წინამდებარე კრებული საქართველოში მცხოვრები სხვადასხვა ეთნიკური ჯგუფის შესახებ საცნობარო ინფორმაციის სისტემატიზებული მიწოდების პირველი მცდელობაა.

ეთნიკური და რელიგიური მრვალფეროვნება ჩვენი ქვეყნის სიმდიდრეა და იმ ფაქტით, რომ საქართველოში საუკუნეების განმავლობაში სხვადახვა ეთნოსის წარმომადგენლები მკვიდრობენ და მშვიდობიანად ახერხებენენ თანაცხოვრებას, ჩვენ სამართლიანად შეგვიძლია ვიამაყოთ.

საქართველოში ეთნოსებს შორის თანაცხოვრების საუკუნოვანი გამოცდილების კვლევაძიება უნდა გახდეს ჩვენი მრავალეთნიკური ქვეყნის ხელისუფლებისა და საზოგადოებისთვის სამოქალაქო ინტეგრაციის სწორად წარმართვის მყარი საფუძველი.

კრებულის შედგენაზე მუშაობისას დავინახეთ, რომ ამ სიკითხების შესწავლა და წარმოჩენა სხვადასხვა სახის სიძნელესთან არის დაკავშირებული. ეთნიკური მრავალფეროვნების ისტორიისა და ტრადიციის წარმოჩენის დროს თითოეული სიტყვა განსაკუთრებული სიფრთხილითა და რიდით მოპყრობას მოითხოვს.

ვაცნობიერებთ, რომ სტატიებში წარმოდგენილი და გაშუქებული ესა თუ ის თემა შესაძლოა ბევრისთვის საკამათო გახდეს, მაგრამ, ცხადია, რომ ამჯერად აუცილებელი იყო ამ მიმართულებით პირველი ნაბიჯის გადადგმა, გამბედაობის მოკრება და სტატიების ერთ წიგნად შეკვრის გადაწყვეტილების მიღება.

თუმცა იმასაც ვითვალისწინებთ, რომ „ეთნოსები საქართველოში“ შეუძლებელია სრულყოფილ ნაშრომად იყოს მიჩნეული - ეს პირველი ამგვარი მცდელობაა. კრებულში წარმოდგენილი სტატიების ავტორები მზად არიან მიიღონ და სამამოვლოდ გაითვალისწინონ ნებისმიერი ისტორიული, კულტუროლოგიური თუ ეთნოლოგიური ხასიათის დასაბუთებული შენიშვნა.

ამ წიგნით სახალხო დამცველთან არსებული ტოლერანტობის ცენტრი შეეცადა შეძლებისდაგვარად ობიექტური ინფორმაცია მიეწოდებინა მკითხველისათვის საქართველოში მცხოვრები სხვადასხვა ეთნოსის, მათი ისტორიის, სამეურნეო და საოჯახო ყოფის, კულტურისა და ტრადიციების შესახებ.

სტატიები, უმთავრესად, დალაგებულია საქართველოში ეთნიკური ჯგუფების დასახლების ისტორიული თანმიმდევრობის მიხედვით. თუმცა ოდნავ გადავუხვიეთ ამ წესს და სლავური წარმოშობის ერები ერთად დავაჯგუფეთ, ხოლო გერმანელები და ბალტიისპირელები - ერთად.

ეთნიკურ უმცირესობებზე სტატიების ციკლი საქართველოში ეთნოსების დასახლების, მათი სამეურნეო ყოფისა და საცხოვრებელი გარემოს, სულიერი და მატერიალური კულტურის შესახებ ზოგადი შესავალი სტატიით იწყება და სრულდება საქართველოში სამოქალაქო ინტეგრაციის კუთხით არსებული პრობლემატიკის მიმოხილვით.

სტატიების საილუსტრაციოდ გამოყენებულია ცნობილი გერმანელი ეთნოგრაფის მაქს ტილკეს კავკასიური ტრადიციული კოსტიუმების სერია, ხოლო არჩილ ქიქოძის, ლევან ხერხეულიძის, მიტროპოლიტ იოსებ კიკვაძისა და გოგიტა ბუხაიძის ფოტონამუშევრები კრებულში დამოუკიდებელ თემატურ ხაზს ქმნიან.

ვიმედოვნებთ, რომ წინამდებარე გამოცემა კარგ სამსახურს გაუწევს მკითხველს და ხელს შეუწყობს მრავალეთნიკურ საქართველოში ტოლერანტობისა და ურთიერთპატივისცემის კულტურის განვითარებას.

საქართველოს სახალხო დამცველთან არსებული
ტოლერანტობის ცენტრი

1980-იანი წლების ბოლოს და სსრკ-ს დაშლის შემდეგ, საბჭოთა კავშირში არსებული მყიფე წონასწორობა მძაფრმა მოვლენებმა დაარღვია. კატაკლიზმებს თან ახლდა მწვავე პოლიტიკური და ეკონომიკური კრიზისი, რასაც ზოგ ადგილას ეთნიკური დაპირისპირება მოჰყვა. სხვადასხვა ძალები შეეცადნენ პოსტსაბჭოთა სივრცეში არსებული ეთნიკური მრავალფეროვნება თავიანთი მიზნებისათვის გამოეყენებინათ, რისთვისაც კონფლიქტების გაჩაღებასაც არ ერიდებოდნენ. წარმოიქმნა ეთნიკური დაპირისპირების რამდენიმე კერა, გახშირდა იძულებითი მიგრაციები, გარკვეულწილად შეიცვალა ზოგიერთი რეგიონის ეთნოდემოგრაფიული სტრუქტურა.

ეთნოკონფლიქტების პროვოცირებაში მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა ისტორიული ინსინუაციების იდეოლოგიამ, ეთნოცენტრიზმა, რომელთაც საკუთარი მიზნებისთვის იყენებდნენ დაპირისპირებული მხარეები. ეთნოცენტრიზმი ოპოზიციური ჯგუფის ტრადიციული კულტურის ნეგატიურ პრიზმაში განხილვითა და საკუთარი ჯგუფის კულტურის განდიდებით ხასიათდება. ამ ტენდენციებმა არცთუ უმნიშვნელო გავლენა იქონია XX-XXI საუკუნეების მიჯნაზე საქართველოში განვითარებულ ტრაგიკულ მოვლენებში. ამრიგად, კულტურულ-ისტორიული რეალიები იქცნენ არა ცალკეული ჯგუფების გაერთიანების, არამედ მათი გათიშვისა და დაპირისპირების საშუალებად. აქედან გამომდინარე, უდიდესი პასუხიმგებლობა ეკისრებათ იმ მეცნიერებს, რომლებიც ისტორიისა და ეთნოლოგიის სფეროში მუშაობენ. არატიტულარული ეთნიკური ჯგუფების საქართველოში დამკვიდრებისა და მათი ტრადიციული კულტურის პრობლემათა მკვლევარი სავსებით თავისუფალი უნდა იყოს აკვიატებული ნეგატიური სტერეოტიპებისაგან.

ქართული საზოგადოების კონსოლიდაცია და განსხვავებული ჯგუფების ერთიან სახელმწიფო ორგანიზმში ინტეგრაცია მოითხოვს, რომ სახელმწიფოს ეთნიკური პოლიტიკა კარგად გააზრებულ და მეცნიერულად დასაბუთებულ პროგრამას ეყრდნობოდეს. მნიშვნელოვანი ნაბიჯი გადაიდგა ამ მიმართულებით, როდესაც ხელისუფლებამ ქვეყნის განვითარების სტრატეგიულ გეზად აღიარა არა ეთნიკური, არამედ სამოქალაქო იდენტიფიკაცია. ასეთი მიდგომით ქართველია საქართველოს ყველა მოქალაქე, მიუხედავად მისი ეთნიკური წარმომავლობისა. ავტოქთონობამოსულობა და ტრადიციული კულტურული მსგავსება-განსხვავებები მხოლოდ ისეთი ფუნქციების მატარებლად გვევლინება, როგორიცაა - შემეცნებითი (აღრმავებს ცოდნას წარსულის შესახებ), დიდაქტიკური (ასწავლის დადებითი და უარყოფითი მაგალითების მეშვეობით), ეთნო-კულტურული (აძლიერებს ადამიანის მენტალურ კავშირს წინაპრებსა და ტრადიციულ კულტურასთან) და მსოფლაღქმითი (თითოეული ადამიანის, ჯგუფის და, საერთოდ, კაცობრიობის თვითშემეცნებისათვის იძლევა საზრდოს) ფუნქციები.

ჩვენი ქვეყნის მოსახლეობის ეთნო-კულტურული თავისებურებების ობიექტურად წარმოჩენა მეტად მნიშვნელოვანი საქმეა. ქართველი ხალხისა და საქართველოში მცხოვრებ ეთნიკურ ჯგუფთა ყოფა-ცხოვრების წესის ურთიერთშედარება, ტრადიციულ კულტურათა ელემენტების განსხვავებებსა და მსგავსებებზე დაკვირვება კიდევ ერთხელ გვარწმუნებს, რომ ამ სფეროში არსებული მრავალფეროვნება ჩვენი სიმდიდრეა.

საქართველოს ტერიტორია უძველესი დროიდან იყო მოქცეული ინტენსიური მიგრაციების არეალში. განსაკუთრებით აქტიურად მიგრაციული პროცესები საქართველოსა და მის მეზობელ რეგიონებს შორის მიმდინარეობდა. შემოდიოდნენ და მკვიდრდებოდნენ როგორც კავკასიის ხალხთა წარმომადგენლები, ასევე ცალკეული ჯგუფები მახლობელი აღმოსავლეთიდან. დროთა განმავლობაში მიგრანტთა ზოგი ჯგუფი ადგილობრივ მოსახლეობაში ან სხვა ეთნიკურ ერთეულებში გაითქვიფა, სხვებმა კი ბოლომდე შეინარჩუნეს თავიანთი ეროვნული სპეციფიკა.

საქართველოს ეთნიკური იერსახის ფორმირება, ძირითადად, მახლობელ აღმოსავლეთსა და დღევანდელი რუსეთის სამხრეთში განვითარებულ ისტორიულ მოვლენებს უკავშირდება. ამ რეგიონში მიმდინარე ეთნომიგრაციებზე გავლენა მოახდინა როგორც უძველესმა იმპერიებმა, ისე ჰუნების, კიმერიელებისა და სკვითების მოძრაობამ, მონღოლთა შემოსევებმა, თემურ ლენგის ლაშქრობებმა, ირან-ოსმალეთის ომებმა, რუსეთის გაძლიერებამ და აღმოსავლეთის ქვეყნებთან (თურქეთთან, სპარსეთთან) მისი მეტოქეობის შედეგად წარმოქმნილმა ეთნოპოლიტიკურმა და რელიგიურმა იმპულსებმა.

ძველ აღმოსავლეთში განვითარებულ პოლიტიკურ მოვლენებს უკავშირებს ქართული საისტორიო მწერლობა ებრაელების საქართველოში მოსვლას. ბაბილონის მეფის, ნაბუქოდონოსორის მიერ იერუსალიმის აღების შემდეგ (ძვ.წ. 586 წ.) იეჰუდას სახელმწიფოდან დევნილი ებრაელების ჯგუფი საქართველოში მოსულა და მცხეთის მამასახლისისაგან ხარკით მიწები აუღია. ებრაელთა შემოსვლა ამის შემდეგაც გრძელდებოდა და სხვადასხვა პოლიტიკური თუ ეკონომიკური ფაქტორებით იყო განპირობებული.

მახლობელ აღმოსავლეთში შექმნილი გარემოებების შედეგად გაჩნდა საქართველოში სომხური მოსახლეობის პირველი ფენაც. ჩვ.წ.აღ-მდე II საუკუნის დამდეგს, სელევკიდური სირიის მეფე ანტიოქ III-ის სარდლებმა არტაქსემ და ზარიადრმა სომხური სახელმწიფოები შექმნეს და მეზობლად მდებარე ქართული მიწების ხარჯზე განავრცეს, სომეხთა პირველი შემოსვლაც მაშინ უნდა მომხდარიყო.

ირანელებთან, არაბებთან, მონღოლებთან და თურქებთან მრავალსაუკუნოვანი ურთიერთობის შედეგად საქართველოში (მეტწილად ქალაქებში) მკვიდრდებოდნენ ამ ხალხთა წარმომადგენლები, რის შესახებაც ქართულ საისტორიო წყაროებში მრავალი ცნობაა შემორჩენილი. ცალკეულ შემთხვევებში უცხო ეთნიკურ ერთეულს სამეფო ხელისუფლებაც იყენებდა სამხედრო მიზნებისათვის, გაუკაცრიელებული ადგილების დასასახლებლად და საქალაქო ცხოვრების გამოსაცოცხლებლად. ამ მიზნით დავით აღმაშენებელმა ჩრდილო კავკასიიდან ყივჩაღები შემოიყვანა, ხოლო გორ-ში სომხები ჩამოასახლა. სომხური წარმოშობის პირები მოგვიანებითაც მრავლად იყვნენ საქართველოს მეფეთა კარზე.

განსხვავებული მოსაზრებები არსებობს საისტორიო საზოგადოებაში ოსთა საქართველოში ჩამოსახლების ეტაპების შესახებ. მეცნიერთა ერთი ნაწილი მათ მიგრაციის „ძველეს დროდ“ III-IV ან VI-VII საუკუნეებს მიიჩნევს. საქართველოში ოსთა ინფილტრაციის პირველ პერიოდად მეცნიერთა უმეტესობა ჩრდილო კავკასიაში მონღოლთა გაბატონებას უკავშირებს. იყო ცდა, ოსური გვარების გენეალოგიებზე დაყრდნობით, მათი მიგრაციის ხანა XV-XVI საუკუნეებით განესაზღვრათ. რუსი და ქართველი მეცნიერების კვლევის შედეგები მიუთითებენ, რომ ქართლის მთიანეთში ოსების დასახლება, ძირითადად, XVII საუკუნეში მოხდა, ხოლო დას. საქართველოში ოსთა მიგრაცია XVIII საუკუნეში მიმდინარეობდა. ოსების კომპაქტური დასახლებები თანდათანობით გაჩნდა შიდა ქართლის ჩრდ. ნაწილში, მდ. ლიახვისა და მდ. ქსნის ხეობებში, თუმცა მათი დიდი ნაწილი დისპერსულად განსახლდა მთელ საქართველოში.

XIX საუკუნემდე წერილობით წყაროებში ოსეთთან დაკავშირებით განსაზღვრება „სამხრეთი“ ან „ჩრდილოეთი“ არ ფიქსირდება. ეს ტერმინი მხოლოდ საქართველოს რუსეთთან შეერთების შემდეგ გაჩნდა. იმპერატორისადმი გაგზავნილ რაპორტებში რუსი სამხედროები მდ. ლიახვის მთიანი რეგიონების ოსებით დასახლებულ ტერიტორიას უწოდებდნენ „ოსეთს“, „Грузинская Осетия“-ას, „Карталинская Осетия“-ს (1812-1837 წწ.). შემდეგ გაჩნდა ოპოზიციური წყვილი - „Южная Осетия - Северная Осетия“ (1830, 1867, 1885 წწ.). XIX საუკუნის 40-იან წლებში საქართველოს ტერიტორიაზე „Осетинский округ“-ი დაწესდა. სწორედ ეს ვითარება იქცა შიდა ქართლში ბოლშევიკების მიერ შექმნილ ტერიტორიულ-ადმინისტრაციული დანაყოფისათვის სახელის მინიჭების წინაპირობად (სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქი).

აზრთა არანაკლებ სხვადასხვაობას იწვევს აფხაზთა ეთნოგენეზი და დღევანდელი აფხაზეთის ტერიტორიაზე განვითარებული ეთნიკური პროცესები. მკვლევართა ნა-წილი მიიჩნევს, რომ ამ მხარეზე მნიშვნელოვანი გავლენა იქონიეს გვიან შუა საუკუნეებში ჩრდილო კავკასიიდან გადმოსულმა ადიღეური მოდგმის ხალხებმა. ეთნიკური აფხაზების ბირთვს სწორედ ჩრდილო კავკასიიდან გადმოსახლებული ჯგუფები შეადგენენ. ზოგ მეცნიერს კი სრულიად განსხვავებული მოსაზრება აქვს, მათი აზრით, II საუკუნეში წყაროებში მოხსენებული აფსილები და აბაზგები აფხაზურ-ადიღური მოდგმის ტომები იყვნენ და თანამედროვე აფხაზი ხალხის წინაპრები არიან. აფხაზური ფეოდალური ეროვნების ჩამოყალიბება, ძირითადად, VIII საუკუნეში დასრულდა. პროცესში მთავარი როლი შეასრულეს აბაზგებმა და აფსილებმა. ამ კონცეფციის მიმდევრები მიიჩნევენ, რომ გვიან შუა საუკუნეებში მიგრაციულ პროცესებს, პირიქით, საქართველოდან ჩრდ. კავკასიისაკენ ჰქონდა მიმართულება. ერთიანი სამეფოს დაშლის პერიოდში აფხაზეთის მოსახლეობის ნაწილი კავკასიონს გადაღმა, ჩრდილო კავკასიაში (მდ. ყუბანისა და მისი მარცხენა შენაკადების სათავეებში), დამკვიდრდა და დროთა განმავლობაში ჩამოყალიბდა როგორც თავისთავადი აბაზა ხალხი.

გვიანი შუა საუკუნეებისათვის განსაკუთრებით ძლიერი იყო მიგრაცია სომხეთიდან. ისტორიული სომხეთი განაწილებული აღმოჩნდა ორ მუსლიმურ სახელმწიფოს - ირანსა და ოსმალეთს - შორის. მრავალი ადამიანი ტოვებდა სამშობლოს იქ გამეფებული ეროვნულ-პოლიტიკური თუ რელიგიური შევიწროების გამო და სხვა ქვეყნებში ეძებდა თავშესაფარს.

XV-XVI საუკუნეებიდან მახლობელ აღმოსავლეთში მომხდარი პოლიტიკური ცვლილებების შედეგად აღმოსავლეთ საქართველოში ინტენსიური ხასიათი მიიღო თურქმენული მოდგმის (ქართული წყაროებით - თათრები, დღევანდელი აზერბაიჯანელების წინაპრები) ტომების ჩამოსახლებამ. XVII საუკუნის დამდეგს შაჰ აბას პირველმა ქართლის მეფე გიორგის „საჩუქარი“ მოსთხოვა. შაჰმა „ნაჩუქარ“ მიწაზე ლორეს სახანო შექმნა და იქ ბორჩალუს მუსლიმი ტომები ჩამოასახლა. XVII-XVIII საუკუნეში აღმ. საქართველოში ჩამოსახლდა ჰასანლუს ტომის ერთი ნაწილი. ისინი, ძირითადად, კახეთსა და ქვემო ქართლში (დღევანდელი მარნეულისა და გარდაბნის რაიონები) დანაწილდნენ. ნასიბუს ტომმა დმანისის ხეობაში შეაღწია, ქცია-ხრამის ხეობების გაყოლებით აღმოსავლეთისაკენ წავიდა და მდინარე მტკვრის გაღმა მხარეზე ლილოებსა და ყარაიის მდიდარ საძოვრებს მოეკიდა. პირველ ხანებში ჩამოსახლებული ყიზილბაშები ირანის შაჰს ემორჩილებოდნენ და ქართლის სამეფოს აღწერებშიც არ გვხვდებიან. მოგვიანებით, თანდათანობით ქართულ ფეოდალურ სისტემას შეერწყნენ და აქტიურად მონაწილეობდნენ ქართული სახელმწიფოს ცხოვრებაში. ამის მკაფიო მაგალითია სახალხო გმირი ხუდია ბორჩალოელი, რომელსაც ღირსეული ადგილი უჭირავს მეფე ერეკლე II-ს ერთგულ თანამებრძოლთა შორის.

