ინიშნება ასამბლეის მიერ მინისტრთა კომიტეტის წარდგინებით (მუხლი 3, ევროპის საბჭოს წესდება). გენერალური მდივანი უძღვება საბჭოს სამდივნოს. გენერალური მდივანი ევროპის საბჭოს სხვადასხვა დოკუმენტის რატიფიცირებასთან, პირობებთან ან მათზე უარის განცხადებასთან დაკავშირებული ნდობით აღჭურვილი პირია. როგორც უკვე აღინიშნა, სოციალური ქარტიიდან გამომდინარე კოლექტიური საჩივრები პირველ ინსტანციაში იგზავნება გენერალურ მდივანთან.

7.4.2. მინისტრთა კომიტეტი

საბჭოს გადაწყვეტილების მიღების უპირველეს ორგანოს წარმოადგენს მინისტრთა კომიტეტი. მასში შედის თითოეული წევრი სახელმწიფოს საგარეო საქმეთა მინისტრი (წევრებს შეუძლიათ ალტერნატული პირის დანიშვნაც იმ პირობით, თუ იგი მაღალი თანამდებობის დიპლომატია). კომიტეტი იკრიბება წელიწადში ორჯერ - ნოემბერსა და აპრილ/მაისში. კომიტეტს შემდეგი როლი აკისრია: პირველი, პრობლემის გადაჭრისადმი სახელმწიფოებრივი მიდგომა თანასწორუფლებიანობის პრინციპზე დაყრდნობით; მეორე, აღნიშნულ პრობლემათა მისამართით მთელი ევროპიდან მიღებულ მოსაზრებათა შეთანხმება; და მესამე, საბჭოს პრინციპების დაცვა. ეს უკანასკნელი ფუნქცია ნიშნავს წევრი ქვეყნების ადამიანის უფლებათა კონვენციის მიმართ არსებულ ვალდებულებებთან შესაბამისობის მონიტორინგს. კომიტეტი კავშირშია საბჭოს სხვა ორგანოებთან, აწარმოებს წევრი ქვეყნების საერთაშორისო ვალდებულებებთან შესაბამისობის მონიტორინგს, განიხილავს განაცხადებს წევრობაზე, ადგნეს და აფორმებს კონვენციებს, იღებს რეკომენდაციებს და ადმინისტრირებას უწევს ორგანიზაციის ბიუჯეტს.

თუ გავითვალისწინებთ კომიტეტის დატვირთვას, ჩანს, რომ მისი ფუნქციონირება მოადგილეების გარეშე შეუძლებელია. მოადგილეების დანიშვნაზე გადაწყვეტილება კომიტეტმა მიიღო 1952 წლის მარტში. თითოეული მინისტრი ნიშნავს თავის მოადგილეს, რომელიც ესწრება პლენარულ სესიას ყოველ ორ კვირაში ერთხელ. მათ გადაწყვეტილების მიღება შეუძლიათ ისევე, როგორც თავად მინისტრებს. მოადგილეები, ჩვეულებრივ, არიან საბჭოს სახელმწიფოთა მუდმივი წარმომადგენლები. საბჭოს წესდება იძლევა ამ ორგანოს მუშაობის დეტალებს. უმთავრესად, შეხვედრები იყოფა სამ ნაწილად: A, B და DH დონეები. A დონის შეხვედრებს ესწრება ყველა მოადგილე, ხოლო B დონისაზე ისინი იშვიათან ჩანან მაშინ, როცა DH დონე ეხება კომიტეტის ვალდებულებებს ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციიდან გამომდინარე. მოადგილეთა შეხვედრა იმართება მათი საკუთარი წესებით დადგენილი პროცედურის მიხედვით, ხოლო გადაწყვეტილებები მიიღება უმრავლესობის პრინციპით. კომიტეტის მუშაობას წარმართავს თავმჯდომარე. ამ პოსტზე ირჩევა თითოეული ქვეყნის წარმომადგენელი რიგ-რიგობით (ინგლისური ანბანით შედგენილი სიის მიხედვით): პოლონეთმა აიღო ეს პასუხისმგებლობა 2004 წელს და უძღვებოდა სესიებს 2005 წლის მაისამდე. ამ თანამდებობაზე 2005 წლის ნოემბერში მას პორტუგალია შეცვლის. თავმჯდომარეობას შემდეგ იკისრებს რუმინეთი, შემდეგ, 2006 წლის მაისიდან ნოემბრამდე, რუსეთის ფედრაცია, ხოლო შემდეგ - სან მარინო. მას მოჰყვება სერბია და მონტენეგრო 2007 წლის ნოემბრამდე.

მინისტრთა კომიტეტი მონიტორინგს ახორცელებს 1996 წლიდან. აქედან გამომდინარე, კომიტეტმა შეიძლება განიხილოს იმ ვალდებულებათა განხორციელების საკითხი, რომლებიც ეხება დემოკრატიას, ადამიანის უფლებებსა და კანონის უზენაესობას ნებისმიერ წევრ სახელმწიფოში (ევროპის საბჭოს წევრი ქვეყნების მიერ მიღებულ ვალდებულებებთან შესაბამისობის დეკლარაცია, 1994 წლის 10 ნოემბერი, 95-ე სესია - მონიტორ/ინფ(99)3/მონიტორ/ინფ(98)2). წევრი სახელმწიფოები მიმართავენ კითხვებით კომიტეტს, გენერალურ მდივანს ან, რეკომენდაციის საფუძველზე, საპარლამეტნო ასამბლეას. კომიტეტის მონიტორინგის სისტემა კონფიდენციალურია და მუშაობს თანამშრომლობის სულისკვეთებით. მთელი ყურადღება, ხშირად, გადატანილია შერჩეულ თემებზე.

7.4.3. საპარლამენტო ასამბლეა

ასამბლეა ევროპის საბჭოს ხალხების წარმომადგენელია. იგი დაყოფილია დიდ პოლიტიკურ ჯგუფებად. მას უძღვება ბიურო, ხოლო მის მუშაობას ახორციელებს მთელი რიგი კომიტეტებისა. სტრასბურგის სესიებისას იმართება ბიუროს, კომიტეტებისა და პოლიტიკური ჯგუფების შეხვედრები. ამ სესიების დღის წესრიგის მიღმა იმართება ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეა და დასავლეთ ევროპის კავშირის (Western European Union - WEU) კომიტეტების შეხვედრები. ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის კომიტეტები მოიცავს მამაკაცებსა და ქალებს შორის თანსწორუფლებიანობის, კულტურისა და განათლების, აგრეთვე იურიდიულ საკითხთა და ადამიანის უფლებათა კომიტეტებს. ასევე არსებობს კომიტეტი, რომელიც ყურადღებას აქცევს წევრი სახელმწიფოების მიერ მათი ვალდებულებების პატივისცემას - მონიტორინგის კომიტეტი.

იურიდიულ საკითხთა და ადამიანის უფლებათა კომიტეტი პასუხს აგებს ადამიანის უფლებათა დაცვასა და განვითარებასთან დაკავშირებულ ქმედებებზე. მას შეუძლია საპარლამენტო ასამბლეის მრჩევლის როლის შესრულება. მისი მნიშვნელობა კიდევ უფრო გაიზარდა აღმოსავლეთი ევროპის კომუნისტური რეჟიმის დაცემის შემდეგ. კომიტეტი ყურადღებას აქცევს ადამიანის უფლებათა დაცვის მდგომარეობას იმ ტერიტორიებზე, რომლებიც შემოუერთდნენ საბჭოს. ამ მიზნით 1115-ე რეზოლუციით (1997) ჩამოყალიბდა სპეციალური კომიტეტი. აღნიშნული კომიტეტი პოლიტიკურ საკითხთა კომიტეტს აწვდის მასალებს, რომლებიც საფუძვლად უნდა დაედოს ანგარიშებს რომელიმე პოტენციური წევრი სახელმწიფოს შესახებ. ყველა წევრი სახელმწიფო უნდა შეესაბამებოდეს საბჭოს ადამიანის უფლებათა ძირითად სტანდარტებს.

