ენის მთავარი სემანტიკური პარამეტრების განხილვის საფუძველზე შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ენის ძირითადი სემანტიკური კატეგორიები უნივერსალურია. ეს შეგვიძლია გამოვყოთ როგორც აბსოლუტური ლინგვისტური უნივერსალია. ამდენად, კლას-კატეგორიათა სემანტიკაც, გარკვეული თვალსაზრისით, უნივერსალურია. ამა თუ იმ ენაში ეს უნივერსალური სემანტიკური კატეგორია აისახება სხვადასხვა მიმართებებით. ენები მორფოლოგიური რეფერენცირებისას უპირატესობას ანიჭებენ დომინანტ კატეგორიებს. შესაბამისად, სხვადასხვა ენაში გვაქვს კლას-კატეგორიათა ამა თუ იმ ფორმის გამოვლინების მაგალითები. ინდოევროპული ენები განასხვავებენ სქესის გარმატიკულ კატეგორიას, იბერიულ ენებში გამოიყოფოდა სულიერი-უსულოს კატეგორია, ზოგ ენაში საგნები ნიშან-თვისებებისა და სხვადასხვა რელიგიურ-სოციალურ ნიშანთა სემანტიკური გრამატიკით იდენტიფიცირდება ენაში და ა.შ.

საინტერესოა ურთიერთმიმართებანი დესტინაციასა და კლასის კატეგორიათა შორის. ძალზე მნიშვნელოვანია ის გარემოება, რომ დესტინატი ანუ ადრესატი, უპირველეს ყოვლისა, გაიაზრება როგორც სულიერი აქტანტი (ჩ.ფილმორი, 1981, გვ. 373). ირიბი ობიექტი არის ზმნის მოქმედებაში ჩართული ვინ კატეგორიის სემანტიკური ნიშნის მქონე მეორე ზმნური აქტანტი. თუმცა აღსანიშნავია, რომ აბსტრაქციის უმაღლეს საფეხურზე წაშლილია დესტინატის ასეთი კლასის ნიშნები და შესაბამისად, გვაქვს უსულო, რა-კატეგორიის ირიბი ობიექტებიც. ეს ზოგადი ფაქტია და ახასიათებს როგორც ბასკურს, ასევე ქართულს.

ქართველოლოგიურ ტრადიციულ ენათმეცნიერებაში მიღებულია აზრი, რომ ქართულსა და, საერთოდ, ქართველურ ენებში არ არსებობს ადამიანი-ნივთის მორფოლოგიური კატეგორია. ჩვენ ვიზიარებთ არნოლდ ჩიქობავას მიერ გამოთქმულ (სხვათა შორის, თავის დროზე მრავალი მეცნიერის მიერ უარყოფილ) საპირისპირო მოსაზრებას. ქართველურ ენებში და, კერძოდ, ქართულ ენაში არათუ დიაქრონიულ ჭრილში, არამედ სინქრონიულ დონეზეც გვაქვს საკმაოდ მკაფიოდ გამოხატული ვინ-რა კატეგორიის მორფო-სემანტიკა. თუმცა თანამედროვე ენაში, ერთი შეხედვით, ეს შედარებით სუსტადაა ასახული, რადგანაც ნაკლებ პროდუქტიულია და, რა თქმა უნდა, იგრძნობა ამ კატეგორიის გაუჩინარების აშკარა ტენდენცია. დღეს, ფაქტობრივად, ენაში თითქოს არც ხდება კლასის კატეგორიის რეფერენცირება, თუ მხედველობაში არ მივიღებთ ორიოდე ზმნას, რომლებშიც სუბიექტისა და ობიექტის ვინ-სულიერობის მიხედვით გვაქვს ფუძემონაცვლე ფორმები, საუბარია ქონა-ყოლა, წაღება-წაყვანა, მოტანა-მოყვანა ფორმათა ოპოზიციაზე. ძველ ქართულში კიდევ უფრო მეტია ასეთი მაგალითები. ეს გარემოება კი მიუთითებს ენაში ვინ-რა კატეგორიის შესუსტებაზე. თუმცა სინქრონიულ ეტაპზე ეს ორიოდე ფაქტიც საკმარისია იმისათვის, რომ ეს კატეგორია მორფოლოგიურად გაფორმებულ კატეგორიად მივიჩნიოთ. შეიძლება ითქვას, რომ ვინ-რა კატეგორია გაცილებით უკეთესადაა თანამედროვე ქართული ენის მორფოლოგიაში ასახული, ვიდრე დროის ან გარდამავლობის კატეგორია, რომელთაც არ გააჩნიათ მორფოლოგიური რეფერენტები და მორფოლოგიურად მხოლოდ სხვა კატეგორიებთან ერთად თანაარსებობენ. ფაქტობრივად, ისინი მხოლოდ სემანტიკური კატეგორიებია ქართულში. კლასის კატეგორია კი ასახულია მორფოლოგიაშიც და სინტაქსშიც: არსებით სახელთა ჯგუფებში, ბრუნვაში, რიცხვში, ზედსართავებში, სხვადასხვა ჯგუფის ნაცვალსახელებში, ზმნებში, ზმნისწინებში და ა.შ.

ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ქართულსა და სვანურში მოთხრობითის მ/მან ნაცვალსახელური წარმოშობის ნიშანი უნდა მომდინარეობდეს ვინ-ადამიანის კატეგორიის ამსახველი ცენტრალური სემანტიკური ფორმებიდან (მე, მარე - სვან.). ასეთივე წარმოშობისაა მ-პირველი ობიექტური პირის ნიშანი, ვ-პირველი სუბიექტური პირის ნიშანი ნაცვალსახელური ფორმიდან ვ-ინ; მი-მო ზმნისწინებში მიმართულება აითვლება პირველი პირიდან, რომლის ნიშანია მ შესაბამისი ოპოზიციით - წ (მოვედი-წავედი) და ა.შ.

არსებით სახელებში არსებობს აღიარებული ლექსიკური ჯგუფები - ვინ და რა, სადაც მკვეთრად არის ეს ოპოზიცია გამიჯნული. ისმის კითხვა: რაში დასჭირდა ტრადიციულ ენათმეცნიერებას არსებით სახელთა მორფოლოგიაში ამდაგვარი ლექსიკურ-სემანტიკური ჯგუფის შეტანა? საქმე ისაა, რომ კლასის კატეგორიის სემანტიკა გარკვეული გრამატიკული ნიშნებითაც ხასიათდება.

ადამიანი-ნივთის კატეგორია ასახვას ჰპოვებს ენის მორფო-სემანტიკურ და მორფო-სინტაქსურ დონეზე სხვადასხვაგვარი გამოვლინებებით. ამ კატეგორიის წმინდა ლექსიკურ-სემანტიკური ღირებულებები აისახება ზემოხსენებულ არსებითი სახელის ჯგუფებსა და ნაცვალსახელებში. ეს იმდენად ნათელია, რომ სპეციალისტთა შორის ნაცვალსახელებში ამ კატეგორიის ძირეული მნიშვნელობა ეჭვსაც არ იწვევს. უპირველეს ყოვლისა, აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ პირის კატეგორიის ძირითადი დიათეზა სწორედ ვინ-რა მორფო-სემანტიკური კატეგორიის არსში მდგომარეობს და ეს კლასის კატეგორია კი მკვეთრად გამოხატული სემანტიკით ასახულია ნაცვალსახელთა სხვადასხვა ჯგუფებში.

პირველი და მეორე პირები ვინ-კატეგორიის სემანტიკით ხასიათდება. მესამე პირის სემანტიკა გაცილებით ფართოა, იგი მოიცავს ადამიანისა და ნივთის კატეგორიებს და ბრუნვის ფორმებში ადამიანი-ნივთის კატეგორიის საოპოზიციო ფორმათა გაჩენაც ამიტომ სწორედ ნაცვალსახელთა მესამე პირში იყო მოსალოდნელი. ის-მან/მას ოპოზიციური ფუძემონაცვლეობაც იძლევა შესაბამის სემანტიკურ საფუძველს, რომ სავსებით დავეთანხმოთ არნ. ჩიქობავას კლას-კატეგორიის ნიშნების გამოყოფის საკითხში (არნ. ჩიქობავა, 1942; 1953; 1976). მან/მას ბრუნვები, გარკვეული თვალსაზრისით, ადამიანის კატეგორიის აღმნიშვნელია: მან - როგორც მოაზროვნე სუბიექტის ბრუნვა და მას - როგორც დატივი, ირიბი ობიექტის ანუ ზმნის მოქმედებაში ჩართული მეორე სულიერი, ვინ-კატეგორიის აქტანტის ბრუნვა. საგულისხმოა, რომ ნაცვალსახელთა დანარჩენ ბრუნვათა ფორმები ანალოგიითაა ნაწარმოები და ხშირად არც გამოიყენება ან საერთოდ, ფორმანაკლია.

ქართულში ნაცვალსახელთა ფლექსია კავკასიური ენებისათვის ნაცნობ ე.წ. ერგატიული ბრუნების მოდელს იმეორებს. (ის - მან, მას, მისი, მან ფორმებში მ ადამიანის ნიშანია, ს-ნივთის). უფრო ზუსტად, ირიბ ბრუნვებში ეს „მ“ არის ადამიანის ანუ მოაზროვნე სუბიექტის კატეგორია, რომელიც ერგატივად აისახება ამ ტიპის ბრუნებაში.

პირისა და ჩვენებითი ნაცვალსახელების ბრუნება ცნობილი ფუძემონაცვლეობით გამოირჩევა. საერთოდ, ნაცვალსახელთა ეს ორი ჯგუფი ერთმანეთთან ახლოს დგას თავისი სემანტიკით. ამიტომაც გასაკვირი სულაც არაა, რომ ფორმობრივადაც ბევრი რამ საერთო ჰქონდეთ.

პირის კატეგორიის პირველადი ძირითადი დიათეზა იყო კლასის კატეგორიის გადმოცემა. რამდენადაც ნაცვალსახელები, ძირითადად, სახელთა ნაცვლად გამოიყენება; ამდენად, მათ ბუნებრივად ექნებოდათ იმავე კლასის ნიშნები, თუკი ასეთი რეფერენტების არსებობა ამ კონკრეტულ ენაში მოიაზრებოდა.

ქართულ ენაში პირის კატეგორიის ძირითადი ბინარული ოპოზიციაა ვინ-რა კატეგორიის გადმოცემა. აქვე ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ასეთი ოპოზიცია, თავის მხრივ, აგრეთვე უნივერსალურია. პირველი და მეორე პირების სემანტიკა ნათელია, ეს არის მეტყველების აქტში უშუალოდ მონაწილე პირები და ბუნებრივია, ეჭვს არ იწვევს ის ფაქტი, რომ ეს ვინ-კატეგორიის პირებია. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, პირველი და მეორე პირის ნაცვალსახელები ერთადერთი და დამოუკიდებელი ფორმებია, ანუ მესამე პირისაგან განსხვავებით, ეს არ არის სახელთა ნაცვალი ფორმები, ანუ ე.წ. სუბსტიტუტები (თ.გამყრელიძე, ზ.კიკნაძე, ი.შადური, ნ.შენგელაია, 2003, გვ. 214). მესამე პირის სემანტიკა გაცილებით ფართოა და აქ ორივეა წარმოდგენილი - ვინ და რა.

ბრუნვის კატეგორია, თავის მხრივ, ეყრდნობა კლასის კატეგორიას და ამით არის შეპირობებული. პირველ-მეორე პირებს, რადგანაც ისინი მოიცავენ სულიერობის სემანტიკას და ამით ძირითადი მორფოლოგიური არსი უკვე აქვთ გამოხატული, აღარც სჭირდებათ ბრუნვათა გაფორმება. ამას გარდა, ნაცვალსახელურ ფორმაში „მე“ „მ“ - არის ვინ კატეგორიის ნიშანი; ხოლო ვინ - სულიერ აქტანტთა ისეთი ბრუნვები, როგორიცაა ერგატივი - მოაზროვნე სუბიექტის ბრუნვა და დატივი - მოქმედებაში მონაწილე მეორე სულიერი აქტანტის ბრუნვა, უკვე აღარ საჭიროებს ამ კატეგორიის დამატებით რეფერენცირებას. ამავე მიზეზით ძველ ქართულში (ნაწილობრივ) უბრუნველი იყო საკუთარი სახელები.

საერთოდ, კლასის კატეგორიის სემანტიკა ამოსავალია ზმნური თუ სახელური ფლექსიისათვის. ეს ნათლად ჩანს იმ ენებში, სადაც ასეთი გრამატიკული კატეგორია ცოცხალია და პროდუქტიული. ქართულში, მართალია, კლასის კატეგორია მორფოლოგიური რეფერენცირებით დღეს არ დასტურდება, მაგრამ ნათელია მისი კვალი ენაში. ჩვენ ელემენტი „მ“ მიგვაჩნია ვინ კატეგორიის ძირითად მორფემად. წარმოშობით ის არის ერგატიული ფორმანტი, რომელსაც სავარაუდოდ ეტიმოლოგიური სათავე აქვს ფორმებში მე/მა - მარე.

პირის ნაცვალსახელების ბრუნება გვიჩვენებს მ-ს ოპოზიციას: ის-მან. შემდეგ ეს „მ“ ნაცვალსახელებს გაჰყვება ყველა დანარჩენ ფორმაში.

ის
მ-ა-ნ აქ „ნ“ არის უკვე ერგატივის მეორეული ნიშანი. (ალბათ, ამიტომაც მიიჩნევდა მას შედარებით გვიანდელ ფორმანტად შუხარდტი.)
მ-ა-ს
მ-ის(ი)
(ი)-მ-ით
(ი)-მ-ად

იმისდა მიუხედავად, თუ რად მივიჩნევთ აქ ხმოვან „ა“-ს - მივაკუთვნებთ მას წინა თუ მომდევნო თანხმოვანს და, შესაბამისად, მივიღებთ ორფონემურ მორფემას, ან ამ ხმოვანს ჩავთვლით თანხმოვანგასაყარად (რაც, ჩვენი აზრით, უფრო მისაღები იქნებოდა), ერთი რამ მაინც სრულიად ნათელია: პირისა და ჩვენებითი ნაცველსახელების ბრუნებით ქართული გვიჩვენებს იმავე სურათს, რასაც კავკასიური ენები; კერძოდ, დაღესტნის ენებში არსებობს ე. წ. ერგატიული და გენეტიური ბრუნების (отэргативное и отгенетивное склонение) ფორმები (ვ.თოფურია, 1977, გვ. 46). რა თქმა უნდა, კავკასიურ ენებში ეჭვს არ იწვევს კლასის კატეგორიის რეფერენტების გამოვლენა ბრუნებისა და უღლების ფორმებში.

საგულისხმოა, რომ ერგატიული წარმოება აქვს აქტანტურ ბრუნვებს. დანარჩენი ბრუნვები სისტემური ანალოგიითაა ნაწარმოები. ფაქტობრივად, პირის ნაცვალსახელთა ბრუნებაში გვაქვს ნომინატიურ-ერგატიული ოპოზიცია. ერგატიული დატივი კი არის გარდამავალი ზმნის სუბიექტის ბრუნვა მესამე სერიაში და აგრეთვე პარალელურად, ირიბი მიმართების სულიერი აქტანტის ბრუნვა. ჩვენი აზრით, ერგატიული დატივის მორფო-სემანტიკა არის ინვერისიის მიზეზი გარდამავალი ზმნის მესამე სერიაში.

ჩვენ მიგვაჩნია, რომ ქართულში პირისა და შესაბამისად, ჩვენებითი ნაცვალსახელების ბრუნება არის ერგატივიდან ნაწარმოები და აქ შემონახულია კლას-კატეგორიის ნიშნები, რომლებიც თანამედროვე გრამატიკაში აქტივობით არ გამოირჩევა, თუმცა გარკვეულ მორფო-სემანტიკურ ოპოზიციებს მაინც ქმნის. ასეთი ტიპის ოპოზიციები განხილული აქვს არნ. ჩიქობავას თავის ცნობილ შრომებში (არნ. ჩიქობავა, 1942; 1961; 1965; 1979).

სვანურ ერგატივში (მ/მდ მორფემები), ჩიქობავას აზრით, „მოთხრობითი და გარდაქცევითი ერთმანეთს ხვდება. მოთხრობითი არაა მხოლოდ ერთი, სუბიექტისათვის განკუთვნილი ბრუნვა. ამით სვანური მოგვაგონებს მთელ რიგ კავკასიურ ენებს (ჩეჩნური თუ დაღესტნური ჯგუფებიდან), რომელთაც მოთხრობითი სხვა ბრუნვის მოზიარედ გამოჰყავთ“ (არნ. ჩიქობავა, 1939 გვ. 172). ს.ჯანაშიას მიაჩნდა, რომ სვანურის ეს აფიქსი ადიღეური ენიდან მომდინარეობდა. როგორც ეს ნაცვალსახელთა ბრუნების გენეზისიდან ჩანს, ერგატიული ბრუნება ქართულისათვის (და ასევე საერთო ქართველურისთვისაც) დამახასიათებელია. ამდენად, შესაძლოა სვანური ერგატივის რეფერენტები უშუალოდ კი არ იმეორებდეს ჩრდილოკავკასიურ მოდელს, არამედ გამომდინარეობდეს საერთო ქართველურიდან, რომელსაც თავის მხრივ, ცხადია, ბევრი რამ საერთო აქვს ჩრდილოკავკასიურ ენებთან.

აღსანიშნია ის გარემოება, რომ ნაცვალსახელებიდან კლასის კატეგორია განფენილია სახელთა ბრუნებისა და ზმნათა უღლების სისტემებში. იგი ასევე ასახულია ყველა პოლიპერსონალურ კატეგორიაში.

ისმის კითხვა - თუკი ენაში არსებობს ფორმათა მორფო-სემანტიკური ოპოზიცია, კიდევ რა სჭირდება გრამატიკულ კატეგორიას თავისი (თუნდაც ისტორიული) არსებობის დასადასტურებლად?

ვინ-რა მორფო-სემანტიკური კატეგორია ასახულია ბრუნვაშიც - გვაქვს სასუბიექტო და საობიექტო ბრუნვები. ბრუნების სისტემაში ამ კატეგორიის ასახვა სავსებით ბუნებრივია, რამდენადაც აღარავინ დაობს ბრუნვის ფორმათა ნაცვალსახელური წარმოშობის თაობაზე. ცხადია, ვინ-რა მორფო-სემანტიკური კატეგორია ნაცვალსახელებიდან გადავიდოდა სახელთა ბრუნების სისტემაშიც. ერგატივი არის მოაზროვნე სუბიექტის მიერ შესრულებული აქტის ძირითადი მონაწილის ფორმა და ვინ-სულიერობის მორფო-სემანტიკა არის ამოსავალი. (ამ საკითხებს შემდგომ პარაგრაფში უფრო დაწვრილებით შევეხებით ).

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ქართულსა და სვანურში მოთხრობითის მ/მან ნაცვალსახელური წარმოშობის ნიშანი, ჩვენი ღრმა რწმენით, უნდა მომდინარეობდეს ვინ-ადამიანის კატეგორიის აღმნიშვნელი ნაცვალსახელური ფორმებიდან. პარალელურ სემანტიკურ სისტემას ქმნის ზანურში ერგატივის რეფერენტი ქ, რომელიც, ჩვენი აზრით, მომდინარეობს განუსაზღვრელი ნაცვალსახელიდან კოჩი (მეგრ. -კაც-ი).

სასუბიექტო ბრუნვების გარდა, ვინ-სულიერობის კატეგორია შესაბამისი ნულოვანი რეფერენცირებითაა მოცემული ახალ ქართულში ვოკატივში. მხედველობაში გვაქვს საზოგადო და საკუთარი სახელების (კერძოდ, ადამიანთა სახელების) რეფერენციალური ოპოზიცია ვოკატივში. მთლიანად ძველ ქართულში ამ კატეგორიის უფრო მკვეთრი სურათია საკუთარ სახელთა ბრუნებაში. ეს გარკვეულწილად, ახალ ქართულში დღესაც არის გამოხატული ბრუნვასა და რიცხვში.

ვინ-რა მორფო-სემანტიკური კატეგორია ნათლად აისახება ზმნის პირებშიც. ამის დასტურია მ- პირველი ობიექტური პირის ნიშანი, ვ - პირველი სუბიექტური პირის ნიშანი ფორმიდან ვ-ინ. კლასის კატეგორიაში პოულობს დ. მელიქიშვილი იმ მოვლენის ახსნას, რომ პირველი და მეორე სუბიექტური პირები პრეფიქსულია ზმნაში, ხოლო მესამე კი - სუფიქსური. „კლასოვანი უღლების პირიან უღლებაზე გადასვლისას პირის ნიშნებით (ნაცვალსახელოვანი ელემენტების გაცვეთის შედეგად) ფორმდება პერსონალური I და II პირები. III პირი გაუფორმებელია. კლასის კატეგორიის გამომხატველი სუფიქსი მას შემდეგ, რაც კლასოვანი უღლება პირიანმა შეცვალა, გაგებულ იქნა III სუბიექტური პირის ნიშნად. მიზეზი პრეფიქსული პრინციპის დარღვევისაც ეს უნდა იყოს“ (დ.მელიქიშვილი, 2000; გვ. 16).

ამდენად, სავსებით ნათელი სურათია ვინ-რა მორფო-სემანტიკური კატეგორიის არსებობისა სახელებისა და ზმნების ფლექსიაში შესაბამისი რეფერენტებით. ენის სინქრონიულ დონეზე გაფერმკრთალებულია ადამიანი-ნივთის კატეგორიის ეტიმოლოგიური სურათი. სინამდვილეში ზემოთ აღნიშნული მორფემები უნდა ჩაითვალოს ორმაგი ფუნქციის მქონედ. ენის განვითარების უნივერსალური კანონებიდან გამომდინარე, ცხადია, მოხდა ფუნქციათა შერწყმა და წინ წამოიწია მეორეულმა ფუნქციამ, ხოლო ვინ-რა მორფო-სემანტიკური შინაარსი დარჩა კატეგორიის ისტორიაში. თუმცა ამ ფაქტორის გარეშე სრულყოფილი ვერ იქნება სხვა კატეგორიების კვლევა.

ვინ-რა მორფო-სემანტიკური კატეგორია სისტემას ქმნის სახელთა დერივაციაშიც: არის ნაწარმოები სახელები, რომლებიც მხოლოდ ვინ-კატეგორიას აღნიშნავს. გამოიყოფა სამი ძირითადი პარამეტრი, ესენია:

1. სული, რწმენა და მასთან დაკავშირებული ფორმები. უზენაესის სემანტიკის ყოველგვარი ფორმა იქნება ვინ-კატეგორიისა (უფალი, მორწმუნე, სულგანაბული, სულშეწუხებული და ა.შ.). უნდა აღინიშნოს, რომ ამ კუთხით ქართულში გვაქვს ორმაგი სტანდარტი: ვინ-კატეგორიისაა ძე კაცისა და მასთან დაკავშირებული ენობრივი მოვლენები, ხოლო რომელიმე წარმართული ღვთაება იქნება რა, რაღაც ძალა, ანუ ნივთის კატეგორიის მქონე.

2. აზროვნება და მასთან დაკავშირებული ფორმები (გონი/ჭკუა, ტვინი, აზრი, ფიქრი, ვარაუდი, ჩათვლა, მხედველობაში ქონა/მიღება - უტვინო, აზრიანი, უგუნური, ნაფიქრი და ა.შ.).

3. ენა და მეტყველებასთან დაკავშირებული ფორმები (თქმა, სათქმელი, უენო, მჭერმეტყველი, სიტყვამახვილი და ა.შ.).

ასევე ძირითადად ვინ-კატეგორიას აღნიშნავს ადამიანის სხეულის ნაწილებთან დაკავშირებული ნაწარმოები ფორმები. თუმცა აქ, შესაძლოა, სულიერობის სემანტიკა მთლიანად აისახოს და ამ ჯგუფში შევა ცხოველიც: თავგატეხილი მგელი, ფეხმოკლე ტურა და ა.შ.

სხვადასხვა ენებს აქვთ განსხვავებული მიდგომა კლასის კატეგორიებთან; ასე მაგალითად, აფრიკის რომელიმე ენაში (ჩიჩოვა) ცალკე კლასია ის, რაც იზრდება. ქართულისათვის კი, მაგალითად, მცენარე უსულო, რა-კატეგორიაა, რომელიც არაფრით განსხვავდება დანარჩენი, ნივთის კატეგორიის სხვა კლასისაგან.

ვინ-რა მორფო-სემანტიკური კატეგორია ნათელი ანტონიმური სისტემით ასახულია ზედსართავ სახელებსა და მიმღეობებში. ხელობისა და პროფესიის აღმნიშვნელი მაწარმოებლების, ასევე ელ-ურ ცნობილი ოპოზიციის გარდა, არის ფორმები, რომელიც მხოლოდ ვინ-სულიერობის კატეგორიისთვისაა განკუთვნილი, ანუ მხოლოდ ადამიანის მახასიათებელია; მაგ. უზნეო/ზნეობრივი, მოსაუბრე, უთქმელი, მორწმუნე/ურწმუნო, ალალი, ბოროტი, კეთილი, მტყუანი, მართალი და ა.შ. აქ შესაძლოა ქვეჯგუფთა გამოყოფაც. ვინ-რა მორფო-სემანტიკური კატეგორიის მიხედვით და შესაბამისი კლასიფიკაციაც მისაღები იქნებოდა.

ცნობილ ნაშრომში „იბერიულ-კავკასიური ენათმეცნიერების შესავალი“ არნ. ჩიქობავა მიმოიხილავს გრამატიკული კლასების საკითხს ქართველურ ენებში და ფრიად საგულისხმო დასკვნებს აკეთებს რიგ ფაქტებზე დაყრდნობით. იგი საუბრობს ადამიანი-ნივთის დერივაციულ აფიქსებზე, ელ-ურ მაწარმოებელთა სემანტიკურ ოპოზიციაზე და მიმღეობებში მ-ს (ლ/რ/ნ/დ ვარიანტებით) აფიქსთა პირველადი ფუნქციების შესახებ (არნ. ჩიქობავა, 1979). უნდა აღინიშნოს, რომ არნ. ჩიქობავას მეცნიერული დაკვირვებანი და მის მიერ წარმოდგენილი და გაანალიზებული მასალა ფრიად აქტუალურია ვინ-რა კატეგორიის სინქრონიული ანალიზის მკვლევართათვის.