შაჰ-აბასის ლაშქრობების შემდეგ კაკენისელის სასულთნოსა და კახეთში ჩამოსახლება დაიწყეს დაღესტნელებმა. მართალია, დაღეს-ტნელთა ქართულ მიწა-წყალზე გადმოსვლა-დამკვიდრება მშვიდობიან პერიოდშიც ხდებოდა, მაგრამ ეს პროცესი გააქტიურდა მას შემდეგ, რაც აღმოსავლეთ კავკასია ირანის გავლენის ქვეშ მოექცა. შაჰ აბასის ლაშქრობებმა კი დაღესტნელ მოახალშენეებს საქართველოსკენ გაუხსნა გზა.

ირან-თურქეთის მეტოქეობის პერიოდში (XVIს.) აღმოსავლეთ საქართველოში (მესხეთში) გამოჩნდნენ ცალკეული ქურთული ტომებიც.

როგორც ზემოთ აღინიშნა, ეთნიკურ მიგრაციას ზოგჯერ ადგილობრივი მესვეურებიც მიმართავდნენ. კავკასიის სხვა რეგიონებიდან შემოყვანილ ეთნიკურ ჯგუფებს ქართული სამეფო კარი და ცალკეული ფეოდალი გაუკაცრიელებული ადგილების დასასახლებლად და საქალაქო ცხოვრების გამოსაცოცხლებლად იყენებდა. XVIII საუკუნის შუა ხანებში ერეკლე მეორემ ქართლში ოსები შემოიყვანა. 70-იან წლებში ყაბარდოელების ჩამოსახლება სცადა, რასაც წინ აღუდგა რუსეთი. ერეკლეს ძალისხმევის შედეგია ბერძენთა პირველი მცირერიცხოვანი დასახლებების გაჩენა აღმოსავლეთ საქართველოში. ომან მდივან ბეგ ხერხეულიძის ცნობით, სპილენძისა და ვერცხლის მოპოვების განვითარების მიზნით, ერეკლე II-მ, ბერძნები ჩამოასახლა ახტალაში, სომეხი მელიქების მამულებში, სადაც სპილენძისა და ვერცხლის საბადოები იყო. ამრიგად, საქართველოს სამეფოს მმართველობა არათუ უპირისპირდებოდა მიგრანტებს, პირიქით, ქმნიდა პირობებს მათი ინტეგრირებისათვის. ქართველი მეფეები (ერეკლე II, გიორგი XII) მიგრანტებისათვის შეღავათებს აწესებდნენ. სწორედ ამიტომ უკუმიგრაციას უმნიშვნელო მასშტაბები ჰქონდა.

ეთნიკური ჯგუფების ერთი ადგილიდან მეორეზე გადაადგილება სამხრეთ კავკასიაში განვითარებულ ეთნოისტორიულ პროცესებზე მნიშვნელოვან გავლენას ახდენდა. ახალი ეთნოკულტურული მახასიათებლების შემოტანა ხშირად მნიშვნელოვანი ტრანსფორმაციის მიზეზი ხდებოდა. მაგალითად, დღევანდელი აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე თურქულენოვანი და ირანული მოდგმის ხალხების ინფილტრაციამ რადიკალური გავლენა იქონია აქ მცხოვრები ალბანელების ენაზე, ტრადიციულ ყოფასა და კულტურაზე.

სამხრეთ კავკასიაში ამჟამად არსებული ეთნოდემოგრაფიული სიტუაცია მჭიდროდ უკავშირდება რუსეთის იმპერიის გაძლიერებისა და მისი კავკასიაში წინსვლის ისტორიას. რუსეთი უკვე XVI საუკუნიდან ერეოდა სამხრეთ კავკასიაში მიმდინარე პროცესებში. მოგვიანებით თავად კავკასიელ მესვეურთა ნაწილი აქეზებდა ცარიზმის სამხრეთულ მისწრაფებას. რომ არაფერი ითქვას კახეთისა და ქართლის მეფეებზე, XVIII საუკუნეში სომხური საზოგადოების წინამძღოლი ეჩმიაძინის საპატრიარქოც აქტიურ მიმოწერას აწარმოებდა საიმპერატორო კართან. რუსეთში მოღვაწე სომხური ემიგრაცია - ლაზარევი, არღუთინსკი, ემინი - ცდილობდა პოლიტიკური ზედაფენა ირან-თურქეთის ბატონობიდან სომხეთის გამოხსნითა და მისგან მოკავშირე სახელმწიფოს შექმნის იდეით დაეინტერესებინა.

კავკასიაში რუსეთისათვის სასურველი პოლიტიკური სიტუაციის ფორმირება მხოლოდ სათანადო ეთნიკური მოზაიკის შექმნით შეიძლებოდა, რაც აუცილებლად მოითხოვდა მეცნიერულ კვლევას. კავკასიის ეთნოგრაფიული, გეოლოგიური, ბოტანიკური და გეოგრაფიული შესწავლისათვის ექსპედიციებმა XVIII საუკუნეში დაიწყეს ინტენსიური სამეცნიერო კვლევა-ძიება. დიდძალი ეთნოგრაფიული მასალის მოძიებამ, ანალიზმა და სოლიდური სამეცნიერო ბაზის ჩამოყალიბებამ ჯერ ცარიზმს, შემდეგ კი საბჭოთა კავშირს ეთნიკური ვითარების ტრანსფორმირების საშუალება მისცა. ამ მიზნით ეფექტურად იყენებდნენ როგორც გარე (ეთნოტერიტორიულ ერთეულებს შორის მიმდინარე), ისე შიდა მიგრაციებს.

საქართველოში გაბატონების პირველივე წლებში რუსული მმართველობა სასურველი ეთნიკური სიტუაციის შესაქმნელად პრაქტიკული ღონისძიებების გატარებას შეუდგა. 1801 წლის 12 სექტემბრის მანიფესტს თან ერთვოდა რესკრიპტი საქართველოს კოლონიზაციის თაობაზე. მასში იმპერატორი ალექსანდრე I საქართველოს მაშინდელ მთავარმართებელს, კნორინგს, მიუთითებდა, რომ განსაკუთრებული ყურადღება მიექციათ საზღვარგარეთიდან საქართველოში ქრისტიანი კოლონისტების მოზიდვისათვის. ამ მიზნით 1819 წლის 22 დეკემბერს მიიღეს საგანგებო დე-ბულება, რომლითაც საქართველოში გადმოსახლებულ კოლონისტებს მთელი რიგი შეღავათები ენიჭებოდათ. სწორედ ამ შეღავათებით სარგებლობდნენ XIX საუკუნეში ცარისტული რეჟიმის ძა-ლისხმევით გადმოსახლებულ მიგ-რანტთა ჯგუფები (რუსეთის ეკლესიასთან დაპირისპირებული რე-ლიგიური ჯგუფები, სომხები, ბერძნები, გერმანელები და ა.შ.)

საიმპერატორო კარი მიზნად ისახავდა რუსების, განსაკუთრებით, კაზაკების ჩამოსახლებას საქართველოსა და კავკასიაში. სამსახურის ვადის გასვლის შემდეგ რუსი ოფიცრებისა და ჯარისკაცთა ნაწილი მუდმივ საცხოვრებლად დისლოცირების ადგილზე რჩებოდა. რუს კოლონისტებს მთავრობამ დაურიგა საუკეთესო მიწები, ეხმარებოდა მათ ფინანსურად, ათავისუფლებდა გადასახადებისაგან. შემდგომში ეს დასახლებები სოფლებად გადაიქცნენ. სამხედრო კოლონიზაციის გარდა, რუსი მოსახლეობის საქართველოში დაფუძნებას თავადაზნაურული და საეკლესიო-სამონასტრო კოლონიზაციაც უწყობდა ხელს.

XIX საუკუნის 20-30-იან წლებში დაიწყო რუსეთის შიდა გუბერნიებიდან ე.წ. ერეტიკოსების გადმოსახლება საქართველოში. მართლმადიდებელ ეკლესიასთან დაპირისპირებული ჯგუფები მოდიოდნენ როგორც საკუთარი ნებით, ისე იძულებითაც. ერთ-ერთი პირველნი იყვნენ დუხობორები, რომლებიც ახალქალაქის უბანში გადმოასახლეს. მათ მალაკნები მოჰყვნენ. მთავრობა ცდილობდა გადასახლებისას არ დაერღვია რელიგიური თემის ერთიანობა და, როგორც წესი, მათ ცალკე საცხოვრებელ ადგილს უყოფდა. 1820-იანი წლებიდან დაიწყო რუსეთის სხვადასხვა რეგიონებიდან რუსი „რასკოლნიკების“ საქართველოში ჩამოსახლება.

საქართველოში სხვა ეროვნების ქრისტიანულ ჯგუფებსაც ასახლებდნენ. 1817 წელს ვენის კონგრესიდან მომავალ ალექსანდრე I-ს შტუტგარტში შეხვდნენ ერთ-ერთი გერმანული რელიგიური ჯგუფის (სკეპტიკოსების) წარმომადგენლები და კავკასიაში გადმოსახლება სთხოვეს. რუსეთის იმპერატორმა შემოთავაზებულ წინადადებაზე თანხმობა განაცხადა და გადმოსახლების მსურველებს რწმენის ხელშეუხებლობასა და საცხოვრებელი ადგილებით დაკმაყოფილებას დაჰპირდა. იმავე წლის დამდეგს საქართველოსკენ რამდენიმე პარტიად დაყოფილი გერმანელები დაიძრნენ. მათი უმრავლესობა ვიურტემბერგელი და ბადენელი პროტესტანტები (პიეტისტები) იყვნენ.

გარდა ამისა, საქართველოში მრავლად ასახლებდნენ ცარიზმის წინააღმდეგ ამბოხებულ სხვადასხვა ჯგუფთა წარმომადგენლებს (დეკაბრისტებს, პოლონეთის აჯანყების მონაწილეებსა და ა.შ.).

რუსეთის გაბატონებას მოჰყვა ხელისუფლებისათვის არასასურველი ჯგუფების, პირველ რიგში, მეამბოხეთა, საქართველოდან გაძევება. კოლონიური რეჟიმის დამ-ყარებას მთელი კავკასია მედგრად ებრძოდა. რუსეთის წინააღმდეგ XIX საუკუნის 70-იან წლებამდე რამდენიმე ფართომასშტაბიანი აჯანყება მოხდა აფხაზეთში. აჯანყებების სისხლში ჩახშობას სდევდა აფხაზთა იძულებითი მიგრაცია („მუჰაჯირობა“) ოსმალეთის იმპერიაში. ვარაუდობენ, რომ იმ პერიოდში ოსმალეთში, და-ახლოებით, 135 ათასამდე აფხაზი და აბაზი წავიდა. XIX საუკუნის 30-იანი წლების დამდეგს თურქეთში გადავიდა სამცხე-ჯავახეთის მუსლიმ ქართველთა უმეტესობაც. სამაგიეროდ, ჰყავდათ ქრისტიანები. 1828-29 წლებში რუსეთ-თურქეთს შორის დადებული ადრიანოპოლის საზავო ხელ-შეკრულების ძალით, რუსებმა საომარი ოპერაციების დროს დაკავებული თურქეთის ტერიტორიიდან (არზრუმის ვილაიეთიდან) ახლად შემოერთებულ ქართულ მიწაზე, სამცხე-ჯავახეთში, ჩამოასახლეს 30 ათასი სომეხი. ამავე პერიოდში საქართველოში შემოვიდა ბერძენთა დიდი ჯგუფიც, რომელიც, ძირითადად, წალკის რაიონში განსახლდა. XIX საუკუნის პირველ ნახევარში შემოსული მიგრანტების ხარჯზე რადიკალურად შეიცვალა ქვეყნის ეთნიკური შემადგენლობა.

მიგრაციული პროცესების ერთი ვექტორი უკავშირდება XIX საუკუნეში მიმდინარე რუსეთის ომებს კავკასიაში. ამ დროისათვის საქართველოში შემოვიდა ჩრდილო კავკასიელთა რამდენიმე ჯგუფი. მათგან აღსანიშნავია ვაინახები (ქართ. ქისტები). საქართველოში ქისტების მასობრივი ჩამოსახლება XIX საუკუნეში, სავარაუდოდ, 1826 წლიდან დაიწყო და ამავე საუკუნის 60-იან წლებში დასრულდა. თუმცა მიგრაციის ცალკეული შემთხვევები XX საუკუნის პირველ ნახევარშიც გვხვდება.

რუსეთის მპყრობელობის პირობებში, XIX საუკუნეში მოვიდნენ საქართველოში მიგრანტთა შედა-რებით მცირერიცხოვანი ჯგუფები - ჩეხები, ასურელები, უკრაინელები. იმავე საუკუნის მეორე ნახევრიდან გამოჩნდნენ სამუშაოდ გამოგზავნილი ბალტიისპირელები, რომელთაც მოგვიანებით გამოქცეულნი და გადმოსახლებულნი შეემატნენ. XIX საუკუნეში უნდა გამოჩენილიყვნენ პირველად ბოშებიც.

ეთნიკური მიგრაციები XX საუკუნეშიც გაგრძელდა. დამოუკიდებელი საქართველოს მთავრობამ 1918 წელს მიიღო ქურთი-ეზიდები. ისინი თურქეთის მთავრობისა და მუსლიმი ქურთების ერთი ნაწილის მხრივ დევნას გამოექცნენ.

თავიანთ სამშობლოში შევიწროებული ადამიანები საქართველოში მოგვიანებითაც შემოდიოდნენ. XX საუკუნის 20-იან წლებში ყვარლის რაიონის სოფელ ოქტომბერში (ყოფილ ზინობიანში) აზერბაიჯანიდან, ნუხის ოლქის სოფ. ვართაშნიდან, გადმოსახლდნენ აზერბაიჯანელებისა და სომხების თავდასხმებით შეწუხებული უდიები, კავკასიის მცირერიცხოვანი აბორიგენული ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენელნი.

XX საუკუნის 40-იან წლებში, ნაცისტურ გერმანიასთან ომის დროს, სსრკ-ს ევროპული ნაწილის ევაკუაციის შემდეგ მრავალმა რუსმა, უკრაინელმა, ბელორუსმა თუ სხვა ეროვნების ადამიანმა საქართველოს შეაფარა თავი და აქვე დარჩა.

ხანგრძლივმა თანაცხოვრებამ გარკვეული გავლენა იქონია ქართველებისა და აქ დასახლებული ეთნიკური ჯგუფების სამეურნეო ყოფასა და სულიერ კულტურაზე. სა-ქართველოში დამკვიდრებულმა ეთნიკურმა ჯგუფებმა გაითავისეს რიგი ქართული წესებისა და ასევე, თავის მხრივ, გავლენა მოახდინეს ადგილობრივ მოსახლეობაზე. ამაზე ნათლად მეტყველებს საცხოვრებელი და სამეურნეო ნაგებობები, მეურნეობის გაძღოლის წესები, ქორწინების, გლოვის, დაკრძალვის რიტუალები, ფოლკლორი და ა.შ. ერთი მხრივ, ბარისა და მთის რეგიონების ქართველთა ისტორიული, ეკონომიკური და კულტურული თანამშრომლობის შედეგად, მეორე მხრივ, კი მიგრირებულ ეთნიკურ ერთეულთა და მეზობელი დიდი სახელმწიფოების კულტურათა გავლენით შეიქმნა მეტად თავისებური კულტურა. ამის მაგალითად შეიძლება ტრადიციული კულტურის რამდენიმე სეგმენტი განვიხილოთ.

საქართველოში დასახლების სამი ტიპი არსებობს: მთური, აღმოსავლურბარული და დასავლეთ ქართული (საკარმიდამო ტიპის დასახლება). დასახლების ამ ტიპებს შეეფარდება საცხოვრებელი ნაგებობების სახეობები: (1) მთური (ხევსურული კალოიანი სახლი, სვანური „ქორ“-ი, რაჭული დუროიანი სახლი, თუშური ჩარდახიანი სახლი, მოხეური სახლი), (2) დარბაზული - გვირგვინიან-ერდოიანი კომპლექსური ხასიათის შენობა - ერთ ჭერქვეშ, ჰორიზონტალურ ჭრილში განლაგებული საცხოვრებელი და სამეურნეო ნაგებობებით და (3) დასავლურ ქართული საცხოვრისი განცალკევებული კარმიდამოებით, ხის სახლითა და გაფანტული სამეურნეო ნაგებობებით (არქაული სახეობა - ფაცხა და ძელური ჯარგვალი, უფრო გვიან კი ფიცრულ-ბოყვიანი და საძირკველზე მდგომი ოთხკუთხოვანი ოდა სახლი). საცხოვრებელი და სამეურნეო ნაგებობების ადგილობრივმა ვარიანტებმა ძლიერი გავლენა მოახდინეს მიგრანტთა შენობა-ნაგებობებზეც.

სამეცნიერო ლიტერატურაში მიღებული კლასიფიკაციით ერდოიან-გვირგვინიანი დარბაზული ნაგებობები აღმოსავლეთ საქართველოს ბარში იყო გავრცელებული და ძლიერად შეჯგუფებულ, მეტწილად გზისპირა დასახლებას უკავშირდება. დარბაზული ტიპის ნაგებობები გვხდებოდა ასევე ყარსში, ბასიანსა და მის მომიჯნავე ოლქებში და დღევანდელი აზერბაიჯანის ტერიტორიაზეც. სწორედ ამ ტიპს განეკუთვნება საქართველოში დამკვიდრებული სომხების ტრადიციული საცხოვრებელი „გლხატუნი“, აზერბაიჯანელთა „ყარა დამი“ და ბერძნების „ყარა იაპი“.

ეს საცხოვრებლებიც კომპლექსური ნაგებობაა, ერთ ჭერქვეშ განლაგებული რამდენიმე სათავსოთი, რომელთა შორის საქონლის სადგომი ბოსელიც იყო. სახურავი ყელისაკენ დავიწროებულ საფეხუროვან პირამიდას წარმოადგენდა, რომელიც ოთხ მსხვილ ხის ბოძს ეყრდნობოდა. ჰაერი და სინათლე გვირგვინის ყელიდან შემოდიოდა, იქიდანვე გადიოდა შუაცეცხლის კვამლი. შენობა გარედან თითქმის არ ჩანდა და უფრო ყორღანს წააგავდა, რომელშიც ვიწრო ბნელი დერეფანი შედიოდა. ამგვარი ნაგებობის ავეჯი და დგამ-ჭურჭელი მეტად უბრალო იყო. იდგა ხის ყუთები სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციისათვის, ასევე სკივრები და ხის გრძელი ტახტები.

სიპტომატურია, რომ საქართველოში ერთ-ერთი ყველაზე ადრე შემოსული ეთნიკური ჯგუფის, ებრაელების საცხოვრებელი და სამეურნეო ნაგებობებიც ქართულის იდენტური იყო, ებრაელი ხალხის კულტურულ სპეციფიკასთან დაკავშირებულ რამდენიმე დეტალს თუ არ მივიღებთ მხედველობაში. დასავლეთ საქართველოს ებრაელთა დასახლებებში გავრცელებული იყო ხის ქართული ოდა სახლი, დიდი საკარმიდამო ეზოთი გარშემორტყმული, სადაც განლაგებული იყო სამეურნეო ნაგებობები: ბოსელი, საქათმე, ბეღელი; გაშენებული იყო ვენახი და ხეხილის ბაღი. აღმოსავლეთ საქართველოს ებრაელთა დასახლებები მჭიდრო, კომპაქტური იყო, საცხოვრებელი ნაგებობანი კი, ძირითადად, მიწური და დარბაზული სახლის ტიპისა.