7.4.4. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო

ევროპული სასამრთლო წარმოადგენს ევროპული კონვენციის საფუძველზე ჩამოყალიბებულ საერთაშორისო დაწესებულებას, რომლის მიზანია ინდივიდებისა და სახელმწიფოებისგან საჩივრების მიღება კონვენციით დაცული უფლებების დარღვევის თაობაზე. საპარლამენტო ასამბლეა ირჩევს მოსამართლეებს ექვსი წლის ვადით (მუხლები 22-23, თუმცა შესწორდება მე-14 ოქმით). პრაქტიკულად, მოსამართლეთა ნახევარი იცვლება ყოველ სამ წელიწადში როტაციის საფუძველზე. მოსამართლეები მუშაობენ დამოუკიდებლად. ისინი არ არიან თავისი მშობლიური სახელმწიფოების წარმომადგენლები (მუხლი 21). მოსამართლეები, რა თქმა უნდა, დამოუკიდებლები უნდა იყვნენ. ისინი არ უნდა ახორციელებდნენ რაიმე სხვა ისეთ საქმიანობას სასამართლოს გარეთ, რომელიც შეძლებს მათი დამოუკიდებლობისა და მიუკერძოებლობის კომპრომეტირებას. სასამართლოს წევრები საკუთარი შემადგენლობიდან ირჩევენ თავმჯდომარეს, თავმჯდომარის ორ მოადგილეს და პალატის თავმჯდომარეებს. ეს ოფიციალური პირები თანამდებობაზე რჩებიან სამი წლის განმავლობაში.

სასამართლო იმართება მისივე საკუთარი სასამართლოს წესებით. იგი დაყოფილია ოთხ სექციად. თითოეული მათგანის შემადგენლობა უცვლელია სამი წლის განმავლობაში. თითოეული სექცია უნდა ასახავდეს როგორც გეოგრაფიულ, ისე გენდერულ/სქესობრივ ბალანსს, ისევე, როგორც წევრ ქვეყენბში მიღებული სამართლის სისტემების ნაერთს. თითოეულ სექციას ჰყავს თავმჯდომარე, ორი სექციის შემთხვევაში, პრეზიდენტი ასევე პლენარული სასამართლოს ვიცე-პრეზიდენტია. აუცილებლობის შემთხვევაში, სექციის ვიცე-პრეზიდენტები დახმარებას უწევენ პრეზიდენტებს.

თითოეული სექცია დაყოფილია სამი მოსამართლისგან შემდგარ კომიტეტებად, რომლებიც მოქმედებენ თორმეტი თვის განმავლობაში. კომიტეტები ზოგიერთ ისეთ ამოცანას ასრულებენ, რომლებიც ადრე შედიოდა ყოფილი კომისიის კომპეტენციაში. საქმეების მოსასმენად მოსამართლეები იკრიბებიან შვიდეულისგან შემდგარ პალატაში, რომელიც შემდგარია თითოეული სექციის წევრებისგან როტაციის პრინციპზე დაყრდნობით. თითოეულ საქმეში უნდა მონაწილეობდეს სექციის თავმჯდომარე და მოპასუხე სახელმწიფოს მიერ დანიშნული მოსამართლე (მუხლი 27(2)). თუ მოპასუხე სახელმწიფო აირჩევს მოსამართლეს სექციის გარედან, იგი საქმეს მოისმენს სტატუსით „ex Officio” (თანამდებობიდან გამომდინარე). დიდ პალატაში შედის ჩვიდმეტი მოსამართლე - პალატა გადახალისდება ყოველ სამ წელიწადში. მიაქციეთ ყურადღება, რომ მე-14 ოქმი ითვალისწინებს აღნიშნული სისტემის შეცვლას.

საქმეთა მოსმენასთან ერთად, 47-ე მუხლის თანხმად, სასამართლოს შეუძლია, მინისტრთა კომიტეტის მოთხოვნის საფუძველზე, რჩევების გაცემა კონვენციისა და მისი ოქმების ინტერპრეტაციასთან დაკავშირებით წამოჭრილ საკითხებზე. ამგვარ რჩევებს გასცემს დიდი პალატა, რომელსაც ასევე შეუძლია ცალკე რჩევების ჩამოყალიბება.

7.4.5. ადამიანის უფლებათა ევროპის კომისარი

ადამიანის უფლებათა ევროპის კომისარი ახალი ორგანოა, რომელიც პირველად დამტკიცდა სახელმწიფოთა და მთავრობათა მეთაურების სამიტზე 1997 წელს. კომისარს ირჩევს საპარლამენტო ასამბლეა. წარმატებული კანდიდატი თანამდებობაზეა ექვსი წლის განმავლობაში. ვადა არ ექვემდებარება განახლებას. კომისრის მიზანია ადამიანის უფლებათა ცოდნის გაღრმავება წევრ სახელმწიფოებში; წევრი სახელმწიფოების კანონმდებლობისა და პრაქტიკის ადამიანის უფლებებთან შესაბამისობაში არსებული ნაკლის აღმოჩენა; და დახმარება ევროპის საბჭოს სხვადასხვა დოკუმენტში მოცემული ადამიანის უფლებათა სრულ დაცვასა და გამოყენებაში. კომისარი არც სასამართლო ორგანოა და არც ომბუდსმენი. ძირითადად, კომისარი იძლევა რჩევასა და ინფორმაციას ადამიანის უფლებათა დაცვის შესახებ და ხელს უწყობს თანამშრომლობას ყველა სახელმწიფო ომბუდსმენსა და ადამიანის უფლებათა სახელმწიფო და საერთაშორისო მექანიზმებს შორის. გარემოებებიდან გამომდინარე, კომისარს შეიძლება ურთიერთობა ჰქონდეს სახელმწიფოებთან და ევროპის საბჭოს სხვა ორგანოებთან. ევროპის საბჭოს კომპეტენცია ვრცელდება ადამიანის უფლებათა საკითხებთან დაკავშირებულ კანონმდებლობაზე, და ოფისს შეიძლება ეთხოვოს ნებისმიერი სფეროს შესწავლა, თავისი მოსაზრებების, რეკომენდაციების ჩამოყალიბება და ანგარიშების შედგენა ნებისმიერ შესაბამის სფეროში.

7.4.6. ადამიანის უფლებათა ევროპული კომისია

ევროპულმა კომისიამ შეწყვიტა არსებობა 1999 წელს. იგი დაფუძნდა თავდაპირველი ევროპული კონვენციის შესაბამისად და იღებდა საჩივრებს, რომლებშიც დაზარალებულები ჩიოდნენ მათ უფლებათა დარღვევის თაობაზე. მოქმედებდა რა „ფილტრის” როლში, კომისია არჩევდა დაშვების შესაძლებლობის საკითხებს. მიუხედავად ამისა, კომისია ასევე გამოხატავდა საკუთარ შეხედულებას საქმესთან დაკავშირებით. გამოქვეყნების მიუხედავად, ეს შეხედულებები სასამართლოებისთვის არ იყო სავალდებულო. საკუთარი აზრის გამოხატვისა და მეგობრული გადაწყვეტილების მიღებაში წარუმატებლობის შემდეგ კომისიას შეუძლია გადაწყვიტოს, გადასცეს თუ არა საქმე ევროპის სასამართლოს თუ, როგორც ალტერნატივა, გადაუგზავნოს იგი მინისტრთა კომიტეტს. კომისიას ჯერ კიდევ შეუძლია თავისი აზრის გამოთქმა იმ საქმეებზე, რომლებიც გადაწყვეტილი იყო 2001 წლამდე. 2001 წლის შემდეგ საქმეები გადაწყვეტილია კონვენციის უკვე ახალი დებულებების მიხედვით (შესწორებულია მე-11 ოქმის საფუძველზე) და კომისიას მათზე ხელი აღარ მიუწვდება.

7.5. ადამიანის უფლებათა განხორციელება

7.5.1. სტრასბურგის მექანიზმი (თავდაპირველი და ახლანდელი)

კონვენციის მე-11 ოქმი, რომელიც ძალაში 1998 წელს შევიდა, სრულიად შეცვალა ადამიანის უფლებათა ევროპის საბჭოში საჩივრის შეტანის მთლიანი პროცედურა. პირველივე დღეებიდან სასამართლოს უწევდა უამრავი საქმის გარჩევა. სასამართლომ პირველი საქმე მოისმინა 1967 წელს, 1981 წელს სასამართლოში შეტანილი იყო ორმოცდათორმეტი საქმე, ხოლო 1997 წლისთვის გადაწყვეტილებას უკვე 119 საჩივარი ელოდა. 1993 წლისთვის კომისიას ჰქონდა, დაახლოებით, 2 037 საჩივარი, 1997 წლისათვის ეს რიცხვი 4 750-მდე გაიზარდა. მე-11 ოქმი ხელის მოსაწერად გაიხსნა 1994 წლის 11 მაისს. ადამიანის უფლებათა კონტროლის მექანიზმის რადიკალური ცვლილების გამო, ყველა მონაწილე სახელმწიფოს მოსთხოვეს ოქმის ხელმოწერა მის ძალაში შესვლამდე. საბოლოო რატიფიცირებისთვის დოკუმენტი საბჭოს ჩაბარდა 1997 წლის ოქტომბერში. ოქმის მიხედვით, საბჭოს მაშინ ეძლეოდა ერთი წელი ყველა აუცილებელი ორგანიზაციული და პროცედურული ცვლილებების განსახორციელებლად, რაც მიმართული იყო მუდმივმოქმედი სასამართლოსა და ახალი სასამართლო წესების ჩამოყალიბებისკენ. ადამიანის უფლებათა ახალი ევროპული სასამართლო ამოქმედდა 1998 წლის 1 ნოემბერს. ოქმის მიხედვით, კომისიამ იმუშავა კიდევ ერთ წელიწადს, 1999 წლის 31 ოქტომბრამდე, ოქმის ამოქმედებამდე მიღებული საჩივრების განხილვის მიზნით.

