„არის რა ბუნებითად თავისუფალი, თანასწორი და დამოუკიდებელი, არც ერთი ადამიანი არ შეიძლება დაექვემდებაროს სხვის პოლიტიკურ ძალაუფლებას საკუთარი თანხმობის გარეშე“.

ჯონ ლოკი

გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მიერ 1988 წელს გამოცემული ადამიანის უფლებათა დოკუმენტების კრებული კონვენციების, დეკლარაციებისა და სხვა დოკუმენტების 67 ტექსტს შეიცავს. ამ დოკუმენტებს შორისაა:

1. ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია (1948);

2. საერთაშორისო პაქტი სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა შესახებ;

3. საერთაშორისო პაქტი ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა შესახებ;

4. სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტს თანდართული ფაკულტატური პროტოკოლები¹.

საერთაშორისო პაქტები დეკლარაციისგან იმით განსხვავდება, რომ პაქტი იურიდიულად სავალდებულო ხელშეკრულებაა, ხოლო დეკლარაცია — არა. საქართველო 1994 წელს შეუერთდა ამ პაქტებს და გარდა ამისა, „ბავშვის უფლებების კონვენციას“, რომელიც 1989 წელს იქნა მიღებული.

ადამიანის უფლებათა თეორიის შინაარსი ბუნებითი კონცეფციის დოქტრინიდან იღებს სათავეს, რომლისთვისაც ძირითადია თანდაყოლილი ადამიანური ღირსების ცნება². ეს ღირსება თავად ადამიანის არსიდან გამომდინარეობს და ერთნაირად აქვს ყველა ადამიანს - იქნება ეს ახალშობილი, ამქვეყნად რომ ჯერ არაფერი შეუქმნია, თუ ჩამოყალიბებული დამნაშავე. აქედან გამომდინარე, ადამიანის ხელშეუვალი და განუსხვისებელი უფლებების დანიშნულებაა ადამიანისთვის საკუთარი ღირსების შენარჩუნება.

ადამიანის უფლებების მდგომარეობა საშუალებას იძლევა, გაირკვეს ცივილიზაციის ტიპი, მისი ეტაპი, რამეთუ ადამიანისა და სახელმწიფოს მიმართება უმნიშვნელოვანესი ნიშანია, რომელიც ახასიათებს ამა თუ იმ ცივილიზაციის ბუნებას, ხოლო სახელმწიფოს განსაზღვრავს, როგორც სამართლებრივს ან არასამართლებრივს.

ადამიანის უფლებები წარმოიქმნა და განვითარდა მსოფლიოს სხვადასხვა რეგიონში სხვადასხვა დროს ცივილიზაციის განმსაზღვრელი საზოგადოებრივი მსოფლმხედველობის, რელიგიის, ფილოსოფიის, მორალის, კულტურის ხასიათის შესაბამისად. უკვე ანტიკურმა პოლისურმა დემოკრატიამ დაბადა პირველსაწყისები მოვლენისა, რომელსაც შეიძლება „ადამიანის უფლებები“ დაერქვას. მეექვსე საუკუნეში ჩვენს ერამდე ათენელმა არქონტმა სოლონმა შექმნა „კონსტიტუცია“, რომელიც განამტკიცებდა დემოკრატიის ელემენტებს - მართვაში საზოგადოების ფართო ფენების მონაწილეობას და აფუძნებდა სახელმწიფო ჩინოვნიკების პასუხისმგებლობაში მიცემის უფლებას. სამოქალაქო უფლებების განვითარებაში წვლილი შეიტანეს რომაელებმაც, რომელთაც შემოიღეს ძალაუფლების დანაწილება, მიიღეს და დაამუშავეს ბუნებითი უფლებების იდეები.

ქრონოლოგიური თვალსაზრისით, ადამიანის უფლებათა დაცვის აუცილებლობის საკითხი დგება მაშინ, როდესაც ბუნებრივი საზოგადოება სამოქალაქო საზოგადოებაში გადადის, ხოლო ამ უკანასკნელის განვითარება ხდება პოლიტიკური კავშირის შექმნისა და კონსტიტუციის დამტკიცების შედეგად. პოლიტიკურ-უფლებრივმა აზროვნებამ, რომელიც იქვე ჩაისახა, სადაც დემოკრატია და მაღალი სულიერი კულტურა (ათენი, რომი), ბიძგი მისცა ევროპულ ცივილიზაციას. ეს ცივილიზაცია პერსონოცენტრისტულ ხედვაზე იყო დაფუძნებული: ადამიანიდან სახელმწიფოსკენ³. მაგალითად, ამერიკის შეერთებული შტატების დამოუკიდებლობის დეკლარაციის ამოსავალი პრინციპია ის, რომ სახელმწიფო არსებობს ინდივიდებისათვის და არა პირიქით. ნათქვამი სრულიად არ გულისხმობს იმას, თითქოს მთავრობა ვალდებული იყოს, რომ თავისი ყველა ქვეშევრდომი გააბედნიეროს. ნებისმიერ მთავრობას ორი ძირითადი ვალდებულება აქვს ქვეშევრდომთა წინაშე: უზრუნველყოს მათი უსაფრთხოება და მიაღწიოს იმას, რომ ერთმა მოქალაქემ პირადი კეთილდღეობის მიღწევის უფლების განხორციელებისას არ შეზღუდოს სხვა მოქალაქეთა ანალოგიური უფლებები.

ფრანგული „ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაცია“ კი კრძალავს ნებისმიერი ჯგუფის ან ინდივიდის ხელისუფლებას, თუკი იგი ხალხიდან არ მოდის. იმავე დოკუმენტის თანახმად, არ შეიძლება კონსტიტუცია ჰქონდეს ისეთ სახელმწიფოს, სადაც არ არის უზრუნველყოფილი უდანაშაულობის პრეზუმფცია, საზოგადოების უფლება - თანამდებობის ყოველ პირს მოსთხოვოს ანგარიში მის მიერ მართულ სფეროზე, და სადაც არ არის განხორციელებული ხელისუფლების დანაწილება. დეკლარაციასა და კონსტიტუციას შორის მიმართების თვალსაზრისით, საინტერესოა „ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაციის“ ავტორთა პოზიცია - დეკლარაცია წინ უნდა უძღოდეს კონსტიტუციას იმ აზრით, რომ ადამიანის უფლებები და თავისუფლებები ყველა კონსტიტუციასა და კანონმდებლობაზე მაღლა დგას. ხელისუფლებას იმდენი უფლება აქვს, რამდენსაც მას კანონი ანიჭებს (შეზღუდული ძალაუფლების პრიციპი), ხოლო ადამიანს აქვს ყველა ის უფლება, რომელსაც კანონი არ უკრძალავს.

ამგვარი მიდგომა რევოლუციური შემობრუნება იყო საზოგადოებრივ ცნობიერებაში: ინდივიდმა, რომელიც მთლიანად იყო დაქვემდებარებული სახელმწიფოს და დამოკიდებული იყო მასზე, მიიღო ავტონომია - უფლება, რომ სახელმწიფო არ ჩაერიოს მის თავისუფლებაში, რომელიც კანონის მიერაა შემოფარგლული. პიროვნებამ მიიღო აგრეთვე სახელმწიფოებრივი დაცვის გარანტიები მისი უფლებებისა და თავისუფლებების დარღვევის შემთხვევაში.

ამგვარად, ადამიანის უფლებები - ესაა პიროვნების ყოფიერების გარკვეული ნორმატიული (მორალური ან იურიდიული შინაარსის მქონე) თვისებები და განსაკუთრებულობანი, რომლებიც გამოხატავენ მის თავისუფლებას. ამასთანავე, ადამიანის უფლებები მისი სიცოცხლის, საზოგადოებასთან თუ სახელმწიფოსთან, სხვა ინდივიდებთან მისი ურთიერთობის განუყოფელი და აუცილებელი ხერხები და პირობებია.

ამერიკის შეერთებული შტატების დამოუკიდებლობის დეკლარაციის თანახმად, ყოველ ადამიანს განუყოფელ უფლებებს „შემოქმედი“ ანიჭებს. ფრანგული „ადამიანის და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაციის“ მიხედვით კი, ადამიანის უფლებები მხოლოდ დამტკიცებული და აღიარებული უნდა იქნეს „უმაღლესი არსის⁴ წინაშე და მისი მფარველობით“. ფრანგი მოქალაქეების იდეას, რომ „ადამიანი თავის უფლებებს ბუნებას უნდა უმადლოდეს, მისთვის ისინი არავის არ მიუნიჭებია“, შემდგომში მკვეთრად დაუპირისპირდა ნ. ბერდიაევი. ბერდიაევის თვალსაზრისით, ადამიანის უფლებები არ მომდინარეობს არც ბუნებიდან, არც საზოგადოებიდან და არც სახელმწიფოსაგან - ისინი ღვთიური წარმოშობისაა და დასაბამიდანვე ეკუთვნის ადამიანს, როგორც სულიერ არსებას, „ხატს ღვთისას“. ადამიანის უფლებები, ამ აზრით, პიროვნების სუბიექტური უფლებებია, ხოლო „ღმერთის უფლებათა დეკლარაცია და ადამიანის უფლებათა დეკლარაცია - ერთი და იგივე დეკლარაციებია“.

ეს განსხვავებული თვალსაზრისები ადამიანის უფლებების ღვთიური თუ ბუნებისმიერი წარმოშობის შესახებ ასახავს ისტორიული პირობების, კულტურული თუ ეთნოფსიქოლოგიური თავისებურებების ზეგავლენას ადამიანის უფლებათა კონცეფციის განვითარებაზე. არსებითი კი აქ ისაა, რომ ნებისმიერი ცივილიზაციის საფუძველი და ფონი რელიგიაა. ქრისტიანული რელიგიის თავისებურებებმა მოამზადა საზოგადოებრივი ცნობიერება თავისუფლების იდეისთვის, საკუთარ მოქმედებაზე პასუხისმგებლობისთვის. ადრეულ ქრისტიანობაში წინ წამოწია ღმერთის წინაშე ყველას თანასწორობამ; შემდგომ, შუა საუკუნეებში, რელიგია დოგმატიზებული და რიტუალური შეიქნა ადამიანის ინდივიდუალობის უკუგდებით. ამიტომ ადამიანის უფლებების იდეის, როგორც თავისუფლებაზე ადამიანის განაცხადის, შემოტანა გარკვეულწილად შესაძლებელი იყო თეოლოგიურ მსოფლმხედველობასთან დაპირისპირებით. ამითვე იყო განპირობებული ეკლესიის განცალკევება სახელმწიფოსგან.

მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანის უფლებები კათოლიკურ სამყაროში რელიგიურ მსოფლმხედველობას დაუპირისპირდა, ისინი პრინციპულად მხოლოდ ქრისტიანული მსოფლმხედველობის წიაღში შეიძლებოდა აღმოცენებულიყო. ქრისტიანული პერსონოცენტრიზმი აისახა პოლიტიკური თავისუფლების გაგებაშიც. ცნობილია, რომ მონტესკიე განასხვავებდა პოლიტიკურ თავისუფლებას, გამოხატულს სახელმწიფოებრივ წყობაში, რომელიც ხორციელდება ხელისუფლების დაყოფით და ურთიერთგაწონასწორებით, და პოლიტიკურ თავისუფლებას მოქალაქესთან მიმართებით, რომელიც გამოიხატება მოქალაქის რწმენაში თავისი უსაფრთხოებისადმი. „ადამიანის და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაციის“ ავტორებმა ძირითადი ყურადღება პოლიტიკური თავისუფლების მეორე ასპექტს დაუთმეს.

მაშასადამე, ადამიანის უფლებები და თავისუფლებები არ არის სახელმწიფოს მიერ ნაბოძები წყალობა, ისინი სახელმწიფოსგან დამოუკიდებლად არსებობენ. უფლებათა და თავისუფლებათა არსებობა არ შეიძლება შემოიფარგლოს დროის რომელიმე მონაკვეთით და არ შეიძლება შეილახოს სხვა ღირებულებებით. ადამიანის უფლებები და თავისუფლებები, როგორც წარუვალი და უზენაესი ადამიანური ღირებულებები, ზღუდავს სახელმწიფოს ხელისუფლების განხორციელებას, ე.ი. ხელისუფლება შეზღუდულია ადამიანის უფლებებით და თავისუფლებებით. სახელმწიფოს მოვალეობაა ადამიანის უფლებების და თავისუფლებების დაცვა, რადგანაც ის არსებობს ხალხისგან და ხალხისთვის.

ამგვარად, ადამიანის უფლებათა თეორიაში ჩამოყალიბებულია პრინციპები, რომელიც თანამედროვე სამყაროს ფასეულობითი ორიენტირია. ეს პრინციპები ყალიბდებოდა, მდიდრდებოდა ისტორიულად და დღეს კულტურის განუყოფელი ნაწილია. ეს პრინციპებია:

- ადამიანის უფლებები მას დაბადებიდანვე ეკუთვნის (თანდაყოლილია), ამიტომ ისინი ბუნებითია, განუყოფელია და ხელშეუვალია;

- ადამიანის უფლებები უმაღლესი ფასეულობაა, ხოლო მათი პატივისცემა, შესრულება და დაცვა სახელმწიფოს მოვალეობაა;

- ადამიანის უფლებები არის ძალაუფლების კონტროლის, სახელმწიფოს ყოვლისშემძლეობის შემზღუდავი საშუალება, რათა სახელმწიფომ არ გადალახოს ადამიანის უფლებებით შემოფარგლული თავისუფლების საზღვრები;

- უფლებათა და თავისუფლებათა უზრუნველყოფა შეუთავსებელია რაიმე ნიშნით დისკრიმინაციასთან;

- ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა განხორციელება არ უნდა არღვევდეს სხვა პირთა უფლებებს და თავისუფლებებს;

- ძირითადი უფლებები და თავისუფლებები ერთიანი უნდა იყოს სახელმწიფოს მთელ ტერიტორიაზე;

- ადამიანის უფლებები უნივერსალურია, დაფუძნებულია თანასწორობაზე,

ისინი გარანტირებულია ყველასთვის, ვინც მოცემული სახელმწიფოს იურისდიქციის

ქვეშაა;

- პირადი პოლიტიკური, ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები და თავისუფლებები თანაბრად ფასეულია, მათ შორის არ არსებობს იერარქია;

- კოლექტიური უფლებები განუყოფელია ინდივიდის უფლებებისგან. ისინი

არ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს ინდივიდუალურ უფლებებს ან ზღუდავდეს პიროვნების უფლებრივ სტატუსს;

- ადამიანის უფლებები რეგულირდება კანონით;

- ადამიანის უფლებები და თავისუფლებები შეიძლება შეიზღუდოს კანონით იმ ვითარებების საფუძველზე, რომლებიც მითითებულია კონსტიტუციებში და საერთაშორისო სამართლებრივ აქტებში, მაგალითად, სახელმწიფო და საზოგადოებრივი უსაფრთხოებისადმი მუქარის, კონსტიტუციური წყობისადმი საშიშროების, მოსახლეობის ჯანმრთელობისა და ზნეობისადმი საფრთხის, სხვა პირთა უფლებებისა და კანონიერი ინტერესებისთვის საფრთხის შემთხვევაში. ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების დროებითი შეზღუდვა შესაძლებელია განსაკუთრებული ან საომარი მდგომარეობის შემთხვევაში. შეზღუდვები თანაზომადი და პროპორციული უნდა იყოს იმ სიტუაციისა, რომლის გამოც მოხდა შეზღუდვა და უნდა მოისპოს ვითარების ნორმალიზაციისდა მიხედვით.

ადამიანის უფლებათა კულტურის დაუფლება პიროვნებას საშუალებას აძლევს, შეაფასოს პოლიტიკური რეჟიმები, სახელმწიფოთა ჰუმანიტარული და სოციალური საქმიანობა, პოლიტიკური ლიდერების სამართლებრივი და ზნეობრივი კულტურა, ხალხის სამართალშეგნება. ადამიანის უფლებების თანდაყოლილი ხასიათის გაცნობიერება და გათავისება ათავისუფლებს მას სახელმწიფოზე ზედმეტი დამოკიდებულებისაგან, საშუალებას აძლევს, დაიცვას საკუთარი უფლებები ყოველგვარი ხელყოფისაგან.

ადამიანის უფლებებმა საზოგადოების კონსოლიდაციასა და პოლიტიკური დაპირისპირების შემცირებაზეც უნდა მოახდინოს კეთილისმყოფელი გავლენა, რადგან თავისი ბუნებით უფლებები კონსენსუალურია და დაფუძნებულია პრინციპზე - „ჩემმა თავისუფლებამ ზიანი არ უნდა მიაყენოს სხვის თავისუფლებას“. აქედან გამომდინარეობს უფლებათა ზნეობრივი ბუნებაც, რომელიც

დაფუძნებულია სიკეთისა და საყოველთაო კეთილდღეობის კატეგორიებზე.

სადისკუსიო კითხვები

1. შეიძლება თუ არა, საკუთარი უფლებების დასაცავად გამოვიყენოთ ნებისმიერი ზომები ძალადობრივის ჩათვლით?

2. რატომ უნდა ვცეთ პატივი სხვის უფლებებს იმ შემთხვევაშიც, თუ ისინი არ სცემენ პატივს ჩვენს უფლებებს?

3. რატომ უნდა ჩაითვალონ ადამიანის უფლებების ღირსად ადამიანები, რომლებიც სასტიკად არღვევენ სხვის უფლებებს, მაგალითად, დამნაშავეები?

4. რა უნდა გააკეთოს მოქალაქემ, თუ საზოგადოება პატივს არ სცემს გარკვეული საზოგადოებრივი ჯგუფის უფლებებს?

5. გაუკეთეთ კომენტარი შემდეგ ციტატებს ინგლისის მეფის ჯონ პლანტაგენეტის მიერ XIII საუკუნეში მიღებული „თავისუფლებათა დიდი ქარტიიდან“:

ა) არა ჩვენი ქვეშევრდომი არ იქნება შეპყრობილი და დატუსაღებული, უფლებააყრილი თუ განდევნილი, არ ჩამოერთმევა ქონება თუ ადგილ-მამული მის თანასწორთა ბრალდებისა და სამეფო კანონით განსჯის გარეშე. თვინიერ ამ ორი პირობისა, ვერც ჩვენ და ვერც ჩვენი მსახურნი ვერ გამოვიყენებთ ძალაუფლებას მის მიმართ“;

ბ) „ამიერიდან მსაჯულებად, კონსტებლებად, შერიფებად და კანონის სხვა მსახურებად განვამწესებთ მხოლოდ მათ, ვინც განსწავლულია სამეფოს კანონებში და მათი აღსრულებაც ხელეწიფება“;

გ) „ყველა ზემოთქმული უფლება და შეღავათი დაცულ იქნება ამ სამეფოში ჩვენ მიერ ჩვენს ქვეშევრდომთა და მსახურთა მიმართ და დაე, ჩვენი სამეფოს ყოველი წარჩინებულიც, სასულიერო თუ საერო პირი ასევე მოექცეს თავის ხალხს“.

___________________________

1 პროტოკოლი ოქმის ნაირსახეობაა.

2 განსხვავდება პიროვნული ღირსებისაგან.

3 ამასთანავე სხვა საზოგადოებებში (ძველჩინური, ინდური, აზიური ცივილიზაციები) ბატონობდა სისტემოცენტრისტული მიდგომა, სადაც სახელმწიფო იქვემდებარებდა ქვეშევრდომებს და ადამიანს მორჩილ შემსრულებლად აქცევდა.

4 ფრანგებმა რევოლუციის დროს შემოიტანეს ,,უმაღლესი არსის“ ცნება, რომელსაც ღმერთთან არავითარი კავშირი არ ჰქონდა და უფრო გონს (რაციო) გამოხატავდა.

იდეოლოგიებისა თუ იდეოლოგიური კონფლიქტების მუდმივმა ხასიათმა ისტორიაში და თანამედროვეობაში არ უნდა გაგვაკვირვოს, რადგან იდეოლოგიებს საზოგადოებაში არსებული პრობლემები, კრიზისები და კონფლიქტები განაპირობებს. მსოფლმხედველობისაგან განსხვავებით, რომელიც არკვევს სამყაროს არსს, მისი ცვალებადობისა და განვითარების უზოგადეს კანონზომიერებებს, განსაზღვრავს საზოგადოებისა და ადამიანის ადგილს სამყაროში, იდეოლოგია იმ იდეებისა და შეხედულებების სისტემაა, რომლითაც განისაზღვრება ინდივიდების, სოციალური ჯგუფების, ხალხთა დამოკიდებულება სინამდვილისა და ერთმანეთისადმი. იდეოლოგია სჭირდება ადამიანებს, რათა გაერკვნენ და თავი გაართვან არეულ დროებასა და დამაბნეველ ვითარებებს. იდეოლოგია თავისი მიმდევრებისათვის ამას ახერხებს ოთხი მნიშვნელოვანი და, შესაძლოა, აუცილებელი ფუნქციის შესრულებით.

იგი ეხმარება ადამიანებს, ახსნან პოლიტიკური ფენომენი, რომელიც სხვაგვარად იდუმალი და თავსატეხი რჩება. რატომ ხდება ომები ან ვრცელდება მითქმა-მოთქმა ომზე? რატომ არის კონფლიქტი ერებს, კლასებს და რასებს შორის? რა იწვევს გულგატეხილობას, იმედგაცრუებას? პასუხი ამ და სხვა მრავალ კითხვაზე გარკვეულწილად დამოკიდებულია იმაზე, თუ რომელი იდეოლოგიის მიმდევარია ადამიანი.

იდეოლოგია თავის მიმდევრებს უზრუნველყოფს შეფასების კრიტერიუმებითა და სტანდარტებით იმის გადასაწყვეტად, თუ რა არის სწორი ან მცდარი, კარგი ან ცუდი. კარგია თუ ცუდი კლასებს შორის განსხვავება და უთანასწორობა? შესაძლებელია თუ არა რასებს შორის ჰარმონია, და თუ შესაძლებელია, სასურველია თუ არა? დასაშვებია თუ არა ცენზურა, და თუ დასაშვებია, რა პირობებში? პასუხი ამ კითხვებზე კვლავ დამოკიდებულია იმაზე, თუ რომელი იდეოლოგიის მიმდევარია ადამიანი.

იდეოლოგია მიმართულია იმისაკენ, რომ განუმარტოს, შეაგნებინოს თავის მიმდევრებს, ვინ არიან ისინი და რომელ სოციალურ და კულტურულ ჯგუფებს მიეკუთვნებიან, რის საშუალებით უნდა განსაზღვრონ და დაადასტურონ თავიანთი ინდივიდუალური და კოლექტიური იდენტურობა. ნაცისტი, მაგალითად, საკუთარ თავზე იფიქრებს, როგორც უმაღლესი ერის ან რასის წარმომადგენელზე; კომუნისტი თავს წარმოიდგენს მუშათა კლასის დამცველად, კაპიტალიზმის ზეწოლისა და ექსპლუატაციის წინააღმდეგ მებრძოლად. იდეოლოგია თავის მიმდევრებს აწვდის საწყის, ელემენტარულ პოლიტიკურ პროგრამას. ეს პროგრამა უზრუნველყოფს პასუხს კითხვაზე - რა უნდა გაკეთდეს? და რაც არანაკლებ მნიშვნელოვანია — ვინ უნდა გააკეთოს?

მოკლედ, იდეოლოგია არის ორიენტირი და კომპასი პოლიტიკური და საზოგადოებრივი ცხოვრების ტყეში.

ლიბერალიზმი⁶

სიტყვა „ლიბერალი“ წარმოიშვა ლათინური სიტყვიდან „libertas“, რაც თავისუფლებას ნიშნავს. ლიბერალები თავს მიიჩნევენ ინდივიდუალური თავისუფლების ჩემპიონებად, ვინც ქმნის და ინარჩუნებს ღია და შემწყნარებლურ საზოგადოებას, რომლის წევრებიც თავისუფლად ირჩევენ საკუთარ იდეებსა და ინტერესებს, გარედან (მათ შორის სახელმწიფოს მხრიდანაც) რაც შეიძლება ნაკლები ჩარევით.

ისტორია

ლიბერალიზმი დაიწყო, როგორც რეაქცია შუა საუკუნეების ევროპული საზოგადოების ორი თვისების - რელიგიური კუთვნილებისა (ევროპაში კათოლიკურ ეკლესიას დომინანტური როლი ჰქონდა და საკუთარ ავტორიტეტებზე დაყრდნობით ყოველმხრივ ილაშქრებდა წმინდა წიგნების განსხვავებული, თავისუფალი ახსნა-განმარტების წინააღმდეგ; ამ გზით ეკლესია ადამიანის აზრებსა და მის საქმიანობაზე ერთგვარ კონტროლს აღწევდა) და მიწერილი სტატუსის (...რომელშიც პიროვნების სოციალური სტატუსი განისაზღვრებოდა არა საკუთარი შესაძლებლობებით, არამედ დამოკიდებული იყო მის ან მისი მშობლების სტატუსზე; ადამიანები უბრალოდ იბადებოდნენ დიდგვაროვნებად, თავისუფალ მეთემეებად, ყმებად...) წინააღმდეგ.

ლიბერალიზმი, როგორც პირველი განსაკუთრებული იდეოლოგია, ყალიბდება იმგვარი საზოგადოების წინააღმდეგ, რომელშიც ფესვგადგმულია ჩამოთვლილი სტატუსები და რელიგიურ კუთვნილებასთან დაკავშირებული ღირებულებები. მაგრამ ამ ლიბერალურმა რეაქციამ სათანადო ფორმა ვერ მიიღო, სანამ სოციალურმა, ეკონომიკურმა და კულტურულმა კრიზისმა საფუძვლიანად არ შეარყია შუასაუკუნეობრივი წყობა.

მრავალი ცვლილება დაკავშირებული იყო იმ შემოქმედებით აღორძინებასთან XIV- XV საუკუნეებში, რომელიც რენესანსის სახელითაა ცნობილი; სულ უფრო ხშირად ილაშქრებდნენ ავტორიტეტების, ტრადიციებისა და დოგმების წინააღმდეგ; წინა პლანზე წამოვიდა ადამიანი, რომელიც განიხილებოდა, როგორც ბუნების ყველაზე სრულყოფილი არსება და ამდენად - „სამყაროს ცენტრი“. მაგრამ ყველაზე მნიშვნელოვანი ცვლილება, რამაც ლიბერალიზმის აღზევებას შეუწყო ხელი, ალბათ მაინც XVI საუკუნის პროტესტანტული რეფორმაცია იყო.

როდესაც მარტინ ლუთერი (1483-1546) და რეფორმაციის სხვა წარმომადგენლები ასწავლიდნენ, რომ ხსნა მხოლოდ საკუთარი რწმენიდან მომდინარეობს, ისინი იმავდროულად მოუწოდებდნენ ხალხს, ინდივიდუალური შეგნება უფრო მეტად დაეფასებინათ, ვიდრე ორთოდოქსალურობა და ერთიანობა. მათ ფაქტობრივად გზა გაკვალეს ლიბერალიზმისაკენ, მიუხედავად იმისა, რომ ამის განზრახვა არ ჰქონიათ. ნაბიჯი ინდივიდუალური შეგნებიდან ინდივიდუალური თავისუფლებისაკენ ჯერ კიდევ რადიკალური იყო იმ დროისათვის, მაგრამ ამ ნაბიჯის გადადგმა ლიბერალებმა XVII და XVIII საუკუნეებში დაიწყეს.

ეკონომიკური ფაქტორების ზეგავლენა

ინდივიდუალური თავისუფლებისაკენ მიმავალ გზაზე არსებული დაბრკოლებების თავიდან ასაცილებლად არაერთმა ლიბერალმა დაიწყო მტკიცება, რომ ეკონომიკური ხასიათის ურთიერთობები ადამიანთა პირადი საქმეა და ისინი თავისუფალნი უნდა იყვნენ სახელმწიფო ხელისუფლების მხრიდან ყოველგვარი ჩარევისაგან. საფრანგეთში მოაზროვნეთა ჯგუფმა, რომელთაც ფიზიოკრატებს უწოდებდნენ, ეკონომიკური კუთხით ეს თვალსაზრისი გამოხატა ფრაზაში: „თავი დაანებეთ, რაც უნდა მოხდეს“. ეს არის კაპიტალიზმის არსი, რომელსაც ყველაზე გავლენიანი დამცველი ადამ სმიტის სახით გამოუჩნდა. თავის ნაწარმოებში „ერების სიმდიდრე“ (1776) სმიტი ამტკიცებდა, რომ ეკონომიკური პოლიტიკა, რომელიც ინდივიდებს საშუალებას მისცემდა, თავისუფლად დაემკვიდრებინათ ადგილი ბაზარზე, იქნებოდა არა მარტო ყველაზე შედეგიანი, არამედ ყველაზე სამართლიანი პოლიტიკაც, რადგან ყველას მიეცემოდა თანაბარი შესაძლებლობები.

ცვლილებანი ლიბერალიზმში

XVIII საუკუნის განმავლობაში ლიბერალიზმი წარმოადგენდა რევოლუციურ დოქტრინას, რომელმაც სულ სხვა ელფერი მისცა ადამიანთა რელიგიურ, პოლიტიკურ, სოციალურ და ეკონომიკურ ურთიერთობებს ევროპასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში. მიუხედავად იმისა, რომ მას ეს როლი XIX საუკუნეშიც არ დაუკარგავს, ლიბერალიზმმა ახალი მიმართულებებით იწყო განვითარება. შესაძლოა, ამ ახალი მიმართულებების გამოხატვის საუკეთესო საშუალებაა იმის თქმა, რომ 1800-იან წლებში დემოკრატიისა და მთავრობის მიმართ ლიბერალიზმის დამოკიდებულება შეიცვალა. თუკი მანამდე ლიბერალები თანასწორობის ენით საუბრობდნენ, XIX საუკუნეში ისინი უფრო შორს წავიდნენ ხმის მიცემის უფლების განვრცობის თვალსაზრისით; თუ ადრე ლიბერალები მთავრობას განიხილავდნენ, თომას პეინის სიტყვებით, როგორც „აუცილებელ ბოროტებას“, XIX საუკუნეში ზოგიერთმა იგი ინდივიდუალური თავისუფლების გაფართოებისათვის ბრძოლაში აუცილებელ მოკავშირედ მიიჩნია. ორივე თვალსაზრისით ჯონ სტიუარტ მილმა (1806-1873) მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა. იმ პრინციპიდან გამომდინარე, რომ სახელმწიფო ისეთივეა, როგორიცაა საზოგადოება მთლიანად, ამიტომ სახელმწიფოს ღირსეული არსებობის მთავარი პირობა ხალხის სრულყოფილებაა, იგი საყოველთაო განათლებისა და საარჩევნო უფლებების, მათ შორის ქალებისათვის საარჩევნო უფლების მინიჭების, მომხრე იყო.

ჯონ სტიუარდ მილი თავისუფლების შესახებ

ქალთა უფლებების აქტიური დამცველი ჯ. ს. მილი ამტკიცებდა, რომ განათლებულ, ზრდასრულ ადამიანებს უნდა ჰქონდეთ ხმის მიცემის უფლება. მნიშვნელოვანია, რომ ხელისუფლებამ უზრუნველყოს ყველას, მათ შორის უმცირესობის, ინტერესების დაცვა, რათა მთავრობა ზემოქმედებისა და ძალდატანების ინსტრუმენტად არ გადაიქცეს იმათ ხელში, ვინც საზოგადოებაში უმრავლესობას წარმოადგენს. მილი მიიჩნევდა, რომ იძულება საზოგადოებისათვის დასაშვებია მხოლოდ ინდივიდის მავნე მოქმედებათა თავიდან ასაცილებლად. იძულება დაუშვებელია თვით ინდივიდის კეთილდღეობის მოტივითაც. ინდივიდს უნდა მიეცეს „მოქმედების სრული თავისუფლება“; ინდივიდუალური განვითარება მხოლოდ მაშინაა შესაძლებელი, როცა ადამიანს აქვს თავისუფლება, აირჩიოს ცხოვრების ის წესი, რომელსაც უკეთესად თვლის. აქედან გამომდინარეობს აზროვნების, საქმიანობის არჩევის თავისუფლება. მილი თავისუფალი კონკურენციის მომხრე და სამრეწველო საქმიანობაში მთავრობის ყოველგვარი ჩარევის წინააღმდეგი იყო.

ვილჰელმ ფონ ჰუმბოლდტი ინდივიდისა და სახელმწიფოს შესახებ

ლიბერალიზმის თვალსაჩინო წარმომადგენლად გერმანიაში ვილჰელმ ფონ ჰუმბოლდტი (1767-1835) ითვლება. იგი ცდილობდა, განესაზღვრა ადამიანის ყველაზე უფრო ხელსაყრელი მდგომარეობა სახელმწიფოში. ჰუმბოლდტის აზრით, ადამიანთა გაერთიანება ერთ სოციალურ კავშირად წარმოშობს მათი საქმიანობის მრავალფეროვნებას, ასეთ ვითარებაში ყალიბდება პიროვნება, რომელსაც პირადი ღირსების გრძნობა და თავისუფლება აქვს; ის უნიკალური და სხვებისგან განსხვავებული ინდივიდია, რომელსაც ბევრის მიღწევა შეუძლია. ხელისუფლებას კი სახელმწიფოს მეშვეობით სურს ყველას ერთ თარგზე მორგება. ეს კი მიმართულია იმ მრავალფეროვნების შემცირებისაკენ, რითაც საზოგადოების, ერის ყოფიერება გამოირჩევა. განსაკუთრებით საშიშია პიროვნებისა და ერისათვის, როდესაც სახელმწიფო ადამიანებზე მამობრივი ზრუნვის მისიას თავის თავზე იღებს. ჰუმბოლდტი თვლიდა, რომ ასეთ პირობებში აღზრდილი მოქალაქე მუდმივად ელოდება დახმარებას სახელმწიფოს მხრიდან. საბოლოო ჯამში ეს მოვლენა პიროვნების, მოქალაქის უმოქმედობას იწვევს, ასუსტებს ინდივიდის ენერგიასა და ნებას, გადააჩვევს პრობლემათა დამოუკიდებლად გადაწყვეტას, საკუთარი ძალებით სიძნელეთა დაძლევას. ყოველივე ეს უარყოფითად მოქმედებს ინდივიდის ზნეობაზე და, რაც მთავარია ასუსტებს ერის ძალას. ასე რომ, ბედნიერებას ადამიანმა შეიძლება მხოლოდ საკუთარი ძალებით მიაღწიოს, სახელმწიფო კი უნდა შემოიფარგლოს მოქალაქეთა როგორც საშინაო ისე საგარეო უშიშროების დაცვით. სიმშვიდის დაცვა - ეს უნდა იყოს სახელმწიფოს ერთადერთი მიზანი და მისი საქმიანობის ერთადერთი შინაარსი. ჰუმბოლდტის აზრით,რაც უფრო დიდია სახელმწიფო ხელისუფლების მოქმედების ფარგლები, მით ნაკლებია ინდივიდის თავისუფლება. თავისუფლება არ შეიძლება დაირღვეს მაშინაც კი, როდესაც აუცილებელია სახელმწიფოს მხრიდან ღონისძიებების გატარება ადამიანთა უშიშროების უზრუნველსაყოფად. ამდენად, მისი აზრით, სახელმწიფო მოწყობა დაკავშირებულია თავისუფლების შეზღუდვასთან და ამიტომ მას არ შეიძლება არ შევხედოთ, როგორც ბოროტებას, თუნდაც აუცილებელს.

კომუნიზმი⁷

მსგავსება სოციალიზმსა და კომუნიზმს შორის

მიუხედავად იმისა, რომ სოციალიზმი და კომუნიზმი იდენტური ცნებები არ არის, ისინი მაინც იდეოლოგიების საერთო ოჯახს განეკუთვნება. ორივე მათგანი აღიარებს საზოგადოებას, რომელშიც ყველა მუშაობს, ხარჯავს დროსა და ტალანტს საერთო კაპიტალის შესაქმნელად და სამაგიეროდ იღებს სარგებელს თავისი პირადი მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად. ორივე ამხელს ინდივიდის ან კლასის ექსპლუატაციას (რაც იმაში ვლინდება, მაგ., რომ ერთი ადამიანი მეორის შრომით სარგებლობს), ორივეს მიაჩნია, რომ საკუთრება უნდა განაწილდეს არა უმცირესობის, არამედ მთლიანი საზოგადოების გასამდიდრებლად. ამგვარად, ორივე აკრიტიკებს კაპიტალიზმს, როგორც ეკონომიკურ სისტემასა და ლიბერალიზმს, როგორც იდეოლოგიას.

განსხვავებები სოციალიზმსა და კომუნიზმს შორის

სოციალიზმი და კომუნიზმი სხვა თვალსაზრისით განსხვავდება. ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი განსხვავება ის არის, თუ რა საშუალებებით მიიღწევა საბოლოო მიზანი. სოციალისტები უფრო მშვიდობიან და თანდათანობით რეფორმებს ემხრობიან, როგორც სოციალისტური საზოგადოების შექმნის გზას, მაშინ როდესაც კომუნისტები (ყოველ შემთხვევაში, XIX საუკუნის ბოლოსა და XX საუკუნის დასაწყისში) ხშირად ძალადობრივ, რევოლუციურ გარდაქმნებს ემხრობიან ელიტარული, „ავანგარდული“ პარტიის წინამძღოლობით. საზოგადოების ტიპებიც, რომლის შექმნასაც ისინი იმედოვნებენ, გარკვეულწილად განსხვავდება ერთმანეთისგან. სოციალისტებს სურდათ საზოგადოება, რომელშიც წარმოების ძირითადი საშუალებები: მიწა, წიაღისეული, ქარხანა-ფაბრიკები ან საზოგადოებას ეკუთვნის, ან ისეა მართული, რომ საზოგადოებისთვის სიკეთე მოაქვს. თანამედროვე კომუნისტები, მართალია, საზოგადოებრივი (სახელმწიფო) საკუთრებისაკენ იჩენენ ტენდენციას, მაგრამ, ფაქტობრივად, პარტიული ბიუროკრატიის მხრიდან წარმოებს კონტროლი ყველა დიდსა თუ მცირე საწარმოზე.

კარლ მარქსი და ,,კომუნისტური მანიფესტი“

„კომუნისტური პარტიის მანიფესტში“ (1848) გადმოცემულია კარლ მარქსისა და მისი თანამოაზრის, ფრიდრიხ ენგელსის, შეხედულებანი. მანიფესტი იწყება იმით, რომ „აქამდე არსებული საზოგადოებების ისტორია წარმოადგენს კლასთა ბრძოლის ისტორიას“; შემდეგ მანიფესტში გადმოცემულია მარქსის მატერიალისტური კონცეფცია და ეკონომიკის ანალიზი; ამის შემდგომ მარქსი გვთავაზობს რადიკალური ცვლილებების პროგრამას.

მარქსისა და ენგელსის „მატერიალისტურმა“ თვალსაზრისმა მატერიალური პროდუქცია და კლასთა ბრძოლა საზოგადოებრივი სტაბილურობისა და ცვლილებების უპირველეს განმსაზღვრელ ფაქტორებად გადააქცია. ადრე არსებული ყველა საზოგადოებრივი ფორმაცია კლასებად იყო დაყოფილი. ერთ მხარეს იყო გაბატონებული, ანუ მმართველი, კლასი, რომელიც ფლობდა წარმოების ძირითად საშუალებებს, მეორე მხარეს კი - ჩაგრული კლასი, რომელსაც „მისჯილი“ ჰქონდა მმართველი კლასისადმი მორჩილება. თუ ვინაა მმართველი, დამოკიდებულია იმ საზოგადოების ტიპზე, ანუ „სოციალურ ფორმაციაზე“, რომელზეცაა ლაპარაკი. მონათმფლობელურ საზოგადოებაში მონათმფლობელები მართავენ მონებს; ფეოდალურ საზოგადოებაში ფეოდალები მართავენ ყმებს; კაპიტალისტურ საზოგადოებაში მმართველი კაპიტალისტების კლასი, ანუ ბურჟუაზია, მართავს მუშათა კლასს, ანუ პროლეტარიატს.

მარქსიზმ-ლენინიზმი

მარქსისტული იდეოლოგიის გამგრძელებელი იყო ლენინი (საბჭოთა კავშირის რევოლუციური ლიდერი 1917-1924). იგი რადიკალური იყო თავის მიზნებში და რევოლუციონერი - სტრატეგიაში. მის მიზანს წარმოადგენდა უკლასო კომუნისტური საზოგადოების შექმნა. ლენინი ამტკიცებდა, რომ ეს შესაძლებელი იყო მხოლოდ რევოლუციური, ავანგარდული პარტიის მეშვეობით, რომლის ხელმძღვანელობა დაკომპლექტებული იქნებოდა რადიკალურად განწყობილი ინტელექტუალებით. რევოლუციის შედეგად გათავისუფლებული პროლეტარიატი შექმნიდა კავშირებს და ჩამოაყალიბებდა მუშათა კლასის პოლიტიკურ პარტითებს კაპიტალისტური სისტემის რევოლუციით განადგურების მიზნით. კაპიტალისტურ სისტემასთან ყოველგვარ თანამშრომლობას ლენინი მიუღებლად მიიჩნევდა და ამბობდა, ჯობს იგი ერთხელ და სამუდამოდ დავასამაროთო. მუშათა გასანათლებლად, კლასობრივი შეგნების ასამაღლებლად საჭირო იყო შედარებით მცირე, მაგრამ მტკიცედ შეკრული და კარგად ორგანიზებული პარტიის შექმნა. ამ პარტიას უნდა დაენახვებინა მუშათა კლასისათვის, თუ რა შედიოდა მათ „ნამდვილ“ ინტერესებში და პროლეტარიატის სახელით მოემზადებინა რევოლუცია.

მარქსიზმ-ლენინიზმი XX საუკუნის განმავლობაში მარქსიზმის ყველაზე გავლენიანი და მნიშვნელოვანი ვარიანტი იყო. საბჭოთა კავშირში, ჩინეთში, კუბაში, ვიეტნამსა და სხვაგან მარქსისტულ-ლენინისტური მოდელი, შეცვლილი იოსებ სტალინის, მაო ძე დუნისა და სხვათა მიერ, როგორც იდეოლოგია, ემსახურებოდა სრული ძალაუფლების მქონე პარტიის „კანონიერების“ განმტკიცებას, ცენტრალიზებულ ხელისუფლებას და გეგმიურ ეკონომიკას, რომელსაც პარტიული ბიუროკრატია მართავდა. ამ იდეოლოგიას XX საუკუნის 80-90-იან წლებში ამ ქვეყნებშივე მრავალი მოწინააღმდეგე გამოუჩნდა და კრახი განიცადა.

ფაშიზმი⁸

ფაშიზმი I მსოფლიო ომის შემდეგ წარმოიშვა. იგი დაუპირისპირდა იმ დროისათვის გაბატონებულ ისეთ იდეოლოგიებს, როგორიცაა ლიბერალიზმი და სოციალიზმი. ფაშისტები იმის გამო გამოთქვამდნენ უკმაყოფილებას, რომ ლიბერალიზმიც და სოციალიზმიც საზოგადოების წევრებს ერთმანეთის საწინააღმდეგოდ განაწყობდა: ლიბერალები - ინდივიდუალიზმის ხაზგასმით, სოციალისტები კი - სოციალურ კლასებს შორის კონფლიქტის გამწვავებით. ამის საპირისპიროდ ფაშიზმი ინდივიდებსა და კლასებს განიხილავს, როგორც ერთი მთელის, ყოვლისმომცველი საზოგადოებისა თუ სახელმწიფოს, შემადგენელ ნაწილებს, რომელიც შესაძლოა მხოლოდ მაშინ იყოს ძლიერი, როდესაც ყველა საერთო მიზნებით ერთიანდება ერთი პარტიისა და უმაღლესი ლიდერის წინამძღოლობით.

ადოლფ ჰიტლერი და ბენიტო მუსოლინი

ფაშისტური იდეოლოგიის ბირთვი იტალიაში ბენიტო მუსოლინის (1883-1945), ხოლო გერმანიაში ადოლფ ჰიტლერის (1889-1945) წინამძღოლობით განვითარდა. მუსოლინი აცხადებდა, რომ ფაშიზმი იყო ძალა, რომელსაც შეეძლო იტალიის გაერთიანება. ფაშიზმს უნდა გადაექცია იტალია ახალ, რომის იმპერიის მსგავს, დიდებულ იმპერიად. ყველა და ყველაფერი უნდა მიძღვნოდა სახელმწიფოს, რაც იტალიელი ხალხის ერთიანობისა და ძალაუფლების განსახიერებას წარმოადგენდა. როგორც ხშირად იმეორებდნენ მუსოლინი და მისი მიმდევრები: „ყველაფერი სახელმწიფოში, არაფერი სახელმწიფოს გარეთ, არაფერი სახელმწიფოს წინააღმდეგ“.

ჰიტლერი და მისი მომხრეები ანალოგიურ თვალსაზრისს იზიარებდნენ. ნაცისტურ პარტიას ჰიტლერის ლიდერობით ერთ სახელმწიფოდ უნდა გაეერთიანებინა გერმანულად მოლაპარაკე ყველა ხალხი, რომელიც დიდებულ ახალ იმპერიად, ანუ რაიხად, განვითარდებოდა. აქედან გამომდინარეობს ნაცისტური ლოზუნგი: „Ein Volk, ein Reich, ein Fthrer“ - ერთი ხალხი, ერთი იმპერია, ერთი ლიდერი.

ძირითადი განსხვავება გერმანულ ნაციზმსა და იტალიურ ფაშიზმს შორის რასობრივი ელემენტი იყო. ნაცისტებისათვის ადამიანის განმსაზღვრელ ფუნდამენტურ ფაქტს რასა წარმოადგენდა. მათთვის არ არსებობდა ერთი, ანუ უნივერსალური, ადამიანური ბუნება. მათი აზრით, ყოველ რასას საკუთარი ბედი და მახასიათებელი გააჩნია, ამდენად, ისინი სულაც არ არიან თანასწორნი. კონკრეტულად კი ერთი რასა, არიული (რომლის წარმომადგენლები იყვნენ გერმანელები) ბუნებრივად უფრო ძლიერი, გონიერი და უფრო შემოქმედებითია, ვიდრე ყველა დანარჩენი, და ამ რასის ბედისწერაა, თავის ძალაუფლებას დაუმორჩილოს ყველა სხვა რასა.

გერმანული ფაშიზმისათვის უკიდურესი ნაციონალიზმი იყო დამახასიათებელი. ნაციონალიზმი გამოხატულებაა რწმენისა, რომ მსოფლიო ბუნებრივად დაყოფილია სხვადასხვა ერებად ან ხალხად, რომელთაგან ყოველი საკუთარ პოლიტიკურ გაერთიანებაში - ეროვნულ სახელმწიფოში უნდა გაერთიანდეს. მიუხედავად იმისა, რომ ნაციონალისტური ტენდენციები მრავალი ერის წარმომადგენლებისათვისაა დამახასიათებელი, ის მაინც ძალზე გაძლიერდა იტალიასა და გერმანიაში - ქვეყნებში, რომლებიც XIX საუკუნის II ნახევრამდე ერთიან ეროვნულ სახელმწიფოდ არ ჩამოყალიბებულან. როგორც ჩანს, ამ გაერთიანების შენარჩუნებისა და გაძლიერების სურვილმა დიდი როლი ითამაშა იტალიური ფაშიზმისა და გერმანული ნაციზმის წარმოქმნაში.