ქართულის ანალოგიურად ვითარდებოდა აღმოსავლეთ საქართველოში ჩრდილო კავკასიიდან ჩამოსახლებულ მიგრანტთა შენობა-ნაგებობები. თავდაპირველად ისინი მიწურებში ცხოვრობდნენ, შემდგომ კი საცხოვრებლების სხვადასხვა მასალით შენება დაიწყეს. აქ გვხვდება წნული, ფიცრული და ქვითკირის სახლები. წნული სახლები ამავე ტიპის ქართული სახლებისაგან არაფრით განსხვავდება. მშენებლები, ძირითადად, ქართველი ხელოსნები იყვნენ. უფრო მოგვიანებით გავრცელდა ორსართულიანი სახლები შემინული ან ღია რკინის მოაჯირიანი აივნებით (ვერანდებით), თუნუქის სახურავებით, მარმარილოს კიბეებით.

ოსები სამშენებლო მასალად, ძირითადად, ქვას იყენებდნენ, მათი სახლები ბრტყელი გადახურვით ხასიათდებოდა. ოჯახის საცხოვრებელი სახლი და სამეურნეო ნაგებობები ერთ ჭერქვეშ იყო განთავსებული. საცხოვრებლად მეორე სართული იყო განკუთვნილი, პირველზე კი საქონელი ჰყავდათ და სასოფლო-სამეურნეო იარაღებს ინახავდნენ.

დასავლურ ქართულ ტიპთან ახლოს იდგა აფხაზეთში გავრცელებული ძველებური ტიპის სახლი - მრგვალი ან ოთხკუთხა ფორმის ჩალით დახურული ფაცხა. აფხაზური ეზოსათვის დამახასიათებელი იყო, აგრეთვე, სამზადი სახლი მიწის იატაკითა და შუაცეცხლით. აღსანიშნავია, რომ XIX საუკუნის შუა ხანიდან მოყოლებული აფხაზურ სოფლებში დასავლურქართული ტიპის ოდა სახლების მშენებლობა დაიწყო. თანამედროვე სოფელში უკვე ქვისა და აგურის ორსართულიანი და მრავალოთახიანი სახლები ჭარბობს.

ქართულისგან განსხვავდებოდა რუსი და გერმანელი მიგრანტების საცხოვრებელი და სამეურნეო შენობა-ნაგებობები. მათი სოფლებისთვის ტიპური იყო სწორი ფართო ქუჩები, რომელთაც ორივე მხარეს მწკრივად მიუყვებოდა შეღებილი სახლები (რუს. იზბა). სოფლის შუაგულში მდებარეობდა მოზრდილი მოედანი, სადაც იდგა ეკლესია, სკოლა, საზოგადოებრივი შენობები და მაღაზიები. კარ-მიდამოები, დიდი, ფართო ეზოები სისუფთავითა და სიკოხტავით გამოირჩეოდა. რუსები სახლის სახურავებს ტრადიციული კეხით ამკობდნენ, ჭიშკარზე დამაგრებული იყო საშოშიე; ქართველებისაგან განსხვავებით ოთახის კედლებზე ქაღალდს (შპალერს) აკრავდნენ. ავეჯი, საწოლები და დგამი, თვითნაკეთი ჰქონდათ. გერმანელები კი სახლებს უმთავრესად ქვისაგან აგებდნენ. მათში 4-5 ოთახი და სამზარეულო იყო. სახლს მაღალი და ძალზე დაქანებული სახურავი ჰქონდა, მის ქვეშ მოწყობილი სხვენი ბეღლის, ხოლო სარდაფი მარნის მოვალეობას ასრულებდა. ეზოში დამხმარე შენობებიდან მხოლოდ თავლა-ბოსელი იდგა, რომელსაც მიშენებული ჰქონდა პატარა სათავსოები შინაური ფრინველისა და წვრილფეხა საქონლისათვის.

განსხვავებული ჯგუფების თანაცხოვრების პრაქტიკა ეკონომიკური ხასიათის კავშირურთიერთობებსა და ურთიერთზეგავლენაშიც გამოიხატებოდა. ტრადიციული სამეურნეო ყოფა განისაზღვრებოდა სამიწათმოქმედო და მესაქონლეობის კულტურათა ვერტიკალურ ზონალობასთან დაკავშირებული პროპორციით, სოფლის მეურნეობის დარგებისა და ხელოსნობა-ვაჭრობის მდგომარეობით. ბარისა და მთის მოსახლეობის ბუნებრივი მიგრაციული პროცესები და უცხოეთიდან მოახალშენეების შემოყვანაც ბარის დაცლილი ტერიტორიების მოსახლეობით გაჯერებას ემსახურებოდა. ეს პროცესები, ერთი მხრივ, ეკონომიკური წონასწორობის დაცვას უწყობდა ხელს, მეორე მხრივ - ისტორიულ-გეოგრაფიული კარჩაკეტილობის მოხსნას, საზღვარგარეთიდან შემოსული თუ რომელიმე ქართული ეთნოგრაფიული ჯგუფის კულტურული პოტენციალის ზოგადქართულ მოდელში ინტეგრირებას.

საქართველო აღიარებულია კულტურული პურეულის სელექციისა და მიწათმოქმედების აღმოცენების უძველეს კერად. დღემდე ცნობილი ხორბლის 16 სახეობიდან საქართველოში წარმოდგენილია 11, რომელთაგან 6 ენდემურია. ეთნოგრაფიული მონაცემებით ირკვევა, რომ ხანგრძლივი დაკვირვების საფუძველზე, მარცვლეული კულტურების სელექციის, შერეული კულტურების, საგაზაფხულო და საშემოდგომო ხორბლის, მიწის დამუშავება-გაპატივების ხერხების შესახებ მდიდარი ემპირიული ცოდნა დაგროვდა. ქართულ ეთნოგრაფიულ ჯგუფებში გავრცელებულია შრომის ორგანიზაციის მრავალფეროვანი ფორმები - მონდავი, ამბაზი, ულამი, მოდგამი, ნადი; ცნობილია სახნავ-სათესი მიწის მოპოვებისა და მისი მოვლის სხვადასხვა საშუალება - დასვენება, დაჭაობება, მორწყვა, მოლაბვა. ქართველებმა საუკუნეების განმავლობაში გამოიმუშავეს მემინდვრეობის თანმიმდევრული პროცესები: ნიადაგის სახნავ-სათესად გამოყენება, ნიადაგის მოსწორება-მოშანდაკება და დამაგრება ბაქნებისა და ოროკების სახით, მოხვნა, განოყიერება, მორწყვა. ქართველი მეურნე ფლობდა სრულყოფილ ცოდნას ნიადაგის მოსავლის უნარიანობის, მისი ხარისხისა და რაობის თვისებების შესახებ. ვერტიკალობის მიხედვით, განასხვავებდნენ დაბლობის, მთის ძირისა და მაღალმთიანის ხელოვნურ ნიადაგებს, რომლებიც ტერასების მსგავსად იქმნებიან ფერდობებზე.

მკვიდრი მოსახლეობის მიერ საუკუნეების განმავლობაში შექმნილი და ადგილობრივ ბუნებრივ-გეოგრაფიულ გარემოსთან ოპტიმალურად მორგებული სამუშაო იარაღები, შრომის წარმოების ხერხები და კულტურულ მცენარეთა ჯიშები უმეტესად უცნობი იყო უცხოეთიდან შემოსული მიგრანტებისათვის, რაც მათი შრომის შედა-რებით დაბალ პროდუქტიულობას განაპირობებდა. გარკვეული დროის გასვლის შემდეგ მიგრანტები ნასესხობის გზით ითვისებდნენ ადგილობრივი მოსახლეობის ტექნიკურ უნარ-ჩვევებსა და შრომის იარაღებს. ისინი ებმებოდნენ ადგილობრივი ეთნოგეოგრაფიული გარემოსათვის დამახასიათებელ სამიწათმოქმედო და მესაქონლეობის სტრუქტურაში, უერთდებოდნენ უკვე ჩამოყალიბებულ საირიგაციო სისტემას, ითავისებდნენ მესაქონლეობის ტრადიციულ წესს, უკვე არსებულ საიალაღო ბაზებსა და ა.შ.

ხშირად მიგრანტთა ადაპტირება გართულებული იყო იმით, რომ მეურნეობისა და საცხოვრებლის ტიპი, რომელიც მათ ახალ ადგილას ხვდებოდა და სავსებით შეესაბამებოდა ადგილობრივ ბუნებრივ-სამეურნეო გარემოსა და აქაური მოსახლეობის მოთხოვნილებებს, ძლიერ განსხვავდებოდა ახალმოსულთა ყოფილ საცხოვრებელ ადგილებში არსებული პირობებისაგან. მაგალითად, ქ. ვერმიშევის ცნობით, XIX საუკუნის ბოლოსათვის სამცხე-ჯავახეთში ჩამოსახლებული სომხები იძულებულნი გახდნენ თავიანთი ტრადიციული სახნავი იარაღი „არორი“, შრომის წარმოების ნაკლები ეფექტურობის გამო, თანდათანობით ადგილობრივი სახნისით - „ჯილღათი“ - შეეცვალათ.

ქართული სამიწათმოქმედო იარაღები კლიმატურ-გეოგრაფიულ პირობებსა და ზონალობას იყო მორგებული. ხელით სამუშაო საფარცხსაოშმა, სამკალ-სათიბმა, სალეწმა და გამწევი ძალისათვის განკუთვნილმა სახვნელებმა სრულყოფის რთული გზა განვლეს. მიწათმოქმედებაში გამოიყენებოდა როგორც მარტივი, ისე რთული იარაღები. აღმოსავლეთ საქართველოს მთასა და ზემო იმერეთში გავრცელებული კავის გვერდით ბარში გვხვდება ბევრად რთული დიდი გუთანი, რომელიც სამეცნიერო ლიტერატურაში ქართული გუთნის სახელითაა ცნობილი.

მთიანი რეგიონებიდან საქართველოს ბარში ჩამოსახლებულ მიგრანტებს, ძირითადად, მესაქონლეობის ცოდნა-გამოცდილება ჰქონდათ, ამიტომ ადგილობრივ სამეურნეო პირობებთან ადაპტირება უწევდათ, იცვლებიდა შრომის იარაღებიც. მაგალითად, პანკისელი ქისტების მეურნეობის წამყვანი დარგი გახდა მარცვლეული კულტურების - სიმინდის, ხორბლის, ქერის, შვრიისა და სხვ. - მოყვანა. ქისტები მიწას, თავდაპირველად, ტრადიციულად აჩაჩა გუთნით ხნავდნენ, რომელიც XX საუკუნის ბოლომდე შემორჩა. პარალელურად ხმარებაში შემოვიდა რკინის გუთანი, რომელმაც ბარში თანამედროვე ტექნიკას დაუთმო ადგილი. თანდათან დაიხვეწა მიწის დამუშავებისა და მოვლა-პატრონობის მეთოდები.

საქართველოში მომთაბარული ექსტენსიური მეურნეობისათვის საჭირო სამეურნეო ბაზა ნაკლებად იყო, ამიტომ მახლობელი აღმოსავლეთის ქვეყნებიდან შემოსულთ ადგილობრივ მეურნეობაზე თანდათანობით გადასვლა უხდებოდათ. განსაკუთრებით ძნელი იყო ადაპტირება მომთაბარე მესაქონლეობის კულტურის მიმდევარი ელებისათვის. თუმცა უკვე XVIII საუკუნისათვის, ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობით: „სახლობენ ელნი ქციამდე ველსა ზედა, და სთესენ ყოველსა მარცვალსა, და თესლსა ზევით წერილთა, და მტილოვანთა, სავსენი პირუტყვითა“. მესაქონლეობის შეზღუდვის ხარჯზე თანდათანობით გაიზარდა მიწათმოქმედების ხვედრითი წილი. XX საუკუნისათვის, საბჭოთა პერიოდში, აზერბაიჯანელებით დასახლებულ სოფლებში განვითარებული იყო მემარცვლეობა (ხორბალი, სიმინდი), მებახჩეობა (კომბოსტო, პომიდორი და ა.შ) და მევენახეობაც კი. ადგილობრივი ეკოსამეურნეო გარემოს გავლენით მომხდარი ეს ცვლილება კიდევ უფრო გაძლიერდა სოციალური და ეკონომიკური მდგომარეობის ტრანსფორმაციის შედეგად. კოლმეურნეობების გაუქმების შემდეგ შესაძლებელი გახდა სოფლის მეურნეობის პროდუქციით ქალაქის მომარაგება უშუალოდ მიწათმოქმედს აეღო ხელში და მეტი მოგებაც მიეღო. ამგვარ ვითარებას საკმაოდ ადვილად აუღეს ალღო ქვემო ქართლში მცხოვრებმა აზერბაიჯანელებმა და მნიშვნელოვანი სეგმენტიც დაიკავეს თბილისის აგრარულ ბაზრებში.

ქართული ტრადიციული მეურნეობისათვის დამახასიათებელია მევენახეობა-მეღვინეობის მაღალი ხვედრითი წილი, ღვინის დაყენების მრავალფეროვანი წესები, სუფრის, ღვინის სმისა და სად-ღეგრძელოების მკაფიო რეგლამენტაცია, რაც მეღვინეობის კულტზე მიგვითითებს. ყოველივე ეს თავისებურად აისახა საქართველოში შემოსულ მიგრანტთა ყოფაზე, თვით ისლამიც კი არ იქცა ბარიერად ამისათვის. აღსანიშნავია, რომ მევენახეობისა და ღვინის დაყენების ჩვეულებამ აზერბაიჯანელებშიც მოიკიდა ფეხი, მრავალი მათი დღესასწაული - სახლის მშენებლობის დასასრული, ძეობა, ნიშნობა, ქორწილი უღვინოდ არ ტარდება.

მნიშვნელოვანი ადგილი ეჭირა მევენახეობა-მეღვინეობას აფხაზებშიც. ჯერ კიდევ XX საუკუნის დამდეგს აფხაზეთში 60-მდე ჯიშის ვაზი იყო გავრცელებული. მაგრამ მრავალი ადგილობრივი ჯიში საბოლოოდ გაქრა მას შემდეგ, რაც აქ ფართოდ დაინერგა უცხოეთიდან შემოტანილი „იზაბელა“.

ღვინის გარდა, აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელებში საკულტო სასმელად გამოიყენებოდა ლუდი, რომელიც, ძირითადად, კალენდარული დღეობებისათვის მზადდებოდა. აღსანიშნავია, რომ ლუდს იგივე დანიშნულებით ამზადებდნენ ოსები. ხორბლისა და ასკილისაგან ლუდს ამზადებდნენ ქისტებიც.

ქართველი ხალხისა და აქ მცხოვრები ეთნიკური ჯგუფების სამეურნეო ყოფაში მიწათმოქმედების გვერდით მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს მესაქონლეობას. საქართველოში არსებობდა როგორც მსხვილფეხა, ისე წვრილფეხა მესაქონლეობა. პირუტყვი გამოიყენებოდა სამიწათმოქმედო სამუშაოებში, ხორცისა და რძის პროდუქტები კვების რაციონის მნიშვნელოვან წილს შეადგენდა.

საქართველოს ბარში და მთისწინეთში ჩამოყალიბდა მესაქონლეობის მთაბარული ანუ ალპური სისტემა. მსხვილფეხა საქონელი ზაფხულობით მთაში, დანარჩენ დროს კი ბარში ატარებს. ბარისაგან განსხვავებით, სადაც პრიორიტეტს მიწათმოქმედება ინარჩუნებს და მესაქონლეობა მიწათმოქმედების ხელშემწყობ დარგს წარმოადგენს (გამწევი ძალით უზრუყველყოფა), მთიანი მხარეების ეკონომიკაში მესაქონლეობას წამყვანი ადგილი უჭირავს. მესაქონლეობის ბაზაზე შეიქმნა სარძევე მეურნეობის მაღალგანვითარებული კულტურა, რასაც მოწმობს ისეთი მაღალხარისხოვანი პროდუქცია, როგორიცაა თუშური ყველი, სულგუნი (მეგრული, სვანური და აფხაზური ვარიაციებით), იმერული ყველი და ა.შ.

გარკვეული თავისებურება ახასიათებდათ ქალაქში ჩასახლებულ მიგრანტებს. როგორც წესი, ამა თუ იმ ჯგუფის წარმომადგენლები, უპირატესად, ერთ პროფესიას ირჩევდნენ, მაგ., ვაჭრები ძირითადად ებრაელები და სომხები იყვნენ, ხელოსნები - სომხები, მეეტლეები - რუსები (მალაკნები) და ა.შ.

XX საუკუნის შუა ხანებამდე საქართველოს სოფლებისათვის დამახასიათებელი სოციალური ერთეული იყო დიდი მრავალთაობიანი ოჯახი. მართალია, დიდი ოჯახების გვერდით არსებობდნენ მცირე ინდივიდუალური ოჯახებიც, მაგრამ ეთნოგრაფიული მასალის ანალიზი გვიჩვენებს, რომ მრავალთაობიანი და მრავალრიცხოვანი ოჯახები, ეკონომიკური თვალსაზრისით, უკეთ იყვნენ მორგებული საქართველოსა და კავკასიის პირობებს. ამგვარ ოჯახებში ერთად ცხოვრობდა რამდენიმე თაობა და დაქორწინებული წყვილი (გაუყრელი ძმები თავიანთი ცოლ-შვილით).

პატრიარქალური ოჯახი ხასიათდებოდა ოჯახის უფროსის ძლიერი ძალაუფლებით. ანალოგიური სურათი გვხვდება საქართველოში მცხოვრებ სხვა ხალხებთანაც. მაგ., სომხები ხალხურ მეტყველებაში დიდი ოჯახის აღსანიშნავად ხმარობდნენ ტერმინებს „ტუნ“ (სახლი) ან „ვოჯახ“ (კერა), შესაბამისად, დიდ, მრავალთაობიან და მრავალსულიან ოჯახებს „მეწ ტუნ“ (დიდი სახლი) ან „მეწ ვოჯახ“ ერქვა. აზერბაიჯანული ოჯახიც ასევე სისხლით მონათესავე კოლექტივს წარმოადგენდა, ოჯახის უფროსი მამაკაცით („აღსაკალი“) სათავეში. დიდი პატრიარქალური ოჯახები, გვიანდელ შუა საუკუნეებში აფხაზებისათვისაც დამახასიათებელი იყო, მაგრამ XIX საუკუნეში მათთან უკვე მცირე მონოგამური ოჯახები ჭარბობდა. ამასთან, სამეზობლო თემში გამოიყოფოდა და დღესაც შემორჩენილია გვაროვნულ-პატრონიმიული გაერთიანებები.

დიდ ოჯახს სათავეში ოჯახის უფროსი მამაკაცი (მაგ., სვან. მახვში) ედგა. ყველა მნიშვნელოვან საქმეში საბოლოო გადაწყვეტილებას უფროსი მამაკაცი, ოჯახის მამა, იღებდა. დიდი ოჯახებისათვის დამახასიათებელი იყო, აგრეთვე, საოჯახო ყოფისა და წევრთა ურთიერთობის მკაფიო რეგლამენტირება ჩვეულებითი სამარ-თლით, სქესობრივ-ასაკობრივი ნიშნით.