ადამიანი-ნივთის მორფო-სემანტიკური კატეგორია ასახულია ზმნათა დერივაციულ კატეგორიებში. იგი საფუძვლად უდევს ერგატიულობასა და დესტინაციას, პირისა და რიცხვის კატეგორიას, ასევე, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ის გამოიხატება ზმნისწინებში. მი-მო ზმნისწინებში მიმართულება აითვლება პირველი პირიდან, რომლის ნიშანია მ-შესაბამისი ოპოზიციით - წ-სთან წა/წამო ფორმებში. ორიენტაცია მთლიანად ვინ-რა მორფო-სემანტიკური კატეგორიის პირდაპირი ამსახველია. ხდება მოქმედება პირველი პირისკენ ან პირველი პირისგან, ანუ ორიენტირებული მიმართება განისაზღვრება ვინ-კატეგორიის მქონე მეტყველების სუბიექტთან სივრცით შესაბამისობაში.

ვინ-რა მორფო-სემანტიკური კატეგორია ყველაზე ნათლად მოცემული გვაქვს ფუძემონაცვლე ზმნებში: მაქვს-მყავს, წაღება-წაყვანა, მოტანა-მოყვანა და ა.შ. თუკი ჩვენ მიგვაჩნია, რომ დღესაც მეორე სუბიექტური პირის ნიშანი არის „ხ“, რომელიც სულ ორიოდე ზმნაშია შემონახული, რატომ არ შეგვიძლია, თუნდაც მხოლოდ ამ მცირერიცხოვან ზმნათა ფუძემონაცვლეობის საფუძველზე გამოვყოთ ქართულში ვინ-რა მორფო-სემანტიკური კატეგორია. უნდა ითქვას, რომ ასეთი ტიპის მაგალითები ძველ ქართულში უფრო უხვადაა (მიძს-მივის), რაც მეტყველებს ადამიანი-ნივთის კატეგორიის შესუსტების ტენდენციაზე ენის განვითარების შემდგომ პროცესში.

ვინ-რა მორფო-სემანტიკური კატეგორია აისახება სხვა მეტყველების ნაწილებშიც; თანდებულებში შეიძლება გამოვყოთ „მიერ“, იგი არის ვინ მორფო-სემანტიკური კატეგორიის მქონე, როგორც ერგატივის შესაბამისი თანდებულიანი ფორმა (შდრ. მოქმედება კაცის მიერ, ან იმოქმედა კაცმა). სავარაუდოდ, აქაც შეიძლება ვინ-კატეგორიის მ მორფემის გამოყოფა.

შორისდებულთა დიდი ნაწილი ვინ-კატეგორიის აზრით არის ავსებული, რამდენადაც თავად ემოცია მხოლოდ ადამიანის მახასიათებელია.

აღსანიშნავია, რომ პოეტიკაში, შესაძლოა, დაირღვეს ზღვარი ვინ-რა კატეგორიის შორის და ნივთი გასულიერდეს, მაგრამ ასეთი ტიპის კონკრეტულ შემთხვევას ვერ ექნება განმაზოგადებელი წმინდა ლინგვისტური ღირებულება.

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, საერთოდ, ენათა მიდგომა ვინ-რა მორფო-სემანტიკური კატეგორიის მიმართ სხვადასხვაა. ეს დამოკიდებულია ერის ან ტომის ფსიქო-სოციალურ, რელიგიურ, ეთნო-გეოგრაფიულ და სხვა ტიპის ყოფით ფაქტორებზე და, რა თქმა უნდა, ამ კონკრეტულ ენებზე მოლაპარაკე ხალხის აზროვნების აბსტრაქციის დონეზე - ანუ ერის ენობრივ ბუნებაზე. მრავალენოვანი ინტერნეტ-ენციკლოპედიის მიხედვით, სახელთა კლას-კატეგორიის ზოგადი კრიტერიუმები მოიცავს შემდგომ ოპოზიციებს:

ჩვენ ამდაგვარ კლასიფიკაციას ვერ გავიზიარებთ, თუნდაც იმის გამო, რომ აქ ბევრი რამ კლასიფიკაციის მიღმა რჩება. ჩვენი მხრივ გთავაზობთ ამგვარ უნივერსალურ საკლასიფიკაციო მოდელს:

1a მდედრობითი
1 b მამრობითი
1. c საშუალო

2. ნივთი

2. a სულიერი:

2 A a მდედრობითი
2 A b მამრობითი
2 A c საშუალო
2 B უსულო:

2Ba საგანთა თვისობრიობის (ზომა, ფერი, ფორმა, ძალა, სინათლე, ზრდის დინამიკა, ციური სხეულები, რელიგიური ერთეულები და ა.შ.) მიხედვით სქესი ან კლასის სხვა ნიშანი,

2B b დანარჩენი.

რაც უფრო მარტივად გამოიყურება ეს საკლასიფიკაციო სქემა კონკრეტულ ენაში, მით უფრო მაღალია ამ ენაზე მოსაუბრე ხალხთა ლინგვისტური აზროვნებისა და აბსტრაქციის უნარი. ეს უნივერსალური ტიპოლოგიური მოვლენაა და შესაბამისად, ამ კატეგორიის გამოხატვას ვერც ერთი ენა ვერ ასცდებოდა. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ზემოხსენებულ მრავალენოვან ენციკლოპედიაში ქართულთან ერთად ორმოცდაათამდე ენაა გამოყოფილი, რომელშიც არ აღინიშნება სქესი და კლასი. თუმცა ეს ძალზე საეჭვოდ გამოიყურება, რადგანაც ამ ჯგუფშია შეტანილი ფინურ-უნგრული ენები, რომლებიც მესამე პირში განასხვავებენ სულიერ და უსულო საგნებს; აქვეა ბასკურიც, რომელსაც სინამდვილეში ახასიათებს, ერთი მხრივ, ალოკუტური ფორმები და მეორე მხრივ, სულიერი-უსულოს ოპოზიცია ლოკალურ ბრუნვებში, ამ ჯგუფშია იაპონური, რომელსაც საერთოდ განსხვავებული მიდგომა აქვს ამ მოვლენისადმი, ვიდრე სხვა აგლუტინაციურ ენებს, მით უფრო, რომ იაპონურში არის ნაცვალსახელთა დიდი მრავალფეროვნება მოლაპარაკე პირთან მიმართების მიხედვით. ღიმილს იწვევს ამ ჯგუფში ესპერანტოს შეტანა (ვიკიპედია, 2005). ფაქტია, რომ თანამედროვე ქართული ენის მორფოლოგიაში არ არის არც სქესი და არც კლასი. თავდაპირველად კი იყო კლასის კატეგორიის ყველაზე დახვეწილი, ზოგადი, ადამიანი-ნივთის მორფო-სემანტიკური ოპოზიცია. დღეს იგი ძირითადად ასახულია მხოლოდ ნაცვალსახელთა სისტემაში და აქედან განფენილია სხვადასხვა მორფოლოგიურ ფორმებსა და კატეგორიებში როგორც დიაქრონიული ხასაითის საბაზისო მორფო-სემანიკური კატეგორია.

ამერიკელი აბორიგენების ალგონკიურ ენათა ჯგუფი განასხვავებს სულიერ და უსულო ჯგუფებს, მაგრამ ძლევამოსილი უსულო ნივთი აქ სულიერია. ავსტრალიურ ენებში (დირბალი) გამოიყოფა ოთხი ჯგუფი: 1. სულიერი კაცი; 2. ქალი, წყალი, ცეცხლი, ძალადობა; 3. საჭმელი ხილი და ბოსტნეული; 4. სხვადასხვა (ყველა დანარჩენი). აქვე, ნგანგიკურუნგურ ენაში ცალკე ჯგუფია იარაღისთვის, ანინდილიაკვაში გამოიყოფა სახელთა კლასი, რომელიც შუქს გამოსცემს ან ირეკლავს, დიიარი ენაში მდედრობითი უპირისპირდება ყველაფერ დანარჩენს. პაპუა ახალი გვინეის ენებში (ალამბლაკსა და სეპიკ ჰილში) არის მამრობითი, სადაც გაერთიანებულია მაღალი, მოგრძო, თხელი და წვრილი ნივთებიც (უხსენებელი, თევზი, ისარი, მაღალი ხე და სხვ.). ეს უპირისპირდება მდედრობით ჯგუფს, სადაც შედის მოკლე, მსხვილი, დაბალი და ფართე ნივთები (სახლი, ბაყაყი, მსხვილი ხე). საინტერესო ვითარებაა ნიგერ-კონგო ენებში, სადაც გერმანელი მეცნიერი კარლ მიენჰოფი ბანტუში გამოყოფს 22 კლასს, თუმცა რეალურად არც ერთ ენას ამდენი კლასი არა აქვს. სუაჰილის აქვს -15, სესოზოს -18, დანარჩენებს - 10. ფულა ენაში ცალკე კლასია სითხისთვის. ზანდე კი გამოყოფს ოთხ კლასს: 1. კაცი, 2. ქალი, 3. სულიერი 4. დანარჩენი. აქ 80-მდე უსულო სახელი სულიერ კატეგორიას მიეკუთვნება: ციური სხეულები, საჭმელი მცენარეები, ზოგი მეტალი და არამეტალი ნივთები. რელიგიური მოსაზრებების გამო განსაკუთრებული ადგილი უკავია სფეროს. ინდოევროპული ენები გამოყოფენ გრამატიკული სქესის სამ ჯგუფს. კავკასიურ ენათა შორის ლეზგიურს, უდიურსა და აღლუურს არა აქვს სახელთა კლასი, ზოგი ენა ორ კლასს განასხვავებს, ბაცბური კი რვა კლასს გამოყოფს. ყველაზე უფრო გავრცელებული სისტემა არის ოთხი კლასი: 1. კაცი, 2. ქალი, 3. სულიერი და გარკვეული ნივთები 4. ყველა დანარჩენი. ანდიურში ცალკე კლასია მწერებისათვის. აღსანიშნავია, რომ კავკასიურ ენებში კლას-კატეგორიები არა მარტო არსებითებშია გამოყოფილი, ის აღენიშნება ზედსართავებს, ნაცვალსახელებსა და ზმნებსაც.

ქართულ ენაში, როგორც ვნახეთ, მოცემული გვაქვს ვინ-რა მორფო-სემანტიკური კატეგორიის სისტემური სურათი როგორც სახელთა და ზმნათა ფლექსიაში, ასევე მათ დერივაციაშიც. ეს კატეგორია განფენილია ენის მთელ სისტემაში. ნაცვალსახელებიდან იგი გადატანილია სახელთა ფლექსიაში და ზმნის პირში. შესაბამისად, იგი აისახება პოლიპერსონალური ზმნის ყველა კატეგორიაში. ვინ-რა მორფო-სემანტიკა საფუძვლად უდევს ენის მრავალ კატეგორიას, თუმცა კონკრეტული რეფერენტი მას არ შეუნარჩუნებია, თითო-ოროლა გამონაკლისის გარდა. რადგანაც ვინ-რა მორფო-სემანტიკური კატეგორია ძევს მრავალი სხვა კატეგორიის შინაარსში, მას კონკრეტული რეფერენტი აღარ სჭირდება. წარმოვიდგინოთ რომელიმე X მორფემა ყველა ამ შემთხვევაში. ეს ეწინააღმდეგება ენის ზოგად უნივერსალურ კანონებს და ენა ამ მორფემას მაინც დაკარგავდა ან კომბინირებულ სემანტიკას მოგვცემდა სხვა მორფემებთან, რაც ნათლად იკითხება ქართული ენის ანალიზისას. ენის სისტემაში კლასის კატეგორიის მორფოლოგიურმა გაფერმკრთალებამ გამოიწვია რიგი პროცესები: მაგალითად, მეტყველების სუბიექტთან მიმართებაში მეორე პირის სემანტიკის ცვლა (მიგცე-მოგცე), ფუძემონაცვლე ზმნათა საოპოზიციო ფორმათა რაოდენობის შემცირება, ფლექსიურ მორფემათა ორმაგი ფუნქციის გადასინჯვა, კლასოვანიდან პიროვან უღვლილებაზე გადასვლა და ა.შ.

ამჟამად ვინ-რა მორფო-სემანტიკური კატეგორიის რეფერენცირება ენაში მოცემული გვაქვს ხელობისა და სადაურობის სახელებში, მიმღეობებში, ფუძემონაცვლე ზმნებში და პირის კატეგორიის ბინარულ ოპიზიციაში. კლასის კატეგორიას აქვს სინტაქსური ძალაც: მაგალითისთვის გავიხსენოთ ქვემდებარისა და შემასმენლის რიცხვში შეთანხმების საკითხი. თუმცა აქ უფრო ფართო მოცულობის - სულიერი-უსულოს კატეგორიასთან გვაქვს საქმე. აქაც ნათელია კლასის კატეგორიის გაუჩინარების მკვეთრი ტენდენცია. ვინ-რა კატეგორიის შესაბამისი ფონო-სემანტიკური სურათი ასე გამოიყურება: ლაბიალური ბგერებით აღინიშნება ვინ კატეგორია და ამას საოპოზიციოდ აქვს ნივთის კატეგორიის აღმნიშვნელი ნუნისმიერი ს/წ, ან სონორი ვარიანტები ნ, რ, ლ. დიაქრონიული სურათი აღადგენს დ ნივთის აფიქსსაც. ხმოვნებშიც შეიმჩნევა ვინ-რა კატეგორიის ოპოზიციური წყვილები კერძო მორფოლოგიურ კატეგორიათა შემთხვევებში.

სხვათა შორის, ინტერესს მოკლებული არ უნდა იყოს ბაგისმიერთა და ნუნისმიერთა ოპოზიცია ვინ-რა კატეგორიის მიხედვით ტიპოლოგიური თვალსაზრისით. უნდა ითქვას, რომ მაგალითად, რუსული და ინგლისური (ასევე სხვა ენებიც) ასეთივე ოპოზიციას ქმნიან. საერთოდ, ლაბიალური ბგერათა ფონოსემანტიკა ნათელია. ეს შედარებით ხელმისაწვდომი ბგერებია, რაც უნივერსალურად აისახება ბავშვის მეტყველებაში. ბუნებრივია, რომ სწორედ ლაბიალური ბგერები ქმნიან ვინ-კატეგორიის ფონო-სემანტიკას. (თუმცა დასაფიქრებელია, რომ ბ ნივთის კატეგორიის ნიშანია ჩრდილო კავკასიურში).

საინტერესო იქნებოდა ამ მიმართულებით კვლევის გაგრძელება და კავკასიურ ენებთან ვინ-რა მორფო-სემანტიკური კატეგორიის სისტემათა შეპირისპირებითი ანალიზი.

არნოლდ ჩიქობავა წერდა, კლასის კატეგორია მთელ მორფოლოგიას გამსჭვალავსო და ასეცაა. ჩვენ მიგვაჩნია, რომ ქართულში ზმნური პირების რეფერენცირება უშუალოდ კლასის კატეგორიასთანაა კავშირში. ეს არის ზმნური აქტანტების ნაწილობრივი რეფერენციის ძირითადი მიზეზი. დავაკვირდეთ, რომელი პირები არ გამოიხატება ან ნაწილობრივ გამოიხატება ზმნაში.

ნათელია, რომ სუბიექტი უპირველესად სულიერობის კატეგორიით ხასიათდება და შესაბამისად მარკირებულია. პირველი და მესამე სუბიექტები ყოველთვის რეფერენცირებულია. მათი პოზიციური განლაგება კი კლასობრივი იერარქიის მაჩვენებელია ენაში. პირველი და მეორე პირები, როგორც მოლაპარაკე და მსმენელი, ე.წ. სტრატიფიცირებული ინდიკატორებია (თ.გამყრელიძე, ზ.კიკნაძე, ი.შადური, ნ.შენგელაია, 2003, გვ. 453). სამგანზომილებიან ოპოზიციაში ორი ობლიგატორულად მარკირებული პირის ფონზე აბსოლუტურად გასაგებია, რომ ოპოზიციის მესამე წევრის (ამ შემთხვევაში მეორე სუბიექტური პირის) მარკირება უკვე აღარაა აუცილებელი, ანუ ეს საოპოზიციო რეფერენცირება უკვე არაობლიგატორული ხდება. ამიტომაც მეორე სუბიექტური პირის მარკირება სუსტია და იგი ნაწილობრივი მარკირებით გვაქვს ენის სინქრონულ დონეზე. ამას, თავის მხრივ, ხელს უწყობს ფონეტიკური ფაქტორებიც.

ამრიგად, სუბიექტი, განურჩევლად ზმნის ტრანზიტულობისა და წინადადების კონსტრუქციისა, ფაქტობრივად მარკირებულია.

რაც შეეხება პირდაპირ ობიექტს - აქ ხდება მხოლოდ ვინ სულიერი აქტანტების ანუ პირველი და მეორე პირების მარკირება. ხოლო მესამე პირის პირდაპირი ობიექტი, რომელიც ძირითადად უსულო, რა კატეგორიის მქონეა, არანაირი ფორმით არ არის ზმნაში გამოხატული. ირიბი ობიექტის, ანუ დესტინაციური აქტანტის მარკირებაც ამდაგვარ მიდგომას გვიჩვენებს საკითხისადმი. პირველი და მეორე პირების მარკირება აქაც ობლიგატორულია, ხოლო მესამე პირის რეფერენცირება ისევე სუსტადაა მოცემული, როგორც მეორე სუბიექტისა. აქაც რეფერენცირების შესუსტების გამომწვევი იგივე მიზეზებია, რაც მეორე სუბიექტური პირის შემთხვევაში. მესამე პირდაპირი ობიექტისაგან განსხვავებით, მესამე ირიბი ობიექტი სულიერი აქტანტია, ზმნის მოქმედებაში მონაწილე მეორე სულიერი აქტანტი და ამდენად, მისი მარკირება აუცილებელია. თუმცა როგორც სამ განზომილებიანი ოპოზიციის წევრი იგი ნულოვანი მარკირების შემთხვევაშიც მარკირებულია. მესამე ირიბი ობიექტი პოზიციურად პრეფიქსია, რაც გვიჩვენებს კლასის კატეგორიის პოზიციას. როგორც პერსონალიზმის გამომხატველი პრეფიქსი ის შეიძლება შეხვდეს შემდგომ მარკირებულ პირებს: პირველ სუბიექტსა და პირდაპირ ობიექტს და მეორე სუბიექტსა და პირდაპირ ობიექტს. აქ ყველგან მესამე ირიბი ობიექტი ადგილს დაუთმობს კლასობრივად პრიორიტეტულ ფორმებს, პირველ და მეორე პირებს. თუმცა მასაც ექნება გამოხატვის მცდელობა და ენაში გვაქვს ასეთი ფორმებიც: გსწერს, ვსწერ და სხვ. აქვე უნდა ითქვას, რომ ენის განვითარების ეკონომიზმის პრინციპი არის ფორმათა გამარტივების ბუნებრივი ტენდენცია. ამის გამო ხშირად თანამედროვე ქართული კარგავს მესამე ირიბი ობიექტის ნიშნებს.

რაც შეეხება ბასკურ ზმნაში დესტინატის მარკირებას, აქ სინქრონიულ დონეზე ყველგან გვაქვს სრული მარკირება და არც ზმნური აქტანტების პოზიციური შეხვედრა ხდება. მაგრამ დესტინაციისა და კლასის კატეგორიათა ურთიერთმიმართების ტიპოლოგიური სურათი სერიოზულ სხვაობას იძლევა ბასკურსა და ქართულში.

ბასკურში გვაქვს „თვის“ დესტინაციური შინაარსის ამსახველი თანდებული, რომელიც განსხვავებულია სულიერ და უსულო სახელებთან. სულიერ ფორმებთან არის - რენტზატ, უსულოებთან კი არის - რაკო. რენტზატ და რენტზაკო ზოგჯერ გამოიყენება, ადამიანის გარდა, სხვა სულიერი არსებათათვისაც, მაგრამ რაკო მხოლოდ უსულო რა ჯგუფის სახელებისთვისაა განკუთვნილი. ეს ფაქტი კი იმას ნიშნავს, რომ კლასის კატეგორია ჯერ კიდევ ცოცხალია ბასკურში და იგი მორფო-სემანტიკურ ოპოზიციასაც ქმნის ბასკური ენის დესტინაციურ სისტემებში.

ენათმეცნიერების უმრავლესობა მიიჩნევს, რომ ბასკურში არ არის კლასის კატეგორია. ტრასკი აღნიშნავს ფორმათა სხვაობას კლას-კატეგორიათა მიხედვით ლოკალურ ბრუნვებში, კერძოდ, აქ განსხვავდება სულიერი-უსულოს კატეგორია. ტრასკი წერს, რომ ბასკურს არ გააჩნია კლასის კატეგორია. მაგრამ თვითონვე წინააღმდეგობაში მოდის, როდესაც აღწერს ბრუნვათა რეფერენციალურ სხვაობას კლასის კატეგორიის მიხედვით. კერძოდ, ბენეფაქტივი ვინ კატეგორიისათვის არის -entzat პიროვნებისა-თვის და იმავე ბრუნვას ტრასკი უწოდებს დესტინატივს რეფერენტით -rako ნივთისა-თვის, რა-კლასისა-თვის. მკვლევარი ასევე გამოყოფს ესივს ანუ ტრანსლატივს რეფერენტით -tzat აქ იგულისხმება დესტინაციის ტრანსფერი და შესაბამისად, მარკერიც იმეორებს ბენეფაქტივის ფორმას (რ.ტრასკი, 1999 გვ. 285-299).

ჩვენ გვაქვს ბასკურ ენაში კლასის კატეგორიის გამოვლინების საკმაოდ სერიოზული მნიშვნელობით გამორჩეული და გრამატიკული ოპოზიციის ძალის მქონე სამი შემთხვევა:

1.ალოკუტური ფორმების არსებობა (ეს გულისხმობს ზმნის მეორე პირის აქტანტების დიფერენცირებას სქესის მიხედვით);

2.„თვის“ თანდებულის ვარიანტები და მათი დისტრიბუცია სულიერობის კატეგორიის მიხედვით;

3.ლოკალური ბრუნვების ფორმათა სხვადასხვაობა სულიერობის კატეგორიის მიხედვით.

ამრიგად, ჩვენ შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ბასკურში ჯერ კიდევ არსებობს კლასის კატეგორია, თანაც მას ორი ფორმა გააჩნია - სქესისა და სულიერობის. იმ ენებთან შედარებით სადაც კლასის კატეგორია მეტ-ნაკლებად პროდუქტიულია, ბასკური მკვეთრად ადგას ფორმათა გამარტივების გზას. ამიტომაც ჰოლმერი ბასკურს მიიჩნევს უკლასო ენად (ა.ჰოლმერი, 2001 გვ. 12). ინდოევროპული ენების გავლენით და აგრეთვე საკუთარი შიდა ენობრივი პრინციპებიდან გამომდინარე, ბასკურში კლასის კატეგორია და მისი კვალი ნელ-ნელა ქრება ენიდან. თუმცა თავად ინდოევროპულ ენებში საკმაოდ მყარია კლასის კატეგორია, კერძოდ, სქესის კატეგორია. ამიტომაც ეს გავლენა ეხება კლასის კატეგორიის გამოვლინების სხვა - არაინდოევროპული ხასიათის ფორმებს. თუმცა ენაში საპირისპირო მოვლენაც დასტურდება, ზოგ ბასკურ დიალექტში ადგილი ჰქონდა ესპანურიდან მდედრობითი-მამრობითი ფორმების ხელოვნურად შეტანის წარუმატებელ მცდელობას.

დესტინაციის მოვლენა მჭიდრო კავშირშია ერგატიულობასთან როგორც სემანტიკური, ისე გრამატიკული პარამეტრების მიხედვით. ორივე არის ობიექტის კატეგორია.

ერგატიულობა მწყობრ მორფო-სინტაქსურ სისტემებს ქმნის იმ ენებში, სადაც იგი გამოვლინდება. ასეთი ენები ორ ძირითად ტიპად იყოფა: წმინდა ერგატიული და ნაწილობრივ ერგატიული ენები. პირველი ტიპის ენებში ყოველი გარდამავალი ზმნის სუბიექტი არის მუდამ ერგატიულ ბრუნვაში. ასეთია ბასკური ენა. მეორე ტიპის ენები კი, რომელთაც მიეკუთვნება ქართული, გარკვეულ თავისებურებებს გვიჩვენებს. ასეთ ენებში სხვადასხვა ზმნური ფაქტორები განსაზღვრავს გარდამავალი ზმნის სუბიექტის ბრუნვას. ის ხან ერგატივია, ხან ნომინატივი, ან იშვიათად - დატივი.