სადისკუსიო კითხვები

1. თქვენი აზრით, უნდა ჰქონდეს თუ არა საზოგადოებას საერთოდ რაიმე იდეოლოგია? რატომ ემხრობიან ადამიანები ერთ გარკვეულ იდეოლოგიას? რა ვითარებაში შეიძლება ადამიანმა შეიცვალოს თავისი შეხედულებები?

2. როგორ წარმოგიდგენიათ სახელმწიფოს მხრიდან ეკონომიკისადმი ლიბერალური დამოკიდებულება?

3. რამდენად მნიშვნელოვანია, რომ ადამიანი დამოუკიდებლად, სახელმწიფოს მხრიდან ყოველგვარი ჩარევის გარეშე, წყვეტდეს პირადი თუ საზოგადოებრივი მნიშვნელობის საკითხებს?

4. რომელი უფრო მნიშვნელოვანია - საზოგადოების უმრავლესობის თუ უმცირესობის ინტერესების დაცვა?

5. თქვენი სიტყვებით მოკლედ დაახასიათეთ სახელმწიფოსა და პიროვნების ურთიერთდამოკიდებულება ფაშისტურ სახელმწიფოში; რამდენად აქვს შესაძლებლობა ინდივიდს, გავლენა მოახდინოს ქვეყანაში მიმდინარე პროცესებზე?

6. მისაღებია თუ არა ისეთი ტოტალიტარული რეჟიმი, სადაც შეზღუდულია ადამიანის სამოქალაქო-პოლიტიკური და სოციო-ეკონომიკური უფლებები, მაგრამ დაკმაყოფილებულია ხალხის ძირითადი მატერიალური მოთხოვნილებანი? რატომ?

_________________________

5 იდეოლოგია (ბერძ. იდეა - ცნება, იდეა და ლოგოს - მოძღვრება, სიტყვა) პოლიტიკური პარტიის, გარკვეული საზოგადოებრივი ჯგუფის და მისთ. იდეათა, შეხედულებათა სისტემა. იდეოლოგია ვლინდება საზოგადოებრივი ცნობიერების სხვადასხვა ფორმით - ფილოსოფიაში, პოლიტიკაში, სამართალში, ხელოვნებაში და სხვა.

6 (ლათ. ლიბერტას - თავისუფლება, ლიბერალის - თავისუფალი) _ თავისუფალი ინტელექტუალური და ზნეობრივი დამოკიდებულება, განწყობა ისეთი საზოგადოების მოწყობის მიზნით, რომელიც დამყარებულია კანონის ფარგლებში ინდივიდის უფლებების აღიარებაზე; პოლიტიკური ფილოსოფიის სახესხვაობა.

7 კომუნიზმი (ცომუნის - ლათ. საერთო) წარმოების საშუალებათა საერთო (საზოგადოებრივ) საკუთრებაზე დამყარებული საზოგადოებრივი ორგანიზაციის ფორმა.

8 ფაშიზმი (იტალ. ფასცისმო/ფასციო - კონა, შეკვრა, გაერთიანება) - მემარჯვენე ექსტრემისტული პოლიტიკური მოძრაობა.

ლიბერალიზმის იდეალს წარმოადგენს საზოგადოება, სადაც უზრუნველყოფილია თითოეულის მოქმედების მაქსიმალური თავისუფლება, პოლიტიკურად მნიშვნელოვანი ინფორმაციის თავისუფალი გაცვლა, სახელმწიფოსა და ეკლესიის ხელისუფლების შეზღუდვა, კანონის უზენაესობა, კერძო საკუთრება, კერძო მეწარმეობის თავისუფლება. ლიბერალიზმმა უარყო მანამდე არსებული ბევრი თეორია სახელმწიფოს შესახებ, მაგალითად, მონარქის ხელისუფლების ღვთაებრივი წარმომავლობისა და რელიგიის, როგორც ცოდნის ერთადერთი წყაროს, შესახებ. ლიბერალიზმის ფუნდამენტური პრინციპები გულისხმობს ინდივიდუალური უფლებების (სიცოცხლის, თავისუფლების, კერძო საკუთრების) ხელშეუხებლობას; კანონის წინაშე საყოველთაო თანასწორობას; თავისუფალ საბაზრო ეკონომიკას; პატიოსანი და სამართლიანი არჩევნებით არჩეულ მთავრობას; სახელმწიფო ხელისუფლების გამჭვირვალობას. ამასთან სახელმწიფო ხელისუფლების ფუნქციები მინიმუმამდეა დაყვანილი და ევალება ჩამოთვლილი პრინციპების ცხოვრებაში გატარება.

თანამედროვე ლიბერალიზმი ასევე უპირატესობას ანიჭებს ღია საზოგადოებას, რომელიც დაფუძნებულია პლურალიზმსა და სახელმწიფოს დემოკრატიულ მმართველობაზე, სადაც დაცულია ცალკეულ მოქალაქეთა და უმცირესობათა უფლებები.

ლიბერალთა შეხედულებების თანახმად, სახელმწიფო ხელისუფლება ქვეშევრდომთა საკეთილდღეოდ არსებობს და ქვეყნის პოლიტიკური ხელმძღვანელობა მართულთა უმრავლესობის თანხმობის საფუძველზე უნდა ხორციელდებოდეს.

ლიბერალიზმის ზოგიერთი თანამედროვე მიმდინარეობა უფრო შემრიგებლურია თავისუფალი ბაზრის სახელმწიფოს მხრიდან რეგულირებისადმი, რათა უზრუნველყოფილი იყოს თითოეულისათვის თანაბარი შესაძლებლობები, საყოველთაო განათლება და შემცირდეს სხვაობა მოსახლეობის შემოსავლებში. ამგვარი შეხედულებების მომხრენი მიიჩნევენ, რომ პოლიტიკური სისტემა უნდა მოიცავდეს საყოველთაო კეთილდღეობის სახელმწიფოს ელემენტებს - უმუშევართათვის სახელმწიფო დახმარების, უსახლკაროთათვის თავშესაფრების გამოყოფისა და უფასო ჯანდაცვის ჩათვლით.

ლიბერალიზმის თანამედროვე მიმდინარეობებს შორისაც არსებობს განსხვავებული მოსაზრებანი, რომლებიც გარკვეულწილად წინააღმდეგობაშიც მოდიან ერთმანეთთან. პოლიტიკური ლიბერალიზმი უპირატესად გულისხმობს ბრძოლას ლიბერალური დემოკრატიის მისაღწევად, აბსოლუტიზმის, ავტორიტარიზმისა თუ ტოტალიტარიზმის საწინააღმდეგოდ; ეკონომიკური ლიბერალიზმი - ბრძოლას კერძო საკუთრებისათვის, სახელმწიფო რეგულირების საწინააღმდეგოდ; კულტურული ლიბერალიზმი - პირადი თავისუფლებისათვის, პატრიოტული თუ რელიგიური თვალსაზრისით მისი შეზღუდვის საწინააღმდეგოდ; სოციალური ლიბერალიზმი - თანაბარი შესაძლებლობისათვის, ეკონომიკური ექსპლუატაციის საწინააღმდეგოდ. თუმცა განვითარებულ ქვეყნებში თანამედროვე ლიბერალიზმი წარმოდგენილია, როგორც ყველა ამ მიმდინარეობის ნაერთი.

კულტურული ლიბერალიზმის მომხრეები ყურადღებას ამახვილებენ პირად ცხოვრებაში სახელმწიფოს მხრიდან ჩაურევლობასა და ხელშეუხებლობაზე, მათ შორის ისეთ საკითხებში, როგორიცაა აკადემიური (ანუ სამეცნიერო-პედაგოგიური), რელიგიური თუ სექსუალური თავისუფლება. ჯონ სტიუარტ მილის სიტყვებით (მის ნაშრომში „თავისუფლების შესახებ“) - „ერთადერთი მიზანი, რომელიც ამართლებს ერთი ადამიანის, ინდივიდუალურად ან კოლექტიურად, ჩარევას მეორე ადამიანის ცხოვრებაში, თავდაცვაა. ცივილიზებული საზოგადოების წევრზე მისი ნების საწინააღმდეგოდ ძალაუფლების გამოყენება დასაშვებია მხოლოდ სხვისთვის ზიანის მიყენების თავიდან ასაცილებლად“. კულტურული ლიბერალიზმი გამოდის სახელმწიფოს მხრიდან ისეთ სფეროებში ჩარევის წინააღმდეგ, როგორიცაა: ლიტერატურა, ხელოვნება, მეცნიერება, აზარტული თამაშები, პროსტიტუცია, აბორტი, ჩასახვის საწინააღმდეგო საშუალებათა გამოყენება, ევთანაზია და სხვ.

სოციალური ლიბერალიზმის მომხრეები მხარს უჭერენ ეკონომიკური კონკურენციის გარკვეულწილად შეზღუდვას და სახელმწიფოს მხრიდან მოსახლეობის სოციალური დაცვის ფუნქციის განხორციელებას, რათა გარანტირებული იყოს პიროვნების განვითარებისათვის თანაბარი შესაძლებლობები და თავიდან იქნეს აცილებული სოციალური დაპირისპირება. ამ ნიადაგზე ჩამოყალიბდა უთანხმოება სოციალური და ეკონომიკური ლიბერალიზმის მომხრეთა შორის. თუ ეკონომიკური ლიბერალზმის მიმდევრები მიიჩნევდნენ, რომ სახელმწიფოს ფუნქციები უნდა შეიზღუდოს და მხოლოდ თავდაცვის, უშიშროებისა და სასამართლო ხელისუფლების უზრუნველყოფაზე იქნეს დაყვანილი, სოციალური ლიბერალიზმის მომხრეები მიიჩნევენ, რომ სახელმწიფოს მთავარი ამოცანა მოსახლეობის სოციალური დაცვაა: გაჭირვებულთა საკვებითა და ბინით უზრუნველყოფა; ხელმისაწვდომი ჯანდაცვა და სასკოლო განათლება; საპენსიო უზრუნველყოფა; ბავშვებზე, ინვალიდებსა და მოხუცებზე ზრუნვა; სტიქიური უბედურების შედეგად დაზარალებულთა დახმარება; უმცირესობათა დაცვა; დანაშაულებათა აღკვეთა; მეცნიერებისა და ხელოვნების მხარდაჭერა და სხვა.

თავისუფალი საბაზრო ეკონომიკის პირობებში სახელმწიფოსა და ადამიანის ურთიერთდამოკიდებულების საკითხი თავიდანვე იწვევდა აზრთა სხვადასხვაობას, რამდენადაც ისეთ ორ მნიშვნელოვან ღირებულებას ეხებოდა, როგორიცაა თავისუფლება და თანასწორობა. ადამიანის ინდივიდუალური თავისუფლების მომხრეები თავისუფლებას თანასწორობაზე მაღლა აყენებდნენ. ისინი მიიჩნევდნენ, რომ სახელმწიფოს მთავარი ვალდებულებაა თავისუფლების უზრუნველყოფა, მისი დაცვა, მათ შორის სახელმწიფოს მხრიდან ჩარევისგანაც. ყველაზე მეტად ყურადღება ექცეოდა ეკონომიკურ თავისუფლებას, ხოლო პოლიტიკური უფლებები განიხილებოდა, როგორც პიროვნების დამოუკიდებლობისა და ინდივიდუალური თავისუფლების მიღწევის საშუალება. ამგვარი მიდგომის მომხრეებს (ა. სმიტი, ჯ. ს. მილი, ბ. კონსტანი, ჯ. ლოკი) ესმოდათ, რომ ასეთ თავისუფლებას საბოლოოდ უთანასწორობასთან მივყავართ (უპირველეს ყოვლისა, ეკონომიკური თვალსაზრისით) და რომ თავისუფლება და თანასწორობა, შესაძლოა, წინააღმდეგობაში მოვიდნენ ერთმანეთთან; თუმცა თავისუფლებას ისინი უმაღლეს ღირებულებად მიიჩნევდნენ, რომელიც უზრუნველყოფს პიროვნების განვითარებას მისი ინდივიდუალურობისა და თავისებურებების გათვალისწინებით და არ დაუშვებს საზოგადოებაში ადამიანთა ერთნაირი, „უნიფიცირებული“ მასის ჩამოყალიბებას. განსხვავებული მოსაზრების მომხრენი არ უარყოფდნენ ინდივიდუალური თავისუფლების მნიშვნელობას, მაგრამ მიიჩნევდნენ, რომ სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს პიროვნებათა თანასწორობა. ამგვარი კონცეფციის მომხრედ გვევლინება ჟ. ჟ. რუსო, რომელიც თვლიდა, რომ თანასწორობის პრინციპს უნდა დაექვემდებაროს ყველა, მათ შორის სახელმწიფო, რომლის ამოცანაა თანასწორობის უზრუნველყოფა. თავისუფლებისა და თანასწორობის შესახებ მსჯელობს ასევე ა. ტოკვილი. იგი მიიჩნევს, რომ დემოკრატიის საფუძველი თანასწორობის პრინციპია, რომელიც თანდათან მყარდება. თანასწორობა სხვადასხვა ინდივიდთა თანაბარი საზოგადოებრივი მდგომარეობაა, მათი ერთნაირი სასტარტო შესაძლებლობები ეკონომიკურ, სოციალურ, პოლიტიკურ ცხოვრებაში. თუმცა თანასწორობის რეალური არსებობა ავტომატურად არ უზრუნველყოფს თავისუფლებას, პიროვნების ავტონომიას. თავისუფლება და თანასწორობა სხვადასხვა მოვლენებია. ადამიანები თავისუფლებას თანასწორობას ამჯობინებენ, რადგან თანასწორობა უფრო ადვილი აღსაქმელია, ხოლო თავისუფლება, განსაკუთრებით პოლიტიკური, ადამიანებისაგან გარკვეულ დაძაბულობას მოითხოვს. ადამიანებმა თავისუფლების პირობებში დამოუკიდებლად უნდა განაგონ საკუთარი ბედი, გააკეთონ არჩევანი, პასუხი აგონ თავიანთ მოქმედებებსა და შედეგებზე, ასე რომ თავისუფლება გარკვეული ტვირთია და მისი უპირატესობა თავიდანვე არ ჩანს. თავისუფლება უმნიშვნელოვანესი სოციალური ღირებულებაა, იგი უზრუნველყოფს საზოგადოების პროგრესს და ცალკეულ პიროვნებას საშუალებას აძლევს, სრულად გამოავლინოს საკუთარი თავი ცხოვრებაში. ტოკვილის აზრით, თანამედროვე დემოკრატია შესაძლებელია მხოლოდ თავისუფლებისა და თანასწორობის მჭიდრო კავშირის არსებობისას. უკიდურესობამდე მიყვანილი თანასწორობის სიყვარული ახშობს დემოკრატიას და დესპოტიას იწვევს. ამავე დროს, თანასწორობის გარეშე თავისუფლების შენარჩუნებაც შეუძლებელია. ერთი მხრივ, თავიდან უნდა იქნეს აცილებული ყველაფერი, რაც ხელს უშლის თავისუფლებასა და თანასწორობას შორის გონივრული ბალანსის დადგენას, თანამედროვე დემოკრატიის მოთხოვნების შესაბამისად; მეორე მხრივ, უნდა განვითარდეს ისეთი პოლიტიკურ-იურიდიული ინსტიტუტები, რომლებიც ხელს შეუწყობენ ასეთი ბალანსის შექმნასა და შენარჩუნებას.

საყოველთაო კეთილდღეობის სახელმწიფოს თეორიის წარმომადგენელთა (დ. კეისი, ჯ. მიურდალი, ჯ. სტრეჩი, ა. პიგუ, კ. ბოლდუინგი, ვ. ა. მუნდი და სხვები) შეხედულებები გარკვეულწილად დაუპირისპირდა ადრე არსებულ კონცეფციებს, რომელთა თანახმად, სახელმწიფო არ უნდა ერეოდეს საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, სამართალდარღვევათა შემთხვევების გარდა. იყო პერიოდი, როდესაც ეკონომიკა მთლიანად კერძო ინიციატივაზე იყო დაფუძნებული და სახელმწიფოს ჩარევა ამ სფეროში სოციალურ ბოროტებად, ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების ხელყოფად აღიქმებოდა. მაგრამ ეკონომიკური ურთიერთობების განვითარების კვალობაზე სახელმწიფომ თანდათან აქტიურად იწყო ჩარევა ეკონომიკაში და თვითონ გახდა მსხვილი სამეურნეო სუბიექტი. იგი ზემოქმედებს კერძო სექტორზე გადასახადების, ინვესტიციების, სახელმწიფო შეკვეთების, საკრედიტო პოლიტიკის რეგულირებისა და კონტროლის სხვა საშუალებებით. იგი ატარებს სოციალური მომსახურების პოლიტიკას, რაც გულისხმობს სოციალურ უზრუნველყოფას, სოციალურ დაზღვევას, დახმარებებს ავადმყოფობის, მოხუცებულობის, უმუშევრობის შემთხვევაში, ზრუნავს ბავშვებზე, ჯანდაცვაზე, აბანდებს სახსრებს მშენებლობაში, ტრანსპორტსა და კავშირგაბმულობაში და ა.შ. სახელმწიფო ახორციელებს მსხვილ პროგრამებს სოციალურ, კულტურულ და სხვა სფეროებში. ასეთი პოლიტიკის შედეგად არაერთ მაღალგანვითარებულ ქვეყანაში იქნა მიღწეული ცხოვრების მაღალი დონე, რაც იქცა კიდეც „საყოველთაო კეთილდღეობის სახელმწიფოს“ თეორიის ბაზად. დ. კეისი თავის ნაშრომში „დასაქმების, პროცენტისა და ფულის ზოგადი თეორია“ (1936) ასაბუთებდა ეკონომიკაში სახელმწიფოს აქტიური ჩარევის აუცილებლობას. ამ თეორიის მიმდევრები აცხადებდნენ, რომ ეკონომიკის სახელმწიფოებრივი რეგულირება საშუალებას იძლეოდა, გადაელახათ დაპირისპირება საზოგადოების სხვადასხვა ფენებს შორის, რაც დამახასიათებელი იყო კაპიტალიზმის განვითარების წინა ეტაპისათვის, როდესაც ინდივიდუალური კერძო საკუთრებისა და თავისუფალი კონკურენციის ბატონობა მოსახლეობის სოციალურ-ეკონომიკურ პოლარიზაციას იწვევდა. შერეული ეკონომიკის შექმნა, სახელმწიფოს აქტიური მარეგულირებელი როლი და სოციალური მომსახურების პოლიტიკა ხელს უწყობს „საყოველთაო კეთილდღეობის სახელმწიფოს“ შექმნასა და განვითარებას. მათი აზრით, თანამედროვე მაღალგანვითარებული სახელმწიფო მოსახლეობის ყველა ფენის ინტერესების გამომხატველად გადაიქცა. კერძოდ, ბოლდუინგი ამტკიცებდა, რომ სახელმწიფო ახლა მთელი საზოგადოების ინტერესებიდან გამომდინარე მოქმედებს; პიგუს აზრით, ასეთი სახელმწიფო მთელი ხალხის სახელმწიფოა, რომელიც ზოგადსაკაცობრიო ღირებულებებისა და სამართლიანობის იდეების რეალიზაციის საშუალებაა; მუნდის მიხედვით, „საყოველთაო კეთილდღეობის სახელმწიფოს“ ძირითადი იდეა მდგომარეობს პრინციპში, რომლის მიხედვითაც, თითოეულ პიროვნებას აქვს უფლება, თანაბრად მიიღოს მონაწილეობა კეთილდღეობაში, მაშინაც კი, როდესაც არა აქვს აუცილებელი წყაროები ამის უზრუნველსაყოფად. ასეთი სახელმწიფოს მიზანი არის სოციალური, ეკონომიკური და პოლიტიკური თანასწორობის განსაზღვრული დონის მიღწევა, მთელი მოსახლეობისთვის საცხოვრებელი მინიმუმის მიღწევა.

პლურალისტური⁹ დემოკრატიის თეორიის წარმომადგენლების (გ. ლასკი, მ. დიუვერჟე, რ. დარენდორფი, რ. ალენი, რ. დალი და სხვები) აზრით, საზოგადოებაში არსებობს სხვადასხვა ურთიერთმოქმედი ფენები (ე.წ. „სტრატები“, სიტყვიდან „strata”), რომლებიც ამა თუ იმ ინტერესთა ერთობლიობის შედეგად წარმოიქმნება (იგულისხმება პროფესიონალური და მატერიალური მდგომარეობა, ასაკი, რელიგიური შეხედულებები და სხვ.). ასე რომ, არსებობს მოხუცების, ახალგაზრდების, სპორტსმენებისა და სხვათა სტრატები, რომელთა ინტერესების მორიგება შესაძლებელია. მათი გამოვლენის, გამოხატვისა და ცხოვრებაში გატარებისათვის იქმნება შესაბამისი „დაინტერესებული ჯგუფები“, ანუ „ზეწოლის ჯგუფები“, მეწარმეთა ასოციაციები, პროფესიული კავშირები (ექიმების, მასწავლებლების და სხვა), რელიგიური გაერთიანებები, პაციფისტური და პატრიოტული ორგანიზაციები, კულტურული და სპორტული საზგადოებები და ა.შ. ისინი, ყველანი, ცდილობენ, საკუთარი ინტერესები პოლიტიკურ ხელისუფლებაზე ზემოქმედების, „ზეწოლის“ გზით განახორციელონ.

დემოკრატიულ საზოგადოებაში ასეთი ჯგუფები თავისუფლად გამოხატავენ თავიანთ ინტერესებს, ღიად მონაწილეობენ პოლიტიკურ ცხოვრებაში, იყენებენ საყოველთაო საარჩევნო უფლებას, პოლიტიკურ პარტიებად და სხვადასხვა საზოგადოებრივ ორგანიზაციებად გაერთიანების უფლებას, შესაბამისი საზოგადოებრივი აზრის ფორმირებისათვის სარგებლობენ ინფორმაციის თანამედროვე საშუალებებით.

პოლიტიკური გადაწყვეტილების მიღება ასეთ პირობებში, ამ თეორიის შესაბამისად, სხვადასხვა ჯგუფების ურთიერთქმედების, კონკურენციის შედეგია. პოლიტიკური ხელისუფლება დანაწილებულია სამთავრობო და არასამთავრობო დაწესებულებებს შორის. სხვადასხვა საზოგადოებრივი ორგანიზაციები, ამტკიცებს ლასკი, იყოფენ ხელისუფლებას მთავრობასთან, ასე რომ ხდება სუვერენიტეტის „დიფუზია“ სახელმწიფოებრივი და არასახელმწიფოებრივი ხასიათის მრავალრიცხოვან ინსტიტუტებს შორის. აქედან მომდინარეობს „პლურალისტური დემოკრატიის“, პოლიტიკური პლურალიზმის ცნება. ამ დოქტრინის მომხრეები აცხადებენ, რომ პლურალიზმის მეშვეობით პოლიტიკური ხელისუფლება საყოველთაო-სახალხო ხდება. სახელმწიფო ამ შემთხვევაში გვევლინება, როგორც სხვადასხვა ჯგუფების ინტერესების შეთანხმების იარაღი, ნეიტრალური არბიტრი კონკურენტ პოლიტიკურ ჯგუფებს შორის, რომელიც მოწოდებულია, არ დაუშვას ერთის ბატონობა სხვებზე, ე.ი. დაიცვას თავისუფალი პოლიტიკური კონკურენციის პირობები. პლურალიზმის იდეოლოგები იმ დასკვნამდე მიდიან, რომ პლურალისტურ საზოგადოებაში სახელმწიფო გამოხატავს ყველა ფენის ინტერესებს, იგი საყოველთაო ნების გამომხატველია, ხოლო ნებისმიერი ადამიანი, ყოველი გაერთიანება „ფლობს“ სახელმწიფო ხელისუფლების ნაწილს და მონაწილეობს სახელმწიფოს მართვაში.

სადისკუსიო კითხვები

1. მოკლედ დაახასიათეთ თანამედროვე ლიბერალური მიმდინარეობების უარყოფითი და დადებითი მხარეები.

2. ნეო ლიბერალიზმი ეკონომიკური ლიბერალიზმის წიაღში ჩამოყალიბდა. ნეოლიბერალების მიზანია, არ დაუშვან სახელმწიფოს ჩარევა ქვეყნის ეკონომიკაში და თავისუფალი ბაზრის ფუნქციონირებაში. ნეოლიბერალური ეკონომიკის ერთ-ერთი განმსაზღვრელი გამოვლინებაა პრივატიზაცია. სოციალური ლიბერალები, როგორც წესი, თავის თავს სოციალ-დემოკრატიულ პარტიებს აკუთვნებენ. სოციალური საკითხების გადასაჭრელად სოციალ-დემოკრატები მუდმივად ზრდიდნენ გადასახადებს და სახელმწიფო სექტორის წილს ეკონომიკაში.

რომელ იდეოლოგიას შეიძლება მივაკუთვნოთ გამონათქვამი: „ერთი ადამიანის გადასახადების გამოყენება სხვათათვის უპირატესობის მისანიჭებლად ტოლფასია იმისა, რომ სახელმწიფომ გადასახადის გადამხდელს იძულებითი სამუშაო დააკისროს“?

3. ჯონ ლოკი მიიჩნევდა, რომ გასაჭირში მყოფს აქვს უფლება სხვათა საკუთრების ნამატზე, თუკი იგი გადარჩენისთვის ესაჭიროება. რომელი იდეოლოგიის საფუძვლად გამოდგება ეს მოსაზრება?

4. ცნობილია, რომ ნაპოლეონის სამხედრო კამპანიების თანამდევი მოვლენა იყო ლიბერალიზმის გავრცელება მთელ ევროპაში, ესპანეთის ოკუპაციის შემდეგ კი - მთელ ლათინურ ამერიკაში. დაასახელეთ სხვა ისტორიული მოვლენები, რომლებმაც, თქვენი აზრით, ხელი შეუწყო ლიბერალიზმის გავრცელებას მსოფლიოში. ახსენით თქვენი მოსაზრება.

5. ტოტალიტარიზმის ერთ-ერთი ყველაზე გავლენიანი კრიტიკოსი კარლ პოპერი ამტკიცებდა, რომ რადგანაც ადამიანების მიერ ცოდნის დაგროვების პროცესი შეუცნობელია, ამიტომ იდეალური სახელმწიფო მმართველობის თეორია პრინციპულად არ არსებობს. შესაბამისად, პოლიტიკური სისტემა საკმარისად მოქნილი უნდა იყოს, რათა მთავრობამ საჭიროების შემთხვევაში პოლიტიკის რბილად, უმტკივნეულად შეცვლა შეძლოს. აქედან გამომდინარე, საზოგადოება ღია უნდა იყოს მრავალი სხვადასხვა მოსაზრების, იდეოლოგიისა (პლურალიზმი) და სუბკულტურის (მულტიკულტურულობა) მიმართ. დაასახელეთ ღია და პლურალისტური საზოგადოებების მაგალითები და კონტრმაგალითები. თქვენი პასუხი დაასაბუთეთ.

6. გამოყავით თანამედროვე ლიბერალიზმში ე.წ. ანგლო-საქსური და კონტინენტური ტრადიციები.

____________________________

9 პლურალიზმი ( ლათ. პლურალის - მრავალი) - ხელისუფლების სისტემა, რომელიც დაფუძნებულია ძირითადი პოლიტიკური პარტიებისა და ორგანიზაციების (მათ შორის საზოგადოებრივი ორგანიზაციების) ურთიერთმოქმედებაზე.

„წესიერი ადამიანები ვერ დასხდებიან ხელებჩამოშვებულნი და ვერ უყურებენ, როგორ ანადგურებს სხვა ადამიანებს სახელმწიფო. წესიერ ადამიანებს უბრალოდ არ შეუძლიათ ამის ატანა და არ შეუძლიათ არ მივიდნენ დასახმარებლად, თუკი ხელეწიფებათ დახმარება“.

ვაცლავ ჰაველი

ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია არის გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია და არა ხელშეკრულება, ამიტომ მისი შესრულება სავალდებულო არ არის ქვეყნებისთვის. ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული საერთაშორისო ხელშეკრულება სამია და ყველა მათგანის შესრულება სავალდებულოა ხელმომწერთათვის. ესაა: საერთაშორისო პაქტი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ; საერთაშორისო პაქტი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ და ფაკულტატური პროტოკოლი საერთაშორისო პაქტისთვის სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ.

დასახელებული სამი დოკუმენტი შეადგენს საერთაშორისო ბილს ადამიანის უფლებების შესახებ. ამერიკის შეერთებული შტატების ყოფილმა პრეზიდენტმა ჯიმი კარტერმა ასე შეაფასა ამ დოკუმენტში შემავალი ნაწილების შინაარსი: „საერთაშორისო პაქტი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ გვეუბნება იმას, თუ რა არ უნდა გაუკეთოს სახელმწიფომ საკუთარ მოქალაქეებს, ხოლო საერთაშორისო პაქტი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ - იმას, თუ რა ვალდებულებებს იღებს სახელმწიფო საკუთარი მოქალაქეების წინაშე“.

სამოქალაქო-პოლიტიკური და ეკონომიკურ-კულტურული უფლებების პრიორიტეტულობის საკითხის ამერიკული ხედვა დაფიქსირდა ამ ორი პაქტის რატიფიცირებისას. პაქტების ხელმოწერისას კარტერმა განაცხადა, რომ „ახდენს რა სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ პაქტის რატიფიცირებას, ხელისუფლება იღებს ვალდებულებას, იურიდიული აზრით თავი შეიკავოს საკუთარი ქვეყნის მოქალაქეების თავისუფლების დაუსაბუთებელი აღკვეთისგან, სასტიკი და ღირსების დამამცირებელი სასჯელის მიყენებისაგან. ხელისუფლება აღიარებს ყოველი მოქალაქის უფლებას აზროვნების, სინდისის, მრწამსის მიხედვით გაერთიანების, შეკრებებისა და ქვეყნიდან ემიგრაციის თავისუფლებაზე“. იქვე კარტერმა შენიშნა, რომ „ახდენს რა ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ პაქტის რატიფიცირებას, ხელისუფლება ვალდებულებას იღებს, ყველა ღონე იხმაროს, რათა უზრუნველყოს საკუთარი მოქალაქეებისთვის ცხოვრების ღირსეული მატერიალური დონე, სოციალური სამართლიანობა და კულტურული განვითარების შესაძლებლობა“. მიუხედავად იმისა, რომ კარტერმა ეს პაქტები 1977 წელს წარადგინა რატიფიკაციაზე, სენატმა მხოლოდ 1992 წელს მოახდინა სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების პაქტის რატიფიცირება, ხოლო მეორე პაქტის რატიფიცირების მცდელობაც კი არ შეინიშნება.

ამგვარად, ამერიკელთა პოზიცია ასეთია: ადამიანის უფლებების რეალიზაცია ხდება, როგორც სახელმწიფო ძალაუფლებისგან თავდაცვა დამოუკიდებელი სასამართლო საქმისწარმოებით. სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებები სამუდამოა, უცვლელია და არ ექვემდებარება ინტელექტუალური და პოლიტიკური მოდის ზეგავლენას. ეს უფლებები სახელმწიფოს ანიჭებს ხალხის მსახურის როლს და არა პირიქით, როგორც ეს ხშირად ხდება. სოციალური და ეკონომიკური უფლებები კი ეწინააღმდეგება უფლებების ამერიკულ გაგებას, როგორც სახელმწიფოს ძალაუფლების შეზღუდვას. ეს უფლებები, პირიქით, ზრდის სახელმწიფო ძალაუფლებას - პიროვნება უფრო დამოკიდებული ხდება სახელმწიფოზე, დამოუკიდებელ სასამართლოს კი აღარ შეუძლია ადამიანის სოციალური და ეკონომიკური უფლებების გამოყენება სახელმწიფოს მოქმედებათა შეზღუდვისთვის.

ანდრეი სახაროვი, 1975 წლის ნობელის მშვიდობის პრემიის ლაურეატი, იზიარებდა ამერიკულ ხედვას და მიიჩნევდა, რომ სინამდვილეში მხოლოდ სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების დაცვა იძლევა მოქალაქეთა პიროვნული თავისუფლების გარანტიას, ამასთანავე, იგი ხელს უწყობს სოციალური და ეკონომიკური უფლებების რეალიზაციას. მეორე მხრივ, ანგარიშგასაწევია ის მოსაზრებაც, რომლის თანახმადაც, ადამიანის უფლებების დაცვა გარკვეულ ეკონომიკურ და სოციალურ ბაზას მოითხოვს.

მართლაც, ცნობილია პოპულარული ამერიკელი ფსიქოლოგის აბრაჰამ მასლოუს კონცეფცია, რომელმაც მოგვცა ადამიანის მოთხოვნილებების შემდეგი კლასიფიკაცია:

1. ფიზიოლოგიური მოთხოვნილებები - საკვები, წყალი, ჩასაცმელი, შთამომავლობის გაგრძელება. თუ ეს მოთხოვნილებები ვერ კმაყოფილდება, მაშინ სხვა დანარჩენი მოთხოვნილებები აზრს კარგავს, ვინაიდან ირღვევა ადამიანის ორგანიზმის რეგულაცია;

2. უსაფრთხოების მოთხოვნილებები - მტრისგან, სიღატაკისგან, ავადმყოფობისგან დაცვა. თუ ეს მოთხოვნილებები ვერ კმაყოფილდება, მაშინ ირღვევა ადამიანის ფსიქიკის რეგულაცია;

3. სოციალური კონტაქტების მოთხოვნილებები - სიყვარული, მეგობრობა, ყურადღება, ზრუნვა. თუ ეს მოთხოვნილებები ვერ კმაყოფილდება, მაშინ ირღვევა პიროვნების სოციალური საქმიანობის რეგულაცია;

4. პატივისცემის მოთხოვნილებები - აღიარება, მიღწევები, სტატუსი, პრესტიჟი. თუ ეს მოთხოვნილებები ვერ კმაყოფილდება, მაშინ ირღვევა ადამიანის ქცევის რეგულაცია, იგი აღარ წარმოადგენს ფასეულობას სხვებისთვის, ანუ საზოგადოების სრულფასოვან წევრს;

5. თვითრეალიზაციის მოთხოვნილებები - საკუთარი მონაცემებისა და შესაძლებლობების (ადამიანური კაპიტალის) გამოხატვა; ანუ ესაა იმის მიღწევის შესაძლებლობა, რის პოტენციალიც პიროვნებას გააჩნია. იგი უშუალოდ უკავშირდება ადამიანის სულიერ სამყაროს. თუ ეს მოთხოვნილებები ვერ კმაყოფილდება, მაშინ ირღვევა შემოქმედებითი საქმიანობის რეგულაცია, იგი ვერ ქმნის ახალს, ის აღარაა შემოქმედი.

შესაბამისად, არა მარტო უნდა აღმოიფხვრას სიღატაკის გამომწვევი მიზეზები, არამედ უნდა გადაიხედოს ეკონომიკური ურთიერთობანი განვითარებად და განვითარებულ ქვეყნებს შორის. ადამიანის უფლებები შეიძლება დავიცვათ მხოლოდ უხვი წარმოებისა და სამართლიანი განაწილების შეხამებით. თეორიულადაც კი ძნელად წარმოსადგენია ქვეყანა, რომელიც სიღატაკეში იმყოფება და ამავე დროს მისი მოქალაქეები სრულად სარგებლობენ სამოქალაქო უფლებებით.

ამერიკელებს სოციო-ეკონომიკური „უფლებები“ უფრო პოლიტიკური მიზნების კატეგორიაში შეჰყავთ, ვიდრე ადამიანის ჭეშმარიტი უფლებების კატეგორიაში. ამით მათი მიდგომა განსხვავდება ევროპული (განსაკუთრებით კონტინენტური ევროპის ქვეყნების - საფრანგეთის, გერმანიის, სკანდინავიის ქვეყნების) მიდგომისგან, რომელიც ბევრად უფრო სოციალურად ორიენტირებულია, ვიდრე ამერიკული. ევროპული მიდგომის გამოხატულებაა ეროვნული სახელმწიფოს, როგორც საკუთარ მოქალაქეთა უფლებების დამცავი მექანიზმის, გაძლიერების ტენდენცია, რომელიც დაბალანსებულია მოქალაქეთა ფართო სოციალური, ეკონომიკური და კულტურული მოთხოვნილებების დაკმაყოფილების მექანიზმებით, ანუ ძალაშია ორივე პაქტი.

საზოგადოებრივ საქმიანობაში წინააღმდეგობრივად იჩენს თავს ადამიანის ერთ-ერთი ძირითადი უფლება - სიტყვის თავისუფლება. სიტყვის თავისუფლების შეზღუდვა მისი ადამიანური თვითიდენტიფიკაციისა და გამოვლენის შეზღუდვაა.

ეს უფლება მნიშვნელოვანია მრავალი გარემოების გათვალისწინებით:

ნიშნავს თუ არა ეს, რომ სიტყვის თავისუფლება უსაზღვროა? ბუნებრივია სიტყვის თავისუფლების შეზღუდვა, თუ ეს სახიფათოა საზოგადოებრივი უსაფრთხოებისთვის, სახელმწიფოს უშიშროებისთვის ან სხვა მნიშვნელოვანი ინტერესებიდან გამომდინარე. ამასთანავე, ეს შეზღუდვები მოითხოვს მკაფიო და დეტალურ გაწერას, რათა არასწორად არ იქნეს გამოყენებული მთავრობის მხრივ. გარდა ამისა, ერთი ადამიანის სიტყვის თავისუფლება არ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს მეორე ადამიანის უფლებებს - არ უნდა შელახოს მისი ღირსება, მასაც უნდა მიეცეს საშუალება, გამოთქვას საკუთარი აზრი და სხვა. ამიტომ ხდება სიტყვის თავისუფლების რეგლამენტაცია, რათა დაცული იყოს ყველა ადამიანის უფლება, გამოთქვას საკუთარი აზრი.

საზოგადოების მხრიდან ფაქიზ მიდგომას მოითხოვს აგრეთვე აღმსარებლობის თავისუფლების საკითხი. ამერიკის შეერთებული შტატების დამაარსებელთა უმრავლესობა მორწმუნე იყო, მაგრამ შემწყნარებლობის მრწამსის მიხედვითაც მოქმედებდა. დამფუძნებლები მიიჩნევდნენ, რომ რელიგია არსებით როლს ასრულებდა იმაში, თუ როგორ დარჩენილიყვნენ ადამიანები თავისუფალი თავისუფალ საზოგადოებაში. ამასთანვე ისინი ფიქრობდნენ, რომ ყველას აქვს უფლება, საკუთარი რელიგიური მრწამსი ჰქონდეს ან საერთოდ არ ჰქონდეს რელიგიური მრწამსი. მაგალითად, ჯორჯ ვაშინგტონის აზრით, ადამიანები არ მოიქცეოდნენ მორალურად რელიგიის ზეგავლენის გარეშე. მიუხედავად ამისა, იგი წინააღმდეგი იყო, რომ მოსახლეობას გადაეხადა გადასახადი ვირჯინიის სკოლებში რელიგიის სწავლებისთვის.

თომას ჯეფერსონი და ჯეიმს მედისონი წუხდნენ რელიგიური შეუწყნარებლობის ფაქტების გამო. ისინი მიიჩნევდნენ, რომ ისტორიულად რელიგიურ შეუწყნარებლობას კონფლიქტებამდე მიჰყავდა ადამიანები და იწვევდა ადამიანების უფლებების დარღვევას. მათი აზრით, რელიგიური შეუწყნარებლობა სახიფათო იყო თემისთვის და ზიანს აყენებდა თავად რელიგიას. მართლაც, ღვთის შვილის შევიწროება მისივე ძმისაგან დისკრედიტაციას უკეთებს რელიგიის ძირითად პრინციპებს - სიყვარულის, სიკეთის, თავისუფლების, თანასწორობის, სამართლიანობისა და ა. შ პრიორიტეტულობისა და საყოველთაობის შესახებ.

არა მარტო პოლიტიკოსების, არამედ ფილოსოფოსების აზრითაც, საზოგადოებრივ ცხოვრებაში დაცული უნდა იყოს სინდისის თავისუფლების პრინციპი. ფილოსოფოსი ჯონ ლოკი მიიჩნევდა, რომ საზოგადოებამ ნება უნდა დართოს ადამიანებს, იცხოვრონ ისე, როგორც ბიბლიის მიხედვით მოუწოდებს მათ საკუთარი მორალური პრინციპები. საუკეთესო ხელისუფლება, შესაბამისად, ის ხელისუფლებაა, რომელიც რაც შეიძლება ნაკლებად ერევა პიროვნების მრწამსში, რელიგიური რწმენის ჩათვლით.

სამწუხაროდ, რელიგიური შეუწყნარებლობა თანამედროვე საზოგადოებაშიც რჩება კონფლიქტების წყაროდ. ადამიანებს აქვთ აღმსარებლობის (რელიგიის არჩევისა და რელიგიური პრაქტიკის - კულტის, რიტუალების - შესრულების) უფლება, მაგრამ რელიგიური პრაქტიკის უფლებები შეზღუდულია, თუ ისინი ეწინააღმდეგება საზოგადოებრივ მორალს, აზიანებს ჯანმრთელობას ან სხვაგვარად საფრთხეს უქმნის საყოველთაო კეთილდღეობას.

დასასრულ, უმცირესობათა უფლებების შესახებ. თანამედროვე სამართლის ენაზე „უმცირესობა“ აღნიშნავს ადამიანების ჯგუფს, ვინც ისეთი ქვეყნის ფარგლებში ცხოვრობს, სადაც მცხოვრებთა უმრავლესობა სხვა ეროვნებისაა (ეთნიკური უმცირესობა), სხვა აღმსარებლობისაა (რელიგიური უმცირესობა) ან სხვა რასას მიეკუთვნება (რასობრივი უმცირესობა). შესაძლებელია სხვა უმცირესობათა (მაგალითად, ლინგვისტური, სექსუალური და სხვ.) გამორჩევაც, მაგრამ თანამედროვე ევროპაში ეთნიკურ უმცირესობათა საკითხი ყველაზე აქტუალურია. დღეისთვის მიღწეულია საზოგადო შეთანხმება არა მარტო დისკრიმინაციის აკრძალვის, არამედ ეთნიკურ უმცირესობებზე სპეციალური ზრუნვის შესახებაც. ამასთანვე, არსებობს მოსაზრებაც, რომ უმცირესობებისთვის განსაკუთრებული პრივილეგიების მინიჭება არღვევს თანასწორუფლებიანობის პრინციპს. დომინანტი ერები, როგორც წესი, უპირატესობას ანიჭებენ უმცირესობათა ინდივიდუალური წარმომადგენლების დაცვას, ვიდრე ჯგუფების დაცვას, რაც აისახება კიდეც მათ კანონშემოქმედებაზე. უმცირესობების ძირითადი მისწრაფება კი საკუთარი იდენტურობის შენარჩუნებაა, როგორც ჯგუფისა. ამიტომ დომინანტი ერი ვერ შემოიფარგლება მხოლოდ ინდივიდების დაცვით, არამედ უნდა იზრუნოს უმცირესობის, როგორც ჯგუფის, შენარჩუნებისთვის აუცილებელი პირობების შექმნაზე. პრობლემას ამწვავებს ისიც, რომ ჯგუფის უფლებები არ არის აღიარებული არც საერთაშორისო საზოგადოების მიერ და არც ცალკეული ქვეყნების მიერ.

შესაჯამებლად აღვნიშნავთ, რომ 1992 წელს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ეროვნული ასამბლეის მიერ მიღებულია რეზოლუცია „ეროვნული ან ეთნიკური, რელიგიური და ლინგვისტური უმცირესობების წარმომადგენელთა უფლებების დეკლარაცია“, სადაც დაფიქსირებულია კიდეც აღნიშნული შეთანხმება.

სადისკუსიო კითხვები

1. მისაღებია თუ არა, რომ საზოგადოებრივი თავშეყრის ადგილზე, მაგალითად მაყურებლით სავსე თეატრში ან სტადიონზე, ხუმრობით ვიყვიროთ: „ხანძარია, ხანძარი!“? შეიძლება თუ არა ასეთი საქციელის გამართლება სიტყვის თავისუფლებით?

2. უნდა ავცრათ თუ არა მცირეწლოვანი ბავშვები იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ეს ეწინააღმდეგება მათი მშობლების რელიგიურ მრწამსს?

3. დასაშვებია თუ არა მრავალცოლიანობა სამოქალაქო სამართლის ნორმებით, მიუხედავად რელიგიური აღმსარებლობით ნებადართულობისა?

4. რას ნიშნავს საერო და საეკლესიო ხელისუფლების გამიჯვნა? რატომაა ეს ხელისუფლებანი გამიჯნული? რაში გამოიხატება ეს?

5. თუ ხელისუფლება თანხას იხდის სატუსაღოს სამლოცველოების აშენებისა და კეთილმოწყობისთვის, ეს რელიგიის მხარდაჭერას ნიშნავს. მეორე მხრივ, თუ ხელისუფლება ასე არ მოიქცევა, მაშინ ის დაარღვევს პატიმართა უფლებას - მისდიონ რელიგიურ წესებს. მოისაზრეთ გამოსავალი ამ ვითარებიდან.

6. ტექსტში მოხსენებულ გაეროს რეზოლუციაში უმცირესობათა წარმომადგენლების უფლებების შესახებ ვკითხულობთ: „პირებს, რომლებიც მიეკუთვნებიან ეროვნულ ან ეთნიკურ, რელიგიურ და ლინგვისტურ უმცირესობებს, უფლება აქვთ, გაავრცელონ საკუთარი კულტურა, აღიარონ და მისდიონ საკუთარ რელიგიას, გამოიყენონ საკუთარი ენა, როგორც ფარულად, ასევე საჯაროდ და თავისუფლად, ყოველგვარი დისკრიმინაციის ან დაბრკოლების გარეშე“. რა მექანიზმების საშუალებით შეიძლება აღნიშნულ უფლებათა რეალიზაცია? მოისაზრეთ, რა შემთხვევებშია მართლზომიერი ამ თავისუფლების შეზღუდვა და რა საბაბით.

„მუქარა ერთი ადამიანის უფლებებისადმი - ეს ყოველი ადამიანის უფლებების ხელყოფაა“.

ჯონ კენედი

2006 წლის 24 იანვარს ევროსაბჭოს საპარლამენტო ასამბლეამ საქართველოს შესახებ დადგენილება მიიღო. მასში ნათქვამია, რომ საქართველომ უნდა მოახდინოს რეგიონალური, ანუ უმცირესობათა ენების შესახებ ევროპული ქარტიის რატიფიკაცია; უზრუნველყოს სასამართლო სისტემის დამოუკიდებლობა; გამოავლინოს წამების ფაქტები ციხეებში; არ გამოიჩინოს შემწყნარებლობა ჩინოსანთა დაუსჯელობის იმ ფაქტებისა და ზოგადად ისეთი ტენდენციის მიმართ, რომელიც იწვევს ციხეებში წამების პრაქტიკისა და ღირსების შემლახველი მოპყრობის ესკალაციას.