ჩვეულებითი სამართლით რეგულირდებოდა ოსების საოჯახო თემიც. ოჯახის მეთაურად მთელი სიცოცხლის განმავლობაში რჩებოდა უხუცესი მამაკაცი - хистар-ი.

XIX საუკუნის დამლევისათვის უფრო განსხვავებული ვითარება ჩანს ბერძნებში. საველე ეთნოგრაფიული მასალების, საარქივო და ლიტერატურული წყაროების მონაცემების საფუძველზე ირკვევა, რომ თურქულენოვან ბერძნებში - ურუმებში - ოჯახის გაბატონებული ფორმა ორი თაობისაგან შემდგარი მცირე ოჯახი - „ქიუჩუკ ავი“ - იყო. თუმცა კამერალური აღწერის ზოგიერთი მონაცემით ირკვევა, რომ ოჯახის წევრთა რაოდენობა, გადმოსახლების პირველ წლებში, საშუალოდ, სამიდან რვა კაცს შეადგენდა. ამგვარი ოჯახები ბიძაშვილ-მამიდაშვილებისა და გარე ბიძაშვილების ერთ-ორ თაობას აერთიანებდა. ამრიგად, შემორჩენილი იყო დიდი ოჯახისათვის დამახასიათებელი რამდენიმე თაობის ერთად ცხოვრების ტრადიცია.

სოციალ-ეკონომიკური გარემოს ცვლილებამ თანდათანობით აუცილებელი გახადა დიდი ოჯახის გაქრობა და XX საუკუნის ბოლოსათვის ამ ტიპის ოჯახები აღარ დასტურდება.

თავისებურად იყო აგებული ქურთული თემი. ტომი შედგებოდა ბარებისგან (პატრონიმია), თითოეული ბარი - „მალა მაზინ“-ებისა (დიდი ოჯახი) და მცირე ოჯახებისაგან. „მალა მაზინი“ 30-დან 70-მდე ან უფრო მეტ ადამიანს ითვლიდა, რომელთა ურთიერთობას ჩვეულებითი სამართალი აწესრიგებდა. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოში ჩამოსახლებული ქურთი-ეზიდები სასულიერო და საერო პირებად იყოფოდნენ. სასულიერო პირთა შორის განირჩეოდნენ შეიხები და ფირები. ქორწინება რელიგიურ ჯგუფებს შორის იკრძალებოდა. ეს წესი, ძირითადში, დღემდე მოქმედებს.

ქართველებსა და აქ მცხოვრებ სხვა ხალხებში საუკუნეების განმავლობაში ჩაცმულობის რამდენიმე ვარიანტი ჩამოყალიბდა. ძირითადი მაინც ჩოხა-ახალუხი იყო. სხვადასხვა ვარიაციით ეს სამოსი გვხვდება აფხაზებში, ოსებში, სომხებში, აზერბაიჯანელებში, უდებში და ა.შ. ტანისამოსის ამა თუ იმ ატრიბუტს ზოგიერთი ჯგუფი მეტ მნიშვნელობას ანიჭებდა. მაგ., განსაკუთრებით პოპულარული იყო ძვირფასი ქამრები თბილისელ კინტოებში. როგორც ამბობდნენ, ქამარი ესაა „კაპიტალი დასაფლავებისათვის“. უფრო განსხვავებული იყო რუსეთის იმპერიის შიდა გუბერნიებიდან და ევროპული ნაწილიდან შემოსული მიგრანტების სამოსი. რა თქმა უნდა, ტრადიციული ეროვნული ტანისამოსი მათშიც მეტად პოპულარული იყო. საერთო ეროვნული ჩაცმულობის გარდა, სამოსის სხვადასხვა ტიპი გამომუშავდა სხვადასხვა სოციალური ფენისათვის (ხელოსნის, გლეხის, მოქალაქის, ვაჭრის, სასულიერო პირის, მგზავრის, მხედრის სამოსელი), აგრეთვე განსხვავებული ვითარებებისათვის (სამუშაო, საზეიმო, საქორწილო, გათხოვილი და გაუთხოვარი ქალისთვის განკუთვნილი, სამგლოვიარო, სამონადირეო სამოსელი). XIX საუკუნეში საქართველოში თანდათან გავრცელდა ე.წ. ევროპული ტანისამოსი.

დიდი მნიშვნელობა ენიჭება სხვადასხვა ეთნიკურ ჯგუფთა ერთმანეთის ტრადიციულ დღესასწაულებში მონაწილეობას. აღსანიშნავია, რომ ხშირად ამ დროს მოიწვევდნენ ხოლმე სხვა თემის იმ წევრებს, რომლებთანაც მეგობრობა ან ნათესაობა აკავშირებდათ (ასე იქცევიან, მაგალითად, აზერბაიჯანელები „ნოვრუზ ბაირამის“ დროს). ხანდახან სხვადასხვა ეთნიკური ჯგუფის დღესასწაულები ერთმანეთს ემთხვეოდა და რიტუალები პარალელურად ტარდებოდა (მაგ., აღდგომის, ყველიერის დღეებში საზეიმო რიტუალს ასრულებდნენ სომხებიც და ქართველებიც).

მრავალი რიტუალი ადგილობრივი ეთნიკური გარემოს გავლენაზე მიუთითებს. მაგ. საქართველოსა და სომხეთის ქურთებმა ბოლო წლებში დაიწყეს რელიგიური დღე-სასწაულის - „ჩარშამა სორი“-ს („წითელი ოთხშაბათის“) - აღნიშვნა. ეზიდთა რწმენით, აპრილისთვის მიწა მოხნული და სათესად გამზადებული უნდა იყოს. ახალგაზრდები გადიან მინდორში, კრეფენ აპრილის წითელ ყვავილებსა და კონებად ჰკიდებენ შესასვლელი კარის თავზე. დილით ყველა სახლი ლამაზადაა მორთული, დიასახლისს კი სუფრაზე გამოაქვს წითლად, ყვითლად და მწვანედ შეღებილი კვერცხები, რაც სიცოცხლისა და სამყაროს მრავალფეროვნების სიმბოლოა. ამავე დღეს გლეხები მინდორში გადიან და ნათესებში კვერცხის სხვადასხვაფერ ნაჭუჭს მიმოაბნევენ, რათა იმ წლის მოსავალი უხვი იყოს. „ჩარშამა სორში“, რომელსაც შეიძლება იეზიდთა წარსულში ღრმა ფესვები ჰქონდეს, შეინიშნება ქრისტიანული გარემოსათვის ნიშანდობლივი სააღდგომო და წინასაააღდგომო რიტუალის ელემენტები.

ზოგიერთი ადგილობრივი დღესასწაული მოსულმა ეთნიკურმა ჯგუფმა იმდენად გაითავისა, რომ თვითონაც აღნიშნავენ. მაგ., ქვემო ქართლის ცალკეულ სოფლებში აზერბაიჯანელები შემოდგომის გიორგობას ეკლესიაში მიდიან, საკლავს სწირავენ, სანთელს ანთებენ და ლოცულობენ.

სამხრეთ კავკასიის რეგიონში მიმდინარე ეთნოდემოგრაფიული პროცესების ისტორიულ ჭრილში შესწავლა საკმაოდ რთული საქმეა. პოლიტიკური, ეკონომიკური და სოციალური კონიუნქტურის შედეგად ამ მხარის ეროვნული შემადგენლობა განუწყვეტლად იცვლებოდა. განსაკუთრებით ართულებს საქმეს წყაროების სიმცირე და მათი სიმწირე.

საქართველოში ფეოდალური ხანიდან არსებობდა მოსახლეობის პერიოდული აღწერის პრაქტიკა, მაგრამ მათზე დაყრდნობით მხოლოდ ფრაგმენტულ სურათს წარმოვიდგენთ. ცნობილია, რომ ქართლის სამეფოს ოთხი სადროშოს თითოეულ სარდალს თავისი სადროშოს შვიდ წელიწადში ერთხელ აღწერა ევალებოდა. ჩვენამდე მოღწეული ამ ტიპის დოკუმენტებიდან ყველაზე ღირებულია 1770 წლის 5 აპრილის ქართლ-კახეთის სამეფოს დემოგრაფიული ნუსხა. ამ ტიპის დოკუმენტების გარდა, გარკვეულ მონაცემებს შეიცავენ მოგზაურების ჩანაწერები და საქართველოში გარკვეული დავალებით შემოსული უცხოელი რეზიდენტების მოხსენებითი ბარათები. უფრო სისტემური ხასიათი აქვს ამგვარ მონაცემებს XIX საუკუნიდან. თუმცა კამერალური აღწერების მასალები და ხელისუფლების ორგანოების მიერ შეგროვილი ცნობები სრული მაინც არ იყო, თანაც ეთნიკურ კუთვნილებას ხშირად სარწმუნოებასთან აიგივებდნენ, ზოგჯერ კი ეთნოგრაფიულ ჯგუფს (მაგ., მეგრელებს, ხევსურებს, სვანებს და ა.შ.) ცალკე ეთნოსად წარმოადგენდნენ. შედარებით სრული სურათი მოგვცა რუსეთის იმპერიაში ჩატარებულმა პირველმა საყოველთაო აღწერამ (1897 წ.). მაგრამ ეროვნული შემადგენლობის ზუსტად დადგენა ამ აღწერითაც შეუძლებელია, რადგან ეთნიკური იდენტობის განმსაზღვრელ ნიშნად მხოლოდ მშობლიური ენა მიიჩნიეს. უნდა ითქვას, რომ ამ პრობლემას არც შემდგომში (საბჭოთა პერიოდში) რამდენჯერმე ჩატარებული საყოველთაო აღწერისას უდგებოდნენ ყოველთვის ობიექტურად1, მაგრამ ეს მასალები მაინც ძირითად წყაროს წარმოადგენს ეთნოდემოგრაფიული პროცესების დინამიკის დადგენისას.

ხსენებულ წყარეობზე დაყრდნობით, XIX საუკუნის II ნახევარში, როდესაც მიგრაციულმა ნაკადებმა შედარებით მოიკლო, ასეთი ეთნოდემოგრაფიული სურათი წარმოგვიდგება: 1865 წლიდან 1897 წლამდე შემცირდა მხოლოდ ქართველებისა და აფხაზების პროცენტული შემადგენლობა: ქართველებისა 73,8%-დან (1865 წ.) 69,4%-მდე (1897 წ.); აფხაზებისა 4,6%-დან (1865 წ.) 2,2%-მდე (1897 წ.). ყველა დანარჩენი ეთნიკური ჯგუფის ხვედრითი წილი გაიზარდა: ოსებისა - 3,6%-დან (1865 წ.) 4,2%-მდე (1897 წ.), სომხებისა - 9,6%-დან (1865 წ.) 10,3%-მდე (1897 წ.), რუსებისა - 2,0%-დან (1865 წ.) 5,3%-მდე (1897 წ.), აზერბაიჯანელებისა - 4,0%-დან (1865 წ.) 4,2%-მდე (1897 წ.), ბერძნებისა - 0,9%-დან (1865 წ.) 2,0%-მდე (1897 წ.), ებრაელებისა - 0,6%-დან (1865 წ.) 0,9%-მდე (1897 წ.), გერმანელებისა - 0,3%-დან (1865 წ.) 0,4%-მდე (1897 წ.), დანარჩენისა - 0,7%-დან (1865 წ.) 1,1%-მდე (1897 წ.).

სომხების ხვედრითი წილი გასული საუკუნის შუა ხანებამდე 11%-ს შეადგნდა, შემდეგ კი კლება დაიწყო. 1989 წლის აღწერის მიხედვით, ისინი მოსახლეობის 8,1%-ს შეადგენდნენ, 2002 წლისათვის - 5,7%-ს.

XX საუკუნის მეორე ნახევარში განსაკუთრებით გაიზარდა აზერბაიჯანული მოსახლეობის რაოდენობა, მან მატების ტემპით გაუსწრო საქართველოში მცხოვრებ ყველა დანარჩენ ეთნიკურ ჯგუფს. აზერბაიჯანელების რაოდენობა 30 წლის განმავლობაში თითქმის გაორმაგდა. თუ 1959 წელს მათი რიცხვი 153 600 კაცი იყო (რაც მთლიანი მოსახლეობის 3.8%-ს შეადგენდა), 1979 წელს 255 700-მდე გაიზარდა (5.1%), 1989 წელს კი 307 600 გახდა (5.7%). 2002 წლის მოსახლეობის აღწერის შედეგების მიხედვით, საქართველოში 284 761 აზერბაიჯანელი ცხოვრობს, რაც მთელი მოსახლეობის 6.5%-ს შეადგენს.

საქართველოში ბერძენ მიგრანტთა პირველი მასობრივი ჩამოსვლიდან 1990-იან წლებამდე შეინიშნებოდა ბერძნების რაოდენობის განუხრელი ზრდა, რომელიც XIX საუკუნეში, უმთავრესად, ჩამოსახლებების, ხოლო შემდგომ ბუნებრივი მატების ხარჯზე ხორციელდებოდა. ზრდის პროცესი მხოლოდ XX საუკუნის 40-იანი წლების ბოლოს შემცირდა. 1926 წელს საბჭოთა საქართველოში 54 ათასი ბერძენი ცხოვრობდა (მთელი მოსახლეობის 2.0%), 1937 წელს - 85 ათასი (2.4%), 1959 წელს - 73 ათასი (1.8%), 1970 წელს - 89 ათასი (1.9%), 1979 წელს - 95 ათასი (1.9%). 2002 წლის მოსახლეობის აღწერის შედეგების მიხედვით, 1989 წელთან შედარებით, საგრძნობლად შემცირდა ბერძნების რაოდენობა. ამ-ჟამად საქართველოში 15 ათასამდე ბერძენია, რაც მთელი მოსახლეობის 0.3%-ს შეადგენს, აქედან თბილისში ცხოვრობს 3 800-მდე ბერძენი, აჭარის ტერიტორიაზე - 2 200, ქვემო ქართლში კი - 7 500-მდე, მათ შორის - 4 600-მდე წალკის რაიონში.

XX საუკუნის 60-იანი წლების ბოლოს მთელი საბჭოთა კავშირის მასშტაბით გაჩაღდა ბრძოლა ებრაელების ისრაელში დაბრუნებისათვის. საქართველოდან ებრაელთა გადინების კულმინაციურ პერიოდს 1991-1994 წლები წარმოადგენს. როცა საბჭოთა კავშირში ზღვარდაუდებელი ანტისემიტური კამპანია იყო გაჩაღებული, საქართველოდან შედარებით უმტკივნეულოდ ხდებოდა ებრაელების რეპატრიაცია. საქართველოში დარჩენილია დაახლოებით 4 ათასი ებრაელი.

მიგრაციათა ძირითადი ვექტორები, ხასიათი და მასშტაბები გასული საუკუნის მეორე ნახევრიდან თანდათანობით იცვლებოდა. მანამდე არსებობდა სლავური (ძირითადად რუსი) მოსახლეობის სსრკ-ს პერიფერიებში განსახლების ტენდენცია. 60-იან წლებში დაიწყო საპირისპირო პროცესი, ხოლო 70-იან წლებში რუსულ-ენოვანი მოსახლეობის გადინებამ არასლავური რესპუბლიკებიდან მასობრივი ხასიათი მიიღო. 80-იანი წლებისათვის სსრკ-ს შე-მადგენლობაში შემავალი ყველა რესპუბლიკისათვის დამახასიათებელი გახდა არამკვიდრი მოსახლეობის უარყოფითი სალდო.

1990-იან წლებიდან ყველა არაქართული ეთნიკური ჯგუფის წევრთა რაოდენობის შემცირება აღინიშნება, რაც მათი ემიგრაციით იყო განპირობებული. ემიგრაციის ძირითადი ფაქტორი საბჭოთა კავშირის დაშლის შედეგად ქვეყანაში შექმნილი მძიმე სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობა და აქ არსებული პოლიტიკური ვითარება იყო. ემიგრანტები, ძირითადად, თავიანთ ისტორიულ სამშობლოში ან რუსეთის ფედერაციის სხვადასხვა ქალაქებსა და დასავლეთ ევროპის ქვეყნებში წავიდნენ.

1990-იან წლებში დაწყებულ მიგრაციულ პროცესებში ყველაზე ინტენსიური იყო სლავების (ფაქტობრივად, აღმოსავლეთ სლავების, ანუ ეთნიკური რუსების, უკრაინელებისა და ბელორუსების) გასვლა. მათ შორის ბევრი იყო საბჭოთა არმიის სამხედრო და სამოქალაქო მოსამსახურე და მათი ოჯახის წევრები, რომლებიც 1990-იანი წლების დამდეგიდან, მიმდინარე სამხედრო შენაერთების დისლოკაციის შეცვლასთან დაკავშირებით, მასობრივად ტოვებდნენ საქართველოს. ემიგრანტთა შორის სლავები 60%-ს აჭარბებდნენ. მათი უმეტესობა (88.5%) ქალაქის მკვიდრი იყო და ისინი, თითქმის მთლიანად, რუსეთის ფე-დერაციის ქალაქებში მიდიოდნენ საცხოვრებლად.

საქართველოს მოსახლეობის 2002 წლის აღწერის შედეგების მიხედვით, 1989 წლის ბოლო საბჭოთა აღწერასთან შედარებით (1989 წელს რუსების რაოდენობა 341.2 ათასი იყო, რაც ქვეყნის მთელი მოსახლეობის 6.3%-ს შეადგენდა), რუსების რაოდენობამ მკვეთრად იკლო და 67.671 ათასი შეადგინა, რაც ქვეყნის მთელი მოსახლეობის 1.5%-ია.

საქართველოში მცხოვრებ ეთნიკურ ჯგუფებს შორის ერთ-ერთი მრავალრიცხოვანია ოსთა ჯგუფი. გასული საუკუნის 80-იანი წლების დამლევისთვის მათი რიცხვი, მთელი ქვეყნის მასშტაბით, 164 ათასს შეადგენდა. ქართულ-ოსური კონფლიქტის დროს ოსთა გარკვეული ნაწილი საცხოვრებლად რუსეთის ფედერაციის ტერიტორიაზე გადავიდა. 2002 წლის აღწერით, საქართველოში მათი რაოდენობა, სამხრეთ ოსეთის ტერიტორიაზე მაცხოვრებელთა გამოკლებით, 38 ათასი იყო.

1989 წლის აღწერით, საქართველოში ცხოვრობდა 95,9 ათასი აფხაზი (საკუთრივ აფხაზეთში - 93,3 ათასი), ხოლო მთლიანად სსრ კავშირში - 105 ათასი. 2003 წელს აფხაზეთში ჩატარებული აღწერის მასალების მიხედვით, თვითგამოცხადებულ რესპუბლიკაში 94,5 ათასი აფხაზი ცხოვრობდა.

უკანასკნელი აღწერები საქართველოს ეთნიკური შემადგენლობის შემდეგ სურათს იძლევა:

ზემოთმოყვანილი ცხრილი, გარკვეულწილად, ასახავს უკანასკნელ 20 წელიწადში ქვეყანაში შექმნილ მდგომარეობას². მართალია, ქართველებისა და აზერბაიჯანელების ხვედრითი წილი გაიზარდა, მაგრამ ეს ამ პერიოდში განვითარებული მიგრაციების შედეგად, მოსახლეობის საერთო ოდენობის შემცირების ხარჯზე მოხდა. 1989 წელს საქართველოში ცხოვრობდა 5,4 მილიონი ადამიანი. 2007 წლისათვის საქართველოს მოსახლეობის რაოდენობამ ოფიციალური მონაცემებით 4,4 მილიონზე რამდენადმე ნაკლები შეადგინა, თუმცა ცალკეული ექსპერტული შეფასებებით, ეს ციფრი 2007 წლის დამდეგისთვის მხოლოდ 3,8 მილიონის ფარგლებში იყო.