საქმე ისაა, რომ ერგატიულობას უმეტესად ინდოევროპელი მეცნიერები იკვლევდნენ და ისინი ცდილობდნენ ინდოევროპულ მოდელებთან შესაბამისობის დაძებნას, რასაც, ბუნებრივია, ჩიხში შეჰყავდა ყველა მკვლევარი. ასეთი ტიპის პრობლემები მუდამ წარმოიქმნება პოლიპერსონალური სტრუქტურების მონოპერსონალური მოდელებით განხილვისას. თავის წიგნში „ერგატიული კონსტრუქციის პრობლემა იბერიულ-კავკასიურ ენებში. ერგატიული კონსტრუქციის რაობის თეორიები.“ არნ. ჩიქობავამ საკმაოდ ნათლად ახსნა, რომ გარდამავალი ზმნა პირდაპირ ობიექტზე მიუთითებს (დამუშავება მიწისა, მოკვლა ნადირისა, დახატვა სურათისა) და გარდაუვალი ზმნა კი სუბიექტზე მიუთითებს (წოლა ავადმყოფისა, ადგომა სტუმრისა, სირბილი ბავშვისა).... „ოღონდ ეს ნათესაობითი რეალურ ობიექტზე მიუთითებს, თუ მასდარი გარდამავალი ზმნისაა… და რეალურ სუბიექტზე, თუ მასდარი გარდაუვალი ზმნისა გვაქვს“ (არნ. ჩიქობავა, 1961, გვ. 125). იგი წერს: „იბერიულ-კავკასიური ენების ზმნური ფუძე სახელის ფუძისგან არ განირჩეოდა. ყველა ფუძე, საგნის აღმნიშვნელიცა და მოქმედების აღმნიშვნელიც, სახელის ბუნებისა იყო. ჯერ კიდევ ძველ ქართულში არა ერთი ფორმანტი გვაქვს, რომელიც სახელის ფუძესაც აწარმოებდა და ზმნის ფუძესაც. ამაში ვლინდება ძველი გაუდიფერენცირებელი მდგომარეობის გადმონაშთი“ (არნ. ჩიქობავა, 1961, გვ. 125). მრავალ ენაში საკმაოდ ბევრია ასეთი საზიარო ზმნური და სახელური მორფემები: ერგატივის -ქ მეგრულში, ბასკურის ერგატივისა და დესტინაციის (დატივის) ნიშნები სახელებსა და ზმნებში, ძველი ინგლისურის მრავლობითობის ფორმები ზმნებსა და სახელებში, -თ, -ებ აფიქსები ზმნებსა და სახელებში ქართულში და სხვა მრავალი.

ერგატიულობასთან დაკავშირებით საგულისხმოა ის, რომ რიგ ენებში ერგატიულობა ისევე, როგორც დესტინაცია (და აგრეთვე სხვა მრავალი ძირეული მორფო-სემანტიკური კატეგორიაც) სახელებსა და ზმნებში ერთნაირი მორფემებით გვაქვს წარმოდგენილი. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ ერგატიულობისა და დესტინაციის მოვლენები არის უძველესი ენობრივი ფაქტები, რომლებიც ჯერ კიდევ ზმნასა და სახელს შორის მორფოლოგიური ზღვრის გაჩენამდე არსებობდა. ამ ტიპის მსჯელობა შეიძლება უფრო შორსაც წავიდეს - ვფიქრობთ, შესაძლებელია, რომ ერგატიულობა და დესტინაცია წინ უსწრებდეს ენათა ფლექსიურ და აგლუტინაციურ ტიპებად ჩამოყალიბების პროცესებს. ეს მოსაზრება, თავის მხრივ, ნათელს მოჰფენს ერგატიულობისა და დესტინაციის კატეგორიების გამოვლენათა ნაირსახეობებს.

საერთოდ, სინტაქსური ტიპოლოგიის ჩამოყალიბება XIX საუკუნის ბოლოს დაიწყო სწორედ ამ ძირითადი ნიშნით - ერგატიულ-ნომინატურ კონსტრუქციათა განსაზღვრებით. ამ ჩარჩოებში შემოთავაზებულია ქვემდებარის არაუნივერსალურობის იდეა, სიტუაციის მონაწილეთა ტიპიური როლები და მათი სტატუსი ახალი ან ნაცნობი ინფორმაციის მიმართ, ინფორმაცის მიმართება მეტყველების აქტში მონაწილეებისადმი - მოსაუბრისა და მსმენელის მიმართ და ა.შ. (ი.ბეხერტი, 1982; ა.ვოლოდინი, 1974; გ.კლიმოვი, 1983; ნაცვალსახელთა თეორია და ტიპოლოგია, 1980; კ.ულენბეკი, 1950; ფ.ფინკი, 1950; ჰ.შუხარტი, 1950; წინადადების ერგატიული კონსტრუქცია, 1950; ერგატიული კონსტრუქცია სხვადსხვა ტიპის ენებში, 1967). წინადადების კონსტრუქციათა სხვაობას საინტერესო ფუნქციონალური ახსნა მოუძებნა კიბრიკმა, რომელიც წერს, რომ კონსტრუქციის არჩევანი სამი ფაქტორითაა განპირობებული: ფორმალური საშუალებების ეკონომიისა და აზრთა განმასხვავებლობის ურთიერთსაწინააღმდეგო ტენდენციებითა და ასევე მოტივირებულობის ფაქტორით (ა.კიბრიკი, 2005). სამეცნიერო წრეებში ასევე ფართოდ ცნობილია აქტიურობის თეორია, რომლის თანახმადაც ერგატიულობა და ნომინატიურობა განისაზღვრება არა გარდამავლობა-გარდაუვლობის შესაბამისად, არამედ აგენსის/სუბიექტის აქტივობის მიხედვით (კ.ულენბეკი, 1960; გ.კლიმოვი, 1973; ს.კაცნელსონი, 1947). ახლებურია გარდამავლობის გადააზრებაც: პ.ხოფერისა და ს.ტომსონის მიხედვით, გამოიყოფა სემანტიკური გარდამავლობა. ამავე ავტორებმა გარდამავლობას (და ასევე მეტყველების ნაწილებსაც) დისკურსიული ახსნა მოუძებნეს. გასული საუკუნის სამოცდაათიანი წლების ბოლოს ფოლიმ და ვან ვალინმა შექმნეს რეფერენციალურ-როლებრივი გრამატიკა, რომელიც 1993 წელს ხელახლა გამოიცა ვან ვალინის რედაქტირებით. ამ თეორიის მიხედვით, გამოიყოფა ე.წ. მაკროროლები და როლებრივი იერარქია. ა.კიბრიკმა დაამუშავა კლაუზის სტრუქტურის ე.წ. ქოლისტიური ანუ მთლიანობის ტიპოლოგია.კლაუზის სტრუქტურაში მან გამოყო სინტაქსური ურთიერთობების კოდირების სამი ძირითადი სემანტიკური ღერძი:

1. სემანტიკური როლები,

2. კომუნიკაციური მახასიათებლებები,

3. ინფორმაციის ნაკადი (ანუ თემა/რემა, მოცემული/ახალი და ა.შ.). ამათგან განსაკუთრებული მნიშვნელობა პირველს ენიჭება. აქვე შემოდის ჰიპერ-როლებიც, რაც საფუძვლად ედება წინადადებათა სხვადასხვა ტიპის კონსტრუქციებს. ეს კი თავის მხრივ განსაზღვრავს ენის ერგატიულსა თუ ნომინატიურ წყობას. ა.კიბრიკის სამი სემანტიკური ღერძი სამი ლოგიკური მეთოდით გამოიხატება: ნულოვანი, სეპარატული - სხვადასხვა მნიშვნელობანი განცალკევებულადაა გადმოცემული და კუმულიატური - ერთზე მეტი შინაარსი ერთ ფორმაში (ა.კიბრიკი, 2005). ერგატიულობას და ნომინატიურობას ჯ.ნიკოლსი განსაზღვრავს როგორც როლური კოდირების ტიპებს (ბ. ბალთაზარი, ჯ. ნიკოლსი; 2001).

უდავოა, რომ ტიპოლოგიური მიდგომა ერგატიულობის საკითხისადმი ერთადერთი და სწორი მეთოდია.

საყოველთაოდ მიღებულია მოსაზრება ბრუნვის ნიშანთა ნაცვალსახელური წარმოშობის შესახებ. არნ. ჩიქობავას მიაჩნია, რომ ზანურში მოთხრობითის ნიშანი მომდინარეობს იგი/ეგე ფორმათა კონსონანტური ნაწილიდან. „ისტორიულად მოთხრობითი პირველი სახელობითიაო“ - წერს მეცნიერი (არნ. ჩიქობავა, 1939, 175). ჩვენ ვფიქრობთ, რომ პირის ნაცვალსახელის ნომინატივის ფორმა მიუღებელია სახელთა ერგატივის საწარმოებლად, რადგანაც თავად ამ ბრუნვათა სემანტიკა თავისი შინაარსით ოპოზიციურია და ეს გარემოება კი აუცილებლად განსხვავებულ რეფერენტებს მოითხოვს ასეთი შემთხვევებისათვის. თუ, ვთქვათ, მიცემითსა და ნათესაობითს შეიძლება, რომ ნაწილობრივ საერთო რეფერენტი ჰქონდეთ, ამას თავისი ახსნა გააჩნია: მიცემითისა და ნათესაობითის ფუნქციათა გარკვეული სიახლოვე, რასაც ვერ ვიტყვით სახელობითისა და მოთხრობითის შესახებ; პირიქით - სახელობითი და მოთხრობითი ერთი კატეგორიის (სუბიექტის) ორი საოპოზიციო ფორმაა. ამას გარდა, არ არსებობს „იგი“ ნაცვალსახელიდან წარმომავლობის დამადასტურებელი დიაქრონიული მასალა და არც იმაში ვართ დარწმუნებული, იგი-მან ოპოზიცია იყო თუ არა გაფორმებული ენაში სახელთა ბრუნების ჩამოყალიბების პერიოდში. სავარაუდოა, რომ იყო. მაშინ რატომ აირჩევდა ენა სახელობითის ფორმას ზანური ერგატივის გასაფორმებლად?

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ჩვენი აზრით, ერგატივის „ქ“ მეგრულსა და ლაზურში მომდინარეობს განუსაზღვრელი ნაცვალსახელიდან „კოჩი“ (კაცი). კქ პროცესი სიტყვის ბოლოში სრულიად ბუნებრივია ქართველური ენებისათვის. ერგატიული ბრუნვა არის გარდამავალი ზმნის სუბიექტის ბრუნვა, ხოლო აქ მოქმედების ჩამდენი სუბიექტი არის ადამიანი - კაცი. ეს არის აქტიური ზმნის სუბიექტი, სადაც გრამატიკული და რეალური სუბიექტი ხშირ შემთხვევაში არის ვინ-სულიერობის კატეგორიით დატვირთული სახელი. ასეთია ადამიანი, ანუ კაცი ზოგადად ან განსაკუთრებულ შემთხვევაში ცხოველი ან გასულიერებული ნივთი. ადამიანი არის ერთადერთი, რომელსაც შეუძლია, იყოს მეტყველების სუბიექტი და ასევე იყოს გრამატიკული და რეალური სუბიექტი. მეტყველების აქტთან მიმართებაში ამდაგვარმა უპირატესობამ განაპირობა ერგატივში მორფემული რეფერენცირების არჩევანი.

კაცი, როგორც ვინ კატეგორიის განუსაზღვრელი ნაცვალსახელი, ამ ფორმით აისახება ერგატიულ ბრუნვაში. ამ თვალსაზრისით საგულისხმოა ართრონის დიათეზაც - განუსაზღვრელი და განსაზღვრული. განუსაზღვრელი ნაცვალსახელიდან ნაწარმოები აფიქსი სავარაუდოა, რომ გარკვეულწილად განუსაზღვრელობის შინაარსსაც ატარებდეს.

ტიპოლოგიური პარალელისთვის აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ ბასკურშიც გვაქვს k ერგატივის ნიშნად სახელებსა და ზმნებში. ბასკურში ერგატივიც და ადრესატიც შესაბამის ბრუნვათა მორფემებს იმეორებს ზმნურ ფორმებში. ჩვენი ღრმა რწმენით, ბასკურშიც ეს მორფემა მომდინარეობს სიტყვიდან „gison“ (კაცი). k არის g-ს ყრუ ვარიანტი. აქაც იმავე ტიპის ფონეტიკურ მოვლენას აქვს ადგილი. ხდება ბგერის დაყრუება სიტყვის ბოლოში.

საინტერესოა ქ. ლომთათიძისეული ანალიზი ქ სუფიქსისათვის მეგრულ ზმნებში, სადაც პირველ და მეორე პირებში ქ ახსნილია, როგორც ქო დადასტურებითი ნაწილაკის ფორმა, რომელსაც არაფერი აქვს საერთო სვანურ ხ-სთან (ქ.ლომთათიძე, 1946, გვ. 133). თუ ეს -ქ წარმოშობით დადასტურებითი შინაარსის ნიშანია, მაშინ მას არაფერი ექნება საერთო ერგატივის ნიშანთან, რადგანაც ზმნაში ეს ნიშანი გვაქვს როგორც გარდამავალ, ისე გარდაუვალ ზმნებთან: ვორექ (მეგრ. ვარ) და ვჭარუნქ (მეგრ. ვწერ). უნდა ითქვას, რომ დადასტურებითი ნაწილაკები, საერთოდ, უფრო თავში მოუდის ზანურ ზმნებს: ქომიღუ (მეგრ. მომიტანე), გობოჭკონდი დორენ (ლაზ. დავვიწყებივარ), დუწუ (ლაზ. უთხრა) ფორმიდან დო-უწუ, დოთქუ (ლაზ. თქვა), ქუწუ (მეგრ. უთხარი), ქოთქუ (მეგრ. თქვა) და ა.შ.

ჩვენი ვარაუდით, მეგრულ ზმნებში აფიქსი -ქ შესაძლოა მომდინარეობდეს ნაცვალსახელიდან „კოჩი“. ეს თავისთავად სუბიექტის ვინ-სულიერობის კატეგორიას გაუსვამდა ხაზს. საგულისხოა ისიც, რომ ასეთი ნიშანი მხოლოდ პირველსა და მეორე პირებში ჩნდება. პირველი და მეორე პირები კი (მცირეოდენი სემანტიკური გამონაკლისების გარდა) უდავოდ ვინ კატეგორიის პირებია.

თუ ეს ზმნური სუფიქსი მეგრულში სულიერობის ნიშნად, ანუ ნაცვალსახელური წარმოშობის ფორმანტად მივიჩნიეთ, მაშინ შესაძლოა მისი დაკავშირება ერგატივის ნიშანთან. თუმცა აქაც გვაქვს წინააღმდეგობები:

1. მეგრულში ეს ზმნური სუფიქსი გარდაუვალსა და გარდამავალ ზმნებში ერთნაირად ჩნდება.

2. ეს ზმნური სუფიქსი გვხვდება იმ მწკრივებში (აწმყო, თურმეობითები), სადაც ერგატივი მოსალოდნელი არაა.

3. „კოჩი“ არის განუსაზღვრელი ნაცვალსახელი (კაცი), პირველი და მეორე პირები კი მუდამ განსაზღვრული პირებია, მესამისგან განსხვავებით.

ყველა ამ წინააღმდეგობას ერთი საერთო პასუხი აქვს - ზმნებში -ქ აფიქსს მხოლოდ სუბიექტის სულიერობის კატეგორიის გამოხატვა ეკისრება. ამ აფიქსს იგივე ფუნქცია აქვს სახელებშიც (მოთხრობითში). სულაც არ იყო სავალდებულო, რომ ამ ნიშანთა ზმნური და სახელური სემანტიკა ენას ერთმანეთთან პარალელური სისტემებით დაეკავშირებინა. თუმცა არც ისაა გამორიცხული, რომ განვითარების რომელიღაც ეტაპზე ასეც მოხდეს და ვთქვათ, ზმნათა გარკვეულმა ნაწილმა ეს ნიშანი დაკარგოს. ამის მაგალითები დღესაც გვაქვს: ვჭარუ(ნქ) გარდამავალ ფორმებში ნ-ქ იკარგება დადებითში, მაგრამ აღდგენილია კითხვთ ფორმებში.

მეგრულ ზმნებში რომ -ქ ერგატივის ნიშანია, ამის დასტურია ისიც, რომ ჭანურში აწმყოში დღესაც გვაქვს ერგატივი. როგორც არნ. ჩიქობავა წერს: „ჭანურში ამჟამად გარდამავალი ზმნა ერგატივს მოითხოვს ყველა ნაკვთთან, იქნება ეს აწმყოს წყებისა, ნამყო ძირითადისა თუ თურმეობითისა (ოღონდ მესამე პირში: პირველი და მეორე პირის ნაცვალსახელებს მოთხრობითი არა აქვს“ (არნ. ჩიქობავა, 1961, გვ. 5). არა აქვს იმიტომ, რომ პირველი და მეორე პირი ისედაც ვინ კატეგორიისაა და მოთხრობითით ამის გამოხატვა ენამ აიცილა, როგორც დამატებითი რეფერენცირება. ამიტომაა, რომ მეგრულში ზმნათა მხოლოდ პირველსა და მეორე პირებშია ქ ერგატივის ნიშანი. ასევე ეს არის მიზეზი იმისა, რომ პირველი და მეორე პირის ნაცვალსახელები და ძველ ქართულში აგრეთვე საკუთარი სახელები ფუძის სახითაა წარმოდგენილი სასუბიექტო ბრუნვებში.

ჩვენი აზრით, სავარაუდოა, რომ ზოგადად ერგატიულობისა და ნომინატიურობის სისტემათა ზმნურ დიათეზას ფონო-სემანტიკურ ან მორფო-სემანტიკურ ეტომოლოგიურ საფუძვლად ედოს სუბიექტის კლასის ნიშანი. ამ თვალსაზრისით ინტერესს მოკლებული არ იქნებოდა კავკასიურ ენათა სისტემების ტიპოლოგიური ანალიზი, რამდენადაც ამ ენებში გვაქვს კლას-კატეგორიათა მორფოლოგიური რეფერენცირება. საყოველთაოდ ცნობილია არნ. ჩიქობავას მოსაზრება პიროვან-კლასოვანი უღლების შესახებ. იგი წერს, რომ „ერგატიულ კონსტრუქციას დასაბამი ეძლევა კლასოვან უღვლილებაში“ (არნ. ჩიქობავა, 1961, გვ. 128). ჩვენ ამ აზრს სრულიად ვიზიარებთ და ვფიქრობთ, რომ კლასოვანიდან პიროვან უღვლილებაზე გადასვლამ განაპირობა ქართველურ ენებში ერგატიულ კონსტრუქციათა გარკვეული სხვადასხვაობაც. საერთოდ, ამ ენათა სინქრონული ანალიზისას შესამჩნევად გაფერმკრთალებულია სემანტიკური ზღვარი კლასისა და პირის კატეგორიათა შორის.

ტრომბეტი და ულენბეკი ბასკური ერგატივის ნიშანს უპირისპირებდნენ მეგრულ-ლაზურ მარკერს (კ.უკლენბეკი, 1950, გვ. 7; 1947, გვ. 110; რ.ლაფონი, 1984, გვ. 229). როგორც დეეტერსი სინანულით აღნიშნავდა, ეს უკანასკნელი მეგრელურ-ლაზური ნიშანი „აბსოლუტური იდუმალებით იყო მოცული“ (რ.ლაფონი, 1984, გვ. 229-230).

ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ჩვენ მიერ შემოთავაზებული ზანური ერგატივის მარკერის გენეზისი მრავალ საკითხს მოჰფენს ნათელს.

ზმნის გარდამავლობა, ანუ ის სემანტიკა, რომ მოქმედება სრულდება სამოქმედო საგნით, შესაძლოა აკუზატივით ან ინსტრუმენტალისითაც იყოს გადმოცემული. ის შეიძლება იყოს მორფოლოგიურად ზმნის გარეთაც, ანუ მხოლოდ სემანტიკური, არარეფერენცირებული ზმნური პირი იყოს, როგორიცაა, ვთქვათ, ინდოევროპული ტრანზიტული ზმნების შემთხვევაში. მაგრამ აუცილებელია მოქმედის რეფერენცირება, თუმცა სხვადასხვა ფორმის მარკირებით სხვადასხვა ენაში. პირის ძირითადი არსი მდგომარეობს ადამიანი-ნივთის სემანტიკური ოპოზიციის გამოხატვაში. აქ ეს არის ყველაზე მნიშვნელოვანი. ერგატიული სუბიექტი არის რეალურად აქტიური აქტანტი - ადამიანი ანუ ვინ-სულიერობის კატეგორიის მქონე მოაზროვნე სუბიექტი. ეს მისაღები ტერმინია თუნდაც იმის გამო, რომ თავის თავში მოიცავს სხვაობას აგენსსა და პაციენსს შორის. ენათა მიდგომა ვინ-რა კატეგორიათა მიმართ, ჩვენი აზრით, დიდწილად განაპირობებს ერგატიულობისა და ნომინატიურობის დიათეზის შინაარსის ახსნას. ჩვენი ვარაუდით, სუბიექტის რა-უსულო კატეგორია ნომინატიური ბუნებისაა და ვინ-სულიერი კატეგორია კი ერგატიული, აქტიური შინაარსით ხასიათდება.

ულენბეკის აზრით, პასიური და აქტიური ბრუნვები განირჩეოდა მამრობით და მდედრობით სახელებში, ნეიტრალურ სქესში კი არა. იმიტომ რომ ის უსულოა (კ.ულენბეკი, 1950, გვ.101-102). საგულისხმოა, რომ ზოგი ენა განასხვავებს სულიერსა და უსულოს ერგატიულობის მიხედვით.

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ (კლასის კატეგორიაზე საუბრისას) ქართველურ ენებში ერგატივის რეფერენტები ვინ კატეგორიის ნიშნითაა მოცემული. ეს არის მოაზროვნე სუბიექტის - ადამიანის ანუ ვინ კატეგორიის მორფოლოგიური ნიშანი. მასთან ოპოზიციას ქმნის უსულო-ნივთის კატეგორიის სუბიექტი და არააქტიური ინტრანზიტული სუბიექტი. ისინი ერთ სემანტიკურ არეში ხვდება, რომელიც გამოიხატება ნომინატივით. ფუნქციათა ამდაგვარი შეთავსების გამო მას აბსოლუტურ ბრუნვას უწოდებენ. აღსანიშნავია, რომ ანალიზის ეს დონე სიღრმისეული სემანტიკის ეტიმოლოგიას გულისხმობს და აქ კონტრ-არგუმენტად ვერ მოიაზრება ახალ ქართულში მოთხრობით ბრუნვაში დასმული უსულო სახელები. თუმცა ისიც უნდა აღვნიშნოთ, რომ ასეთ დროს თავად ამ უსულო ნივთების სემანტიკური ველი საგრძნობლად გაფართოებულია და დატვირთულია მცირედი სულიერობით ან დამატებითი აქტივობით, რაც თავისთავად მხოლოდ ადამიანის კატეგორიის მახასიათებელია. ხშირ შემთხვევაში ძირითადად ცნობიერება და გაცნობიერებული მოქმედება არის აქტიური მოქმედების განმსაზღვრელი ნიშანი. ერგატივი კი კატეგორიის სემანტიკური ეტომოლოგიის მიხედვით, მოაზროვნე სუბიექტის გამომხატველია. ის არის ვინ კატეგორიის სუბიექტის ბრუნვა. შესაძლოა, ასეთი სუბიექტი მხოლოდ ერგატივში მოიაზრებოდა თავდაპირველად, შემდგომში კი მოხდა ვინ და რა კატეგორიის სუბიექტთაა დისტრიბუციული დამოკიდებულების შეცვლა, რამაც მოგვცა დღევანდელი სურათი.

საგულისხმოა, რომ ქართულში მოაზროვნე სუბიექტის გაუცნობიერებელი თურმეობითის ხასიათის მოქმედება მესამე სერიის მწკრივებში არაა ერგატივით გამოხატული. არც პოტენციალისი, ასევე ზოგადი და მომავალი დროის მოქმედებები არ განიხილება ქართულ ენაში როგორც მოაზროვნე სუბიექტის რეალური ერგატიული ხასიათის აქტი. გავიზიარებთ მრავალი მკვლევარის აზრს და აღვნიშნავთ, რომ, საერთოდ, რეზულტატის სემანტიკა ანუ პერფექტი არის ერგატივისათვის ამოსავალი. ქართული ერგატივის საფუძველიც არის მოაზროვნე სუბიექტის მიერ ჩადენილი კონსტატირებული აქტიური მოქმედება, რომლის გავრცობაც შემდგომ ეტაპზე მოხდა ამ სერიის დრო-კილოთა სხვა ფორმებში. მეგრული კი ისე შორს წავიდა ერგატივის გავრცელების საქმეში, რომ მეორე სერიაში გარდაუვალ ზმნებთანაც კი ერგატიული სუბიექტი მოგვცა. ეს მოვლენა ადასტურებს იმ აზრს, რომ ერგატივის ძირითადი არსი მდგომარეობს მოაზროვნე სუბიექტის მიერ ჩადენილ მოქმედებაში ანუ აორისტის ძირითად შინაარსში. თუმცა ზანური გარდამავალი ზმნები უღლების სხვა მწკრივებშიც ერგატივს გამოიყენებენ სუბიექტის ბრუნვად. აქედან გამომდინარე, შეიძლება საპირისპიროს მტკიცებაც, რომ ქართველური ენები იყო წმინდა ერგატიული. სინქრონიულ დონეზე ქართველურ ენათა ერგატივისათვის პირველი აუცილებელი პირობაა (მეგრულის გამონაკლისებით) გარდამავლობა და შემდეგ პერფექტულობა. პერფექტულობა როგორც ერგატივის ერთ-ერთი აუცილებელი პირობა, თავის მხრივ, იძლევა ზანურის თურმეობითებში ერგატივის გამოვლინებათა ახსნას.

საინტერესოა, რომ მკვლევარი ნენსი თულინი, ტრასკის კვალდაკვალ, ხაზს უსვამს ქართული ენის განსაკუთრებულობას ერგატიულობის თვალსაზრისით: „ტრასკის მიერ შესწავლილი 19 ენიდან, მხოლოდ ქართულს, ბასკურს, ჰინდისა და მაიას რამდენიმე ენას აქვს დამოუკიდებელი პასივი, ისევე, როგორც ერგატიულობა. ქართულს კი საკუთრივ აქვს ორივე, რაც მას ესოდენ განსაკუთრებულს ხდის მკვლევართათვის“ (ლ.ტრასკი, 1979; ნ.თულინი, 1991). თუმცა ჩვენ ვერ დავეთანხმებით თულინს მის ძირითად დასკვნაში. ქართული ენის შესახებ იგი წერს: „როგორც ჩანს, ერგატიულობა შედარებით ახალი მოვლენაა, თუმცა ის კვდება, ხდება მისი ჩანაცვლება ნომინატიურ-აკუზატიური ბრუნვით“ (ნ.თულინი, 1991). ასეთი მოსაზრება თავისთავშივე შეიცავს წინააღმდეგობას. სხვა რომ არაფერი ვთქვათ, იგი შეუსაბამობაშია ენის განვითარების უნივერსალურ კანონებთან. კვდომას ვერ განიცდის ახალი ენობრივი მოვლენა. პირიქით, იგი აქტიურ ევოლუციას ექვემდებარება (ამავე ნაშრომში ავტორს სხვა ტიპის უზუსტობანიც აქვს ქართული ენის აღწერისას).