ევროსაბჭომ და საქართველომ ხელი მოაწერეს ხუთწლიანი ევროპული თანამეზობლობის პოლიტიკის სამოქმედო გეგმას. აღნიშნული დოკუმენტის მიხედვით, საქართველო კისრულობს ვალდებულებას, ეფექტური ზომები მიიღოს კანონის უზენაესობის, დემოკრატიის, ეკონომიკისა და ბიზნესის განვითარების, სავაჭრო, ენერგეტიკული და შიდა კონფლიქტების გადაწყვეტის საკითხებში.

ორგანიზაციის Human Rights Watch ანგარიშში კი ნათქვამია, რომ საქართველოს მთავრობას თითქმის არ გააჩნია არსებითი საფუძველი, იამაყოს კანონის უზენაესობითა და ადამიანის უფლებათა დაცვის სფეროებში მიღწეული წარმატებებით.

2006 წლის 27 იანვარს ადამიანის უფლებათა საინფორმაციო და სადოკუმენტაციო ცენტრის მიერ გამოქვეყნებული ადამიანის უფლებათა ყოველწლიური ანგარიში მძიმე სურათს ხატავს საქართველოში ადამიანის უფლებათა დაცვის მხრივ. 2005 წელს საქართველოში ადამიანის უფლებათა დარღვევების გამომწვევი მიზეზებისა და ტენდენციების ანალიზის შედეგად ცენტრი მივიდა დასკვნამდე, რომ ადამიანის უფლებათა დარღვევების მასობრივი ხასიათი უახლოს ხანებში მეტად სავალალო მდგომარეობამდე მიიყვანდა ქვეყანას. ანგარიშში მოყვანილი პროგნოზები არცთუ უსაფუძვლო გამოდგა. გაზეთ „ახალ 7 დღეში“ (23-29 მარტი, 2007 წ.) გამოქვეყნდა 2006 წლის მოვლენათა ქრონიკა, რომელიც, ცენტრის წარმომადგენელთა თვალსაზრისით, ადასტურებს ანალიზისა და პროგნოზების მართლზომიერებას. მოვლენათა არასრული ჩამონათვალი მოიცავს შემდეგ ფაქტებს:

ადამიანის უფლებათა დარღვევების მასობრივი ხასიათისა და მათდამი საზოგადოებისა და ხელისუფლების გულგრილი დამოკიდებულის მიუხედავად, მიჩნეულია, რომ ადამიანის უფლებები პრინციპულად თავსებადია ქართულ კულტურასთან; რომ პრობლემა არ დგას ისე, თითქოს ადამიანის უფლებები და ლიბერალური ღირებულებები თავისი არსით მიუღებელია საუკუნეთა განმავლობაში ჩამოყალიბებული ქართული მენტალობისთვის¹⁰.

ამ კუთხით მრავლისმეტყველია შემდეგი არგუმენტები:

ამასთანავე არ უნდა დავივიწყოთ ჩვენი ისტორიის სამარცხვინო ფურცლებიც:

ქართული პარადოქსები ადამიანის უფლებებთან მიმართებაში ასეა შეჯამებული ზემოთ ციტირებულ ნაშრომში: „საუკუნეების მანძილზე დამპყრობლებისა და მეტროპოლიების კანონებისადმი ხაზგასმულმა დაუმორჩილებლობამ, მათდამი აგდებულმა დამოკიდებულებამ მართლაც ჩამოაყალიბა კანონმორჩილების დაბალი კულტურა, მაგრამ იმავე გარემოებებმა გააძლიერა როგორც თავისუფლების ხარისხი, ისე ქართული ინდივიდუალიზმის წარუშლელი ღირებულება. ამ თვალსაზრისით, თანამედროვე ქართული საზოგადოება აშკარად არ არის ევროპული საზოგადოება (კანონმორჩილების დაბალი ხარისხი, ინტენსიური შრომის კულტურის დაბალი ხარისხი, დაბალი სამოქალაქო განათლება და ა.შ.), მაგრამ ეს არ არის არც აზიური საზოგადოება (უშიშარი დამოკიდებულება ხელისუფლებისადმი, გამოკვეთილი ინდივიდუალიზმი, საკმაოდ მყარი დესაკრალიზაცია და ა.შ.)“.

მეორე მხრივ, თუკი თავიდან ავიცილებთ, იმავე ავტორთა აზრით, ჩვენი საზოგადოების მთავარ თავისებურებას - მის ფარისევლობას, „რომელიც ისტორიულად ჩამოყალიბდა, როგორც სრულიად გასაგები თავდაცვითი მექანიზმი“, მაშინ უნდა ვაღიაროთ, რომ არსებობს ახალი საშიშროებანი: ინდივიდუალიზმის გადაგვარება თავნებობად, ეგოცენტრიზმად და ასოციალურობად; დესაკრალიზაციის გადაგვარება ზედაპირულობად, ცინიკურობად და ნიჰილიზმად; ხელისუფლებისადმი უშიშარი დამოკიდებულების გადაგვარება ავანტიურიზმად, უპასუხისმგებლობად და პოზიორობად. ასეთი პერსპექტივით ქართული საზოგადოება, უპრიანია, შეფასდეს არა როგორც „პესიმისტების აზრით, დაგვიანებული ან, ოპტიმისტების აზრით, კინაღამ დაგვიანებული საზოგადოება“, არამედ, როგორც არხეინი ან დაბეჩავებული, ან თავხედურად აგრესიული პროვინციალების კრებული, რომლის წარმომადგენლებიც შემთხვევას ხელიდან არ გაუშვებენ პირადი ინტერესების წინ წამოსაწევად საზოგადოებრივი ინტერესების იგნორირების ხარჯზე.

სწორედ ამიტომაა უაღრესად საშური და მნიშვნელოვანი იმ ძირეული ღირებულებების აღდგენა-განახლება, რომლებიც ასულდგმულებდა საქართველოს ძველი ისტორიის განმავლობაში და იმ ახალი ღირებულებების ათვისებადანერგვა, რომლებიც გადაარჩენს მას უახლესი ისტორიის ასპარეზზე; იმის გარკვევა - რა შეიძლება დავთმოთ და რა - არა იმისათვის, რომ წარმატებული ვიყოთ გამოგონილი თუ რეალური მტერ-მოყვარეების გარემოცვაში.

სადისკუსიო კითხვები

1. რა აზრებსა და განცდებს ბადებს თქვენში ინფორმაცია იმის თაობაზე, რომ:

2. გაიაზრეთ ცნება „სოციალური კაპიტალი“:

„სოციალური კაპიტალი მოიცავს სოციალური ორგანიზაციის - პრინციპების, სტრუქტურების, ნორმების - იმ თავისებურებებს, რომელთაც შეუძლია განამტკიცონ საზოგადოების მიერ განხორციელებულ კოორდინირებულ

მოქმედებათა ეფექტიანობა...

სოციალური კაპიტალი ბადებს თანამშრომლობისკენ ლტოლვას. მისი ფორმების ნაირსახეობას წარმოადგენს ე.წ. „მორალური რესურსები“, რომელთა მოცულობა მოხმარების პროცესში კი არ მცირდება, არამედ იზრდება; ეს რესურსები მხოლოდ იმ შემთხვევაში ამოიწურება, თუკი ისინი არ გამოიყენება... სოციალური კაპიტალის სხვა ფორმებიც, როგორიცაა სოციალური ნორმები და ურთიერთკავშირები, ასევე ძლიერდებიან მათი გამოყენების შემთხვევაში და დნებიან გამოუყენებლობის შემთხვევაში. სოციალური კაპიტალის ერთ-ერთი სპეციფიკური ნიშანი ისაა, რომ იგი ჩვეულებრივ წარმოადგენს საერთო ქონებას, მაშინ როცა კაპიტალი ფულადი სახით, როგორც წესი, კერძო პირებს ეკუთვნით“.

შეაფასეთ სოციალური კაპიტალის მარაგი თანამედროვე საქართველოში.

3. არსებობს მოსაზრება, რომ:

4. ცნობილი სოციოლოგის, მაქს ვებერის აზრით, ნაციონალური ხასიათის ფორმირებაში რელიგია ერთ-ერთ გადამწყვეტ როლს ასრულებს. მაინც რა როლი შეასრულა, რა როლს ასრულებს ამჟამად და რა როლს შეასრულებს მომავალში მართლმადიდებლური ქრისტიანობა ქართული ნაციონალური ხასიათის ჩამოყალიბებაში?

5. ცნობილია, რომ ქართულ ისტორიოგრაფიაში დავით აღმაშენებლის მიერ აღსარების საიდუმლოების დარღვევები აიხსნებოდა საქართველოსა და ქართველის ერის ყოფნა-არყოფნის საკითხის დასმის შემთხვევაში სახელმწიფო ინტერესების დაცვის პრიორიტეტულობით რელიგიური საიდუმლოების დაცვასთან შედარებით. იზიარებთ თუ არა ამ მოსაზრებას?

________________________________

10 ადამიანის უფლებები და ქართული კულტურა, განვითარების და თანამშრომლობის ცენტრი - პლურალიზმის ცენტრი, თბილისი, 2004 წელი, გამოცემის მთავარი რედაქტორი ლევან ბერძენიშვილი.

სავარჯიშო „სად დგახართ?“

თემა - ადამიანის უფლებები, მოქალაქეობა

მონაწილეთა რაოდენობა - 15-20 მონაწილე

დრო - 50 წუთი

შინაარსი - სავარჯიშო წარმოადგენს დისკუსიას, რომელშიც განიხილება ადამიანის ღირსების, სამოქალაქო-პოლიტიკურ და სოციო-ეკონომიკურ უფლებებს შორის პრიორიტეტისა და ხელისუფლების მიერ სოციო-ეკონომიკური უფლებების რეალიზაციის მოვალეობის საკითხები.

ამოცანები - მონაწილეებმა განასხვაონ სამოქალაქო-პოლიტიკური და სოციოეკონომიკური უფლებები, განიხილონ მათი დაცვის მექანიზმები, დაეუფლონ დისკუსიისა და არგუმენტაციის უნარ-ჩვევებს.

მასალები - ერთ გვერდი სადისკუსიო დებულებებით (იხ. დანართი), ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის შემოკლებული ვერსიის ქსეროასლები.

მოსამზადებელი სამუშაო - მოამზადეთ ორი პლაკატი: ერთი - სიტყვით „ვეთანხმები“, მეორე - სიტყვებით „არ ვეთანხმები“. დაკიდეთ ეს პლაკატები ოთახის მოპირდაპირე კედლებზე ისე, რომ მონაწილეებს შეეძლოთ მათ შორის გამწკრივდნენ (შეიძლება წინასწარ ცარცით ხაზის გავლება ან თოკის გაჭიმვა).

ინსტრუქციები - დაურიგეთ მონაწილეებს უფლებათა ჩამონათვალი და სთხოვეთ, დააჯგუფონ ისინი სამოქალაქო-პოლიტიკურ და სოციო-ეკონომიკურ უფლებებად. დაწერეთ ეს კლასიფიკაცია დაფაზე. აუხსენით, რომ წაუკითხავთ სხვადასხვა დებულებებს, რომელთაც მონაწილეები დაეთანხმებიან ან არ დაეთანხმებიან და თანხმობის ხარისხის შესაბამისი პოზიცია უნდა დაიკავონ პლაკატებს შორის სწორი ხაზის გასწვრივ: ვინც უფრო სრულად ეთანხმება დებულებას, უფრო ახლოს დადგება პლაკატთან „ვეთანხმები“. მონაწილეებს შეუძლიათ ხანმოკლე საუბარი და აზრთა გაცვლა, სანამ პოზიციას ირჩევენ. ყოველი დებულების წაკითხვის შემდეგ მიეცით ცოტა დრო პოზიციის შესარჩევად. უკიდურეს პოზიციებზე მდგომთ სთხოვეთ საკუთარი გადაწყვეტილების ახსნა. მიზანშეწონილია ცენტრში მდგომმა მონაწილემაც დაასაბუთოს საკუთარი პოზიცია; კერძოდ, უნდა გაირკვეს, მას მყარი აზრი არა აქვს საკითხის შესახებ თუ დებულება ვერ გაიგო. ნება დართეთ მონაწილეებს, შეიცვალონ პოზიცია ერთმანეთის მოსაზრებების მოსმენის შედეგად.

ანალიზი და შეფასება - ჰკითხეთ მონაწილეებს, რა შეიტყვეს ახალი; კერძოდ, საინტერესოა მათი მოსაზრებანი და განცდები პოზიციის შერჩევასთან, პოზიციის შეცვლასთან, მონაწილეების პოზიციებს შორის განსხვავებებთან დაკავშირებით. ჩაეძიეთ, რამდენად მოსალოდნელად მიაჩნიათ პოზიციათა სრული და საყოველთაო თანმთხვევა, რამდენად მართებულია შეფასებების „სწორი პასუხი“ და „არასწორი პასუხი“ გამოყენება.

რჩევები წამყვანისთვის - განსაკუთრებული ყურადღება დაუთმეთ სამოქალაქო-პოლიტიკურ და სოციო-ეკონომიკურ უფლებებს შორის განსხვავებას. სავარჯიშოს ის ნაწილი, სადაც მონაწილეებმა უნდა შეარჩიონ ან შეიცვალონ პოზიცია, შეიძლება სწრაფად ჩატარდეს, რათა დავზოგოთ დრო იმ გამორჩეულ დებულებებზე საკამათოდ, რომელთაც მონაწილეები გამოავლენენ. მათი მხრიდან მძაფრი რეაქციის შემთხვევაში არ არის გამორიცხული სავარჯიშოს ტემპის შენელება და საკამათო დებულებაზე მსჯელობაც.

ვარიანტები - დებულებების ფორმულირება, შესაძლოა, თვით მონაწილეებსაც შესთავაზოთ.

შემდგომი განვითარება - საგანგებო ვითარებაში, შესაძლოა, ხმის მიცემის პროცედურის მოწყობაც უკიდურესად მნიშვნელოვანი ან საკამათო დებულებების თაობაზე.

იდეები მოქმედებისთვის - შესთავაზეთ მონაწილეებს, რომ დაუკავშირდნენ ადგილობრივ უფლებადამცავ ორგანიზაციებს და გაარკვიონ, რა წვლილის შეტანა შეუძლიათ მათ მუშაობაში.

დანართი

სადისკუსიო დებულებები

სავარჯიშო ,,ამოიცანი იდეოლოგია“

თემა -ლიბერალიზმი, კომუნიზმი, ფაშიზმი

მონაწილეთა რაოდენობა - 15-20 მონაწილე

დრო - 30 წუთი

შინაარსი - სავარჯიშოს შესრულებისას მონაწილეებმა უნდა გაიაზრონ ცალკეული დებულებები, „ამოიცნონ“ მათში გატარებული პრინციპები და ყოველი მოცემული დებულება ამა თუ იმ იდეოლოგიას (ლიბერალიზმს, კომუნიზმს, ფაშიზმს) მიაკუთვნონ.

ამოცანები - მონაწილეებმა გააცნობიერონ იდეოლოგიების არსებითი განმასხვავებელი ნიშნები (მოვლენების ხედვის კუთხე, აზროვნების წესი, ამოსავალი პრინციპები, მამოძრავებელი მოტივები, ტიპური ტერმინოლოგია და სხვა).

მასალები - ბარათები დებულებებით, სწორი პასუხების სია (იხ. დანართი).

მოსამზადებელი სამუშაო - წინასწარ დაბეჭდეთ ბარათებზე დებულებები და გაამზადეთ სწორი პასუხების სია. მონაწილეთა ჯგუფიდან შეარჩიეთ 4-5 მსაჯული, ორი ან სამი ხუთკაციანი გუნდი შეჯიბრის მოსაწყობად.

ინსტრუქციები - შეარჩიეთ ორი გუნდი შეჯიბრისთვის და დებულებათა პაკეტი (მაგალითად, სხვადასხვა იდეოლოგიის გამომხატველი 5 ან 7 დებულება). წაუკითხეთ დებულებები შეჯიბრისთვის შერჩეულ პირისპირ მდგომ ორ გუნდს. ყოველ დებულებაზე ჯგუფს ახალი წამყვანი (ლიდერი, კაპიტანი) უნდა ჰყავდეს, რომელიც გაუძღვება გუნდს მოცემულ დებულებაზე მუშაობისას. დებულების მოსმენის შემდეგ ვინც დაასწრებს რაიმე შთანხმებული ნიშნის მიცემას, ის იღებს საკუთარ თავზე დებულების შესაბამისი იდეოლოგიის ამოცნობას. ლიდერებს მხოლოდ 30 წამი აქვთ გუნდებთან პასუხის შესათანხმებლად. პასუხი სრულია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ იდეოლოგიის დასახელებასთან ერთად ერთი არგუმენტი მაინც იქნება მოყვანილი პასუხის დასასაბუთებლად. თუ, მსაჯულთა აზრით, გუნდმა დაარღვია პირობები ან არასწორი პასუხი გასცა, მაშინ მეორე გუნდი იძლევა პასუხს და ა.შ. მსაჯულები განსაზღვრავენ პასუხის სისწორესა და სისრულეს და ქულას ანიჭებენ წარმატებულ გუნდს. გამარჯვებული გუნდი მესამე გუნდს ეთამაშება, რისთვისაც დებულებათა ახალი პაკეტი გამოიყენება.

ანალიზი და შეფასება - შეაჯამეთ თამაში და დაფაზე გააკეთეთ დებულებათა კლასიფიკაცია იდეოლოგიების მიხედვით. სთხოვეთ მონაწილეებს, იპოვონ საერთო ნიშნები თითოეული კატეგორიის დებულებებს შორის.

რჩევები წამყვანისთვის - მნიშვნელოვანია მონაწილეთა არგუმენტები ამა თუ იმ გადაწყვეტილების სასარგებლოდ.

ვარიანტები - დებულებათა უკმარისობის შემთხვევაში გუნდები წინასწარ მუშაობენ მათ მოძიებაზე სხვადასხვა წყაროებიდან და სთავაზობენ სხვა ორ გუნდს.

დანართი

დებულებები

1. „ჩვენ გვწამს, რომ თეთრი რასა დედამიწის მებატონე რასაა“. (ფაშიზმი)

2. „საუკეთესოა სწორედ ის ხელისუფლება, რომელიც ყველაზე ნაკლებად მართავს“. (ლიბერალიზმი)

3. „გწამდეს! დაემორჩილე! იბრძოლე!“ (ფაშიზმი)

4. „სახელმწიფო არასდროს იქნება თავისუფალი და განათლებული, სანამ იგი არ აღიარებს ინდივიდს, როგორც უმაღლეს და დამოუკიდებელ წყაროს, საიდანაც მომდინარებს მთელი მისი ძალაუფლება და უფლებამოსილება, და სანამ ინდივიდს შესაბამისად არ მოეპყრობა“. (ლიბერალიზმი)

5. „ისტორიამ დაამტკიცა, რომ მხოლოდ ჭეშმარიტად დემოკრატიულ და ცენტრალიზებულ ავანგარდულ პარტიას შეუძლია წაუძღვეს მუშათა კლასს და მათ მოკავშირეებს გამარჯვებისკენ“. (კომუნიზმი)

6. „მე სასტიკად არ ვეთანხმები თქვენს ნათქვამს, მაგრამ თავს დავდებ თქვენი უფლებისთვის, რომ გამოთქვათ იგი“. (ლიბერალიზმი)

7. „მიზანი: პროლეტარიატის დიქტატურის განმტკიცება ჩვენს ქვეყანაში და მისი გამოყენება იმპერიალიზმის დასამხობად მთელს მსოფლიოში“. (კომუნიზმი)

8. „ლიდერის ავტორიტეტი არ არის შემოსაზღვრული შემოწმებითა და კონტროლით, განსაკუთრებული ავტონომიური ორგანოებითა და ინდივიდუალური უფლებებით - ის თავისუფალი და დამოუკიდებელი, ყოვლის მომცველი და შემოუსაზღვრელი... ის ხალხისთვის არსებობს და ხალხშივე აქვს გამართლება“. (ფაშიზმი)

9. „...უმრავლესობის ტირანია საზოგადოდ იმ ბოროტებათა შორის მოიზრება, რომლის წინააღმდეგაც საზოგადოება უნდა დაირაზმოს“. (ლიბერალიზმი)

10. „სახელმწიფოს მიღმა არ არსებობს არც ინდივიდი და არც ჯგუფი“. (ფაშიზმი)

11. „პროლეტარიატი გამოიყენებს მის პოლიტიკურ აღმატებულობას, რომ თანდათან გამოგლიჯოს ბურჟუაზიას მთელი კაპიტალი და ყველა საშუალებას სახელმწიფოს ხელში მოუყაროს თავი“. (კომუნიზმი)

12. „რევოლუცია იგივე არაა, რაც ხალხის მოპატიჟება სადილზე, თხზულების დასაწერად, ან სურათის დასახატავად... რევოლუცია არის აჯანყება, ძალადობის აქტი, რომლის საშუალებითაც ერთი კლასი დაამხობს მეორეს“. (კომუნიზმი)

13. „იმისათვის, რომ გავუმკლავდეთ კაპიტალისტურ შემოტევას, დრო მოითხოვს მხოლოდ ერთს: მედგარ რევოლუციურ მუშაობას“. (კომუნიზმი)

14. „საკუთარ თავთან, საკუთარ სხეულთან თუ გონთან აღმატებით ინდივიდი სუვერენულია“. (ლიბერალიზმი)

სავარჯიშო ,,ისტორიული ვარაუდები“

თემა - ადამიანის უფლებები, სახელმწიფო

მონაწილეთა რაოდენობა - 15-20 მონაწილე

დრო - 80-90 წუთი

შინაარსი - სავარჯიშო წარმოადგენს მონაწილეთა მოსაზრებების დასაბუთებისა და არგუმენტების პრეზენტაციის მომცველ დისკუსიას მათი პოზიციის გაცხადება-განმტკიცების ან გადასინჯვის მიზნით.

ამოცანები - მონაწილეებმა გააცნობიერონ ადამიანის უფლებებში ასახული იდეალებისა და ღირებულებების რეალური განხორციელების ზეგავლენა სახელმწიფოსა და ქვეყნის განვითარებაზე.

მასალები - ერთი გვერდი სადისკუსიო დებულებებით (იხ. დანართი), საზღვარგარეთის ქვეყნებისა და საქართველოს ისტორიის ამსახველი ნარკვევები, სხვადასხვა ქვეყნების ძველი და თანამედროვე კანონები, ისტორიული წყაროები, ეთნოლოგიური მასალები და სხვა.

მოსამზადებელი სამუშაო - სასურველია, მონაწილეები წინასწარ გაეცნონ საქართველოსა და სხვა ქვეყნების მოსახლეობის უფლებრივი კულტურის ამსახველ მასალებს.

ინსტრუქციები - მონაწილეები დაყავით იმდენ ჯგუფად, რამდენი დებულების განხილვასაც აპირებთ და დაურიგეთ მათ ფურცელზე ამობეჭდილი თითო დებულება. აუხსენით მონაწილეებს, რომ მათ ევალებათ ამ დებულების მართებულების დასაბუთება ან მისი უკუგდება. ორივე შემთხვევაში მონაწილეებმა უნდა დაასაბუთონ საკუთარი პოზიცია (მოიყვანონ არგუმენტები ან კონტრარგუმენტები ისტორიული ფაქტების, დასკვნების, ავტორიტეტთა ციტატების, კანონების მუხლებისა და სხვა სახით). მიზანშეწონილია, ჯგუფებმა წარმოადგინონ ვიზუალური მასალაც პლაკატის, შარჟის, კომიქსის, სქემის ან სხვა სახით. მოამზადეთ პრეზენტაციის შეფასების კრიტერიუმები და დაურიგეთ მონაწილეებს. პრეზენტაციის მომზადების შემდეგ თითოეული ჯგუფი წარმოადგენს ნაშრომს, ხოლო დანარჩენები აფასებენ პრეზენტაციას კრიტერიუმების მიხედვით და ასაბუთებენ საკუთარ შეფასებებს.

ანალიზი და შეფასება - შესაძლებელია, შეჯამების სახით ჩამოყალიბდეს საქართველოს შესაძლო განვითარების პესიმისტური და ოპტიმისტური სცენარები.

რჩევები წამყვანისთვის - მონაწილეთა შეფასებისას მნიშვნელოვანია არა კონკრეტული პოზიცია (იზიარებს თუ არა ამა თუ იმ დებულებას), არამედ დებულების შინაარსის გაგების, პიროვნული პოზიციის გაცნობიერებისა და პრეზენტაციის ხარისხი. შესაბამისად, კარგია იმ ჯგუფის ნაშრომი, რომელმაც მოახერხა, ეფექტურად, დამაჯერებლად, მრავალფეროვანი ლოგიკური არგუმენტების საშუალებით წარმოედგინა საკუთარი დამოკიდებულება დებულებისადმი. ჯგუფის შიგნით განსხვავებული აზრის არსებობის შემთხვევაში მათ ავტორებსაც მიეცით გამოთქმის საშუალება. წარმართეთ დისკუსია წინასწარ შემუშავებული რეგლამენტის საფუძველზე და ყველა მონაწილე თანასწორ პირობებში ჩააყენეთ. ნუ აღკვეთავთ თამამი ვარაუდების გამოთქმას; ეცადეთ, ისინი კორექტული ფორმით იყოს ჩამოყალიბებული.

ვარიანტები - შესაძლებელია სავარჯიშოს შემაჯამებელი ნაწილი წარიმართოს მოკლე ესეს ფორმულირებით, მაგალითად, საკითხზე „როგორ განვითარდებოდა ისტორიული მოვლენები, თუ ქართველები ყუთლუ-არსლანის პროგრამას მიიღებდნენ“.

შემდგომი განვითარება - სთხოვეთ მონაწილეებს, დააფიქსირონ საკუთარი ემოციები, ცვლილებები პოზიციაში, აღწერონ განცდები იმ შემთხვევაში, თუ იძულებულნი იყვნენ, დაესაბუთებინათ მოსაზრება, რომელსაც არ იზიარებდნენ.

დანართი

დებულებები დისკუსიისთვის

1. „XII საუკუნის საქართველოში დაიკარგა ისტორიული შანსი. ყუთლუ-არსლანის პროგრამის განხორციელების შემთხვევაში საქართველო გახდებოდა იმ ეპოქის ერთადერთი ქვეყანა, სადაც შეიქმნებოდა პირველი საკანონმდებლო ორგანო, ხოლო ეს ვითარება შუა საუკუნეების პარტიკულარიზმის პირობებში ქვეყანას შეუქმნიდა განვითარების მანამდე არნახულ შესაძლებლობებს. ყოველ შემთხვევაში, შემდეგდროინდელმა ისტორიულმა რეალობამ თვალნათლივ აჩვენა, რომ ერთი შეხედვით დიდების ზენიტში მყოფმა ქვეყანამ ვერავითარი, მეტიც, ოდნავი წინააღმდეგობაც კი ვერ გაუწია მონღოლებს და მათ, ფაქტობრივად, უბრძოლველად დანებდა“.

2. „ქართულმა სამეფო-სამთავროებმა ვეღარ შეძლეს (თუ არ შეძლეს) იმ ლიბერალური და მარადიული ღირებულებების დაცვა, რაც ესოდენ დამახასიათებელი იყო გაცილებით ადრეული ეპოქებისთვის და ერთი ხელის მოსმით წყალში ჩაყარეს ის, რაც წინა საუკუნეებმა მემკვიდრეობით დაუტოვეს ქართველ ხალხს. XIV-XVIII საუკუნეების საქართველო საკმაოდ ჩამორჩა დროის დინებას და გადაუჭარბებლად შეიძლება ითქვას, რომ ეს ხანა იყო ყველაზე დიდი უკუსვლა ჩვენი ქვეყნის ისტორიაში“.

3. „პოლიტიკური განვითარება, პოლიტიკური განსწავლულობა პირდაპირ ასახავს ამა თუ იმ საზოგადოებაში ჰუმანისტური იდეებისა და მარადიული ღირებულებების დამკვიდრების ხარისხს, ყოველი ერი იმდენად არის ტოლერანტული და მსწრაფი ლიბერალური იდეალებისადმი, რამდენადაც მას ამის საშუალებას აძლევს ის პოლიტიკური ვითარება და, ზოგადად, საზოგადოებრივი გარემო, რომელშიც ესა თუ ის სოციუმი იმყოფება“.

4. „ბუნებრივია, რომ სამართლებრივი სახელმწიფო სულაც არ არის ყოველთვის დემოკრატიული (ასეთ სახელმწიფოში შეიძლება კანონით იყოს დაწესებული ადამიანის პატივისა და ღირსების შემლახველი რომელიმე ნორმა, მაგალითად, ფიზიკური სასჯელი), ხოლო დემოკრატიული - სამართლებრივი (ეს განსაკუთრებით ახლად შექმნილ დემოკრატიებზე ითქმის, სადაც ხშირად იცვლება კანონები და მოქალაქე ვერ ასწრებს მათ გააზრებას. ამიტომ თამაშის წესების ჩამოყალიბებაც ძნელდება)“.

5. „ადამიანის უფლებების“ ტერმინით გაერთიანებული უფლებები ქართული კულტურის ბუნებრივი და განუყოფელი ნაწილია, მაგრამ საუკუნეების მანძილზე ქართველი ერის თავზე დატრიალებულმა უბედურებამ, ქართველი ერის უფლებების არაერთმა დარღვევამ, უიმედობამ და სხვა ფაქტორებმა, მათ დამპყრობელთა მენტალიტეტმა უარყოფითი გავლენა მოახდინა ერის მოთხოვნილებებზე“.

1. დემოკრატიის კლასიკური დოკუმენტები. მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტი. ლიცეუმი, თბილისი, 1994.

2. ლევინი ლ. ადამიანის უფლებები. კითხვები და პასუხები. იუნესკოს საქმეთა ეროვნული კომისია. ტექინფორმი, თბილისი, 1997.

3. საქართველოს კანონები. ადამიანის უფლებათა შესახებ საერთაშორისო აქტები და კონვენციები. მერიდიანი, თბილისი, 1998.

4. ადამიანის უფლებათა ლექსიკონი. დასი, თბილისი, 1999.

5. ნიჟარაძე გ. ქართული კულტურა. ზოგადი მახასიათებლები. ჩუბინი, N 1, 2002.

6. ადამიანის უფლებები და ქართული კულტურა. განვითარებისა და თანამშრომლობის ცენტრი - პლურალიზმის ცენტრი. თბილისი, 2004.

7. კომპასი: სახელმძღვანელო ადამიანის უფლებათა განათლების სფეროში ახალგაზრდების მონაწილეობით. თბილისი, 2004.

8. We the People. Student Text. A project of the Center for Civic Education. Center for Civic Education, 1988.

9. Comparative Lessons for Democracy. Published by the Center for Civic Education in cooperation with The Ohio State University, 1997.

10. История политических и правовых учений, ред. В. С. Нерсесянц, Москва, 1996.

11. Гражданское образование. Содержание и активные методы обучения. межрегиональная асоциасия за гражданское образование, М., 1998.

12. Права человека. Учебник для ВУЗов. М., Норма, 1999.

დემოკრატია, ანუ ხალხის მიერ (საკუთარი თავის) მართვა, რამდენიმე კომპონენტს მოიცავს. ესენია: გადაწყვეტილების მიღება, ამ გადაწყვეტილებათა განხორციელება, და, ბოლოს, განხორციელების კონტროლი. თითოეული, თავის მხრივ, სამ ასპექტს მოიცავს. ესაა: იმ პრინციპების, წესებისა და ნორმების შემუშავება, რომელთა საფუძველზეც ხდება გადაწყვეტილებათა მიღება, განხორციელება და კონტროლი; ესაა მექანიზმები, რომელთა საშუალებითაც ხდება სამივე ზემოაღნიშნული; და ესაა ადამიანები, რომლებიც მექანიზმების საშუალებით და წესების დაცვით მოქმედებენ.

ამ თვალსაზრისით, დემოკრატია არის ადამიანების მიერ საზოგადოებრივი თანაცხოვრებისა და სახელმწიფოებრივი ფუნქციონირების იმ წესების შემოღების სისტემა, რომლებსაც თვითონვე განუხრელად იცავენ. კერძოდ, რაიმე სფეროში არ მიიღება, არ ხორციელდება და არ კონტროლდება არც ერთი გადაწყვეტილება ამ სფეროში მოქმედი პირების მონაწილეობის გარეშე.

ამგვარად, დემოკრატიას აუცილებლად ესაჭიროება შესაფერისი წესები (მაგალითად, კანონმდებლობა), სათანადო მექანიზმები (მაგალითად, ადმინისტრაციული აპარატი და პროცედურები) და დემოკრატიული კულტურის მქონე (მოქალაქეობრივად მოაზროვნე და მოქმედი) ადამიანები. დემოკრატია მხოლოდ მაშინ არსებობს, თუ არსებობს და გარკვეული წესების მიხედვით გამართულად ფუნქციონირებს ის მექანიზმები, რომელთა საშუალებითაც ყოველ დაინტერესებულ პირს მართვის ნებისმიერ კომპონენტში შეუძლია რეალური ზეგავლენა მოახდინოს მოვლენათა განვითარებაზე. მხოლოდ ამ შემთხვევაშია სრულფასოვნად აღსრულებული დემოკრატიის ფუძემდებლური პრინციპები:

1. პირადი დამოუკიდებლობის პრინციპი, რომლის თანახმადაც, დაუშვებელია, ვინმე დავუქვემდებაროთ წესებს, რომლებიც სხვათა მიერაა შემუშავებული;

2. თანასწორობის პრინციპი, რომლის თანახმად, ყველას ერთნაირი შესაძლებლობა უნდა ჰქონდეს, რომ ზეგავლენა მოახდინოს იმ გადაწყვეტილებებზე, რომლებიც საზოგადოების წევრებს ეხება.

ორივე ეს პრინციპი მიმზიდველია ყველასთვის. ეს პრინციპები დემოკრატიის მორალური გამართლებაა. ამიტომ, დიქტატურისგან განსხვავებით, დემოკრატიაც მისაღებია უმრავლესობისთვის, ვისთვისაც პიროვნული დამოუკიდებლობა და თანასწორობა ფასეულობებს წარმოადგენს. პრაგმატული თვალსაზრისით, დემოკრატიის უპირატესობებად მიჩნეულია:

ამასთანავე, დემოკრატია სულაც არ განიხილება, როგორც სრულყოფილი სისტემა. მას უფრო მეტად განიხილავენ, როგორც უმცირეს ბოროტებას. კერძოდ, ქვეყნის მოწყობისა და მართვის დემოკრატიულ ფორმაზე გადასვლის შედეგების თაობაზე თეორეტიკოსები მიიჩნევენ, რომ:

პროტექციონიზმი¹ და დახურული საზღვრები. გარდა ამისა, სულაც არაა ცხადი, ხელს შეუწყობს თუ არა დემოკრატიის განმტკიცებას ეკონომიკის ლიბერალიზაციის ისეთი პრინციპები, როგორიცაა თავისუფალი ბაზარი, წარმოება სახელმწიფოს რეგულირების გარეშე, სახელმწიფო ქონების პრივატიზაცია და სხვა.

ცნობილია უინსტონ ჩერჩილის გამონათქვამი: „არავინ აცხადებს, რომ დემოკრატია ყველაზე სრულყოფილი ან ყველაზე ბრძნულია. სინამდვილეში მხოლოდ ის ითქვა, რომ დემოკრატია მმართველობის ყველაზე ცუდი ფორმაა იმ ფორმების გამოკლებით, რომლებიც დროდადრო გამოიყენებოდა“. აქედან გამომდინარეობს ჰიპოთეზა (და ამ ჰიპოთეზას ადასტურებს პრაქტიკა), რომ თუ ქვეყნის ხელისუფლება ზრუნავს დემოკრატიის დამკვიდრებაზე, მაშინ მოქალაქეები დემოკრატიას ამჯობინებენ მმართველობის სხვა ალტერნატიულ ფორმებს სწორედ მისი უპირატესობების გამო.

თუმცა ეს უპირატესობები მხოლოდ თეორიაშია მოაზრებული, ხოლო ხშირად პრაქტიკულად განსხვავებული სურათი მიიღება. რატომ? რაღა თქმა უნდა, დემოკრატიის რთული ბუნების გამო. დემოკრატიის უკმარისობის ან არარსებობის მიზეზები მრავალფეროვანია:

მსოფლიოში, და განსაკუთრებით პოსტკომუნისტურ ქვეყნებში, დემოკრატიის არასრულფასოვნებასაც სწორედ დასახელებული მიზეზები განაპირობებს. მათ ამოძირკვას და დემოკრატიის განვითარებას დრო და ძალისხმევა სჭირდება. სპეციალისტების აზრით, თანამედროვე პოლიტიკური დემოკრატიის „მინიმალური პროცედურული“ პირობები ასეთია: 1) მთავრობის გადაწყვეტილებების კონტროლს ახორციელებენ არჩეული პირები; 2) არჩევნები ხშირი და სამართლიანია; 3) მოზრდილთა უმრავლესობას ხმის უფლება აქვს; 4) მოზრდილთა უმრავლესობისთვის არსებობს შესაძლებლობა, არჩეულ იქნენ; 5) ინდივიდებს აქვთ აზრის გამოთქმის უფლება; 6) ინდივიდებს აქვთ ინფორმაციის მოძიების ალტერნატიული წყაროები; 7) ინდივიდებს აქვთ დამოუკიდებელი კავშირების შექმნის უფლება. დამატებით აღინიშნება, რომ სახალხოდ არჩეულ ოფიციალურ პირებს უნდა შეეძლოთ ძალაუფლების განხორციელება დანიშნული ოფიციალური პირების წინააღმდეგობის დათრგუნვის გარეშე და ხელისუფლებას დაქვემდებარებული საზოგადოება უნდა იყოს თვითმმართველი.

ნათელია, რომ ამ წინაპირობათა დიდი ნაწილი მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში ან საერთოდ არ შეინიშნება ან ფორმალურადაა დეკლარირებული - მაგალითად, ესა თუ ის უფლება დაფიქსირებულია კონსტიტუციაში, მაგრამ განხორციელება ვერ ხერხდება მექანიზმების არარსებობის, მოქალაქეობრივი კულტურის სიმწირის ან რაიმე სხვა რეალური თუ ცრუ მიზეზის (პოლიტიკური „მიზანშეუწონლობა“ და მსგავსი დემაგოგიური ფანდები) გამო. გარკვეულ პრობლემებს წარმოშობს, მაგალითად, წარმომადგენლობითი დემოკრატია, რადგან თანასწორობის პრინციპი ამ შემთხვევაში მხოლოდ გაშუალებულად რეალიზდება (მოქალაქეები ქვეყნის მართვაში მონაწილეობას იღებენ არა უშუალოდ, არამედ არჩეული წარმომადგენლის მეშვეობით). ეს განსაკუთრებით თავს იჩენს მაშინ, როდესაც არჩევნები ტარდება პრინციპით „მოგებული იღებს ყველაფერს“ და მტკივნეულად აისახება უმცირესობათა ინტერესების წარმოჩენასა და დაცვაზე იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც უმცირესობას თითო-ოროლა წარმომადგენელი მაინც ჰყავს არჩევით ორგანოში, მაგრამ ეს საკმარისი არაა უმრავლესობაზე ზეგავლენის მოსახდენად. სრულიად რეალურია სიტუაცია, როდესაც უმრავლესობა იღებს გადაწყვეტილებებს უმცირესობის შესავიწროებლად ან საზიანოდ. პრობლემის დასაძლევად აუცილებელია უმცირესობის უფლებათა დაცვის მძლავრი მექნიზმების შემოღება და ამოქმედება მიუხედავად იმისა, როგორია უმრავლესობის ნება.

დემოკრატია უბრძოლველად არ მიიღწევა: ტრადიციული მმართველები, სამხედრო დიქტატორები, კომუნისტი ბიუროკრატები, სამუდამო პრეზიდენტები და უცხოელი ოკუპანტები - არც ერთი მათგანი ნებაყოფლობით არ ამბობს უარს ძალაუფლებაზე, რომელსაც, როგორც წესი, პირადი ან კლანური კეთილდღეობისთვის იყენებს. ისინი ამაზე მხოლოდ მაშინ თანხმდებიან, როდესაც მათი რეჟიმები მნიშვნელოვანწილად დისკრედიტირებული ხდება, ხოლო მოსახლეობის პროტესტი იმაში არწმუნებს, რომ ხელისუფლებაში მათი შემდგომი ყოფნა ფართომასშტაბიან არეულობასა და დაუმორჩილებლობას გამოიწვევს.

დემოკრატიზაცია დიდ დროსა და მნიშვნელოვან მსხვერპლს მოითხოვს. დემოკრატიას ვინმე გარეშე ვერ დაამყარებს - იგი თვით ქვეყნის მოსახლეობისა და ხელისუფლების ერთობლივი ძალისხმევის შედეგად მყარდება. შესაძლებელია დახმარება და ხელშეწყობა გარედან, მაგრამ შეუძლებელია მისი გარედან დანერგვა - იგი მხოლოდ ადგილზე თუ აღმოცენდება და ამოიზრდება, რადგან ლოგიკურადაც კი წინააღმდეგობრივია ცნება „გარედან თავს მოხვეული თვითმმართველობა“.

დასავლურმა დემოკრატიებმა სტაბილურობას მას შემდეგ მიაღწიეს, როცა ისინი სიმტკიცეში გამოსცადა ფაშიზმმა, კომუნიზმის რეალურმა საფრთხემ, სამხედრო დიქტატურამ ან არისტოკრატიულმა რეაქციამ. პოსტკომუნისტურ სამყაროშიც არსებობს ფაშიზმის, სამხედრო დიქტატურისა და კომუნისტურნომენკლატურული რეაქციის საფრთხე. ზოგიერთ ქვეყანაში, რომლებმაც ცოტა ხნის მიაღწიეს დემოკრატიულ მმართველობას, გარემოებები შეიძლება ძალიან არახელსაყრელი აღმოჩნდეს დემოკრატიის შესანარჩუნებლად. ასეთ გარემოებებს უპირველეს ყოვლისა მიეკუთვნება:

ასეთ შემთხვევაში საჭიროა საზოგადოების მიერ ზომების მიღება დემოკრატიული ინსტიტუტების კონსოლიდაციისთვის: პროფესიონალების მომზადება საკვანძო თანამდებობებისთვის (მაგალითად, მოსამართლეების, პარლამენტის აპარატის თანამშრომლების, მთავრობის მოხელეების), პოლიტიკური პარტიების გაძლიერება. სამოქალაქო საზოგადოების ისეთი საკვანძო ინსტიტუტების წარმომადგენლებმა, როგორიცაა მასობრივი ინფორმაციის საშუალებები, არასახელმწიფოებრივი ბიზნესი, პროფკავშირები, არასამთავრობო ორგანიზაციები, სახელმწიფოსა და მისი მზრუნველობისაგან დამოუკიდებელი მოქმედება უნდა ისწავლონ. ბევრია დამოკიდებული აგრეთვე უმაღლესი პოლიტიკური ხელმძღვანელების უნარსა და მზადყოფნაზე, რომ დაიცვან კონსტიტუციური დემოკრატიის ნორმები და, ამასთანავე, გადაწყვიტონ საარსებო პრობლემები. ეს მოქმედებანი ორი ტიპისაა: წესების დაცვით მშვიდობიანი ბრძოლა ანტიდემოკრატიული ძალების წინააღმდეგ და ბრძოლა დემოკრატიული პოლიტიკის რისკ-ფაქტორების წინააღმდეგ, რომელთაც მიეკუთვნება, მაგალითად, ცდუნება გამარჯვებულის მიერ ყველაფრის მიღებისა. პირველ შემთხვევაში წარმატება დამოკიდებულია დემოკრატიული ინსტიტუტების განშტოებულობასა და მათდამი საზოგადოებრივ მხარდაჭერაზე, მეორე შემთხვევაში კი - დემოკრატების გარკვეულ თვითშეზღუდვაზე ძალაუფლების გამოყენებაში და მათ მზადყოფნაზე, განაგრძონ დიალოგი პოლიტიკურ ოპონენტებთან, დაიცვან პოზიციისა და ოპოზიციის პოლიტიკური უფლებები.

დემოკრატიის განმამტკიცებელ ზომებს შორის პოსტკომუნისტურ სივრცეში განსაკუთრებით აღსანიშნავია მრავალპარტიული სისტემის შენარჩუნება, რადგან, როგორც ისტორიამ არაერთგზის დაამტკიცა, ერთპარტიულ სისტემას აუცილებლად დიქტატურისკენ მივყავართ; კანონიერება და კანონმორჩილება, რადგან პიროვნული დამოუკიდებლობა სულაც არ ნიშნავს, რომ პიროვნებას შეუძლია, გააკეთოს ყველაფერი, რაც კი მოეპრიანება; ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების შეზღუდვა, კერძოდ, კორუფციის აღკვეთა; დამოუკიდებელი მართლმსაჯულების წარმოება, რათა არავინ დაიგულოს თავი „ხელშეუხებლად“; თავისუფალი მედია, რათა შენარჩუნდეს ხელისუფლების გამჭვირვალობა და ღიაობა; შემწყნარებლობის, პრაგმატიზმის, თანამშრომლობისა და კომპრომისის ფასეულობათა აღიარება, რათა შენარჩუნებულ იქნეს მშვიდობიანი თანაარსებობა კეთილდღეობისთვის ბრძოლაში.

დემოკრატიის მომხრეები უნდა ესწრაფოდნენ, მინიმუმამდე დაიყვანონ სოციალური თუ ეკონომიკური უთანაბრობის პოლიტიკური შედეგები, რადგან:

და თუ მაინც საბაზრო ეკონომიკაში გარკვეული ზომით ეკონომიკური უთანასწორობა გარდაუვალი და გამართლებულია, სამაგიეროდ პოლიტიკური სტაბილურობის მიზნით ხელისუფლებამ და საზოგადოებამ არ უნდა დაუშვან, მაგალითად, მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების მონოპოლიზაცია, კანონებით სამართლიანად უნდა შეზღუდონ პარტიებისა და კანდიდატების წინასაარჩევნო კამპანიის ხარჯები, მოითხოვონ პარტიებისა და საზოგადოებრივი კამპანიების დაფინანსების წყაროების გამოქვეყნება და მიიღონ სხვა ზომები, რომლებიც დააზღვევს ქვეყანას რომელიმე პარტიისა თუ კერძო პირის მიერ უსამართლო გზით ძალაუფლების მოპოვება/შენარჩუნებისაგან. გარდა ამისა, დემოკრატიის დროს ყველა მოქალაქეს გარანტირებული უნდა ჰქონდეს ელემენტარული სასიცოცხლო მოთხოვნილებების დაკმაყოფილება, რის გარეშეც სამოქალაქო უფლებების გამოყენება შეუძლებელი იქნება - ქვეყანა უცილობლად დაემსგავსება სოფელ „სეთურებს“ ცნობილი რომანიდან „დათა თუთაშხია“, რომელსაც განაგებს „არქიფო მე-N”. ცნობილია, რომ ფართოდ გავრცელებული წიგნიერება და განათლება ხელს უწყობს უფრო მომწიფებული და ინფორმირებული ამომრჩევლის გაჩენას. მრავალრიცხოვანი საშუალო ფენის არსებობის შემთხვევაში, რომელთა წარმომადგენლებს მნიშვნელოვანი ტექნიკური და პროფესიული თანამდებობები უკავიათ, ხელისუფლების წარმომადგენელთა მებატონური გამოვლინებებისა და ავტორიტარიზმისადმი წინააღმდეგობა იზრდება.