7.5.2. სახელმწიფოთაშორისი საჩივრები

კონვენციის 33-ე მუხლში ნათქვამია, რომ მაღალ ხელმომწერ მხარეებს შეუძლიათ მიმართონ სასამართლოს „სხვა მაღალ ხელმომწერ მხარეთა მიერ კონვენციისა და ოქმების დებულებათა რაიმე დარღვევის შემთხვევაში”. პირველი სახელმწიფოთაშორისი საჩივარი, რომელიც განიხილა სასამართლომ, იყო „ირლანდია გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ”.

7.5.3. ინდივიდუალური საჩივრები

მე-11 ოქმის ძალაში შესვლის შემდეგ ინდივიდუალური საჩივრების პროცესი სავალდებულო გახდა ყველა ხელმომწერი სახელმწიფოსთვის. თავდაპირველი სისტემისას სახელმწიფოებს თავად შეეძლოთ გადაეწყვიტათ, ეღიარებინათ თუ არა სასამართლოს იურისდიქცია ასეთ საკითხებთან დაკავშირებით. კომისიისა და სასამართლოს წარმატება, განსაკუთრებით მათ გადაწყვეტილებებთან შესაბამისობის მაღალი დონე, ნიშნავდა იმას, რომ სავალდებულო დაქვემდებარება სასამართლო პროცესთან მისაღები იყო სახელმწიფოებისთვის. სინამდვილეში, სასამართლოს მიერ მიღებული საჩივრების რაოდენობა კვლავაც იზრდებოდა. სასამართლოს უახლესი (2003 წლის წინასწარი) სტატისტიკის მიხედვით შეტანილი იყო 35 613 განცხადება, რაც თითქმის 100%-იანი მატებაა 1998 წელს რეგისტრირებულ 18 164 განცხადებასთან შედარებით და უდრის 1955 და 1982 წლებს შორის რეგისტრირებული განცხადებების რაოდენობას. საჩივართა მზარდმა რაოდენობამ დასაბამი მისცა მსჯელობას მინისტრთა კომიტეტში, რომელიც ეხებოდა ახალი ოქმის ეფექტიანობას. მსჯელობისას გამოითქვა იმ განცხადებათა გაცხრილვის აზრი, რომლებიც არსებითად არ ეხებოდა კონვენციას.

7.5.3.1. ოთხი საფეხური

სტრასბურგის მექანიზმის მიხედვით, საჩივრის განხილვის პროცესი შედგება ოთხი საფეხურისგან: კომიტეტის საფეხური; პალატა; დიდი პალატა და მინისტრთა კომიტეტი. იდეალურ შემთხვევაში, თუმცა ეს ყოველთვის ასე არ ხდება, ეს ოთხი საფეხური უნდა ასახავდეს პროცესის დაშვების შესაძლებლობის, საქმის არსებითი განხილვის, აპელაციისა და აღსრულების ასპექტებს. შემდეგ ამას მოჰყვება პროცესის ზოგადი განხილვა. კონვენციის 34-ე მუხლის მიხედვით, საჩივარი შეიძლება მიღებულ იქნეს „ნებისმიერი ადამიანის, არასამთავრობო ორგანიზაციის ან ინდივიდთა ჯგუფისგან, რომლებიც თავს კონვენციაში და/ან ოქმებში მოცემული უფლებების დარღვევის მსხვერპლად თვლიან” რომელიმე მაღალი ხელშემკვრელი სახელმწიფოს მხრიდან. განმცხადებლის, როგორც მსხვერპლის განხილვა წარმოადგენს პროცესის მთავარ ნაწილს.

7.5.3.2. კომიტეტი

კომიტეტებს შეუძლიათ საჩივრის დაუშვებლად გამოცხადება ან მისი გაცხრილვა დანარჩენი საჩივრების სიიდან. ბევრი თვალსაზრისით კომიტეტი აწარმოებს გაცხრილვას, რაც აქამდე წარმოადგენდა კომისიის პრეროგატივას. საქმე ითვლება მიუღებლად კონვენციის 35-ე მუხლში მოცემული კრიტერიუმების მიხედვით: საჩივრის განხილვაზე უარის თქმის ორ საფუძველს წარმოადგენს განცხადების ანონიმურობა და ადგილობრივი რესურსების სრულად გამოუყენებლობა. განცხადების მიუღებლობის მიზეზები ყოველთვის უნდა დასახელდეს. საქმე შეიძლება აგრეთვე ამოღებულ იქნეს საერთო სიიდან პროცესის ნებისმიერ ეტაპზე, როცა აშკარა ხდება, რომ განმცხადებელი არ აპირებს საქმის ბოლომდე მიყვანას ან პრობლემა უკვე გადაიჭრა ან სხვა მსგავსი მიზეზების გამო (მუხლი 37). ამგვარი გადაწყვეტილებები გასაჩივრებას არ ექვემდებარება, თუმცა სიიდან ამოღებული საქმე შეიძლება აღდგეს, თუ სასამართლო ჩათვლის, რომ ამას მოითხოვს გარემოებები. კომიტეტები საჩივრებს განუხილველად ტოვებენ ერთსულოვანი კენჭისყრის საფუძველზე (მუხლი 28). მიუხედავად ამისა, კომიტეტის მიერ საქმის მიღება სულაც არ ნიშნავს საქმის არსებით განხილვას, ვინაიდან პალატასაც შეუძლია კენჭისყრის მოწყობა საქმის სიიდან ამოღების ან მისი მიუღებლად ჩათვლის თაობაზე.

7.5.3.3. პალატა

პალატაში შედის, ex officio, შესაბამისი ხელშემკვრელი სახელმწიფოს მოსამართლე. ex officio პოსტი ან საგანგებო ექვივალენტი იძლევა ადგილობრივი კანონმდებლობის საკითხების გარკვევის საშუალებას ექსპერტების მიერ აღიარებულ შესაბამის სახელმწიფო სისტემაში. პალატები წყვეტს სახელმწიფოთაშორისი საჩივრების დაშვების საკითხს და ასევე შეუძლია გადაწყვიტოს იმ ინდივიდუალურ საჩივართა დაშვების საკითხიც, რომლებიც მათთან კომიტეტებიდან აღწევენ (მუხლი 29). დაშვებასთან დაკავშირებული გადაწვეტილება ჩვეულებრივ მიიღება ცაკლე იმ გადაწყვეტილებათაგან, რომლებიც ეხება საქმის არსებით განხილვას. სასამართლო მოითხოვს საქმის შემოწმებას, რისთვისაც ალბათ გამოიყენებს შესაბამისი ხელმომწერი სახელმწიფოს დახმარებას. სასამართლო ეცდება მეგობრული გადაწყვეტილების მიღებას, რისი მიღწევაც ნიშნავს, რომ საქმე შეიძლება გაცხრილულ იქნეს (მუხლი 39).

ევროპულ სასამართლოში საქმის მოსმენა ხდება საჯაროდ და იმგვარად, რომ ყველა დოკუმენტი ხელმისაწვდომი იყოს საზოგადოებისთვის. პალატების გადაწყვეტილება საბოლოოა, თუ საქმე არ გადაეცემა დიდ პალატას. თუ რომელიმე მხარე მოინდომებს საქმის გადაცემას დიდი პალატისთვის დადგენილი სამი თვის განმავლობაში, იგი გადაეცემა დიდი პალატის ხუთი მოსამართლისგან შემდგარ გუნდს, რომელიც ან მიიღებს, ან უარს იტყვის საქმის განხილვაზე. სხვა შემთხვევაში, დიდი პალატა განთავისუფლებული იქნება შესაბამისი საქმისგან.

როცა საჩივარი პალატის წინაშე აყენებს კონვენციის ან ოქმის ინტერპრეტაციაზე გავლენის მქონე სერიოზულ საკითხს ან თუ პალატა აწყდება სიტუაციას, როცა მან უნდა გამოიტანოს სასამართლოს გადაწყვეტილების სრულიად საწინააღმდეგო გადაწყვეტილება, მაშინ პალატა აღნიშნულ საქმეს გადასცემს დიდ პალატას (მუხლი 30). სამართლის განჩინება შეიძლება მოხდეს ნებისმიერ დროს, სანამ პალატა არ შეცვლის განაჩენს და თუ ამას არ ეწინააღმდეგება საქმეში ჩართული რომელიმე მხარე.