ჩვენ ვერც ქრისტოფერ მანინგის აზრს გავიზიარებთ ერგატიულობასთან დაკავშირებით. იგი წერს: „ბევრი ფუნდამენტური კითხვა პასუხგაუცემელი რჩება, თუ არ განვიხილეთ სინტაქსური და მორფოლოგიური ერგატიულობა. ენები ორ კლასად უნდა დავყოთ: მორფოლოგიური და სინტაქსური ერგატიულობის ენებად და ვნახოთ, ძირეულია თუ არა ერგატიულობა“ (ქ.მანინგი, 1997, გვ. 17). ეს დებულება სრულიად მიუღებელია, რადგანაც სინტაქსი არ არსებობს მორფოლოგიის გარეშე. საერთოდ, როდესაც ვსაუბრობთ სინტაქსურ ერგატიულობაზე, აქ იგულისხმება ერგატიული კონსტრუქციები, ე.ი. კონკრეტულ მორფოლოგიურ ფორმათა სინტაქსური შეთანხმებები ანუ კომბინაციები. როდესაც საუბარია პრედიკატის არგუმენტებზე, პროტოტიპურ ტრანზიტულ არგუმენტად ჩაითვლება აგენსი და პაციენსი. აქ იგულისხმება სინტაქსური ურთიერთობებით გადმოცემული სემანტიკური როლები, ანუ ფუნქციის მორფო-სემანტიკური კორელაცია. ბუნებრივია, რომ ერგატიული და ნომინატიური კონსტრუქციები მორფო-სინტაქსის შესწავლის საგანია. ფაქტობრივად ამ აზრთან შედარებით ახლოს მივიდა ბერტ პეეტერსი, რომელიც წერს: „სინტაქსური ერგატიულობა ლოგიკურად განსხვავებულია მორფოლოგიური ერგატიულობისაგან, თუმცა ეს ორივე ხშირად ერთად გვხვდება“ (ბ.პეეტერსი, 1995). შემდეგ კი ეს მკვლევარი წერს: „მე არ ვიცი არც ერთი მაგალითი, სადაც მორფოლოგიურად ნომინატიურ-აკუზატიური ენები გამოხატავენ სინტაქსურ ერგატიულობას“ (ბ.პეეტერსი, 1995). ასეთი ენები არც ჩვენ ვიცით და არც არსებობენ, რადგანაც არ არსებობს დამოუკიდებელი სინტაქსი, არამედ არსებობს მხოლოდ მორფო-სინტაქსი. თუკი ერგატიულობის კატეგორია არ არსებობს ამა თუ იმ ენის მორფოლოგიაში, მაშინ ამ ენაში ამ კატეგორიის სინტაქსური ანალიზიც ყოველგვარ რეალურ მეცნიერულ საფუძველს მოკლებულია.

საერთოდ, ნებისმიერი სემანტიკური კატეგორია ამა თუ იმ ფორმით აისახება მორფოლოგიაში და ამ ფორმათა კონკრეტული კომბინაციები ქმნის კონკრეტული სემანტიკური კატეგორიის სინტაქსურ ვარიანტებს. მორფოლოგიაში არა-რეფერენცირებული სემანტიკური კატეგორია შესაძლოა, იყოს ტექსტის ან კონტექსტის და არა სინტაქსის მოვლენა. ფაქტია - მორფემულად სრულიად გამოუხატავი ერთეულებისაგან შემდგარი სინტაგმა ვერ იტვირთებს ასეთ როლს სემანტიკური კატეგორიის წინაშე. აქ საკითხი სცილდება გრამატიკის სფეროს და იგი უნდა ვეძიოთ ტექსტის ლექსიკურ-სემანტიკურ დონეზე.

უნდა აღინიშნოს, რომ ჩვენთვის სრულიად მიუღებელია ინდო-ევროპულ ენებში ხელოვნური ლოგიკით მიღებული ზმნათა კლასიფიკაცია, რომელიც მოცემული გვაქვს ვიკიპედია მრავალენოვან ენციკლოპედიაში. აქ დასახელებულია ინგლისური ფორმები:

1. მხოლოდ ერგატიული ზმნები:
I think -მე ვფიქრობ,
I see - მე ვხედავ,
I understand - მე ვიგებ,
I experience - მე გამოცდილებას ვიღებ

2. ერგატიული ან ტრანზიტული:

To open - გაღება
The door opens. - კარები გაიღო.
John opens the door - ჯონმა კარები გააღო.
To eat - ჭამა
I eat - მე ვჭამ
I eate a hamburger - მე ვჭამ ჰამბურგერს (ვიკიპედია, 2005 ).

ასეთი კლასიფიკაცია ღიმილის მომგვრელია. ამავე ენციკლოპედიაში გამოიყოფა ნაწილობრივი ანუ არასრული ერგატიულობის სამი სახეობა:

ავსტრალიური ენები (დირბალი), სადაც მორფო-სინტაქსურად აღინიშნება ერგატიულობა, მაგრამ იგი პირველ და მეორე პირის ნაცვალსახელებთან ნომინატიურ-აკუზატიური ბრუნვის ფორმით არის წარმოდგენილი. აქვე გვინდა, პარალელი გავავლოთ მეგრულ ზმნებში არსებულ -ქ სუფიქსთან, რომლის შესახებაც ზემოთ გვქონდა საუბარი. კავკასიურ ენათაგან ასეთია, მაგალითად, ბაცბური. თუმცა ბაცბურში, პირიქით, პირველსა და მეორე პირში ერგატივია გარდაუვალ ზმნებთანაც კი. საერთოდ, ერგატიულობის მიხედვით სხვადასხვა ენებში გვაქვს პირთა კლასობრივი ოპოზიცია: პირველი და მეორე უპირისპირდება მესამეს, რაც კიდევ ერთხელ ადასტურებს მოაზროვნე სუბიექტის უმთავრეს როლს. ქართულში პირველ და მეორე პირთა ნაცველსახელების უბრუნველობა გარკვეული თვალსაზრისით ამ ჯგუფთან აახლოვებს ქართულს. ენები, სადაც პერფექტულობის მიხედვით გვაქვს მოცემული ერგატიულობა (ინდოირანული).ამ მოდელს იზიარებს ქართულიც.

ენები, სადაც აღინიშნება ინტრანზიტული სუბიექტის აგენსობა (დაკოტა).აქ აქტიურ გარდაუვალ ზმნათა სუბიექტი (მაგ.მირბის) არის გარდამავალი ზმნის ბრუნვაში, ხოლო სემანტიკურად პასიური ზმნების სუბიექტი (მაგ. წევს, ზის) არის ტრანზიტული ზმნის ობიექტის ბრუნვაში.

ამ მხრივ, ტიპოლოგიურად საინტერესო იქნებოდა მეგრულში მეორე სერიაში გარდაუვალ ზმნებში ერგატივის გაფორმების დიაქრონიული სურათი. სავარაუდოა და ლოგიკურიცაა, რომ ერგატივი აქ უპირველესად ასეთი ტიპის აქტიური მოქმედების ზმნებთან გვქონდეს მიღებული. დასანანია, რომ არ მოგვეპოვება სათანადო წერილობითი საკვლევი მასალა. (თუმცა სისტემათა რეკონსტრუქცია ფორმალური მოდელებიდანაც მარტივად ხერხდება.) ამავე ჯგუფში შევა ქართულიც თავისი მედიოაქტივით.

უაღრესად საინტერესო და მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ ქართველური ენები ამ კლასიფიკაციის ყველა ვარიანტს იძლევა. ამდენად, ეს კლასიფიკაცია, თუნდაც მხოლოდ ქართული ენის მაგალითზე, ვერ ჩაითვლება სრულყოფილად. ქართული ენა შევა მეორე და მესამე ჯგუფებში. კომბინირებულ ჯგუფთა ამგვარი ტიპები კი ამ კლასიფიკაციას არ გააჩნია.

ქართულში მედიოაქტიურ ზმანათა დიდ ნაწილს აქვს ვინ კატეგორიის სუბიექტი, რაც თავისთავად ბადებს ერგატივის გამოყენების საფუძველს. საგულისხმოა ისიც, რომ პირნაკლ ზმნათა დიდ ნაწილს, რომელთაც სუბიექტი ერგატიულ ბრუნვაში აქვთ დადასტურებული ან ნაგულისხმები (მაგ. იწვიმა, ითოვა, წვიმამ გადაიღო, ცამ გაიელვა, ცამ იქუხა და ა.შ.), აღენიშნებათ მოაზროვნე სუბიექტის კატეგორია. ეს შეიძლება, იყოს ვინ კატეგორიაზე სემანტიკურად მაღალი რანგის კატეგორია, ანუ უზენაესი არსი მისი სხვადასხვაგვარი მორფო-სემანტური გამოვლინებით. ადამიანისა და უზენაესის სემანტიკური კატეგორიები ერთ ჯგუფად მოიაზრება. სხვათა შორის, ჯერ კიდევ მრავალი საუკუნით ადრე ასეთივე აზრს გამოთქვამდა ავიცენაც თავის ფილოსოფიურ შრომაში „ტრაქტატი სიყვარულზე“ (ს.სერებრიაკოვი, 1976, გვ. 8). იგი კლას-კატეგორიებად დაყოფისას განასხვავებდა ნივთთა, მცენარეთა და ცხოველთა კლასებს. ხოლო ადამიანსა და ღვთაებრივ ძალთა სუბსტანციებს კი ერთ ჯგუფში აერთიანებდა.

ე.წ. პრედიკატის არგუმენტების, ანუ ზმნურ მოქმედებაში ჩართული აქტანტების მორფო-სემანტიკიდან გამომდინარე, ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ძირითადია ერგატიულობისა და დესტინაციის დიათეზა, როგორც პირდაპირი და ირიბი ობიექტების ფუნქციონალურ-ფორმალური ოპოზიცია. ირიბი ობიექტი მთელი თავისი მრავალფეროვნებით ჩაითვლება დესტინატად, ერგატიულობის მოვლენა კი დაუკავშირდება პირდაპირ ობიექტს. ასეთი მორფო-სემანტური მიდგომა სავსებით გასაგებია, მით უფრო, რომ გარდამავლობა არც არსებობს, როგორც მორფოლოგიური კატეგორია. მას არ გააჩნია კატეგორიის მორფოლოგიური რეფერენტები. იგი, როგორც სემანტიკური კატეგორია, მიბმულია პირდაპირ ობიექტზე და მის მორფო-სემანტიკაშია ასახული (შდრ. ზმნურ დესტინაციას აქვს ცალკე თავისი მარკერები და ირიბ ობიექტსაც დამოუკიდებლად აქვს მისი კუთვნილი რეფერენტები).

საყურადღებოა, რომ მრავალი მკვლევარის აზრით, ბასკური ზმნის ძირითადი დიათეზა ერგატიული და ნომინატიური კონსტრუქციის არსში მდგომარეობს, ანუ გვაქვს ზმნათა ორი კლასი:

1. ზმნები, რომელთაც სუბიექტი შეესაბამებათ სახელობითში ან პარტიტივში;
2. ზმნები, რომელთაც სუბიექტი შეესაბამებათ ერგატივში.

თუ გავითვალისწინებთ იმ გარემოებას, რომ აგენსი და დატიური კონსტრუქციის აქტანტი ანუ ირიბი ობიექტი ბასკურ ზმნაში იდენტური მარკირებითაა აღნიშნული, ნათელი გახდება ოპოზიცია: ერთი მხრივ, სახელობითი და გენეტივი (პარტიტივი როგორც გენეტივის ნაირსახეობა) და მეორე მხრივ, ერგატივი და დატივი. ბასკურში დატივის ასეთი სიახლოვე ერგატივთან მოგვაგონებს ქართული გარდამავალი ზმნის დატიურ კონსტრუქციას მესამე სერიაში.

პარტიტივის გამოყენება სუბიექტის ბრუნვად უარყოფით ფორმებთან არც სხვა ენებისათვისაა უცხო, მაგალითად, რუსულში გვაქვს სუბიექტის ნომინატიურ-გენეტიური ოპოზიცია წართქმით და უკუთქმით ფორმებში: стол стоит - нет стола.

დამოუკიდებელი პასივი ბასკურს არ გააჩნია. ბასკური ენის მონაცემები კიდევ ერთხელ ნათელყოფს, რომ პოლიპერსონალურ ენათა ძირითადი გრამატიკული მოვლენებია დესტინაცია და ერგატიულობა. სურათი ასეთა: დესტინაცია მოითხოვს ირიბ ობიექტს და ერგატიულობა მოითხოვს პირდაპირ ობიექტს. ამიტომაც ამ კატეგორიათა მორფოლოგია იმთავითვე გულისხმობს პოლიპერსონალური ზმნის სისტემების არსებობას. აქ მნიშვნელოვანია ვინ-რა კატეგორიის დისტრიბუცია. თუმცა სრულიად უსამართლოდ მკვლევართა დიდ ნაწილს ეს მოვლენა მეორეხარისხოვნად მიაჩნია ამ საკითხების კვლევისას. რიგი გრამატიკული მოვლენებიდესტინაცია, ერგატიულობა, მოქმედების აქტივობის ხარისხი, პოსესიურობა, ადრესატობა, ტრანზიტულობა და მისთ. პირდაპირ უშუალო კავშირშია კლასის კატეგორიასთან.

არის ორი შესაძლებელი ვარიანტი:

ჯერ გვქონდა წმინდა ერგატიული წყობა და მერე მივიღეთ ნაწილობრივი ერგატიულობის დღევანდელი სურათი ქართველურ ენებში.

პირველადი იყო ნაწილობრივი ერგატიულობა და ზმნურ სტრუქტურათა და სინტაქსურ კონსტრუქციათა პარალელურ განვითარებას ჰქონდა ადგილი.

სამწუხაროდ, ამ საკითხზე ვერ მოხერხდება ქართველურ ენათა ემპირიულ მასალაზე დაყრდნობით დიაქრონიული დასკვნების გაკეთება, რადგანაც სვანური და ზანური ფაქტობრივად უმწერლობო ენებია.

შესაძლოა, ქართველური ენებისათვის ამოსავალი იყო წმინდა ერგატიულობა. ამიტომაა იგი შენარჩუნებული ქართულის ორიოდე ზმნაში (იცის, უწყის) და ზანურის აწმყოსა და თურმეობითებში და ამავე მიზეზითაა აწმყოსა და თურმეობითებში ერგატიული სუფიქსი პირველსა და მეორე პირებში მეგრულის ზმნებში.

ნაცნობი კითხვა: რომელია პირველადი მონადირემ მოკლა ირემი თუ ირემი მოიკლა მონადირის მიერ? ვფიქრობთ, რომ ეს თანაბარფარდი ოდენობებია, მნიშვნელოვანი იყო ფაქტი - ზმნა. მიდგომა შეიძლებოდა ყოფილიყო სხვადასხვაგვარი. თუ ინტერესს წარმოადგენს მოქმედი, მაშინ მონადირეა მთავარი. როცა არ გვაინტერესებს, თუ ვინ ჩაიდინა ესა თუ ის კონკრეტული მოქმედება და გვაინტერესებს მხოლოდ - რა გვაქვს მოკლული, მაშინ ირემია მთავარი. ასე რომ, ნომინატიურმა და ერგატიულმა კონსტრუქციებმა სავარაუდოა, რომ დიაქრონიულად პარალელური განვითარების ტიპოლოგია გვიჩვენოს. არ არის გამორიცხული, რომ სწორედ ადამიანი-ნივთის კატეგორიის დიათეზა დაედო საფუძვლად ამ კონსტრუქციებს.

თუკი მივიჩნიეთ, რომ ამოსავალი არის ზმნა-აქტი, აქედან გამომდინარე, შესაძლოა, უკვე ვისაუბროთ ზმნის პირველადობაზე. თუმცა, ჩვენ ვფიქრობთ, რომ რეალური მორფოლოგიური ზღვარი ზმნასა და სახელს შორის შედარებით გვიანდელი მოვლენაა და ეს უმთავრესად განაპირობებს საბოლოო პასუხის სირთულეს ამ მარადიულ კითხვაზე - რომელია პირველადი ზმნა თუ სახელი?

საბოლოოდ რაში მდგომარეობს ერგატიული პრობლემის არსი? - მხოლოდ იმაში, რომ ასეთი სისტემა შესაბამისობაში არაა ინდოევროპულ ნომინატიურ სისტემასთან. მართლაც, ერგატიულობის საყოველთაო პრობლემის არსი მდგომარეობს იმაში, რომ გარდამავალი ზმნის სუბიექტი არ არის ინდოევროპულ სისტემათათვის მისაღებ, ანუ ნაცნობ ნომინატიურ ბრუნვაში და ერგატივი აღიქმება ირიბ ბრუნვად. დიდი ენათმეცნიერი არნოლდ ჩიქობავა უზუსტეს პასუხს პოულობს ამ კითხვაზე გასულ საუკუნეში. არანაირი პასიურობა ან აქტიურობა რეალურად არაა კავშირში ერგატიულობასთან. ეს არის გარდამავალი ზმნის სუბიექტის მორფოლოგიური კატეგორია, რომელიც სხვადასხვა ენებში მოსალოდნელ მრავალფეროვნებას ავლენს ისევე, როგორც სხვა მორფო-სინტაქსური და მორფო-სემანტური კატეგორიები. რაც შეეხება პირდაპირი ობიექტის ნომინატიურ ბრუნვას, რაც ერგატივთან ერთად ქმნის ამ ე.წ. ერგატიულობის პრობლემას, უნდა ითქვას, რომ აქ პასუხი მარტივია. პოლოპერსონალურ სტრუქტურებში პირდაპირი ობიექტი არის საკონვერსიო სუბიექტი და ამდენად, იგი ბუნებრივია, არის ნომინატივში.

ის ფაქტი, რომ აქ გვართა ურთიერთობის საკითხი დგება, ერთი შეხედვით, პასიურობის თეორიას წამოწევს. ჩვენ გვინდა, ხაზგასმით აღვნიშნოთ, რომ აქ ძირითადი საკითხი ეხება სუბიექტის ვინ-რა კატეგორიის დისტრიბუციას. ვინ-მოაზროვნე სუბიექტი არის ერგატივში და რა-საკონვერსიო სუბიექტი არის ნომინატივში. შეგვიძლია, უფრო მარტივი გამოსავალიც მოვნახოთ - გადავწიოთ ტერმინი „აბსოლუტური ბრუნვა“ და იქ გავაერთიანოთ ვინ-კატეგორიის ბრუნვები ან ვისაუბროთ ამოსავალ გაუდიფერენცირებელ ფორმებზე, რაც ტიპოლოგიურად უნივერსალური იქნებოდა და საერთოდ მოხსნიდა პრობლემას. უაღრესად მნიშვნელოვანია ის, რომ ერგატიული კონსტრუქციის ენებში ერგატივი ირიბ ბრუნვად ვერ ჩაითვლება და ამდენად, მთლიანად იცვლება საკითხისადმი მიდგომაც. თუკი პირდაპირი ბრუნვა სუბიექტის ბრუნვაა, მაშინ ცხადია, მოთხრობითი პირდაპირი ბრუნვა იქნება. ე.ი. პირდაპირი ბრუნვებია: ნომინატივი და ერგატივი. პარტიტივისაგან განსხვავებით, (რომელიც მხოლოდ უარყოფით ფორმებშია სუბიექტის ბრუნვა) ერგატივი მხოლოდ სუბიქტის ბრუნვაა.

„თუ ამოვალთ აქტიურ-ინაქტიურ და ტრანზიტულ-ინტრანზიტულ დაპირისპირებათა დიაქრონიული ჯაჭვიდან, როგორც ეს ენათა აქტიურობის თეორიაშია... უნდა ვიფიქროთ, რომ ქართულ ზმნაში პირდაპირი ობიექტის აღნიშვნა წინ უსწრებს ირიბი ობიექტის მარკირებას; ხსენებული თეორიით პირდაპირი ობიექტის შემოყვანა ზმნის ფორმაში ხდება ტრანზიტულობის ჩამოყალიბების პერიოდში. ამ საფეხურზე ირიბი ობიექტისათვის ზმნაში როლი არა ჩანს, არსებითია სუბიექტი და პაციენსი, რომელთა განსხვავებულმა მარკირებამ ჩამოაყალიბა ნომინატიური და ერგატიული კონსტრუქციები.

ირიბი ობიექტის - ბენეფაქტიური აქტანტის გაჩენა დაკავშირებულია პირდაპირი ობიექტისა და შედარებით გვიან სუბიექტის განკუთვნებასთან - დიათეზასთან, რომლისგანაც ქართულ ენაში ჩამოყალიბდა ქცევის კატეგორია“. - წერს თ.უთურგაიძე (თ.უთურგაიძე, 2002, გვ. 43). ჩვენი აზრით, უფრო დასაშვებია ერგატიულობსა და დესტინაციის თანადროული (ან მცირედი დროითი სხვაობით) გაფორმება, თუმცა რთულია და თითქმის შეუძლებელიც სათანადო მასალით ამა თუ იმ მოსაზრების დადასტურება ან უარყოფა. „ზმნაში პირდაპირი ობიექტის, როგორც კატეგორიის შესვლა წინ უსწრებს ირიბი ობიექტის შესვლას. ენობრივი ლოგიკითაც ბენეფაქტიური აქტანტი ვერ გაჩნდება პაციენსის არსებობის გარეშე“ (თ.უთურგაიძე, 2002, გვ. 43). - რატომ ვერ გაჩნდება? ხომ გვაქვს ორპირიანი გარდაუვალი ფორმები?

გაკეთება რამისა (ვინმესთვის), გაკეთება ვინმესთვის (რამისა) და გაკეთება ვინმესთვის რამისა - თანაბარფარდი ოდენობებია. აქაც მუშაობს დომინანტი კატეგორიის იგივე ლოგიკა - რა იყო უფრო მნიშვნელოვანი, ამის მიხედვით ლაგდება კატეგორიათა რანგები ზმნურ მიკროსინტაქსშიც და წინადადებაშიც. თუ ნომინატიურ-ერგატიულ ოპოზიციაში ერთი მეორეს გამორიცხავდა, აქ სხვაგვარი დამოკიდებულება გვაქვს და შესაძლოა, ორივე ერთდროულად გვქონდეს პირდაპირიც და ირიბიც, ხოლო მათ შორის უპირატესობა კონკრეტული მოთხოვნით აიხსნება კონკრეტულ ფორმაში.

რაც შეეხება პირის ნიშნებს, ერთმანეთს ემთხვევა პირდაპირი და ირიბი - აქ სურათი ნათელია: პირველი და მეორე პირები ზმნის პირთა ცნობილ კომბინაციაში, რომელიც ე.წ. უმცირესი აქტანტის უპირატესობით განისაზღვრება, გარკვეული აკრძალვით სარგებლობენ, ამიტომ ასეთ ფორმებში დამთხვევა არ ხდება. რაც შეეხება მესამე პირს, შესაძლოა, პირდაპირ ობიექტსაც ჰქონდა ნიშანი, თუმცა პარადიგმაში არამარკირებული ერთეული მარკირებულთან შესაბამისობაში სავსებით სრულფასოვანი წევრია გრამატიკული ოპოზიციისა. თუ პირდაპირ ობიექტს ჰქონდა ნიშანი (რაც გარკვეულ კვლავას მოითხოვს თავისთავად), მისი პირველადობა მაინც საეჭვოა. ნათელია, რომ მესამე ობიექტური პირის ნიშნები ემთხვევა მეორე სუბიექტური პირის ნიშნებს, ეს ფაქტი კი უდავო უპირატესობას ირიბ ობიექტს ანიჭებს კლასის კატეგორიის ნიშნით. რას უნდა გამოეწვია პირდაპირი ობიექტის პირველადი, კანონიერი ნიშნების გაქრობა? ეს, რა თქმა უნდა, ვერ აიხსნება მხოლოდ ფონეტიკური პროცესებით, რადგანაც იგივე სიტუაციაა ირიბი ობიექტური პირის შემთხვევაში. ქართულში არ მომხდარა გარდამავლობის, როგორც კატეგორიის გადაფასება ან დაკნინება, ე.ი. პირდაპირი ობიექტის III პირის ნიშანთა გაქრობის სემანტიკური ან მორფოლოგიური საფუძველი ქართული სალიტერატურო ენის განვითარებისას არ აღინიშნება. საერთოდ, მორფემათა გაქრობა ან გარკვეული ცვლილებანი შეიძლება, იყოს გამოწვეული ფონეტიკური, მორფოლოგიური ან უფრო ზოგადი - გრამატიკული ანუ მორფო-სინტაქსური ან მორფო-სემანტიკური ცვლილებებით ერთი კატეგორიის დონეზე ან კატეგორიათაშორის სიბრტყეზე, ან უფრო დიდ მოცულობაში: ენის იერარქიის დონეთაშორისი კატეგორიების ცვლილებებით. პირდაპირი ობიექტის III პირის ნიშანთა გაქრობის შემთხვევამ (თუ ასეთი რამ მოხდა) უნდა მოძებნოს ახსნა ამ ტიპის ფორმულირებაში, რაც თითქოს საეჭვოა. თუმცა უნდა ითქვას, რომ ქართული ზმნის ფორმალური სისტემა მოიაზრებს პირდაპირი ობიექტის მესამე პირის ნიშნის არსებობას. მით უფრო, რომ ძველ ქართულში პირდაპირი ობიექტის მრავლობითობა მკვეთრად გამოხატული მოვლენაა.