ამრიგად, საქართველო თავისი ეთნიკური მრავალფეროვნებით ისეთ რთულ რეგიონშიც კი გამოირჩევა, როგორიც კავკასიაა. განსხვავებული ეთნიკური ჯგუფების თანაცხოვრებისა და ერთიან კულტურულ-პოლიტიკურ ორგანიზმში ინტეგრაციის მექანიზმები ხანგრძლივი ისტორიის განმავლობაში იქმნებოდა და იხვეწებოდა, სახელმწიფოს განვითარების დღევანდელ ეტაპზე კი მათ პრაქტიკული დანიშნულებაც შეიძინეს.

ლავრენტი ჯანიაშვილი

ქართველები საქართველოს მკვიდრი, უძველესი ადგილობრივი წარმოშობის ხალხია, 3,5 მილიონი ადამიანი. საერთო ეროვნული და სამწერლობო ენაა ქართული.

ქართველები საქართველოს ყველა გეოგრაფიულ ზოლში (მთა, ბარი, ზეგანი) ცხოვრობენ, დასახლების უკიდურეს ზღვარშიც: ერთი თემი სვანეთში, უშგულში, დასახლებულია ზღ.დ. 2250 მ. სიმაღლეზე. მოსახლეობის სიმჭიდროვე 1 კვ. კმ-ზე საშუალოდ 51 კაცს უდრის, დამუშავებული ფართობის მიხედვით - 255 კაცს 1 კვ. კმ-ზე. საქართველოს ფარგლებს გარეთ ქართველები (ასევე ქართული წარმოშობის მოსახლეობა) ცხოვრობენ ირანში (ფერეიდანი, მაზანდერანი, გილანი), თურქეთში (ისტორიული ლაზეთი, ჭანეთი, ტაო-კლარჯეთი), აზერბაიჯანში (ისტორიული ჰერეთ-საინგილო).

XX საუკუნეში ქართული ემიგრაცია რამდენიმე ეტაპად ევროპაში გადის: 1921 წელს, 1941-45 წლებსა და 1990-იანი წლებიდან. დაუზუსტებელი მონაცემებით, რუსეთში ცხოვრობს 800 ათასი, ირანში - 150 ათასი, თურქეთში - 3 მილიონი, დასავლეთ ევროპის, ჩრდ. და სამხ. ამერიკის ქვეყნებში - 200-250 ათასი ქართველი.

ენა

ქართული ენა იბერიულ-კავკასიური ოჯახის ქართველურ ენათა ჯგუფს მიეკუთვნება; იგი აერთიანებს ქართულს, მეგრულ-ჭანურსა და სვანურს. იბერიულ-კავკასიურ ენათა ოჯახში ქართველური ენა ერთადერთია, რომელსაც აქვს უძველესი დამწერლობა. ძველი ქართული ისტორიული ტრადიცია ქართული დამწერლობის შემუშავების თარიღად ძვ. წ. III საუკუნეს ასახელებს. ზოგიერთი მეცნიერი ანბანის შექმნის თარიღად IV საუკუნეს მიიჩნევს, რასაც საქართველოში ქრისტიანობის გავრცელებას უკავშირებენ. ქართული დამწერლობის განვითარებაში გამოიყოფა სამი საფეხური: მრგვლოვანი // ასომთავრული (V-IX სს.), ნუსხური (IX-XI სს.) და მხედრული (XI ს-დან), რომელნიც გენეტიკურად უკავშირდებიან ერთმანეთს. ქართული დამწერლობის უძველესი ნიმუში შემონახულია V საუკუნის ბოლნისის ბაზილიკაზე (492 წ.) და პალესტინაში (433 წ.).

ეთნოგენეზი

ქართველთა წარმომავლობის შესახებ აზრთა სხვადასხვაობა არსებობს. ზოგიერთი მკვლევარი ქართველებს ინდოევროპელებად მიიჩნევს, სხვანი - უძველესი ხალხების: შუმერების, ხეთების, სუბარელებისა (ხურიტების) და ა.შ. შთამომავლებად.

ისტორიულ წყაროებში მრავალი აღმოსავლური თუ დასავლური ქართველური ტომის სახელწოდებაა შემონახული (იბერ-ივერიელები, გუგარები, შავშ-კლარჯები, ტაოელები, მაკრონები, ხალდ-ხალიბები, სკვითინები, მარგველები, მისიმინიალები, პენიოხები და სხვ.), რომლებიც მონაწილეობდნენ ქართველი ერის წარმოქმნაში. აღიარებული მოსაზრებით, ეთნოგენეზის მრავალსაუკუნოვან პროცესში, უძველეს დროშივე, მოხდა ცალკეულ ქართველ ტომთა მიგრაცია სამხრეთით - მცირე აზიის ჩრდილო-აღმოსავლეთ რაიონებში და სამხრეთ-აღმოსავლეთით - შავიზღვისპირეთის ტერიტორიაზე. ვარაუდობენ, აგრეთვე, რომ ქართველურმა ტომებმა მოახდინეს ძველაღმოსავლური ცივილიზაციის შემქმნელი, სამხრეთში მცხოვრები ხალხების (ხურიტების, ხეთებისა და სხვ.) გარკვეული ნაკადის, ადგილობრივი ჩეჩნურ-ვაინახური, დაღესტნური ტომების ნაწილისა და სამხრეთ კავკასიაში მცხოვრები ინდოევროპული ეთნოსის ასიმილირება, რასაც ლინგვისტური მონაცემებიც უჭერს მხარს.

არქეოლოგიური მასალების საფუძველზე დგინდება, რომ საქართველოს ტერიტორიაზე მოსახლე ხალხებმა განვლეს კაცობრიობის განვითარების ყველა საფეხური, რადგან უძველესი დროიდან ნათლად ჩანს კულტურის განვითარების უწყვეტი ჯაჭვი. საქართველო უძველესი ადამიანის სამშობლოა. დმანისის ფეოდალური ხანის ნაქალაქარზე აღმოჩნდა უძველესი ადამიანების ნაშთები, რომლებიც მილიონ რვაასი ათასი წლით თარიღდება. დმანისელი ადამიანი, მორფოლოგიური მონაცემებით, აფრიკის ადამიანის ფორმებს უახლოვდებოდა. ვარაუდობენ, რომ წინარეისტორიული ადამიანი საქართველოს ტერიტორიის განვლით განსახლდა ევროპასა და აზიაში. ძვ.წ. V-IV ათასწლეულებში ამიერკავკასიაში ყალიბდება საერთო-ქართული ენის მატარებელი დიდი ეთნიკური ერთობა ინდივიდუალური სახით, რომელიც აქტიურად იყო ჩაბმული ძველი აღმოსავლეთის კულტურულ წრეში.

XVII საუკუნის ისტორიკოსის ვახუშტი ბაგრატიონის დახასიათებით, ქართველები არიან „შუენიერნი, ჰაეროვანნი... წერწეტნი, უმეტეს ქალნი, იშვიათ სქელნი, მხნენი, მუშაკნი, ჭირთა მომთმენნი, ცხენთა ზედა და მხედრობათა შინა კადნიერნი, მკვირცხლნი, მსწრაფლნი... სალაშკროთა შინა ახოვანნი, საჭურველთ მოყუარენი, ამაყნი, ლაღნი, სახელის მაძიებელნი, სტუმართა და უცხოთა მოყუარენი; მხიარულნი, უკეთუ ორნი ანუ სამნი არიან, არარაის შეიჭირვიან; უხურნი, არცა თვისსა და არცა სხვისსა კრძალვენ; საუნჯეთა არა მმესველნი, გონიერნი, მსწრაფლ მიმხდომნი, მჩემებელნი, სწავლის მოყუარენი“.

წერილობითი წყაროების საფუძველზე, საქართველოს ტერიტორიაზე უძველესი სახელმწიფოებრივი გაერთიანებები ძვ. წ. XII საუკუნიდან დასტურდება: დიაოხი, კოლხა და სასპერები. ძვ. წ. VII-VI საუკუნეებიდან დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე იქმნება ეგრისის სამეფო, ხოლო აღმოსავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე - ქართლის სამეფო (ძვ.წ IV-III სს.) სატახტო ქალაქით მცხეთა.

ძვ. წ. III საუკუნიდან ეგრისი ახლადწარმოქმნილი ქართლის სამეფოს პოლიტიკური გავლენის ქვეშ მოექცა, რამაც ხელი შეუწყო ქართველ ტომთა კონსოლიდაციას და საფუძველი ჩაუყარა ერთიანი ქართული ეროვნების ჩამოყალიბებას. ქართული საისტორიო მწერლობა პირველი ერთიანი ქართული სახელმწიფოს შექმნას (ერთი ენითა და დამწერლობით, კულტით, სახელმწიფო-სამოხელეო აპარატითა და საგადასახადო სისტემით) მეფე ფარნავაზს უკავშირებს, რომელმაც სათავე დაუდო ფარნავაზიანთა დინასტიას (ძვ. წ. III ს.) და გააერთიანა აღმოსავლეთ, დასავლეთ და სამხრეთ საქართველო.

საქართველოს ისტორიაში მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა ვახტანგ I-მა გორგასალმა (V ს-ის II ნახ.), რომლის სახელთან ქვეყნის გაძლიერებასთან ერთად დაკავშირებულია ქვეყნის დედაქალაქ თბილისის დაარსება.

X-XII საუკუნეები გარდამტეხი ეპოქაა ქვეყნის ისტორიაში - პოლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული აღმავლობის ხანა. ბაგრატ III-ის (975-1014) მეფობის პერიოდში დაწყებული ერთიანი ცენტრალიზებული სახელმწიფოს შექმნა დასრულდა დავით IV აღმაშენებლის (1089-1125) მიერ საქართველოს გაერთიანებით, ქვეყნის განმტკიცებითა და სამეფო ხელისუფლების გაძლიერებით. სახელმწიფოებრივ და კულტურულ აყვავებას საქართველომ თამარ მეფის (1184-1213) მეფობის წლებში მიაღწია.

ძველად ტერმინი „ქართველი“ ეთნოგრაფიული „ქართლის“ მკვიდრს აღნიშნავდა. საუკუნეების განმავლობაში ეთნოგენეტიკური პროცესის შედეგად წარმოქმნილ რეალურ კულტურულ-პოლიტიკურ ვითარებას აღარ შეესაბამებოდა ქვეყნის „ქართლის“ სახელწოდებით არსებობა. X საუკუნიდან მას საქართველო ეწოდება, მის მკვიდრს - ქართველი. ეთნოგენეზის პროცესში ყალიბდება ქართული ეთნოსისათვის დამახასიათებელი ნიშნები, როგორც მატერიალურ და სულიერ კულტურაში, ისე ყოფასა და ეთნოფსიქიკაში. XI-XII საუკუნეებში უკვე ჩამოყალიბებულია ქართველი ხალხი და ქვეყანა ერთიანი სახელმწიფო ენით, ტერიტორიით, ინტენსიური ეკონომიკური კავშირებით.

IV საუკუნიდან საქართველოში ქრისტიანობის დამკვიდრებამ, საქართველოს მართლმადიდებელმა ეკლესიამ გამორჩეული წვლილი შეიტანა ქართველი ხალხის კონსოლიდაციის, კულტურული და სამოქალაქო განვითარების საქმეში.

შუა საუკუნეებში, პოლიტიკურმა დაქუცმაცებულობამ და მცირე ფეოდალური სამთავროების წარმოშობამ ხელი შეუწყო ცალკეული ისტორიულ-გეოგრაფიული ტერიტორიალური ერთეულების შექმნას, როგორიცაა აღმოსავლეთ საქართველოში - ქართლი, კახეთი, საინგილო, ქიზიყი; აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში - თუშეთი, ხევსურეთი, ფშავი, მთიულეთი-გუდამაყარი, ხევი; დასავლეთ საქართველოში - იმერეთი, გურია სამეგრელო; დასავლეთ საქართველოს მთიანეთში - რაჭა, ლეჩხუმი, სვანეთი; სამხრეთ საქართველოში - სამცხე, ჯავახეთი, აჭარა. ამ რეგიონებში მცხოვრები ქართველები იწოდებიან რეგიონის სახელწოდების მიხედვით: თუშეთში თუშები ცხოვრობენ, ხევსურეთში - ხევსურები, ფშავში - ფშავლები, სამეგრელოში - მეგრელები, სვანეთში - სვანები, კახეთში - კახელები და ა.შ.

XIX საუკუნის II ნახევარში კაპიტალიზმის განვითარების შედეგად წარმოიქმნა თანამედროვე ქართველი ერი, რომლის შემადგენლობაში შევიდნენ საქართველოს ყველა კუთხეში მცხოვრები ქართველები, რომელთაც აერთიანებდათ საერთო ისტორიული ბედი, კულტურა, ეკონომიკა, ძირითადი ფსიქოლოგიური თვისებები და ხასიათი.

კულტურა და რელიგია

ქართველები და მათი წინაპრები მსოფლიო მნიშვნელობის მონაპოვრის - მტკვარ-არაქსის, თრიალეთის, კოლხეთის უნიკალური კულტურის - შემქმნელები არიან. ანტიკური ხანიდან მოყოლებული, მთელი შუა საუკუნეების ჩათვლით, საქართველომ მდიდარი კულტურული მემკვიდრეობა მიიღო. მის ისტორიას ამშვენებს დიდებული ტაძრები: გელათი, იკორთა, ბეთანია, ყინწვისი, ოშკი, სვეტიცხოველი, ბაგრატის ტაძარი, ალავერდი, ბიჭვინთა და ა.შ., კლდეში ნაკვეთი ვარძიისა და უფლისციხის სამონასტრო კომ-პლექსები მოხატულობის ბრწყინვალე ნიმუშებით. განვითარების მაღალ დონეზე ადის ხელოვნების მრავალი დარგი, მათ შორის მინანქარი, ოქრომჭედლობა. მსოფლიო ხელოვნების საგანძურშია შესული ბექა და ბეშქენ ოპიზართა შემოქმედება.

ფეოდალური საქართველოს წერილობითი მემკვიდრეობა მდიდარია როგორც ორიგინალური, ასე თარგმნილი ქრისტიანული ნაშრომებით, ასევე მხატვრული, ისტორიული, ფილოლოგიური, ფილოსოფიური და საბუნებისმეტყველო ლიტერატურით. უძველესთა შორის შეიძლება დავასახელოთ V საუკუნის ლიტერატურული ძეგლი „შუშანიკის წამება“, VIII საუკუნის „აბო თბილელის ცხოვრება“, საგალობელთა კრებული „იადგარი“, X საუკუნის „სიბრძნე ბალავარისა“, XII საუკუნის „აბდულ-მესია“, ეფრემ მცირის ფილოლოგიური და გრამატიკული გამოკვლევები იოანე პეტრიწის ფილოსოფიური კომენტარები და მრავალი სხვა.

ქართული საერო ლიტერატურის მწვერვალია შოთა რუსთაველის პოემა „ვეფხისტყაოსანი“ (XII ს.), რომელსაც საპატიო ადგილი უკავია მსოფლიო ლიტერატურის გენიალურ ქმნილებათა შორის. ისტორიული აზროვნების მაღალი დონის ნიმუშია ქართლის ცხოვრების კრებული, ლეონტი მროველის, ჯუანშერის, სუმბატ დავითის ძის, დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსის, ბასილი ეზოსმოძღვარისა და სხვათა თხზულებები.

ქვეყანაში სამართლებრივი აზროვნების განვითარებაზე მეტყველებენ 1103 წლის რუის-ურბნისის კრების ძეგლისდება, XI-XII საუკუნეების ნომოკანონი არსენ იყალთოელისა, XIII-XIV საუკუნეების ბექასა და აღი ბუღას სამართალი, XIII საუკუნის ხელმწიფის კარის გარიგება, ვახტანგ VI-ის კანონთა კრებული და ა.შ.

მეცნიერების განვითარებას ადრევე ჩაუყარეს საფუძველი ეფრემ მცირემ, იოანე პეტრიწმა, არსენ იყალთოელმა. საქართველოში შეიქმნა კულტურულ-საგანმანათლებლო და სამეცნიერო ცენტრები: ფაზისის, იყალთოსა და გელათის აკადემიები.

ქართველთა ყოფით და სულიერ კულტურაში შემონახულია უძველესი ტრადიციული ფორმები, რომელთაგან აღსანიშნავია ხალხური სპორტი, ხალხური ფესტივალები, ხალხური ცეკვები, ხალხური სიმღერები და სხვ. თუ ხელოვნების ზოგიერთ დარგში, კერძოდ, მრავალხმოვან სიმღერაში, ქართველმა ხალხმა უაღრესად მაღალმხატვრული და ორიგინალური გამომსახველობითი ფორმები შექმნა, სხვა დარგებში (ქორეოგრაფია, გამომსახველობითი ხელოვნება) კარგად ჩანს მისი ათასწლოვანი თანამშრომლობა და კულტურულ ნათესაური კავშირები ისტორიულ და თანამედროვე მეზობლებთან. ქართველების უძველესი კულტურის მონაპოვარი თანამედროვე სოციალური კულტურის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი შემადგენელი ნაწილია.

ისტორიულ-არქეოლოგიური და ეთნოგრაფიული კვლევით დადგენილია, რომ ერთიანი ქართული კულტურის ჩამოყალიბების საფუძველი ბარისა და მთის რეგიონების ქართველთა ისტორიული, ეკონომიკური და კულტურული ერთგვაროვნება და თანაარსებობაა, რაც გამოიხატებოდა მიწათმოქმედების, მესაქონლეობის, ხელოსნობის პროდუქციის ინტენსიური გაცვლით, ვენახების, საძოვრების, სამიწათმოქმდო არეალის ისტორიულად დადგენილი წესით სარგებლობის, ისტორიული პროცესებით გამოწვეული ბარისა და მთის მოსახლეობის ინტენსიური მიგრაციით, რის შედეგადაც მუდამ ივსებოდა ბარის დაცლილი ტერიტორია. აღნიშნული პროცესები ხელს უწყობდა, ერთი მხრივ, ეკონომიკური წონასწორობის დაცვას, მეორე მხრივ, ისტორიულ-გეოგრაფიული კარჩაკეტილობის დაძლევასა და ცალკეული ეთნოგრაფიული კულტურული პოტენციალის ზოგადქართულ ეროვნულ მოდელში გაერთიანებას.

ასეთი მრავალსაუკუნოვანი კულტურული ურთიერთობის პროცესში ყალიბდება ქართველის ეთნიკური სახე, ქცევისა და ზნეობის ინდივიდუალური, საკუთარი ნორმებითა და ორიგინალური უძველესი კულტურით, რომელშიც მჟღავნდება ხალხის ეროვნული თვისებები.