7.5.3.4. დიდი პალატა

დიდ პალატაში შედის საქმის მონაწილე ხელმომწერი სახელმწიფოს ex officio მოსამართლე, სასამართლოს პრეზიდენტი და პალატების პრეზიდენტები. დიდი პალატა განაჩინებს სამართალს სამ სიტუაციაში: როცა პალატა სამართლის განჩინებას გადასცემს დიდ პალატას (მუხლი 30); როცა საქმის მხარე, რომლის მიმართაც პალატამ გამოიტანა გადაწყვეტილება, მოითხოვს საქმის განხილვას სამი თვის განმავლობაში (ხუთი მოსამართლისგან შემდგარი ჯგუფი გადაწყვეტს, წამოჭრის თუ არა საქმე კონვენციის გამოყენებასა ან განმარტებასთან დაკავშირებულ სერიოზულ საკითხს და, ამგვარად, საჭიროა თუ არა მისი შემდგომი განხილვა) (მუხლი 43); და როცა ევროპული საბჭოს მინისტრთა კომიტეტი მოითხოვს მრჩეველთა აზრს, თუმცა გარემოებები, რომლებშიც შეიძლება ეს მოხდეს, ნაკლებადაა წარმოდგენილი (მუხლი 47). დიდი პალატა არსებითად განიხილავს საქმეს და გამოაქვს საბოლოო გადაწყვეტილება. მიაქციეთ ყურადღება, რომ დიდი პალატის პირველი ინსტანციით გამოტანილი გადაწყვეტილება გასაჩივრებას არ ექვემდებარება.

7.5.3.5. მინისტრთა კომიტეტი

მინისტრთა კომიტეტის პასუხისმგებლობას წარმოადგენს ევროპული სასამართლოს პალატის ან დიდი პალატის გადაწყვეტილებათა განხორციელების ზედამხედველობა. საბოლოო გადაწყვეტილება გადაეცემა მინისტრთა კომიტეტს. ისევე, როგორც ეს მიღებულია საერთაშორისო სამართალში, აღსრულება დამოკიდებულია სახელმწიფოს ნებაზე. სასამართლოს გადაწყვეტილებათა შესრულება სავალდებულოა იმ სახელმწიფოთათვის, რომლებიც იღებენ მათი აღსრულების ვალდებულებას. საბოლოოდ, გაძევება ერთადერთი ხელმისაწვდომი სანქციაა იმ სახელმწიფოთა მიმართ, რომლებიც არ ემორჩილებიან სასამართლოს გადაწყვეტილებას. ადრეულმა სახელმწიფო საჩივრებმა საბერძნეთის წინააღმდეგ - თავდაპირველი „ბერძნული საქმეები” - „დანია, ნორვეგია და შვედეთი საბერძნეთის წინააღმდეგ” - საბერძნეთს უბიძგა, გამოსულიყო ევროპის საბჭოდან. სრულიად განსხვავებულია თურქეთის საქმე, რომელსაც ბრალს დებენ ადამიანის უფლებათა სერიოზულ დარღვევებში, თუმცა, ამ შემთხვევაში სრულიად აშკარაა, რომ სამართლის მოთხოვნები ირღვევა ქვეყნის ზოგიერთ რეგიონში, ხოლო თავად ქვეყანა, მთლიანობაში, ასრულებს თავის ვალდებულებებს.

7.6. ევროპის უშიშროებისა და თანამშრომლობის ორგანიზაცია (ეუთო)

ორგანო, რომელსაც ეწოდებოდა ევროპაში უშიშროებისა და თანამშრომლობის კონფერენცია, ამჟამად წარმოადგენს უშიშროების სერიოზულ ორგანიზაციას, რომელშიც შედის ორმოცდათხუთმეტი სახელმწიფო და რომლის საზღვრები გადაჭიმულია „ვანკუვერიდან ვლადივოსტოკამდე” (ეუთო-ს სახელმძღვანელო, 2000, გვ. 1). იგი მსოფლიოში უშიშროების უდიდესი რეგიონული ორგანიზაციაა (გაერო-ს წესდების VIII თავში იგი აღიარებულია, როგორც ევროპის რეგიონული მექანიზმი აღნიშნული მიზნებისთვის). მიუხედავად იმისა, რომ მისი მთელი აქცენტი გადატანილია უშიშროებაზე - შეიარაღების კონტროლი, კონფლიქტების თავიდან აცილება, ეკონომიკური და გარემოსდაცვითი უშიშროება - ეუთო ასევე დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს უშიშროების საკითხებთან დაკავშირებულ ადამიანურ პრობლემებს. ამის ფუნდამენტური პრინციპები წააგავს გაერო-სეულ დასაბუთებას: ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვა და განვითარება განიხილება როგორც საერთაშორისო მშვიდობისა და უშიშროების მნიშვნელოვანი ფაქტორი. მიუხედავად ამისა, გაერო-სგან განსხვავებით ეუთო-ს არა აქვს საერთაშორისო სამართლის სუბიექტის სტატუსი. იგი უმთავრესად პოლიტიკური ორგანოა. მისი არსებობა აუცილებელი იყო, თუ გავითვალისწინებთ, რომ ორგანიზაცია წარმოიშვა იდეოლოგიურად დაყოფილ ევროპაში და მისი ამოცანა იყო უშიშროებისა და თანამშრომლობის განვითარება კონტინენტზე. პროცესი დაიწყო 1973 წელს ჰელსინკიში, როცა ოფიციალურად გაიხსნა ევროპაში უშიშროებისა და თანამშრომლობის კონფერენცია. თავად კონფერენციაზე დასწრებისა და მასში მონაწილეობის მიღების ფაქტიც კი აღსანიშნავი იყო იმ ხანგრძლივი მოლაპარაკებებისა და სირთულეების გათვალისწინებით, რომლებიც წინ უძღოდა საერთო შეთანხმების მიღწევას. აშშ-სა და კანადასთან ერთად კონფერენციას დაესწრო მთელი ევროპა (ალბანეთის გარდა). ჰელსინკის კონფერენციის საბოლოო აქტს 1975 წელს ხელი მოაწერა ოცდათხუთმეტი სახელმწიფოს მეთაურმა. დელეგატების გადაწყვეტილებით, კონფერენციამ ჩამოაყალიბა მიზნები და საერთო ნიშნების სფეროები, რასაც ზურგს უმაგრებდა ის მოსაზრება, რომ ყველა დამსწრე სახელმწიფო დაინტერესებული იყო ევროპის უშიშროებაში და შემდგომი კონფლიქტების თავიდან აცილებაში იმ რეგიონში, რომელსაც ოცდაათი წლის განმავლობაში ორჯერ გადაუარა ომის ქარიშხალმა. მონაწილე სახელმწიფოები იძლეოდნენ ერთად მუშაობის პირობას პერიოდული კონფერენციებისა და შეხვედრების დახმარებით. ყოველგვარი ინფრასტრუქტურის გარეშე, თავად შეხვედრები იყო ერთადერთი მამოძრავებელი ძალა კავშირის დასამყარებლად „რკინის ფარდის” მიღმა, ხოლო პოლიტიკური თვალსაზრისით, ეს იყო გასაოცრად წარმატებული რამ.

ჰელსინკის კონფერენციის მიერ მიღებული საბოლოო აქტის რეკომენდაციათა მესამე პაკეტი დაკავშირებულია თანამშრომლობასთან ჰუმანიტარულ და სხვა სფეროებში. ეს ფართო კატეგორია ეხებოდა ადამიანის უფლებებს, განათლებასა და კულტურას: მუხლებში ხაზგასმულია ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა პატივისცემის მნიშვნელობა, განსაკუთრებით კი, აზრის, სინდისისა და აღმსარებლობის და ასევე თვითგამორკვევის მტკივნეული საკითხი.

ცვლილებებისკენ მიმართულ მთავარ სტიმულს წარმოადგენდა მხარეების რეაქცია კომუნიზმის დამხობაზე. 1990 წლის პარიზის ქარტია „ახალი დასაწყისი” იყო გაერთიანებული და თავისუფალი ევროპისთვის. მან ეუთო-ს (ჰელსინკი) პროცესის ფორმალიზება აღნიშნა გადაწყვეტილებით ყოველ ორ წელიწადში შეხვედრის მოწვევისა და ინსტიტუციონალური ინფრასტრუქტურის ჩამოყალიბების შესახებ.