ჩვენი ვარაუდით, ქართულში იყო პიროვან-კლასოვანი უღლება. „პირის მიხედვით უღლება და კლასის მიხედვით უღლება თავისთავად არ გამორიცხავენ ერთმანეთს“ (გ.დეეტერსი, 2002, გვ. 151). ქართული ზმნის პირველი და მეორე პირები პიროვანი უღლებით იყო გაფორმებული, რადგანაც აქ კლასი გარკვეული იყო. სავარაუდოდ, მესამე პირი კლასოვანი უღლებით იყო გაფორმებული და შესაბამისად, კლასის ეს რეფერენტი მესამე პირდაპირი პირისთვის იქნებოდა უსულო, რა-კლასის ფორმანტი, რომელიც გარკვეული მდგრადობით არ გამოირჩეოდა და ასევე იმუშავა ენობრივი ეკონომიის პრინციპმაც - სამგანზომილებიან მოდელში ორი მარკირებული წევრის გვერდით ერთი არამარკირებული წევრის არსებობა სავსებით მისაღებია.

სავარაუდოა, რომ ობიექტური პირის ნიშნების საბოლოო ჩამოყალიბებას ერგატიულობისა და დესტინაციის ურთიერთმიმართებაც ედოს საფუძვლად.

ქართული ენის სისტემაში ვერსიის კატეგორიის პირველადობას ხაზს უსვამს მ.მაჭავარიანი. იგი წერს, რომ ერგატივიზაცია უფრო ახლოსაა თავისი ბუნებით ინვერსიასთან, ვიდრე კონვერსიასთან: „საფიქრებელია, პიროვანი უღვლილების ჩამიყალიბებისას, ერგატიული კონსტრუქციის მქონე ზმნას (ან სახელზმნას) დართვოდა პირის ნაცვალსახელოვანი პროკლიტიკები, თავდაპირველად მოსაუბრე პირების მიმართ მოქმედების სიშორე-სიახლოვის გამოსახატავად, შემდგომში კი შინაარსობლივი განვითარებით: მოქმედების ინტრო-ექსტროვერტიზაცია - სინტაქსური ბრუნვითი ფუნქციების დიფერენციაცია. აგენტური-ინაგენტური პირების ოპოზიციის მარკირებამ, ერთიანი უღვლილების სისტემის ჩამოყალიბებამ დროის ღერძის გათვალისწინებით, პირის კატეგორიის განზოგადებამ, რამაც გაათავისუფლა პირი წმნიდა ასპექტური ოპოზიციით განპირობებულობისაგან, გააერთმნიშვნელოვანა I და II სერიის კონსტრუქციები და ბიძგი მისცა ერგატიული კონსტრუქციის ნომინატიურისაკენ გადახრას“ (მ.მაჭავარიანი, 1987, გვ. 123). ჩვენ სავსებით ვეთანხმებით ამ მოსაზრებას. იმ მცირედი შესწორებით, რომ სასურველია, პროკლიტიკის ნაცვლად მინიმალური მორფოლოგიური სეგმენტი იქნეს განსაზღვრული, მით უფრო, რომ თავად ეს მკვლევარიც გამოყოფს და ცალ-ცალკე ახასიათებს თანხმოვნითი ნაწილისა და ხმოვნითი ნაწილის ფუნქციებს. ამ პროცესების შედეგად მოხდა ზმნური აქტანტების ბრუნვათა ფუნქციების შესაბამისი გადანაწილება ნომინატიურსა და ერგატიულ კონსტრუქციებში. საერთოდ, ერგატივიზაცია უფრო ახლოსაა თავისი ბუნებით ინვერსიასთან, ვიდრე კონვერსიასთან, რადგანაც აქ ხდება ირიბ ბრუნვაში დასმული აქტანტების აქტუალიზაცია და მისი ერთ-ერთი მნიშვნელობის წინ წამოწევა (მ. მაჭავარიანი, 1987, გვ. 86). ერგატივს მანის რიგთან დაახლოებულად მიიჩნევს მ.მაჭავარიანი. იგი წერს, რომ კლასოვანი უღვლილების ენებში სწორედ მანის რიგის შესაბამისი ირიბი ბრუნვებია ერგატივის საზიარო, ის გამოხატავს მოქმედს და არა სამოქმედოს. ამიტომ ის „ვერ იქნება ნეიტრალური, ან მოქმედების წყარო, ე.ი. ის ვერ გაუტოლდება სახელობით-წრფელობითს“ (მ.მაჭავარიანი, 1987, გვ. 82). თუმცა მკვლევარი აქვე აღნიშნავს ქართული ენის თავისებურებას ამ მხრივ. ჩვენ ნაწილობრივ ვეთანხმებით ამ მოსაზრებას, მაგრამ სადავოდ მიგვაჩნია ერგატივის საზიარო ირიბ ბრუნვებზე საუბარი. ის გარემოება, რომ რიგ კავკასიურ ენებში ერგატივი, ისევე, როგორც გენეტივი, საფუძვლად დაედო სახელთა ფლექსიას, არ ნიშნავს მათ ფუნქციურ ერთობას. როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, ეს ფაქტი კიდევ ერთხელ ადასტურებს ერგატიულობისა და დესტინაციის გარკვეული სახის ურთიერთმიმართებას. მაგრამ არ ხდება გენეტივისა და ერგატივის გაერთმნიშვნელიანება ამ თვალსაზრისით. ერგატივი, როგორც სუბიექტის ბრუნვა, საზიაროა ნომინატივთან და დატივთან, მაგრამ არა ირიბ ბრუნვებთან. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ შემთხვევაში თავად დატივი საკმაოდ დაცილებულია ირიბი მიმართების ძირითად შინაარსს - სინქრონიულად იგი სუბიექტის ბრუნვაა.

თანდებულიანი გენეტივი ერგატივსა და დესტინაციურ დატივს პარალელურად ერთნაირი წარმატებით ჩაანაცვლებს სინტაქსში (რა თქმა უნდა, შესაბამისი თანდებულებით): დახატა კაცმა - დაიხატა კაცის მიერ, დაუხატა კაცს - დახატა კაცისთვის.

არტურ ჰოლმერმა ნაშრომში „იბერიულ-კავკასიური კავშირები ტიპოლოგიური ასპექტით“ განიხილა ქართული და ბასკური ერგატიული სისტემები და ისინი შეადარა სხვა ერგატიულ ენათა მონაცემებს. ჩვენი აზრით, ჰოლმერის მიერ ჩატარებული ანალიზი ცოტა ზედაპირულად გამოიყურება. ავტორი საუბრობს ტიპოლოგიაზე და ფაქტობრივად კი ისტორიულ-შედარებითი ენათმეცნიერებისა და გენეტიური ლინგვისტიკის მეთოდებს იყენებს. იგი წერს, რომ „სინტაქსური ტიპოლოგია არ ცნობს მკაცრ დიქოტომიას ერგატიულსა და ნომინატიურ ენათა შორის, მხოლოდ კონსტრუქციებზეა აქ საუბარი... ამდენად, მაშინ, როცა აკუზატიური ენები ერთიან, ჰომოგენურ სინტაქსურ წყობას გვიჩვენებენ, ერგატიული ენები ჰეტეროგენურ ჯგუფებს ქმნიან“ (ა.ჰოლმერი, 2001, გვ. 13). სხვადასხვაობა ერგატიულ ენათა შორის უდავოა, მაგრამ სადავოდ გვეჩვენება ტერმინთა - „ჰომოგენური“ და „ჰეტეროგენური“ გამოყენება, როდესაც არსებობს იზომორფიზმი და ტიპოლოგიური მოდელების ცნება. ძალიან საინტერესოდ მიგვაჩნია ჰოლმერის დაკვირვება, რომ რომ ნომინატიურ-აკუზატიურ ენებში ერთადერთი ობლიგატორული არგუმენტი არის ქვემდებარე, ხოლო ერგატიულ ენებში ჩნდება სხვა არგუმენტიც - ობიექტი და სუბიექტი აღარ არის ერთადერთი და პრივილეგირებული აქტანტი (ა.ჰოლმერი, 2001, გვ. 13-14). მეცნიერი ერგატიულობას უკავშირებს პოლოპერსონალიზმს. ჩვენ ვეთანხმებით ჰოლმერის დასკვნას, რომ პოლიპერსონალიზმი ერთგვარ ბიძგს აძლევს ერგატიულობას. როგორც ამ ნაშრომში წერს, ავტორი უახლოეს მომავალში აპირებს ენათა დიდი რაოდენობის გადამოწმებას საბოლოო დასკვნისთვის. ჩვენ სიამოვნებით გავეცნობით მის დაპირებულ წერილებს ამ თემაზე.

შვედი ქართველოლოგი კარინა ვამლინგი ნაშრომში „პრედიკატული კომპლიმენტები ქართულში“ საუბრობს აგენტურ და არააგენტურ ზმნებზე და ამ კლასიფიკაციით განიხილავს რიგ მორფო-სინტაქსურ საკითხებს. მსგავსი მიდგომა კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს ერგატიულობის დიდ მნიშვნელობას ქართული ენის მორფო-სინტაქსისათვის (კ.ვამლინგი, 1989 ).

ზოგ მკვლევარს მიაჩნია, რომ ქართული გარდამავალი ზმნის მეორე სერიაში ერგატიული კონსტრუქცია მეორეულია, რადგანაც ზმნაში ერგატიულობა არაა გამოხატული და მხოლოდ სინტაქსური ფორმით გვაქვს მოცემული, ზმნის პირის ნიშნები კი ერთანირადაა განაწილებული პირველსა და მეორე სერიებში (გ.ნებიერიძე, 1987; მ.სახოკია, 1985). ამ მოსაზრებას ზურგს უმაგრებს ისიც, რომ პრობლემაა საერთო ქართველურში ერგატივის ბრუნვის აღდგენა. (საერთოდ, მ.სახოკიას ერგატივი პასიურ-პოსესიური მოდელიდან წარმოქმნილად მიაჩნია.)

ჩვენ ვფიქრობთ, რომ მეგრულ ზმნებში ქ სუფიქსის ერგატიული არსის გამოვლენა ადასტურებს ქართველურ ზმნაში გამოხატულ ერგატიულობას. აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ ერგატიულობის ასეთი ტიპის ზმნური გამოხატვა ხდება აწმყოსა და თურმეობითებში.

ჩვენი ვარაუდით, პირველსა და მესამე სერიებში მოგვიანებით გაჩენილი თემის ნიშნები გარკვეული თვალსაზრისით ზმნური ერგატიულობის გამოხატულებად შეიძლება ჩაითვალოს. სხვათა შორის, თემის ნიშანთა გრამატიკული პოლიფუნქციონალიზმი (გვარისა და ასპექტის ფუნქციები) მხოლოდ ადასტურებს ამ მოსაზრებას. ის გარემოება, რომ გარდაუვალ ზმნებსაც გააჩნიათ თემის ნიშნები, ხაზს უსვამს აქტიური, მოაზროვნე სუბიექტის როლის პრიორიტეტულ მნიშვნელობას ტრანზიტულობასთან შედარებით ზმნური ერგატიულობის გამოხატვისას. ხოლო ზანურს აქვს ერგატიული სუფიქსი ქ ზმნებში (პირველსა და მესამე სერიაში) და აღარ სჭირდება თემის ნიშანთა მკვეთრი სისტემის ჩამოყალიბება. აქვე საგულისხმოა ისიც, რომ ეს -ქ ნიშანი ჩნდება პირველსა და მეორე პირებში გარდამავალ და გარდაუვალ ზმნებში. თუმცა გარდამავალ ზმნებს ნქ ორფონემური ფორმანტი აქვთ. შესაბამისად ქართული ზმნებიც გარკვეულად განასხვავებენ გარდამავალსა და გარდაუვალ ფორმებს თემის ნიშანთა მიხედვით.

თემის ნიშანი გამოკვეთილად მონაწილეობს დინამიზაციის პროცესში. ეს უკანასკნელი კი, თავის მხრივ, ძირითადად აქტიური ანუ მოაზროვნე სუბიექტის კლასისთვის არს დამახასიათებელი.

ჩვენი ვარაუდით, თემის ნიშნიანი (ზმნაში გამოხატული ერგატივით) ფორმები არის საოპოზიციო ცალები მეორე სერიის უთემისნიშნო (სახელში გამოხატული ერგატივით) ფორმებისათვის. ე.ი. გარდამავალ, უფრო ზუსტად, მოაზროვნე სუბიექტის მქონე ზმნათა უღლების ფორმებში გვაქვს ერგატიული ოპოზიცია სახელური და ზმნური ფორმანტებით. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ოპოზიცია ასეთია: ერთი მხრივ, სრული დროის ფორმებში გვაქვს ერგატიული ბრუნვით ან ერგატიული დატივით გაფორმებული კონსტრუქციები, მეორე მხრივ, თემის ნიშნებით (ზმნური ერგატივით) გაფორმებული დინამიკური, უსრული დროის ფორმები.

უფრო ღრმად თუ დავაკვირდებით, აქ სამი ტიპის გამოყოფა შეიძლება. სავარაუდოდ, მესამე სერიაში თემის ნიშანთა არაობლიგატორულობა განპირობებულია, ერთი მხრივ, სრული დროის ფორმებით და მეორე მხრივ, სუბიექტის დატიური ბრუნვით. მესამე სერიაში გვაქვს ერგატიულობის ორმაგი გამოხატვა: სახელური - ერგატიული დატივითა და ზმნური - თემის ნიშნით.

ამრიგად, პირველ სერიაში გვაქვს ზმნური ერგტივი, მეორეში კლასიკური ფორმა გვაქვს ერგატიული ბრუნვით და სრული დროით, ხოლო მესამე სერიაში კი გვაქვს ამ პირველი ორის ვარიანტის ოდნავ სახეცვლილი (დატივი ერგატივის ნაცვლად) კომბინაცია.

უნდა აღინიშნოს, რომ ეს საკმაოდ დიდი თემაა და საკითხი შემდგომ კვლევას მოითხოვს. ამ ეტაპზე მხოლოდ საკითხის დასმითა და ვარაუდის გამოთქმით შემოვიფარგლებით.

რაც შეეხება ერგატივის ბრუნვის აღდგენას საერთო ქართველურში, მართალია, ვერ ხერხდება საერთო რეფერენტის გამოყოფა, მაგრამ სამაგიეროდ ნათელია საერთო სემანტიკურ-მორფოლოგიური ნიშანი, რაზეც ზემოთ ვისაუბრეთ.

ვფიქრობთ, ინტერსს მოკლებული არ უნდა იყოს ქართულ ენაში ერგატივის სემანტიკის მქონე თანდებულების მოკლე მიმოხილვა ზემოაღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით. ქართული ენის სისტემაში უთანდებულო ბრუნვებია წოდებითი და მოთხრობითი. წოდებითი ბრუნვის შესახებ არსებობს აზრთა სხვადასხვაობა. ფაქტია, რომ ამ ბრუნვას განსაკუთრებული ადგილი უკავია სისტემაში მრავალი და უკვე საკმაოდ კარგად ახსნილი გარემოების გამო. ამდენად, ბუნებრივია, რომ წოდებითი არ იზიარებს სხვა ბრუნვათათვის დამახასიათებელ ბევრ ნიშანს. რაც შეეხება მოთხრობით ბრუნვას, ანუ ერგატივს, რა თქმა უნდა, ნათელია ამ ბრუნვის აქტიური როლი სისტემაში. ამავე დროს ფაქტობრივად ეს არის ერთადერთი უთანდებულო ბრუნვა (წოდებითის გარდა). საერთოდ, ბრუნვები თანდებულების მიხედვით მეტნაკლები ღიაობით ხასიათდებიან. ეს დამოკიდებულია კონკრეტული ბრუნვის სემანტიკურ დიაპაზონზე. ერგატივი, როგორც ტრანზიტული ზმნის სუბიექტის ბრუნვა კონკრეტული კონსტრუქციისათვის უალტერნატივო ფორმაა და თავისი შინაარსით გამორიცხავს თანდებულების მიღებას.

ქართულში რამდენიმე თანდებულს აქვს ერგატივის სემანტიკა. ასეთი თანდებულებია „მიერ“, „გან“, „გამო“. შინაარსობრივად უდავოა, რომ „მიერ“ მკვეთრად გამოხატული მოქმედების ჩამდენი სახელის თანდებულია და შესაბამისად, ამ თანდებულის სემანტიკაც სავსებით ნათელია. ეს აშკარად არის აგენსის ტიპის მორფოლოგიური ერთეული.

შდრ. კაცის მიერ გაკეთებული ნივთი
კაცმა გააკეთა ნივთი/კაცი აკეთებს ნივთს.

ეს არის გარდამავალი ზმნის რეალური, მაგრამ არამორფოლოგიზირებული სუბიექტის თანდებული. აღსანიშნავია, რომ გარდაუვალ ზმნებთან და ზოგადად ინტრანზიტულ სემანტიკასთან „მიერ“ თანდებული თითქმის არ გამოიყენება. შდრ.: კაცი წევს/კაცი აწვენს/კაცის მიერ დაწვენილი კაცი (უ)თბება/კაცის მიერ გამთბარი (უბრალო დამატებისთვის) და ა.შ.

აქ ხდება ტრანზიტივაცია და მხოლოდ ასეთ შემთხვევაში გვექნება „მიერ“ თანდებული. „გამო“ და „გან“ მიზეზობრიობის გამომხატველი თანდებულები ხშირად არიან წარმოდგენილი ერგატივის სემანტიკითა და შესაბამისი გრამატიკული ფუნქციით. რა თქმა უნდა, ამ თანდებულებს (განსაკუთრებით „გან“ თანდებულს) სხვა ფუნქციებიც გააჩნიათ, მაგრამ ამ შემთხვევაში ჩვენ მხოლოდ მათი ერგატიული სემანტიკის შესახებ გავამახვილებთ ყურადღებას.

ქართულში არსებობს შემდგეგი ტიპის თანაბარფარდი წყვილები: შიშმა ამაკანკალა შიშისგან მაკანკალებს (შიშის გამო მაკანკალებს)

ასეთი ტიპის იმპერსონალურ ტრანზიტივებთან (როგორიცაა „შიშისაგან მაკანკალებს“) ნათლად წარმოსდგება „გან“ თანდებულის ერგატიული სემანტიკა. აქ ერგატივის შინაარსს გასცილდა აქტანტის (ან თუ გნებავთ, არგუმენტის) როლებრივი სემანტიკა, იგი გაფართოვდა მიზეზობრიობით და ამდენად მისი ჩატევა უკვე ვეღარ ხერხდება ერგატიული ბრუნვის ფორმაში. ძალზე მნიშვნელოვანია ის გარემოებაც, რომ ამ ტიპის იმპერსონალურ ტრანზიტივებში (მაკანკალებს, მაციებს, მახველებს, მცხელა, მცივა, მამყოფა და ა.შ.) რეალური სუბიექტი არც ადამიანის კლასია და არც ნივთის. ქართულისათვის კი ეს ძირითადი ბინარული ოპოზიციაა. ვინ და რა კლასის გარეთ აღმოჩენილი სუბიეტი ზმნის მორფოლოგიამ გარეთ გაიტანა და აქ შესაბამისად ამუშავდა თანდებულთა ერგატიული სემანტიკა.

ცნობილმა ქართველოლოგმა ქევინ ტუიტმა თავის მოხსენებაში (აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტი, თბილისი 03. 03. 2006) სამართლიანად გამოყო იმპერსონალური ტრანზიტივების ორი ძირითადი ჯგუფი: ადამიანის სხეულის მდგომარეობასთან დაკავშირებული სემანტიკის მქონე ზმნები და „ნეტავ“ ნაწილაკიანი „მამყოფა” ტიპის ფორმები. ამ უკანასკნელი ტიპის ფორმებში ნატვრითი ნაწილაკის ელიფსისი სავსაბით დასაშვებია.

იმპერსონალურ ტრანზიტივებს ხელოვნურადაც კი ვერ დავუმატებთ ერგატიულ სუბიექტს, ენა ვერ დაუშვებს ასეთი ტიპის ჰიპერერგატივიზაციას - ორგანიზმმა შიშისაგან ამაკანკალა - მიუღებელი ფორმაა, რადგანაც აქ „შიში” არის მოქმედების გამომწვევი მიზეზიც და ამავე დროს ის არის მოქმედების წყაროც, ანუ მოქმედების რეალური ჩამდენი.

ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ როდესაც ვსაუბრობთ მიზეზის შესახებ, უპირველეს ყოვლისა, იგულისხმება მოქმედების გამომწვევი მიზეზი (ან მიზეზობრიობა), რაც რიგ კონკრეტულ შემთხვევებში პირდაპირ გულისხმობს მოქმედების წყაროს და მის მიზეზობით მოტივაციას. ვფიქრობთ, ასეთი მიდგომა ნათელს მოჰფენს მიზეზობრიობისა და ერგატივის სემანტიკათა კავშირს. ჰიპერერგატივიზაციის ერთადერთი ფორმა, რომელიც მეტნაკლებად მისაღებია არის შემდეგი: რაღაცამ შიშისაგან ამაკანკალა. ეს დასაშვებია იმდენად, რამდენადაც ეს არის ენის მიერ გარკვეული ფორმით ახსნა ვინ-რა კატეგორიის ფარგლებს გარეთ გასული აქტანტის სემანტიკისა (რაღაცამ).

უნდა აღინიშნოს, რომ ქართულში თანდებულით გადმოცემული ერგატიულობა წმინდა ერგატიულობის ნიმუშებს ქმნის თავისი მორფო-სინტაქსით, რამდენადაც უღლების ყველა პარადიგმაში ერთნაირად არის წარმოდგენილი ერგატიული სემანტიკის თანდებულებით. ეს გარემოება კი არც თუ უინტერესო პარალლელს იძლევა ქართულისათვის დამახასიათებელ ნაწილობრივ ერგატიულობასთან მიმართებაში.

შიშისაგან მაკანკალებს - შიში მაკანკალებს
შიშისაგან ამაკანკალა - შიშმა ამაკანკალა
შიშისაგან ავუკანკალებივარ/ავკანკალებულვარ/მიკანკალია - შიშს ავუკანკალებივარ

საერთოდ, უნდა ითქვას, რომ იმპერსონალურ ტრანზიტივებს უჭირთ მესამე სერიის წარმოება.

რამდენადაც ზემოთ მოყვანილი ტიპის ფორმებს (წარმოდგენილს ერგატული სემანტიკის თანდებულებით) ძალუძთ წმინდა ერგატიული მოდელის წარმოდგენა ქართულში, ჩვენ მათ სუპერ-ერგატივები ვუწოდეთ.

საგულისხმოა, რომ ერგატივის სემანტიკის მქონე ყველა ზემოთ წარმოდგენილი თანდებული არის ნათესაობითი ბრუნვის თანდებული. ეს კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს ამ ორი ბრუნვის სისტემურ მიმართებებს იბერიულ-კავკასიურ ენებში. პოსესიურობა-დესტინაციურობისა და ერგატიულობის ენობრივი მოდელების ურთიერთმიმართებათა თვალსაზრისით საყურადღებოა კავკასიური ენების ერგატიული და გენეტიური ბრუნების მოდელები, ანუ ე.წ. отэргативное და отгенитивное склонение. ამ მოვლენასთან კავშირში უდავოდ მნიშვნელოვანია, რომ რიგ კავკასიურ ენებში ორმაგი ბრუნება გვაქვს მხოლოდ ერგატივსა და გენეტივში.

ქართულ ენაში უფრო ფართოდ არის დესტინაციის სისტემა გაშლილი. სამაგიეროდ, ერგატიულობაა ნაწილობრივი. ბასკური კი წმინდა ერგატიული ენაა, სადაც დესტინაცია ერგატიულობასთან შედარებით სუსტადაა ასახული. ეს კი ნიშნავს იმას, რომ ქართული ენა უპირატესობას ანიჭებს ირიბი მიმართებების სემანტიკას, ხოლო ბასკური ენისთვის უფრო მნიშვნელოვანია ზმნის ტრანზიტულობა და პირდაპირი ობიექტის კატეგორიები.

ცნობილია, რომ იქ სადაც მდიდარია ზმნური მორფოლოგია, ნაკლები საჭიროებაა რიგი სხვა ტიპის კატეგორიების არსებობისა. პოლიპერსონალური ზმნა და ბრუნვათა სისტემა ათავისუფლებს სიტყვათა რიგს წინადადებაში. განსახილველი კატეგორიის შემთხვევაშიც, ზმნაში გამოხატული დესტინაცია აღარ მოითხოვს სხვა ტიპის მორფო-სინტაქსურ ფორმებს.

უნდა აღინიშნოს, რომ ბასკური ზმნა პოლიპერსონალურია. ქართულისაგან განსხვავებით, ბასკურ ზმნაში ყოველთვის რეფერენცირდება ნებისმიერი ზმნური აქტანტი. ქართულში გვაქვს მორფოლოგიურად არა-რეფერენცირებული პირები ან, უფრო ზუსტად, ნაწილობრივი რეფერენცირების მქონე პირები. ბასკურ ზმნას ასეთი რამ არ გააჩნია. საერთოდ, საგულისხმოა, რომ ბასკური ენა გარკვეული პრინციპული თანმიმდევრულობით გამოირჩევა რიგი მორფოლოგიური კატეგორიების გამოხატვისას, როგორცაა პირიანობა, ერგატიულობა, მრავლობითობა და სხვ. რიგ შემთხვევებში მას ახასიათებს ამა თუ იმ კატეგორიის ორმაგი გამოხატვაც. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ქართულისაგან განსხვავებით, ბასკურში ყველა ზმნური პირი რეფერენცირდება და არანაირი სხვაობა ამ მხრივ არ აღინიშნება უღლების სხვადასხვა ფორმაში.

ქართულ ზმნაში ხდება პირის რეფერენტთა შეხვედრა პრეფიქსულ პოზიციაში, რაც სათავეს უდებს უამრავ განსხვავებულ მოსაზრებას ამ თემაზე.

თანამედროვე ქართულ ენთამეცნიერებაში არსებობს მოსაზრება, რომ ზმნის პირიანობა არის მორფოლოგიური კატეგორია და იგულისხმება მხოლოდ ზმნაში რეფერენცირებული პირები. „უხატავს“ -ერთპირიანი ფორმაა, „მიხატავს“ - ორპირიანი. ამავე თეორიის მიხედვით, ორივე ზმნა არის სამვალენტიანი და ვალენტობა კი სინტაქსური მოვლენაა (თ. გამყრელიძე, 1979).