მასალები ქართველ ტომთა სულიერი კულტურის შესახებ წარმოდგენილია უძველესი საკულტო დანიშნულების ნივთებზე, საიდანაც ჩანს, რომ ამ ტომთა მითოლოგია და რელიგიური შეხედულებები მიწათმოქმედ ტომთა მსოფლაღქმას გამოხატავს. უძველეს მითებში წარმოდგენილია ბუნების სეზონური აღორძინებისა და კვდომის, მიწის ნაყოფიერებისა და ხვავის სიმბოლოები. საკულტო ნივთებზე გამოსახულია წრიული ფერხულები და ნაყოფიერების, გამრავლებისა და კეთილდღეობის ამსახველი საკრალური ქმედებანი. ცალკეული ელემენტები კი მიწათმოქმედთა სამეურნეო ციკლის ეტაპებს ავლენს. აღიარებული მოსაზრებით, ამ შეხედულებათა ჩამოყალიბებაში მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა საქართველოს მეზობლად მცხოვრებმა ისტორიულმა, ძველი მსოფ-ლიოს კულტურულმა ხალხებმა (ეგეოსური სამყაროს, მცირე აზიის, შუამდინარეთის მოსახლეობამ).

ეთნოგრაფიულ ყოფაში, გადმონაშთის სახით, დღემდე დასტურდება უძველესი ტრადიციული ფორმები, როგორიცაა რიტუალური პურობა, რიტუალური საჭმელი, განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება სასმელს, ღვინოსა და ლუდს, ასევე სამსხვერპლო ხორცეულსა და რძის პროდუქტებს.

უძველეს ცნობებზე დაყრდნობით, წინაქრისტიანულ საქართველოში არსებობდა ღვთაებათა უმცროს-უფროსობაზე აგებული პანთეონი, რომელსაც ციური სხე-ულები შეადგენენ. უფრო მოგვიანებით ჩანს გაცისა და გაიმის კულტები, რომელიც ფარნავაზ I-ის რელიგიური რეფორმით არმაზის კულტის წრეში ჩაეწერა. ქართულ წარმართულ ღვთაებათა პანთეონი რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში ყალიბდებოდა. მის სათავეში არმაზი იდგა, შემდეგ მოდიოდნენ გაცი, გაიმი, აინინა, დაინინა, ზადენი. ამავე დროს ქართველები იცნობდნენ მითრას კულტს, ცეცხლთაყვანისმცემლობას, იუდაიზმს.

ერთიანი ქართველი ხალხის ფორმირებისა და ეროვნული თვითშეგნების განვითარების პროცესში უმნიშვნელოვანესი როლი შეასრულა ქრისტიანობამ. ქრისტიანობას საქართველოში პირველი საუკუნეებიდანვე გამოუჩნდნენ მიმდევრები. საეკლესიო გადმოცემის თანახმად, აქ უქადაგიათ იესო ქრისტეს მოციქულებს - ანდრია პირველწოდებულსა და სიმონ კანანელს. ქართული საისტორიო ტრადიცია ქართლის განმანათლებლად ნინო კაპადოკიელს მიიჩნევს, რომელსაც მიაწერს ქართლის სამეფო სახლის მონათვლასა და ქართლის გაქრისტიანებას. IV საუკუნის 30-იან წლებში ქრისტიანობა საქართველოში სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადდა. ქართველი ხალხის ცხოვრებაში ეს იყო უმნიშვნელოვანესი სოციალ-პოლიტიკური და კულტურულ-მსოფლმხედველობრივი მოვლენა. მან ხელი შეუწყო ეთნიკურ და სახელმწიფოებრივ კონსოლიდაციას, ცალკეული კუთხეების შემომტკიცებას, ხელოვნების, დამწერლობის, წიგნიერების, მეცნიერების განვითარებას. შუა საუკუნეებში ქართული ქრისტიანული მონასტრები და საყდრები საქართველოში (გელათი, იყალთო, გრემი) და საქართველოს ფარგლებს გარეთ (ივერიის მონასტერი ათონის მთაზე, მონასტერი შავ მთაზე სირიაში, პეტრიწონის მონასტერი ბულგარეთში, ჯვრის მონასტერი იერუსალიმში და სხვ.) იქცნენ საგანმანათლებლო და სამწერლობო კერებად, რამაც მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრა საქართველოს დასავლური პოლიტიკური ორიენტაცია და კულტურული განვითარება.

ქართული ეკლესიის პირველი ორ-განიზაცია მცხეთის საეპისკოპოსოს სახით ჩამოყალიბდა. V საუკუნეში შეიქმნა ქართლის ავტოკეფალური საკათალიკოსო ეკლესია. საქართველოს ეკლესიის მეთაურს თავდაპირველად ეპისკოპოსის წოდება მიენიჭა. XI საუკუნიდან ეკლესიის მესაჭის ტიტულს პატრიარქის წოდებაც მიემატა. ერთიანი საქართველოს პირველი კათალიკოს-პატრიარქები იყვნენ იოანე IV ოქროპირი, მელქისედეკი, შუა საუკუნეებში ნიკოლოზ I გულაბერისძე, არსენ ბულმაისიმისძე, ელიოზ გობირანისძე და სხვ. აღმოსავლეთ საქართველოს უკანასკნელი კათალიკოს-პატრიარქი იყო ანტონ მეორე, რომელიც 1810 წელს გაიწვიეს რუსეთში. 1811 წელს რუსეთის ხელისუფლებამ გააუქმა კათალიკოს-პატრიარქის თანამდებობა და საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია. იგი რუსეთის სინოდის საეგზარქოსოდ გადაკეთდა. საქართველოს ეკლესიის დასუსტებით რუსეთის ხელისუფლება საძირკველს ურღვევდა ქართველთა ბრძოლას ეროვნულობის შენარჩუნებისა და დამოუკიდებლობის მოპოვებისათვის.

ქართველები არასოდეს შერიგებიან ამ ფაქტს და მთელი საუკუნის განმავლობაში იბრძოდნენ ავტოკეფალიის აღსადგენად. ამ ბრძოლამ შედეგი მხოლოდ 1917 წლის 12 მარტს გამოიღო, როდესაც სვეტიცხოველის ტაძარში გამოცხადდა ქართული ეკლესიის ავტოკეფალია, რაც რუსეთის მართლმადიდებელმა ეკლესიამ მხოლოდ 25 წლის შემდეგ დაადასტურა. ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ კათალიკოს-პატრიარქის რეზიდენცია თბილისში იდებს ბინას. სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქად არჩეულ იქნა კირიონ II (საძაგლიშვილი), რომლის მკვლელობა დღემდე ბურუსით არის მოცული.

1977 წლიდან წმიდა სინოდის გადაწყვეტილებით, სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქად დადგინდა ცხუმ-აფხაზეთის მიტროპოლიტი ილია II (შიოლაშვილი-ღუდუშაური), რომლის შრომის შედეგად საქართველოს ეკლესიამ მოიპოვა რეალური ავტოკეფალია, მსოფლიო საპატრიარქომ და ყველა მართლმადიდებელმა ავტო-კეფალურმა ეკლესიამ ცნო საქართველოს წმიდა სამოციქულო მართლმადიდებლი ეკლესიის ავტოკეფალურობა.

უკანასკნელი 20 წლის განმავლობაში საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია ქვეყანაში ის ინსტიტუტია, რომელსაც ხალხი ყველაზე მეტ ნდობას უცხადებს.

მთელი ქართული სახელმწიფოებრიობის არსებობის განმავლობაში ქართველი ხალხის გზა აღსავსე იყო თავდადებული ბრძოლებით დამოუკიდებლობისა და თვითმყოფადობის შესანარჩუნებლად. მან არამარტო ფიზიკურად გაუძლო უმძიმეს ისტორიულ გამოწვევებს, არამედ გარკვეული წვლილიც შეიტანა როგორც საკაცობრიო მატერიალური და სულიერი კულტურის, ისე მეურნეობის სხვადასხვა დარგის წარმოქმნისა და განვითარების საქმეში.

სამეურნო ყოფა

ქართველები ძველი მიწათმოქმედი ხალხია, რაც მხატვრულად ასახულია მითოლოგიაში, ხალხურ ლეგენდებსა თუ ზღაპრებში, რომელთა მრავალი გმირი მიწისმოქმედია. ქართველები სახვნელ იარაღს ციურ საჩუქრად თვლიან, მეზობელი ხალხები კი მის გამომგონებლად ქართველებს მიიჩნევენ: ოსები - ქართლელებს, სკვითები - კოლხებს. მემინდვრეობასთან დაკავშირებულ მძიმე სამუშაოებს მეურნე შრომის სიმღერებით - „გუთნურითა“ და „ოროველათი“ - იადვილებს.

საქართველო აღიარებულია კულტურული პურეულის სელექციისა და მიწათმოქმედების აღმოცენების ერთ-ერთ კერად. საქართველოს ტერიტორიაზე ნაპოვნია VI-V ათასწლეულის კულტურული მცენარეულის ნაშთი. დღემდე ცნობილი ხორბლის 16 სახეობიდან, საქართველოში წარმოდგენილია 11, აქედან 6 ენდემურია. ქართველებში დასტურდება საუკუნოებრივი დაკვირვების საფუძველზე მიღებული ცოდნა პურეული კულტურების სელექციის, შერეული კულტურების მიღების, საგაზაფხულო და საშემოდგომო ხორბლის ჯიშების, შრომის ორგანიზაციის მრავალფეროვანი ფორმების შესახებ. ქართველებმა საუკუნეების განმავლობაში გამოიმუშავეს მემინდვრეობის თანმიმდევრული პროცესები - ნიადაგის სახნავ-სათესად გამოყენება, დატერასება, მოხვნა, განოყიერება, მორწყვა. ქართველი მეურნე ფლობდა სრულყოფილ ცოდნას ნიადაგის მოსავლისუნარიანობის, მისი ხარისხისა და რაობის, თვისებების შესახებ.

კლიმატურ-გეოგრაფიული პირობების შესაბამისად, მემინდვრეობა საქართველოში დაიხვეწა ზონალობის შესაბამისი კულტურებითა და სამიწათმოქმედო იარაღებით. მემინდვრეობის ტრადიციულობაზე მიუთითებს ეთნოგრაფიულ ყოფაში დამოწმებული ხელით სამუშაო საფარცხსაოში, სამკალ-სათიბი, სალეწი და გამწევი ძალისათვის განკუთვნილი სახვნელები. სახვნელ იარაღთა მრავალფეროვნებას მათი ფუნქციური სხვაობა განაპირობებდა სამეურნეო პირობებსა და მიწათმოქმედების სისტემებთან ერთად. ქართველი მიწათმოქმედის პრაქტიკაში იყო ხვნის როგორც მარტივი, ისე რთული სახეობანი. ხვნის სახეობებს შესაბამისი სახვნელი შეეფარდებოდა. სხვადასხვა კუთხეში ჩამოყალიბდა კონკრეტული პირობების შესატყვისი იარაღი, რამაც საქართველო სახვნელი იარაღების სიმრავლით გამორჩეულ ქვეყნად აქცია. ყველაზე მარტივ სახვნელად მიჩნეულია თუშეთსა და ხევსურეთში გავრცელებული კავი//კავწერა, ყველაზე რთული კი დიდი გუთანია, რომელიც სამეცნიერო ლიტერატურაში ქართული გუთნის სახელითაა ცნობილი.

მემინდვრეობის განვითარებაში მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა დასავლეთ საქართველომ, ასე რომ, სოფლის მეურნეობის ეს დარგი ისტორიული კოლხეთის ყოფიდან მიღებულ მემკვიდრეობად უნდა მივიჩნიოთ. აქ წარმოდგენილია მარცვლეული კულტურების ისეთი სახეობანი, რომლებიც გარდამავალ რგოლს ქმნიან ველურ და კულტურულ ხორბლეულებს შორის და ენდემური სახით მხოლოდ საქართველოს ტერიტორიაზე გვხვდება: ზანდური, კოლხური ასლი, მახა. შემონახულია უძველესი, მარტივი იარაღი - სამკალი - შნაკვი//შანკვი, რომლითაც ხდებოდა აღნიშნული პურეულის მოწევა.

დასავლეთ საქართველოს მემინდვრეობის სისტემაში ყველაზე გავრცელებული იყო ღომის კულტურა, რომელიც დასავლეთ საქართველოს ცალკეულ მხარეში პურის შემცვლელად ითვლებოდა. XVII საუკუნის დასასრულამდე ღომი ძირითადი საკვები იყო, XVIII საუკუნიდან კი იგი თანდათან განდევნა სიმინდმა.

დასავლეთ საქართველოში XIX საუკუნის ბოლომდე ითესებოდა ბრინჯი. მოჰყავდათ როგორც სველი, ისე მშრალი ბრინჯი და ბოჭკოვანი მცენარეები: სელი და კანაფი. ბერძენი მწერლები მიუთითებენ კოლხური სელის მაღალ ხარისხზე - მისგან კარგი თევზსაჭერი ბადეები, ჩინებული სანაოსნო იალქნები მზადდებოდა. ანტიკურ სამყაროში განთქმული იყო აქაური სელის ტილო, რომელიც მეტოქეობას უწევდა ეგვიპტის საუკეთესო სელის ქსოვილებს. სელისა და კანაფისაგან ზეთსაც ხდიდდნენ.

კანაფი, როგორც საზეთე მცენარე, გავრცელებული იყო სვანეთში. კანაფის ზეთს საკვებადაც იყენებდნენ და სამკურნალოდაც.

კანაფისაგან რბილი და მტკიცე ტილო იქსოვებოდა. XIX საუკუნის ბოლოს კანაფის ტრადიციულმა მეურნეობამ, რომელიც ფართოდ იყო გავრცელებული სვანეთის საოჯახო მრეწველობაში, საგრძნობი ცვლილება განიცადა. სვანეთში სავაჭრო კაპიტალის შეჭრას და მზა პროდუქციის გავრცელებას ჯერ კანაფის ნაწარმზე მოთხოვნილების დაქვეითება მოჰყვა, შემდეგ - სათესი ფართობების საგრძნობლად შემცირება.

არქეოლოგიური მონაცემებით, საქართველოში მემინდვრეობას ნეოლითის ხანაში ეყრება საფუძველი. ძველი მსოფლიოს უდიდეს კულტურულ ერს, ბერძნებს, იმთავითვე შეუმჩნევიათ ქართველთა წინაპრების დამოკიდებულება მიწისმოქმედებასთან და მათი ტექნიკური ნიჭი. ამაზე მიუთითებს, თუნდაც, მსოფლიოს უძველეს ლეგენდაში აღწერილი კოლხეთის მეფის, აიეტის, სიმდიდრე, ღვინის შადრევნები და მტკიცე ფოლადისაგან გამოჭედილი გუთანი და კიდევ რამდენი მოგზაურის დაკვირვება ქართველი მეურნის საქმიანობაზე, რის გამოც ისინი ხოტბით ამკობენ ძველი იბერიისა თუ კოლხეთის მცხოვრებთა სამიწათმოქმედო კულტურას.

ქართველებმა თავისი მრავალსაუკუნოვანი ისტორიის განმავლობაში შექმნეს მევენახეობა-მეღვინეობის მაღალი და ორიგინალური კულტურა, მრავალი ვაზის ჯიშისა და განთქმული ქართული ღვინოების სახით. მევენახეობა-მეღვინეობას ქართველების ყოფაში იმდენად მნიშვნელოვანი ად-გილი ეჭირა, რომ თემურ ლენგმა XIV საუკუნის დამლევს და შაჰ-აბასმა XVII საუკუნიის დამდეგს ქართველების ეკონომიკურად და სოციალურად დასაძაბუნებლად, საქართველოში შემოჭრილ თავის ლაშქარს, უპირველესად, ვენახების გაკაფვა უბრძანეს. მიუხედავად დაბრკოლებისა, ქართველებმა საუკუნეებს გამოატარეს ვაზის სიყვარული და ღვინის დაყენების ემპირიული კულტურა.

ვაზი ქართველი კაცის სიცოცხლისუნარიანობის სიმბოლოა. მასზე შექმნილია საგალობელ-სადიდებელი სიმღერები, რომლებშიც გამოხატულია სიყვარული და პატივისცემა მეღვინეობის მფარველი ღვთაებისადმი (აგუნას გადაძახება კალანდა საღამოს გურიაში, ჩაგუნა - სამეგრელოში, შიოობა - მარნის ზედაშის დღესასწაული - რაჭა-იმერეთში, ზედაშის კულტი - კახეთში, ღვთისმშობლის სადიდებელი ჰიმნი „შენ ხარ ვენახი“ და ა.შ.). ღვინის მონაწილეობის გარეშე არ სრულდებოდა არც ერთი რიტუალური ჩვეულება. ღვინის მეშვეობით ხორციელდებოდა ღვთაებრივთან ზიარება. ოჯახში ღვინით სავსე ჭური სიკეთის, ბარაქიანობის სიმბოლო იყო. არცერთი დღესასწაული ქართულ ოჯახში - ახალი ფუძის ჩაყრა, ძეობა, ნიშნობა, ქორწილი - უღვინოდ არ ჩატარდებოდა. ქართველმა სიყვარულით შექმნა ღვინის სმის მაღალი კულტურა, რიტუალური სასმისებითა და კოლორიტულ სადღეგრძელოთა მრავალფეროვნებით, რომელიც მეღვინეობის კულტზე მიგვითითებს. ქართველი ხალხი ვაზის შესანიშნავი ჯიშების გამოყვანისა და ღვინის განვითარებული ტექნოლოგიის გვერდით სუფრის დახვეწილ წესებს იმუშავებდა და ნაირგვარ სასმისებს ქმნიდა, რაც ესთეტიკური ტკბობის საშუალებას წარმოადგენდა.

მეღვინეობა კარგად იყო განვითარებული საქართველოს სხვადასხვა რეგიონში, განსაკუთრებით კახეთში. განთქმული იყო კარდენახი, მანავი, ახაშენი, ტიბაანი... ქართლში - საგურამო, ჭოპორტი, მუხრანი, ოძისი, ატენი... იმერეთში - ძირულა, ხარაგოული, სვირი, ობჩა... რაჭაში - ხვანჭკარა, ამბროლაური... სამეგრელოში - მუხური, სალხინო... გურიაში - შემოქმედი, ვაკიჯვარი...

საქართველოში ვაზის მოშინაურება ენეოლითის ხანიდან იღებს სათავეს. მრავალსაუკუნოვანი შრომის შედეგია 500-მდე კულტურული ვაზის ჯიშის დადასტურება საქართველოს ტერიტორიაზე, ბუნებრივი პირობების შესაბამისად, მევენახეობის ფორმების შემუშავება (დაბლარი, მაღლარი, ოლიხნარი, ტალავერი), ვაზის მოვლა-მოშენების ემპირიული წე-სების, ღვინოების დამზადების ნაირგვარი ტექნოლოგიის მიგნება. ქართული ღვინის დაყენების ხელოვნება იცნობს არამარტო თეთრი (რქაწითელი) და წითელი (საფერავი), არამედ ბუნებრივად ტკბილი (ხვანჭკარა, ტვიში, უსახელოურო, ქინძმარაული) და ცქრიალა (ატენური, ჩხავერი) ღვინოების დამზადება-შენახვის წესებს.

საქართველოს ტერიტორიაზე ცნობილია საღვინე სახლის//მარნის ღია (დასავლეთ საქართველოში) და დახურული (აღმოსავლეთ საქართველოში) ტიპი. დახურული ტიპის მარანი ქვის ნაგებობაა და საცხოვრებლის კომპლექსში შედის. მასში თავსდება ყველა სახის იარაღ-ჭურჭელი, რომელიც მეღვინეობაში იხმარება. ღია მარანი//ჭურის თავი, ის ადგილია, სადაც ღია ცის ქვეშ თავმოყრილია მიწაში ჩაფლული სხვადასხვა ზომის ქვევრები ტალავერით ან ხეებით დაჩრდილულ საგანგებოდ შემოღობილ მიწის ნაკვეთზე. განვითარებულ მევენახეობას შეესაბამება ასევე განვითარებული საღვინე ჭურჭლისა და ინვენტარის მრავალსახეობა.

საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში ღვინის დაყენების ურთიერთგანსხვავებული წესებია გამომუშავებული (ღვინის დაყენება ჭაჭაზე, დედით დაყენება, ღვინის დაყენება უჭაჭოდ და უკლერტოდ, ჭარმაგი ღვინის დაყენება, შუშხუნა ღვინის დაყენება და ა.შ.), მათ შორის განსაკუთრებით გამოირჩევა ღვინის დაყენების კახური წესი. მისი სპეციფიკა ის არის, რომ თეთრი ღვინის დადუღება მთელ ჭაჭაზე ხდება, მაშინ როდესაც საქართველოს სხვა კუთხეებში ტკბილი დუღს უჭაჭოდ ან დაწურული ყურძნის ჭაჭის უმნიშვნელო რაოდენობაზე. სპეციალისტების აზრით, ჭაჭაზე ღვინის დაყენება ადგილობრივ ტექნოლოგიური წესია.

ყურძნის ჭაჭიდან აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობა ხდის სანაქებო არაყს - „ჭაჭას“. ყურძნის ნაყოფს ქართველები მრავალმხრივ იყენებენ და ოდითგან მისდევენ ყურძნის პროდუქტების დამზადება-გამოყენებას. ყურძნის წვენისგან თათარას ამზადებენ საჩურჩხელედ. ჩურჩხელა ოჯახის კვებაში მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა. იგი აუცილებელი და ყუათიანი საკვები იყო მონადირეების, მწყემსების, გზათ-მიმავლებისათვის. ჩურჩხელა სალაშქრო საკვებიც იყო. ცნობილია, ქართველი მეომარი ლაშქრობაში თავისი საგზლით - ჩურჩხელების მარაგით მიდიოდა.

საქართველოში ღვინო მარტო მოსალხენად და სარიტუალოდ კი არ გამოიყენებოდა, არამედ საკვებად და სამკურნალოდაც. ქართველებისთვის პურ-ღვინოს თანაბარი კვებითი მნიშვნელობა ენიჭებოდა სიცოცხლის უზრუნველსაყოფად, განსაკუთრებით მოხუცებში. ასევე, ღვინით უზრუნველყოფილი უნდა ყოფილიყვნენ ფიზიკურად მომუშავენი. ძველი ღვინო წამლად გამოიყენებოდა სისუსტის, სისხლნაკლულობის, უმადობის დროს. მზადდებოდა შეჭამანდები შავი ღვინისგან, „თხლისაგან“, „ისრიმისგან“, რომელიც ნიგვზით, ნივრითა და მარილით იკმაზებოდა და ა.შ.

თუ საქართველოს ბარში მევენახეობა-მეღვინეობა განვითარების კლასიკურ ფორმებს აღწევს, აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელებში (ხევსურებში, ფშავლებში, თუშებში, მთიულ-გუდამაყრელებსა და მოხევეებში) „ნაციონალურ“ სასმელად გამოიყენებოდა ლუდი, როგორც საერო, ისე საკულტო-სარიტუალო მსახურების შესრულებისას. სარიტუალო ლუდის მომზადება, ძირითადად, ჯვარ-ხატების მოვალეობას შეადგენდა. ისინი ფლობდნენ საგანგებო სალუდე ნაგებობებს, ხოლო სალუდე მეურნეობას უძღვებოდა მთავარი მსახური - ხუცესი, სათანადო სამეურნეო პერსონალთან ერთად. კალენდარული დღეობების დროს ლუდის კოდის გახსნა უმნიშვნელოვანეს მომენტს წარმოადგენდა. სადღესასწაულო რიტუალში ლუდი წმიდა სასმელადაა გამოცხადებული. ლუდის სარიტუალო დანიშნულება კარგად ჩანს მიცვალებულთა სულის მოსახსენიებელ დღეებში. ლუდი ფართოდ გამოყენებოდა მთიელთა ყოველდღიურ ყოფაშიც. მთიელის ცხოვრების არცერთი მნიშვნელოვანი მომენტი (ძეობა, მოშუღლეთა შერიგება და მისთ.) ულუდოდ არ ჩაივლიდა. მთიელი ქართველისთვის ლუდი წმიდა სასმელია და ამიტომ მასთან დაკავშირებული ყველა ქმედება განწმენდილი ადამიანისგან უნდა შესრულდეს. წმინდადაა მიჩნეული საქვაბე, რაშიც ლუდი იხარშება, საკოდე, სადაც ის დუღდება და თას-განძი, რითაც მას სვამენ. საგანგებო სარიტუალო ჭურჭელს წარმოადგენდა „სახუცობო კოჭობი“, რომელსაც სხვადასხვა სამკაული ჰქონდა შებმული: ვერცხლის ფული, მასრები, შიბები, ძეწკვები. სახუცობო კოჭობი წმინდა ჭურჭელია და მხოლოდ იმითაა ნებადართული კოდიდან ლუდის ამოღება. ხატის ყმანი მუხლებზე დაჩოქილნი ხელმიუკარებლად სვამენ თასიდან ლუდს. სმის ეს წესი ხატთან ზიარების, ხატის ყმებისა და თემის ერთიანობის გამოხატულებაა. ლიტერატურაში გამოთქმულია აზრი, რომ ეს თასი, ხალხის რწმენით, ზეციური წარმოშობისაა, ღვთისშვილთა ნიშანს წარმოადგენს და მისგან აღმოცენდება ჯვარ-ხატი. თასს განსაკუთრებული ძალა ხევისბერის ხელში ენიჭება.

ლუდის დაყენების წესი, მის მიღებასთან დაკავშირებული რიტუ-ალური ჩვეულებები, საქართველოში ძველთაგანვე ლუდის კულტურის არსებობაზე მეტყველებს.

ქართველები ოდითგან მისდევდნენ მეხილეობას და მიწათმოქმედების სხვა დარგებთან ერთად მნიშვნელოვან წარმატებებსაც მიაღწიეს. VI-IV საუკუნეების უძველესი ბერძნული ცნო-ბებიც მიუთითებს საქართველოში მეხილეობის ფართოდ გავრცელებაზე. ვახუშტი ბატონიშვილის ნაშრომში მთელი იმდროინდელი საქართველო, ველებიდან დაწყებული, ზღვის დონიდან 1000-1200 მეტრ სიმაღლეზე მდებარე ადგილების ჩათვლით, ვენახ-ხილიან ზოლად არის წარმოდგენილი. ქარ-თველმა ხალხმა თავის ბაღ-ხილნარს „მტილ-სამოთხეები“ და „ბაღ-წალკოტები“ უწოდა.

წმინდა ხილის ბაღები საქართველოში გავრცელებული იყო ქართლში, იმერეთში, სამცხეში. ქართველმა მეურნემ, შემოქმედებითი ძიების გზით, „გლეხურ ლაბორატორიულ პრაქტიკაში“ შეძლო მიეღწია ხეხილის ჯიშთა მრავალფეროვნებისა და სიმრავლისათვის. ამაზე მეტყველებს ნიადაგის შერჩევის ცოდნა, უმცირესი მიწის ნაკვეთების მომზადება საშენად რამდენიმე წესის გამოყენებით: ტერასების მოწყობით, ჭაობის დაშრობით, შემობარვითა და ა.შ.; ხეხილის მოვლის წესები, მყნობის ტრადიციული წესები, ხილის საკრეფი ხელსაწყო-იარაღების მრავალფეროვნება და ა.შ. ქართული ხილის ცნობილი ჯიშებია: მეფის ვაშლი, თურაშაული, კალოს მსხალი, გოგრა-ბალი, ხიდისთაური სახრავი, ალიბურახი და ა.შ.. სამცხეში, განსხვავებით საქართველოს სხვა რეგიონებისაგან თუთის ხის გამოყენების მრავალმხრივი პრაქტიკაც დასტურდება.

ისტორიულად ქართველი ხალხი საოჯახო მეურნეობაში ფართოდ გამოიყენებდა ველურად მზარდ ტყის ხილეულს სამკურნალოდ, სამღებროდ და საკვებად. სხვადასხვა რეგიონში დასტურდება „ტყის მეხილეობის“ არსებობაც, რომლის ძირითადი ნიშანია უშუალოდ ტყეში, სანამყენე ხეზე, იმავე სახეობის შინაური ხეხილის ტოტის დამყნობა და ამით ამ ადგილის დასაკუთრება. აქვე მისდევდნენ მცენარეულის კულტივირებასა და სასარგებლო მცენარეების შერჩევა-დანერგვას.

სამიწათმოქმედო მეურნეობის განვითარებას თან სდევდა სარწყავი სისტემების მოწყობა, რომლის უძველესი ფორმების აღმოცენება დაკავშირებულია ინტენსიური მემინდვრეობის განვითარებასთან. საუკუნეების მანძილზე საქართველოში ირიგაციის მრავალი ფორმა შემუშავდა, რასაც ბუნებრივ-სამეურნეო პირობების სირთულე, ქვეყნის სოციალ-ეკონომიკური განვითარება განსაზღვრავდა. ეთ-ნოგრაფიული კვლევით დასტურდება სარწყავი სისტემის კულტურა, რისთვისაც იყენებდნენ მთის ნაკადულებს, წყაროებს, მდინარეებს, აკეთებდნენ ჯებირებს, გაჰყავდათ დიდი და მცირე ზომის არხები, გამოიყენებოდა მერუეთა ინსტიტუტი და მზის საათი. მორწყვის მრავალფეროვანი სისტემა შედრებით მარტივია მთაში, სადაც, ძირითადად, სათიბები ირწყვებოდა, ბარში კი, სადაც იგი მთლიანად განაპირობებს მემინდვრეობის მოსავლიანობას, უფრო რთულია. სარწყავი მიწათმოქმედების განვითარებამ მყარი საფუძველი შეუქმნა ქვეყნის ეკონომიკას. საქართველოში შეიქმნა მძლავრი სამიწათმოქმედო ცენტრები.

ქართველი ხალხის სამეურნეო საქმიანობაში, მიწათმოქმედების კვალდაკვალ, მთავარი ადგილი უჭირავს მესაქონლეობას. ისტორიულად საქართველოში ცნობილია მრავალდარგოვანი მესაქონლეობის არსებობა, რაც გულისხმობდა როგორც წვრილფეხა (ცხვარი, თხა, ღორი, ფრინველი), ისე მსხვილფეხა მესაქონლეობის (ზროხა//ძროხა, კამეჩი, ცხენი, ჯორი, სახედარი) განვითარებას. საქართველოს ბარისაგან განსხვავებით, სადაც პრიორიტეტს მიწათმოქმედება ინარჩუნებს და მესაქონლეობა მიწათმოქმედების ხელშემწყობ მოვლენას წარმოადგენს (გამწევი ძალით უზრუნველყოფა), მთიანი მხარეების ეკონომიკაში მესაქონლეობა ჭარბობს სხვადასხვა ვარიაციით: სვანეთში, მთის რაჭასა და ხევსურეთში - მსხვილფეხა მესაქონლეობაა განვითარებული; თუშეთში, ფშავ-ში, ხევსა და მთიულეთ-გუდამაყარში - მეცხვარეობა.

მესაქონლეობის განვითარების ინტენსიურ ხასიათზე მიუთითებს ქართველი ხალხის საჯიშე-სანაშენე საქმიანობაც, რომელმაც მოგვცა ცნობილი მეგრული ხარი, ხევსურული ძროხა, თუშური ცხვარი, მეგრული თხა, კახური ცხენი. ჯერ კიდევ კლასიკური ეპოქის ავტორები აღნიშნავდნენ უპირატესობას კოლხური დაბალტანიანი ძროხისა, რომელიც მაღალი წველადობით გამოირჩეოდა. საქართველოში ბუნებრივ ზონალობას ემორჩილება მესაქონლეობის ფორმები: მთური და ბარული. მესაქონლეობის ამ ორ ფორმას ბინადარი მოსახლეობა მისდევდა და აქედან გამომდინარეობდა მათი ცხოვრების წესიც (ფსიქიკა, სოციალური ინსტიტუტი, საწარმოო ჩვევები, შრომის ორგანიზაციის ფორმები, ადათობრივი სამართალი, სოციალური და მატერიალური კულტურა). ქართველმა ხალხმა მნიშვნელოვან წარმატებებს მიაღწია რძის პროდუქტების დამზადების ტექნოლოგიური ხერხების (ნაღების მიღების, კვეთის შემზადების, რძის შეყველების ტემპერატურის დაცვის, სიმჟავის ნორმალური დოზის შენარჩუნების...), სარძეო მეურნეობისათვის გამოსადეგი ჭურჭლის მასალის (ხე, თიხა, სპილენძი) ვარგისიანობის, ყველის შესანახი ჭურჭლის (გუდა, თიხა, ხე) მრავალსახეობისა და სხვ. მიგნება-გამოყენებაში. ქართველებმა კარაქის მისაღებად შექმნეს თიხის სადღვებელი, ნაპოვნია ძვ. წ-აღ IV ათასწლეულის დროინდელი მისი ნიმუში, და დღესაც, ეს სადღვებელი იმავე ფორმით განაგრძობს არსებობას აღმოსავლეთ საქართველოს ბარში (ქართლ-კახეთში), რაც მოსახლეობის ბინადარი წესის უტყუარი მატერიალური ნიშანია. აღმოსავლეთ საქართველოს მთიან ზოლში სადღვებლად გამოყენებულია მთლიანი ხის „ვარია“ და „ჩხუტბრუნელი“. ხევსურეთში ხის ვარიასთან ერთად სპილენძის ვარიასაც იყენებდნენ.

სარძევე მეურნეობის განვითარების მაღალი კულტურის შედეგია ისეთი მიღწევები მესაქონლეობაში, როგორიცაა თუშური ყველი, მეგრული სულგუნი, იმერული ყვე-ლი, ხევსურული ერბო, აჭარული კარაქი. მესაქონლეობის ცალკეული დარგების გავრცელება ზონალობასა და რელიგიურ რწმენებს ექვემდებარებოდა. ცხვარი ყველგან ჰყავდათ, მეთხეობა ძირითადად - გურია-სამეგრელოში, კამეჩი მხოლოდ საქართველოს ბარში იყო გავრცელებული, მეღორეობა - კახეთსა და სვანეთში. ღორს, რელიგიური მოსაზრებით, არ აშენებდნენ აჭარასა და აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში. საკვებად არ გამოიყენებოდა უსურმაგის (ცხენის, ჯორის, ვირის) ხორცი.

მესაქონლეობა მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა ქართველი ხალხის რწმენა-წარმოდგენებსა და წეს-ჩვეულებებში. მეურნეობის ამ დარგის ინტერესებს შეესატყვისებოდა უძველესი სამეურნეო კალენდარიც. საახალწლო რიტუალში ერთ-ერთი მთავარი ადგილი ეჭირა მეკვლის მიერ ცეცხლში მუგუზლის „შეჩიჩხინებას“, ნაპერწკლების ასავარდნად, რასაც მოსდევდა საქონლის გამრავლების სურვილის გამომხატველი ფრაზა: „ამდენი ცხენი, ამდენი ძროხა“. იცოდნენ რიტუალური კვერების გამოცხობა, საახალწლოდ საქონელზე მილოცვა და სხვ. აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში ციკან-ბატკნის ბეჭის ძვლით მკითხაობდნენ ოჯახის დოვლათიანობაზე. მთელი რიგი ცერემონიებისა დაკავშირებული იყო მეწველი და მუშა საქონლის, წველადღვების, გუთნის გატანისა და ა.შ. გათვალვის წინააღმდეგ.

საქართველოს ცალკეულ კუთხეებს შემორჩა სანახაობები ხარის მონაწილეობით: ბუღების ჭიდაობა (აჭარა), კურული (სამეგრელო).

მეთევზეობას, როგორც სამეურნეო ცხოვრების ერთ-ერთ მნიშვნელოვან დარგს, შორეულ წარსულში აქვს ფესვები გადგმული. არქეოლოგიური მასალების საფუძველზე ირკვევა, რომ ზედა პალეოლითის შემდგომ ეპოქაში მონადირეობასა და შემგროვებლობასთან ერთად განვითარებული ფორმით გვევლინება მეთევზეობაც. მეთევზეობის განვითარებაზე მიუთითებენ უძველესი ისტორიული წყაროები. ბერძენი ისტორიკოსი სტრაბონი (Iს.) აღნიშნავს, რომ შავი ზღვის სანაპიროზე მცხოვრებ ქართველ ტომთა ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი სამეურნეო დარგი მეთევზეობაა. მეთევზეობა ძველი დროიდანვე განვითარებული იყო ტბებსა და მდინარეებში, რაც ლეონტი მროველის წმიდა ნინოს ცხოვრებიდანაც ჩანს. როცა წმ. ნინომ „მოაწია მთასა ჯავახეთისასა, სადა იგი მიემთხვა ტბასა დიდსა... რომელსა ჰქვიან ფარავნა... და დაყო მუნ ორი დღე და ითხოვა საზრდეული მეთევზურთაგან“. საქართველოს მდინარეებში თევზის სიმრავლეზე მიუთითებენ უცხოელი მოგზაურებიც. ჟ. შარდენის ცნობით, „მტკვარში მრავალ თევზს იჭერენ“. გერმანელი მოგზაური გიულდენშტედტი აღნიშნავს, რომ მდ. მტკვარზე მეთევზეები ხის სათევზაო „გოდრებითა“ და „კალათებით“ იჭერდნენ თევზს. გვიანდელი ფეოდალური ხანის დოკუმენტებიდან ჩანს, რომ ყველა ფეოდალს ჰყავდა ყმა-მეთევზეები, მეფეთა კარზე სპეციალური თანამდებობაც არსებობდა - მებადურისა. ცნობილია თევზის ჭერის სხვადასხვა წესი: კონით, ფაცერით, ოჩხით, გოდრით, ჩანგლით, ბადით, აგრეთვე ხელაობა, ყინულში თევზჭერა და ა.შ. მტკვრის ხეობაში თევზს, ძირითადად, ბადით იჭერდნენ, განსაკუთრებით გავრცელებული იყო სასროლი ბადე და ნავტიკი. ზღვა-ზე მასობრივი თევზაობის შემთხვევები არ გვხვდება, უფრო ინდივიდუალურად და მცირერიცხოვან ჯგუფებად თევზაობდნენ ნავებში მსხდარნი.

მეთევზეობის დაწინაურებაზე, ეთნოგრაფიულ მონაცემებთან ერ-თად, მიგვითითებს ქართული ზღაპრული ეპოსი. გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ამირანის მამის სახელი სულკალმახი, საქართველოში ოდესღაც არსებული თევზის კულტის ნაშთია. იმერეთში დამოწმებულიაა თევზის მფარველი ღვთაება ლარსა. ქართველი ხალხის რელიგიურ რწმენა-წარმოდგენებში თევზი ითვლება ნაყოფიერების სიმბოლოდ, რაც მრა-ვალი ეთნოგრაფიული ფაქტითაა დადასტურებული, როგორიცაა საქორწინო თარფი თევზით, კალმახი, როგორც საკურთხის აუცილებელი ატრიბუტი სამეგრელოში, ლოცვა-ვედრება თევზისადმი შვილიერების შეთხოვნის მიზნით; გურიაში კალმახის დაკვლა საკალანდო ქვევრის თავზე, მაგიური დანიშნულება ჰქონდა წყლის აუზს ვარძიის ღვთისმშობლის ეკლესიასა და თრიალეთის სოფ. ჰოლიანქში, სადაც ეკლესიაში სასულიერო პირებს მოშენებული ჰყავდათ კალმახები, რომელთაც, ადგილობრივთა რწმენით, სასწაულების მოხდენა შეეძლოთ.