ერთი მხრივ, ნათელია, რომ ეკონომიკური განვითარების პროცესი ხელს უწყობს სამოქალაქო საზოგადოების უფრო რთული სტრუქტურების შექმნასა და მრავალრიცხოვანი ორგანიზაციებისა და გაერთიანებების წარმოქმნას, რომლებიც მზად არიან, სახელმწიფოს ხელყოფისაგან დაიცვან თავიანთი დამოუკიდებლობა. მეორე მხრივ, აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ხშირია შემთხვევები, როდესაც ეკონომიკური განვითარების დაბალი დონისა და ერთ სულ მოსახლეზე დაბალი საერთო-სახალხო მაჩვენებლის შემთხვევშიც კი საყოველთაო წიგნიერების გავრცელების სახელმწიფო პოლიტიკა ეკონომიკის მაღალ დონეზე განვითარებაზე უფრო მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა.

არსებობს მოქმედი დემოკრატიის ოთხი კომპონენტი: თავისუფალი და სამართლიანი არჩევნები; ღია და ანგარიშვალდებული მთავრობა; სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების არსებობა; დემოკრატიული ანუ სამოქალაქო საზოგადოება. პროცესუალური დემოკრატიზმის დონეც, შესაბამისად, იმის მიხედვით განისაზღვრება, თუ:

არანაკლებ მნიშვნელოვანია, თუ რამდენადაა დანერგილი დემოკრატიული მეთოდების გამოყენება ოჯახში, სკოლაში, სამსახურში, ეკლესიაში და სხვა საზოგადოებრივ გაერთიანებებსა თუ ინსტიტუტებში. თუ ადამიანებს არა აქვთ დემოკრატიული ფუნქციონირებისა და ნებაყოფლობითი საზოგადოებების შექმნის გამოცდილება, საეჭვოა, რომ ისინი აქტიური მოქალაქეები გამოდგნენ და პასუხისმგებლობა იგრძნონ მთლიანად საზოგადოების მდგომარეობაზე. უფრო მეტიც - ასეთი გამოცდილების არმქონე ადამიანთა ერთობას უფრო მოსახლეობა ეთქმის, ვიდრე საზოგადოება, რადგან საზოგადოების ცნება ტერმინის დონეზევე მოიცავს ზოგადი ინტერესების კერძო ინტერესებზე წინ დაყენებას.

მოქმედი დემოკრატიული ინსტიტუტების პრაქტიკა ხელს უწყობს დემოკრატიული კულტურის განვითარებას, კერძოდ, იმ სამოქალაქო ჩვევებისა და გამოცდილების წყალობით, რომლებსაც ისინი იღებენ ამ ინსტიტუტებში საქმიანობის შედეგად. ამიტომ მაქსიმალურად უნდა გაფართოვდეს ასეთი ინსტიტუტების ქსელი და მათში მოსახლეობის მონაწილეობა. დემოკრატიული კულტურის განვითარების თვალსაზრისით, დიდია მასმედიის შესაძლებლობები. მასზეა დამოკიდებული მოქალაქეთა ინფორმატიულობის დონის ამაღლება და მათი უნარი, კრიტიკულად შეაფასონ მთავრობის პოლიტიკა, აგრეთვე გამოხატონ თავიანთი შეხედულებები და მოისმინონ სხვათა აზრები. დემოკრატიული ელექტორატი, თავის მხრივ, მოითხოვს ეკონომიკური და სოციალური უთანასწორობის მოსპობას და სახსრების გამოყოფას განათლებისა და ჯანმრთელობის დაცვისათვის და არა პრესტიჟული პროექტებისათვის, რომელთაც სოციალური ფასეულობა არ გააჩნიათ. ამით კიდევ უფრო გაიზრდება საზოგადოების დემოკრატიული პოტენციალი და ა.შ.

სადისკუსიო კითხვები

1. რა როლს ასრულებენ პოლიტიკური პარტიები დემოკრატიის დროს?

2. შესაძლებელია თუ არა დემოკრატიის სხვა ფორმები, ლიბერალურის გარდა?

3. როგორ შეუძლიათ განვითარებულ დემოკრატიებს განვითარებადი დემოკრატიების დახმარება?

4. რატომ ექცევა განვითარებულ დემოკრატიებში ასეთი დიდი ყურადღება უმცირესობათა უფლებებსა და მათ დაცვას?

5. რატომ არის მიუღებელი დემოკრატიული სახელმწიფოსთვის ტოტალური კონტროლი ეკონომიკაზე?

6. აუცილებელია თუ არა ოპოზიციის არსებობა დემოკრატიულ ქვეყანაში? რატომ?

____________________________

1 პრივილეგიების მინიჭება, მფარველობისა და შეღავათების გაწევა, მაგალითად, ეკონომიკის ან სოციალურ სფეროებში.

დემოკრატიის თანამედროვე გაგებისათვის უმნიშვნელოვანეს ღირებულებას წარმოადგენს კერძო საკუთრების უფლება, მისი ხელშეუხებლობის გარანტიები და თავისუფალი ეკონომიკური საქმიანობის უფლება. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ საკუთრების უფლებაზე ამგვარმა წარმოდგენამ თანდათანობით დაიკავა თავისი ხელშეუხებელი ადგილი დემოკრატიის გაგებაში.

კერძო საკუთრებისადმი თანამედროვე დამოკიდებულების ფორმირებაში მნიშვნელოვანი როლი მიუძღვის ჯონ ლოკის (1632-1704) შეხედულებებს. მისი თეორია დაფუძნებულია ისეთ ბუნებით უფლებებზე, როგორიცაა: სიცოცხლის, თავისუფლებისა და კერძო საკუთრების უფლება. ლოკი თვლიდა, რომ კერძო საკუთრება ჯერ კიდევ სახელმწიფოს წარმოშობამდე ყალიბდება და იგი, როგორც ინდივიდის ერთ-ერთი ბუნებითი უფლება, სახელმწიფოსაგან დამოუკიდებლად არსებობს; სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, სახელმწიფო კი არ უბოძებს ადამიანებს კერძო საკუთრების უფლებას, არამედ ეს თანდაყოლილი უფლებაა, სახელმწიფო კი ვალდებულია მხოლოდ, დაიცვას ის. ლოკი მიუთითებდა, რომ სახელმწიფოს წარმოშობამდე, როდესაც ადამიანები ბუნებით მდგომარეობაში ცხოვრობდნენ, მართალია, არსებობდა თავისუფლება, მაგრამ თავისუფლებასაც და საკუთრებასაც გარკვეული საფრთხე ემუქრებოდა. ამიტომ ადამიანებმა, საზოგადოებრივი ხელშეკრულების ძალით, თავიანთი უფლებების ნაწილი ნებაყოფლობით დათმეს და სახელმწიფოს გადასცეს, მხოლოდ იმ ოდენობით, რაც აუცილებელია მშვიდობის დასამყარებლად.

ადამ სმიტი (1723-1790) ავითარებდა შეხედულებებს, რომ ადამიანთა ცხოვრების მორალური მხარე და ეკონომიკური საქმიანობა შესაძლებელია სახელმწიფოს მხრიდან ყოველგვარი ჩარევისა და დირექტივების გარეშე; და რომ ის ერი და ქვეყანა უფრო ძლიერია, სადაც მოქალაქეებს თავისუფლად შეუძლიათ გამოავლინონ პირადი ინიციატივა. ის ამტკიცებდა, რომ გარკვეული პირობების არსებობისას თავისუფალ ბაზარს შეუძლია თვითრეგულირება და შეუძლია, უფრო მეტ წარმოებას მიაღწიოს. მთავრობას ის მხოლოდ უკანონობის, თაღლითობისა და ძალადობის აღკვეთის ფუნქციას მიაკუთვნებდა.

XVIII-XIX საუკუნეების ლიბერალიზმის ფუძემდებელთა საყოველთაოდ აღიარებული დებულებით, ეკონომიკის განვითარებისათვის აუცილებელია საზოგადოებაში კერძო საკუთრებისა და თავისუფალი კონკურენციიის არსებობა.

კოლონიალურ ამერიკაში მიღებულ აშშ-ს დამოუკიდებლობის დეკლარაციაში (1776) აისახა თომას ჯეფერსონისა და მისი თანამოაზრეების შეხედულებები. აქ აღნიშნულია, რომ ადამიანებს მინიჭებული აქვთ განსაზღვრული განუსხვისებელი უფლებები, რომელთა რიცხვს მიეკუთვნება სიცოცხლის, თავისუფლებისა და ბედნიერებისაკენ სწრაფვის უფლება. ეს ჩამონათვალი თითქმის იმეორებს ჯონ ლოკის ციტატას, მხოლოდ იმ განსხვავებით, რომ „საკუთრება“ აქ შეცვლილია „ბედნიერებისაკენ სწრაფვით“.

ზემოთ ჩამოთვლილი მოაზროვნეებისა და ლიბერალიზმის სხვა წარმომადგენლებისათვის საკუთრება მართლაც არ განიხილებოდა, როგორც მხოლოდ ადამიანის მიმართება ნივთთან. ადამიანის კერძო საკუთრება უპირველესად არის მისი სიცოცხლე, რომლის ხელყოფის უფლება არავის აქვს, მისი სხეული, რომელსაც უნებართვოდ თითიც ვერავინ უნდა დააკაროს, მისი ღირსება, რომლის შელახვა დაუშვებელია და დრო, რომელსაც ადამიანი საკუთარი შეხედულებისამებრ განკარგავს. აქედან გამომდინარე, ადამიანი, რომელსაც არა აქვს კერძო საკუთრების უფლება, ვერც თავისუფალი იქნება.

თავდაპირველად ლიბერალიზმისა და დემოკრატიის იდეები არა მარტო განსხვავდებოდა, არამედ გარკვეულწილად უპირისპირდებოდა კიდეც ერთმანეთს. ლიბერალებისთვის საზოგადოების საფუძველს წარმოადგენდა ადამიანი, რომელსაც ჰქონდა საკუთრება, იღვწოდა მის დასაცავად და რომლისთვისაც არ იდგა მწვავედ არჩევანის საკითხი თვითგადარჩენასა და სამოქალაქო უფლებათა შენარჩუნებას შორის. იგულისხმებოდა, რომ მხოლოდ მესაკუთრეები აყალიბებდნენ სამოქალაქო საზოგადოებას, მონაწილეობდნენ საზოგადოებრივ ხელშეკრულებაში და აძლევდნენ თანხმობას მთავრობას, რათა ემართა ისინი. ამის საწინააღმდეგოდ, დემოკრატია ნიშნავს მთელი ხალხის, მათ შორის უპოვართა, მიერ ხელისუფლების ფორმირების პროცესს. ლიბერალების თვალსაზრისით, უქონელთა დიქტატურა საფრთხეს უქმნიდა კერძო საკუთრებასა და პიროვნების თავისუფლების გარანტიებს. დემოკრატები კი მიიჩნევდნენ, რომ უქონელთათვის საარჩევნო ხმისა და კანონშემოქმედებით პროცესში საკუთარი ინტერესების დაცვის საშუალების წართმევა დამონების ერთ-ერთ ფორმას წარმოადგენდა.

ბევრი გამორჩეული ლიბერალი (ჯ. ლოკი, თ. ჯეფერსონი და სხვ.) დემოკრატიის მოწინააღმდეგენი იყვნენ, რაც აისახა კიდევაც აშშ-ს კონსტიტუციის პირვანდელ რედაქციაში, სადაც საარჩევნო უფლება ქონებრივ ცენზს უკავშირდებოდა. გარდამტეხი როლი ითამაშა გამოჩენილი ფრანგი მოაზროვნის ალექსის დე ტოკვილის (1805-1859) ცნობილმა ნაშრომმა „დემოკრატია ამერიკაში“ (1835 წ.), რომელშიც ნაჩვენებია ისეთი საზოგადოების არსებობის შესაძლებლობა, სადაც პიროვნების თავისუფლება და კერძო საკუთრება დემოკრატიასთან თანაარსებობს. ტოკვილის აზრით, ასეთი სახელმწიფო და საზოგადოებრივი მოწყობის მოდელის წარმატების გასაღები, რომელიც „ლიბერალური დემოკრატიის“ სახელითაა ცნობილი, არის შესაძლებლობათა თანასწორობა, ხოლო ყველაზე დიდ საშიშროებას წარმოადგენს სახელმწიფოს ჩარევა ეკონომიკაში და სამოქალაქო თავისუფლების ხელყოფა.

ზოგიერთ სახელმწიფოში, მაგალითად საბჭოთა კავშირში, კერძო საკუთრების გაგება პირადი საკუთრების გაგებით შეიცვალა. ამ ორ ცნებას შორის განსხვავება ის იყო, რომ პირად საკუთრებაში არ შეიძლებოდა არსებულიყო საწარმოო საშუალებები, შესაბამისად, პირადი საკუთრება არ შეიძლებოდა გამოეყენებინათ კერძო წარმოებისა და კერძო ბიზნესისათვის. კერძო საკუთრების მოწინააღმდეგეები აღნიშნავდნენ, რომ კერძო წარმოების უფლება შესაძლებელს ხდიდა კერძო საქმიანი ურთიერთობების ჩამოყალიბებას (მაგალითად, კერძო პირთა მიერ სხვათა დაქირავებას); ასეთ ურთიერთობებს კი ისინი ადამიანის მიერ ადამიანის ექსპლუატაციას უწოდებდნენ. პირადი საკუთრება არ შეიძლებოდა გამოყენებინათ ექსპლუატაციისა თუ სხვა ფორმის კერძო შრომითი ურთიერთობებისათვის. თუმცა მოცემული მოდელის მოწინააღმდეგენი მის ერთ არსებით ხარვეზს აღნიშნავდნენ: საწარმოო საშუალებათა ფაქტობრივ მესაკუთრედ, და შესაბამისად, ექსპლუატატორად, თავად სახელმწიფო წარმოდგებოდა და თითოეული ადამიანი ვალდებული იყო, მისთვის, ანუ, ფაქტობრივად, ხელისუფლებაში მყოფ ადამიანთა ჯგუფისთვის, ემუშავა ყოველგვარი ალტერნატივის გარეშე.

კერძო საკუთრების, როგორც ინდივიდუალური თავისუფლების გარანტიის საკითხის განსახილველად მნიშვნელოვანია ადამიანის თავისუფლებებისა და სახელმწიფოს მხრიდან რეგულირების ურთიერთმიმართება. პიროვნების თავისუფლება წარმოუდგენელია კერძო საკუთრების უფლების გარეშე. თავისუფალი საბაზრო ეკონომიკა კი აუცილებელი წინაპირობაა არა მხოლოდ ეკონომიკური თავისუფლებისათვის, არამედ თითოეული ინდივიდის პირადი თავისუფლებისთვისაც. პიროვნების თავისუფლებისა და კერძო საკუთრების მომხრეები არ უარყოფენ გეგმიურობას საერთოდ (მათ შორის ეკონომიკაშიც), არამედ სახელმწიფოს მხრიდან ისეთი რეგულირების წინააღმდეგ გამოდიან, რომელიც მიზნად მესაკუთრეთა თავისუფალი კონკურენციის შეცვლას ისახავს. XX საუკუნის ისტორიაში რამდენიმე ნათელი მაგალითია იმისა, რომ კერძო საკუთრების ხელშეუხებლობის პრინციპზე უარის თქმამ და თავისუფალი კონკურენციის ჩანაცვლებამ სახელმწიფოს მხრიდან რეგულირებით, რაც მიზნად ისახავდა მოსახლეობის სოციალურ დაცვასა და სტაბილურობას საზოგადოებაში, საბოლოო ჯამში მოქალაქეთა თავისუფლებების მნიშვნელოვან შეზღუდვამდე მიგვიყვანა (საბჭოთა კავშირში, ჩინეთში, ჩრდილოეთ კორეაში, კუბასა და სხვაგან). კარგავდნენ რა კერძო საკუთრების უფლებას, მოქალაქეები მალევე კარგავდნენ სხვა მნიშვნელოვან უფლებებსაც: საცხოვრებელი ადგილის თავისუფლად არჩევის უფლებას (მაგ., ჩაწერის ინსტიტუტის არსებობა), სამუშაო ადგილს (შეიქმნა კოლმეურნეობები), აიძულებდნენ, ეშრომათ სახელმწიფოს მიერ დანიშნულ (ხშირად არცთუ ისე დიდ) ხელფასზე. ამას თან ახლდა რეპრესიული სამართალდამცავი ორგანოების ჩამოყალიბება; მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი კი თავისუფლების აღკვეთის ადგილებში საერთოდ უფასოდ შრომობდა.

უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ ზემოთ მოყვანილ არგუმენტებზე განსხვავებული მოსაზრებებიც არსებობს. სოციალიზმის დროს შედარებით დაბალი ხელფასები აიხსნება იმით, რომ საცხოვრებელ სახლზე, უფასო სამედიცინო მომსახურებასა და განათლებაზე, სოციალურ უზრუნველყოფაზე ზრუნვას მთლიანად სახელმწიფო იღებდა თავის თავზე. რეპრესიული ორგანოების ჩამოყალიბება საგარეო და საშინაო მტრების წინააღმდეგ ბრძოლის აუცილებლობით აიხსნება. მიუთითებენ აღნიშნულ პერიოდში მნიშვნელოვან ეკონომიკურ, სამხედრო თუ სამეცნიერო მიღწევებზე. ხოლო ის, რომ ბევრი მიზანი არ იქნა საბოლოოდ მიღწეული, ყვაოდა კორუფცია და ა.შ., არჩეული კურსიდან იმ გადახრებით აიხსნება, რომლებიც, როგორც წესი, ქვეყნის ამა თუ იმ ლიდერის გარდაცვალების შემდეგ ჩნდებოდა. ამგვარი არგუმენტების მიზანია, დაგვანახვოს, რომ პირადი თავისუფლების შეზღუდვა გამართლებული იყო და მათი გაწონასწორება სხვა ფასეულობებით ხდებოდა. მაგრამ ეს არგუმენტები ვერ აბათილებს მთავარ დასკვნას, რომ სახელმწიფოს მხრიდან უზრუნველყოფილი და გარანტირებული კერძო საკუთრების უფლების გარეშე შეუძლებელია წარმოვიდგინოთ ადამიანის თავისუფლება.

სადისკუსიო კითხვები

1. ადამიანის უფლებათა ლექსიკონის მიხედვით, „საკუთრების უფლება ნიშნავს ყოველი ფიზიკური თუ იურიდიული პირის უფლებას, ფლობდეს და განკარგავდეს ქონებას. დაუშვებელია საკუთრებაში არსებული ქონების თვითნებურად ჩამორთმევა. ეს უფლება შეიძლება შეიზღუდოს საზოგადოების ინტერესებიდან გამომდინარე და მხოლოდ კანონით და საერთაშორისო სამართლით გათვალისწინებული პირობებით. საკუთრების უფლების გაუქმება დაუშვებელია“. მოიყვანეთ მაგალითები, როდესაც მიზანშეწონილია საკუთრების უფლების შეზღუდვა.

2. საყოველთაოდ მიჩნეულია, რომ კერძო საკუთრება სამოქალაქო საზოგადოების ცენტრალურ ინსტიტუტად და პოლიტიკური თავისუფლების გარანტად უნდა ჩაითვალოს. რატომ?

3. როგორ უნდა შეფასდეს ნებისმიერი სახელმწიფოს ჩარევა კერძო საკუთრების უფლებებში - როგორც თანასწორობის უზრუნველყოფის მცდელობა თუ როგორც მოქალაქეების თავისუფლების წინააღმდეგ შექმნილი მუქარა? რატომ?

4. იზიარებთ თუ არა მოსაზრებას, რომ საკუთრების გამოყენება შეიძლება ლეგიტიმურ საფუძვლებზე გაკონტროლდეს კანონის მიერ, ხოლო მისი განაწილება სახელმწიფოს ყურადღების ობიექტი იყოს? რატომ?

„როცა მე ქვეყანაში ჩავდივარ, ვინტერესდები არა იმით, არის თუ არა იქ კარგი კანონები, არამედ იმით, სრულდება თუ არა ისინი, რომლებიც არის, ვინაიდან კარგი კანონები ყველგან არსებობს“.

მონტესკიე

სამართლის უზენაესობის პრინციპი თავისი პირველსაწყისი ფორმით დადგენილი იყო, როგორც პრინციპი, რომელიც უპირატესად მიმართული იყო სახელმწიფოს მიერ ხელისუფლების თვითნებური განხორციელებისაგან პიროვნების დაცვაზე. ამ პრინციპის თანახმად, არც ერთი სახელმწიფოებრივი უფლებამოსილება არ შეიძლება განხორციელდეს შესაბამისი სამართლის ნორმის გარეშე.

ჯერ კიდევ ძველბერძენი ფილოსოფოსების მიერ „სამართლის“ ცნება განიხილებოდა, როგორც ძირითადი საშუალება იმისათვის, რომ გაეკონტროლებინათ სახელმწიფო ხელისუფლების განხორციელება. არისტოტელე ამტკიცებდა, რომ „კანონების მეშვეობით მართვა აღემატება ადამიანთა ნებისმიერ მმართველობას“.

არისტოტელე ადამიანებს შორის ურთიერთობების მოწესრიგებისას უპირატესობას სამართლის სისტემას ანიჭებდა. „განმტკიცებული სამართლის უზენაესობა, - ამბობდა ის, - შეიძლება ჩაითვალოს მხოლოდ ღმერთისა და გონების უზენაესობის განმტკიცებად; ადამიანის უზენაესობის განმტკიცება კი ცხოველურ ხასიათს იძენს“.

ამავე კონტექსტში არისტოტელე ასევე აღნიშნავდა, რომ „კანონებს, როცა ისინი კარგია, უმაღლესი ძალა უნდა ჰქონდეს“ და რომ „პიროვნული ხელისუფლება, განხორციელებული ერთი ადამიანის ან პირთა ჯგუფის მიერ, უმაღლესი მხოლოდ იმ საკითხებში უნდა იყოს, რომლებსაც სამართალი ერთმნიშვნელოვნად ვერ არეგულირებს, ვინაიდან რთულია ზოგადი წესების დადგენა წინასწარ გაუთვალისწინებელი ყველა სიტუაციისათვის“.

იმის აუცილებლობის მოთხოვნა, რომ სახელმწიფო სამართალს ეფუძნებოდეს, შემდგომში რომაელმა იურისტებმა განავითარეს.

სამართლის უზენაესობის თანამედროვე კონცეფციის ფესვებს ვნახულობთ ბრიტანულ სამართლებრივ სისტემაში. 1215 წლის „თავისუფლებათა დიდ ქარტიაში“ გამოხატული იყო პრინციპი, რომლის შესაბამისადაც მართლმსაჯულება უნდა განხორციელებულიყო სამართლის შესაბამისად, მართლმსაჯულებაზე არავის არ უნდა ეთქვას უარი და ის უნდა მიიღოს ყველამ დაყოვნების გარეშე. თემთა პალატის 1610 წლის პეტიციაში განსაკუთრებულად იყო ხაზგასმული ნებისმიერი სახელმწიფოს სამართალზე დაქვემდებარების ფუძემდებლური იდეა, ხოლო 1689 წლის ბილი უფლებების შესახებ ადგენდა, რომ მონარქია ექვემდებარება სამართალს.

სამართლის უზენაესობის კონცეფციას განსაკუთრებულად გამოკვეთილი ჟღერადობა შესძინა ბრიტანელმა სამართალმცოდნემ ალბერტ დაისმა ნაშრომში „შესავალი ინგლისური კონსტიტუციის სწავლებაში“, რომელიც პირველად 1885 წელს გამოქვეყნდა. დაისი სამართლის უზენაესობის ცნებაში ამ პრინციპის სამ ნიშანს აერთიანებდა:

ა) ასეთ საზოგადოებაში, ხელისუფლების თვითნებური მმართველობისაგან განსხვავებით, დაცულია სამართლის აბსოლუტური უზენაესობა, ანუ ბატონობა, რომელიც გამორიცხავს თვითნებობის არსებობას, განსაკუთრებულ უფლებამოსილებებს ან სახელმწიფოს ნება-სურვილის ფართო თავისუფლებას;

ბ) დაცულია კანონის წინაშე ყველა მოქალაქის თანასწორობის პრინციპი ან საზოგადოების ყველა კლასის თანაბარი დაქვემდებარება ქვეყნის სამართლისადმი;

გ) პირადი უფლებები და თავისუფლებები ექვემდებარება სამართლის მეშვეობით ფორმულირებასა და დაცვას.

სამართლის უზენაესობის პრინციპზე დაისის შეხედულებები დროთა განმავლობაში, იურისპრუდენციის განვითარების შუქზე, დაზუსტებასა და კორექტირებას დაექვემდებარა. დღეს სამართლის უზენაესობის პრინციპი ბრიტანულ სამართლის სისტემაში გამოხატავს მნიშვნელოვან სამართლებრივ დოქტრინას, რომლის თანახმადაც, სახელმწიფოს საქმე სამართლის შესაბამისად უნდა წარიმართოს, ხოლო სადაო შემთხვევებში ის, რაც სამართლით მოითხოვება, სასამართლო გადაწყვეტილებით უნდა დადგინდეს.

დიდ ბრიტანეთში სამართლის უზენაესობის პრინციპის ძირითადი იდეების დღევანდელი კონსტიტუციური გამოხატულება განვითარდა XIX საუკუნის მეორე ნახევარში გერმანულ სამართლებრივ სისტემაში Rechtstaat (სამართლებრივი სახელმწიფო) დოქტრინის მეშვეობით, ხოლო მოგვიანებით საფრანგეთის სამართლებრივ სისტემაში preeminence du droit (სამართლის უზენაესობა) დოქტრინისა და მისი სახესხვაობის Etat de droit (სამართლებრივი სახელმწიფო) მეშვეობით. შემდგომ ჩამოყალიბდა ამერიკული პრინციპი, რომელიც მოითხოვს „სათანადო სამართლებრივი პროცედურის“ დაცვას. ეს პრინციპი თანდათანობით სხვადასხვა ეროვნულმა სამართლებრივმა სისტემებმა მიიღეს და სხვადასხვა ტერმინის დახმარებით ამ პროცესში ჩართეს ბევრი ცნება, რომელთა გარეშეც წარმოუდგენელია თავისუფალი საზოგადოება. დღეისთვის ითვლება, რომ სამართლის უზენაესობის პრინციპი გულისხმობს მინიმუმ ხუთ დამოუკიდებელ ღირებულებას:

1. სახელმწიფოს ფუნქციონირება სამართლის მოთხოვნათა შესაბამისად;

2. საზოგადოებაში კანონიერებისა და წესრიგის დამყარება;

3. კანონის წინაშე მოქალაქეთა თანასწორობის პრინციპის დაცვა;

4. ეფექტური და პროგნოზირებადი მართლმსაჯულების არსებობა;

5. ადამიანის უფლებების დაცვა.

ეს ღირებულებები ჩართულ იქნა სამართლის უზენაესობის კონცეფციაში სამართლიანობის მოთხოვნიდან წარმოშობილი სხვადასხვა მოთხოვნების საპასუხოდ.

სამართლის გამოხატულების ერთ-ერთ ძირითად ფორმას წარმოადგენს კანონი. კანონებში სახელმწიფო ადგენს ქცევის ზოგადსავალდებულო წესებს, რომლებმაც მაქსიმალურად უნდა გაითვალისწინოს საზოგადოებრივი განვითარების ობიექტური მოთხოვნილებები თანასწორობისა და სამართლიანობის საწყისებზე. სწორედ ამიტომ ფლობს კანონი უმაღლეს იურიდიულ ძალას. ყველა სხვა სამართლებრივი აქტი კანონს უნდა შეესაბამებოდეს. კანონები არეგულირებს საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველაზე უფრო მნიშვნელოვან, ძირითად მხარეებს. კანონები განსაზღვრავს თავისუფლების ზომას სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვან სფეროებში და ისინი უნდა ინარჩუნებდნენ საზოგადოების ზნეობრივ ღირებულებებს. კანონქვემდებარე აქტებს აუცილებლობის შემთხვევაში შეუძლიათ მხოლოდ დააკონკრეტონ კანონის ზოგიერთი დებულება, მაგრამ არავითარ შემთხვევაში არ უნდა „შეცვალონ“ კანონი.

იმავდროულად, სამართლიანი კანონი არ უშვებს კანონმდებლის თვითნებობას. კანონებში უნდა გამოიხატოს ობიექტურად ჩამოყალიბებული საზოგადოებრივი ურთიერთობები, მათი განვითარების ტენდენციები. სხვადასხვა სახის სუბიექტური ხასიათის საკანონმდებლო შეზღუდვები და აკრძალვები ანგრევს სამართლებრივი სახელმწიფოს საფუძვლებს, აფერხებს საზოგადოებრივ პროგრესს.

სამართლებრივი სახელმწიფოს ძირითადი კანონი არის კონსტიტუცია. მასში ფორმულირებულია სახელმწიფოებრივი და საზოგადოებრივი ცხოვრების სამართლებრივი პრინციპები. კონსტიტუცია წარმოადგენს საზოგადოების ზოგად სამართლებრივ მოდელს, რომელსაც უნდა შეესაბამებოდეს ყველა მიმდინარე კანონმდებლობა. სახელმწიფოს არც ერთი სხვა სამართლებრივი აქტი არ შეიძლება ეწინააღმდეგებოდეს კონსტიტუციას. კონსტიტუციის პრიორიტეტი სამართლებრივი სახელმწიფოს განუყოფელი ნიშანია.

კანონის და, უპირველეს ყოვლისა, კონსტიტუციის უზენაესობა ქმნის კანონიერების მტკიცე რეჟიმს.

კანონის სავალდებულოობის მოთხოვნამ დაბადა სამართლის თეორიის ერთ-ერთი ყველაზე უფრო ფუნდამენტური პრობლემა: რატომ იცავენ და რატომ უნდა დაიცვან ადამიანებმა კანონები? მთელი დავა ამ სფეროში დაკავშირებულია კანონების მორალური თვისების აუცილებლობასთან, რომელიც კანონმორჩილების მოთხოვნის საფუძველია. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, არსებობს კი სამართალსა და მორალს შორის ისეთი აუცილებელი კონცეპტუალური კავშირი, რომ ამორალური კანონი კარგავს თავის იურიდიულ თვისებას?

ფაშისტური სამართლის გამოცდილებამ, რომელმაც კანონის რანგში აიყვანა ადამიანურობისა და სამართლიანობის ელემენტარული პრინციპებისადმი წინააღმდეგობრივი ნორმები, ხელახლა წამოსწია განსახილველად კანონსა და სამართალს შორის ურთიერთობის, იმ კრიტერიუმებისა და პრინციპების პრობლემატიკა, რომელთა მხედველობაში მიუღებლობას შეუძლია სამართლებრივ ნორმას ლეგიტიმურობა, მისი „სამართლებრივი“ ხასიათი ჩამოართვას.

ამასთან, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ თანამედროვე მორალური და იდეოლოგიური პლურალიზმის პირობებში იურიდიული ნორმების სავალდებულოობა არ შეიძლება დავაყენოთ იმის მიხედვით, თვლის თუ არა ნორმის ადრესატი მის შინაარსს მორალურად გამართლებულად. ეს გადაუწყვეტ წინააღმდეგობას მოგვცემდა. ამიტომ კანონი ყველა შემთხვევაში უნდა შესრულდეს, ხოლო მისი შეცვლა ან გაუქმება მხოლოდ საკანონმდებლო გზით არის დასაშვები.

თუმცა დემოკრატიულ, სამართლებრივ სახელმწიფოში დაუმორჩილებლობის პრობლემა არააქტუალურია: დემოკრატიული ინსტიტუტები და პროცედურები მაქსიმალურად აღმოფხვრიან ისეთი კანონების გამოცემის შესაძლებლობას, რომლებიც სრულიად მიუღებელა მორალის თვალსაზრისით.

ადამიანები კანონებს ასრულებენ იმიტომ, რომ ზოგს მიზანშეწონილად მიაჩნია მათი შესრულება, ვინაიდან კანონების შინაარსი ემთხვევა მის მორალურ შეხედულებებს, ზოგი პატივს სცემს კანონებს, ზოგს სანქციის ეშინია. ფსიქოლოგიურად სამართალი მოქმედებს, როგორც ადამიანის ქცევის მოტივი. მოქმედებს ერთი მხრივ, იმით, რომ კანონი იძლევა ინფორმაციას იმაზე, თუ როგორ უნდა (და არ უნდა) მოიქცნენ ადამიანები, და, მეორე მხრივ, იმით, რომ ემუქრება სანქციით იმ შემთხვევაში, თუ სამართლის საწინააღმდეგოდ მოიქცევიან. ეს ნიშნავს, რომ ადამიანთა ქცევაზე ორი მიმართულებით, ანუ ორი ხერხით მოქმედებს. უპირველეს ყოვლისა, მასზე მოქმედებს პრევენციულად, ე.ი. ისე, რომ ადამიანები სამართლის შესაბამისად იქცეოდნენ. მეორე, მასზე ზემოქმედებს შედეგობრივად, კერძოდ, სამართლის დარღვევის შემთხვევაში ადამიანებს უწესებს სანქციებს (სისხლისსამართლებრივს, სამოქალაქოს, ადმინისტრაციულს) და ამით მოტივირებს, რათა თავიდან ავიცილოთ სამართალდარღვევა.

1945 წლიდან სამართლის უზენაესობის პრინციპი ადამიანის უფლებების საერთაშორისო დაცვისათვის ხელშეწყობის ძალისხმევას დაუკავშირდა. ეს პრინციპი გადატანილ იქნა საერთაშორისო სამართლის მოქმედების სფეროში. თანდათანობით, ადამიანის უფლებების დაცვის სფეროში სასამართლო პრაქტიკის მეშვეობით, სამართლის უზენაესობის პრინციპმა შეიძინა დამოუკიდებელი მნიშვნელობა და მოქმედება ადამიანის უფლებების შესახებ საერთაშორისო სამართლის ნორმების კონტექსტში. 1948 წლის ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაში ვნახულობთ უშუალო მითითებას სამართლის უზენაესობის პრინციპზე: „აუცილებელია, რომ ადამიანის უფლებები დაცულ იქნეს კანონის ძალით იმის უზრუნველსაყოფად, რომ ადამიანი არ იყოს იძულებული, უკანასკნელი საშუალების სახით მიმართოს აჯანყებას ტირანიისა და ჩაგვრის წინააღმდეგ“. ამას მოსდევს 1950 წლის ევროპის კონვენცია ადამიანის უფლებათა დაცვის შესახებ. კონვენციის პრეამბულაში ხელშეკრულების მონაწილე სახელმწიფოებმა გამოხატეს თავიანთი სიმტკიცე, როგორც ევროპული სახელმწიფოების მთავრობებმა, რომელთაც აქვთ „პოლიტიკური ტრადიციების, იდეალების, თავისუფლებისა და სამართლის უზენაესობის საერთო მემკვიდრეობა, გადადგან პირველი ნაბიჯები ადამიანის ზოგიერთი უფლების კოლექტიური განხორციელების უზრუნველყოფის გზაზე“.

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ თვითნებობის საფრთხისაგან პიროვნების დაცვის მიზნით თავის სასამართლო პრაქტიკაში სამართლის უზენაესობის პრინციპთან დაკავშირებით რამდენიმე საინტერესო დაზუსტება გააკეთა:

1. სამართლის უზენაესობის პრინციპიდან გამომდინარეობს სასამართლოს ხელმისაწვდომობის უფლება. ეს ნიშნავს სასამართლოში გასაჩივრების უფლებას და სამართლებრივ შემოწმებას ხელისუფლების ყველა იმ მოქმედებისა თუ გადაწყვეტილებისა, რომლებიც ადამიანის უფლებებს არღვევენ. სასამართლოს ხელმისაწვდომობის უფლებას ეწინააღმდეგება ისეთი ნორმები, რომლებიც არაგონივრულ სასამართლო ხარჯებს ადგენს და პრაქტიკულად შეუძლებელს ხდის სასამართლოსადმი მიმართვას. სასამართლო დაცვა არ უნდა იყოს დამოკიდებული მოქალაქეთა ეკონომიკურ მდგომარეობასა და მათ ფინანსურ შესაძლებლობებზე.

2. სამართლის უზენაესობა გულისხმობს პიროვნების თავისუფლების უფლების განხორციელებაში აღმასრულებელი ხელისუფლების ორგანოების ჩარევაზე (პირის თვითნებური დაკავება) სასამართლო კონტროლს და იმას, რომ ადამიანის უფლებების განხორციელებაში ნებისმიერი სხვა ჩარევა ეფექტურ კონტროლს უნდა დაექვემდებაროს. ჩვეულებრივ ასეთი კონტროლი სასამართლო ხელისუფლებამ უნდა განახორციელოს, ვინაიდან სწორედ სასამართლო კონტროლი გულისხმობს დამოუკიდებლობის, მიუკერძოებლობისა და სათანადო პროცედურების დაცვის საუკეთესო გარანტიებს. გარდა ამისა, ევროპის სასამართლო მიანიშნებს, რომ სასამართლო ხელისუფლება - როგორც მართლმსაჯულების გარანტი და ფუძემდებლური ღირებულება სამართლებრივ სახელმწიფოში - საზოგადოებრივი ნდობით უნდა სარგებლობდეს, თუ მას სურს, წარმატებებს მიაღწიოს საკუთარი მოვალეობების განხორციელებაში. ხაზგასმულია ის, რომ სამართლის უზენაესობის პრინციპის შესაბამისად, ეროვნული სასამართლოები მართლმსაჯულების განხორციელებისას ვალდებულნი არიან, დარწმუნდნენ, რომ ადამიანის უფლებათა დაცვის ვალდებულება შესრულებულია.

3. ადამიანის უფლებათა დაცვის შესახებ ევროპის კონვენციაში ტერმინები „კანონი“ და „კანონიერი“ მიუთითებს არა უბრალოდ ეროვნულ სამართალზე, არამედ ასევე შეეხება კანონის ხარისხს, რომელიც მოითხოვს, რომ ეს ხარისხი სამართლის უზენაესობის პრინციპს შეესაბამებოდეს. ეროვნული სამართალი უნდა ითვალისწინებდეს კონვენციით გარანტირებული უფლებების განხორციელებაში სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოების თვითნებური ჩარევისაგან დაცვის რაიმე ზომას. კანონი, რომელიც ითვალისწინებს სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოების უფლებას, თავიანთი შეხედულებისამებრ გადაწყვიტონ საკითხი, თავისთავად შეუთავსებელი არ არის პროგნოზირებადი მართლმსაჯულების მოთხოვნასთან იმ შემთხვევაში, თუ ამ უფლების მასშტაბი და მისი რეალიზაციის საშუალება მითითებულია საკმაოდ მკვეთრად, განსახილველ საქმეზე სახელმწიფოს მიერ განხორციელებული ზომების მართლზომიერი მიზნის გათვალისწინებით. ეს აუცილებელია იმისათვის, რომ ადამიანს თავისი უფლებების განხორციელებაში სახელმწიფოს თვითნებური ჩარევისაგან ადეკვატური დაცვის საშუალება მივცეთ. ამასთან დაკავშირებით სასამართლომ ხაზი გაუსვა იმის აუცილებლობას, რომ კანონი გასაგები იყოს დაინტერესებული პირისათვის, რომელსაც შეეძლება, წინასწარ განჭვრიტოს ამ კანონის შედეგები.

4. სამართლის უზენაესობის პრინციპი ჩვენს დროში დემოკრატიულ პოლიტიკურ რეჟიმს გულისხმობს. ფაქტობრივად, სამართლის უზენაესობის კონცეფცია დემოკრატიული საზოგადოების კონცეფციასთანაა დაკავშირებული. ეს პრინციპი დემოკრატიის დაწესებას მოითხოვს. მაშასადამე, დასკვნა კანონის ხარისხის მოთხოვნასთან დაკავშირებით სამართლის უზენაესობის კონტექსტში უნდა გავიგოთ, როგორც დაკავშირებული კანონთან, რომელიც მიღებულია სახელმწიფოს კომპეტენტური დემოკრატიული დაწესებულების მიერ.

5. სამართლის უზენაესობის პრინციპი ფართო გაგებით მოიცავს ასევე მოქალაქეთა სამართლებრივ დაცულობას და მათ რწმენას სამართლისადმი. სამართლის უზენაესობის ერთ-ერთი ძირითადი ასპექტია სამართლებრივი განსაზღვრულობის პრინციპი, რომელიც მოითხოვს, რომ სასამართლოს მიერ რაიმე საკითხის საბოლოო გადაწყვეტის შემდეგ მისი შედეგები ეჭვქვეშ არ დადგეს. ეს იმას ნიშნავს, რომ ძალაში შესული სასამართლოს გადაწყვეტილების გაუქმებაზე სასამართლოსადმი მიმართვის უფლების განხორციელება რაიმე ვადით უნდა იყოს შეზღუდული. სასამართლო იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ ასეთი პრაქტიკა არღვევს სამართლებრივი განსაზღვრულობის პრინციპს. ამ კონტექსტში საჭიროა მოვიყვანოთ სასამართლოს

დასკვნა, რომლის შესაბამისადაც სამართლის უზენაესობის პრინციპის მნიშვნელოვან ელემენტს წარმოადგენს ის, რომ სასამართლოს გადაწყვეტილებები საბოლოო და სავალდებულო უნდა იყოს მხარეებისთვის, თუ მათ არ გააუქმებს ზემდგომი სასამართლო კანონის მოთხოვნების დაუცველობის ან არასამართლიანობის მოტივით, და რომ ეს პრინციპი თანაბრად უნდა იქნეს გამოყენებული ყველა სასამართლოს მიმართ, ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოს ჩათვლით (ევროპული სასამართლოს დადგენილება საქმეზე „პულარი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“).

გარდა ამისა, სამართლის უზენაესობის პრინციპი არ უშვებს სასამართლო გადაწყვეტილებების შეუსრულებლობას. სასამართლომ თავის დადგენილებაში საქმეზე „ხორნსბი საბერძნეთის წინააღმდეგ“ აღნიშნა, რომ სასამართლოს ხელმისაწვდომობის უფლება ილუზორული იქნებოდა, თუ ხელშეკრულების მონაწილე სახელმწიფო დაუშვებდა, რომ საბოლოო და სავალდებულო ძალის მქონე სასამართლო გადაწყვეტილება შეუსრულებელი დარჩებოდა ერთ-ერთი მხარის ინტერესების საზიანოდ. ასეთი სიტუაცია შეუთავსებელია სამართლის უზენაესობის პრინციპთან, რომელსაც ხელშეკრულების მონაწილე სახელმწიფო ვალდებულია, პატივს სცემდეს.

6. ევროპის სასამართლო ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ ადამიანის უფლებების განხორციელებაში სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოების თვითნებური ჩარევისაგან აუცილებელი სამართლებრივი დაცვა, რომელიც განხორციელებულია სამართლის უზენაესობის პრინციპის შესაბამისად, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, როცა აღმასრულებელი ხელისუფლების ესა თუ ის უფლებამოსილება საიდუმლოების საბაბით ხორციელდება, როგორც სატელეფონო საუბრებზე ფარული ტექნიკური დაკვირვების შემთხვევაში. ასეთ საქმეზე სასამართლომ განაცხადა: „თუ საკუთარი შეხედულებისამებრ გადაწყვეტის უფლებამოსილება, რომელიც აღმასრულებელ ხელისუფლებას აქვს მინიჭებული, შეუზღუდავ უფლებამოსილებებში განხორციელდება, მაშინ ეს შეეწინააღმდეგება სამართლის უზენაესობის პრინციპს. მაშასადამე, კანონი ყველა შემთხვევაში უნდა მიუთითებდეს ასეთი უფლებამოსილების ფარგლებს, რომელიც კომპეტენტურ ორგანოს აქვს მინიჭებული, და საკმაო სიზუსტით - მისი განხორციელების საშუალებებს - განხორციელებული ღონისძიებების მართლზომიერი მიზნის გათვალისწინებით - რათა ადამიანს თავისი უფლებების განხორციელებაში თვითნებური ჩარევისაგან ადეკვატური დაცვის საშუალება მიეცეს“.

სასამართლომ არაერთხელ აღნიშნა, რომ სამართლის უზენაესობის პრინციპი გულისხმობს ეფექტურ კონტროლს ადამიანის უფლებების განხორციელებაში ხელისუფლების ჩარევაზე, განსაკუთრებით იმ შემთხვევებში, როცა კანონი აღმასრულებელ ხელისუფლებას ფართო დისკრეციულ უფლებამოსილებებს (უფლებამოსილება, რომელიც ადმინისტრაციულ ორგანოს ან თანამდებობის პირს ანიჭებს თავისუფლებას, საჯარო და კერძო ინტერესების დაცვის საფუძველზე კანონმდებლობის შესაბამისი რამდენიმე გადაწყვეტილებიდან ყველაზე მისაღები გადაწყვეტილება შეარჩიოს) აძლევს. სასამართლო მივიდა დასკვნამდე, რომ ადამიანის უფლებების დასაშვებ შეზღუდვებზე, მათ მიზანსა და მოქმედების ხანგრძლივობაზე მითითების სრული არარსებობისას კანონმდებლობის შესაბამისი დებულებები, რომლებიც დისკრეციული უფლებამოსილებების რეალიზაციას უშვებს, რასაც კონვენციით გათვალისწინებული უფლებების შეზღუდვამდე მივყავართ, არ იძლევა თვითნებობისაგან პიროვნების დაცვის მინიმალური დონის გარანტიას, რომელსაც მოითხოვს სამართლის უზენაესობის პრინციპი დემოკრატიულ საზოგადოებაში.

7. ბევრ საქმეზე ევროპულმა სასამართლომ აღნიშნა, რომ უდანაშაულობის პრეზუმფცია² სამართლის უზენაესობის პრინციპიდან გამომდინარეობს. დადგენილებაში საქმეზე, რომელიც გარდაცვლილი პირის (რომელიც სიცოცხლეში თავს არიდებდა გადასახადების გადახდას) მემკვიდრეებისათვის ჯარიმის დაწესებას შეეხებოდა, სასამართლო მივიდა დასკვნამდე, რომ მემკვიდრეებისათვის ჯარიმის დაწესება ეწინააღმდეგება უდანაშაულობის პრეზუმფციისა და სამართლის უზენაესობის პრინციპს. სასამართლომ განაცხადა, რომ „გარდაცვლილის ბრალის მემკვიდრეობა შეუთავსებელია სისხლის სამართალწარმოების სტანდარტებთან საზოგადოებაში, რომელშიც სამართლის უზენაესობის პრინციპი ბატონობს“ (ევროპული სასამართლოს დადგენილება საქმეზე „ა. პ., მ. პ. და ტ. პ. შვეიცარიის წინააღმდეგ“).