ნებისმიერი ლინგვისტური სიახლე მისაღებია, როცა ის შეესატყვისება ენის მორფოლოგიურ პარადიგმატიკასა და სინტაგმატიკას. ეს თემა განხილული აქვთ თ. უთურგაიძესა და ლ. ენუქიძეს (ლ.ენუქიძე, 1974; თ. უთურგაიძე, 2002).

ჩვენ ვფიქრობთ, რომ პირიანობისა და ვალენტობის საკითხი სერიოზულ დაზუსტებას მოითხოვს. ჩვენი აზრით, პირიანობა, როგორც მორფოლოგიური კატეგორია ზედმიწევნით კორექტული ანალიზით არის მოცემული ტრადიციულ გრამატიკაში. არ შეიძლება ქართულ ზმნაში ნულოვანი მარკირების მქონე ან საერთოდ არამარკირებული პირები (Od. III) არ ჩაითვალოს პირიანობის შემადგენელ ელემენტებად, რადგან უღლების პარადიგმები პირიანობის სწორედ ასეთ გაგებას ემყარება და ამ პრინციპებზეა აგებული.

პირიანობის შემოთავაზებულ ახლებურ გააზრებას მრავალი წინააღმდეგობა ახლავს თან:

როგორ გავიაზროთ პირიანობასა და ვალენტობის საკითხი? პლიუსით აღვნიშნოთ კატეგორიის რეფერენცირება და მინუსით არარეფერენცირება. თეორიულად არსებობს ოთხი მონაცემი:

A +, - პირიანობა (რეფერენცირებული და არარეფერენცირებული.)
B +, - ვალენტობა (რეფერენცირებული და არარეფერენცირებული.)
a + პირიანობა (რეფერენცირებული)
b + ვალენტობა (რეფერენცირებული )

A B ab მორფოსინტაქსური შესაბამისობა იძლევა ოთხ თეორიულ ვარიანტს:

A - B
A - b
a - B
a - b

აქედან ჩვენთვის მისაღებია A - B ან A - b

და არა ა - B. A - B დასაშვებია. ამ შემთხვევაში პირიანობის ტრადიციულ გაგებას სინტაქსურად გადმოგვცემს ვალენტობა. ეს აბსოლუტურად ლოგიკურია და ერთმანეთს დაემთხვევა ზმნის მორფოლოგიური პირიანობა და პრედიკატის სინტაქსური ვალენტობა. A-b დასაშვებია, რადგანაც შეიძლება, რომ სიტყვა კონკრეტულ წინადადებაში გამოტოვებული იყოს. ასეთ შემთხვევაში ზმნის პირიანობა არ დაემთხვევა პრედიკატის სინტაქსურ ვალენტობას. A=b ან A>b ჩვენთვის უფრო მისაღებია, ვიდრე A-B ვარიანტი. (ე.ი. არარეფერენცირებული აქტანტების ჩათვლით ენის იერარქიის ორივე დონეზე). ასეთ შემთხვევაში ხშირად A<B

ინდოევროპული ენათმეცნიერების მიბაძვით ხშირად ინფინიტიური ფორმა განიხილება, როგორც ამოსავალი. მართალია, არსებობს ლოგიკურ-სემანტიკურად გარდამავალი ზმნები, მაგალითად „წერა“, „კეთება“ და აშ. თუმცა „ვწერ“ და „იწერება“ სულაც არაა ერთი და იგივე სემანტიკურად. ამდენად, ამოსავალი ვერ იქნება „წერა“ ინფინიტივი. ადრესატის უგულვებელყოფა კონკრეტული ფორმის სემანტიკისათვის სრულიად მიუღებელია. „ვუხატავ“ და „ვხატავ“ სხვადასხვა მორფო-სემანტიკური ღირებულების ფორმებია. დამოუკიდებელი სემანტიკა არ არსებობს ფორმისათვის. ისევე, როგორც არ არსებობს დამოუკიდებელი სინტაქსი მორფო-სინტაქსის გარეშე.

ინდოევროპული ენების დონეზე და, საერთოდ, ტიპოლოგიური კვლევისათვის (აგრეთვე პოლიპერსონალური ენების შესწავლის თვალსაზრისითაც) საკმაოდ ღირებულია ვალენტობისა და ადგილიანობის ცნებები.

K1 - LI - M1
N K2 - L2 - M2
K3 - L3 - M3 და ა.შ.

თუკი მივიღებთ ზემოხსენებულ დებულებას A-B, მაშინ პოლიპერსონალურ ენებში K=L=M იქნება. ონკრეტული ფორმისთვის მონოპერსონალურ ენებში K=L ან K<L, L=M, L<M.

მორფოლოგიური პირიანობის ახლებური გააზრებით არის ორი ვარიანტი K=L და K<L, ეს უკანასკნელი კი მიუღებელია ქართული ენის მორფო-სინტაქსური სტრუქტურისათვის.

ტრანზიტული ზმნები K ფიქსირებულია Ka პოლიპერსონალურ ენებში და არაფიქსირებულია მონოპერსონალურ ენებში Kb. L უფრო ფართო სპექტრია და მეტად ღირებულია ტიპოლოგიისათვის. პოლიპერსონალური ენების KM განსხვავებულია მონოპერსონალური სტრუქტურისაგან.

თ.გამყრელიძის ნაშრომში „ზმნის „პირიანობა“ და „ვალენტობა“ ვალენტობა სინტაქსურ კატეგორიად მოიხსენიება, მაგრამ პრაქტიკულად გაიაზრება მორფოლოგიურ კატეგორიად. როგორც თავად ავტორი აღნიშნავს, აქ ტერმინია გადაწეული და ფაქტობრივად ეს არის პირიანობის ტრადიციული გაგება. იგი საუბრობს ზმნის (და არა პრედიკატის) ვალენტობაზე. აქ სიახლე არსებითად მორფოლოგიაშია შემოთავაზებული, რაც სადავოდ მიგვაჩნია, მიუხედავად ჩვენი ღრმა პატივისცემისა ამ მეცნიერის მიმართ. სქემატურად რომ წარმოვიდგინოთ, თ. გამყრელიძის მიხედვით, სიტუაცია ასე გამოიყურება:

ჩვენ მიგვაჩნია, რომ ენის სხვადასხვა იარუსზე სიტუაცია გამოიყურება შემდეგნაირად:

ტერმინი ადგილიანობა პირველად ხოლოდოვიჩმა გამოიყენა (ა.ხოლოდოვიჩი, 1979). ქართულ ენათმეცნიერებაში ამ ტერმინის გამოყენება რ. ასათიანმა შემოგვთავაზა (რ.ასათიანი, 1994). ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ეს ტერმინი ხელსაყრელია და საბოლოოდ შესაძლებელი ხდება ამ მოვლენის სახელდება ენის იერარქიის სხვადასხვა დონეზე.

რ.ასათიანის „ქართველურ ენათა საკითხები“ ნამდვილად საინტერესო წიგნია, თუმცა ანალიზისას აქაც არაა ენის დონეები ჯეროვნად გამიჯნული. ლოგიკურ-სემანტიკური არ ნიშნავს სემანტიკურს. ვეთანხმებით თ.გამყრელიძეს, რომელიც თვლის, რომ ეს არის უნივერსალური. თუ ინფინიტიური ფორმებით განვიხილავთ სემანტიკურ დონეს, მაშინ გამოვა, რომ „იხატება“ და „ვხატავ“ ერთი სემანტიკური ველის სიტყვებია („ხატვა“), რაც ცხადია, არაა სწორი. სიტყვას ერთდროულად გააჩნია რამდენიმე დონე: ფონოლოგიური, მორფოლოგიური და ლექსიკურ-სემანტიკური, მაგრამ არა სინტაქსური. რადგანაც სინტაქსი არ არსებობს წინადადების გარეშე. რაც შეეხება ლოგიკურ-სემანტიკურს, ეს არის ენის იერარქიის სემანტიკური დონე. N ფორმას გააჩნია კონკრეტული მორფო-სემანტიკა. აქ სხვა აქტანტთა შორის აუცილებელად გასათვალისწინებელია ადრესატიც - O ind, ან უფრო ფართო ცნებით, დესტინატი.

ამდენად, ქართულ ენაში ვალენტობის ცნების გააზრება ინდოევროპული მოდელის მიხედვით შეცდომა იქნებოდა. ტიპოლოგიური კვლევისათვის ღირებული იქნება, რომ ვალენტობა მიჩნეული იყოს არა სინტაქსურ, არამედ სემანტიკურ კატეგორიად. მაშინ ვალენტობის მორფო-სემანტიკა, შესაბამისად, განსხვავებულად აისახება მონოპერსონალერ და პოლიპერსონალურ ენებში.

თუ ვალენტობას გავიაზრებთ სემანტიკურ კატეგორიად (როგორც ადგილიანობაა მიჩნეული), შესაბამისად, შეგვეძლება უნივერსალური ერთეულების გამოყოფაც. კერძოდ, აბსოლუტური ლინგვისტური უნივერსალია იქნება შემდეგი - ყველა ენაში არსებობს განსხვავებული ვალენტობის ზმნები და ამ სხვაობათა რეალიზება კი კერძო გრამატიკათა პრობლემებია.

საჭიროა სპეციალსტთა საბოლოო შეთანხმება იმაზე, თუ რა ტერმინით განისაზღვრება პოლიპერსონალიზმი ენის იერარქიიის სხვადასხვა დონეზე.

ადრესატობა არის გრამატიკული, კერძოდ მორფოლოგიური კატეგორია, რომელიც უჩვენებს, თუ ვისი ინტერესებისაკენ მიემართება სუბიექტის მიერ ჩადენილი მოქმედება. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ეს კატეგორია გამოხატავს შემდეგს - თუ ვისი, ანუ რომელი ირიბი ობიექტური პირის ინტრესებისაკენ არის ორიენტირებული ანუ ადრესირებული ზმნით გადმოცემული მოქმედება. ამრიგად, ადრესატი არის ირიბი ობიექტი, რომელიც ზმნის მოქმედებაში ირიბად არის ჩართული, ეს გახლავთ დაინტერესებული აქტანტი. ტერმინები „ადრესატობა“ და „ადრესატი“ ამ კონკრეტული მორფო-სემანტიკური შინაარსით ჩვენ რამდენიმე წლის წინ შევეცადეთ ამ ტერმინთა დამკვიდრებას ი. ზიცართან ერთად.

ბასკურ ენაში ირიბი ობიექტური პირის მუდამ სულიერი აქტანტია და პასუხობს კითხვაზე nori? - ვის/ვისთვის/ვისკენ? სახელებში ადრესატი, შესაძლოა, სხვადასხვაგვარად იყოს გაფორმებული. ძირითადად იგი დატივითაა გადმოცემული, იშვიათად კი დანიშნულებითობის შინაარსის მქონე თანდებულებით.

სინტაქსურად ადრესატი არის ირიბი დამატება. განვიხილოთ წინადადება: on, berriz, amari agur egiten ari zaio - იონი კი დედას ემშვიდობება, სიტყვასიტყვით: იონი კი დედას სალმებს აძლევს. აქ amari ადრესატია, გამოხატული საზოგადო სახელით მიცემით ბრუნვაში. სინტაქსურად კი ის არის ირიბი დამატება. საუღლებელი ზმნა izan - ყოფნა მოცემულია ფორმით zaio. z - III პ. მხ.რ. სუბიექტის ნიშანია, O - ირიბი ობიექტის III. პ. მხ.რ. მარკერი (amari), a - ძირეული ხმოვანია ანუ ფუძის ნაშთი ამ ფორმაში. ადრესატობის მარკერი კი არის i, რომელიც თითქოს სიგნალურად გვიჩვენებს და განსაზღვრავს, რომ მოქმედება მიემართება სიტყვისკენ amari, რომელსაც, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, თავის მხრივ, ზმნაში შეესაბამება ირიბი ობიექტის მესამე პირის მხოლობითი რიცხვის მარკერი - O.

ადრესატი არის იგივე ირიბი აქტანტი. ბასკურ ზმნაში ჩართული ყველა ირიბი ობიექტი ადრესატია, ქართული ზმნის ირიბი ობიექტი კი, შესაძლოა, იყოს ბენეფაქტივი, პოსესორი, ლოკატივი და ა.შ. ამდაგვარი განსხვავებული სემანტიკის აქტანტები კი უმეტესწილად, ბასკურში შესაბამისი თანდებულიანი ფორმებითაა მოცემული.

ადრესატობა არის ზმნაში გამოხატული დესტინაცია, რომლისთვისაც ამოსავალი წერტილია სუბიექტი, განურჩევლად მისი აქტიურობის ხარისხისა.

სქემატურად ბასკური ზმნის ადრესატული მიმართებები ასე აითვლება:

პირთა ცნობილი კომბინაციათა აკრძალვების გამო გამორიცხულია შემდეგი მიმართებები:

S1 S.pl. --- A1 s.pl. და S 2 s.pl. ---- A2 spl.

რეფლექსივი ბასკურ ენაში არ არის მორფოლოგიური კატეგორია, იგი ლექსიკური საშუალებებით გადმოიცემა. როდესაც სუბიექტის მიერ ჩადენილი მოქმედება ისევ სუბიექტის ინტერესებისაკენ მიემართება, ანუ ხდება მოქმედების ინტროვერტიზაცია, ანუ დანიშნულებითობის მიმართულების რეფლექსივიზაცია - ეს ენობრივი მოვლენა ბასკურ ზმნაში არ აისახება. ზოგჯერ ბასკურ ენაში ადგილი აქვს ე.წ. ფორმალური რეფლექსივის გამოვლინებას; მაგალითად, გვაქვს ერგატიული პასივი, სადაც სუბიექტი არა ჩანს; შდრ. ikusi naiz - მე დანახული ვარ, და ikusi dut - მე დავინახე. ეს ფაქტობრივად არის ერგატიული სუბიექტის მოცილების, ანუ გარკვეული ტრანსფორმაციის შედეგი.

ბასკურ ენაში არა გვაქვს ადრესატული რეფლექსივი ისეთი ტიპის წინადადებებში, როგორიცაა: Bere buruari ezan diot - მან თავის თავს უთხრა, ჩვენ გვაქვს ფორმალური ირიბი ობიექტი და ფორმალური რეფლექსიურობა. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ქართულ ენათმეცნიერებაში ასეთი ტიპის მოვლენას გასხვისებას უწოდებენ. Bere buruari - თავის თავს - ეს არის ადრესატი დატივში. ჩვენი განსაზღვრებით, ეს არის ფორმალური ადრესატი, გამოხატული უკუქცევითი ნაცვალსახელით თავი (ბურუ) და შესაბამისად, გვაქვს ფორმალური ადრესატობა. ამრიგად, ზმნური უკუქცევითობის ასახვა ხდება ფორმალური ადრესატობით.

ბასკური ზმნის ადრესატობა მხოლოდ სასხვისო ქცევის შინაარსს გადმოსცემს, რაც გულისხმობს ზმნური დანიშნულებითობის მიმართებებს სუბიექტის ინტერესების მიღმა. აქ დესტინაციური კატეგორიის ორიენტაციის ვექტორი მიემართება სუბიექტიდან ობიექტისაკენ. თუ მოქმედების ცენტრად სუბიექტს გავიაზრებთ, მაშინ ადრესატობა უნდა განვიხილოთ როგორც ცენტრიდანული ვექტორული კატეგორია.

რ.ლაფონმა გამოთვალა შესაძლებელი დატიური ფორმების რაოდენობა და მიიღო თითიეულ პარადიგმაში 36 ან 40 ფორმა ე.წ. ალოკუტური ფორმების ჩათვლით. მაგალითისთვის ავიღოთ იზან - ყოფნა ზმნის ორპირიანი ადრესატული უღლების პარადიგმა:

როგორც ამას მრავალი მკვლევარი აღნიშნავს, ბასკური ენა არ უჩვენებს დიალექტურ სხვადასხვაობას ირიბი ობიექტის კატეგორიისა და ე.წ. პრედატიური რეფერენტების, ანუ ადრესატობის მარკერების გამოხატვისას.

გამოვყოფთ ორი ტიპის ადრესატს:

წინადადებაში, შესაძლოა, ორივე ერთად შეგვხვდეს: მე მეგობარს შენთვის ვწერ წერილს.” უხლოესი ადრესატის ცნება არ განისაზღვრება წინადადებაში რიგის მიხედვით, მით უფრო, რომ ბასკურშიც და ქართულშიც სიტყვათა რიგი თავისუფალია. იგი განისაზღვრება შინაგანი სიღრმისეული სემანტიკის მიხედვით და არ არის დამოკიდებული მეტყველების სუბიექტის ანუ პირველი პირის სემანტიკაზე. ასე რომ იყოს, ზემოთ მოყვანილ მაგალითში „შენთვის“ იქნებოდა უახლოესი ადრესატი, მაგარამ ამ წინადადებაში უახლოესი ადრესატი არის „მეგობარს“. მეორე, ზმნისგარეთა ადრესატი, ხშირად არის ან ლოკალური, ან ბენეფაქტიური სემანტიკის მქონე აქტანტი, მოქმედების დანიშნულების საბოლოო პუნქტი. ბასკურ ენაზე ზემოთ მოყვანილი წინადადება ადრესატობის თვალსაზრისით გრამატიკულად იდენტური მოდელით იქნება წარმოდგენილი: Nik zurentzat adizkideari letera diot. diskideari - (მეგობარს) არის უახლოესი ადრესატი დატივში, zurentzat - (შენთვის) არის ზმნისგარეთა ადრესატი, ფორმაში diot d - არის პირდაპირი ობიექტის III პირის მხოლობითი რიცხვის ნიშანი, i - არის ადრესატობის კატეგორიის მარკერი, o - ირიბი ობიექტის III პირის მხოლობითი რიცხვის ნიშანი -(ადისკიდეარი), t - სუბიექტის I პირის მხოლობითი რიცხვის ნიშანი.

ბასკურ ზმნას, ისევე, როგორც ქართულს, არ შეუძლია ორი ადრესატის გამოხატვა ერთდროულად. ამიტომ იგი მხოლოდ ერთ, უახლოეს ადრესატს გამოხატავს ზმნაში.

ბასკურ ზმნას შეუძლია, ჰქონდეს დამატებითი ინფორმაცია ზმნის პირებზე, კერძოდ, მას შეუძლია განსაზღვრებითი ფუნქციაც ჰქონდეს და კუთვნილება/პოსესიურობასაც გამოხატავდეს გარკვეულწილად. ტხერა ეტორრი ზიტზაიგუნ - მოვიდა ჩვენთან სახლში (ეს არის ანალიტიკური წარმოების ტიპიური მაგალითი). ეტხე-რა - (სახლი) მიმართულებით ბრუნვაშია და მოქმედების ლოკალიზაციას აღნიშნავს, მაგრამ არ არის განსაზღვრული კუთვნილებითი ნაცვალსახელით გურე - ჩვენი, ამ ინფორმაციას გადმოსცემს ყოფნა დამხმარე ზმნის წარსული დროის ფორმა zi-tza-i-gu-ნ, სადაც zi -არის III პირის მხოლობითი რიცხვის სუბიექტი, tza -ძირი, ი - ადრესატობის ნიშანი, გუ - პირველი ირიბი ობიექტიური პირის მხოლობითი რიცხვის ნიშანი, ბოლოკიდური კონსონანტი ნ წარსული დროის რეფერენტია ზმნაში. ამრიგად, ზემოთ მოყვანილ წინადადებაში ადრესატობის მარკერითა და ირიბი ობიექტის დახმარებით ჩვენ ვიგებთ, რომ სახლი ჩვენია. რომ ყოფილიყო gure etxera - (ჩვენი სახლისკენ/ჩვენს სახლში), მაშინ წინადადება, შესაძლოა სხვაგვარად ყოფილიყო აგებული, ანუ ადრესატული ფორმების გარაშე - Gure etxera etorri ziren. აქედან გამომდინარე, ნათელია, რომ როდესაც გვაქვს ადრესატობის კატეგორია და ზმნაში გამოხატული ირიბი მიმართება, შესაძლებელი ხდება კუთვნილებითი ნაცვალსახელებისა და საერთოდ, სახელთა კუთვნილებითი ფორმების გამოტოვება წინადადებაში, რადგანაც ზმნა შეიცავს ამ ინფორმაციას. ადრესატობის კატეგორია ყოველთვის შეიცავს ასეთი ტიპის ინფორმაციას, რამდენადაც იგი უჩვენებს, თუ ვისკენ, ვისი ინტერესებისაკენ მიემართება ზმნით გამოხატული მოქმედება.

თანამედროვე ბასკურ ენაში ზმნათა დიდი უმეტესობა პირიან ფორმათა ანალიტიკურ წარმოებას მიმართავს. მხოლოდ ათიოდე ზმნამ თუ შეინარჩუნა სინთეტური წარმოების ძველი ფორმები. ანალიტიკური წარმოების ზმნებს ტრადიციულ ბასკურ გრამატიკაში პერიფრაზული ეწოდება.

სინთეტური ზმნებია: egon - დარჩენა, joan -წასვლა , etorri - მოსვლა, ibili - სიარული, izan - ყოფნა, jakin - ცოდნა, eduki - ქონა/ყოლა, ekarri - მოტანა, eraman - ტარება, ihardun - ჩართვა. ზოგიერთი სხვა ზმნაც ზოგჯერ სინთეტურ წარმოებას მიმართავს, ასეთებია: jarin - დინება, erabili - გამოყენება, irudi - მსგავსება, esan - თქმა. ასევეა ზმნები atxeki - დართვა, jarraiki - მიყოლება, eman - მიცემა და entzun - მოსმენა.

ინდოევროპული ენების გავლენით იმდენად დიდია ამ ენის მიდრეკილება ანალიტიკური წარმოების მიმართ, რომ იქაც კი, სადაც გვაქვს სინთეტური წარმოება, არის პარელელური ანალიტიკური ფორმებიც, რომელთაც გარკვეული უპირატესობა ენიჭებათ ენის სინქრონიულ დონეზე. ადრესატობის კატეგორია, როგორც პოლიპერსონალური ზმნის კატეგორია, აისახება სინთეტური წარმოების ზმნებსა და დამხმარე ზმნებში.

ხშირად ბასკურ ზმნებს აქვთ პარალელური ფორმები, ანუ სინთეტურიც და ანალიტიკურიც. ანალიტიკური წარმოებით izan - ყოფნა ზმნა აწარმოებს გარდაუვალ არაერგატიულ ფორმებს და უკან - ქონა აწარმოებს გარდამავალ, ერგატიულ ფორმებს. ბასკურში გამოიყოფა ზმნები, რომელთაც egon - კეთება დამხმარე ზმნა აწარმოებს. ეს ზმნები შინაარსით გარდაუვალი ზმნებია, მაგრამ ერგატიული ფორმა გააჩნიათ, მსგავსად ქართული მედიოაქტივებისა; ასეთებია: amets egin ოცნება, dantza egin ცეკვა, dehadar egin კივილი, eztul egin დაჭერა, lan egin მუშაობა, lo egin დაძინება, ნეგარ ეგინ ტირილი, so egin შეხედვა, zintz egin დაცენიმება, bazkaldu საუზმობა, afaldu სადილობა, iraun დარჩენა, irakin მოხარშვა და რამდენიმე ობსენიტური შინაარსის ზმნა: izerdi egin გადაფურთხება, txiza egin მოფისვა, kaka egin მოკუკვა. ამ გარდაუვალ ზმნებს ერგატიული სუბიექტი აქვთ და უკან დახმარე ზმნით აწარმოებენ ფორმებს. გამოდის, რომ ამ ტიპის ინტრანზიტულ ერგატიულ ზმნებს ორი დამხმარე ზმნა აქვთ: „კეთება“ და „ქონა“. კონკრეტულ ფორმას, ბუნებრივია, ერთ-ერთი მათგანი აწარმოებს.

მაგალითები:

Dantzariek berehala dantzatuko dute. - მოცეკვავეები მაშინვე იცეკვებენ.
Senide guztiak elkarrekin bazkaldu dira - ყველა ნათესავმა ერთად ისაუზმა.
Gure etxeak zutik irauten du - ჩვენი სახლი ისევ დგას, (ანუ რჩება დამდგარი).
Urak irakin du - წყალი მოიხარშა (ადუღდა).
Langileak lanean dihardu - მუშა შრომაშია.

ანალოგიური ტიპის ფორმაწარმოება აქვთ ამინდის გამომხატველ ზმნებს, მაგრამ მათი სუბიექტი ნომინატივშია, უფრო ზუსტად, აბსოლუტივში.

მაგალითები:

Gaur euria egin du - დღეს წვიმდა.
Gorbeian elurra egiten du neguan. - ზამთარში თოვს გორბეაში.
Haize handia egingo du bihar - ხვალ აქ დიდი ქარი იქნება.

ბასკურში გვაქვს ზმნათა ჯგუფები:

1. Nor? erTpiriani gardauvali - არაერგატიული არაადრესატული,
2. Nor-Nori? ორპირიანი გარდაუვალი - არაერგატიული ადრესატული,
3. Nor-Nork? ორპირიანი გარდამავალი - ერგატიული არაადრესატული,
4. Zer-nori-nork? სამპირიანი გარდამავალი - ერგატიული ადრესატული.

აქედან ნათელია, რომ, შესაბამისად, გვაქვს შემდეგი ჯგუფები:

1. უობიექტო ანუ არაადრესატული და არაერგატიული ერთპირიანი ზმნები, აბსოლუტური ზმნები,

2. ორობიექტიანი ანუ ადრესატული და ერგატიული სამპრიანი ზმნები,

3. ერთობიექტიანი ანუ ალტერნატიული: ან ადრესატული ან ერგატიული ორპირიანი ზმნები.