1994 წელს ახალი ინსტიტუციონალური ჩარჩო და მის განვითარებასთან დაკავშირებული საკითხები აისახა გადაწყვეტილებაში 1995 წლიდან პროცესის „ევროპაში უშიშროებისა და თანამშრომლობის ორგანიზაციის” (ეუთო) ფორმატში დაწყების შესახებ. ეუთო მუშაობდა ევროპაში, რაც წარმოუდგენელი იყო იმ წლებში, რომლებიც წინ უძღვოდა ჰელსინკის პირველ კონფერენციას და მას შემდეგ კიდევ მრავალი წლის განმავლობაში. მიუხედავად ამისა, საბჭოთა კავშირისა და იუგოსლავიის დაშლა უჩვეულო/შეუდარებელი გამოწვევა იყო ორგანიზაციისა და მისი აქცენტისთვის უშიშროების საკითხებზე. ეუთო-ს დღევანდელ პრიორიტეტებს შეადგენს დემოკრატიული სამოქალაქო საზოგადოების მშენებლობაში დახმარება კანონის უზენაესობაზე დაყრდნობით, ადგილობრივი კონფლიქტების თავიდან აცილება და უშიშროების ერთობლივი სისტემის პროპაგანდა. ამ მიზნებისკენ მოძრაობის პროცესში, ეუთო-მ ჩამოაყალიბა საველე მოქმედებათა სისტემა და მთელი რიგი საველე მისიებისა. ეუთო-ს მისიები განლაგებული იყო ყოფილი საბჭოთა კავშირისა და იუგოსლავიის ტერიტორიებზე. აქ იგულისხმება მისიები ბოსნიასა და ჰერცოგოვინაში, საქართველოში, მოლდოვაში, ტაჯიკეთში, ოფისები ერევანში, ბაქოში, ცენტრალურ აზიაში, წარმომადგენლობა ალბანეთში, მონიტორინგის ჯგუფები ბელორუსიაში და საქმიანობა ესტონეთსა და ლატვიაში. დღემდე მისი ერთ-ერთი ყველაზე ფართო მასშტაბური ოპერაციის ადგილია კოსოვო, სადაც ეუთო გაერო-სთან ერთად მუშაობს და სადაც მრავალი სხვა ორგანიაცია თუ ორგანოა წარმოდგენილი.

ვინიდან თანამედროვე ევროპაში ეთნიკური კონფლიქტები ფართომასშტაბური ძალადობის უმთავრესი წყაროა, რეგიონში განახლდა ინტერესი ადამიანის უფლებების მიმართ. ეუთო-ს სამუშაოს ადამიანური განზომილება მნიშვნელოვნად გაფართოვდა ამ ბოლო წლების განმავლობაში, მას შემდეგ რაც ჩამოყალიბდა დემოკრატიულ დაწესებულებათა და ადამიანის უფლებათა ოფისი, ეროვნულ უმცირესობათა საკითხების უმაღლესი კომისრის ოფისი (ორივე ჩამოყალიბდა 1992 წელს) და, უფრო მოგვიანებით, 1997 წელს, მედიის თავისუფლების წარმომადგენელის ინსტიტუტი.

სინამდვილეში ეუთო ცდილობს ადამიანის უფლებათა გამოყენებას რეგიონში მშვიდობის უზრუნველყოფისა და შენარჩუნების მიზნით. ეს უკავშირდება გაერო-ს ადრეულ მიდგომას. ადამიანის უფლებათა დაცვა, თავისთავად, მიზნად ისახავს არა იძულებითი ღონისძიებების გატარებას, არამედ ადამიანის უფლებათა პატივისცემის კულტურის განვითარებასა და, მაშასადამე, დემოკრატიულ და მშვიდობიან საზოგადოებათა ევოლუციას. ამ თვალსაზრისით, კავშირი შეიძლება მოიძებნოს ამერიკული სახელმწიფოების კომისიის ორგანიზაციის პიონერულ სამუშაოსთან, რომელიც ეხება ახლადწარმოქმნილი დემოკრატიების განვითარებასა და გაძლიერებას უსაფრთხოების მხრივ არასტაბილურ რეგიონებში.

7.6.1. დემოკრატიულ დაწესებულებათა და ადამიანის უფლებათა ოფისი

დემოკრატიულ დაწესებულებათა და ადამიანის უფლებათა ოფისი შეიქმნა თავისუფალი არჩევნების ოფისის საფუძველზე. ეს იყო პირველი დაწესებულება, რომელიც ჩამოყალიბდა ეუთო-ს ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული ამოცანების შესრულების მიზნით, ანუ იგი ასახავს ორგანიზაციის მიდგომას ადამიანის უფლებებისადმი: დემოკრატია თითქმის განიხილება როგორც სახელმწიფოში ადამიანის უფლებათა განხორციელების გაადვილების წინაპირობა. აქედან გამომდინარე, დიდი მნიშვნელობა ენიჭება თავისუფალი არჩევნებისა და დემოკრატიულ დაწესებულებათა სისტემების არსებობას სახელმწიფოებში. ეუთო თვალს ადევნებდა ასამდე არჩევნებისა და რეფერენდუმების მსვლელობას ახალი დემოკრატიის ქვეყნებში (შესაბამის სახელმწიფოთა თხოვნით). მას ასევე აქვს ფართო სასწავლო პროგრამები, რომლებიც ეხმარება სახელმწიფოებს არჩევნების შესაბამისი პროცესების ჩამოყალიბებაში. დემოკრატიზაციის განყოფილება ჩართულია პროექტებში, რომლებიც მიზნად ისახავს კანონის უზენაესობის განმტკიცებას. ამის მისაღწევად, ეუთო ცდილობს ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული ინფორმაციის გავრცელებას, სპეციალური მომზადებისა და ტექნიკური დახმარების უზრუნველყოფას ადამიანის ეროვნულ უფლებებზე მომუშავე ორგანიზაციებისთვის, არასამთავრობო ორგანიზაციების გაძლიერებასა და ადამიანის უფლებათა გარკვეულ სფეროებში, როგორიცაა სქესთა თანასწორობა, წამების აღმოფხვრა, აღმსარებლობის თავისუფლება და ადამიანთა ტრეფიკინგის მოსპობა, მუშაობის აქტიურ მხარდაჭერას. იგი ასევე მონიტორინგს გაუწევს ადამიანის უფლებათა დაცვის პროცესს და მისი განვითარების მიღწევის მსვლელობას. განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა ბოშებისა და სინტის მოსახლეობას, ვინაიდან პრობლემათა ტრანსნაციონალური მასშტაბი დიდ გავლენას ახდენს ამგვარ ჯგუფებზე. დემოკრატიულ დაწესებულებათა და ადამიანის უფლებათა ოფისის მუშაობით ეუთო იმედოვნებს იმ სახელმწიფოთა მხარდაჭერას, რომლებიც მიილტვიან ისეთი თავისუფალი არჩევნებისა და სამთავრობო დემოკრატიულ სისტემათა ჩამოყალიბებისკენ, რომელთა პირობებშიც აყვავდება ადამიანის უფლებები და თავისუფლებები.

7.6.2. ეროვნულ უმცირესობათა საკითხების უმაღლესი კომისარი

ეროვნულ უმცირესობათა საკითხების უმაღლესი კომისარი წარმოადგენს ეუთო-ს პრინციპულ რეაქციას ეთნიკური კონფლიქტების რეგიონში არსებულ საფრთხეზე. 1992 წლისთვის, როცა ჩამოყალიბდა აღნიშნული პოსტი, უკვე აშკარა იყო აღმოსავლეთ ევროპის ბლოკისა და ყოფილი იუგოსლავიის დაშლით გამოწვეული პრობლემები. უმაღლესი კომისრის როლი მდგომარეობს იმ ეთნიკური დაძაბულობის იდენტიფიკაციაში, რომელსაც შეუძლია საფრთხის წინაშე დააყენოს მშვიდობა და სტაბილურობა ეუთო-ში. ამ შემთხვევაში ის ეცდება ამ დაძაბულობის შესუსტებას თავისი მანდატის ფარგლებში, რომელიც მას ეძლევა როგორც „კონფლიქტების საწყის ეტაპზე აღმოფხვრის დოკუმენტი”. შემაჩერებელ დიპლომატიასთან ერთად კომისარი აგრეთვე გამოიყენებს მისიების ადგილზე გაგზავნის საშუალებასაც. უმაღლესი კომისრის ეგიდით უკვე ჩატარდა ბოშათა და სინტის მოსახლეობის დეტალური შემოწმება ისევე, როგორც ისეთი მრავალეროვანი სახელმწიფოების შესწავლა, როგორიცაა ალბანეთი, უკრაინა, ყაზახეთი და უნგრეთი. ჯერ არ არსებობს რაიმე ისეთი პრაქტიკა, რომელიც კომისიას მისცემდა ინდივიდუალური საჩივრების მიღებისა და განხილვის უფლებას. ძირითად გასაღებს წარმოადგენს ჩუმი დიპლომატია. ეროვნულ უმცირესობათა ინტეგრირება სახელმწიფოში (ყურადღება მიაქციეთ, ეს არ ნიშნავს აუცილებლად მათ ასიმილაციას) განიხილება, როგორც მოცემულ ტერიტორიაზე კონფლიქტისა და დანაწილების თავიდან აცილების არსებითი/აუცილებელი საშუალება, ამგვარად უმაღლესი კომისრის მოვალეობაა ეროვნულ უმცირესობათა მდგომარეობის გაუმჯობესება. თუმცაღა, უმაღლესი კომისარი, თავისთავად, არ წარმოადგენს უმცირესობათა აქტიურ მხარდამჭერს.