8. ევროპული სასამართლო მივიდა დასკვნამდე, რომ კანონის წინაშე მოქალაქეთა თანასწორობის პრინციპი ასევე გამომდინარეობს სამართლის უზენაესობის პრინციპიდან. სასამართლო აღნიშნავს: „სამართლის უზენაესობა ნიშნავს, რომ ყველა ადამიანი თანასწორია კანონის წინაშე, როგორც თავის უფლებებში, ისე ვალდებულებებში. კანონმდებლობამ უნდა გაითვალისწინოს განსხვავება ადამიანებსა და სიტუაციებს შორის იმ პირობით, რომ ასეთ განსხვავებებს ობიექტური და გონივრული საფუძველი აქვს, ითვალისწინებს მართლზომიერ მიზანს, შეესაბამება დემოკრატიული საზოგადოების პრინციპებს. თუმცა არ შეიძლება ითქვას, რომ საერო საზოგადოებაში უზრუნველყოფილია სამართლის უზენაესობა, როცა პირთა ჯგუფები მხოლოდ იმიტომ ექვემდებარებიან დისკრიმინაციას, რომ სხვა სქესს მიეკუთვნებიან ან სხვა პოლიტიკურ ან რელიგიურ შეხედულებებს იზიარებენ. საზოგადოება არც მაშინ მისდევს სამართლის უზენაესობას, როცა ასეთი ჯგუფებისათვის სრულიად განსხვავებული სამართლებრივი სისტემები იქმნება“.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკა ადასტურებს იმ დასკვნას, რომ სამართლის უზენაესობის კონცეფცია თანდათანობით გაფართოვდა და მართლმსაჯულებისა და სამართლიანობის სხვადასხვა მოთხოვნა მოიცვა.

განსაკუთრებულ ინტერესს იწვევს 1990 წლის ივლისში კოპენჰაგენში ევროპის უსაფრთხოებისა და თანამშრომლობის შესახებ კონფერენციაზე მიღებული დოკუმენტი. მასში მონაწილე 34-მა სახელმწიფომ განაცხადა, რომ „სამართლის უზენაესობა ნიშნავს არა მხოლოდ ფორმალურ კანონიერებას, რომელიც უზრუნველყოფს რეგულარულობას და თანმიმდევრულობას დემოკრატიული წყობის მიღწევასა და დაცვაში, არამედ ასევე — სამართლიანობას, რომელიც ეფუძნება ადამიანის პიროვნების უზენაეს ღირებულებად აღიარებას, რომელიც გარანტირებულია იმ ინსტიტუტების მეშვეობით, რომლებიც ქმნიან საფუძველს მისი ყველაზე უფრო სრული გამოხატვისათვის“, რომ „დემოკრატია სამართლის უზენაესობის განუსხვისებელი ელემენტია“ და რომ „საერთაშორისო-სამართლებრივი ინსტრუმენტები ადამიანის უფლებათა სფეროში მნიშვნელოვანი წვლილია სამართლის უზენაესობაში ეროვნულ დონეზე“.

სადისკუსიო კთხვები

1. ფიქრობთ, რომ სამართლის უზენაესობა და კანონის უზენაესობა იდენტური ცნებებია?

2. ფიქრობთ, რომ სასჯელის სახით ქონების კონფისკაცია არღვევს სამართლის უზენაესობის პრინციპს, თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ საკუთრების უფლება ადამიანის ძირითადი უფლებაა?

3. რა განსხვავებაა პარლამენტის მიერ მიღებულ კანონსა და პრეზიდენტის მიერ გამოცემულ სამართლებრივ აქტს შორის, შესასრულებლად ორივე ხომ სავალდებულოა?

4. ვისი გადაწყვეტილებით შეიძლება ადამიანის თავისუფლების აღკვეთა ან პირადი თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვა? შესაძლებელია თუ არა ეს, მაგალითად, პოლიციელის გადაწყვეტილებით?

5. თვლით თუ არა, რომ სამართლის უზენაესობისთვის მხოლოდ კანონის ფორმალური მხარეა მნიშვნელოვანი, ე.ი. მთავარია, მიღებული იყოს კომპეტენტური სახელმწიფო ორგანოს მიერ? უნდა ვაღიაროთ თუ არა ფაშისტური გერმანიის კანონების უზენაესობა?

6. რატომ არის კანონი სხვა სამართლებრივ აქტებზე უფრო მეტი იურიდიული ძალის?

______________________

2 უდანაშაულობის პრეზუმფცია - ადამიანი უდანაშაულოდ ითვლება, ვიდრე მისი დამნაშავეობა არ დამტკიცდება კანონით დადგენილი წესით და კანონიერ ძალაში შესული სასამართლოს გამამტყუნებელი განაჩენით.

ნებისმიერ სახელმწიფოში სამართალდამცავი ორგანოებისა და მართლმსაჯულების მდგომარეობა იქ არსებული დემოკრატიის დონის, პიროვნების თავისუფლების რეალური სურათის მაჩვენებელია. სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეა ისეთი სახის სამართალდამცავი მექანიზმის შექმნას ეფუძნება, რომელიც რეალურად უზრუნველყოფს კანონის უზენაესობას. საქართველოში, ისევე როგორც განვითარებულ დემოკრატიულ ქვეყნებში, კანონიერების დაცვას სახელმწიფო სტრუქტურები უზრუნველყოფენ.

პოლიცია

საქართველოს პოლიცია, რომელიც საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს სტრუქტურაში შედის, როგორც დეპარტამენტი, არსებული კანონმდებლობის შესაბამისად იცავს პიროვნებას, დაწესებულებასა და ორგანიზაციას მართლსაწინააღმდეგო ხელყოფისაგან, ასევე იცავს საზოგადოებრივ წესრიგს და საზოგადოებრივ უშიშროებას. უზრუნველყოფს დანაშაულისა და სხვა სამართალდარღვევათა თავიდან აცილებას, დამნაშავე პირის ძებნას და დანაშაულის გახსნას.

ადამიანის სიცოცხლისა და ჯანმრთელობისათვის საფრთხის შექმნისას, ავარიის, კატასტროფის, ხანძრის, სტიქიური უბედურებისა და სხვა საგანგებო შემთხვევების დროს უმეთვალყურეოდ დარჩენილი ქონების დასაცავად პოლიცია ვალდებულია, გადაუდებელი ზომები მიიღოს.

პოლიციის მოვალეობაა, თავისი კომპეტენციის ფარგლებში აღმოუჩინოს მოქალაქეს სათანადო დახმარება, შესაძლებლობა მისცეს დაკავებულ ან დაპატიმრებულ პირს, კანონის შესაბამისად განახორციელოს სამართლებრივი დაცვის უფლება, დაადგინოს დანაშაულისა და სხვა სამართალდარღვევების გამომწვევი მიზეზები და პირობები, მიიღოს ზომები მათ აღმოსაფხვრელად, ჩაატაროს სამართალდამრღვევ პირებთან ინდივიდუალურ-პროფილაქტიკური მუშაობა, თავისი კომპეტენციის ფარგლებში გააკონტროლოს სისხლის სამართლის კანონმდებლობით გათვალისწინებული იმ შეზღუდვების შესრულება, რომლებიც დაწესებული აქვთ თავისუფლების აღკვეთის ადგილებიდან გათავისუფლებულ პირებს, თავისუფლების აღკვეთის ადგილებიდან შრომაში სავალდებულო ჩაბმით ვადაზე ადრე პირობით გათავისუფლებულ პირებს.

სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულებისას პოლიციის თანამშრომელი ვალდებულია, ზუსტად დაიცვას მოქალაქის კანონიერი უფლებები, მოქალაქის უფლებები შეზღუდოს მხოლოდ კანონით დადგენილი წესით. უფლების იძულებით შეზღუდვის ყოველ ცალკეულ შემთხვევაში პოლიციის თანამშრომელი ვალდებულია, წარუდგეს მოქალაქეს, წარადგინოს პირადობის მოწმობა, განმარტოს კონკრეტული შეზღუდვის გამოყენების საფუძველი და მოქალაქის უფლებები. ყოველი მოქალაქე ვალდებულია, დაემორჩილოს და შეასრულოს პოლიციის თანამშრომლის კანონიერი მოთხოვნა.

სისხლის სამართლის საპროცესო კანონმდებლობით გათვალისწინებულ შემთხვევებში პოლიცია აღძრავს სისხლის სამართლის საქმეს, ატარებს გადაუდებელ საგამოძიებო მოქმედებებს, ატარებს ტექნიკურ-კრიმინალისტიკურ გამოკვლევებს ოპერატიულ-სამძებრო მასალებსა და ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა საქმეებზე. დანაშაულის გახსნისა და თავიდან აცილების მიზნით ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის განხორციელებისას პოლიციას უფლება აქვს, გამოიყენოს როგორც ღია, ისე ფარული საშუალებები და მეთოდები.

პოლიციის მოვალეობაა ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა განხილვა კანონით დადგენილი წესით და ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა სფეროში მის კომპეტენციას მიკუთვნებული საქმეების გადაწყვეტა. არსებული კანონმდებლობის მიხედვით პოლიციას ეკისრება სასამართლოს, პროკურორისა და გამომძიებლის მიერ დაკავების ან დაპატიმრების შესახებ მიღებულ გადაწყვეტილებათა აღსრულებაც.

მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს სამართალდამცავი სისტემის სტრუქტურა და სტრუქტურულ ერთეულებს შორის ფუნქციათა გადანაწილება მცირედი განსხვავებით, მაგრამ მაინც განვითარებულ დემოკრატიულ ქვეყნებში არსებული სამართალდამცავი სისტემების ანალოგიურია, აქ კანონიერებისა და მოსახლეობის უსაფრთხოების დაცვის რეალური განხორციელება ჯერ კიდევ არ არის სრულყოფილად მიღწეული. მრავლადაა ისეთი ფაქტები, როდესაც სამართალდამცავი ორგანოების თანამშრომლები თვითონ არღვევენ კანონებს და მოძალადეები ხდებიან. მიუხედავად მრავალი საკანონმდებლო ცვლილებებისა, კვლავაც ხდება პოლიციის მხრიდან ძალის გადამეტებით გამოყენება დანაშაულში ეჭვმიტანილთა დაკავების, ციხის ბუნტის ჩახშობის თუ ორგანიზებულ დანაშაულთან ბრძოლის დროს. პოლიციის მხრიდან კანონის დარღვევის მსხვერპლი გახდა რობაქიძე, გულუა, ვაზაგაშვილი, თელია და ბევრი სხვა. ადამიანის უფლებების დარღვევებისთვის სასამართლო წესით დასჯილი სამართალდამცავების რიცხვი გაცილებით მცირეა მათი მხრიდან დარღვევების ბრალდების ოდენობასთან შედარებით. აღსანიშნავია ისიც, რომ საზოგადოება ნაკლებად არის ინფორმირებული ამ ღონისძიებათა შესახებ.

საქართველოში აღნიშნული ფაქტების არსებობის შესახებ ცნობილი გახდა საერთაშორისო ორგანიზაციებისთვისაც. 2006 წლის 10 მაისს გაეროს წამების საწინააღმდეგო კომიტეტმა საქართველოს პერიოდულ ანგარიშზე გაკეთებულ დასკვნაში მიუთითა: „საქართველომ უფრო დიდი პრიორიტეტი უნდა მიანიჭოს ადამიანის უფლებების კულტურის დამკვიდრებას პოლიციის იერარქიის ყველა დონეზე და სასჯელაღსრულების დაწესებულებების თანამშრომლებს შორის ნულოვანი ტოლერანტობის პოლიტიკის დანერგვით. ასეთმა პოლიტიკამ უნდა გამოავლინოს და რეაგირება მოახდინოს პრობლემებზე, განავითაროს ქცევის კოდექსი ყველა მოხელისათვის, მათ შორის მათთვის, ვინც ჩართულია ორგანიზებულ დანაშაულთან ბრძოლაში“.

ნულოვანი ტოლერანტობის პოლიტიკის დანერგვის ინიციატივა 2006 წლის 14 თებერვალს პარლამენტის საგაზაფხულო სესიაზე გამოსვლისას საქართველოს პრეზიდენტმა მიხეილ სააკაშვილმა წარმოადგინა. მისი ინიციატივით სისხლის სამართლის კოდექსში უნდა შესულიყო ცვლილებები, რომლებიც „ბინის და ქუჩის ძარცვაზე, ჯიბგირობასა და ნარკოტიკების შენახვაზე“ გამკაცრებულ სასჯელს გაითვალისწინებდა - ამ სახის დანაშაულის ჩადენისათვის უნდა გაუქმებულიყო პირობითი სასჯელი (ნულოვანი ტოლერანტობის პოლიტიკას იმ მიზნით ახორციელებენ, რომ მძიმე სასჯელის დაკისრებით თავიდან იქნეს აცილებული ამგვარი დანაშაულის ჩადენა). გაეროს წამების საწინააღმდეგო კომიტეტმა კი ნულოვანი ტოლერანტობის ინიციატივის ობიექტი საპირისპირო მიმართულებით შეცვალა და თავისი დასკვნა საქართველოში პოლიციის მხრიდან კანონდარღვევების მიმართ ნულოვანი ტოლერანტობის პოლიტიკის შემოღების რეკომენდაციით დაიწყო.

დასკვნა საგულისხმოა კრიტიკული დამოკიდებულების გამომჟღავნებით საქართველოს სახელმწიფოში წამებასა და არაჰუმანურ მოპყრობასთან დაკავშირებით, რაც იშვიათია ამ ტიპის დოკუმენტებში, რომელიც სახელმწიფოთა თანამშრომლობის იდეაზეა დაფუძნებული და შესაბამისად, მეტ-ნაკლებად დიპლომატიური ეტიკეტის წესებს ემორჩილება.

პროკურატურა

საქართველოს პროკურატურა არის სახელმწიფო დაწესებულება, რომელიც კოორდინაციას უწევს დანაშაულის წინააღმდეგ ბრძოლას, დანაშაულისა და სხვა მართლსაწინააღმდეგო ქმედებათა საქმეებზე სისხლის სამართლის საპროცესო კანონმდებლობით გათვალისწინებულ შემთხვევებში ატარებს წინასწარ გამოძიებას, ახორციელებს ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობას და იღებს გადაწყვეტილებას სისხლისსამართლებრივი დევნის შესახებ. პროკურატურა ვალდებულია, დანაშაულის ჩადენაში ეჭვმიტანილ პირს დაკავებიდან 48 საათის განმავლობაში წაუყენოს ბრალი, წინააღმდეგ შემთხვევაში დაკავებული პირი დაუყოვნებლივ უნდა გათავისუფლდეს, როგორც უდანაშაულო.

არსებული კანონმდებლობის მიხედვით, პროკურატურას ეკისრება ზედამხედველობა კანონის ზუსტ შესრულებაზე სასამართლოს მიერ დანიშნული სასჯელის მოხდისას, იძულებითი ხასიათის სხვა ღონისძიებათა აღსრულებისას, აგრეთვე დაკავების წინასწარი პატიმრობისა და ადამიანის თავისუფლების შეზღუდვის სხვა ადგილებში. სასამართლოში სისხლის სამართლის საქმის განხილვისას პროკურატურა მონაწილეობს, როგორც მხარე და მხარს უჭერს სახელმწიფო ბრალდებას.

საქართველოში არსებული კანონმდებლობის მიხედვით, სასამართლო ხელისუფლება დამოუკიდებელი და თავისუფალია სახელმწიფო მმართველობის სხვა სტრუქტურების ან თანამდებობის პირების მხრიდან ყოველგვარი ზემოქმედებისგან, მაგრამ რეალურ ვითარებაში აშკარად იგრძნობა პროკურატურის ზეგავლენა სასამართლოზე, რაც ხშირად აისახება სასამართლოს გადაწყვეტილებებზე. ამის მაგალითია საზოგადოებისთვის კარგად ცნობილი „გვირგვლიანის პროცესი“, სადაც სასამართლო სხდომის დარბაზში წინასწარ პატიმრობაში მყოფი პირები ესაუბრებოდნენ ერთ-ერთი სამართალდამცავი სტრუქტურის თანამშრომელს, რომელიც საერთოდ არ უნდა ყოფილიყო სასამართლო დარბაზში და ამაზე არავითარი რეაქცია არ ჰქონდა სახელმწიფო ბრალმდებელს -პროკურორს. პროკურორის ლოიალური დამოკიდებულება მსჯავრდებულებისადმი მოსამართლის მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებაზეც აისახა.

სასამართლო ხელისუფლება

მართლმსაჯულება სასამართლო ხელისუფლების განხორციელების ერთერთი ფორმაა და მას სამოქალაქო, ადმინისტრაციულ და სისხლის სამართალწარმოებათა მეშვეობით ახორციელებენ საერთო სასამართლოები შესაბამისი კოდექსების მიხედვით. სასამართლო დამოუკიდებელია სახელმწიფო ხელისუფლების სხვა შტოებისაგან. სასამართლოს გადაწყვეტილებათა შესრულება სავალდებულოა ყველა მოქალაქისა და ორგანიზაციისათვის და მათი შეუსრულებლობა იწვევს კანონით გათალისწინებულ პასუხისმგებლობას.

მოქალაქეთა უფლებები მართლმსაჯულების განხორციელებასთან მიმართებაში გარანტირებულია საქართველოს კონსტიტუციით.

საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 42:

1. ყოველ ადამიანს უფლება აქვს, თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს;

2. ყოველი პირი უნდა განსაჯოს მხოლოდ იმ სასამართლომ, რომლის იურისდიქციასაც ექვემდებარება მისი საქმე;

3. დაცვის უფლება გარანტირებულია;

4. არავის არ შეიძლება განმეორებით დაედოს მსჯავრი ერთი და იმავე დანაშაულისათვის;

5. არავინ არ აგებს პასუხს იმ ქმედებისთვის, რომელიც მისი ჩადენის დროს სამართალდარღვევად არ ითვლებოდა. კანონს, თუ ის არ ამსუბუქებს ან არ აუქმებს პასუხისმგებლობას, უკუძალა არა აქვს;

6. ბრალდებულს უფლება აქვს, მოითხოვოს თავისი მოწმეების ისეთსავე პირობებში გამოძახება და დაკითხვა, როგორც აქვთ ბრალდების მოწმეებს;

7. კანონის დარღვევით მოპოვებულ მტკიცებულებას იურიდიული ძალა არა აქვს;

8. არავინ არ არის ვალდებული, მისცეს თავისი ან იმ ახლობელთა წინააღმდეგ ჩვენება, რომელთა წრეც განისაზღვრება კანონით.

9. ყველასათვის გარანტირებულია სახელმწიფო და თვითმმართველობის ორგანოთა და მოსამსახურეთაგან უკანონოდ მიყენებული ზარალის სასამართლო წესით სრული ანაზღაურება სახელმწიფო სახსრებიდან.

საქართველოში საქმისწარმოება საწყის ეტაპზე ხორციელდება პირველი ინსტანციის - საქალაქო ან რაიონულ - სასამართლოში. ამ ინსტანციის სასამართლოში მიღებული გადაწყვეტილება შეიძლება გასაჩივრდეს სააპელაციო სასამართლოში, ხოლო სააპელაციო სასამართლოს გადაწყვეტილება - უზენაეს სასამართლოში.

ცივილიზებულ მსოფლიოში ჭეშმარიტების დადგენის თვალსაზრისით ყველაზე პრაქტიკულ და დემოკრატიულ ფორმად აღიარებულია შეჯიბრებითობისა და მხარეთა თანასწორუფლებიანობის პრინციპზე აგებული სისხლის სამართლის პროცესი და შესაბამისად ერთმანეთთან დაპირისპირებული ბრალდებისა და დაცვის ინსტიტუტებზე დაფუძნებული მართლმსაჯულების ორგანო - სასამართლო.

საქართველოს კანონმდებლობა მართლმსაჯულების, კანონისა და სასამართლოს წინაშე საქმეში მონაწილე ყველა პირის თანასწორობასა და სამართალწარმოების მხარეთა შეჯიბრებითობის საფუძველზე განხორციელებას სასამართლო ხელისუფლების განხორციელების ერთ-ერთ ძირითად პრინციპად აღიარებს.

საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 85:

1. სასამართლოში საქმე განიხილება ღია სხდომაზე. დახურულ სხდომაზე საქმის განხილვა დასაშვებია მხოლოდ კანონით გათვალისწინებულ შემთხვევებში. სასამართლოს გადაწყვეტილება ცხადდება საქვეყნოდ.

2. სამართალწარმოება ხორციელდება სახელმწიფო ენაზე. პირს, რომელმაც სახელმწიფო ენა არ იცის, მიეჩინება თარჯიმანი. იმ რაიონებში, სადაც მოსახლეობა არ ფლობს სახელმწიფო ენას, უზრუნველყოფილია სახელმწიფო ენის შესწავლისა და სამართალწარმოებასთან დაკავშირებული საკითხების გადაწყვეტა.

3. სამართალწარმოება ხორციელდება მხარეთა თანასწორობისა და შეჯიბრებითობის საფუძველზე.

პიროვნების მიმართ სისხლის სამართლის საქმის აღძვრისთანავე მას ეძლევა უფლება, დაიქირაოს ადვოკატი. თუ დანაშაულში ეჭვმიტანილს არ შეუძლია ადვოკატის დაქირავება, მას სახელმწიფო უნიშნავს სახაზინო ადვოკატს. დანაშაულში ეჭვმიტანილს უფლება აქვს, უარი თქვას სახაზინო ადვოკატის მომსახურებაზე და თვითონ განახორციელოს საკუთარი უფლებების დაცვა როგორც პოლიციაში, ისე პროკურატურასა და სასამართლოში.

საქართველოს სამართალდამცავ სისტემასა და განვითარებული დემოკრატიული ქვეყნების სამართალდამცავ სისტემებს შორის გარკვეული განსხვავებები არსებობს. მაგალითად, დიდი ბრიტანეთის სამართალდამცავ სტრუქტურაში მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს მომსახურებას პირობითი სასჯელის დროს. ეს სამსახური ეხმარება მსჯავრდებულს, რომელსაც სასამართლომ პირობითი სასჯელი შეუფარდა, დაუბრუნდეს ნორმალურ ცხოვრებას. ამ მომსახურებაში შედის როგორც ფსიქოლოგის, ისე იურისტის საკონსულტაციო მომსახურება, რომელიც მსჯავრდებულს ამომწურავ ინფორმაციას აძლევს დანაშაულისა და სასჯელის შესახებ, რათა მან აღარ ჩაიდინოს დანაშაული და არ აღმოჩნდეს სასჯელაღსრულების დაწესებულებაში.

- ბრიტანულ სისტემაში არსებობს დაცვის სამსახური, რომელიც უზრუნველყოფს ეჭვმიტანილის ან ბრალდებულის დაცვას. საქართველოში ანალოგიურ ფუნქციას სახაზინო ადვოკატი ასრულებს, მაგრამ იმის გამო, რომ ამ თანამდებობაზე ძირითადად ახალბედა ან დაბალი კვალიფიკაციის ადვოკატები მუშაობენ, სახაზინო ადვოკატის მომსახურებას ბრალდებული მხოლოდ იმ შემთხვევაში იყენებს, თუ მას პროფესიონალი ადვოკატის დაქირავების სახსრები არ გააჩნია.

- ბრიტანეთის სასამართლოში თუ მოსარჩელემ, ე.ი. დაზარალებულმა პირმა, ვერ მოახერხა მოპასუხის წინააღმდეგ მტკიცებულებათა წარმოდგენა, მაგრამ სასამართლო დარწმუნდა, რომ მოსარჩელე დაზარალებულია ამ კონკრეტულ საქმეში, სახელმწიფო ბაჟს სასამართლოს მომსახურებისთვის მოსამართლის გადაწყვეტილებით იხდის სახელმწიფო.

სახალხო დამცველის ინმსტიტუტი

საქართველოს ტერიტორიაზე ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის, მათი დარღვევის ფაქტების გამოვლენისა და დარღვეული უფლებების აღდგენის მიზნით შექმნილია და ფუნქციონირებს საქართველოს სახალხო დამცველის ინსტიტუტი.

საქართველოს სახალხო დამცველს 5 წლის ვადით ირჩევს საქართველოს პარლამენტი. მის დასკვნებს სარეკომენდაციო ხასიათი აქვს სასამართლო, აღმასრულებელი და საკანონმდებლო ხელისუფლებისთვის.

საქართველოს სახალხო დამცველი ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვისა და სახელმწიფოს მიერ მათი უზრუნველყოფის მიზნით ზედამხედველობას უწევს სახელმწიფო ხელისუფლების, ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების, თანამდებობის პირთა და ორგანიზაცია-დაწესებულებების საქმიანობას. აფასებს მათ მიერ მიღებულ აქტებს, აძლევს რეკომენდაციებს და წინადადებებს.

სახალხო დამცველის ინსტიტუტის ფუნქციას წარმოადგენს ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის სფეროში საგანმანათლებლო საქმიანობა, სასწავლო -საინფორმაციო ღონისძიებების ჩატარება როგორც მოქალაქეთათვის, ისე სახელმწიფო დაწესებულებების თანამშრომელთათვის და თანამდებობის პირთათვის.

საქართველოს სახალხო დამცველი თავისი ექვსთვიანი მუშაობის შედეგებს წარუდგენს საქართველოს პარლამენტს.

სახალხო დამცველის აპარატთან დაკავშირება ხელმისაწვდომია საქართველოს ყველა მოქალაქისათვის. ფუნქციონირებს სატელეფონო ცხელი ხაზი, რომლის საშუალებითაც მოქალაქეს საშუალება აქვს, თავისი ან სხვა მოქალაქეთა უფლებათა და თავისუფლებათა დარღვევის შესახებ აცნობოს სახალხო დამცველის აპარატს და მოითხოვს საჭირო დახმარების გაწევა. შესაბამისი დეპარტამენტი ვალდებულია, დაუყოვნებლივ გაარკვიოს საქმის ვითარება და ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დარღვევის ფაქტის დადასტურების შემთხვევაში მოახდინოს შესაბამისი რეაგირება.

დანაშაული

დემოკრატიულ ქვეყნებში სახელმწიფოებრივი და საზოგადოებრივი ურთიერთობანი კანონით რეგულირდება. სამართლებრივ ბაზას, სახელმწიფოში მოქმედ კანონებს საზოგადოებისთვის არსებითი მნიშვნელობა აქვს. მოქალაქეთათვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, ქვეყნის კანონმდებლობის მიხედვით რა მართლსაწინააღმდეგო ქმედება მიიჩნევა დანაშაულად.

დანაშაული თავისი ბუნებით ერთიანი პროცესია, რომელსაც სჩადის კონკრეტული პიროვნება ან პიროვნებათა ჯგუფი, ე.ი. დანაშაული ერთი მთლიანი მოვლენაა, რომელსაც ერთი სუბიექტი (ან სუბიექტები) და ობიექტი (ან ობიექტი) გააჩნია. გარკვეული გარემოებებიდან გამომდინარე, შეიძლება ნებისმიერი მოქალაქე გახდეს დანაშაულებრივი ქმედების ობიექტი. თავისი სიცოცხლის განმავლობაში თითოეული ადამიანი ერთხელ მაინც ხდება ძალადობის, ძარცვის, ქურდობის, წვრილმანი ხულიგნობის ან სხვა დანაშაულის მსხვერპლი. დანაშაულის სუბიექტს კი საზოგადოება, ოჯახი, სახელმწიფო მაშინ აყალიბებს, როდესაც დანაშაულის აღსაკვეთად და დამნაშავეობისადმი მიდრეკილების მქონე მოქალაქის სწორ გზაზე დასაყენებლად პრევენციულ ღონისძიებებს არ ატარებს.

ყოველი დანაშაული დამნაშავის დასჯას განაპირობებს. სასჯელის მიზანი ხორციელდება მსჯავრდებულზე, რათა ის მართლწესრიგის დაცვისა და კანონის წინაშე პასუხისმგებლობის გრძნობით განიმსჭვალოს. სასჯელის მიზანი სამართლიანობის აღდგენა და ახალი დანაშაულის თავიდან აცილება უნდა იყოს და არა ადამიანის ფიზიკური ტანჯვა ან მისი ღირსების დამცირება. თუმცა ქართველი სამართალდამცავები აღიარებითი ჩვენების მისაღებად კვლავაც მიმართავენ ადამიანის ღირსების შემლახავ საშუალებებსა და ფიზიკურ ხელყოფას.

დემოკრატიული, სამართლებრივი სახელმწიფოს მშენებლობის გზაზე უმნიშვნელოვანესია დანაშაულის პრევენცია, რაც გულისხმობს ღონისძიებათა სისტემას, რომელიც დანაშაულის ჩანასახშივე აღმოფხვრას უზრუნველყოფს. ბოლო ხანებში საქართველოში აღინიშნება სასჯელის გამკაცრების ტენდენცია, რაც არ შეიძლება ჩაითვალოს დანაშაულის პრევენციად, რადგან გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ სასჯელის გამკაცრება მხოლოდ უკვე ჩადენილი დანაშაულის შემდეგ დამნაშავის საზოგადოებისგან იზოლირებას უზრუნველყოფს. თუ საზოგადოებისაგან იზოლირებულ დამნაშავეს სასჯელაღსრულების დაწესებულებაში ექნება როგორც ინტელექტუალური, ისე პროფესიული განვითარების საშუალება და სასჯელის მოხდის შემდეგ საზოგადოებას სრულფასოვან მოქალაქედ დაუბრუნდება, როგორც ეს განვითარებულ დემოკრატიულ ქვეყნებში ხდება, მაშინ შეიძლება სასჯელის გახანგრძლივება დადებით მოვლენად შეფასდეს ქვეყანაში დანაშაულის აღმოფხვრის მიმართულებით. საქართველოს სასჯელაღსრულების დაწესებულებებში არსებული მდგომარეობა კი სასჯელის მოხდის შემდეგ საზოგადოებაში ხშირად გაბოროტებულ, შურისგებით აღსავსე მოქალაქის დაბრუნებას უზრუნველყოფს. დიდი ილიას სიტყვები დღესაც მიესადაგება საქართველოში არსებულ სიტუაციას:

„დიდი და მძიმე სასჯელი სრულიადაც არ შველის დანაშაულის ამოკვეთას და ზნეობრივ გამოსწორებას“.

ოჯახური ძალადობა

ძალადობის პრობლემა უკანასკნელი ათწლეულების ერთ-ერთ აქტუალურ პრობლემათა რიცხვს მიეკუთვნება. როგორც კვლევების შედეგები გვიჩვენებს, ოჯახური ჩაგვრისა და ზეწოლის საკმაოდ გავრცელებულ ფორმებს მიეკუთვნება ქალის მიმართ განხორციელებული ოჯახური ძალადობა, გადაწყვეტილების მიღების თავისუფლების შეზღუდვა, ეკონომიკური ჩაგვრა, რომელიც გამოვლინებათა მრავალგვარობით გამოირჩევა, იქნება ეს ფინანსური კონტროლი თუ სხვა სახის ეკონომიკური ხასიათის აკრძალვები და შეზღუდვები.

საქართველოს კანონმდებლობის მიხედვით, ოჯახს შიდა ძალადობად მოიაზრება ოჯახის წევრის მიმართ მუქარის, ძალის, დამცირების ან რაიმე სახის შეზღუდვის, ჩაგვრის გამოყენება მასზე ძალაუფლებისა და კონტროლის მოსაპოვებლად. ამდენად, ოჯახური ძალადობის გამოვლინებათა სპექტრი მეტად ფართო და მრავალსახოვანია, დაწყებული მისი ყველაზე აშკარა და უკიდურესი ფორმით - სიცოცხლისათვის საფრთხის შექმნით, ცემით თუ წამებით, დამთავრებული ფარული თუ ღია ფსიქოლოგიური ზეწოლით და ამა თუ იმ სახის ჩაგვრით, რაც ხშირ შემთხვევაში არანაკლები ზიანის მომტანია როგორც მისი უშუალო მსხვერპლის, ისე ოჯახის სხვა წევრებისათვის, განსაკუთრებით ბავშვებისათვის.

ჩატარებული კვლევები გვიჩვენებს, რომ საქართველოში ქალის მიმართ ჩადენილ ძირითადად შემდეგი ოთხი ფორმის ძალადობას აქვს ადგილი:

- ეკონომიკური ძალადობა - ფინანსური კონტროლი, ეკონომიკური რესურსებისგან მოწყვეტა, მუშაობის აკრძალვა, უარი ფულის მიცემაზე, ეკონომიკური ზიანის მიყენება (პირადი საკუთრების განადგურება) და ა.შ.;

- ფიზიკური ძალადობა - სხეულის დაზიანება, ფიზიკური თავდასხმა ან სხვადასხვა სახის აგრესიული საქციელი, რომელიც ზოგ შემთხვევაში მკვლელობითაც კი მთავრდება;

- სექსუალური ძალადობა - ქალის იძულება, შევიდეს სექსუალურ კავშირში ან თავის სურვილის საწინააღმდეგოდ მონაწილეობა მიიღოს სექსუალურ აქტში;

- ფსიქოლოგიური ძალადობა - მოიცავს დამცირებას, უხეშ დამოკიდებულებას, ზედმეტ მესაკუთრეობას, ქალის იზოლირებას მეგობრებისა და ოჯახის წევრებისაგან, დაშინებას, მუქარას და ა.შ.

კვლევის შედეგები გვიჩვენებს, რომ მოქალაქეები ძალადობას ჩვენში საკმაოდ გავრცელებულ მოვლენად, ხოლო მის ერთადერთ უალტერნატივო ობიექტად ქალს - ცოლს მიიჩნევენ.

მიუხედავად არსებული საკმაოდ მძიმე მდგომარეობისა, ძალადობის წინააღმდეგ ბრძოლის ერთ-ერთ პრიორიტეტულ გზად, გაყრის პარალელურად, მიჩნეულია ოჯახური პრობლემის ოჯახშივე, პრივატული გზით მოგვარება, ძირითადად ისევ ძალადობის ობიექტის - ცოლის მოთმინების, გაჩუმების ხარჯზე.

ტრეფიკინგი

ძალადობის კიდევ ერთ, მეტად გავრცელებულ ფორმას წარმოადგენს ადამიანით ვაჭრობა - ტრეფიკინგი. ტრეფიკინგის მსხვერპლთა რაოდენობა მსოფლიოში ყოველწლიურად 800 ათასს აღწევს. თანამედროვე მონები ძირითადად ქალები და ბავშვები არიან, რომლებიც ტრეფიკინგის მსხვერპლთა 80 პროცენტს შეადგენენ. ისინი უმეტეს შემთხვევაში სექსუალური ექსპლუატაციის მსხვერპლნი ხდებიან. საქართველო 2006 წლამდე ტრეფიკინგის მსხვერპლთა, ასევე სატრანზიტო ქვეყნად ითვლებოდა. 2006 წლიდან კი საქართველო მომხმარებელ ქვეყანას წარმოადგენს.

როგორც გამოკვლევები გვიჩვენებს, ტრეფიკინგის მსხვერპლნი ძირითადად სოციალურად დაუცველი ფენის წარმომადგენლები ხდებიან. ტრეფიკინგის მსხვერპლთა უმრავლესობას ახალგაზრდა ქალები შეადგენენ. ისინი სამუშაოს შოვნის იმედით კონტაქტში შედიან მათთვის უცხო ადამიანებთან, რომლებიც საქართველოს ფარგლებს გარეთ მაღალანაზღაურებად სამსახურს სთავაზობენ. ქალბატონები აფორმებენ ხელშეკრულებას ხშირ შემთხვევაში არარსებულ ფირმასთან ან თაღლით პიროვნებასთან, რომელიც უზრუნველყოფს მათ გაყვანას იმ ქვეყანაში, სადაც დაპირებული სამსახური ელოდებათ. „კლიენტები“ სამსახურის დასაწყებად საჭირო დოკუმენტების გასაფორმებლად პირადობის დამადასტურებელ მოწმობას ან პასპორტს გადასცემენ „მფარველს“ და ამ მომენტიდან კარგავენ თავისუფლებას. უპასპორტოდ, უფულოდ დარჩენილნი, იძულებული ხდებიან, შეასრულონ ნებისმიერი სამუშაო ყოველგვარი ანაზღაურების გარეშე, ისინი ხდებიან მონები „დამქირავებლის“ ხელში.

ტრეფიკინგის მსხვერპლთა მეორე ჯგუფს მიეკუთვნება ახალგაზრდა და საშუალო ასაკის მამაკაცები, რომლებიც ასევე სამსახურის შოვნის მოტივით უკავშირდებიან პიროვნებებს, რომლებიც მათ დახმარებას ჰპირდებიან. ამ შემთხვევაშიც ყველაფერი პასპორტის ან პირადობის დამადასტურებელი დოკუმენტის ჩამორთმევით და არანაზღაურებადი, მონური სამუშაოთი მთავრდება.

ტრეფიკინგის ამ ორი ჯგუფის მსხვერპლთ, შექმნილი მდგომარეობიდან გამომდინარე, უჩნდებათ შიშის გრძნობა, იმალებიან, თავს არიდებენ პოლიციასთან შეხვედრას. პრობლემის გადასაჭრელად და სამშობლოში დასაბრუნებლად მათ სწორედ პოლიციას ან საქართველოს საელჩოს უნდა მიმართონ.

ტრეფიკინგის მსხვერპლთა მესამე ჯგუფს ახალდაბადებული ბავშვები შეადგენენ. ჩვილ ბავშვთა საქართველოში თუ მის ფარგლებს გარეთ გაყიდვის არაერთი ფაქტია ქართული საზოგადოებისათვის ცნობილი. მშობლის მხრიდან აღნიშნული დანაშაულის ჩადენას ერთგვარად ქვეყანაში არსებული სოციალური ფონიც უწყობს ხელს, მაგრამ ეკონომიკური სიდუხჭირე დანაშაულის გასამართლებელ მიზეზად ნამდვილად არ გამოდგება.

2007 წლის I კვარტალის მონაცემებით, გამოძიება დაწყებულია ტრეფიკინგის 9 ფაქტზე, 4 საქმე განიხილება სასამართლოში, გამამტყუნებელი განაჩენი კი 7 პირის მიმართ არის გამოტანილი.

2007 წლის 15 ივნისს ამერიკის სახელმწიფო დეპარტამენტმა გამოაქვეყნა მორიგი წლიური ანგარიში მსოფლიოში ადამიანით ვაჭრობის შესახებ. ამ ანგარიშში ნათქვამია, რომ ტრეფიკინგთან ბრძოლაში საქართველომ პირველ კალათაში გადაინაცვლა. ამერიკის კონგრესი ქვეყნებს სამი კალათის პრინციპის მიხედვით ყოფს:

III კალათაში ხვდებიან ქვეყნები, რომელთა მთავრობები არ მიმართავენ საჭირო ზომებს ტრეფიკინგთან საბრძოლველად;

II კალათაშია ქვეყნები, რომელთა მთავრობები, მართალია, მიმართავენ ზომებს, მაგრამ ეს ზომები არაეფექტურია;

I კალათაში არიან ქვეყნები, რომლებმაც დიდ წარმატებას მიაღწიეს ამ საკითხში.

წელს პირველ კალათაში საქართველოსთან ერთად უნგრეთმა და სლოვენიამ გადაინაცვლა. ეს წარმატება, რასაკვირველია, დამშვიდების საფუძველს არ იძლევა, რადგან, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მიუხედავად დანაშაულთან წარმატებული ბრძოლისა, საქართველო 2006 წელს ტრეფიკინგის მომხმარებელი ქვეყანა გახდა.

ტრეფიკინგის აღსაკვეთად კვლავაც აუცილებელია პრევენციული ზომების გატარება: საქართველოს მთავრობის ურთიერთობების გაღრმავება სხვა ქვეყნების მთავრობებთან, დაზარალებულთა სამართლებრივი დაცვის საშუალებების გაძლიერება და შესაბამისი დანაშაულებრივი საქმეების გამოძიების ხარისხის გაუმაჯობესება, საზოგადოების ინფორმირება ტრეფიკინგის, როგორც დანაშაულის, საშიშროებასა და მის შესაძლო შედეგებზე. საქართველოში ტრეფიკინგის ერთ-ერთი გამომწვევი მიზეზი სწორედ საზოგადოების გაუთვითცნობიერებაა.

ნარკომანია

ნარკომანია ავადმყოფობაა თუ დანაშაული, ამაზე წლების განმავლობაში მსჯელობდნენ და კამათობდნენ ექიმები და იურისტები. კვლევის შედეგებმა ცხადყო, რომ ნარკომანიას გააჩნია როგორც იურიდიული, ისე სოციალური, ზნეობრივი, მორალური და სამედიცინო ასპექტები. ნარკომანია უმძიმესი დაავადებაა და უპირველესად იგი გამანადგურებლად მოქმედებს უშუალოდ ნარკოტიკის მომხმარებელზე. ნარკომანს გაცნობიერებულიც აქვს, რომ ნარკოტიკი პირველ რიგში მის ჯანმრთელობასა და სიცოცხლეს უქმნის საფრთხეს. ასეთ შემთხვევაში იბადება კითხვა: თუ ნარკომანი არას დაგიდევთ საკუთარ ჯანმრთელობასა და სიცოცხლეს, მაშინ რა როლი შეიძლება ითამაშოს სასჯელმა, როგორც შემაკავებელმა ფაქტორმა, თავისუფლების აღკვეთის სახით, რაც შეიძლება ნაკლები უბედურება იყოს ნარკომანისათვის? ის ფაქტი, რომ, დღეს საქართველოში მოქმედი კანონმდებლობის მიხედვით, სასჯელი ნარკოტიკის ქვეყანაში შემოტანის, შენახვისა და რეალიზაციისათვის უფრო მკაცრია, ვიდრე ნარკოტიკის მოხმარებისათვის, შეიძლება დასმულ შეკითხვაზე ლოგიკურ პასუხად მივიჩნიოთ.

საქართველოს ხელისუფლებამ და საკანონმდებლო ორგანომ ბოლო ხანებში სერიოზული ნაბიჯები გადადგა ნარკოტიკული დანაშაულის აღმოფხვრისა და დამნაშავეთა მიერ განხორციელებულ ქმედებათა შესაბამისად დასჯისათვის საკანონმდებლო ბაზის შექმნის გზაზე. გამკაცრდა სასჯელი ნარკოტიკულ ნივთიერებათა დამზადების, შენახვისა და რეალიზაციისათვის. ნარკოტიკული საშუალების, მისი ანალოგის ან პრეკურსორის უკანონო დამზადება, წარმოება, შეძენა, შენახვა, გადაზიდვა, გადაგზავნა ან გასაღება ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით ათ წლამდე. თუ იგივე ქმედება ჩადენილია დიდი ოდენობით ნარკოტიკულ საშუალებებზე ან ორგანიზებული ჯგუფის მიერ, ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით რვიდან ოც წლამდე ან უვადო თავისუფლების აღკვეთით.

საქართველოს კანონმდებლობა ლოიალური გახდა ნარკოტიკების მომხმარებელთა, როგორც ავადმყოფთა, მიმართ. დღეისათვის ნარკომანთა მკურნალობა ლეგალურია. პირადი მოხმარებისათვის ნარკოტიკული საშუალების, მისი ანალოგის ან პრეკურსორის მცირე ოდენობით უკანონო დამზადება, შეძენა, შენახვა ანდა ექიმის დანიშნულების გარეშე უკანონოდ მოხმარება ისჯება ჯარიმით ან საზოგადოებისათვის სასარგებლო შრომით ვადით ას ოციდან ას ოთხმოც საათამდე ანდა თავისუფლების აღკვეთით ვადით ერთ წლამდე. ხოლო ნარკომანის მიერ სპეციალურ სამკურნალო-პროფილაქტიკურ დაწესებულებაში იძულებითი მკურნალობისათვის ჯიუტად თავის არიდება ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით ერთ წლამდე.

როგორც გამოკვლევები გვიჩვენებს, საქართველოში ნარკოტიკის მომხმარებელთა რიცხვი ჯერ კიდევ არ მცირდება. ნარკოტიკული დანაშაულის წინააღმდეგ სახელმწიფომ ძალზე სერიოზული პრევენციული ზომები მიიღო კანონმდებლობაში ცვლილებების შეტანით. ჯერი საზოგადოებაზეა, მან თვითონ უნდა გააცნობიეროს, რომ სახელმწიფომ ნარკოტიკების მომხარებელთათვის სასჯელის შემცირებით ნარკომანი კი არ წაახალისა, არამედ მას ამ მძიმე სენისგან განკურნების საშუალება მისცა. ნარკომანიის პროფილაქტიკის თვალსაზრისით, ძალიან მნიშვნელოვანია ამ პროფილის მქონე არასამთავრობო ორგანიზაციების როლი. ქვეყანაში განსახორციელებელია სერიოზული ღონისძიებები, რაც გულისხმობს იმ სოციალურ ფენომენთა შესწავლასა და სწორ რეგულირებას, რაც ხელს უწყობს ნარკოტიკული ნივთიერებების მოხმარების გავრცელებას.

რჩევები და რეკომენდაციები

შექმნილი გარემოებებიდან გამომდინარე, თითოეული ჩვენგანი შეიძლება გახდეს დანაშაულის ობიექტი - ძალადობის ან სხვა ტიპის დანაშაულის მსხვერპლი, დანაშაულებრივი ქმედების თვითმხილველი - მოწმე ან უნებური დამნაშავე. ყოველ ასეთ შემთხვევაში ჩვენ მოგვიწევს ურთიერთობა სამართალდამცავ ორგანოებთან.

● თუ სამსახურიდან სახლში დაბრუნებულს საცხოვრებელი ბინის კარის საკეტი გატეხილი დაგხვდათ და კარის შეღებისთანავე შეამჩნიეთ არეულობა, ნუ დაიბნევით, რადგან თქვენ ქურდობის ერთადერთი მსხვერპლი არ ხართ, ანალოგიურ მდგომარეობაში სხვადასხვა დროს არაერთი მოქალაქე აღმოჩენილა. მთავარია სწორი ნაბიჯების გადადგმა დამნაშავის აღმოსაჩენად და დაკარგული ნივთების დასაბრუნებლად.

- პირველ რიგში შეატყობინეთ პოლიციას. გახსოვდეთ! შეტყობინებიდან 2-3 წუთში „პატრული“ დანაშაულის ადგილზე გამოცხადდება;

- პოლიციის მოსვლამდე ნუ შეუშვებთ ბინაში მეზობლებსა და ნათესავებს, მიუხედავად იმისა, რომ ძალიან გაინტერესებთ, რა არის წაღებული, ნურც თქვენ შეეხებით ნივთებს, რადგან ამით შეიძლება დამნაშავის კვალი წაშალოთ, რაც ხელს შეუშლის ექსპერტს დამნაშავის თითის ანაბეჭდების აღმოჩენასა და ექსპერტიზაში;

- ითანამშრომლეთ გამოძიებასთან, გულწრფელად უპასუხეთ ოპერატიულსამძებრო სამსახურის თანამშრომელთა და გამომძიებელთა შეკითხვებს. დაასახელეთ ყველა შესაძლო მოწმე, ვისაც შეიძლება თუნდაც მცირე ინფორმაცია ჰქონდეს მომხდართან დაკავშირებით. ნუ იფიქრებთ, რომ ამით მათ რაიმე უხერხულობას უქმნით - ზოგიერთ მეზობელსა და ახლობელს თქვენი დახმარება სურს და სიამოვნებით უპასუხებს სამართალდამცავების შეკითხვებს. ხოლო ის, ვინც თავს არიდებს სამართალდამცავებთან საუბარს, გამოძიებისათვის საჭირო და აუცილებელი მოწმეა, შეიძლება სწორედ ის ფლობს საქმის გახსნისთვის ყველაზე მნიშვნელოვან ინფორმაციას;

● თქვენ დანაშაულებრივი ქმედების მოწმე გახდით, მაგალითად, საღამოს ქუჩაში გამოსვლისას შეამჩნიეთ არაფხიზელ მდგომარეობაში მყოფი ორი ახალგაზრდა, რომლებიც გაცხარებით ეკამათებიან და ფიზიკურ შეურაცხყოფას აყენებენ მესამე ახალგაზრდას. როგორც შექმნილი ვითარებიდან ჩანს, შეიძლება საქმე ცივი იარაღის გამოყენებამდეც მივიდეს, რაც, უეჭველია, მძიმე შედეგით დამთავრდება.