არჩევანი ერგატიულობასა და ადრესატობას შორის ორპირიან ზმნებში იჩენს თავს, სადაც ობიექტი არის ან ირიბი ან პირდაპირი. აბსოლუტური ერთპირიანი ზმნები არც ერგატიულია და არც ადრესატული. ეს ბუნებრივიცაა, ადრესატობა ხომ, ქცევის კატეგორიის მსგავსად, პოლიპერსონალური ზმნის კატეგორიაა და სულ მცირე - სუბიექტისა და სხვისთვის (ირიბი ობიექტისათვის) ჩადენილი მოქმედების არსია გადმოსაცემი. იქ სადაც ეს სხვა - (ირიბი ობიექტი) არ არის, არც ადრესატობის კატეგორია გვექნება. ასეთია ერთპირიანი და ორპირიანი ტრანზიტული ზმნები.

დატივი არის ადრესატის ბრუნვა. „Jatetxeko neskatzak izozki bat dakarkio aurtxoari“ (პ.ალტუნა, 1967, გვ. 412). რესტორნის ოფიციანტს ერთი ნაყინი მოაქვს ბავშვისთვის. Jatetxeko (რესტორნ-ის) არის ქვემდებარის კუთვნილებითი განსაზღვრება, neskatzak (გოგონა, ოფიციანტი - erg.) - არსებითი სახელია ერგატიულ ბრუნვაში, რომელიც ზმნაში ნულოვანი სუფიქსითაა მოცემული, როგორც III პირის მხოლობითი რიცხვის აგენსი, izozki bat (ნაყინი ერთი -nom.) პირდაპირი დამატებაა განუსაზღვრელი არტიკლით, რომელსაც ზმნაში შეესაბამება პრეფიქსი და (O ind. IIIპ. მხ. რ.) aurtxoari (ბავშვი - დატ.) არის ადრესატი, საზოგადო არსებითი სახელი მიცემით ბრუნვაში. ბრუნვის დაბოლოებაა r-i. da-kar-ki-o - ზმნა მოქვს კარ ძირია და ki ადრესატობის ნიშანი, რომელიც უჩვენებს, რომ ნულმარკერიანი აგენსის მიერ შესრულებული მოქმედება მიემართება სიტყვა aurtxoari -ის ინტერესებისაკენ, თვითონ ამ სიტყვას კი ზმნაში სუფიქსი - o გამოხატავს.

ადრესატის ბრუნვა მხოლოდ დატივია, როდესაც ამ ბრუნვის მიღმა არის ასახული იგივე სემანტიკის მქონე ირიბი მიმართება „თვის“ ტიპის თანდებულიანი ფორმებით, ადგილი აქვს აღწერით ადრესატობას, რომელიც სინტაქსური ხერხებით გადმოიცემა და არა ზმნის ფორმით. ასეთ დროს ზმნა რჩება ნეიტრალურ ფორმაში და არის უადრესატო; მაგალითად: Gizonaren alde dago egin da (რ.ჰერერო, 1975, გვ. 325). ადამიანისთვის (ადამიანის სასარგებლოდ) გაკეთდა. აქ ცხადია, რომ მოქმედება უშუალოდ ადამიანისათვის, მისი ინტერესებისათვის შესრულდა, მაგრამ ადრესატობა არა გვაქვს ზმნაში. Amonaren gatik erosi genuen (რ. ჰერერო, 1975, გვ. 89). ბებიისათვის ვიყიდეთ. ამ წინადადებაშიც ფორმა „ბებიისათვის“, მართალია, დანიშნულებითობას გვიჩვენებს, მაგრამ ზმნაში არ გამოიხატება ეს სემანტიკა. ასეთივე ტიპის მაგალითებია:

Nerentzat ekarri dira (კ.ბაროხა, 1946, გვ. 179), ჩემთვის (ჩემი გულისთვის) მოაქვთ,
Artzainengantz joan dira (რ. ჰერერო, 1975, გვ. 108), წავიდნენ მწყმსებისაკენ,
Aitonarengana etorri dira (რ. ასკუე, 1949, გვ. 102), წავიდნენ ბაბუისაკენ და ა.შ.

ადრესატობის ზმნური კატეგორია დატივის ნიშნითაა მოცემული ზმნაშიც. ამიტომაც მას ხან დატიურ ნიშნებს უწოდებდნენ, ხან - პრედატიურს, რადგანაც იგი ირიბი ობიექტის მარკერს უძღვის წინ. როგორც ლაფონი წერს: „ბასკურ ენაში არსებობს პირიანი ზმნები, რომელთაც გააჩნიათ პირის სუფიქსები, რომლებიც გვიჩვენებენ თუ ვისკენ ან რისკენ არის მოქმედება ადრესირებული, ან რისთვის ან ვისთვისაა პროცესი დანიშნული. ეს სუფიქსები გამოხატავენ მეორე ობიექტის (კუთვნილებითი ობიექტის) გრამატიკულ პირს. თუ ეს დამატება არ არის ასახული ზმნაში და მოცემულია არსებითის ან ნაცვალსახელის ფორმით, მაშინ ის არის მიცემით ბრუნვაში. ამდენად, შესაბამისი სუფიქსები ზმნაში დატივის მნიშვნელობის მქონეა“ (რ. ლაფონი 1984, გვ. 93). ლაფონი აღნიშნავს, რომ „XVI საუკუნიდან უამრავი სინთეტური ზმნის ფორმა გამოვიდა ხმარებიდან და ამათგან უმრავლესობა სწორედ დატივის მაჩვენებლიანი ფორმები იყო. მხოლოდ დამხმარე ზმნებმა თუ შეინარჩუნეს დატივის ნიშნიანი ფორმები უღლების სხვადსხვა პარადიგმებში. ამის მიუხედავად, სასაუბრო ენასა თუ ავტორისეულ ტექსტში ხშირია ზმნაში გამოტოვებული ადგილები (დატივის ნიშნის გარეშე), რომელიც შეგვიძლია შესაბამისი ჩვენებითი ნაცვალსახელის ან არსებითი სახელის დატივით შევავსოთ“ (რ.ლაფონი 1984, გვ. 117-116). ეს არის ინდოევროპული ენების გავლენის შედეგი.

ლაფონის მსგავსად, ა.ტოვარიც გამოყოფს „დატიური ელემენტების შემცველ ზმნებს“ (ა.ტოვარი, 1959, გვ. 69-70) .

საერთოდ, დატივი არის საგნის ან არსების ბრუნვა, რომელსაც ეხება ზმნის მოქმედება ან მდგომარეობა (ჩ.ფილმორი, 1981, გვ. 405). დატივი, ფილმორის განმარტებით, არის სულიერობის წყარო, ანუ იგი არის არის აგენსისა და პაციენსის მიღმა დარჩენილი ბრუნვა, რომელსაც შეუძლია წინადადების დანარჩენ ნაწილთან შეთანხმებული ნებისმიერი მნიშვნელობის გადმოცემა. „სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, სამ-სახელიან წინადადებაში დატივის ფუნქცია გამომდინარეობს კონტექსტიდან, ის არ არსებობს როგორც წინასწარ მოცემული დატივის მნიშვნელობათა შესაძლებელი ვარიანტების სიმრავლიდან” (ჩ.ფილმორი, 1981, გვ. 384).

ფილმორი სავსებით სამართლიანად აკრიტიკებს დეივერის შეხედულებას, რომ ორსახელიან წინადადებაში არჩევანი დატივსა და აკუზატივს შორის სემანტიკურად არარელევანტურია და შემთხვევით კანონებს ექვემდებარება., ზოგჯერ კი თავისუფალ არჩევანსაც უშვებს. (ჩ.ფილმორი, 1981, გვ. 385). ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, ენაში არ არსებობს შემთხვევითი კანონები. საგულისხმოა ფილმორის მიერ ჩატარებული ბრუნვათა გამოკვლევა. მეცნიერი ძირითადი ბრუნვების დახასიათებისას გამოყოფს სულიერისა და უსულოს კატეგორიებს. აგენტივი განსაზღვრულია, როგორც ზმნასთან იდენტიფიცირებული მოქმედების სულიერი ინიციატორი, დატივი კი სულიერი არსების ბრუნვა, რომელსაც ეხება ზმნით გამოხატული მოქმედება ან მდგომარეობა (ჩ. ფილმორი, 1981, გვ. 405-406). ფილმორი წერს, რომ „დატივი არის შესაბამისი ზმნით დასახელებული მოქმედების სულიერი აქტანტის ბრუნვა“ (ჩ.ფილმორი, 1981, გვ. 408). წინადადებაში ბრუნვათა გარემოცვას მკვლევარი ბრუნვით ჩარჩოს უწოდებს და გამოყოფს სახელისა და ზმნის არჩევანს” (ჩ.ფილმორი, 1981, გვ. 415). გარკვეული ტიპის იერარქია კი გნსაზღვრავს, სახელის მიერ წამოწეული ფუნქციებიდან რომელი უნდა განისაზღვროს, როგორც გრამატიკული (ჩ. ფილმორი, 1981, გვ. 530).

ა.ტიბმერლეიკს აზრით, დატივი აგრეთვე არის რეფლექსივის კონტროლიორი (ა. ტიბმერლეიკი, 1982, გვ. 190).

ბასკური დატივის ფუნქციური მხარე, რა თქმა უნდა, იზიარებს ზემოხსენებულ ტიპოლოგიურ დასკვნებს. ფორმის თვალსაზრისით კი ასეთი სურათია: ბასკურ ენაში დატიური ბრუნვის დაბოლოებაა სუფიქსური ი, რომელსაც პოსტვოკალურ პოზიციაში R ხმოვანგასაყარი უძღვის წინ. mendi-r-i, (მთას), ama-r-i (დედას). როდესაც არსებით სახელს ერთვის განსაზღვრებითი არტიკლი ა, ხმოვანგასაყარი R არტიკლის შემდეგ იკავებს პოზიციას: mendi-a-r-i, (მთას), seme-a-r-i (ვაჟიშვილს) და მისთ. სხვა ბრუნვის ნიშანთა მსგავსად, მრავლობით რიცხვში მიცემითი ბრუნვის მარკერი არ იცვლება, მას წინ უძღვის მრავლობითობის აღმნიშვნელი მორფემა -e, seme-e-i (ვაჟიშვილებს), mendi-e-i (მთებს) და ა.შ. სახელებში დატივის ნიშანია i, თუმცა იგი, შესაძლოა, სხვადასხვაგვარად გამოიყურებოდეს ამა თუ იმ ფონეტიკური გარემოცვისა და მორფოლოგიური პირობების გამო (ri, ari, ei, i).

ჩვენი აზრით, დატივის ძირითადი მორფემის გენეზისი ჩვენებით ნაცვალსახელებს უნდა უკავშირდებოდეს. მაგრამ ეს დიაქრონიული საკითხი ცალკე კვლევას მოითხოვს და ამჟამად მას ვერ შევეხებით.

ინჩაუსტი გამოყოფს ადრესატულ უღლებას და მას ირიბს უწოდებს, ხოლო არაადრესატულს კი - პირდაპირს. ზმნათა ფორმები მასთან განეკუთვნება ინტრანზიტულ ირიბს (S + Oind.) ან ტრანზიტულ პირდაპირს (S, SOd.) (ხ. ინჩაუსტი, 1960, გვ. 84-89). იგი გამოყოფს მესამე ჯგუფასაც, რომელსაც უწოდებს ტრანზიტულ ირიბი უღლების ზმნებს (S, Od. + Oind.) (ხ.ინჩაუსტი, 1960, გვ. 88-91) .

ადრესატობის მიხედვით შესაძლებელია ასეთი კლასიფიკაცია:

1. ზმნები, რომლებიც არასდროს არ დაირთავენ ირიბ ობიექტს და მუდამ უადრესატო ფორმები აქვთ. ეს ზმნები ამ კატეგორიის მიხედვით უარყოფითი ზმნები იქნება.

2. ზმნები, რომლებიც ყოველთვის ირიბი ობიექტით არიან წარმოდგენილი და მუდამ ადრესატული ფორმები აქვთ. ეს ზმნები ამ კატეგორიის მიხედვით დადებითი ზმნები იქნება.

ზმნები, რომლებიც ხან დაირთავენ ირიბ ობიექტს და ხან არა; ე.ი. ზოგ შემთხვევაში უადრესატო ფორმები აქვთ, ზოგჯერ კი - ადრესატული. ეს ზმნები ამ კატეგორიის მიხედვით შუალედური ანუ გარდამავალი ზმნებია. ჩვენ მოვერიდებით „გარდამავლობის“ გამოყენებას ამ თვალსაზრისით, რათა არ მოხდეს ტერმინთა აღრევა.

პირველ ჯგუფში შევა შემდეგი ტიპები:

1. Nor
2. Nor-Nork

მეორე ჯგუფი:

1. Nor-Nori
2. Nor/Zer- Nori-Nork

მესამე ჯგუფი:

1. Nor (+ Oidn. -Nori )
2. Nor-Nork (+ Oidn. -Nori )

ჩვენი კლასიფიკაციით, პირიანობის მიხედვით გვაქვს ადრესატობის შემდეგი ჯგუფები:

1. ერთპირიანი

უარყოფითი
შუალედური

2. ორპირიანი გარდამავალი

უარყოფითი
შუალედური

ორპირიანი გარდაუვალი დადებითი
სამპირიანი დადებითი

ანუ გვაქვს ექვსი ტიპი: ორი უარყოფითი, ორი შუალედური და ორიც დადებითი.

გვაქვს შემდეგი სახის ბინარული ოპოზიციები: A-B და C-D. აღსანიშნავია, რომ რაიმე მნიშვნელოვანი სხვაობა ადრესატობის კატეგორიის გამოხატვის თვალსაზრისით ამ ჯგუფებს შორის არ აღინიშნება ზკი პლურალიზატორის გამოყენებისას, ზემოთ აღწერილი თავისებურებების გარდა.

როგორც უკვე ითქვა, ადრესატობა არ არის დამოკიდებული გარდამავლობაზე. თუმცა შეგვიძლია გამოვყოთ გარდამავალი და გარდაუვალი ადრესატობა. შესაბამისად, ბასკურში გვაქვს ერგატიული და არაერგატიული ადრესატობა. თავისთავად ობიექტის თანადროულად ორი მიმართულებით გააზრება ქმნის ამ ტიპის სისტემებს. სხვათაშორის, ეს ასახულიცაა უშუალოდ ადრესატობის მარკერზე. ჩვენი აზრით, ki შედგება დატიური (i) და ერგატიული (k) რეფერენტებისაგან. საფიქრებელია, რომ ბასკურში სწორედ ერგატიული დესტინაციაა პირველადი.

ერგატიული დესტინაცია შემდეგ სქემას ქმნის ბასკურ ზმნაში:

ადრესატობის კატეგორიის ძირითადი ისტორიული მარკერი არის ი; სინქრონიულ დონეზე კი - კი/ი. ადრესატობის მარკირება, შესაძლოა, იყოს ერთმორფემული ან ორმორფემული. ბასკურ ზმნაში ორივე ვარიანტი არსებობს. ორმორფემული მარკირება გულისხმობს დესტინაციის სემანტიკის კლასიკური ფორმით გადმოცემას: ადრესატობის მარკერითა და ირიბი ობიექტის ნიშნით. აგლუტინაციის პრინციპის მიხედვით, აქ ფუნქციები განაწილებულია - დესტინაციის ზოგადი, არსებითი სემანტიკა გადმოცემულია ადრესატობის მარკერით და კონკრეტული ადრესატი კი დაზუსტებულია მეორე მორფემით - ირიბი ობიექტური პირისა და რიცხვის გამომხატველი მორფემით. ერთმორფემული ადრესატობა კი არის მოცემული მხოლოდ ირიბი ობიექტური პირისა და რიცხვის გამომხატველი მორფემით, ადრესატობის მარკერის გარეშე. ბუნებრივია, რომ გასაგები მიზეზების გამო მიუღებელია შებრუნებული ვარიანტი - ადრესატობის მარკერი ირიბი ობიექტური პირისა და რიცხვის გამომხატველი მორფემის გარეშე. ცხადია, რომ ადრესატობის მარკერები ი/კი ვერ მიუთითებენ კონკრეტულად იმ პირს, რომლისკენაც მიემართება მოქმედების დესტინაციური ვექტორი. ადრესატობა დანიშნულებითი მიზანმიმართულების გამოხატვაა ზმნაში. ამ კონკრეტულ მიმართულებას კი ზმნაში უკვე ირიბი ობიექტი აზუსტებს თავისი მარკერებით. ინჩაუსტი მათ „პირიან დატივებს უწოდებს“ (ხ. ინჩაუსტი, 1960, გვ. 15).

საერთოდ, ისტორიულად ბასკური ზმნისათვის დამახასიათებელია დესტინაციის კატეგორიის ორმორფემული მარკირება, როგორც ლაფონი მიუთითებდა.

ერთმანეთს შევადაროთ ერთმორფემული და ორმორფემული მარკირების ნიმუშები:

Ekarri - წაღება

ერთმორფემული მარკირება (მხოლოდ ირიბი ობიექტური პირის ნიშნით):

Od. III s. - Oind. I s.

S2 s. - dakar-da-k/n
S2 zrd. dakar-da-zu
S2 pl. - dakarzue

Od. III s. - Oind. I pl
S2 s. - dakar-gu-k/n
S2 zrd. dakar-gu-zu
S2 pl. - dakar-gu- zue - და ა. შ.

იგივე ზმნაში ადრესატობის კატეგორიის ორმორფემული მარკირება (ირიბი ობიექტის ნიშნითა და ადრესატობის მარკერით):

Od. III s. - Oind. I s.

S2 s. - dakar-da-ki-k/n
S2 zrd. - dakar-da-ki-zu
S2 pl. - dakar-ki-zue

Od. III s. - Oind. I pl.
S2 s. - dakar-gu-ki-k/n
S2 zrd. - dakar-gu-ki-zu
S2 pl. = dakar-gu-ki- zue - და ა.შ.

ინდოევროპულ ენებთან სიახლოვე ბასკურში იწვევს არა მარტო ანალიტიკური ფორმების სიჭარბეს, არამედ პოლიპერსონალური ზმნის რიგი კატეგორიების გადააზრებას. ამის დასტურია ადრესატობის კატეგორიის ზემოთ მოყვანილი ორი ვარიანტის პარალელური ფორმების არსებობა ენაში.

ადრესატობის მარკერები i/ki არ იცვლება პირისა და რიცხვის მიხედვით. ეს მარკერები უცვლელია უღლების ყველა სხვადასხვა ფორმაში. ამიტომაც ჩვენ მხოლოდ აწმყო დროის (ndikatibozko orainaldia) ფორმებს განვიხილავთ მაგალითებად. თავად ადრესატობის რეფერენტთა შორის ვარირება (ი თუ კი) არ არის ფონეტიკურად შეპირობებული.

i პოსტვოკალურ პოზიციაში - V-i-C
natza-i-k/n
natza-i-zu
i ინტერვოკალურ პოზიციაში - V-i-V
natza-i-e
hatza-i-o
natza-i-o

i პოსტკონსონანტურ პოზიციაში - C-i-V
d-i-o
d-i-e
d-i-e-gu

i ინტერკონსონანტურ პოზიციაში - C-i-C
d-i-t
d-i-gu
d-i-da-zu

ki პოსტვოკალურ poziciaSi - V-ki-C
na-ki-zun
na-ki-zuen
ha-ki-gun
da-ki-dan

ki ინტერვოკალურ პოზიციაში - V-ki-V
na-ki-an
na-ki-on
ha-ki-en
ha-ki-en

ki პოსტკონსონანტურ პოზიციაში - C-ki-V
nen-ki-oken
nen-ki-eken
hen-ki-eken
hen-kiokeen

ki ინტერკონსონანტურ პოზიციაში - C-ki-C
nen-ki-zuken
nen-ki-zueken
hen-ki-guken
hen-ki-dakeen - და ა.შ. (ჩილარდეგი, 1979 გვ. 14, 15]

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ბასკური ზმნის ადრესატობის რეფერენტები სუფიქსურია, თუმცა გვხვდება ადრესატობის ი არა სუფიქსურ პოზიციაშიც, პირდაპირი ობიექტის რეფერენტის შემდეგ, ძირის წინ. აქ ძირი ნულოვანია:

d-i-da-k/n
d-i-t
d-i-gu
d-i-gu-zue
d-i-gu-te - და ა.შ. (ჩილარდეგი, 1979 გვ. 14-15).

ამ ტიპის ფორმებში ადრესატობის მარკერი უფრო პრეფიქსურ მარკერად შეიძლება ჩაითვალოს, ვიდრე სუფიქსურად. იგი, შესაძლოა, მივიჩნიოთ პირველი პოზიციის აფიქსად სუფიქსთა რიგში. მაგრამ ძალზე საიტერესოა იმ ზმნათა ფორმები, სადაც ი არის პირველი მორფემა, ე.ი. არის აშკარა პრეფიქსი და აქვს ადრესატული შინაარსი: i-eza-da-k/n, i-eza-da-zu, i-eza-da-zue და ა.შ. (ჩილარდეგი, 1979 გვ. 14-15).

პრეფიქსური ი ზოგჯერ თავს იჩენს ინფინიტიურ ფორმებშიც, მაგალითად:

i-rudi - მოჩვენება. (თუმცა ამ ზმნას გარკვეული რეფლექსიური შინაარსიც გააჩნია.) სხვადასხვა ბასკი ავტორი ამას სხვადასხვა ახსნას აძლევს (ჩილარდეგი, 1979; ი.ინჩაუსპე, 1858; რ.ლაფონი, 1970; 1962; რ.ტრასკი, 1999; ტ.ვილბური, 1970).

ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ადრესატობის მარკერები დიაქრონიულად იყო პრეფიქსური (i-), რამაც განვითარების მეორე ეტაპზე, მოგვცა ადრესტობის ცირკუმფიქსური წარმოება (i-i/ki), რადგანაც პრეფიქსურ პოზიციაში სემანტიკური შინაარსი გაფერმკრთალდა. ტენდენცია გაგრძელდა და მესამე ეტაპზე მივიღეთ ადრესატობის კატეგორიის სუფიქსური რეფერენცია (-i/ki).

d-i-eza-i-ke-t
d-i-eza-i-o-ke-k/n
d-i-eza-i-e-ke
d-i-eza-i-o-ke-gu
d-i-eza-i-e-ke-zu
d-i-eza-i-e-ke-zu-e
d-i-eza-i-o-ke-te

d-i-eza-i-eke-k/n - და ა.შ. (ჩილარდეგი, 1979 გვ. 39).

ამ ფორმებში პირველი ი პირდაპირ ზმნის ძირს დაერთვის პრეფიქსად, მეორე კი ტრადიციულ პოზიციაშია: წინ უძღვის ირიბი ობიექტის მარკერებს. იგი პირველი სუფიქსია და უშუალოდ ზმნის ძირს დაერთვის. აქ კარგად ჩანს ადრესატობის კატეგორიის მარკერთა რანგი.

იმპერატივებში, სადაც, როგორც წესი, შენარჩუნებულია უძველესი ენობრივი სურათი, ზოგან I არის პირველი პრეფიქსი:

i-eza-da-k/n
i-eza-da-zu
i-eza-da-zu-e
i-eza-i-e-k/n
i-eza-i-e-zu
i-eza-i-e-zu-e
i-eza-i-e-te - და ა.შ. (ჩილარდეგი, 1979 გვ. 44).

მესამე ეტაპზე, როგორც აღვნიშნეთ, გვაქვს სუფიქსური წარმოება: natza-i-o, na-tor-ki-o და ა.შ. ადრესატობის კატეგორიის ზემოხსენებული ეტაპების გამოვლენა უამრავ ამოუცნობ საკითხს მოჰფენს ნათელს ბასკური ზმნის სისტემაში და საერთოდ, ბასკურ გრამატიკაში.

ტრასკს მიაჩნია, რომ ადრესატობის მარკერი კი არის ორი დამოუკიდებელი, მაგრამ ერთნაირი ფუნქციის მქონე ელემენტის ნაერთი (რ.ტრასკი, 1999). ასკუე თვლის, რომ ეს სხვადასხვა ფუნქციის მქონე ელემენტებია (რ.ასკუე, 1932, გვ. 310). აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ ეს მკვლევარი არ არის თანმიმდევრული: იგი განიხილავს კი-ს ხან როგორც მიმღეობის მაწარმოებელს, ხან რეფლექსურობის, ხან კი ინტრანზიტულობის მარკერს. ზოგ მკვლევარს კი მიაჩნია, რომ ერთიანია რეფერენტები: კიო, კიე, კიგუ და ა.შ. (ა.კინგი, 1973; ი.ლაკა, 1993; ა.ტოვარი, 1977; რ.ტრასკი, 1999). ამ ტიპის მორფემებს ისინი გაიაზრებენ როგორც - „სუბიექტი ობიექტისათვის“. ასეთი მიდგომა კი ბუნებრივ ტიპოლოგიურ პარალელს ავლებს ქართული ზმნის პროკლიტიკასთან.

ლაფონის აზრით, კ და ი სხვადასხვა მორფემებია. მაგრამ ლაფონი არ აკონკრეტებს მათ მნიშვნელობას. ი მიცემითი ბრუნვის ფორმაა. ეს სადავო არაა ბასკოლოგებთან. რა არის კ ფორმანტი ამ მორფემაში და რა როლი შეიძლებოდა ჰქონოდა მას დიაქრონიულად? ჩვენი აზრით, ეს არის ერგატივის ნიშანი ზმნაში. ამით ჩვენ სახეზე გვაქვს ერგატიული დატივი, რომელსაც ეკარგება ერგატივის შინაარსი ალტერნატიულ ფორმებში (ორპირიან ერთობიექტიან ადრესატულ ფორმებში) და იგი მთლიანად ფორმდება როგორც ერთიანი მორფემა. ჩვენი აზრით, ჯერ მოხდა ფუნქციათა შერწყმა რომელიღაც დონეზე და შემდგომ კი საოპოზიციო ფორმებში რეფერენტმა გააერთიანა გარკვეული ცნებები. სავარაუდოა, რომ ჯერ გვქონდა პრეფიქსური ი, შემდეგ მივიღეთ ცირკუმფიქსი და აქ უკვე შემოდის კ, როგორც დესტინაციის აქტის თანამონაწილე ერგატიული წევრი. საფიქრებელია, რომ თავდაპირველად იგი გაჩნდა ორობიექტიან ადრესატულ ფორმებში და შემდგომ გავრცელდა ალტერნატიულ - ერთობიექტიან ადრესატულ ფორმებშიც. სავარაუდოა, რომ დროში ეს ხდებოდა დესტინაციის მარკერის სუფიქსაციის პროცესის პარალელურად.