იდგმება ნაბიჯები უმცირესობათა ჯგუფების ინდივიდუალურობის შენარჩუნებისა და სახელმწიფოთა საზოგადოებრივ საქმეებში მათი მონაწილეთა სახით მოზიდვისაკენ. დღემდე მიღებულ რეკომენდაციებს შორისაა 1995 წლის ჰააგის რეკომენდაციები ეროვნულ უმცირესობათა განათლების უფლებათა შესახებ, 1998 წლის ოსლოს რეკომენდაციები ეროვნულ უმცირესობათა ენობრივი უფლებების შესახებ და 1999 წლის ლუნდის რეკომენდაციები ეროვნულ უმცირესობათა საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ეფექტიანი მონაწილეობის შესახებ. უმცირესობათა ჯგუფების ინდივიდუალურობის შენარჩუნება და შემდგომი განვითარება მნიშვნელოვანი იყო ერთა ლიგის პერიოდში და იგი ნელ-ნელა იბრუნებს ამ მნიშვნელობას გაერო-ს ფარგლებშიც. ამ საკითხს, უეჭველად, დაუყოვნებელი ყურადღება ჭირდება ევროპაში, ეუთო-მ კი დაამტკიცა, რომ მას წარმატებით შეუძლია ამ საკითხებზე მუშაობა.

7.6.3. მედიის თავისუფლების წარმომადგენლობა

უახლესი ინსტიტუტის, მედიის თავისუფლების წარმომადგენელის ამოცანაა თავისუფალი, დამოუკიდებელი და პლურალისტული მედიის (ეუთო, გვ. 112) შემდგომი განვითარება მონაწილე სახელმწიფოთა ტერიტორიებზე. წარმომადგენლის ფუნქციაა ადრეული გაფრთხილება და ადრეული მოქმედება. მან ასევე შეიძლება მიიღოს საჩივრები ცენზურაზე, რომლებიც შემდგომ განიხილება და ცდილობს სახელმწიფოს დახმარებას პრობლემის გადაჭრაში. წარმომადგენელი არ არის სასამართლო ორგანო, პოსტი წარმოადგენს პოლიტიკური და დიპლომატიური ხელმძღვანელობის წყაროს, რომლის მიზანია კონფლიქტების გადაჭრა ზედმეტი ყურადღების მიქცევის გარეშე, ურთიერთსასარგებლო გზებით. თავისუფალი მედიის ჩამოყალიბების მცდელობა ერთობლივად მიმდინრეობს გაერო-სა და ევროპის საბჭოს მეთვალყურეობის ქვეშ.

7.7. ევროკავშირი

ევროპის კავშირი შეიქმნა ევროკავშირის შესახებ ხელშეკრულების (მაასტრიხტის ხელშეკრულება) საფუძველზე. მის ჩამოყალიბებამდე არსებობდა სამი განსხვავებული ევროპული თანამეგობრობა: ევროპის ეკონომიკური თანამეგობრობა (ამჟამად ევროპული თანამეგობრობა), ევროპის ნახშირისა და ფოლადის თანამეგობრობა და ევროპის ატომური ენერგიის თანამეგობრობა. ჩამოყალიბების შემდგომი წლების განმავლობაში, ეს ორგანიზაციები (განსაკუთრებით ევროპის ეკონომიკური თანამეგობრობა) იყენებდნენ ადამიანის უფლებებს თავისი იურსიდიქციის ფარგლებში. თავდაპირველი სამი თანამეგობრობა წარმოადგენს ახალი ევროკავშირის საყრდენს. ევროპული თანამეგობრობის კანონმდებლობა, როგორც ასეთი, ეხება მხოლოდ საბჭოს ამ საფუძველს. (დანარჩენ ორ საყრდენს წარმოადგენს საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკა და თანამშრომლობა მართლმსაჯულებისა და საშინაო საქმეთა სფეროებში). 1997 წლის ამსტერდამის ხელშეკრულებამ შესწორება შეიტანა ამ დანაყოფებში და უფრო მეტი მნიშვნელობა მიანიჭა ადამიანის უფლებათა დაცვას ევროპის კავშირში. ევროკავშირის ყველა წევრი სახელმწიფო არის ევროპის საბჭოს წევრი და ემორჩილება ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის პირობებს.

ევროპული თანამეგობრობების საწყის მიზანს წარმოადგენდა ევროპის ეკონომიკური აღორძინება ომისშემდგომ პერიოდში. ამ დოკუმენტებში არ მოიხსენიებოდა ადამიანის უფლებები. თანამეგობრობათა დამაარსებლები ფიქრობდნენ, რომ ეკონომიური ინტეგრირება არ მოახდენდა უარყოფით ზეგავლენას ადამიანის უფლებებზე და, უფრო მეტიც, მის წინამორბედ ევროპის საბჭოს თავის დღის წესრიგის პირველ საკითხად დასმული ექნებოდა ადამიანის უფლებათა დაცვა, რაც, თავისთავად, თანამეგობრობებს გაათავისუფლებდა ამ საკითხებზე ფიქრის საჭიროებისგან. უნდა აღინიშნოს, რომ აღმოსავლეთ ევროპის ბევრი სახელმწიფო ევროპის საბჭოსთან შეერთებას განიხილავდა, როგორც წინ გადაგმულ ნაბიჯს ევროკავშირის წევრობის კრიტერიუმების დაკმაყოფილებისკენ. 2004 წლის მაისში ევროკავშირის წევრების რაოდენობა 15-დან 25-მდე გაიზარდა - ახალი სახელმწიფოები ძირითადად აღმოსავლეთ ევროპიდანაა.

7.7.1. მართლმსაჯულებისა და ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო

იმ დროისთვის ახალ მართლმსაჯულების სასამართლოს ეთხოვა თანამეგობრობის კანონმდებლობისა და წევრი სახელმწიფოების მოქალაქეთა უფლებების შესაბამისობაში მოყვანა. აქედან გამომდინარე, ჩამოყალიბდა ადამიანის უფლებათა სასამართლო პრაქტიკა. თავდაპირველად, ევროპის სასამართლოს არ სურდა ადამიანის უფლებებზე მუშაობა, როგორც ეს ჩანს ადრეული საქმიდან №1/58 „სტორკი”. უზენაესობის დოქტრინის ევოლუციამ, რომლის მიხედვითაც თანამეგობრობის კანონმდებლობას უპირატესობა ჰქონდა სახელმწიფო კანონმდებლობებზე, პირდაპირი ზეგავლენის პრინციპთან ერთად, გამოიწვია მართლმსაჯულების ევროპული სასამართლოს მიდგომის ცვლი ლება. საქმემ №29/69, „სტაუდერი ულმის წინააღმდეგ”, სასამართლოს მისცა თანამეგობრობის კანონმდებლობაში ადამიანის უფლებათა გავლენის აღიარების შესაძლებლობა. სტაუდერი აცხადებდა, რომ გერმანიის კონსტიტუციაში (სამშვიდობო ხელშეკრულებათა მიხედვით) მოცემული მისი ძირითადი უფლებები ირღვეოდა მისი პირადობის დამოწმების მოთხოვნით, რის შემდეგაც, ევროპული ინიციატივის თანახმად, ის შეძლებდა კარაქის ფასდაკლებით ყიდვას. წინასწარ დადგენილებაში (ამჟამად მუხლი 234, ევროპული თანამეგობრობის ჩამოყალიბების შესახებ ხელშეკრულების კონსოლიდირებული ვერსია, შესწორებული) ევროპული სასამართლო აცხადებდა, რომ სადაო დებულება არაფრით არ ამცირებდა „სასამართლოს მიერ დაცული თანამეგობრობის სამართლის ზოგად პრინციპებში მოცემულ ძირითად უფლებებს” (პარაგ. 7). ადამიანის ძირითადი უფლებები განხილული იქნა, როგორც იმ სამართლის ზოგადი პრინციპების შემადგენელი ასპექტი, რომელთა დაცვაც სავალდებულოა სასამართლოსთვის. სასამართლომ ეს დააკონკრეტა საქმეების მთელს სერიაში: საქმეში №11/70 Internationale Handelsgesellschaft mbH v Einfuhr und Vorratsstelle fur Getreide und Futtermittel, მართლმსაჯულების ევროპულმა სასამართლომ არ მიიღო გერმანიის კონსტიტუციური სასამართლოს მოსაზრება იმის შესახებ, რომ ევროპული თანამეგობრობის კანონმდებლობა ეწინააღმდეგება მის კონსტიტუციაში მოცემულ დებულებებს ადამიანის უფლებათა შესახებ (გერმანიის საკონსტიტუციო სასამართლომ კი თავის მხრივ არ მიიღო ეს - მსგავს გაუგებრობას ადგილი ჰქონდა გერმანიის საკონსტიტუციო სასამართლოსა და ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს შორის); საქმეში №36/75 „რუტილი შინაგან საქმეთა მინისტრის წინააღმდეგ” ევროპულმა სასამართლომ პირდაპირ მოახდინა ევროპული კონვენციის დებულებთა მკაფიო ციტირება; საქმეში №C-13/94 „P.S.-ისა და კორნუელის საგრაფოს საბჭოს წინააღმდეგ” მართლმსაჯულების ევროპულმა სასამართლომ მიმართა ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს ადრეულ გადაწყვეტილებებს, რომლებიც ეხებოდა დისკრიმინაციას ტრანსსექსუალების წინააღმდეგ.