- პირველ რიგში, თუ თან გაქვთ მობილური ტელეფონი, მოძალადეებისგან დაფარულად შეატყობინეთ პოლიციას, თუ მობილური ტელეფონი არ გაქვთ, პოლიციაში დარეკვის თხოვნით მიმართეთ ქუჩაში გამვლელ სხვა პიროვნებას;

- ნუ მიატოვებთ ძალადობის მსხვერპლს. გახსოვდეთ, ანალოგიურ მდგომარეობაში შეიძლება ნებისმიერი ჩვენგანი აღმოჩნდეს;

- შეეცადეთ, ყოველგვარი აგრესიის გარეშე ჩაერიოთ და განმუხტოთ სიტუაცია, თუ ეს შესაძლებელია. შეეცადეთ, 2-3 წუთით მაინც შეაჩეროთ აგრესიული ქმედება. თუ თქვენ პოლიციას შეატყობინეთ, ის სულ მალე აღმოგიჩენთ დახმარებას;

- თავს ნუ აარიდებთ სამართალდამცავებთან ურთიერთობას. გამოძიებასა და სასამართლოს მიეცით ზუსტი ჩვენება. ეს თქვენი მოქალაქეობრივი ვალია და გარდა ამისა, საზოგადოების წარმომადგენლის გამოძიებასთან თანამშრომლობა დანაშაულის პრევენციულ ზომად განიხილება. გახსოვდეთ! ჩვენების მიცემის დროს ფაქტების დამახინჯება ან არასწორი ჩვენების მიცემა საქართველოს კანონმდებლობით კვალიფიცირდება, როგორც გამოძიების და სასამართლოს შეცდომაში შეყვანის მცდელობა და ისჯება კანონით.

თუ ბრალდების მხარე დაკავებიდან 48 საათის განმავლობაში ვერ მოიძიებს საქმეში თქვენ წინააღმდეგ არსებულ მტკიცებულებებს და ვერ წაგიყენებთ ბრალს, საქართველოს კანონმდებლობის მიხედვით, უდანაშაულოდ ჩაითვლებით.

სადისკუსიო თემები

1. გაიხსენეთ შემთხვევა, როდესაც თქვენ ძალადობის მსხვერპლი ან სხვა დანაშაულებრივი ქმედების ობიექტი გახდით. მიმართეთ დახმარებისთვის სამართალდამცავ ორგანოებს? რატომ? თუ მიმართეთ, რა ღონისძიებები გაატარეს სამართალდამცავებმა თქვენთვის ზიანის ასანაზღაურებლად? როგორ შეაფასებდით სამართალდამცავების მუშაობას: დადებითად თუ უარყოფითად?

2. გაიხსენეთ შემთხვევა, როდესაც თქვენ ჩაიდინეთ ძალადობა სხვა პიროვნების მიმართ. ამ ძალადობის მოტივაციიდან გამომდინარე, რა პრევენციული ზომები უნდა გატარდეს საზოგადოებაში ამგვარი ძალადობის აღმოფხვრისათვის? ვინ უნდა განახორციელოს ეს ღონისძიებები: ოჯახმა, საზოგადოებამ თუ სახელმწიფო სტრუქტურებმა?

3. იმსჯელეთ, რამდენად განაპირობებს ქვეყანაში არსებული სოციალური ფონი დანაშაულს? თუ განაპირობებს, რა სახის დანაშაულს?

4. დღეს საქართველოში კატასტროფულად იმატა მოზარდთა მიერ ჩადენილ დანაშაულთა რიცხვმა. მათგან უმრავლესობა სიცოცხლის ხელყოფით დამთავრდა. ვინ არის ამაში დამნაშავე, ვინ არის დანაშაულის პრევენციაზე პასუხისმგებელი: სახელმწიფო სტრუქტურები, საზოგადოება, ოჯახი თუ ყველა ერთად?

5. დაახლოებით ათი წლის წინ საქართველოს პარლამენტმა გაითვალისწინა განვითარებულ დემოკრატიულ ქვეყნებში არსებული პრაქტიკა და მიიღო გადაწყვეტილება სისხლის სამართლის კოდექსში ცვლილებების შეტანის თაობაზე, რომლითაც მაშინ არსებული სასჯელის უმაღლესი ზომა - სიკვდილით დასჯა სამუდამო პატიმრობით შეცვლა. იმსჯელეთ, რამდენად სწორი გადაწყვეტილება იქნა მიღებული და რამდენად განაპირობებს სასჯელის სიმძიმე დანაშაულის რიცხვის შემცირებას.

მსოფლიოში დემოკრატიის გავრცელებას საინტერესო ისტორია აქვს. „დემოკრატიის პირველი ტალღა“ 1820 წლიდან იწყება და 1926 წლამდე გრძელდება, როდესაც 30-მდე ქვეყანაში სხვადასხვა ხარისხით მოხდა დემოკრატიული განვითარება. 1922 წელს იტალიის ხელისუფლებაში მუსოლინის მოსვლით უკუსვლა დაიწყო და 1942 წლისთვის დემოკრატიული ქვეყნების რაოდენობა 12-მდე შემცირდა.

მეორე მსოფლიო ომში ფაშისტური და ნაცისტური ძალების დამარცხებას მოჰყვა „დემოკრატიის მეორე ტალღის“ გავრცელება, რომელმაც თავის პიკს 1962 წლისთვის მიაღწია, როდესაც 36 ქვეყანა იმართებოდა დემოკრატიულად. 1960-1975 წლების უკუსვლამ დემოკრატიული ქვეყნების რიცხვი 30-მდე დაიყვანა.

1974 წლიდან 1990 წლამდე კიდევ დაახლოებით 30-მა ქვეყანამ დაიწყო გადასვლა დემოკრატიულ მოწყობასა და მმართველობაზე, რის შედეგადაც დემოკრატიული სახელმწიფოების რიცხვი გაორმაგდა. ზოგიერთი პოლიტოლოგი ამ მოვლენას „გლობალურ დემოკრატიულ რევოლუციასაც“ უწოდებს, ზოგი კი მიიჩნევს, რომ ეს მხოლოდ „დემოკრატიის მესამე ტალღაა“ და უმეტესწილად იმ ქვეყნებში მოხდა, სადაც გარკვეული დემოკრატიული გამოცდილება არსებობდა.

სემუელ ჰანთინგტონი მიიჩნევს, რომ ისტორიულად მნიშვნელოვანი კორელაცია არსებობს დასავლურ ქრისტიანობასა და დემოკრატიას შორის. 1970 წლისთვის პროტესტანტული ქვეყნების აბსოლუტური უმრავლესობა უკვე დემოკრატიული იყო. „მესამე ტალღის“ მახასიათებელ ნიშნად სემუელ ჰანთინგტონი კათოლიციზმს ასახელებს (პორტუგალია, ესპანეთი, სამხრეთ და ცენტრალური ამერიკის ქვეყნები, აღმოსავლეთ ევროპიდან ჩეხეთი, პოლონეთი და უნგრეთი). 1990 წლისთვის „კათოლიკური მამოძრავებელი ძალაც“ ამოიწურა - კათოლიკური ქვეყნების უმრავლესობა დემოკრატიული გახდა, გარდა, შესაძლოა, დიქტატორული (კუბა, პარაგვაი) ანდა ფრანკო-აფრიკული ქვეყნებისა.

დემოკრატიის გავრცელების შემდგომი პოტენციური რესურსი გახდა აღმოსავლეთ ევროპის დანარჩენი პოსტსოციალისტური ქვეყნები და ყოფილი საბჭოთა რესპუბლიკები. ამ უკანასკნელთა (ბალტიისპირეთის ქვეყნების გამოკლებით) დემოკრატიული განვითარების ტემპი და პერსპექტივები დიდი არ ჩანს და ამის მიზეზად სახელდება ეთნიკური მრავალფეროვნება (დომინანტი ეთნოსი არ აძლევს თანაბარ უფლებებს უმცირესობებს), როდესაც, სერ აივორ ჯენინგსის სხარტი გამოთქმით, „ხალხი ვერ წყვეტს, სანამ ვინმე არ გადაწყვეტს, ვინაა ხალხი“; არასაკმარისი სოციალური კაპიტალი, ანუ (დ. პატნემის განმარტებით) სამოქალაქო საზოგადოება, რომელსაც ახასიათებს მოქალაქეთა აქტიური და საზოგადოებრივ მიზნებზე ორიენტირებული პოზიცია, ეგალიტარული, ანუ თანასწორობით გამსჭვალული პოლიტიკური დამოკიდებულებანი და ნდობასა და თანამშრომლობაზე დაფუძნებული საზოგადოებრივი ურთიერთობანი და სხვა. ცნობილი ფუტუროლოგი ფრენსის ფუკუიამა კი მიიჩნევს, რომ „...თვითორგანიზების ტენდენცია სასიცოცხლოდ აუცილებელია დემოკრატიული პოლიტიკური ინსტიტუტების ეფექტიანი საქმიანობისთვის“ და იგი არასაკმარისი აღმოჩნდა პოსტსოციალისტურ ქვეყნებში.

ზოგიერთი შეფასებით ამჟამად მსოფლიოში არსებულ სახელმწიფოებს შორის დაახლოებით 100-ზე მეტ ქვეყანაში მოქმედებს დემოკრატიული მართვაგამგებლობისთვის დამახასიათებელი ელემენტები: პოლიტიკური ლიდერების არჩევნები ტარდება ხმის მიცემის ღია და სამართლიანი პროცედურით, კანდიდატებს საშუალება ეძლევათ, თავისუფლად მიიღონ მონაწილეობა წინასაარჩევნო ბრძოლაში, მოზრდილ მოსახლეობას აქვს საარჩევნო ხმის უფლება და არჩევნები ტარდება სიტყვისა და შეკრებების თავისუფლების პირობებში. მაგრამ „დემოკრატიის მესამე ტალღის“ ქვეყნებში სამოქალაქო საზოგადოების განვითარება ფერხდება მრავალი პრობლემის გადაუჭრელობის გამო, რომელთა შორისაა:

თავის მხრივ, ეს პრობლემები (უპირველეს ყოვლისა კი, სამოქალაქო უფლებებისა და თავისუფლებების დაუცველობა) გამოწვეულია კონსტიტუციონალიზმისა და სამართლებრივი სახელმწიფოს არასაკმარისი განვითარებით. მიუხედავად იმისა, რომ „მესამე ტალღის“ ქვეყნების მიერ მიღებული კონსტიტუციები იცავს ამ უფლებებს, მათი რეალური განხორციელება არცთუ ისე დამაკმაყოფილებელია, რომ ხელი შეუწყოს ქვეყნის შემდგომ დემოკრატიზაციას. რაც შეეხება გარედან დახმარებას, „მსოფლიო დემოკრატიულმა რევოლუციამ“, შესაძლოა, შექმნას დემოკრატიზაციისათვის ხელშემწყობი გარემო, მაგრამ იგი ვერ შექმნის კონკრეტულ ქვეყანაში დემოკრატიზაციის აუცილებელ წინაპირობებს.

დამოუკიდებელი ჩეხეთის პირველი პრეზიდენტი ვაცლავ ჰაველი წერდა: „პოსტტოტალიტარული სისტემა ყოველ ნაბიჯზე ერევა ადამიანების ცხოვრებაში, მაგრამ ამას იდეოლოგიური ხელთათმანებით აკეთებს. ამიტომაც არის, რომ ცხოვრება სისტემაში ამდენადაა გამსჭვალული პირფერობითა და ტყუილებით ბიუროკრატიის მმართველობას სახალხო მთავრობას უწოდებენ; მუშათა კლასი დამონებულია მუშათა კლასის სახელით; ინდივიდუალურობის სრული დეგრადაცია წარმოდგენილია როგორც მისი (ქალის ან მამაკაცის) სრული და საბოლოო თავისუფლება; ხალხისთვის ინფორმაციის დამალვას მის ხელმისაწვდომობას უწოდებენ; ძალაუფლების გამოყენებას ადამიანებით მანიპულირებისთვის ძალაუფლების სახალხო კონტროლი ეწოდება, ძალაუფლების თვითნებურ გამოყენებას კი — კანონმდებლობის დაცვა; კულტურის რეპრესიებს მის განვითარებას უწოდებენ; იმპერიული გავლენის გავრცელება წარმოდგენილია, როგორც ჩაგრულთა დახმარება; თავისუფალი გამოხატვის ნაკლებობა თავისუფლების უმაღლესი ფორმა ხდება; გაყალბებული არჩევნები დემოკრატიის უმაღლესი ფორმა ხდება; დამოუკიდებელი აზროვნების აკრძალვა მსოფლიოში გავრცელებულ თვალსაზრისთა შორის ყველაზე მეცნიერულად ცხადდება; სამხედროთა მიერ შეიარაღებული ოკუპაცია ძმური დახმარება ხდება. რადგან რეჟიმი საკუთარი ტყუილების ტყვეა, მან ყველაფერი უნდა გააყალბოს. ის აყალბებს წარსულს, აწმყოს და მომავალს. ის აყალბებს სტატისტიკას. თვალთმაქცობს, ვითომ არ ფლობს ყოვლისშემძლე და უპრინციპო პოლიციის აპარატს. თვალთმაქცობს, თითქოს პატივს სცემს ადამიანის უფლებებს. თვალთმაქცობს, თითქოს არც ერთი მათგანი არ დაურღვევია. თვალთმაქცობს, ვითომ არ თვალთმაქცობს“.

„მესამე ტალღის“ პერიოდისთვის, ექსპერტების აზრით, საქართველოში ორი ძირითადი მისწრაფება ჩამოყალიბდა: ეროვნული დამოუკიდებლობის, საკუთარი ეროვნული სახელმწიფოს აღდგენა და დასავლური სტილის ლიბერალურ-დემოკრატიული პოლიტიკური რეჟიმისა და თავისუფალი საბაზრო ეკონომიკის დამკვიდრება. დღეისათვის, თუკი ეროვნული დამოუკიდებლობის მიღწევის პროგრამა არცთუ სრულად, მაგრამ მაინც საკმარისად ღრმადაა განხორციელებული, იგივე არ ითქმის ქვეყნის დემოკრატიზაციის შესახებ. მიუხედავად იმისა, რომ ძირითადად დემოკრატიული კონსტიტუციაა მიღებული, კანონმდებლობის მნიშვნელოვანი ნაწილი დემოკრატიულ სტანდარტებს შეესაბამება, ოპოზიციურ პარტიებს აზრის გამოთქმის საშუალება აქვთ, არსებობს არასამთავრობო ორგანიზაციები, დამკვიდრდა კერძო საკუთრება, მიმდინარეობს პრივატიზაცია და ა.შ., დემოკრატიის სასურველი დონის მიღწევამდე ქვეყანას ჯერ ბევრი უკლია.

დემოკრატიის დამკვიდრებისადმი უგულებელმყოფელ დამოკიდებულებას ბიძგი მისცა ეროვნული და სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობისკენ სვლის დამაგვირგვინებელ ეტაპზე გაჟღერებულმა ლოზუნგმა: „ჯერ დამოუკიდებლობა, შემდეგ - დემოკრატია“. მოქკავშირის ზეობის პერიოდში ამას მოჰყვა ფსევდოდემოკრატიის მოდელი, რომელსაც პირობითად „ლაყბობის დემოკრატია“ შეიძლება ეწოდოს ყველაფრის თქმისადმი და არაფრის კეთებისადმი შემწყნარებლური დამოკიდებულების გამო. უკანასკნელ წლებში ფსევდოდემოკრატიამ სახე იცვალა და „ლაყბობის დემოკრატია“ „ფასადური დემოკრატიით“ ჩანაცვლდა, თუმცა ეს ნიშანი წინათაც ჭარბად შეინიშნებოდა⁴. დემოკრატიული (და არა მარტო დემოკრატიული) ღირებულებებისა და ინსტიტუტების პროფანაციისა და იგნორირების „ბეწვის ხიდზე“ სიარული კვლავაც გრძელდება, ხოლო ამ მოქანავე „ხიდის“ აქეთ-იქიდან პირდაფჩენილი უფსკრულები საქართველოს რეალურ დამოუკიდებლობასაც ჩაყლაპვით ემუქრება. ცხადია, ვერავინ იძლევა გარანტიებს, დემოკრატიული განვითარების კუთხით რომელი სცენარი გათამაშდება საქართველოში - „ოპტიმისტური“ თუ „პესიმისტური“, მაგრამ „შეფერხებას“ რომ კონკრეტული მიზეზები აქვს, ხოლო გარკვეული შიდა პრობლემები რთული, მაგრამ გადაჭრადია, რომ არა „სუბიექტური ფაქტორების“ ხელოვნურად და თვითნებურად გაძლიერებული თუ გაზვიადებული უარყოფითი ზეგავლენა, ესეც არავისთვის აღარაა საიდუმლო.

ცნობილია, რომ ის, რაც არ ვითარდება, კვდება. დემოკრატიის ჩანასახშივე ჩაკვდომის შემთხვევაში, როგორც ამას საერთაშორისო ისტორიული გამოცდილება ადასტურებს, იგი ფაშიზმით ან ნეობოლშევიკური დიქტატურით ჩანაცვლდება. რა შეიძლება განაპირობებდეს საქართველოს შეფერხებას დემოკრატიული განვითარების გზაზე? რა უნდა დაიძლიოს, რომ დემოკრატიისკენ საქართველოს მსვლელობა შეუქცევადი და ეფექტიანი იყოს?

უპირველეს ყოვლისა, მძიმე ისტორიული (თურქულ-ირანული და რუსული იმპერიული, ასევე საბჭოთა პერიოდის რეალიებით განპირობებული) მემკვიდრეობა საზოგადოებისა თუ ინდივიდის პოლიტიკურ (და არა მარტო პოლიტიკურ) მენტალიტეტსა და ქცევაში:

ბუნებრივია, რომ ასეთი მენტალიტეტის პირობებში პოლიტიკური პარტიების უმრავლესობა არც ფასეულობათა გაზიარების საფუძველზე შექმნილა, არც ერის მსახურებით დაწინაურებულა, არც კეთილშობილ საზოგადოებრივ იდეათა დაცვა-დამკვიდრების მიზნით არ იღწვის, არამედ ან ხელისუფლების მიერაა შექმნილი და მის გარშემო კონსოლიდირებული ნომენკლატურულ-კლიენტელური ქსელია, ან ერთი ქარიზმატული ლიდერის გარშემო შემოკრებილი ჯგუფია, ან ქვეყნის გარე ძალებისგანაა დაკვეთილი და მართული. ამიტომ ყველა მათგანი ძალიან მოკლე ხანში იშლება, იყოფა, ქრება. მათ მიერ უკიდურესად ვიწროდ გაგებული ცნება „პოლიტიკა“ (მხოლოდ ძალაუფლების მოპოვება-შენარჩუნების და არა პროცესებსა და ინსტიტუციებზე ზეგავლენის შინაარსით) არ იძლევა ძალაუფლების ხარჯზე პირადი თუ კლანური კეთილდღეობის მოპოვების დაუცხრომელი მისწრაფებით შეპყრობილი დაჯგუფებების გაუთავებელი კინკლაობა-დაპირისპირებებიდან თავის დაღწევისა და პოლიტიკური ცხოვრების გაჯანსაღების საშუალებას. საქართველოში დემოკრატია პოსტსაბჭოთა პერიოდში დაიყვანებოდა და ახლაც დაიყვანება თბილისის ელიტარულ დემოკრატიაზე - საზოგადოების უდიდესი ნაწილი გამოთიშულია პოლიტიკური პროცესებიდან, რადგან არც პარტიებშია გაერთიანებული, არც არასამთავრობო ორგანიზაციებში და არჩევნებზეც სულ უფრო და უფრო იშვიათად აქტიურობს. საქართველოს პოლიტიკური სისტემის ნიშნებად პოლიტიკური პლურალიზმისა და სამოქალაქო თავისუფლებების მიჩნევა მხოლოდ ვიზუალური ილუზიაა, ფუტურო მოჩვენებაა, რომლის უკან არ დგას შინაარსობრივი ფუძე.

არადა, ძლიერი პოლიტიკური პარტიების არსებობა დემოკრატიის ერთ-ერთი მთავარი ბურჯია. მრავალრიცხოვან საზოგადოებაში რიგით მოქალაქეს მოვლენებზე მნიშვნელოვანი ზეგავლენის მოხდენა მხოლოდ სხვა მოქალაქეებთან ერთად შეუძლია. პოლიტიკური პარტიები აერთიანებს მათ, ვისი შეხედულებებიც ახლოსაა ერთმანეთთან და საერთო ინტერესები აქვთ. სწორედ იდეის (პოლიტიკური ღირებულებების სისტემის) გარშემო გაერთიანებულ თანამოაზრეთა და თანამზრახველთა გუნდი, რომლის წევრებსაც გაზიარებული მიზნები და მათი მიღწევის შეთანხმებული სტრატეგიები აქვთ, წარმოადგენს პოლიტიკურ პარტიას. საარჩევნო პროცესებთან დაკავშირებული როლის გარდა, გამარჯვების შემთხვევაში პოლიტიკური პარტია უზრუნველყოფს მთავრობის პოლიტიკურ მხარდაჭერას; პოლიტიკურად აქტიური მოქალაქეებისთვის პარტია არის საშუალება, მონაწილეობა მიიღონ სახელმწიფო ცხოვრებაში და გავლენა იქონიონ სახელმწიფო პოლიტიკაზე; პარტიები წარმოადგენენ მექანიზმს, რომლის მეშვეობითაც მოსახლეობის აზრი აღწევს მთავრობამდე და ა.შ.

ერთპარტიულობის სასარგებლოდ საბჭოთა ხელისუფალთ და მათი „კარის იდეოლოგებს“ არგუმენტად მოჰყავდათ, რომ ერთპარტიულობა საშუალებას იძლევა:

მმართველი პარტია ამ შემთხვევაში მოიაზრებოდა, როგორც „საზოგადოებრივი აზრის“ გამოხატვის საშუალება და როგორც მთავრობის პოლიტიკის განსახორციელებლად და მხარდასაჭერად მოსახლეობის მობილიზაციის ინსტრუმენტი. რეალობაში პარტიული იერარქია ზღუდავდა ან საერთოდ აუქმებდა პოლიტიკურ და სამოქალაქო თავისუფლებებს, გამორიცხავდა რიგითი მოქალაქეების შესაძლო „გაუთვალისწინებელ“ გავლენას პოლიტიკაზე.

მიუხედავად ერთი შეხედვით დემოკრატიული ჩანაფიქრისა, ერთპარტიული სისტემა ვერ იცილებს თავიდან გადაგვარებას და გამოირჩევა ავტორიტარული მმართველობით, რეპრესიების გავრცელებითა და უკანონობით. მას არსებობა მხოლოდ ყველგან მოდებული და ყოვლის მეთვალყურე პოლიციური თუ უშიშროების საიდუმლო აპარატების მხარდაჭერით შეუძლია. გამუდმებული შიშისა და ძალადობის ქვეშ მყოფი ინდივიდიც უმრავლეს შემთხვევაში კარგავს ადამიანურ სახეს და დეგრადაციას განიცდის - ან დაბოღმილ მოძალადედ გადაიქცევა, ან ნებისყოფაგამოცლილ მორჩილ შემსრულებლად; საზოგადოება ირღვევა, ხალხი კი ბრბოს ემსგავსება, რომელსაც საქონელივით გაირეკავს პარტიული ბიუროკრატია.

ამიტომ არ არის მიზანშეწონილი ერთპარტიული სისტემა და აუცილებელია ოპოზიციური პარტიის/პარტიების არსებობა. მმართველმა პარტიამ თვითონ უნდა იზრუნოს, რომ ჯანსაღი ოპოზიცია ჰყავდეს - „კრიტიკული მეგობარი“ მეტად დასაფასებელია. პოლიტიკური პარტიის მოღვაწეობის აკრძალვა გაუმართლებელია, გარდა იმ შემთხვევისა, როცა ეს ორგანიზაცია აშკარად მონაწილეობს არაკონსტიტუციურ ან ძალმომრეობით ღონისძიებებში.

საქართველომ თითქოს აიცილა ერთ დომინანტურ ძალაზე დამყარებული ოლიგარქიული პოლიტიკური სისტემა, რომელშიც ეკონომიკა სახელმწიფოსთან იქნებოდა შეზრდილი, მაგრამ გასათვალისწინებლია, რომ:

პოლიტიკური სტაბილურობის გარანტი კი საშუალო ფენა და წვრილი ბიზნესია, რომლის შექმნა საქართველოში ხელოვნურად ფერხდება, რათა მავანთა მიერ შენარჩუნდეს ოლიგარქიის ან დიქტატურის დამყარების შანსი. პოლიტიკური მკვლელობები და „თვითმკვლელობები“, იდეოლოგიურ-კონცეპტუალური ფალსიფიკაციები, პარტიულ-პოლიტიკური პროსტიტუცია (გახშირებული „გადარბენები“ პარტიიდან პარტიაში, ფრაქციიდან ფრაქციაში და ძველ თანამზრახველებთან დაპირისპირება), მცირე ბიზნესის დაუცველობა და მსხვილი ბიზნესის პარტიულ-ბიუროკრატიული კონტროლი, გაყალბებული არჩევნები, სკანდალური მედიაკამპანიები, „გრანტიჭამია“ არასამთავრობო ორგანიზაციები, სხვადასხვა წარმოშობის პოლიტიკურ-კულტურული მანქურთიზმი თუ აგრესიული პროვინციალიზმი მხოლოდ გარეგნული გამოხატულებაა იმისა, რომ კვლავინდებურად არაა ღირებული ადამიანი - მისი სიცოცხლე, ინდივიდუალურობა და ბედნიერება. ამასთანავე, დემოკრატიის შანსი საქართველოში სწორედ თითოეულ ადამიანში, მის პოლიტიკურ შეგნებულობასა და მოქალაქეობრივ პრინციპულობაშია.

სადისკუსიო თკითხვები

1. თქვენი აზრით, რა მიმართულებით შეიძლება გავრცელდეს დემოკრატია მომავალში? წარმოაჩინეთ, კულტურული თუ საერთაშორისო ურთიერთობების რა ასპექტები იქონიებს ზეგავლენას დემოკრატიის გავრცელებაზე.

2. სემუელ ჰანთინგტონი მიიჩნევს, რომ „მართლმადიდებლური ეკლესიები, შესაძლოა, სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპასა და საბჭოთა კავშირში დემოკრატიისთვის ხელშემწყობ გავლენიან ძალად წარმოჩნდნენ“. იზიარებთ თუ არა ამ მოსაზრებას? მოიყვანეთ საკუთარი არგუმენტები.

3. შეაფასეთ მასმედიის როლი საქართველოში დემოკრატიის განვითარებაში.

4. მოიყვანეთ ხელისუფლების მხრიდან მის მიერ განცხადებულ მიზნებთან მისივე მოქმედების შეუსაბამობის მაგალითები.

5. უწყობს თუ არა ხელს საქართველოში დემოკრატიის განვითარებას პიროვნებათაშორის ურთიერთობებზე ისეთი გადაჭარბებული აქცენტირება, როდესაც ამ ურთიერთობებს მსხვერპლად ეწირება წესრიგი, კანონი, დისციპლინა, საქმე და ა.შ.? რატომ?

__________________________

3 იგულისხმება გარანტიები უფლებების რეალიზაციისა და დაცვის თვალსაზრისით.

4 ჭეშმარიტი და რეალური ფენომენის მაგივრად სუროგატისა და ყოველგვარი ,,ფსევდოს“ ჩანაცვლება არამარტო დემოკრატიასთან მიმართებაში ფიქსირდება, არამედ ეროვნულობის იდეასთან მიმართებაშიც ხშირად გვხვდება, ლიბერალიზმთან მიმართებაშიც არცთუ იშვიათია და რელიგიასა და რელიგიურობასაც ეხება.

სავარჯიშო „გზა დემოკრატიისკენ“

თემა - დემოკრატიის პრინციპები, კონსტიტუციური დემოკრატია, საზოგადოების დემოკრატიული განვითარება

მონაწილეთა რაოდენობა - 15-20 მონაწილე

დრო - 45 წუთი

შინაარსი - სავარჯიშოს შესრულებისას განიხილება პრინციპები, რომლებიც აერთიანებს დემოკრატიული სახელმწიფოების მაცხოვრებლებს.

ამოცანები - იდეალური დემოკრატიის პრინციპებისა და ნიშნების შესახებ ცოდნის გამოყენება კონკრეტულ სიტუაციებში; სიტუაციური ანალიზის საშუალებით ძირითადი ცნებების არსის წვდომა; დემოკრატიული ღირებულებების მიმართ დამოკიდებულებათა გამოკვეთა.

მასალები - სიტუაციათა ჩამონათვალი (იხ. დანართი).

მოსამზადებელი სამუშაო - წინასწარ შეახსენეთ მონაწილეებს დემოკრატიის მაჩვენებლები (მოქალაქეთა მონაწილეობა ქვეყნის მართვა-გამგებლობაში, თანასწორობა, პოლიტიკური შემწყნარებლობა, პასუხისმგებლობა ხალხის წინაშე, მთავრობის ღიაობა, საჯაროობა, რეგულარული თავისუფალი და სამართლიანი არჩევნები, ეკონომიკური თავისუფლება, ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების კონტროლი, კონსტიტუცია ან რაიმე სხვა დოკუმენტი სახელმწიფოსა და მოქალაქის უფლება-მოვალეობათა შესახებ, არჩევნების შედეგების ცნობა/აღიარება, ადამიანის უფლებები, მრავალპარტიული სისტემა, კანონის უზენაესობა) და სთხოვეთ, სიტუაციის ანალიზისას მიუთითონ შესაფერისი მაჩვენებლები.

ინსტრუქციები - სთხოვეთ მონაწილეთა ჯგუფებს, რომ შეისწავლონ სიტუაციები და განსაზღვრონ, რომელი მათგანი მოწმობს ქვეყნის სვლას დემოკრატიული მოწყობისკენ. თითოეულ შემთხვევაში მოითხოვეთ არგუმენტები პასუხის დასაბუთებისთვის.

ანალიზი და შეფასება - ნუ ელით და ნურც მოითხოვთ ცალსახა და ერთგვაროვან პასუხებს. თქვენი რეაქცია მონაწილეთა პასუხებზე უნდა ეხებოდეს არგუმენტების შესაფერისობასა და საკმარისობას, ხოლო თვით მონაწილის პოზიციის შეფასებისაგან თავი შეიკავეთ.

რჩევები წამყვანისთვის - შესაძლოა, თქვენი ქვეყნის ტიპური პოლიტიკური სიტუაციების აღწერით გაამრავალფეროვნოთ სიტუაციათა ჩამონათვალი.

ვარიანტები - სავარჯიშო შეიძლება შესრულდეს როგორც ჯგუფებში, ისე წყვილებში ან ინდივიდუალურად. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში წინასწარ მოიმარაგეთ სიტუაციები საკმარისი რაოდენობით.

შემდგომი განვითარება - მოუწოდეთ მონაწილეებს, თვითონ შეაგროვონ ფაქტები, რომლებიც წარმოაჩენენ დემოკრატიის განვითარების დონეს ან მისი ამაღლებისკენ გადადგმულ ნაბიჯებს.

დანართი

სიტუაციების ჩამონათვალი

1. ქვეყნის პარლამენტმა მიიღო კანონი, რომელიც ავალდებულებს 6-დან 16 წლამდე მოქალაქეებს, რომ სკოლაში იარონ - სახელმწიფო მათ უფასო განათლებას სთავაზობს ზოგადსაგანმანთლებლო სკოლებში.

2. ადგილობრივმა თვითმმართველობამ მოაწყო პოლიტიკური დისპუტი, რომელზეც დაშვებულ იქნენ მხოლოდ ერთი პოლიტიკური პარტიის მომხრეები.

3. პარლამენტში მოაწყვეს სპეციალური ქანდარა დამსწრე საზოგადოებისთვის - ახლა ყველას შეუძლია ესტუმროს პარლამენტს და დაესწროს სხდომას.

4. კონსტიტუციის მიხედვით, პრეზიდენტის არჩევნები ყოველ ხუთ წელიწადში ერთხელ ტარდება.

5. მასწავლებლები უკმაყოფილო არიან სამუშაო პირობებით და გაფიცვა მოაწყვეს.

6. პოლიციამ დააკავა და მოკლა მკვლელი, რომელიც დაკავებისას მათ წინააღმდეგობას არ უწევდა.

7. კანონის მიხედვით, ყველა დასაქმებული პროფკავშირის წევრი უნდა იყოს.

8. კონსტიტუციის მიხედვით, ყველა სრულწლოვანმა დასაქმებულმა უნდა გადაიხადოს თანხა ხმის მიცემისას, რათა დაიფაროს საარჩევნო ხარჯები.

9. არც ერთ ადამიანს, რომელიც სასჯელაღსრულების დაწესებულებაში იხდის სასჯელს, უფლება არა აქვს, თავისი თავი კანდიდატად წარადგინოს არჩევნებზე.

10. არჩევნებში დამარცხებული ერთ-ერთი პოლიტიკური პარტია დაუყოვნებელ განმეორებით არჩევნებს ითხოვს.

11. პრეზიდენტი ვალდებულია, ყოველწლიური მიმართვით გამოვიდეს საზოგადოების წინაშე, რომელშიც ის განმარტავს, რა გაკეთდა წლის განმავლობაში და რის გაკეთება იგეგმება მომავალ წელს.

12. მთავრობა აწესებს „კეთილგონივრულ“ ფასებს ყველა საკვებ პროდუქტზე, რომელიც ამ ქვეყანაში იყიდება.

სავარჯიშო „ძალადობა ჩემს ცხოვრებაში“

„დაიცავით სამი ძირითადი პრინციპი: პატივისცემა საკუთარი თავისადმი, პატივისცემა სხვათა მიმართ, პასუხისმგებლობა საკუთარ ქმედებებზე“.

დალაი ლამა

თემა - პიროვნების უსაფრთხოება, ადამიანის უფლებები, ძალადობა. მონაწილეთა რაოდენობა — 15-20 მონაწილე

დრო - 60 წუთი

შინაარსი - სავარჯიშო წარმოადგენს დისკუსიას, რომლის მონაწილეები სავარჯიშოს მსვლელობის დროს განიხილავენ ძალადობასთან დაკავშირებულ საკუთარ გამოცდილებას.

ამოცანები - ძალადობასთან დაკავშირებული სიტუაციების დადებითად გადაწყვეტის გამოცდილების გაზიარების ხელშეწყობა; მოთმინებისა და პასუხისმგებლობის თვისებების განვითარება.

ინსტრუქციები:

1. აუხსენით მოქალაქეებს, რომ მათ უნდა გამოთქვან მოსაზრებები ზოგადად პიროვნების მიმართ განხორციელებულ ძალადობასთან დაკავშირებით. ასევე მონაწილეებს უნდა გაუზიარონ საკუთარი გამოცდილება იმ შემთხვევებთან დაკავშირებით, როდესაც ისინი ძალადობის მსხვერპლნი გახდნენ და როდესაც მათ ჩაიდინეს ძალადობა სხვა პირების მიმართ.

2. დარწმუნდით, რომ ყველა მონაწილემ გაიგო და დაიმახსოვრა ჯგუფურ სამუშაოში მონაწილეობის წესი. თითოეულ მონაწილეს პატივისცემით უნდა მოეპყრათ. ყველაფერი, რაც დისკუსიის დროს იქნება ნათქვამი, კონფიდენციალურად უნდა დარჩეს. არ შეიძლება არავის იძულება, თქვას ისეთი რამ, რაც მას უხერხულ მდგომარეობაში ჩააყენებს.

3. ცნება „ძალადობასთან“ დაკავშირებით ჩაატარეთ „გონებრივი იერიში“ და სთხოვეთ მონაწილეებს, მოიყვანონ ძალადობის მაგალითები ყოველდღიური ცხოვრებიდან. მაგალითად: სიტყვიერი შეურაცხყოფა, ძარცვა, ქურდობა, ჩხუბი და ა.შ.

4. სთხოვეთ ყველა მონაწილეს, 5 წუთის განმავლობაში გაიხსენოს ეპიზოდები თავიანთი პირადი გამოცდილებიდან, როდესაც:

ა) ვინმემ გამოიყენა ძალადობა მათ წინააღმდეგ;

ბ) მათ გამოიყენეს ძალადობა სხვების წინააღმდეგ;

გ) როდესაც ისინი გახდნენ ძალადობის მოწმენი და არ ჩაერივნენ.

ანალიზი და შეფასება

- დაიწყეთ სავარჯიშოს მოკლე განხილვა, რამდენად იყო ის რთული და რატომ?

- გააანალიზეთ ა), ბ) და გ) პუნქტებში აღნიშნული სიტუაციების მიზეზები და შედეგები. მონაწილეთა შორის მოძებნეთ მოხალისეები, ვინც მზად არის, მოგითხროთ ა), ბ) და გ) პუნქტებში მოცემულ საკითხებთან მიმართებაში თავისი პირადი გამოცდილების შესახებ. სთხოვეთ მათ, მოგითხრონ, თუ რას გრძნობენ მომხდარის გამო. შემდეგ დანარჩენ მონაწილეებს სთხოვეთ, გამოთქვან აზრი, უპასუხონ შემდეგ შეკითხვებს:

1. რატომ წარმოიშვა სიტუაცია, რომელსაც ძალადობა მოჰყვა?

2. როგორ მოიქცეოდნენ სხვა მონაწილეები მსგავს სიტუაციაში?

3. რატომ მოიქცეოდნენ ასე და არა სხვაგვარად?

4. რის გაკეთება შეიძლებოდა სხვაგვარად?

5. რის გაკეთება შეიძლებოდა ინციდენტის აღსაკვეთად?

6. გ) შემთხვევაში (ინსტრუქციების ნაწილიდან) რატომ არ ჩაერიეთ?

7. რა იყო ინციდენტის გამომწვევი მიზეზები?

8. რას ნიშნავს სიტყვა „შემწყნარებლობა“? როგორ განსაზღვრავდნენ მას მონაწილეები?

9. ნიშნავს ეს იმას, რომ ადამიანებმა უნდა მოითმინონ ყველაფერი, რასაც აკეთებენ და ლაპარაკობენ სხვები?

რჩევები წამყვანისთვის - მზად იყავით მოულოდნელობებისათვის. განსაკუთრებული მხარდაჭერა გამოხატეთ მათ მიმართ, ვინც მიიჩნევს, რომ სავარჯიშო რთულია ან გამოხატავს ემოციებს მომხდარის გამო. თქვენ არ შეიძლება იცოდეთ ყველა მონაწილის ისტორია, რა ხდება მათ ოჯახებში. შეიძლება, ზოგიერთ მათგანს ძალადობის სხვადასხვა ფორმასთან შეხების სამწუხარო გამოცდილება აქვს. აღნიშნეთ, რომ ამ სავარჯიშოს მიზანია ძალადობასთან დაკავშირებული სიტუაციების გადალახვის გამოცდილების გაზიარება; ძალადობის გამომწვევი მიზეზების განსაზღვრის გზით, სიმტკიცისა და თავდაჭერილობის ჩვევის გამომუშავებით ძალადობის აღსაკვეთად არაძალადობრივი საშუალებების მოძებნა და გამოყენება. თუ ჯგუფში 10 მონაწილეზე მეტია, მაშინ ჯგუფი პატარა ქვეჯგუფებად უნდა დაყოთ, რომ მათ ერთმანეთს მოუთხრონ თავისი გამოცდილების შესახებ.

ვარიანტები - ეს სავარჯიშო შეიძლება გამოიყენოთ ინსცენირებისათვის. სთხოვეთ ორ, სამ ან ოთხ მონაწილეს, გაითამაშონ რაიმე ინციდენტი. დანარჩენი მონაწილეები აკვირდებიან. თქვენ შეგიძლიათ, პერიოდულად შეაჩეროთ თამაში და სთხოვოთ მაყურებლებს, გამოთქვან თავიანთი აზრი და წინადადებები, თუ როგორ უნდა განვითარდებს მოვლენები შემდგომში. როგორც ვარიანტი, მაყურებელს შეუძლია უშუალოდ ჩაერიოს სცენურ მოქმედებაში. თქვენ გაქვთ საშუალება, სავარჯიშოს მონაწილეებთან ერთად მოიფიქროთ ალტერნატიული სიუჟეტური სვლები და საჭიროების შემთხვევაში შეცვალოთ მსახიობები ანდა გაზარდოთ ან შეამციროთ სცენაში მონაწილეთა რაოდენობა.

სავარჯიშო ,,ელექტროსადგური“

თემა - მოქალაქეობა, ადამიანის უფლებები, ძალადობა მონაწილეთა რაოდენობა - 10 და მეტი

დრო - 90 წუთი

შინაარსი - ძალა ხშირად ასოცირდება ძალადობასთან. ამ სავარჯიშოში შემოქმედებითი ჯგუფის სამუშაოს ჩარჩოებში განიხილება შემდეგი თემები:

ამოცანები - ძალადობის წარმოშობისა და მისი მიზეზების შესახებ ცოდნის გაღრმავება, თანამშრომლობისა და ჯგუფში მუშაობის გამოცდილების გაღრმავება, პასუხისმგებლობის გრძნობის გამომუშავება ძალადობის პრობლემის შემოქმედებითად გადაწყვეტაში.

მასალები

- ოთახის სიგრძის ელექტროგამტარი ან თოკი;

- მაკრატელი;

- თითოეულ მონაწილეზე A4 ფორმატის ქაღალდის 6 ფურცელი;

- მარკერები ყოველ მონაწილეზე;

- სასიგნალო ზარი;

- წებოვანი ლენტი;

- სასურველია, სავარჯიშოს დაეთმოს ორი ოთახი.

მოსამზადებელი სამუშაო:

ინსტრუქცია:

სავარჯიშო სამი ნაწილისაგან შედგება:

I ნაწილი - „გონებრივი იერიში“ ძალადობრივი ქმედებების ჩამონათვალის შესადგენად (10 წთ,);

II ნაწილი - მუშაობა „ელექტროსადგურში“ (60 წთ.);

III ნაწილი - ანალიზი და შეფასება (20 წთ.);

I ნაწილი - „გონებრივი იერიში“ ძალადობრივი ქმედებების ჩამონათვალის შესადგენად.

- სთხოვეთ მონაწილეებს, სწრაფად გაიხსენონ (ეს ერთგვარი ინდივიდუალური „გონებრივი იერიშია“) მათ გარემოცვაში მომხდარი მათთვის ცნობილი ძალადობის შემთხვევები: სამსახურში, სასწავლებელში, ეზოში და ა.შ. დააზუსტეთ, რომ ლაპარაკია არა ისეთ სერიოზულ ქმედებებზე, როგორიცაა ტერორიზმი ან გენოციდი, არამედ ისეთ ძალადობაზე, რომელიც შეიძლება ყოველდღიურ ცხოვრებაში შეგვხვდეს, როგორიცაა, მაგალითად, ხულიგნობა, სიტყვიერი შეურაცხყოფა, უხეში ხუმრობა და ა.შ.

- სთხოვეთ მონაწილეებს, აიღონ მარკერები და ქაღალდის ფურცლებზე დიდი ასოებით დაწერონ ძალადობის გამომხატველი სიტყვა ან ფრაზა ისე, რომ ყოველი ძალადობის გამომხატველი სიტყვა ან ფრაზა ცალკე ფურცელზე იყოს მოთავსებული;

- შეაგროვეთ ქაღალდის ფურცლები და სწრაფად გადაათვალიერეთ. თუ გამეორებულია ერთი და იგივე სიტყვა ან ფრაზა, დატოვეთ მხოლოდ ერთი ფურცელი;

- გამოაცხადეთ შესვენება ხუთი წუთით, რათა მოემზადოთ სავარჯიშოს მეორე ნაწილისთვის. გაკეცეთ ფურცლები შუაზე და დაკიდეთ „ელექტროგამტარზე“. ფურცლებს შორის მანძილი 50 სმ. უნდა იყოს. ფურცლები დაამაგრეთ წებოვანი ლენტით ისე, რომ არ მოძრაობდეს.

II ნაწილი — „ელექტროსადგურში“

- მოიწვიეთ მონაწილეები „ელექტროსადგურში“, სადაც ისინი „ელექტროგამმართველებად“ იმუშავებენ.

- ჯგუფი გაყავით ორ ნაწილად.

- აუხსენით, რომ ეს „ელექტროსადგური“ მძლავრ „უარყოფით ენერგიას“ გამოიმუშავებს. ეს ძალიან მძიმე ენერგიაა, რის გამოც ხშირად ხდება ავარიები (თქვენი მიზანია, წარმოადგინოთ ასეთი ავარია ორ „პრობლემურ“ ქაღალდის ფურცელს შორის ელექტროგამტარის ან თოკის გადაჭრით). „ელექტროგამმართველთა“ ამოცანაა მდგომარეობის გამოსწორება და „ელექტროგამტარში“ „დადებითი ენერგიის“ გატარება.

- აუხსენით, რომ როდესაც ავარია გარდაუვალია, ჩაირთვება ავარიული სიგნალი. როგორც კი ელექტროენერგიის მიწოდება შეწყდება, ყოველი ჯგუფიდან თითო „ელექტროგამმართველი“ გარბის ავარიის ადგილზე. ორივე „ელექტროგამმართველი“ იღებს გადაჭრილი გამტარის ერთ ბოლოს და აერთებენ „დროებით ელექტროენერგიის მისაწოდებლად“.

- თავისუფალი ხელით „ელექტროგამმართველები“ მოხსნიან მათთან ახლოს მყოფ ქაღალდის ფურცელს და ხმამაღლა კითხულობენ მასზე დაწერილ ფრაზას ან სიტყვას.

- ამ მომენტიდან ორივე ჯგუფს ეკისრება პასუხისმგებლობა ავარიის მიზეზების აღმოფხვრაზე. მიეცით მათ ხუთი წუთი, რათა მოიფიქრონ ამ ორი პრობლემის გადაჭრის გზები.

- შემდეგ ჯგუფები ერთმანეთს უზიარებენ მოსაზრებებს და თანხმდებიან არსებული ორი პრობლემის გადაჭრასთან დაკავშირებით, მიღებულ გადაწყვეტილებებს წერენ ახალ ფურცელზე და გადასცემენ „ელექტროგამმართველებს“.

- „ელექტროგამმართველები“ გამტარის გადაბმის ადგილზე ამაგრებენ ქაღალდის

ფურცლებს მიღებული გადაწყვეტილებებით, რათა დენმა გაიაროს

გამტარში არა დროებით, არამედ მუდმივად.

- გამტარიდან ჩამოხსნილი ორი ფურცელი ძალადობის გამომხატველი სიტყვებით და ფრაზებით დაამაგრეთ კედელზე ისე, რომ შესაძლებელი იყოს მისი წაკითხვა.

- შემდეგ გამტარი სხვა ადგილზე გადაჭერით და გაიმეორეთ შეკეთების პროცედურა. სავარჯიშო გრძელდება მანამდე, ვიდრე ძალადობის ამსახველი ყველა ფურცელი არ იქნება ჩამოხსნილი და შეცვლილი „გადაწყვეტილებების“ ფურცლებით.