ადრესატობის მარკერთა ზემოთ განხილული ევოლუციური სურათი არის ნათელი მაგალითი იმისა, თუ როგორ მუშაობს ფორმალური სტრუქტურა და როგორ სცილდება იგი თავდაპირველ ფუნქციურ მოდელს. მხოლოდ სინთეზური, ფუნქციო-ფორმალური მეთოდის თეორიას შეუძლია სრულყოფილად ახსნას ასეთი ტიპის მოვლენები. საერთოდ, უნდა ითქვას, რომ (შესაძლოა, განსხვავებული ტიპის ენათა გარემოცვის მიზეზით) ბასკური ენისათვის დამახასიათებელია ფორმისა და ფუნქციის ამდაგვარი დაცილება, რაც შემდგომში იწვევს ბასკურ ენაში რიგი კატეგორიების ორმაგ გამოხატვას; მაგალითად, ბასკურ მორფოლოგიაში ასეა გაფორმებული მრავლობითობა, ინტენსივობა, ადრესატობა და სხვ.

დატივის მარკერის ზმნაში გამოჩენა აბსოლუტურად ეჭვგარეშეა. როგორც ნ. მარი წერდა: „ზმნა ხომ ძირითადად სახელისგან არის ნაწარმოები, რათა მოქმედების ან მდგომარეობის ელემენტი შესძინოს წინადადებას“ (ნ.მარი, 1926, გვ. 246). ადრესატს კი თითქოს დამატებით შეაქვს ზმნაში თავისი მორფემა, რათა კიდევ ერთხელ უჩვენოს ზმნით გამოხატული მოქმედების დესტინაციური მიზანმიმართულება.

ცნობილია, რომ იმპერატივები, რომელთაც შენარჩუნებული აქვთ ძველი ფორმები, სხვადასხვაობას უჩვენებენ ადრესატობის კატეგორიის გამოხატვის თვალსაზრისით: კერძოდ, ირიბი ობიექტის პირველსა და მეორე პირებს არ მოეპოვებათ ადრესატობის კატეგორიის მარკერი. ის მხოლოდ მესამე პირში ჩნდება; ე.ი. პირველ-მეორე პირებთან ადრესატობის კატეგორიის ერთმორფემული მარკირება გვაქვს და მესამე პირთან კი - ორმორფემული:

OOd. IIIs. Oind. I s. - OOd.IIIs. O ind. I pl.

S2 s. -- ekar-da-k/n - ekar-gu-n/k
S2 pol. ekar-da-zu - ekar-gu-zu
S2pl. -- ekar-da-zue - ekar-gu-zu

OOd.III s. O ind. III s. - OOd.III s. O ind. III pl.

S2s. -- ekarr-i-o-k/n - ekarr-i-e-k/n
S2 pol. ekarr-i-o-zu - ekarr-i-e-zu
S2pl. -- ekarr-i-o-zu-e - ekarr-i-e-zu-e

გამოჩნდა III პირის ირიბი ობიექტი და შესაბამისად, ზმნაში გაჩნდა ადრესატობის მარკერი ი. როგორც ამას ლაფონიც აღნიშნავს, პირველსა და მეორე პირებს იმპერატივებში არ ჰქონდათ ადრესატობის ნიშანი. იგი წერს: „იშვიათია, რომ პირველი და მეორე პირების სასარგებლოდ ჩადენილი მოქმედება ზმნაში დატივის მარკერით გადმოიცეს“ (რ.ლაფონი,, 1984, გვ. 94).

როდესაც სუბიექტი არის მესამე პირი, ზუსტად აქ ჩნდება კი მარკერი. ამიტომაც მივიჩნიეთ იგი წარმოშობით ერგატიული დატივის ანუ ერგატიული დესტინაციის ფორმანტად.

Od. IIIs. Oind. I s. - O d.IIIs. Oind. I pl
S3.s. b-ekar-ki-t - b-ekar-ki-gu
S3.pl. . b-ekar-ki-da-te - b-ekar-ki-gu-te

Od. IIIs. Oind. II s. - O d.IIIs. Oind. II pol.
S3.s. b-ekar-ki-k/n - b-ekar-ki-zu
S3.pl. . b-ekar-ki-a-te - b-ekar-ki-zu-te

Od. IIIs. Oind. II pl.
S3.s. b-ekar-ki-zu-e
S3.pl. . b-ekar-ki-zu-e-te

Od. IIIs. Oind. III s. - O d.IIIs. Oind. III pl
S3.s. b-ekar-ki-o - b-ekar-ki-e
S3.pl. . b-ekar-ki-o-te - b-ekar-ki-e-te

ასეთივე სურათია სხვა ზმნებშიც: ირაკატსი -შესწავლა, უტსი - დატოვება ეგორრი - გაგზავნა, eman - მიცემა, erosi - ყიდვა, ihardetsi - პასუხის მიცემა (ეუსკალდია, 1990, გვ. 158-169).

როგორც ვნახეთ, მესამე ობიექტურმა პირმა ზმნაში შემოიტანა ი მარკერი, ხოლო მესამე სუბიექტურმა პირმა კი ირიბი მიმართების გამოსახატავად კი მორფემა შემოიტანა, განურჩევლად ირიბი ობიექტის პირისა და რიცხვისა. შემდგომშიც ზუსტად ეს მორფემა განზოგადდა ამ კატეგორიის გამოხატვის თვალსაზრისით, რადგანაც იგი არ განარჩევდა ირიბი ობიექტის პირებს. საფიქრებელია, რომ კი თავდაპირველად გაჩნდა ორობიექტიან ადრესატულ ფორმებში და შემდგომ გავრცელდა ერთობიექტიან ადრესატულ ფორმებშიც. ჩვენი აზრით, კი მორფემა ადასტურებს ერგატიული დესტინაციის არსებობას რეფერენციალურ დონეზე.

დიაქრონიულად კი ერგატიული ადრესატობის მარკერია. დესტინაცია და ადრესატობა, როგორც პოლიპერსონალური ზმნის მქონე ენათა წამყვანი კატეგორიები, შესაძლოა, ზოგჯერ ფორმობრივ ერთიანობასაც ქმნიდნენ. ამდენად, მოსალოდნელია, გვქონდეს ამ ორი კატეგორიის დაახლოებული ვარიანტიც - ერგატიული ადრესატობა. სემანტიკურად ერგატიული დესტინაცია გულისხმობს ისეთ ფორმას, როდესაც ტრანზიტული ზმნის მოაზროვნე სუბიექტს ჰყავს ადრესატი პარტნიორი ზმნაში, ანუ ვინ კატეგორიის დესტინატი. ჩვენი ღრმა რწმენით, ასეთი მორფო-სემანტიკით ხასიათდება ბასკური მორფემა კი.

ზემოთ განხილილი საკითხი შუქს ჰფენს იმ გარემოებას, რომ ბასკურ ზმნაში აისახებოდა კლასის კატეგორია. პირველი და მეორე მეტყველების აქტში მონაწილე პირები კონკრეტული პირებია და არ სჭირდებათ დამატებითი მითითება. მესამე არა-პირი (nonperson) (ე.ბენვენისტი, 1974, გვ. 262) კი არის „კორელაციის არამარკირებული წევრი“ (ე.ბენვენისტი, 1974, გვ. 289) და იგი საჭიროებს დაზუსტებასა და მითითებას. ის შიძლება იყოს პროქსიმალური ან ობვიატური (თ.გამყრელიძე, ზ.კიკნაძე, ი.შადური, ნ.შენგელაია, 2003, გვ. 215).

საგულისხმოა, რომ ბასკურსა და ქართულში მესამე პირის ნაცვალსახელებს სივრცობრივი მიმართების თვალსაზრისით იდენტური ტიპის სამგანზომილებიანი მოდელი აქვთ. ეს კი გულისხმობს ფართო სემანტიკურ დიაპაზონს მესამე პირის ცნებაში, რაც მეტად მოითხოვს ადრესატი პირის იდენტიფიკაციას. აქედან გამომდინარე, ნათელი ხდება, რომ ადრესატობის მარკერი სწორედ მესამე პირში ჩამოყალიბდა და შემდეგ ანალოგიისა თუ სიმეტრიის პრინციპით გადავიდა პირველსა და მეორე პირებში.

უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ სავარაუდოდ ადრესატობის მარკერები ჩვენებითი ნაცვალსახელებიდან უნდა მომდინარეობდეს, მით უფრო, რომ საყოველთაოდ აღიარებულია პირის ნიშანთა ნაცვალსახელური წარმოშობა ბასკურ ზმნაში (და არა მარტო ბასკურში).

საგულისხმოა, რომ პედრო დე ირისარი საუბრობს ირიბი ობიექტის მეორე პირის ალოკუტურ ფორმებზე. მკვლევარი განიხილავს ამ მოვლენის დიალექტურ სხვადასხვაობებს და ამ თვალსაზრისით უღლების პარადიგმებს ადგენს სრულყოფილი ვარიანტებით. იგი სხვა მეცნიერთა მირ შედგენილ პარადიგმებსაც განიხილავს და აგრეთვე საუბრობს ფსევდო-ალოკუტურობაზე (პ. დე ირისარი, 1986, გვ. 360).

დიალექტურ სხვაობებს ბასკური დესტინაციის კატეგორია არ გვიჩვენებს. მხოლოდ მცირედი (ფონეტიკური მიზეზებით გამოწვეული) სხვაობა თუ შეინიშნება. როგორც ბასკოლოგები შენიშნავენ - გიპუსკოურ დიალექტში ე. წ. პრედატიურ ნიშნებს ემატებათ ირიბი ობიექტის ნიშანი და ასეთი სურათი გვაქვს:

ki+t=t, ki+k/n=k/n, ki+o=ko, ki+gu=ku, ki+zu=tzu, ki+zue=tzue, ki+e=ke (რ. ტრასკი, 1999)

ბასკოლოგთა დიდი ნაწილი ზკი აფიქსს განიხილავს, როგორც ერთიან მორფემას. ინჩაუსტი წერს, რომ zki სუბიექტის მრავლობითობის აღმნიშვნელია ინტრანზიტულ ფორმებთან და პირდაპირი ობიექტის მრავლობითობის გამომხატველია ტრანზიტულ ზმნებში“ (ხ.ინჩაუსტი, 1990, გვ. 13).

ჩვენი აზრით, ზკი იყოფა მრავლობითობის ზ და ადრესატობის კი მორფემებად. „დამოუკიდებლად სუფიქსური z ხშირად არის ზმნის პირის მრავლობითობის გამომხატველი” (ხ. ინჩაუსტი, 1990, გვ. 25).

ჯოან (ნორ) წასვლა - ეტორრი(ნორ) მოსვლა
S1.s. - noa ------------------- nator
S2.s. - hoa ----------------- hator
S3s. - doa -------------------------- dator
S1pl. - goa-z ---------------------- gato-z
S2 pol. - zoa-z ------------------------ zato-z
S2pl. - zoa-z-te --------------------- zato-z-te
S3pl. - doa-z --------------------------- dato-z

მეორე პირში z პრეფიქსიც, რა თქმა უნდა, მრავლობითობის აღმნიშვნელია ზრდილობიან ფორმებსა და მრავლობითშიც. იგივე პლურალიზატორი z გვხვდება მეორე პირის ნაცვალსახელებშიც: zu, zue.

როდესაც სუფიქსური z ჩნდება როგორც ინტრანზიტული სუბიექტის პლურალიზატორი, ის უშუალოდ წინ დაერთვის კი-ს. მაგალითისთვის განვიხილოთ ფორმები ზმნისა:

egon - ყოფნა/მდებარეობა/მდგომარეობა

S1s. - na-go-ki-k/n --- S1pl. ga-go-z-ki-k/n ---- Oind. 2s.
S1s. - na-go-ki-o --- S1pl. -- ga-go-z-ki-o ------- Oind. 3s.
S1s. - na-go-ki-zu -- S1pl. - ga-go-z-ki-zu ------ Oind. 2 pol.
S1s. - na-go-ki-zu-e --- S1pl. - ga-go-z-ki-zu-e ---- Oind. 2pl.
S1s. - na-go-ki-e --- S1pl. - ga-go-z-ki-e ---- Oind. 3s.

S2s. - ha-go-ki-t --- S2pl. za-go-z-ki-t ---- Oind. 1s.
S2s. - ha-go-ki-o --- S2pl. za-go-z-ki-o ------ Oind. 3s.
S2s. - ha-go-ki-gu --- S2pl. za-go-z-ki-gu ---- Oind. 1pl.
S2s. - ha-go-ki-e --- S2pl. za-go-z-ki-e ---- Oind. 3pl.
S2s. - ha-go-ki-e --- S2pl. za-go-z-ki-e ---- Oind. 3pl.

S2pl. - za-go-z-t ------------ Oind. 1s.
S2pl. - za-go-z-ki-o --------- Oind. 3s.
S2pl. - za-go-z-ki-gu ----------- Oind. 1pl.
S2pl. - za-go-z-ki-e ---------- Oind. 3pl.

S3s. - da-go-ki-t --- S1pl. - da-go-z-ki-t ------ Oind. 1s.
S3s. - da-go-ki-k/n --- S1pl. - da-go-z-ki-k/n ----- Oind. 2s.
S3s. - da-go-ki-o --- S1pl. --- da-go-z-ki-o ----- Oind. 3s.
S3s. - da-go-ki-zu --- S1pl. - da-go-z-ki-zu ----- Oind. 2 pol.
S3s. - da-go-ki-zu-e --- S1pl. - da-go-z-ki-zu-e ----- Oind. 2pl.
S3s. - da-go-ki-e --- S1pl. - da-go-z-ki-e ----- Oind. 3s. (ჩილარდეგი, 1979, გვ. 52 )

ასეთივე სიტუაციაა ზმნებში jaon - წასვლა, etorri - მოსვლა, ibili - სიარული და სხვ. (ჩილარდეგი, 1979, გვ. 65-92).

როგორც ვნახეთ, ორპირიან გარდაუვალ ზმნებში (nor-nori) ანუ ერთობიექტიან ადრესატულ ფორმებში მარტივად დაიშლება მორფემა ზკი.

სინქრონიულ დონეზე სამპირიან ზმნებში (nor-nori-nork), ანუ ორობიექტიან ადრესატულ ფორმებში ზკი მორფემა ფუნქციონირებს, როგორც პირდაპირი ობიექტის პლურალიზატორი. მაგალითისთვის ვნახოთ izan - ყოფნა დამხმარე ზმნის სამპირიანი ვარიანტი. აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ დამხმარე ზმნებს თავისუფლად შეუძლიათ პირიანობის ამდაგვარი ზრდა. ეს სავსებით ბუნებრივია ბასკურისათვის.

Od 3s. --------------- Od.3s.

S1s. d-i-a-t/ dinat --- S1pl. d-i-a-gu/dinagu -- Oind.2s.
S1s. d-i-o-t ---- S1pl. d-i-o-gu ----- Oind.2s.
S1s. d-i-zu-t ----- S1pl. d-i-zu-gu ---- Oind.2 pol.
S1s. d-i-zu-e-t ---- S1pl. d-i-zu-e-gu ---- Oind.2pl.
S1s. d-i-e-t ---- S1pl. d-i-e-gu ---- Oind.3pl.

Od 3. pl. -------------- Od. 3. pl.

S1s. d-i-z-ki-a-t/dizkinat - S1pl. d-i- z-ki-a-gu/dizkinagu Oind.2s.
S1s. d-i- z-ki-o-t ---- S1pl. d-i- z-ki-o-gu ---- Oind.2s.
S1s. d-i- z-ki-zu-t ---- S1pl. d-i- z-ki-zu-gu ---- Oind.2 pol.
S1s. d-i- z-ki-zu-e-t ---- S1pl. d-i- z-ki-zu-e-gu ---- Oind.2pl.
S1s. d-i- z-ki-e-t ---- S1pl. d-i- z-ki-e-gu ---- Oind.3pl.

Od. 3 s. ---------------- Od. 3 s.

S2s. d-i-da-k/n ----- S2 pol. d-i-da-zu -- Oind.1s.
S2s. d-i-o-k/n ------ S2 pol. d-i-o-zu --- Oind.3s.
S2s. d-i-gu-k/n ----- S2 pol. d-i-gu-zu --- Oind.1pl.
S2s. d-i-e-k/n ----- S2 pol. d-i-e-zu --- Oind.3pl.

Od. 3 pl. ---------------- Od. 3 pl.

S2s. d-i- z-ki-da-k/n ---- S2 pol. d-i- z-ki-da-zu --- Oind.1s.
S2s. d-i- z-ki-o-k/n --- S2 pol. d-i- z-ki-o-zu --- Oind.3s.
S2s. d-i- z-ki-gu-k/n --- S2 pol. d-i- z-ki-gu-zu --- Oind.1pl.
S2s. d-i- z-ki-e-k/n ---- S2 pol. d-i- z-ki-e-zu --- Oind.3pl.

Od. 3 s. ----------------- Od. 3 pl.

S2pl. d-i-da-zu-e ----- di-z-ki-da-zu-e --- Oind.1s.
S2pl. d-i-o-zu-e ----- di-z-ki-o-zu-e --- Oind.1s.
S2pl. d-i-gu-zu-e ----- di-z-ki-gu-zu-e ---- Oind.1s.
S2pl. d-i-e-zu-e ----- di-z-ki-e-zu-e --- Oind.1s.

Od.3 s. ----------------- Od. 3 pl.

S3.s. - d-i-t -------- d-i-z-ki-t ------- Oind.1s.
S3.s. - d-i-k/n ------- d-i-z-ki-k/n ------- Oind.2s.
S3.s. - d-i-o ------- d-i-z-ki-o -------- Oind.3s.
S3.s. - d-i-gu ------ d-i-z-ki-gu ------ Oind.1pl.
S3.s. - d-i-zu ------ d-i-z-ki-zu-e ------- Oind.2 pol.
S3.s. - d-i-zu-e ------ d-i-z-ki-zu -------- Oind.2pl.
S3.s. - d-i-e -------- d-i-z-ki-e -------- Oind.3pl.

Od.3 s. ---------------- Od. 3 pl.

S3.pl. - d-i-da-te -------- d-i-z-ki-da-te --------- Oind.1s.
S3.pl. - d-i-a-te/dinate -- d-i-z-ki-a-te/dizkinate ---- Oind.2s.
S3.pl. - d-i-o-te -------- d-i-z-ki-o-te --------- Oind.3s.
S3.pl. - d-i-gu-te ------ d-i-z-ki-gu-te ------- Oind.1pl.
S3.pl. - d-i-zu-te ------ d-i-z-ki-zu-e-te -------- Oind.2 pol.
S3.pl. - d-i-zu-e-te ----- d-i-z-ki-zu-te ------ Oind.2pl.
S3.pl. - d-i-e-te ------- d-i-z-ki-e-te ------ Oind.3pl.

(ჩილარდეგი, 1979, გვ. 131-132).

ამ ტიპის ზმნურ ფორმებში ზკი გაიაზრება როგორც პირდაპირი ობიექტის მრავლობითობის გამომხატველი ერთი მორფემა, ადრესატობის პირველადი მარკერი კი პრეფიქსურ პოზიციაშია. აქ გარკვეული თვალსაზრისით ადგილი აქვს ზმნის ორი კატეგორიის, კერძოდ, აქტანტის რიცხვისა და ადრესატობის ერთმანეთში შერწყმას. მაგრამ ბუნებრივია, რომ ენა ცდილობს აგლუტინაციის პრინციპების დაცვას და ახლებურად გადაიაზრებს z-კი მორფემას. თუმცა ამის პარალელურად ბასკურში არის ისეთი ფორმებიც, სადაც z უბრალოდ წინ უძღვის ki-ს, როგორც პირდაპირი ობიექტის რიცხვის მარკერი: ზმნა eraman - ტარება nor-nori-nork (თუმცა რადგანაც III პირის პირდაპირი ობიექტი ხშირად უსულო საგანია, უფრო ზუსტია zer-nori-nork):

da-rama-ki-o-t --- da-rama-z-ki-o-t
da-rama-ki-o-te --- da-rama-z-ki-o-te (ჩილარდეგი, 1979, გვ. 123).

ასეთივე სურათი გვაქვს სამპირიან ზმნებში: erabili - ხმარება (berabilkiote-berabilzkiote, zerabilkidaten-zerabilzkidaten), ekarri - წაღება (dakarkidak/n-dakarzkidak/n, dakarkigu-dakarzkigu), entzun - მოსმენა (bentzukio- bentzuzkio) და ა.შ. (ჩილარდეგი, 1979, გვ. 117-118). ასეთ ფორმებში აშკარად ჩანს z-ki მორფემის შემადგენელი ნაწილების ფუნქციები. სავსებით ნათელია, რომ განვითარების შემდგომ ეტაპებზე ზკი უკვე გაიაზრება როგორც ერთიანი მორფემა, კერძოდ, ზმნის პირთა პლურალიზატორი ტრანზიტულობა-ინტრანზიტულობის მიხედვით. ეს შედარებით გვიანდელი მოვლენაა, რადგანაც ბასკურში ადრესატობის კატეგორია გარდამავლობის კატეგორიაზე დამოკიდებული არაა. სავარაუდოდ, ადრესატობა ტრანზიტულობასთან შედარებით უფრო ადრინდელი ენობრივი მოვლენაა.

საინტერესოა ის ფაქტი, რომ ზემოთ განხილული ზ-კი ფორმანტის ფუნქციონირება ერთ რანგში მოიაზრებს პირდაპირ ობიექტსა და გარდაუვალი ზმნის სუბიექტს. ეს მოვლენა წამოჭრის ერგატიულობის თემას და საინტერესო ტიპოლოგიურ პარალელსაც ქმნის ქართველურ ენებთან.

ლაფონს მიაჩნია, რომ „ირიბი ობიექტის დამატებითი მარკირებისაგან თავს იკავებენ ბასკები, რომელთაც ასე უყვართ მრავლობითობის მაჩვენებლების სიმრავლე“ (რ.ლაფონი, 1984, გვ. 106). ჩვენ კი ვფიქრობთ, რომ ბასკურში აღინიშნება ადრესატობის კატეგორიის მრავალგვარი და თანაც არაერთრჯერადი მარკირება:

1. როგორც ზემოთ ვისაუბრეთ, ზკი პლურალიზატორი იწვევს ადრესატობის კატეგორიის დამატებით მარკირებას,
2. კატეგორიის ცირკუმფიქსური წარმოება ფაქტობრივად ორმაგი რეფერენცირებაა
3. თავად ადრესატობა კლასიკური ვარიანტით არის ორმორფემული.

ორმორფემული მარკირებისას პირველი მარკერი ki/i -ადრესატობის რეფერენტი კონსტანტაა, მეორე კი (პირი და რიცხვი O idn.) ცვალებადი გრამატიკული სიდიდეა. ძკი როგორც პლურალიზატორი აგრეთვე ცვალებადია, რადგანაც არ არის კონკრეტული პირის პლურალიზატორი რომელობის ან როგორობის მიხედვით. ამ მდგომარეობით იგი ადრესატობის რეფერენტის სისტემური პარამეტრებიდან ძალიან არ არის დაცილებული.

ნებისმიერი გრამატიკული კატეგორიისათვის აუცილებელი მოთხოვნაა საოპოზიციო ცალების ქონა. როგორც რენე ლაფონი აღნიშნავს, ადრესატობის კატეგორია, ერთი მხრივ, დიდ მრავალფეროვნებას გვიჩვენებს დიაქრონიულ ჭრილში და დიალექტებში, მეორე მხრივ, კი ის არის საკმაოდ მწყობრი და თანმიმდევრული სისტემა უღლების პარადიგმათა მიხედვით. ადრესატული ფორმები არანაირ სხვაობას არ გვაძლევს უღლების სხვადასხვა რიგებში. ე.ი. თუ ზმნა ადრესატულია, ის ადრესატული იქნება ყველა რიგში, დროისა და კილოს ცვლილებათა მიუხედავად. ხოლო თუ ზმნა არაადრესატულია, ის ყველგან არაადრესატული, ანუ უადრესატო დარჩება (რ.ლაფონი, 1984, გვ. 117). ეს პრინციპი ადრესატობის კატეგორიის მწყობრ სისტემას წარმოქმნის ბასკურ ზმანში. ადრესატობის მიხედვით ზმნები შეგვიძლია დავყოთ ორ ძირითად ჯგუფად: ადრესატულ და არაადრესატულ ზმნებად. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ადრესატულ ზმნებად უნდა ჩაითვალოს:

ორპირიანი გარდაუვალი - ერთობიექტიანი ალტერნატიული ადრესატული არაერგატიული ზმნები (nor-nori),

სამპირიანი - ორობიექტიანი ადრესატული ერგატიული ზმნები (zer-nori-nork).

არაადრესატულად ჩაითვლება:

ერთპირიანი უობიექტო უადრესატო, არაერგატიული ზმნები (nor), ორპირიანი გარდამავალი ზმნები - ერთობიექტიანი ალტერნატიული უადრესატო ერგატიული (nor-nork) ზმნები.

მარტივად რომ ვთქვათ, ყველა ის ზმნა რომელსაც ირიბი ობიექტი აქვს, ადრესატულია, ხოლო თუ არ გააჩნია ირიბი ობიექტი, არაადრესატულია. ადრესატულობასა და ირიბ ობიექტს შორის ისეთივე შესაბამისობაა, როგორიც ტრანზიტულობასა და პირდაპირ ობიექტს შორის. ფაქტობრივად ეს მოვლენები ერთმანეთს მთლიანად ფარავს: ყველა პირდაპირობიექტიანი ზმნა ტრანზიტულია და პირიქით; ასევე ყველა ირიბობიექტიანი ზმნა ადრესატულია და პირიქით.