7.7.1.1. ფუნქციათა თანხვედრა ორ სასამართლოში

პარალელური სისტემების არსებობის შედეგად არც თუ იშვიათად ჰქონდა ადგილი კონფლიქტს ორ ევროპულ სასამართლოს შორის (რომლებსაც თითქმის ერთანირი იურისდიქცია გააჩნიათ სახელწიფოებზე). საუკეთესო მაგალითს წარმოადგენს ორი სასამართლოს მიერ მიღებული სხვადასხვა გადაწყვეტილება უცხო ქვეყნებში აბორტთან დაკავშირებით არსებული მომსახურების შესახებ ინფორმაციის შეზღუდვის თაობაზე ირლანდიის რესპუბლიკაში, სადაც აბორტი აკრძალულია, გარდა სამედიცინო თვალსაზრისით აუცილებელი რამოდენიმე შემთხვევისა: საქმეში №C159/90, „დაუბადებელი ბავშვის დაცვის საზოგადოება გროგანის წინააღმდეგ”, აკრძალვა განიხილებოდა, როგორც თანამეგობრობის კანონმდებლობიდან ამოვარდნილი, თუმცა ქირურგიული ოპერაციები შეიძლება იყოს ,,მომსახურება” ევროპული თანამეგობრობის კანონმდებლობით, მაგრამ როცა მომდევნო წელს იგივე გარემოებები წარდგენილ იქნა ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს წინაშე საქმეში „Open Door Counselling და დუბლინის ქალები ირლანდიის წინააღმდეგ”, დადგინდა, რომ ირლანდიამ დაარღვია ევროპული კონვენცია.

განხილულ იქნა ევროკავშირის ევროპულ კონვენციასთან მიერთების შესაძლებლობა, მაგრამ ეს ნაკლებად სავარაუდოა, ვინაიდან კონვენციის მხარე შეიძლება იყოს მხოლოდ სახელმწიფო და, ნებისმიერ შემთხვევაში, მართლმსაჯულების ევროპული სასამართლო აცხადებს, რომ „თანამეგობრობის კანონმდებლობის ამჟამინდელი ფორმის გათვალისწინებით, თანამეგობრობას არ შეუძლია კონვენციასთან მიერთება” (შეხედულება №2/94, თანამეგობრობის მიერთება კონვენციასთან ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის მიზნით, პუნქტი. 36).

7.7.2. ადამიანის უფლებათა კონსტიტუციური აღიარება ევროკავშირში

ევროპის კავშირის შესახებ ხელშეკრულების მუხლი „ვ” (2) იძლევა ევროკავშირის საკონსტიტუციო კანონმდებლობაში ადამიანის უფლებათა პირველ მკაფიო აღიარებას: „კავშირი პატივს სცემს ძირითად უფლებებს, როგორც ეს გარანტირებულია ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციით”. რაც შეეხება საერთო საგარეო და უშიშროების პოლიტიკის განვითარებას, მუხლი „კ” (1)(2) ეხება ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებებთან დაკავშირებით დემოკრატიისა და კანონის უზენაესობის დამყარების განვითარებისა და კონსოლიდირების საჭიროებას. ამსტერდამის ხელშეკრულება კიდევ უფრო აფართოვებს თანამეგობრობაში მართლმსაჯულების ევროპული სასამართლოს როლს ადამიანის უფლებებთან მიმართებაში, რისთვისაც მაასტრიხტის ევროპის კავშირის შესახებ ხელშეკრულების უფრო მეტი დებულებაა შეტანილი პირველ პრინციპში (რომელზეც ვრცელდება მართლმსაჯულების ევროპული სასამართლოს იურისდიქცია). საინტერესოა ის ფაქტი, რომ ერთი შეხედვით უცნაური ნაბიჯი იყო გადადგული ამსტერდამის ხელშეკრულების ხელმოწერისას, როცა მასზე დაერთო დეკლარაცია, რომელშიც მოცემული იყო სიკვდილით დასჯის გაუქმება ყველა წევრ სახელმწიფოში. ეს მე-6 ოქმის უშუალო კავშირია ევროპულ კონვენციასთან.

7.7.3. ევროკავშირის ძირითად უფლებათა ქარტია

2000 წლის დეკემბრის ნიცის სამიტზე მიღებულ იქნა ევროკავშირის ძირითად უფლებათა ქარტიის ტექსტი (OJ C 364/1, 18/12/2000). პრეამბულა კიდევ ერთხელ ადასტურებს მიზანს: ძირითად უფლებათა განმტკიცება და დაცვა საზოგადოების, საზოგადოებრივი პროგრესისა და სამეცნიერო და ტექნოლოგიური განვითარების თვალსაზრისით. ყველაფერ ამის მიღწევა კი შეიძლება ქარტიაში უფლებათა უფრო მკაფიო გამოხატულებით. აქედან გამომდინარე, ქარტია თითქოს ახდენს ევროპის მოქალაქეთა არსებული უფლებების კოდიფიკაციას („ევროპის მოქალაქე” არის ევროკავშირის შესახებ ხელშეკრულებით შემოღებული ტერმინი, რომელიც ნიშნავს ევროკავშირის წევრი ნებისმიერი სახელმწიფოს მოქალაქეობის მატარებელ თითოეულ ადამიანს - მუხლი 17, ევროპული თანამეგობრობის შესახებ ხელშეკრულების კონსოლიდირებული ვერსია). კავშირი ეფუძნება „ადამიანის ღირსების, თავისუფლების, თანასწორობისა და სოლიდარობის განუყოფელ და უნივერსალურ ფასეულობებს”, დემოკრატიის პრინციპებსა და კანონის უზენაესობას (პრეამბულა). ყურადღება ექცევა ევროპის საბჭოსა და ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მუშაობას ადამიანის უფლებათა განსაზღვრასა და განმარტებაში.

ქარტიაში მოყვანილი უფლებები აღიარებულ და გამოყენებულ უნდა იქნეს თანამეგობრობის დაწესებულებათა და წევრი ქვეყნების მიერ თანამეგობრობის კანონმდებლობის განხორციელებისას (მუხლი 51). ამგვარად, დაწესებულებები უფრო მეტად ანგარიშვალდებულნი ხდებიან ადამიანის უფლებათა თვალსაზრისით. ქარტიაში მოცემული უფლებები რამდენადმე ბუნდოვანია, მაგრამ არსებითად არ არის ახალი. ისინი უმთავრესად ეფუძნება წინა ტექსტს - ან ევროპული თანამეგობრობის სხვადასხვა ინსტრუმენტის, ან მართლმსაჯულების ევროპული სასამართლოს პრაქტიკას. ქარტია მხარს უჭერს ძირითადი უფლებისადმი ერთიან მიდგომას, რაც ნიშნავს ადამიანის უფლებათა განუყოფლობასა და ადამიანის ღირსების ხელშეუხებლობას (მუხლი 1). მასში ჩართულია უფლებათა ფართო სპექტრი, დაწყებული ევროპის საბჭოს კონვენციის მსგავსი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებებიდან - თანასწორობისა და სოლიდარობის უფლებები (ანუ თანამეგობრობის მიერ კიდევ უფრო განვითარებული დასაქმების დაცვის პრინციპიდან გამომდინარე სოციალური უფლებები) - დამთავრებული მოქალაქეთა უფლებების ჩამონათვალით საბჭოს მოქმედების მიმართ. ამ უკანასკნელ უფლებებში შედის საარჩევნო უფლებები, დოკუმენტებზე ხელმისაწვდომობის უფლება და ცუდი ადმინისტრირების გამოსწორების უფლება. სავარაუდოდ ქარტიას უფრო გამოიყენებს კავშირის დაწესებულებები (კერძოდ, მართლმსაჯულების სასამართლო) მაშინ, როცა საჭირო გახდება მისი პრაქტიკის შესაბამისობის განსაზღვრა მთელს საბჭოში აღიარებული და გამოყენებული კანონმდებლობის დებულებებთან.