- ბოლოს ჩამოხსენით „გადაწყვეტილებების“ ყველა ფურცელი და დაამაგრეთ კედელზე „ძალადობის“ ფურცლების გვერდით.

ანალიზი და შეფასება - ჯერ განიხილეთ სავარჯიშოს მსვლელობა, შემდეგ ძალადობის თითოეული გამოვლინება მისი აღმოფხვრის შემოთავაზებულ რეცეპტთან ერთად.

რჩევები წამყვანისთვის - შეეცადეთ, სავარჯიშო სწრაფ ტემპში ჩაატაროთ, რომ არავინ მოიწყინოს.

თუ მონაწილეებს დამატებითი განმარტებები დასჭირდებათ იმასთან დაკავშირებით, თუ როგორ მოიგონონ საჭირო იდეა ან ლოზუნგი პრობლემის გადასაჭრელად, მოუყვანეთ შემდეგი მაგალითი.

თუ ქაღალდის ერთ ფურცელზე დაწერილია „ძალადობა ტელევიზორით“, ხოლო მეორეზე - „აბუჩად აგდება“, ერთ ჯგუფს შეუძლია შემოგვთავაზოს აბუჩად აგდების პროფილაქტიკის მიზნით სკოლებში სემინარების ჩატარება და საღამოს 11 საათამდე ტელევიზიით ისეთი ფილმების ტრანსლირება, სადაც ძალადობის სცენებია გამოყენებული. მეორე ჯგუფმა აბუჩად აგდების აღმოსაფხვრელად შეიძლება შემოგვთავაზოს მოხულიგნო უფროსკლასელთათვის სპეციალური სწავლების ჩატარება და ფილმების აკრძალვა საღამოს 9 საათიდან. ჯგუფებმა ამ წინადადების განხილვის შემდეგ შეიძლება გააკეთონ კომბინაცია ან შეიტანონ გარკვეული ცვლილებები და უკვე საბოლოოდ მიღებული ერთი ან ორი „გადაწყვეტილება“ გადაიტანონ ქაღალდის ფურცელზე, რომელსაც „ელექტროგამმართველები“ ელექტროგამტარის შესაკეთებლად. გამოიყენებენ

თუ მონაწილეთა რაოდენობა მცირეა, შეგიძლიათ „ავარიული დახმარების“ ერთ ჯგუფთან იმუშაოთ. ჯგუფის ორად გაყოფის მიზანია ერთი და იმავე პრობლემის გადასაჭრელად რაც შეიძლება მეტი გზის მოძებნა, რაც გააფართოებს შესაძლო გადაწყვეტილებათა წრეს.

1. საქართველოს კონსტიტუცია.

2. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი.

3. მონტესკიე შ. ლ. კანონთა გონი. ფრანგულიდან თარგმნა დ. ლაბუჩიძემ. თბილისი, 1994.

4. რუსო ჟ.ჟ. საზოგადოებრივი ხელშეკრულება. ფრანგულიდან თარგმნა და შენიშვნები დაურთო დ. ლაბუჩიძე-ხოფერიამ. თბილისი, 1997.

5. ბითჰემი დ., ბოილი ქ. დემოკრატია: კითხვები და პასუხები. იუნესკოს საქმეთა ეროვნული კომისია. ტექინფორმი, თბილისი, 1998.

6. ფონ იერინგი რ., ბრძოლა უფლებისათვის. გერმანულიდან თარგმნა ი. ბაქრაძემ. თბილისი, 2000.

7. შაიო ა. ხელისუფლების თვითშეზღუდვა (კონსტიტუციონალიზმის შესავალი). თბილისი, 2003.

8. დემოკრატიის დამკვიდრების ცდები საქართველოში. სადისკუსიო წერილი 1. საერთაშორისო IDEA-ს სამხრეთ კავკასიის პროგრამაზე მომუშავე ჯგუფი. თბილისი, 2003.

9. კომპასი: სახელმძღვანელო ადამიანის უფლებათა განათლების სფეროში ახალგაზრდების მონაწილეობით. თბილისი, 2004.

10. ნინო ციხისთავი, ნანა ბერეკაშვილი. ოჯახური ძალადობა ქალზე. მრავალკომპონენტიანი კვლევა. კავკასიის ქალთა კვლევითი და საკონსულტაციო ქსელი. თბილისი, 2006.

11. 2006 წლის 10 მაისს გაეროს წამების საწინააღმდეგო კომიტეტში საქართველოს პერიოდულ ანგარიშზე გაკეთებული დასკვნა.

12. ამერიკის შეერთებული შტატების სახელმწიფო დეპარტამენტის 2007 წლის

15 ივნისის ანგარიში მსოფლიოში ადამიანით ვაჭრობის შესახებ.

13. Comparative Lessons for Democracy. Published by the Center for Civic Education in cooperation with The Ohio State University, 1997.

14. Debbasch R. Droit constitutionnel. Litec, 2003.

15. Актуальные проблемы правовидения за рубежом (проблема прававого государства). Вып. 2. Рефер. сборник. М.: 1990.

16. Токвиль, А. де. Демократия в Америке. М.: Прогресс, 1994.

17. История политических и правовых учений, ред. В.С. Нерсесянц.М., 1996.

18. Дженис М., Кей Р., Бредли Э. Европейское право в области прав человека (практика и комментарии). Пер. с анг. М., 1997.

19. Бентам И. Введение в оснавания нравственности и законодательства. М.,1998.

20. Гражданское образование. Содержание и активные методы обучения. межрегиональная асоциасия за гражданское образование, М., 1998.

„ის, რასაც აკეთებთ, შეიძლება, მეტისმეტად უმნიშვნელოდ გეჩვენებოდეთ, მაგრამ უაღრესად მნიშვნელოვანია, რომ მაინც განაგრძოთ თქვენი საქმის კეთება“.

მაჰათმა განდი

ღირსებისა და თანასწორობის პრინციპებიდან, რომლებიც ადამიანის უფლებებს უდევს საფუძვლად, გამომდინარეობს, რომ:

ეს პრინციპები და მათგან გამომდინარე დასკვნები აქტუალურია როგორც ხელისუფლების, ისე ყოველი ცალკეული მოქალაქის საქმიანობასთან დაკავშირებით. მაგალითად, ამერიკის შეერთებული შტატების დამფუძნებლებს სწამდათ, რომ სახელმწიფოს ძირითადი დანიშნულებაა ადამიანების უფლებების დაცვა და საყოველთაო კეთილდღეობის ხელშეწყობა. საყოველთაო კეთილდღეობის საფუძველია მოქალაქეობრივი მოწოდება, რომ საზოგადო ინტერესები პირად ან ვიწრო ჯგუფურ (კლანურ, ინსტიტუციურ, უწყებრივ და ა.შ.) ინტერესებზე მაღლა დააყენოს. სწორედ ასეთი ინდივიდები უნდა დააყენოს მოსახლეობამ ქვეყნის სათავეში არჩევნებით ან რამე სხვა გზით.

უფრო მეტიც, ინდივიდმა არა მარტო უნდა გაიზიაროს საზოგადოებაში მიღებული წესები, არამედ უნდა იღვაწოს კიდეც საზოგადოების განვითარებისთვის, საკუთარი წვლილი შეიტანოს მის გაუმჯობესებაში, რათა მორალურად მართალი იყოს იმ თანამოძმეების წინაშე, ვინც ქმნის და მსახურებს საზოგადო სიკეთეს. ასე გახდება ინდივიდი ჭეშმარიტი მოქალაქე, საზოგადოების სრულუფლებიანი წევრი, რომელიც დამსახურებულად და დაუყვედრებლად ისარგებლებს თანამოქალაქეთა მიერ შექმნილი მატერიალური თუ სულიერი დოვლათით.

მოქალაქეთა ერთ-ერთი ძირითადი უფლებაა ქვეყნის მართვაში მონაწილეობა. როგორ შეიძლება მიიღოს მონაწილეობა მოქალაქემ ქვეყნის მართვაში? ანუ, სხვანაირად, როგორ შეუძლია მოქალაქეს ხელი შეუწყოს ადამიანის უფლებების დაცვასა და საყოველთაო კეთილდღეობას?

ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაში მონაწილეობის ფორმებია, მაგალითად:

თუ კანონები ან ხელისუფლების მოქმედებები ეწინააღმდეგება მოქალაქის შეხედულებებსა და მრწამსს იმის თაობაზე, თუ რა არის მართებული და რა - არა, მოქალაქე რთული არჩევანის წინაშე დგება. უნდა დავემორჩილოთ თუ არა კანონებს და მთავრობის გადაწყვეტილებებს?

ზოგიერთი მიიჩნევს, რომ მორჩილებასაც თავისი საზღვარი აქვს - თუ კანონი ან გადაწყვეტილება არ ვარგა, მაშინ მოქალაქე არაა ვალდებული, დაემორჩილოს მას. ზოგიერთი აჯანყებასა და რევოლუციას ირჩევს, ზოგი პროტესტის ნაკლებად ძალადობრივ ფორმებს ეძებს.

პროტესტის არაძალადობრივი გამოხატვის სხვადასხვა ფორმები არსებობს, მაგალითად, დემონსტრაციებში მონაწილეობის მიღება, ოფიციალური პირებისთვის საჯარო (ღია) წერილების მიწერა პრესის საშუალებით, ბოიკოტებში მონაწილეობა. როდესაც პროტესტის ასეთი ფორმები შედეგს არ იღებს, რა არჩევანი აქვს მოქალაქეს? რამდენად შეიძლება იგი დაუპირისპირდეს ხელისუფლებას?

სამოქალაქო დაუმორჩილებლობა არაძალადობრივი პროტესტის ერთ-ერთი ფორმაა. მისი გამოხატულებაა, მაგალითად, გადასახადების გადაუხდელობა, პასპორტის დაწვა, ნებადაურთველ დროს ან ადგილზე მდგომარე ან მჯდომარე აქციები და სხვ. ასეთ გადაწყვეტილებას, როგორც წესი, რეალურად თან ახლავს სერიოზული შედეგები და მოქალაქე მზად უნდა იყოს მათ მისაღებად. ისტორიაში ამის მრავალი მაგალითი არსებობს. ცნობილმა ამერიკელმა ფილოსოფოსმა ჰენრი დევიდ ტორომ ციხეში წასვლა არჩია მონობისა და ამერიკა-მექსიკის ომის მხარდასაჭერად გადასახადების გადახდას. კანონის დაუმორჩილებლობასთან დაკავშირებულ საკითხებზე საკუთარი შეხედულებები ტორომ აღწერა თავის ცნობილ ესეში „სამოქალაქო დაუმორჩილებლობის შესახებ“. მისი მთავარი დებულება იყო: „დაუმორჩილებლობა თავისუფლების ნამდვილი საფუძველია“.

1950 და 1960 წლებში მარტინ ლუთერ კინგი უმცროსი და სხვები ციხეში აღმოჩნდნენ რასობრივი სეგრეგაციის წინააღმდეგ პროტესტის გამო. დაპატიმრებული მარტინ ლუთერ კინგი უმცროსი თავის ცნობილ „წერილში ბირმინჰემის ციხიდან“ აცხადებდა: „მე დავურთავ, რომ ინდივიდი, ვინც თავისი სინდისის კარნახის მიხედვით უსამართლო კანონს არღვევს და ნებაყოფლობით იხდის სასჯელს ციხეში, რათა საზოგადოების სინდისის ქენჯნა გამოიწვიოს კანონის უსამართლობის გამო, რეალურად კანონის მიმართ უმაღლეს პატივისცემას გამოხატავს“. მის პოზიციას ისტორიული საფუძვლები ჰქონდა სოკრატეს, თომა აკვინელის, ჟან კალვინის, მაჰათმა განდის ნააზრევის სახით (აქვე უნდა მოვიხსენიოთ ლევ ტოლსტოი თავისი კონცეფციით ბოროტებაში არმონაწილეობის შესახებ).

მაჰათმა განდიმ პრაქტიკულად დაამტკიცა, რომ არაძალადობრივი წინააღმდეგობა შეცვლის პოლიტიკასა და ტირანიას, თუ დაუმორჩილებლობა ჭეშმარიტად სინდისისმიერია და გამორიცხავს თანამშრომლობას ბოროტებასთან. რათა სამოქალაქო დაუმორჩილებლობა ანარქიასა და ქაოსში არ გადაიზარდოს, განდი მიიჩნევდა, რომ სამოქალაქო დაუმორჩილებლობის გამოყენება შესაძლებელია მხოლოდ კონკრეტული პირობების გათვალისწინებით, როდესაც სახელმწიფო „დიდ ბოროტებას“ სჩადის, და მხოლოდ იმ ხალხის მიერ, ვისაც განსაკუთრებით დადებითი თვისებები ახასიათებს.

ისევე, როგორც განდი, კინგიც მიიჩნევდა, რომ ბრძოლის მიზანი მოწინააღმდეგის დამარცხება არ არის. მთავარია სამართლიანობის აღდგენა, საზოგადოების გარდაქმნა. ეს კი შეუძლებელია ბოროტი საშუალებების გამოყენებით, რადგან სისასტიკე და ძალადობა ადამიანის ბუნების დეგრადაციას იწვევს. კინგმა განაცხადა: „ძალადობის სისუსტე ის არის, რომ ის სპირალისებურად ეშვება და თვითონ წარმოქმნის ისეთ რამეს, რის მოსპობასაც ცდილობს. ბოროტების დათრგუნვის ნაცვლად, ის ბოროტებას ზრდის... ძალადობით შეიძლება მოკლა მტერი, მაგრამ სიძულვილს ვერ აღმოფხვრი. სინამდვილეში ძალადობა სიძულვილს აღვივებს... ძალადობის საპასუხო ძალადობა კვლავ ძალადობას წარმოშობს, ისედაც უვარსკვლავებო ღამეს სიბნელეს მატებს. სიბნელე ვერ განდევნის სიძულვილს; ეს მხოლოდ სიყვარულს შეუძლია“. სწორედ ზნეობრივად დასაშვები და სიტუაციურად ადეკვატური გზებით (გულწრფელი დარწმუნებით, კუთვნილის აქტიური მოთხოვნით, ინტერესების მკაცრი და თანმიმდევრული დაცვით) მიაღწია კინგმა წარმატებას თავის ბრძოლაში შავკანიანთა უფლებებისთვის.

აქტიური მოქალაქეობა შესაძლებელია არა მარტო უშუალოდ პოლიტიკური გზებით მოქმედებისას, არამედ საზოგადოებისთვის მსახურებით. ქვეყნის საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მონაწილეობისას ინდივიდებმა შესაძლოა:

საზოგადოებრივ ღონისძიებებში მონაწილეობის მიღებისას მათი წვლილი შესაძლოა მოიცავდეს:

ინდივიდებს შეუძლიათ განივითარონ მონაწილეობისა და პასუხისმგებლობით მოქმედების უნარ-ჩვევები ეროვნული/სახელმწიფო დღესასწაულების, საზოგადოებრივი/ სათემო ღონისძიებების ორგანიზებისა და წარმართვის გზით. იმისათვის, რომ საბოლოო ანგარიშით ინდივიდებმა შეძლონ აღნიშნულ ღონისძიებათა დამოუკიდებლად წარმართვა, მიზანშეწონილია, ისინი ჩართული იყვნენ შემდეგი დავალებების შესრულებაში:

1. იდეის გენერირება - საიდან მომდინარეობს ღონისძიების განზრახვა: ინდივიდებისგან? საზოგადოებისგან? ვისთანაა საჭირო კონსულტაცია, თუკი ღონისძიება მართლაც შედგება?

2. მიზნების დასახვა - რა საჭიროა ეს ღონისძიება? რა მიიღწევა ამ ღონისძიებით? ვისთვისაა იგი განკუთვნილი? ხელისუფლებისთვის? ადგილობრივი საზოგადოებისთვის?

3. დანახარჯების დაფარვა - საჭიროა ღონისძიებისთვის ფული? საიდან გაჩნდება ეს ფული? შემოწირულებათა შეგროვებით? გრანტებით?

4. პროგრამის დაგეგმვა - რა მოხდება და როდის? რამდენად რეალისტურია ეს? ვინ დაგვეხმარება? ადგილობრივი ორგანიზაციები? მოწვეული სტუმრები?

5. პროგრამის განხორციელება - საჭიროა საკვები? ავტომობილების სადგომი? ვინ დაუკავშირდება სხვა ორგანიზაციებს? ხელმძღვანელები? თანამშრომლები?

6. საჯაროობა და მარკეტინგი - როგორ შეიტყობენ ღონისძიების შესახებ: ვებ-გვერდით? მოსაწვევით? რა მონაწილეობას მიიღებს ადგილობრივი მედია?

7. გამოხმაურება ღონისძიებაზე - წარმატებული იყო ღონისძიება? საიდან იცით? რა დასკვნები გამოიტანეს მონაწილეებმა? რა უნდა გაკეთდეს შემდეგ ჯერზე სხვანაირად?

8. შედეგების გაზიარება - სხვა ადამიანები როგორღა გაიზიარებენ დაგროვილ გამოცდილებას: მმართველობის წინაშე პრეზენტაციის საშუალებით? ბუკლეტიდან?

უბრალოდ ღირსეული მოქალაქეობისთვის ინდივიდი იმას მაინც უნდა ეცადოს, რომ აქტიური ცხოვრებისეული პოზიცია შეიმუშაოს:

1. იყოს ინფორმირებული - გაერკვეს, რა ხდება მის მახლობლად, მის ქვეყანაში და მსოფლიოში;

2. მიაპყროს საზოგადოების ყურადღება პრობლემურ საკითხებს - გაახმაუროს ესა თუ ის პრობლემა, გადასცეს სხვებს ინფორმაცია, დააინტერესოს მასმედია;

3. კავშირი დაამყაროს არსებულ ორგანიზაციებთან - მოიძიოს მოქმედი არასამთავრობო ორგანიზაციები, შესთავაზოს საკუთარი თავი მოხალისედ სხვადასხვა დავალებების შესასრულებლად, გაწევრიანდეს ამ ორგანიზაციებში, მოიძიოს რესურსები ამ ორგანიზაციის ხელშეწყობისთვის;

4. მიაღწიოს შედეგებს - გეგმაზომიერად და მიზანდასახულად გადადგას კონკრეტული ნაბიჯები კონკრეტული პრობლემების გადასაჭრელად.

სადისკუსიო კითხვები

1. როგორ არის დაკავშირებული ხელისუფლების მიზნებთან მოქალაქის მონაწილეობა ქვეყნის მართვაში? როგორ იცავს სახელმწიფო მოქალაქის უფლებას - მონაწილეობა მიიღოს ქვეყნის მართვაში?

2. შეარჩიეთ რომელიმე სამი მონაწილეობის ფორმა და დაასაბუთეთ მათი მიზანშეწონილობა ადამიანის უფლებების დაცვისთვის.

3. ვთქვათ, თქვენ არ გსურთ, მონაწილეობა მიიღოთ ქვეყნის მართვაში. უნდა დაემორჩილოთ თუ არა ამ ქვეყნის კანონებს? ახსენით თქვენი პასუხი.

4. ვთქვათ, თქვენი აზრით, თქვენი ქვეყნის ხელისუფლება არ იცავს თქვენს უფლებებს. უნდა დაემორჩილოთ თუ არა ამ ქვეყნის კანონებს? ახსენით თქვენი პასუხი.

5. ვალდებულია თუ არა მოქალაქე, იზრუნოს საზოგადოების განვითარებასა და გაუმჯობესებაზე? რატომ?

6. უნდა აღელვებდეს თუ არა მოქალაქეს სხვა მოქალაქეთა ბედი, ვინც ნაკლებად, წარმატებულია, შევიწროებულია, დაბეჩავებულია ამა თუ იმ მიზეზით? რატომ?

7. საზოგადო კეთილდღეობის მრავალი განმარტება არსებობს. ზოგი თვლის, რომ ესაა რაც შეიძლება მეტი ადამიანის უდიდესი ბედნიერება. ზოგიც მიიჩნევს, რომ ესაა თემის ყველა წევრის მიერ სარგებელით ხეირი. როგორია თქვენი განმარტება? რით სჯობია თქვენი განმარტება სხვებს?

თავისუფალი და სამართლიანი არჩევნები

არჩევნები დემოკრატიული მმართველობის ცენტრალური მექანიზმია, რომლის მეშვეობით სახელმწიფოს მოხელეები ანგარიშვალდებულნი ხდებიან მოსახლეობის წინაშე. არჩევნების ინსტიტუტს ხშირად დემოკრატიის საზომად თვლიან. დემოკრატიულ სახელმწიფოში არჩევნები უზრუნველყოფს როგორც მოქალაქეთა პოლიტიკურ თანასწორობას და თანაბარ შესაძლებლობას, არჩეულ იქნენ სახელმწიფო თანამდებობაზე, ასევე მათი საარჩევნო ხმის თანაბარ ფასეულობას.

დემოკრატიულ სახელმწიფოში არჩევნების ჩატარება ორი მიზეზით არი მნიშვნელოვანი. ჯერ ერთი, მნიშვნელოვანია ის, თუ ვინ აირჩევა სახელმწიფო მეთაურის პოსტზე, რადგან სახელმწიფოს მეთაური ამავე დროს აღმასრულებელი ხელისუფლების მეთაურიცაა. ამდენად, ამ არჩევანით ისაზღვრება სახელმწიფოს როგორც შიდა, ეკონომიკური, ისე საგარეო პოლიტიკა, რომელსაც ეს მთავრობა გაატარებს. მეორე, ირჩევენ ხელისუფლების საკანონმდებლო და წარმომადგენლობითი ორგანოების წევრებს, რომლებიც განსაზღვრავენ სახელმწიფოში სამართლებრივ გარემოს, საგადასახადო სისტემას და აკონტროლებენ მთავრობას მოქალაქეთა სახელით. სახელმწიფოს უმაღლესი თანამდებობის პირების რეგულარული არჩევნები წარმოადგენს ღია და კონკურენტულ პროცესს, რომელიც წარმომადგენლობითი დემოკრატიის დროს მოსახლეობის მიერ კონტროლის გაწევის უმნიშვნელოვანესი ელემენტია. არჩევნები გვიჩვენებს, რომ პოლიტიკური ძალაუფლება ამომრჩევლებისგან მოდის და მისი თანხმობით ხორციელდება.

თომას ჯეფერსონი წერდა: „ადამიანები ქმნიან მთავრობებს, რომლებიც თავის ძალაუფლებას იძენენ იმათი თანხმობით, ვისაც ისინი მართავენ“.

არჩევნების შემდეგ თანამდებობაზე არჩეული პირები სწორედ ამომრჩევლებს - იმ მოქალაქეებს აბარებენ ანგარიშს თავიანთი ქმედებების შესახებ, ვისაც მართავენ. საბოლოოდ კი მხოლოდ ძალაუფლების დაკარგვის ალბათობა იძლევა იმის გარანტიას, რომ არჩევნებში გამარჯვებულები გაამართლებენ მოსახლეობის დობას, დაიცავენ მოქალაქეთა ინტერესებს და გაატარებენ იმ პოლიტიკას, რაც ქვეყანაში არსებული მდგომარეობითაა ნაკარნახევი.

XIX საუკუნეში დემოკრატები ევროპაში პარლამენტის ყოველწლიურ არჩევას ითხოვდნენ, რათა საშუალება ჰქონოდათ, პარლამენტის წევრებზე ეფექტური კონტროლი განეხორციელებინათ. და თუ პარლამენტის წევრი ამომრჩეველთა იმედებს ვერ გაამართლებდა, ის დროულად ჩაენაცვლებინათ სხვა, უფრო წესიერი და პროფესიონალი პირით. მაგრამ თანამედროვე პირობებში მთავრობასა და პარლამენტს ერთ წელზე მეტი დრო სჭირდება იმისათვის, რომ ეფექტურად მართოს ეკონომიკა და უზრუნველყოს გარკვეული პოლიტიკური კურსის ჩამოყალიბება. ოთხწლიანი ციკლი ახლა ყველაზე გონივრულ კომპრომისად ითვლება - ერთი მხრივ, მთავრობას დრო ექნება საჭირო სტაბილურობის მისაღწევად, ხოლო მეორე მხრივ, აუცილებლად იქნება შენარჩუნებული მისი ანგარიშვალდებულება და პასუხისმგებლობა ამომრჩეველთა წინაშე. მნიშვნელოვანია ისიც, რომ არჩევნების ვადები მთავრობის მიერ არ იყოს განსაზღვრული, რაც, სამწუხაროდ, საქართველოში ჯერჯერობით მიუღწევადია. საქართველოს კონსტიტუცია ქვეყნის პრეზიდენტს ანიჭებს კანონმდებლობით განსაზღვრულ ვადებში არჩევნების თარიღის დადგენის უფლებას. კონსტიტუცია ასევე ამბობს, რომ საქართველოს პარლამენტი და ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანო - საკრებულო აირჩევა ოთხი წლის ვადით. მაგრამ ოთხი წლით არჩეულ პარლამენტსა და საკრებულოებს ჩვენი ქვეყნის უახლესი ისტორიის მანძილზე (თუ არ ჩავთვლით 1991 წლის სახელმწიფო გადატრიალებისა და 2003 წლის რევოლუციის შემდეგ არჩეულ პარლამენტებს) არც ერთხელ არ ჩანაცვლებია ახლად არჩეული პარლამენტი ზუსტად ოთხი წლის შემდეგ. 1990 წლიდან ჩვენი ქვეყნის ყველა პრეზიდენტმა მინიმუმ ნახევარი წლით მაინც გაუგრძელა უფლებამოსილების ვადა როგორც პარლამენტს, ისე საკრებულოებს. ამით დაირღვა ამომრჩევლის უფლება - ოთხი წლით აირჩიოს თავისი წარმომადგენელი საკანონმდებლო და ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებში. საარჩევნო ვადის დაცვა მეტად მნიშვნელოვანია, მით უმეტეს იმ სამართლებრივ გარემოში, როდესაც საქართველოს კანონმდებლობა მოქალაქეებს არ აძლევს საშუალებას, იმ შემთხვევაში, თუ მათი წარმომადგენლები არჩევით ორგანოებში არ გაამართლებენ ამომრჩევლების იმედს და ვერ შეასრულებენ მათზე დაკისრებულ მოვალეობას ისე, როგორც ამომრჩევლებს სურთ, გამოიწვიონ ისინი და უკეთესი, უფრო კომპეტენტური წარმომადგენლებით შეცვალონ.

მთავარი მოთხოვნა, რასაც თავისუფალ და სამართლიან არჩევნებს უყენებენ დემოკრატიულ ქვეყნებში, ის არის, რომ არჩევნების პროცესს ხელისუფლებაში მყოფი პარტია ან პარტიები არ უნდა აკონტროლებდეს, მათ გაუმართლებელი უპირატესობები არ უნდა ჰქონდეთ. ეს მოთხოვნები ეხება როგორც არჩევნების ჩატარების ვადებს, ისე მათი ჩატარების მეთოდებს.

საარჩევნო სისტემები

თავისუფალი სამართლიანი არჩევნები დემოკრატიული სახელმწიფოს ფორმირების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ელემენტია, მაგრამ არჩევანები თავისთავად არ წარმოადგენს დემოკრატიის გარანტს. დემოკრატიული საზოგადოებისათვის დამახასიათებელი სამართლიანი არჩევნების ჩატარებაში მნიშვნელოვან როლს საარჩევნო სისტემა ასრულებს.

მსოფლიოში რამდენიმე სახის საარჩევნო სისტემას იყენებენ. მათ შორის ყველაზე გავრცელებულია მაჟორიტარული, პროპორციული და შერეული საარჩევნო სისტემები.

მაჟორიტარული საარჩევნო სისტემის (გამოიყენება აშშ-ში, საფრანგეთში, დიდ ბრიტანეთში) გამოყენების დროს ქვეყანა იყოფა დაახლოებით ტოლი ზომის ერთმანდატიან საარჩევნო ოლქებად. ამომრჩევლებს შეუძლიათ, ხმა მისცენ ბიულეტენში ჩამოთვლილთაგან მხოლოდ ერთ კანდიდატს. არჩეულად ითვლება ის კანდიდატი, რომელიც სხვაზე მეტ ხმას მიიღებს.

სისტემის დადებითი მხარე - ამ სისტემის გამოყენების შემთხვევაში დამოუკიდებელ კანდიდატებსაც შეუძლიათ კენჭისყრაზე დააყენონ თავისი კანდიდატურები, მყარდება პიროვნული კავშირი კანდიდატებსა და ამომრჩევლებს შორის, არჩეული ორგანო ხასიათდება სტაბილურობის მაღალი დონით.

უარყოფითი მხარე - არჩევითი ორგანოს მანდატების განაწილებისას მხედველობაში არ მიიღება ამომრჩეველთა ხმების მნიშვნელოვანი რაოდენობა. იკარგება იმ ამომრჩეველთა ხმები, ვინც მხარი დაუჭირა, გამარჯვებულის გარდა, ყველა სხვა კანდიდატს (გამარჯვებულმა შეიძლება ხმების 40% მიიღოს და ეს ყველა სხვა კანდიდატის ხმაზე მეტი აღმოჩნდეს. ამ დროს ამომრჩეველთა 60% რჩება არჩევით ორგანოში წარმომადგენლის გარეშე).

პროპორციული (პარტიული) საარჩევნო სისტემის (გამოიყენება იტალიაში, ბელგიაში, ფინეთში, ისრაელში) დროს პარტიები ადგენენ კანდიდატების საერთო სიებს. ყოველი ამომრჩეველი თავის ერთ ხმას აძლევს მისთვის მისაღები პარტიის სასარგებლოდ. პარტია, რომელიც გადალახავს კანონმდებლობით დადგენილ პროცენტულ ბარიერს, მიღებული ხმების საერთო რაოდენობის პირდაპირპროპორციულად იღებს არჩევით ორგანოში ადგილების შესაბამის რაოდენობას.

დადებითი მხარე - მანდატების განაწილებისას გათვალისწინებულია ამომრჩეველთა ხმების უმრავლესობა. იკვეთება საზოგადოებაში არსებული პოლიტიკური სიტუაციის ობიექტური სურათი. მრავალპარტიულობის პირობებში ის უფრო მეტად დემოკრატიულ სისტემას წარმოადგენს, ამომრჩეველი უფრო ადვილად არკვევს კონკრეტული პარტიის წარმომადგენლის პოლიტიკურ პოზიციას, ვიდრე უპარტიო კანდიდატისას.

უარყოფითი მხარე - მანდატების განაწილებაში მონაწილეობას ვერ იღებენ ის პარტიები, რომლებმაც ვერ მიიღეს კანონმდებლობით დადგენილი პროცენტული ბარიერის გადასალახად საჭირო ხმების რაოდენობა, იქმნება კარგი ნიადაგი პარტიული სიების გასაერთიანებლად და საარჩევნო ბლოკების შესაქმნელად, რაც ამომრჩევლებს არ აძლევს იმის საშუალებას, რომ დააფიქსირონ თავისი დამოკიდებულება ამა თუ იმ კანდიდატთან მიმართებაში.

შერეული სისტემა (გამოიყენება გერმანიაში, უნგრეთში, ახალ ზელანდიაში) აერთიანებს მაჟორიტარულ და პროპორციულ სისტემებს. იმ პარტიას, რომელმაც ამომრჩეველთა ხმების უმრავლესობა მიიღო, ასეთი სისტემა საშუალებას აძლევს, მანდატების უმრავლესობა მოიპოვოს, მაგრამ იმის გარანტიასაც იძლევა, რომ არჩევით ორგანოში იქნება ოპოზიცია სხვა პოლიტიკური პარტიების წარმომადგენლების სახით. ეს სისტემა უზრუნველყოფს იმას, რომ მრავალპარტიულობის პირობებში საარჩევნო ბრძოლა არ გადაიზარდოს მხოლოდ პარტიული სიებით ბრძოლაში და არჩევნების პარტიულობა შერწყმული იყოს ცალკეულ კანდიდატებს შორის საარჩევნო ბრძოლასთან, რაც გამორიცხავს პოლიტიკური პარტიების მონოპოლიას კანდიდატების გაყვანაში.

საქართველოში პრეზიდენტი აირჩევა მაჟორიტარული საარჩევნო სისტემით, ხოლო ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებისა და პარლამენტის არჩევნები ხორციელდება მაჟორიტარული და პროპორციული საარჩევნო სისტემების გამოყენებით.

საქართველოს კონსიტიუცია

მუხლი 49

1. პარლამენტი შედგება საყოველთაო, თანასწორი და პირდაპირი საარჩევნო უფლების საფუძველზე ფარული კენჭისყრით, ოთხი წლის ვადით, პროპორციული სისტემით არჩეული 100 და მაჟორიტარული სისტემით არჩეული 50 პარლამენტის წევრისაგან.

მუხლი 70

1. საქართველოს პრეზიდენტი აირჩევა საყოველთაო, თანასწორი და პირდაპირი საარჩევნო უფლების საფუძველზე ფარული კენჭისყრით 5 წლის ვადით. ერთი და იგივე პირი პრეზიდენტად შეიძლება აირჩეს ზედიზედ მხოლოდ ორჯერ.

4. არჩეულად ჩაითვლება კანდიდატი, რომელსაც ხმა მისცა არჩევნების მონაწილეთა ნახევარზე მეტმა.

ტერმინთა განმარტება:

საყოველთაო საარჩევნო უფლება

ა) აქტიური საარჩევნო უფლება¹ აქვს საქართველოს ყველა მოქალაქეს, რომელსაც არჩევნების დღემდე შეუსრულდა ან იმ დღეს უსრულდება 18 წელი, გარდა იმ პირებისა, რომლებიც სასამართლომ ცნო ქმედუუნაროდ ან სასამართლოს განაჩენით იმყოფებიან სასჯელის აღსრულების დაწესებულებაში.

ბ) პასიური საარჩევნო უფლება² აქვს საქართველოს ყველა მოქალაქეს, რომელიც აკმაყოფილებს საქართველოს საარჩევნო კოდექსით დადგენილ პირობებს, გარდა იმ პირებისა, რომლებსაც საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად შეზღუდული აქვთ აქტიური საარჩევნო უფლება.

თანასწორი საარჩევნო უფლება - არჩევნებში ამომრჩევლები თანასწორ საფუძველზე მონაწილეობენ. ერთი და იმავე საარჩევნო ოლქის ყოველ ამომრჩეველს ხმათა თანაბარი რაოდენობა აქვს.

პირდაპირი საარჩევნო უფლება - საქართველოს პრეზიდენტს, საქართველოს პარლამენტისა და ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობით ორგანოს - საკრებულოს წევრებს ამომრჩევლები ირჩევენ უშუალოდ.

ინგლისელი ლიბერალი ფილოსოფოსი ჯ. ს. მილი თვლიდა, რომ კენჭისყრა ფარული არ უნდა იყოს. მას საჯარო ხასიათი უნდა ჰქონდეს, რათა მოქალაქეებმა პასუხი აგონ თანამემამულეების წინაშე არჩევნების შედეგებზე. ეს, როგორც მილი თვლიდა, ხელს შეუწყობდა არჩევნების შედეგებში არა კერძო, არამედ ფართო საზოგადოებრივი ინტერესების ასახვას. შემდგომში ცოტა ვინმე თუ მიემხრო ამ თვალსაზრისს. ამ მოსაზრებაში, რასაკვირველია, არის რაციონალური მარცვალი, მაგრამ ისიც გასათვალისწინებელია, რომ საჯარო კენჭისყრა ამომრჩეველს დაუცველს ხდის შესაძლო არაკანონიერი ზეწოლისაგან. არ არის გამორიცხული მოსყიდვის მცდელობა მათგან, ვინც ცდილობს, რომ არჩეულ იქნეს.

დღეისათვის ფარული კენჭისყრა ყველა დემოკრატიული სისტემის პრინციპულ ელემენტად არის მიჩნეული.

საქართველოს არჩევნები ფარული კენჭისყრით ტარდება. აკრძალულია ნებისმიერი ზემოქმედება, რომელიც ზღუდავს ამომრჩევლის ნების თავისუფალ გამოვლენას, და კონტროლი ამომრჩევლის ნების გამოვლენაზე.

პოლიტიკური პარტიების როლი არჩევნებში

ყველა ქვეყანაში არსებობს შეხედულებებითა და ინტერესებით ერთმანეთისგან განსხვავებულ ადამიანთა ჯგუფები. მათ, როგორც წესი, ინტერესთა ჯგუფებს უწოდებენ. ასეთი ჯგუფებია: პროფკავშირები, ახალგაზრდული ორგანიზაციები, მეწარმეთა გაერთიანებები, მწერალთა და კომპოზიტორთა კავშირები და სხვ. ამ ჯგუფთაგან არც ერთი არ აცხადებს პრეტენზიას ქვეყნის საკანონმდებლო და ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებში წარმომადგენლობაზე, რადგან ისინი დარეგისტრირებულია, როგორც არაპოლიტიკური ორგანიზაციები და აქედან გამომდინარე, არსებული კანონმდებლობის შესაბამისად უფლება აქვთ, მხოლოდ არაპოლიტიკური მეთოდებით დაიცვან თავისი ინტერესები.

იმ მოქალაქეთა გაერთიანებას, რომელთაც ერთიანი ხედვა აქვთ საზოგადოებისა და სახელმწიფო მოწყობის შესახებ და რეგისტრირებულია „მოქალაქეთა პოლიტიკური ორგანიზაციის შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის შესაბამისად, პოლიტიკური პარტია ეწოდება. პოლიტიკური პარტია მიზნად ისახავს ხელისუფლებაში მოსვლას, ქვეყნის მთავრობასა და პარლამენტში ადგილების მოპოვებას, რათა გაატაროს იმ მოქალაქეთა ჯგუფების ინტერესების დამცველი პოლიტიკა, რომელთაც ის წარმოადგენს.

საზოგადოების ისეთი პრობლემები, როგორიცაა ქვეყანაში ეკონომიკური დონის ამაღლება, სოციალური სფეროს, ჯანმრთელობის, განათლებისა და სხვა დარგების განვითარება, სხვადასხვანაირად შეიძლება გადაიჭრას. იმის მიხედვით, თუ როგორი ორიენტაციისაა ესა თუ ის პარტია, ის ამ პრობლემების გადაჭრის სხვადასხვა გზას და ფორმებს გვთავაზობს. მაგალითად, მემარცხენე (სოციალისტური) ორიენტაციის პარტიები ეკონომიკის განვითარებაში სახელმწიფოს როლს დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ, მემარჯვენე ორიენტაციის პარტიები კი, პირიქით - მინიმუმამდე ამცირებენ სახელმწიფო მონაწილეობას ეკონომიკურ ურთიერთობებში და ამით კერძო მეწარმეობის განვითარებას უზრუნველყოფენ.

დემოკრატიული საზოგადოების ერთ-ერთი დამახასიათებელი ნიშანია ორი ან უფრო მეტი პოლიტიკური პარტიის არსებობა ქვეყანაში. ამ შემთხვევაში ყოველ მოქალაქეს ეძლევა საშუალება, გაეცნოს სხვადასხვა პარტიის პროგრამას და არჩევანი იმ პარტიის სასარგებლოდ გააკეთოს, რომლის პროგრამაც, მისი აზრით, უზრუნველყოფს ქვეყნის განვითარებას. პოლიტიკური პარტიის პროგრამა, როგორც წესი, ორი ნაწილისგან შედგება. ერთი ეხება სახელმწიფო მოწყობის საკითხებს: მოქალაქისა და სახელმწიფოს ურთიერთობას, სახელმწიფო და კერძო საკუთრებას, სახელმწიფოს მხრიდან ეკონომიკაში ჩარევის ხარისხს. მეორე ნაწილი წარმოადგენს პარტიის პოლიტიკურ ხედვას ჯანმრთელობას დაცვის, განათლების, გარემოს დაცვის, სოციალურად დაუცველი ფენების სოციალური უზრუნველყოფის, უმუშევრობისა და სხვა სფეროებში განსახორციელებელ ღონისძიებათა შესახებ. საქართველოში ისევე, როგორც მთელ მსოფლიოში, საარჩევნო კამპანიის დროს, რომელიც საქართველოში 40 დღის განმავლობაში მიმდინარეობს, ყველა მოქალაქეს ეძლევა საშუალება ტელევიზიისა და ბეჭდვითი მასალების საშუალებით გაეცნოს არჩევნებში მონაწილე პოლიტიკური პარტიების წინასაარჩევნო პროგრამებს, გააანალიზოს მთავრობასა და საკანონმდებლო, ასევე თვითმმართველობის ორგანოებში წარმოდგენილი პარტიების მიერ გაწეული საქმიანობა და მხოლოდ ამის შემდეგ გააკეთოს არჩევანი.

სტაბილურ დემოკრატიულ ქვეყნებში ძირითადად ორი ან სამი მსხვილი პოლიტიკური პარტიაა. მაგალითად, ამერიკის შეერთებულ შტატებში ორი ძლიერი პოლიტიკური ორგანიზაცია - „რესპუბლიკური პარტია“ და „დემოკრატიული პარტია“ - ერთად სტაბილურად დაახლოებით ამომრჩეველთა ხმების 80%-ს იღებს. ამომრჩეველთა დარჩენილი 20% „ლიბერალურ პარტიას“ უჭერს მხარს. იმის გამო, რომ „დემოკრატებისა“ და „რესპუბლიკელების“ მხარდამჭერთა რაოდენობა თითქმის თანაბარია, ეს ორი პარტია ერთმანეთს „ებრძვის“ „ლიბერალური პარტიისა“ და მისი ამომრჩევლის ხმების მოსაპოვებლად. იმის მიხედვით, თუ ვისკენ გადაიხრება „ლიბერალების“ სიმპათიები, ხელისუფლებაში მოდიან „რესპუბლიკელები“ ან „დემოკრატები“.

რადიკალურად განსხვავებული მდგომარეობაა საქართველოში, რაც ქვეყანაში დემოკრატიის უკიდურესად დაბალი დონით აიხსნება. აქ ჯერჯერობით არ არის გამოკვეთილი სტაბილურად ძლიერი პოლიტიკური პარტიები. უკანასკნელი 15 წლის მანძილზე ხელისუფლებაში მყოფი ორი მმართველი პარტია - „მრგვალი მაგიდა“ და „საქართველოს მოქალაქეთა კავშირი“ (აღსანიშნავია, რომ „საქართელოს მოქალაქეთა კავშირი“ რვა წლის განმავლობაში მართავდა სახელმწიფოს) საერთოდ გაქრა ქვეყნის პოლიტიკური ცხოვრებიდან. საკანონმდებლო ორგანოში ადგილების მცირე რაოდენობის მფლობელი ოპოზიციური პოლიტიკური ორგანიზაციები: „ახალი მემარჯვენეები“, „მრეწველები“, „ლეიბორისტები“, „რესპუბლიკელები“ და „კონსერვატორები“ სტაბილურად სუსტ პარტიებად რჩებიან, რაც 2006 წლის 5 ოქტომბრის ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების არჩევნების შედეგებმაც დაადასტურა. თბილისის საკრებულოში 37 ადგილიდან თითო ადგილი მოიპოვეს საარჩევნო ბლოკმა „რესპუბლიკელები, კონსერვატორები“, „მრეწველებმა“ და „ლეიბორისტებმა“. დანარჩენი 34 ადგილი კი ახლანდელ მმართველ პარტიას - „ნაციონალურ მოძრაობას“ დარჩა. ეს შედეგი იმითაც არის განპირობებული, რომ არჩევნებში ამომრჩეველთა 30%-მა მხოლოდ მიიღო მონაწილეობა, ამომრჩეველთა 70%-ის დამოკიდებულება პოლიტიკური პარტიებისა და ქვეყანაში მიმდინარე პოლიტიკური პროცესებისადმი უცნობი დარჩა.

წინასაარჩევნო კამპანია

პოლიტიკური პარტიებისა და დეპუტატობის კანდიდატების წინასაარჩევნო კამპანია კენჭისყრის დღის ოფიციალურად გამოცხადების დღიდან იწყება. საქართველოში არჩევნების დღეს კანონმდებლობის შესაბამისად ნიშნავს საქართველოს პრეზიდენტი პირადი განკარგულებით კენჭისყრამდე 40 დღით ადრე. წინასაარჩევნო აგიტაციის დაწყების დღიდან არჩევნებში მონაწილე პარტიები თანასწორი უფლებებით სარგებლობენ.

საქართველოში საარჩევნო პროცესები რეგულირდება ორგანული კანონით „საქართველოს საარჩევნო კოდექსი“. წინასაარჩევნო აგიტაცია შეიძლება განხორციელდეს მასობრივი ღონისძიებების ჩატარებით: კრებებისა და მოქალაქეებთან შეხვედრების მოწყობით, საჯარო დებატებითა და დისკუსიებით, შეკრებებითა და მანიფესტაციებით. საარჩევნო კამპანიის პერიოდში არჩევნებში მონაწილე პარტიები და დეპუტატობის კანდიდატები ამომრჩევლებს აცნობენ პოლიტიკურ პროგრამებს, ამზადებენ და ავრცელებენ ბეჭდვით სააგიტაციო მასალას, ამომრჩევლებს მიმართავენ პრესისა და მასობრივი ინფორმაციის სხვა საშუალებებით.

წინასაარჩევნო აგიტაციის გაწევისა და აგიტაციაში მონაწილეობის უფლება არ აქვთ: საარჩევნო კომისიის წევრებს, მოსამართლეს, საქართველოს შინაგან საქმეთა და თავდაცვის სამინისტროების, პროკურატურის, საგარეო დაზვერვისა და სახელმწიფო დაცვის სპეციალური სამსახურების საჯარო მოხელეებს, უცხო ქვეყნის მოქალაქეებსა და ორგანიზაციებს, საქველმოქმედო და რელიგიურ ორგანიზაციებს, სახელმწიფო და ადგილობრივი მმართველობის ორგანოების საჯარო მოხელეებს, როდესაც ისინი თანამდებობრივ და სამსახურებრივ მოვალეობებს ასრულებენ.

არჩევნების დანიშვნის შესახებ შესაბამისი სამართლებრივი აქტის გამოქვეყნებიდან არჩევნების საბოლოო შედეგების გამოქვეყნებამდე აკრძალულია:

- არჩევნებში მონაწილე პოლიტიკური პარტიების, მაჟორიტარი კანდიდატებისა და მათი წარმომადგენლების მიერ პირადად ან ვინმეს მეშვეობით ამომრჩევლებისათვის ფულადი სახსრების, საჩუქრებისა და სხვა მატერიალურ ფასეულობათა გადაცემა, შეღავათიან ფასად საქონლის მიყიდვა, უფასოდ ნებისმიერი საქონლის (გარდა საარჩევნო კანონმდებლობით გათვალისწინებული სააგიტაციო მასალისა) მიწოდება ან გავრცელება, აგრეთვე ამომრჩევლების დაინტერესება ფულადი სახსრების, ფასიანი ქაღალდებისა და სხვა მატერიალურ ფასეულობათა გადაცემის დაპირებით;

- საარჩევნო კამპანიის ფონდის სახსრებით ისეთი სამუშაოს შესრულება ან მომსახურების გაწევა, რომელიც საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად საქართველოს სახელმწიფო ანდა ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების კომპეტენციას განეკუთვნება.

- წინასაარჩევნო აგიტაციისა და კამპანიისათვის იმ ორგანიზაციების მატერიალურ- ტექნიკური რესურსების გამოყენება, რომლებიც საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტიდან ფინანსდება.