7.7.4. სოციალური პოლიტიკა

ყველაზე მეტ წარმატებას ევროპის კავშირმა სოციალურ პოლიტიკასთან დაკავშირებული უფლებების განცხადებით მიაღწია. გამოიყენა რა შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის პიონერული სამუშაოები, ევროკავშირმა მისგან ბევრი დოკუმენტი გადაიღო. ეს ყველაფერი უფრო დეტალებში მოცემულია თავში „შრომის უფლება” (თავი 19).

7.7.4.1. დისკრიმინაციის აღმოფხვრა

აღსანიშნავია თანამეგობრობის კანონმდებლობის ახალი დებულება დისკრიმინაციის აღმოფხვრის შესახებ. სქესთა თვალსაზრისით, ევროპულმა თანამეგობრობამ ამჟამად გააფართოვა დისკრიმინაციის წინააღმდეგ მიმართულ დებულებათა ეფექტიანობა სამუშაო ადგილებზე. ეს ნიშნავს დისკრიმინაციის სხვადასხვა სახეს სექსუალური ორიენტაციისა და ასაკობრივი დისკრიმინაციის ჩათვლით (მუხლი 13, იხ. აგრეთვე ფლინი ლ.). აღნიშნულ დებულებათა საფუძველზე თანამეგობრობამ ახლა მიიღო დირექტივები (საკანონმდებლო ზომები), რომლებიც ცდილობს თანასწორი მოპყრობის უზრუნველყოფას სამუშაო ადგილზე (დირექტივა 2000/78 „სამუშაოზე თანასწორი მოპყრობის ზოგადი ჩარჩოს ჩამოყალიბების შესახებ”, ეხება დისკრიმინაციას, მაგალითად, სექსუალური ორიენტაციის, ასაკის, ინვალიდობის და აღმსარებლობის საფუძველზე). აღნიშნული საკითხები განიხილება თავში „შრომის უფლება”.

7.8. დასკვნა

ცოტა ვინმე თუ იდავებს მასზედ, რომ ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული ევროპის საბჭოს მუშაობა არ იყო წარმატებული. მისი გაერო-ს თანამედროვეებისგან განსხვავებით, ევროპის საბჭომ ჩამოაყალიბა სისტემა, რომელიც უზრუნველყოფს ადამიანის უფლებათა დაცვას სასამართლო მექანიზმის დახმარებით. ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია მომწიფდა და გახდა მსოფლიოს ყველაზე ყოვლისმომცველი და ეფექტიანი ხელშეკრულება ადამიანის უფლებათა შესახებ (ტარშისი დ.). იგი ადამიანის უფლებათა დაცვის უდიდესი ორგანოა, რომელმაც საქმეთა უწყვეტი წარმოების საფუძველზე ჩამოაყალიბა ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული და ყოვლისმომცველი სასამართლო პრაქტიკა. ამერიკულ სახელმწიფოთა ორგანიზაციისა და ადამიანის უფლებათა კომიტეტის ორგანოები განიხილავს მის პრაქტიკას ისეთივე საქმეებში, როგორებიც განიხილება მსოფლიოს უამრავ სასამართლოში: დღეს ევროპული სასამართლო მოქმედებს თითქმის ისევე, როგორც საკონსტიტუციო ტრიბუნალი. მისი გადაწყვეტილებები ითვლება ავტორიტეტულად და ქმნის ვალდებულებებს სახელმწიფოთშორის დონეზე, ვინაიდან სასამართლო უფრო ახდენს კონვენციის განმარტებას და განვითარებას, ვიდრე უბრალოდ იყენებეს მას სხვადასხვა შემთხვევისას. მიუხედავად ამისა, შეესაბამება რა თავის, როგორც საერთაშორისო სასამართლოს სტატუსს, ევროპულმა სასამართლომ ჩამოაყალიბა უფლებამოსილების ზღვრის დოქტრინა, რომელიც აღიარებს სახელმწიფო სუვერენიტეტს და უშვებს სახელმწიფოს საკუთარ შეხედულებათა გამოყენებას (ზოგჯერ საკმაოდ დიდი მოცულობით) ადამიანის უფლებათა განხორციელების საკითხში. აღმოჩენილი მოქნილობის გამო, სახელმწიფოთა შესაბამისობა მაღალია. ფაქტი იმისა, რომ სასამართლო ჯვარედინად მიმართავს თავის საკუთარ გადაწყვეტილებებს, კიდევ უფრო მეტ წონას მატებს საქმესთან დაკავშირებულ კონკრეტულ შეხედულებებს, რაც, თავის მხრივ, ემიჯნება სასამართლო პრეცედენტის სისტემას. მიუხედავად ამისა, ევროპის საბჭოს აქვს თავისი უარყოფითი მხარეები, რომელთაგან ერთ-ერთი მთავარია ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა უგულვებელყოფა. ერონვულ უმცირესობათა ჩარჩო კონვენცია და რეგიონულ და უმცირესობათა ენების ევროპული ქარტია ერთგვარად ეხება უმცირესობათა საკითხებს, სოციალურ ქარტიას და ეკონომიკურ თუ სოციალურ საკითხებს, თუმცა მათი განხორციელებისთვის არ იყენებს ევროპული კონვენციის დამახასიათებელ მექანიზმს.

ევროპაში უშიშროებისა და თანამშრომლობის ორგანიზაციამ წარმატებით განიხილა უმცირესობათა საკითხები და ჩამოაყალიბა კარგი პრაქტიკა იმ სახელმწიფოთათვის, რომელთაც სურთ მათი უმცირესობათა ჯგუფების დაცვა და შემდგომი განვითარება. იცავს რა ერთგულებას მისი პოლიტიკური წარმოშობის მიმართ, ეუთო არ იყენებს აღსრულების სისტემას, როგორც ასეთს, უფლებებთან დაკავშირებით. მიუხედავად ამისა, ჯეროვნად უნდა დაფასდეს მისი წვლილი უფლებათა განვითარებაში რეგიონში, განსაკუთრებით, თუ გავითვალისწინებთ მის ფართო გეოგრაფიას. ახალ დამოუკიდებელ სახელმწიფოებში ახალი დემოკრატიების მხარდაჭერამ ეუთო-ს შეაძლებინა საყოველთაოდ აღიარებული ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის საფუძვლის ჩაყრა. ეუთო-ს მუშაობამ ასევე გზა გაუკვალა ევროპის საბჭოს წევრ ქვეყნების რაოდენობის ზრდას და კიდევ უფრო მეტს სურს ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის პრინციპების შესრულება. და ბოლოს, რაც შეეხება ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებებს, არ უნდა დაგვავიწყდეს ევროპული თანამეგობრობის პიონერული შრომა.

ევროპულ თანამეგობრობას/კავშირს აქვს სოციალური უფლებებისა და შრომის ბაზარზე მუშა ხელის რეგულირების უფლებების აღსრულების ძლიერი სისტემა. მისი ეკონომიკური წარმოშობის მიუხედავად, თანამეგობრობა ჩამოყალიბდა სოციალურ უფლებათა რეგიონულ ორგანოდ, რომელმაც თავისი მნიშვნელობით აჯობა ევროპის საბჭოს ადრეულ სამუშაოს, ვინაიდან თანამეგობრობის უფლებათა აღსრულება შესაძლებელია. ადამიანის უფლებებმა კიდევ უფრო მეტ მნიშვნელობას მიაღწია თანამეგობრობაში, როგორიცაა ქარტიის მიღება. ვინაიდან თანამეგობრობა ფართოვდება აღმოსავლეთით, შესაბამისად, კანონის უზენაესობა, რასაც იგი განუხრელად იცავს, უფრო ფართოდ იქნება გამოყენებული.

სასამართლო საქმეები:

Handyside v UK Ser. A, No. 24 (1976)

Ireland v United Kingdom Ser. A, No. 25 (1978)

Denmark v Greece (Applicn. 3321/67), CM Res DH (70) 1

Norway v Greece (Applicn. 3322/67), CM Res DH (70) 1

Sweden v Greece (Applicn. 3323/67), CM Res DH (70) 1

Case 1/58 Stork [1959] ECR 423