არჩევნებში მონაწილე კანდიდატებს, რომლებსაც სახელმწიფო და ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებში უკავიათ თანამდებობები, უფლება არა აქვთ, თავიანთი თანამდებობრივი ან სამსახურებრივი მდგომარეობა წინასაარჩევნო კამპანიის საწარმოებლად გამოიყენონ.

კენჭისყრის წინა დღის 24 საათის შემდეგ აკრძალულია წინასაარჩევნო აგიტაცია პრესითა და მასობრივი ინფორმაციის სხვა საშუალებებით.

საქართველოს კანონმდებლობით აკრძალულია პოლიტიკური პარტიებისა და დეპუტატობის კანდიდატებისთვის ზემოთ დასახელებულ საქმიანობაში ხელის შეშლა, სააგიტაციო მასალის ჩამორთმევა, პლაკატების განადგურება.

არჩევნებში მოქალაქეთა მონაწილეობა

დემოკრატიულ საზოგადოებაში თითოეული მოქალაქის კონსტიტუციური უფლებაა, მონაწილეობდეს თავისი ქვეყნის, ქალაქისა თუ სოფლის მართვაში და სხვა მოქალაქეებთან ერთად განსაზღვრავდეს ხელისუფლების პოლიტიკას. დემოკრატიულ სახელმწიფოში თანამდებობები არჩევნების შედეგად ნაწილდება, იმ არჩევნების შედეგად, სადაც საარჩევნო ასაკის ყველა მოქალაქეს თანაბარი უფლება აქვს, აირჩიოს (აქტიური საარჩევნო უფლება) ან არჩეულ იქნეს (პასიური საარჩევნო უფლება). ქვეყნის წარმომადგენლობითი ორგანოების არჩევნებში მონაწილეობის უფლება მოქალაქის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი უფლებაა დემოკრატიულ საზოგადოებაში, რომლის მოსაპოვებლად თაობები იბრძოდნენ. ხმის მიცემა - ეს არის მოქალაქის მინიმალური მონაწილეობა დემოკრატიული საზოგადოების ცხოვრებაში. მოსახლეობის რაც უფრო მცირე რაოდენობა იღებს მონაწილეობას არჩევნებში, მით მეტად განისაზღვრება სახელმწიფო პოლიტიკა მოქალაქეთა მცირე ჯგუფების ვიწრო ინტერესებით.

საქართველოს კონსტიტუცია

მუხლი 28

1. საქართველოს ყოველ მოქალაქეს 18 წლის ასაკიდან აქვს რეფერენდუმში, სახელმწიფო და თვითმმართველობის ორგანოების არჩევნებში მონაწილეობის უფლება. უზრუნველყოფილია ამომრჩეველთა ნების თავისუფალი გამოვლინება.

2. არჩევნებსა და რეფერენდუმში მონაწილეობის უფლება არა აქვს მოქალაქეს, რომელიც სასამართლომ ცნო ქმედითუუნაროდ ან სასამართლოს განაჩენით იმყოფება სასჯელის აღსრულების დაწესებულებაში.

ისინი, ვინც კენჭისყრაში მონაწილეობას სამოქალაქო საზოგადოებისათვის მნიშვნელოვან აუცილებლობად თვლის, ამბობენ, რომ ეს არა მხოლოდ უფლება, არამედ მოქალაქეობრივი ვალიც არის. მაგალითად, ავსტრალიაში არჩევნებში არმონაწილეობას დოკუმენტურად აქტით აფორმებენ. თავისუფალი არჩევნები „აუცილებელი“ გახადო და ადამიანებს მათი უფლებების არგამოყენების შემთხვევაში დოკუმენტებით ამის დადასტურება მოსთხოვო, ეს შეიძლება საკითხისადმი მთლად დემოკრატიული მიდგომა არ იყოს, მაგრამ მოსახლეობის არმონაწილეობის ხარისხი შეიძლება დემოკრატიულ პროცესში დისპროპორციის მაჩვენებელი და გამაფრთხილებელი ნიშანი იყოს. მოქალაქე, რომელიც მონაწილეობას არ იღებს არჩევნებში, თავის საქციელს იმით ამართლებს, რომ ფიქრობს, მისი ერთი ხმა არაფერს შეცვლის. მსოფლიო პრაქტიკა კი გვიჩვენებს, რომ სინამდვილეში სხვაგვარად ხდება:

გერმანია, 1949 წელი.

კონრად ადენაუერი ბუნდესტაგმა ერთი ხმის უპირატესობით აირჩია კანცლერად, რამაც შეცვალა გერმანიის პოლიტიკა და სტატუსი ომისშემდგომ ევროპაში.

პოლონეთი, 1989 წელი.

ნაციონალურ ასამბლეაში მიმდინარე კენჭისყრის დროს არსებულმა ერთი ხმით მეტმა კვორუმმა ვოიცეკ იარუზელსკის საშუალება მისცა, პრეზიდენტი გამხდარიყო.

მოყვანილი მაგალითებიდან ნათლად ჩანს, რომ თითოეულმა ხმამ შეიძლება არჩევნებისა და, შესაბამისად, ქვეყნის მომავალი განვითარების ბედი გადაწყვიტოს. უმრავლეს დემოკრატიულ ქვეყანაში და მათ შორის საქართველოშიც არჩევნებში მონაწილეობა ნებაყოფლობითია, მაგრამ ეს არ ნიშნავს იმას, რომ საარჩევნო ასაკის ყველა მოქალაქე არ იყოს დარეგისტრირებული ამომრჩეველთა სიებში.

ამომრჩეველთა რეგისტრაცია

ამომრჩეველთა რეგისტრაციის საკითხი ბევრ ქვეყანაში და განსაკუთრებით ჩვენთან, საქართველოში, საარჩევნო პროცესის ერთ-ერთ მთავარ პრობლემად რჩება. ამომრჩეველთა ერთიან სიაში არსებული ხარვეზები ყოველთვის ქმნის იმის საფუძველს, რომ ის გამოყენებულ იქნეს იმ პარტიისა და კანდიდატების სასარგებლოდ, ვისაც კენჭისყრის დღეს ამომრჩეველთა სიებთან მუშაობა ხელეწიფება. ამომრჩეველთა ერთიანი სიის სრულყოფაზე პასუხისმგებლობა, საქართველოს საარჩევნო კანონმდებლობის მიხედვით, პრაქტიკულად არავის არ ეკისრება, რადგან სიის შედგენის ცალკეულ ეტაპებზე ისეა გადანაწილებული იუსტიციის სამინისტროს, ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის ორგანოების, საქართველოს ლტოლვილთა და განსახლების სამინისტროს, საქართველოს თავდაცვისა და შინაგან საქმეთა სამინისტროების, საქართველოს საკონსულო დაწესებულებებისა და საარჩევნო ადმინისტრაციის პასუხისმგებლობა, რომ სიაში ხარვეზების დაფიქსირებისას შეუძლებელია ამ შეცდომის ავტორი სახელმწიფო სტრუქტურის აღმოჩენა. ამიტომ ამომრჩეველთა სიის სრულყოფაში გადამწყვეტი როლი ამომრჩეველს ენიჭება.

ამომრჩევლებს ისევე, როგორც საარჩევნო რეგისტრაციის მქონე პარტიებსა და დამკვირვებელ ორგანიზაციებს, უფლება აქვთ, გაეცნონ საქართველოს ცენტრალურ, საოლქო და საუბნო საარჩევნო კომისიებში არსებულ ამომრჩეველთა სიების საჯარო ინფორმაციისათვის განკუთვნილ ვერსიას (ამომრჩეველს უფლება აქვს, მოითხოვოს მხოლოდ მის და მისი ოჯახის წევრთა შესახებ არსებული ყველა მონაცემის გაცნობა და მათში ცვლილებების შეტანა) და უზუსტობის აღმოჩენის შემთხვევაში არჩევნების დღემდე არაუგვიანეს 23-ე დღისა მოითხოვონ ამომრჩეველთა მონაცემებსა და ამომრჩეველთა სიებში ცვლილებების შეტანა. ამომრჩეველმა ამომრჩეველთა საერთო სიაში ცვლილებების შეტანის მოთხოვნით განცხადებით უნდა მიმართოს შესაბამისი საარჩევნო კომისიის თავმჯდომარეს. საოლქო კომისია შეამოწმებს განცხადებაში დაფიქსირებულ მოთხოვნას და განცხადების მიღებიდან 5 დღის ვადაში, მაგრამ არჩევნების დღემდე არაუგვიანეს მე-20 დღისა, შეიტანს ცვლილებებს ამომრჩეველთა სიაში ან ცვლილებების შეტანაზე უარის თქმის შესახებ განკარგულების მიღებიდან მეორე დღესვე მოთხოვნისთანავე აცნობებს განმცხადებელს. ამომრჩეველმა საარჩევნო კომისიაში განცხადების შეტანიდან ხუთი დღის შემდეგ, მაგრამ არჩევნების დღემდე არაუგვიანეს მე-20 დღისა, უნდა გაარკვიოს, შეიტანა თუ არა საარჩევნო კომისიამ ამომრჩეველთა სიაში ცვლილება მისი მოთხოვნის შესაბამისად. უარყოფითი პასუხის შემთხვევაში ამომრჩეველი უფლებამოსილია, მიღებული გადაწყვეტილება განკარგულების გამოცემიდან 2 დღის ვადაში გაასაჩივროს შესაბამის რაიონულ/საქალაქო სასამართლოში. სასამართლოს მიერ სარჩელის დაკმაყოფილების შემთხვევაში საარჩევნო ადმინისტრაცია (ცენტრალური, საოლქო და საუბნო საარჩევნო კომისიები) ვალდებულია, სასამართლოს მიერ გადაწყვეტილების მიღებიდან 2 დღის ვადაში, მაგრამ კენჭისყრამდე არაუგვიანეს მე-13 დღისა, შეიტანოს ცვლილებები ამომრჩეველთა ერთიან სიაში.

საარჩევნო ადმინისტრაია

წინასაარჩევნო და საარჩევნო პროცესების ადმინისტრირებას ახორციელებს საარჩევნო ადმინისტრაცია (ცენტრალური, საოლქო და საუბნო საარჩევნო კომისიები). საქართველოს საარჩევნო ადმინისტრაცია საჯარო სამართლის იურიდიული პირია, რომელიც საქართველოს საარჩევნო კანონმდებლობის საფუძველზე უზრუნველყოფს რეფერენდუმის გამართვას, საჯარო ხელისუფლების წარმომადგენლობითი ორგანოების წევრთა და საჯარო ხელისუფლების თანამდებობის პირთა ასარჩევად არჩევნების ჩატარებას, არჩევნებისა და რეფერენდუმის მონაწილეთა მიერ თავიანთი კანონიერი უფლებების დაუბრკოლებლად განხორციელებას. საარჩევნო ადმინისტრაცია თავისი უფლებების ფარგლებში საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე აკონტროლებს საარჩევნო კანონმდებლობის შესრულებას და უზრუნველყოფს მის ერთგვაროვნად გამოყენებას. საარჩევნო ადმინისტრაცია თავისი უფლებამოსილების ფარგლებში დამოუკიდებელია სხვა სახელმწიფო ორგანოებისაგან.

საქართველოს საარჩევნო ადმინისტრაცია ცენტრალური სისტემაა, რომელიც შედგება საქართველოს ცენტრალური საარჩევნო კომისიის (შემოკლებით - ცესკო), აფხაზეთისა და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკების უმაღლესი საარჩევნო კომისიებისა და ამ კომისიათა აპარატებისაგან, საოლქო და საუბნო საარჩევნო კომისიებისაგან. საქართველოს საარჩევნო ადმინისტრაციის უმაღლესი ორგანოა საქართველოს ცენტრალური საარჩევნო კომისია, რომელიც ხელმძღვანელობს და აკონტროლებს ყველა დონის საარჩევნო კომისიას საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე.

ცესკო ანგარიშვალდებულია საქართველოს პარლამენტის წინაშე. ყოველი არჩევნების დასრულებიდან 60 დღის ვადაში ცესკო საქართველოს პარლამენტს წარუდგენს ანგარიშს არჩევნების მიმდინარეობისას საარჩევნო კანონმდებლობის დარღვევების, დამრღვევ საჯარო მომსახურეთა, ცესკოსა და საქართველოს საოლქო საარჩევნო კომისიის მიერ პროკურატურისთვის გადაცემულ საქმეთა, ამ კომისიების მიერ სასამართლოში შეტანილ სარჩელთა და სასამართლოს შესაბამის გადაწყვეტილებათა შესახებ.

საქართველოს ცენტრალური საარჩევნო კომისია შედგება თავმჯდომარისა და 6 წევრისაგან. საოლქო საარჩევნო კომისია შედგება 5 წევრისაგან, ხოლო საუბნო საარჩევნო კომისია — 9 წევრისაგან.

საარჩევნო კომისია შედგება კომისიის თავმჯდომარის, თავმჯდომარის მოადგილის, კომისიის მდივნისა და სხვა წევრებისაგან. საარჩევნო კომისიის წევრები და აპარატის თანამშრომლები საარჩევნო ადმინისტრაციის მოხელეები არიან. საარჩევნო ადმინისტრაციის მოხელეს უფლება არა აქვს, შევიდეს პარტიაში, ხოლო თუ იგი პარტიის წევრი იყო, ვალდებულია, გავიდეს პარტიიდან. ცენტრალური, საოლქო ან საუბნო საარჩევნო კომისიის წევრად შეიძლება აირჩეს მხოლოდ ამომრჩეველი, გარდა:

- პირისა, რომელსაც არა აქვს მინიჭებული საარჩევნო ადმინისტრაციის მოხელის სერტიფიკატი (გარდა საუბნო საარჩევნო კომისიის წევრისა);

- პირისა, რომელიც საარჩევნო კანონმდებლობის დარღვევისათვის საარჩევნო კომისიის ან სასამართლოს მიერ განთავისუფლდა საარჩევნო ადმინისტრაციაში დაკავებული თანამდებობიდან;

- პირისა, რომლის მიერ საარჩევნო კანონმდებლობის დარღვევა დაადასტურა სასამართლომ;

- პირისა, რომელიც ნასამართლევია დანაშაულისათვის და მოხსნილი არა აქვს ნასამართლობა;

- აღმასრულებელი ხელისუფლების დაწესებულებებში შემავალი დეპარტამენტების ხელმძღვანელებისა და მათი მოადგილეებისა;

- ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის ორგანოთა ხელმძღვანელებისა და მათი მოადგილეებისა.

- საქართველოს თავდაცვისა და შინაგან საქმეთა სამინისტროების, სახელმწიფო დაცვის სპეციალური სამსახურის თანამშრომლებისა;

- მოსამართლეებისა და მათი თანაშემწეებისა;

- პროკურატურის თანამშრომლებისა;

- არჩევნებში მონაწილე პარტიების წარმომადგენლებისა;

- ადგილობრივი და საერთაშორისო დამკვირვებლებისა.

საქართველოს ცენტრალური საარჩევნო კომისიის თავმჯდომარეს და 6 წევრს საქართველოს პრეზიდენტის წარდგინებით ირჩევს საქართველოს პარლამენტი. ცესკოს თავმჯდომარეობისა და წევრობის კანდიდატების შერჩევა ხორციელდება ღია კონკურსის წესით.

საქართველოს ცენტრალური საარჩევნო კომისია:

- თავისი უფლებამოსილების ფარგლებში უზრუნველყოფს არჩევნებისა და რეფერენდუმის გამართვას, საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე აკონტროლებს საარჩევნო კანონმდებლობის შესრულებას და უზრუნველყოფს მის ერთგვაროვან გამოყენებას;

- განკარგულებით ქმნის საარჩევნო ოლქებს და აზუსტებს მათ საზღვრებს;

- დადგენილებით განსაზღვრავს საარჩევნო პროცესში მასობრივი ინფორმაციის სახელმწიფო და არასახელმწიფო საშუალებათა მონაწილეობას და მათი გამოყენების წესს;

- დადგენილებით განსაზღვრავს არჩევნებისა და რეფერენდუმის გამართვისათვის გამოყოფილი თანხის განაწილებისა და გამოყენების წესს;

- განკარგულებით ადგენს საარჩევნო და სარეფერენდუმო ბიულეტენების ფორმას;

- ასრულებს კანონმდებლობით განსაზღვრულ სხვა უფლებამოსილებებს. საოლქო საარჩევნო კომისია არის საქართველოს საარჩევნო ადმინისტრაციის მუდმივმოქმედი ტერიტორიული ორგანო. საოლქო საარჩევნო კომისიებს ქმნის და წევრებს ირჩევს ცესკო სრული შემადგენლობის უმრავლესობით. საოლქო საარჩევნო კომისია:

- თავისი უფლებამოსილების ფარგლებში საარჩევნო ოლქში უზრუნველყოფს არჩევნებისა და რეფერენდუმის გამართვას;

- განკარგულებით ქმნის და აზუსტებს საარჩევნო უბნების საზღვრებს;

- განკარგულებით ადგენს საარჩევნო ბიულეტენების ტექსტებს საარჩევნო ოლქში ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნებისთვის;

- ამოწმებს საუბნო საარჩევნო კომისიების, მათი თანამდებობის პირების გადაწყვეტილებათა კანონიერებას და დარღვევის გამოვლენის შემთხვევაში განკარგულებით აუქმებს ან ცვლის მათ;

- ასრულებს კანონმდებლობით განსაზღვრულ სხვა უფლებამოსილებებს. საუბნო საარჩევნო კომისია საქართველოს საარჩევნო ადმინისტრაციის დროებითი ტერიტორიული ორგანოა. საუბნო საარჩევნო კომისია:

- თავისი უფლებამოსილების ფარგლებში საარჩევნო უბნის ტერიტორიაზე უზრუნველყოფს არჩევნებისა და რეფერენდუმის გამართვას;

- ამოწმებს ამომრჩეველთა სიების სისწორეს;

- ადგენს კენჭისყრის შედეგებს საარჩევნო უბანში და განკარგულებით ამტკიცებს კენჭისყრის შედეგების შემაჯამებელ ოქმს;

- ამომრჩეველებს ურიგებს ამომრჩეველის ბარათს;

- ახორციელებს საარჩევნო კანონმდებლობით მინიჭებულ სხვა უფლებებს.

კენჭისყრა

საუბნო საარჩევნო კომისია კენჭისყრის ჩატარების დროს და ადგილს ამომრჩევლებს აცნობებს კენჭისყრამდე არაუგვიანეს ორი დღისა მათთვის ამომრჩევლის ბარათის გადაცემით.

კენჭისყრა იმართება კენჭისყრის შენობაში დღის 8 სთ-დან 20 სთ-მდე. ამომრჩეველი უფლებამოსილია, დღის ამ მონაკვეთში მისთვის სასურველ ნებისმიერ დროს გამოცხადდეს კენჭისყრის შენობაში და კანონმდებლობით განსაზღვრული პროცედურების გავლით მონაწილეობა მიიღოს კენჭისყრაში.

კენჭისყრის შენობაში თვალსაჩინო ადგილზე უნდა იყოს გამოკრული ამომრჩეველთა სიები, პარტიული სიები, კანდიდატთა სიები, ცენტრალური საარჩევნო კომისიის მიერ დადგენილი ბიულეტენის შევსების წესი, რაც ამომრჩეველს საშუალებას აძლევს, გადაამოწმოს თავისი არსებობა ამომრჩეველთა სიაში, გაეცნოს პარტიულ სიებს და კანდიდატთა სიებს, ასევე საარჩევნო ბიულეტენში მათ რიგით ნომერს, რათა გამორიცხოს ყოველგვარი შეცდომა არჩევანის გაკეთებისას. თითოეული ამომრჩეველი ხმას აძლევს პირადად. დაუშვებელია ხმის მიცემა სხვა პირის ნაცვლად.

ამომრჩეველი კენჭისყრის შენობაში შესვლისთანავე გაივლის მარკირების შემოწმების პროცედურას. თუ მას ხელზე საღებავის კვალი არ აღმოაჩნდება, ის მიდის რეგისტრატორის მაგიდასთან და პირადობის დამადასტურებელი დოკუმენტის ან საქართველოს მოქალაქის პასპორტის საფუძველზე იდენტიფიცირებისა და ამომრჩეველთა სიაში მისი არსებობის შემთხვევაში გაივლის მარკირების პროცედურას, რის შემდეგაც მას გადაეცემა ბიულეტენის ერთი ეგზემპლარი და სპეციალური კონვერტი, რასაც ამომრჩეველი დაადასტურებს ამომრჩეველთა სიაში ხელმოწერით, ხოლო რეგისტრატორი - ამომრჩეველთა სიაში და ბიულეტენის უკანა მხარეს ხელმოწერით და სპეციალური ბეჭდის დასმით. ამ პროცედურების გავლის შემდეგ ამომრჩეველი შედის კაბინაში და მისთვის სასურველი პარტიის ანდა კანდიდატის რიგითი ნომრის შემოხაზვით ფარულად აკეთებს არჩევანს, ბიულეტენს ათავსებს კონვერტში, გამოდის კაბინიდან და კონვერტს აგდებს საარჩევნო ყუთში. ამომრჩეველი კენჭისყრის შენობაში შეიძლება იმყოფებოდეს მხოლოდ ხმის მიცემისთვის საჭირო დროის განმავლობაში. საუბნო საარჩევნო კომისიის წევრებისა და ამომრჩეველთა გარდა, კენჭისყრის შენობაში ყოფნის უფლება აქვთ არჩევნებში მონაწილე პოლიტიკური ორგანიზაციების წარმომადგენლებს, კანდიდატთა ნდობით აღჭურვილ პირებს და იმ ადგილობრივი და საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაციების დამკვირვებლებს, რომლებმაც კანონმდებლობის შესაბამისად გაიარეს აკრედიტაცია ცენტრალურ საარჩევნო კომისიაში.

კენჭისყრის დროს აკრძალულია კენჭისყრის შენობის ჩაკეტვა, კენჭისყრის შეწყვეტა ან შეჩერება, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც შეუძლებელია არჩევნების საყოველთაობის, თანასწორობისა და ამომრჩეველთა ნების თავისუფალი გამოვლინების უზრუნველყოფა.

ხმის დათვლა

კენჭისყრის დამთავრების შემდეგ საუბნო საარჩევნო კომისიის თავმჯდომარე კენჭისყრის შენობაში ყოფნის უფლების მქონე პირთა თანდასწრებით არსებული კანონმდებლობის შესაბამისად კომისიის წევრებზე წილისყრით გაანაწილებს ხმის დათვლის პროცედურულ ფუნქციებს. ხმის დათვლის პროცესზე მონიტორინგს ახორციელებს კენჭისყრის შენობაში ყოფნის უფლების მქონე მეთვალყურეთა და დამკვიდრებელთა ჯგუფი.

ხმის დათვლის პროცესი ხორციელდება „საქართველოს საარჩევნო კოდექსის“ მუხლი 59-ის შესაბამისად.

ხმის დათვლის პროცედურის დასრულების შემდეგ კომისიის მდივანი საუბნო საარჩევნო კომისისათვის განკუთვნილი შემაჯამებელი ოქმის მიხედვით ავსებს ოქმის ორ ეგზემლპარს. საუბნო კომისიის ყველა წევრი ვალდებულია, ხელი მოაწეროს კენჭისყრის შედეგების შემაჯამებელ ოქმს. თუ საუბნო საარჩევნო კომისიის წევრი არ ეთანხმება ოქმში შეტანილ მონაცემებს, უფლება აქვს, ოქმს წერილობით დაურთოს განსხვავებული აზრი, რის შემდეგაც ის ვალდებულია ხელი მოაწეროს ოქმს. საუბნო საარჩევნო კომისია ვალდებულია, შემაჯამებელი ოქმის ქსეროასლები კომისიის ბეჭდით დაამოწმოს და პოლიტიკური პარტიების წარმომადგენლებსა და დამკვირვებელ ორგანიზაციებს გადასცეს.

არჩევნების მონიტორინგი

არჩევნებზე სამოქალაქო მონიტორინგის მნიშვნელობა ხაზგასმულია იმ საერთაშორისო დოკუმენტებში, რომლებსაც საქართველო შეუერთდა. ადამიანური განზომილების შესახებ ეუთოს კონფერენციის კოპენჰაგენის 1990 წლის შეხვედრის დოკუმენტის მე-8 მუხლში მითითებულია: „მონაწილე სახელმწიფოები მიიჩნევენ, რომ უცხოელი და ადგილობრივი დამკვირვებლების დასწრებას შეუძლია ხელი შეუწყოს საარჩევნო პროცესის სრულყოფას იმ ქვეყნებში, სადაც არჩევნები ტარდება. ამიტომ ისინი იწვევენ დამკვირვებლებს ეუთოს წევრი სხვა ქვეყნებიდან, აგრეთვე შესაბამისი არასამთავრობო დაწესებულებებიდან და ორგანიზაციებიდან, რომლებიც სურვილს გამოთქვამენ, დააკვირდნენ ამ ქვეყნებში მიმდინარე საერთო-ეროვნული საარჩევნო პროცესის მიმდინარეობას კანონით დაშვებულ ფარგლებში“.

არჩევნების მიმდინარეობას აკონტროლებენ როგორც სხვადასხვა საერთაშორისო ორგანიზაციების დამკვირვებლები, ისე არჩევნებში მონაწილე პოლიტიკური ორგანიზაციების წარმომადგენლები და კანდიდატთა ნდობით აღჭურვილი პირები, მაგრამ გამოცდილება გვარწმუნებს, რომ ეს სულაც არ არის საკმარისი.

ას, თუნდაც ორას უცხოელ დამკვირვებელს, რომლებმაც არც ჩვენი ენა იციან და არც ჩვენი ტოტალიტარული გადახრების მასშტაბებზე აქვთ სრული წარმოდგენა, არ ძალუძს გააკონტროლოს ათასობით საარჩევნო უბანი. უკეთეს შემთხვევაში ისინი მხოლოდ ზოგად სურათს აფიქსირებენ. რაც შეეხება პარტიებისა და კანდიდატების წარმომადგენელ მეთვალყურეებს, ისინი ობიექტური, მიუკერძოებელი დამკვირვებლები ვერ იქნებიან იმ ელემენტარული მიზეზის გამო, რომ ისინი თავისი პარტიისა და კანდიდატის ინტერესებიდან გამომდინარე, ე.ი. მიკერძოებით, მოქმედებენ და, სამწუხაროდ, ზოგჯერ თვითონაც არღვევენ კანონს (უხეშად ერევიან საარჩევნო პროცესში, ხმის მიცემის დღეს აგიტაციას ეწევიან საარჩევნო უბნებში და სხვ.). ასეთ სიტუაციაში ყველაზე ობიექტური უპარტიო, მიუკერძოებელი ადგილობრივი დამკვირვებელია, რომლისთვისაც არჩევნების კანონიერება, სამართლიანობა და სამოქალაქო თვითშეგნება უფრო მაღალი ღირებულებებია, ვიდრე პარტიული ინტერესები და პოლიტიკური სიმპათიები. არჩევნების პროცესში კანონის ნებისმიერი დარღვევა საქართველოს მოქალაქეებისა და სახელმწიფოს წინაშე ჩადენილი უმძიმესი დანაშაულია. ამდენად, თითოეულ მოქალაქეს უფლება აქვს, მოითხოვოს არჩევნების კანონიერად ჩატარების გარანტიები. არჩევნებზე მონიტორინგის უფლება აქვს აქტიური საარჩევნო უფლების მქონე ყველა მოქალაქეს, წარდგენილს იმ არასამთავრობო ორგანიზაციიდან, რომელსაც კანონმდებლობის შესაბამისად გავლილი აქვს აკრედიტაცია საქართველოს ცენტრალურ საარჩევნო კომისიაში.

საარჩევნო უბანზე ხმის მიცემისას შესაძლო დარღვევათა შორის მნიშვნელოვანია ის დარღვევები, რომლებიც გავლენას მოახდენენ მოცემულ საარჩევნო უბანში არჩევნების შედეგებზე:

1. საარჩევნო უბნის გაღება-დახურვის საათების შეცვლა;

2. საარჩევნო კომისიის მიერ დამკვირვებლის კანონის დარღვევით არდაშვება საარჩევნო უბანზე ან მისი საქმიანობის შეზღუდვა;

3. ამომრჩევლის თავისუფალი ნების გამოვლენის შეზღუდვა ნებისმიერი ფორმით;

4. საარჩევნო უბანზე ამა თუ იმ პარტიის, საარჩევნო ბლოკის ან მაჟორიტარი კანდიდატის სააგიტაციო მასალის არსებობა და მის მიმდებარე ტერიტორიაზე რომელიმე პარტიის, საარჩევნო ბლოკის ან მაჟორიტარი დეპუტატის მხარდასაჭერი ან საწინააღმდეგო აგიტაცია ნებისმიერი პირის მიერ;

5. საარჩევნო კომისიის მუშაობაში იმ პირების მონაწილეობა, რომლებსაც კანონით ამის უფლება არა აქვთ;

6. ბიულეტენების გაცემა ამომრჩევლის პირადობის დამადასტურებელი საბუთის

გარეშე;

7. ამომრჩეველზე ზედმეტი ბიულეტენების გაცემა;

8. საარჩევნო კომისიის მიერ წინასწარ შევსებული ან რაიმე მონიშვნების მქონე საარჩევნო ბიულეტენების გაცემა;

9. საარჩევნო კომისიის წევრების ან სხვა პირების მიერ ამომრჩეველთა სიებში ამომრჩეველთა ხელმოწერების ფალსიფიცირება;

10. ხმის მიცემის პროცესის ფარულობის დარღვევა;

11. ერთი და იმავე ამომრჩევლის მიერ ერთსა და იმავე ან სხვადასხვა საარჩევნო უბანში საკუთარი ან სხვისი სახელით ხმის რამდენჯერმე მიცემა;

12. საარჩევნო ბიულეტენების, საარჩევნო ყუთების, ამომრჩეველთა სიების განადგურება, მოპარვა, გატაცება ან შეცვლა;

13. ხმების დათვლის კანონით დადგენილი წესის დარღვევა;

14. ხმების დათვლისას საარჩევნო კომისიის წევრების მიერ საარჩევნო ყუთიდან ამოღებულ საარჩევნო ბიულეტენებში სხვა ბიულეტენების ჩამატება;

15. საუბნო საარჩევნო კომისიის მიერ ხმების დათვლის შედეგების არასწორად ასახვა ოქმში;

16. საუბნო საარჩევნო კომისიის მიერ ხმების დათვლის შედეგების დაფარვა. ამ და სხვა მძიმე დარღვევების დაფიქსირების შემთხვევაში დამკვირვებელი ადგენს განცხადება/საჩივარს. განცხადება/საჩივარი საარჩევნო უბანში კენჭისყრის პროცედურის დარღვევის შესახებ შედგენილი უნდა იქნეს კანონის მოთხოვნების დარღვევის შემჩნევისთანავე დღის 8 საათიდან საარჩევნო ყუთის გახსნამდე. განცხადება/საჩივარი საარჩევნო ყუთის გახსნამდე უნდა გადაეცეს საუბნო საარჩევნო კომისიის თავმჯდომარეს, მის მოადგილეს ან კომისიის მდივანს, რომელიც რეგისტრაციაში გაატარებს მას ჩანაწერთა წიგნში, ხოლო განმცხადებელს შესაბამისად გადასცემს ცნობას (თავისი ხელმოწერით), რომელშიც აღინიშნება შესაბამისი განცხადების/საჩივრის კომისიაში მიღების თარიღი და დრო.

საუბნო საარჩევნო კომისიის თავმჯდომარე ვალდებულია, დაუყოვნებლივ მოახდინოს სათანადო რეაგირება განცხადება/საჩივარზე და აღმოფხვრას არსებული დარღვევა. თუ კომისიის თავმჯდომარემ არ ან ვერ აღმოფხვრა დარღვევა, განმცხადებელს/მომჩივანს უფლება აქვს, ანალოგიური განცხადება/საჩივარი დაუყოვნებლივ წარუდგინოს შესაბამის საოლქო საარჩევნო კომისიას.

განცხადება/საჩივარი ხმების დათვლისა და კენჭისყრის შედეგების შეჯამების პროცედურების დროს ჩადენილი დარღვევების შესახებ და კენჭისყრის შედეგების გადასინჯვის ან ბათილად ცნობის მოთხოვნით უნდა შედგეს კენჭისყრის შედეგების შემაჯამებელი ოქმების დამტკიცებამდე. აღნიშნული განცხადება/ საჩივარი საუბნო საარჩევნო კომისიის მდივნის მიერ რეგისტრირდება ჩანაწერთა წიგნში და საუბნო საარჩევნო კომისია მას გადასცემს ზემდგომ საოლქო საარჩევნო კომისიას კენჭისყრის მომდევნო დღის 18 საათამდე. განცხადება/ საჩივარი ამავე ვადაში შეიძლება გადაეცეს საოლქო საარჩევნო კომისიას უშუალოდ განმცხადებლის მიერ. საოლქო საარჩევნო კომისია განიხილავს განცხადება/საჩივრებს კომისიაში მათი რეგისტრაციიდან 3 დღის ვადაში და იღებს გადაწყვეტილებას განკარგულებით.

საოლქო საარჩევნო კომისიის გადაწყვეტილება კომისის მიერ მისი მიღებიდან 3 კალენდარული დღის ვადაში შეიძლება გასაჩივრდეს ცესკოში ან სასამართლოში, ხოლო ცესკოს გადაწყვეტილება - სასამართლოში. საარჩევნო კომისიის გადაწყვეტილებას სასამართლო განიხილავს 2 კალენდარული დღის ვადაში. სასამართლო დავებზე მიღებული სასამართლო გადაწყვეტილებების ზემდგომ ინსტანციაში გასაჩივრების ვადაა 2 დღე.

სადისკუსიო კითხვები

1. რატომ არის დამოკიდებული დემოკრატიის ხარისხი მოქალაქეთა თავისუფლების ხარისხზე და მათ პასუხისმგებლობაზე?

2. რა შემთხვევაში თვლიან დემოკრატიულ საზოგადოებაში მოქალაქეები ხელისუფლებას თავიანთი ინტერესების დამცველად და თუ ხელისუფლება არ არის მოქალაქეთა ინტერესების დამცველი, რა მექანიზმებით შეუძლიათ მოქალაქეებს ქვეყანაში მიმდინარე პროცესებზე ზემოქმედება?

3. ჯერ კიდევ მრავალი საუკუნის წინ ბერძენი ფილოსოფოსი არისტოტელე წერდა: „დემოკრატიულ სახელმწიფოში თავისუფლება და თანასწორობა მთელი სისავსით იქნება მიღწეული მაშინ, როდესაც მართვაში ერთნაირად მიიღებს მონაწილეობას ყველა ადამიანი უკანასკნელის ჩათვლით“.

- როგორ გესმით ეს გამონათქვამი?

- ეთანხმებით ამ მოსაზრებას?

4. რა დამოკიდებულება გაქვთ არჩევნებზე არწასვლის პოზიციასთან?

5. რატომ იღებენ არჩევნებში მონაწილეობას 18 წლის ასაკიდან, როდესაც ადამიანს პასპორტს 16 წლის ასაკში აძლევენ და სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობა 14 წლის ასაკიდან დგება?

6. რა მნიშვნელოვანი პრობლემები გაქვთ დღეისათვის (სახლში, სამსახურში, ქალაქში, სოფელში, ქვეყანაში)?

- უკავშირებთ მათ გადაწყვეტას 2008 წლის საპარლამენტო და საპრეზიდენტო არჩევნებს?

7. ხელისუფლებაში მოსული პარტიები ხშირად ვერ ასრულებენ წინასაარჩევნო დაპირებებს?

- თქვენი აზრით, რა არის ამის მიზეზი?

- ამის გამოსარიცხად რა პრევენციული ზომების გატარებაა საჭირო საზოგადოების მხრიდან?

8. რა შემთხვევაში არ არის არჩევნები დემოკრატიული და რა შეიძლება იყოს არჩევნების არადემოკრატიულად ჩატარების მიზეზები?

_____________________________

1 მოქალაქის უფლება, აირჩიოს თანამდებობის პირი.

2 მოქალაქის უფლება, არჩეულ იქნეს არჩევით ორგანოში.

მოქალაქეობრივი განათლების არსი

მოქალაქეობრივი აღზრდა-განათლების მიზანია, განმტკიცდეს და გაუმჯობესდეს მონაწილეობითი დემოკრატიის თეორიისა და პრაქტიკის შესაბამისი ცოდნა, უნარ-ჩვევები და ღირებულებანი; გარდა ამისა, ამაღლდეს უფლებრივი და მოვალეობითი ცნობიერება, პასუხისმგებლობის გრძნობა, რომელიც საჭიროა ადამიანების აქტიურ მოქალაქეებად ჩამოყალიბებისთვის; აგრეთვე დამკვიდრდეს ადგილობრივი და ფართო საზოგადოების ცხოვრებაში ჩართულობის ფასეულობა ინდივიდებისა და საზოგადოებისთვის.

მოქალაქეობრივი აღზრდა-განათლება ქმნის შესაძლებლობებს ინდივიდების სულიერი, მორალური, სოციალური, კულტურული განვითარებისთვის. ეს შესაძლებლობანი სხვადასხვა გზით ხორციელდება. კერძოდ:

მოქალაქეობრივი აღზრდა-განათლება ქმნის შესაძლებლობებს, რომ ინდივიდებმა განივითარონ:

იმისათვის, რათა მიღწეულ იქნეს მოქალაქეობრივი აღზრდა-განათლების მიზნები და ინდივიდებმა მიიღონ აქტიური მოქალაქეობის ფართო გამოცდილება, მათ უნდა ჰქონდეთ შესაძლებლობა, რომ:

მოქალაქეობის (citizenship) ცნება სამ შინაარსობრივ ასპექტს მოიცავს: სამოქალაქოს (civil), პოლიტიკურსა (political) და სოციალურს (social). შესაბამისად, ეფექტიანი მოქალაქეობრივი აღზრდა-განათლება სამი ურთიერთდაკავშირებული მიმართულებით ხდება. ეს მიმართულებებია: სოციალური და მორალური პასუხისმგებლობის განცდა/გაცნობიერება, მონაწილეობა საზოგადოებრივ ცხოვრებაში და პოლიტიკური წიგნიერების (განსწავლულობის) შეძენა.

კერძოდ, დემოკრატიასთან მიმართებაში მოქალაქეობრივი აღზრდა-განათლება შემდეგ კომპონენტებს მოიცავს:

- დემოკრატიის გლობალური და საერთაშორისო ცოდნა (სამოქალაქო ცოდნა):

- დემოკრატიაში მოქალაქეობის უნივერსალური ინტელექტუალური/შემეცნებითი უნარ-ჩვევები (შემეცნებითი სამოქალაქო უნარ-ჩვევები):

- დემოკრატიაში მოქალაქეობის უნივერსალური მონაწილეობითი უნარ-ჩვევები (მონაწილეობითი სამოქალაქო უნარ-ჩვევები):

- დემოკრატიაში მოქალაქეობის უნივერსალური, ანუ გლობალური, განწყობა/ დამოკიდებულებანი (სამოქალაქო განწყობა/დამოკიდებულებანი):

მოქალაქეობივი აღზრდა-განათლების კომპონენტები

ცოდნა

მოქალაქეები უნდა იცნობდნენ სამოქალაქო ცხოვრებას, პოლიტიკას, ხელისუფლებასა და სამოქალაქო საზოგადოებას ისე, რომ ინფორმაციის საფუძველზე მიიღონ გადაწყვეტილებები იმის თაობაზე, თუ რა უნდა გააკეთოს ან რა არ უნდა გააკეთოს მთავრობამ, როგორ უნდა იცხოვრონ ერთად, როგორ უნდა დაუჭირონ მხარი ძალაუფლების სწორად გამოყენებას ან შეეწინააღმდეგონ პოლიტიკურ ზეწოლას.

პირადი ან ინდივიდუალური ცხოვრებისგან განსხვავებით, რომელიც პირადი და ინდივიდუალური მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებაზეა ორიენტირებული, სამოქალაქო ცხოვრება არის საზოგადოებრივი ცხოვრება მოქალაქეებისა, რომლებსაც საზოგადოებისა და ერის მდგომარეობა აწუხებთ.

პოლიტიკა არის პროცესი, რომლის საშუალებითაც ხალხი შეიმუშავებს კოლექტიურ გადაწყვეტილებებს. ეს გადაწყვეტილებანი განიხილება, როგორც იმდენადვე შემზღუდავი და იძულებითი, რამდენადაც საერთო-საზოგადო მოქმედება.

ხელისუფლება არის ძალაუფლების მქონე პოლიტიკურად ორგანიზებული საზოგადოების ფორმალური ინსტიტუტები და პროცესები, რომელთაც უნდა შექმნან, განმარტონ და გაატარონ კანონები და საერთო-საზოგადო ინტერესის გამომწვევი სხვა შემზღუდავი წესები, როგორიცაა საზოგადოებრივი წესრიგი, უსაფრთხოება და კეთილდღეობა. ხელისუფლება ასევე არის ადამიანთა ჯგუფი, რომელიც მოქმედებს ფორმალურ პოლიტიკურ ინსტიტუტებში ნაციონალურ, რეგიონალურ ან ადგილობრივ დონეზე და რომელიც იღებს გადაწყვეტილებებს, ახორციელებს კანონებსა და განკარგულებებს. ხელისუფლების ზოგიერთი ნაწილი, მაგალითად, პარლამენტი და საკრებულოები, ქმნის კანონებს; სხვა ნაწილები, მაგალითად საგადასახადო ინსპექციები და პოლიცია, გაატარებენ კანონებს; ზოგიერთი კი, მაგალითად რაიონული და უზენაესი სასამართლოები, განმარტავს კანონებსა და წესებს.

სამოქალაქო საზოგადოება არის მოხალისეთა თავისუფლად ჩამოყალიბებული პოლიტიკური, სოციალური და ეკონომიკური ასოციაციების რთული ქსელი. სამოქალაქო საზოგადოების არსებითი ნაწილია, მაგალითად, არასამთავრობო ჯგუფები, როგორიცაა მშობელთა და მასწავლებელთა ასოციაციები, პროფესიონალური და ბიზნეს-ასოციაციები, პროფკავშირები, რელიგიური, საქველმოქმედო და ახალგაზრდული ორგანიზაციები. ცხოველმოქმედი სამოქალაქო საზოგადოება კონსტიტუციური დემოკრატიის არსებითი კომპონენტია, რადგან იგი აღკვეთს ხელისუფლების მიერ ძალაუფლების გადაჭარბებულ კონცენტრაციასა და მის ბოროტად გამოყენებას. სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაციები ის „საზოგადოებრივი ლაბორატორიებია“, სადაც მოქალაქეები სწავლობენ დემოკრატიას მის შექმნის გზით.

ინტელექტუალური უნარ-ჩვევები

ინფორმირებული, ეფექტიანი და პასუხისმგებლობის გრძნობით გამსჭვალული მოქალაქეობისთვის არსებითი ინტელექტუალური უნარ-ჩვევებია ამოცნობა/ გაცნობიერება და აღწერა, ახსნა და ანალიზი, საზოგადოებრივ საკითხებთან დაკავშირებით პოზიციის გამომუშავება, დაცვა და შეფასება.

ამოცნობა/გაცნობიერება ნიშნავს აზრის ან მნიშვნელობის მინიჭებას შეგრძნებადი (მაგალითად, ვინმეს კანონიერი წარმომადგენელი) ან აბსტრაქტული, არაშეგრძნებადი (მაგალითად, ცნებები, როგორიცაა, ვთქვათ, სამართლიანობა) ობიექტებისათვის. რაიმეს ამოცნობა/გაცნობიერება შეიძლება მოიცავდეს მისი სხვა ობიექტისგან განსხვავებას; რაიმე მსგავსის შემცველის კლასიფიკაციას ან კატალოგიზაციას; ან კიდევ, ზოგიერთ შემთხვევაში, მისი წარმოშობის გარკვევას.

აღწერა ნიშნავს ზეპირსიტყვიერი ან წერილობითი ანგარიშის წარდგენას ობიექტის ძირითადი ნიშნების ან მახასიათებლების შესახებ; აღწერა შეიძლება ხებოდეს შეგრძნებად ან აბსტრაქტულ პროცესებს, ინსტიტუტებს, ფუნქციებს, იზნებს ან თვისებებს.

ასე რომ, მოქალაქეობის შემსწავლელებმა შეიძლება, მაგალითად:

ახსნა ნიშნავს რაიმეს განმარტებას, გაცხადებას, აღწერას, გაცნობიერებას. შეიძლება აიხსნას, მაგალითად, მოვლენათა გამომწვევი მიზეზები, მოვლენათა და იდეათა მნიშვნელოვნება ან სხვადასხვა მოქმედებებისა და პოზიციების საფუძველი.

გაანალიზება ნიშნავს რაიმეს დაშლას მის შემადგენელ ნაწილებად მისი არსის ან მნიშვნელოვნების წარმოსაჩენად. შეიძლება გაანალიზდეს, მაგალითად, მოვლენათა გამომწვევი მიზეზები, იდეის კომპონენტები ან ლოგიკური შედეგები, სოციალური, პოლიტიკური ან ეკონომიკური პროცესები და ინსტიტუციები.

ასე რომ, მოქალაქეობის შემსწავლელებმა შეიძლება, მაგალითად:

პოზიციის შეფასება ნიშნავს კრიტერიუმებისა და სტანდარტების გამოყენებას რაიმე საკითხთან დაკავშირებული პოზიციის ძლიერი და სუსტი მხარეების ან მოცემული პოზიციით განპირობებული შედეგების, ან ამ შედეგების მისაღწევად გამოყენებული საშუალებების განსასჯელად.

პოზიციის გამომუშავება ნიშნავს კრიტერიუმებისა და სტანდარტების გამოყენებას არსებული პოზიციებიდან იმ პოზიციამდე მისასვლელად, რომელსაც მხარს უჭერ, ან ახალი პოზიციის ჩამოყალიბებას.

პოზიციის დაცვა ნიშნავს არგუმენტების წამოყენებასა და სიცხადის შეტანას რომელიმე პოზიციის სასარგებლოდ და, გარდა ამისა, რომელიმე პოზიციასთან დაკავშირებით მოყვანილ არგუმენტებზე გამოხმაურებას ან მათ გათვალისწინებას.

ასე რომ, მოქალაქეობის შემსწავლელებმა შეიძლება, მაგალითად:

მონაწილეობის უნარ-ჩვევები

ინფორმირებული, ეფექტიანი და პასუხისმგებლობის გრძნობით გამსჭვალული მოქალაქეობისთვის არსებითი მონაწილეობითი უნარ-ჩვევებია ურთიერთქმედების, მონიტორინგისა და ზეგავლენის უნარ-ჩვევები.

ურთიერთქმედება მოიცავს იმ უნარ-ჩვევებს, რომლებიც სჭირდება მოქალაქეს, რათა თვალი მიადევნოს საზოგადოებრივ პრობლემათა მდგომარეობას, რომელიც პოლიტიკური პროცესებითაა განპირობებული ან მთავრობის მიერაა მართული. ხელისუფლების მოქმედებების ან საზოგადოებრივი საქმეების მონიტორინგი მნიშვნელოვანია, თუკი მოქალაქეები აპირებენ, შეგნებული მონაწილეობა მიიღონ სამოქალაქო ცხოვრებაში.