ქართული სინამდვილისათვის დამახასიათებელი ხალხური ტრანსპორტი, რომელშიც ცოცხალი გამწევი ძალაა გამოყენებული, სამ ჯგუფად იყოფა, რაც ქვეყნის სამეურნეო-გეოგრაფიული გარემოს თავისებურებებით არის განპირობებული: უბორბლო საზიდი მარხილი (მთის ზოლში), ბორბლიანი ურემი (ბარის ზოლში) და გარდამავალი - შერეული ტიპის საზიდი (ბოლოთრია, აჩაჩა ურემი, სელი, თუში). ეს უკანასკნელი საქართველოს პირობებშია წარმოშობილი და სპეციალურ ლიტერატურაში შეფასებულია, როგორც ქართული მატერიალური კულტურის ერთ-ერთი მონაპოვარი. ამ სახეობის კონსტრუქციულ თავისებურებას წარმოადგენს ორი სრულიად განსხვავებული სამოძრაო პრინციპის - ბარის ზოლის ურმის გორვა-ბრუნვისა და მთის ზოლის მარხილის თრევა-სრიალის მოწყობილობათა - კომბინირებული გამოყენება. მის დასამზადებლად საყურადღებო ტექნოლოგიური ხერხები გამოიყენება.

უძველესი დროიდან საქართველოში განვითარებული იყო წყლის ტრანსპორტი. ზღვის, ტბისა და დიდი მდინარის ათვისება სამეურნეოდ და სანაოსნოდ მხოლოდ ნავით იყო შესაძლებელი. აღმოსავლეთ საქართველოში სანაოსნოდ გამოიყენებოდა მდინარეები: მტკვარი და ალაზანი, დასავლეთ საქართველოში - რიონი. ერთადერთი ტბა, რომელიც სანავიგაციოდ ფართოდ იყო გამოყენებული, პალიასტომის ტბაა. წყლის ტრანსპორტის ერთ-ერთი უძველესი სახეობა ხის მორი და ტივი იყო, რომელთაც მდინარეზე აცურებდნენ და ჭოკით აძლევდნენ მიმართულებას. საქართველოში ისტორიულად გავრცელებული იყო ნავის ორი სახეობა: დაჭედილი და დაუჭედავი (ცალფა ნავი), ერთი მთლიანი ხისაგან გამოთლილი, რაც წყლის ტრანსპორტის განვითარების ყველაზე ადრეულ სახეობაზე მიგვითითებს. დროთა განმავლობაში ხდებოდა ცალფა ნავის სანაოსნო თვისებების სრულყოფა იმის გათ-ვალისწინებით, თუ როგორ წყლებში უხდებოდა ცურვა. ცალფა ნავები განსხვავდებოდა ზომით და ზოგჯერ ფორმითაც, გამოიყენებოდა სამეურნეო საქმიანობისთვის, სათევზაოდ, სანადიროდ, ტვირთისა და მგზავრების გადასაყვანად. დასავლეთ საქართველოში თითქმის ყოველ მოსახლეს ჰყავდა პატარა ნავი, რომელიც დაჰყავდათ როგორც მამაკაცებს, ისე ქალებსა და ბავშვებსაც.

ფიცრისგან შეკრული დაჭედილი ნავი მდინარეზეც გამოიყენებოდა და ზღვაზეც. დაჭედილი ნავის ოსტატებად ცნობილი იყვნენ მეგრელები და ქვემო იმერეთის მცხოვრებნი. სამდინარო ტრანსპორტის გავრცელებულ სახეობად ითვლებოდა ნავტიკები, ტივები. ტივი სატრანსპორტო საშუალებად გამოიყენებოდა მტკვარზე, ალაზანზე, ენგურზე, რიონზე, პალიასტომზე. ნავტიკი გამოიყენებოდა მდინარის ერთი ნაპირიდან მეორეზე გადასასვლელად. ძველად ფართოდ იყენებდნენ ბორანსაც.

ძველი კოლხეთი ნაოსნობის ერთ-ერთ ძლიერ ცენტრად იყო ცნობილი მთელ შავ ზღვაზე, ხოლო მდიდარი წერილობითი წყაროები, რომლებიც ძვ.წ-აღ. I ათასწლეულის შუა ხანებიდან მოგვეპოვება, საქართველოში ნაოსნობის ხანგრძლივ ტრადიციებზე მიუთითებს.

ქართველებს მელითონეობის დარგშიც გარკვეული წვლილი აქვთ შეტანილი მსოფლიო კულტურის საგანძურში. რკინის დამუშავებას საქართველოში დიდი ხნის ისტორია აქვს, ღრმა სიძველით ხასიათდება. ამ მხრივ, არქეოლოგიური კვლევა-ძიება მეტად მნიშვნელოვან მასალას იძლევა. ჯერ კიდევ ქრისტეშობამდე XIV საუკუნიდან საქართველოში იწყება რკინის მეტალურგიის ჩასახვა-განვითარება, რასაც ხელს უწყობდა რკინის საბადოების სიმრავლე როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოში (ჩათახის (აღმ. საქართველო), წედისის (რაჭა), კურსების (იმერეთი), ჯიშრის (აფხაზეთი), შხიბარის (სვანეთი), სარკინეთის (ქართლი) და სხვა საბადოები). ქართველებს ძველი კულტურული სამყარო თვლის განთქმულ მელითონეებად, ნაქებ რკინის მოხელეებად. ბერძენი ტრაგიკოსი ესქილე (ძვ.წ-აღ. V ს.) ხალიბებს (ზოგიერთ მკვლევარს ისინი ქართველთა წინაპრებად მიაჩნია) გამომგონებლად თვლის, ხოლო ხალიბების ქვეყანას „რკინის დედას“ უწოდებს. ქართველთა წინაპრები ფლობენ უჟანგავი რკინისა და მაღალი ღირსების ფოლადის მიღების თავისებურ ხერხებსა და საიდუმლოებას, რის გამოც მათი ნახელავი დიდად გამოირჩეოდა და შორს ჰქონდა სახელი გავარდნილი. ჯერ კიდევ ჰომეროსი ძველი ქართველი ტომების ალიბების (იგივე ხალიბების), ჭანების ქვეყანას იცნობდა როგორც ლეგენდარულ „ვერცხლის ქვეყანას“ (თანამედროვე გიუმიშხანე). ხალიბები გვევლინებიან რკინის დამუშავების საუკეთესო ოსტატებად. ამ დროს წინა აზიისთვის კავკასია იყო ლითონის ნედლეულის მიმწოდებელი. ასურეთში ხალიბების რკინას „ხაბალკინუ“ რქმევია. სპეციალური კვლევით დადგენილია, რომ ქრისტეშობამდე, IX-VII საუკუნეებში, ამ ხალხთა მეტალურგიულმა ოსტატობამ მანამდე არნახულ სიმაღლეებს მიაღწია. ამ ვითარებას კარგად ესადაგება ბერძნული მითიც, რომლის მიხედვითაც მჭედლების ღვთაების - ჰეფესტოს - სამოქმედო არე კავკასიაა. საქართველოს მიწა-წყალზე მიმობნეული მრავალრიცხოვანი ნაშთი: დაგროვილი რკინაწიდა, რკინის საბადოები და სხვ. მოწმობენ, რომ რკინის წარმოებას ძველი საქართველოს სახალხო მეურნეობაში ერთ-ერთი წამყვანი ადგილი ეჭირა. საქართველოს ეთნოგრაფიულმა სინამდვილემ შემოინახა ძველი მელითონეების საწარმოო გამოცდილება და რწმენა-წარმოდგენები, რაც ხალხური მჭედლობის სიძველეზე მიუთითებს. ამ მიმართებით, ქართული მეტალურგიის ტრადიციების მატარებლად და ტიპიურ სახედ წარმოგვიდგა რაჭის სარკინეთი (ზემო რაჭა), რომელთა მცხოვრებთ „რკინის კაცებს“ ეძახდნენ. დადგენილია საუკეთესო ფოლადის მიღების საიდუმლოც, რკინის მადანში სადუღარი მიწის „ფაშას“//პიროლუზიტის შერევის წესი, რომელიც ძველი ქართველი ტომების (ხალიბებისა და მოსინიკების) რკინის დამზადების წესის ანალოგიურია.

მელითონეობის ძველი კულტურის კვალი ატყვია არა მხოლოდ მატერიალურ წარმოებას, იგი ხალხის ცნობიერებამაც აღბეჭდა როგორც მაგიური ძალის შემცველი. მჭედლობას ჰყავდა თავისი მფარველი ღვთაება: სოლანი - სვანეთში, სოლომი - სამეგრელოში, შაშა - აფხაზეთში. ამასვე ადასტურებს რაჭული თქმულება „სირა მჭედელზე“, რომელიც ახლოს დგას მჭედლობის მფარველ ღვთაებებთან. თვითონ სამჭედლო წმიდა ადგილად იყო მიჩნეული, ხოლო მჭედელი - ზეკაცური ბუნების მქონე არსებად. საქართველოში დღემდე დადასტურებული მელითონეობის მდიდარი და მრავალფეროვანი ტერმინოლოგია, ამ ტერმინთა ქართული წარმოშობა, ძველი ქართული მელითონეობის განვითარების მაღალ დონეზე მიუთითებს.

საქართველოში გავრცელებული იყო სპილენძის ხელადი. სპილენძის მადნეულის დამუშავების ცენტრი იყო ჭოროხის ხეობა და ალავერდის საბადოები. სპილენძის მოხელეები ფლობდნენ მისგან არამარტო ჭურჭლის დამზადების ტექნიკას, არამედ ძველი სპილენძეულის გადამუშავების ხელოვნებას, რაც მელითონეობის მაღალ კულტურაზე მეტყველებს. საერთოდ, სპილენძის ჭურჭელი ქალის სამზითვო ნივთი იყო. იგი დიდ როლს თამაშობდა სხვადასხვა რიტუალებსა და საწესო ჩვეულებათა შესრულებისას.

საქართველოს ქალაქები ისტორიულად ხელოსნობისა და ვაჭრობის ცენტრებს წარმოადგენდნენ, სოფლად კი შინამრეწველობა იყო განვითარებული: ხის, ქვის, თიხის, რკინის დამუშავება ტრადიციული წესებით. მაღალ დონეზე იდგა ხალხური ფეიქრობა და ოქრომჭედლობა. არსებობდა შინამრეწველობის დარგების ოსტატთა გაერთიანებები - სახელოსნოები, ამქრული ორგანიზაციები. ისინი ამზადებდნენ სამხედრო იარაღს, თოფის წამალს, ოქროსა და ვერცხლის სამკაულებს, მუსიკალურ საკრავებს, ჭურჭელს, სამოსელს, ცხენ-აქლემის მოკაზმულობებს.

ვაჭრობდნენ პურით, ბამბით, აბრეშუმით, ბეწვეულით, ღვინით, მატყლით, სანოვაგით. უცხოეთში გაჰქონდათ კახური და ქართლური ღვინო, ენდრო, პური, მაღალხარისხოვანი მატყლი, ქსოვილი, ხალიჩები, სწრაფმავალი ცხენები და სხვ. XII საუკუნიდან მოკიდებული XVII საუკუნემდე ქართული აბრეშუმის ქსოვილები დიდად ფასობდა წინა აზიისა და ევროპის ბაზრებზე.

მზა საქონელი შემოჰქონდათ ირან-ოსმალეთიდან, ხოლო ევროპიდან - ფრანგული საქონელი. კავშირი იყო დამყარებული მსოფლიო მნიშვნელობის სავაჭრო-ეკონომიკურ ცენტრებთან: ტრაპეზუნტთან, კონსტანტინოპოლთან, ბაღდადთან, ალექსანდრიასთან და სხვ.

დასახლების ტიპები

საქართველოში ისტორიულად ჩამოყალიბდა დასახლების სამი ტიპი: მთური - ფერდობზე შეფენილი სახლების მცირე რაოდენობა, მჭიდრო მსხვილი დასახლებული პუნქტი აღმოსავლეთ საქართველოში, საკარმიდამო ტიპის დასახლება დასავლეთ საქართველოში. დასახლების ამ ტიპებს შეეფარდება საცხოვრებელ ნაგებობათა სახეობები: მთური, დარბაზული და კოლხური.

საქართველოს მთიანეთის საცხოვრებელი ნაგებობა წარმოადგენს 2-4-სართულიან ქვის ნაგებობას, აგებულს მშრალი წყობითა და დუღაბით. საცხოვრებელი და სამეურნეო ნაგებობანი განლაგებულია ვერტიკალურ სიბრტყეზე და ჩაკეტილი კომპლექსის სახით წარმოგვიდგება (ხევსურული კალოიანი სახლი, სვანური „ქორ“-ი, მთის რაჭის დუროიანი სახლი, თუშური ჩარდახიანი სახლი, მოხეური სახლი).

აღმოსავლეთ საქართველოსთვის დამახასიათებელია შეჯგუფული, უკარმიდამო დასახლება. საცხოვრის არქაული ფორმაა მიწური, რომლის განვითარების შედეგად წარმოიქმნა „დარბაზული სახლი“ - კომპლექსური ხასიათის, მიწისზედა შენობა, ერთ ჭერქვეშ, ჰორზონტალურად განლაგებული საცხოვრებელი და სამეურნეო ნაგებობებით. დარბაზი გადახურულია გუმბათისებრი, საფეხურებრივი გვირგვინით (ქართლი, მესხეთი).

დასავლეთ საქართველოსათვის დამახასიათებელია განცალკევებული კარმიდამოები საცხოვრებელი ხის სახლით და გაფანტული სამეურნეო ნაგებობებით. დასავლურ საცხოვრებელში ვლინდება თანდათანობითი განვითარების რიგი. საცხოვრებლის პირველი არქაული სახეობაა წნული (ფაცხა) და ძელური (ჯარგვალი). საცხოვრისის ადრინდელი ფორმები განვითარებას ჰპოვებს ფიცრულ სახლში (ბოყვიანი სახლი), შემდგომ - საძირკველზე მდგომ ოთხკუთხოვან ფიცრულ ოდა სახლში.

საქართველოში ნაირსახოვანი საცხოვრებელი ნაგებობები შენდებოდა, რაც შეესაბამებოდა ქვეყნის ბუნებრივგეოგრაფიულ პირობებსა და საზოგადოებრივ-ეკონომიკური განვითარების დონეს.

სამოსი. ქართული კულტურის უძველესსა და მნიშვნელოვან მონაპოვარს ეროვნული სამოსლის დამზადება-გამოყენება წარმოადგენს. საოჯახო მეურნეობაში ქსოვილების დამზადების ტრადიციული, შინამრეწველური წესით მზადდებოდა შალი, ბამბა, სელი, აბრეშუმი, კანაფი. ქსოვისა და ქსელვის რთულ და მრავალფეროვან ხალხურ ტექნიკას ფლობდა საქართველოს მთის ზოლის მოსახლეობა. ჰეროდოტეს ცნობით, მაშინდელ მსოფლიოში კოლხეთში წარმოებული სელის ქსოვილი, ეგვიპტურთან ერთად, საუკეთესოდ ითვლებოდა.

საქართველოში საუკუნეების განმავლობაში ჩაცმულობის სხვადასხვა ვარიანტი ყალიბდება, ხოლო მისი ძირითადი ტიპები - ქართული კაბა და ქართული ჩოხა - დაიხვეწა და თავისი საბოლოო სახე ბოლო საუკუნეებში მიიღო. ქართული ეროვნული კოსტიუმის ძირითადი მახასიათებელი ელემენტებია: ფორმის დახვეწილობა და სინატიფე, წელზე გაწყობა, ასაკთან, პირისახის, კანისა და თვალის გუგის ფერებთან სამოსლის ფერთა შეხამება, ტარების მანერა. ქართულ კაბას ესადაგება ქართული თავდახურვაც: ჩიხტი, კოპი, ლეჩაქი და ბაღდადი.

ქართველი მამაკაცის ეროვნული კოსტიუმის ძირითადი ტიპი ჩოხა-ახალუხის კომპლექსია, ვერცხლისთავიანი მასრებითა და ვერცხლისქარქაშიანი ხანჯლით გაწყობილი.

საერთო ეროვნული ჩაცმულობის გარდა, საქართველოს ზოგიერთ კუთხეში კოსტიუმის თავისებური ტიპები გამომუშავდა: სამოსი სხვადასხვა წოდებისა და პროფესიის ხალხისთვის - ხელოსნისათვის, გლეხისათვის, მოქალაქისა და ვაჭრისათვის, სასულიერო პირისათვის, მგზავრისათვის, მხედრისათვის, ფალავნებისათვის, გათხოვილი და გაუთხოვარი ქალისათვის, აგრეთვე - სამუშაო, საზეიმო, საქორწილო, სამგლოვიარო, სამონადირეო და სხვა ტანსაცმელი.

ქართული კოსტიუმის ძირითადი ტიპები, ისტორიულად, სამეურნეო-ყოფითი, სოციალურ-წოდებრივი და ტერიტორიულ-ეთნიკური ნიშნების მიხედვით იქმნებოდა.

ქართული ეროვნული ტანსაცმლის პარალელურად არსებობას განაგრძობდა ძველი ქართული ეთნიკური წარმომავლობის ტანსაცმელიც. მათ შორის წარმოდგენილი იყო უნიკალური, ზოგჯერ სულ მცირე მიკრორაიონში გავრცელებული სამოსი, რომელიც ძველი ქართული ჩაცმულობის საწყის ფორმებს ენათესავება. ასეთია, მაგალითად, ხევსურული „ტალავარის“ ელემენტი პერანგი, რომელიც თარგით ძველი კოლხეთისა და მცირე აზიის კულტურულ სამყაროს უკავშირდება.

დასავლეთ საქართველოში, ქართული კოსტიუმის თავისებური სახეა რაჭული ტანსაცმელი, ასევე აჭარულ-გურული და ლაზური სამოსი ჩაქურა, რომლის შემადგენელი ელემენტია ყაბალახი. საერთო ქართული ჩაცმულობისათვის დამახასიათებელი იყო ნაბადი და ცხვრის ქურქისგან შეკერილი ჩასაცმელი. ეროვნული კოსტიუმის მრავალფეროვნებას კარგად შეესაბამება თავდახურვაც: თუშური, ხევსურული, სვანური, იმერული და მეგრული ქუდი, ყაბალახი, ფაფანაკი; საზამთრო ქუდებიდან: ყალმუხის ქუდი, გალიბანდი, ბუხრის ქუდი, დაბალი ბოხოხი.

XIX საუკუნიდან ტანსაცმელის ძირითად მასალად ფაბრიკული ქსოვილების გამოყენებამ დააკნინა შინამრეწველობა და კუსტარული შინარეწვა, რამაც ზეგავლენა მოახდინა ქართული ჩაცმულობის ტრადიციულ ფორმებზე. საქართველოში ვრცელდება ევროპული მოდა. სოფლის მოსახლეობა ჩოხას რუსულ მაზარაზე ცვლის, მაღალი კლასის წარმომადგენლები - ევროპულ ფრაკებსა და კოსტიუმებზე.

სოციალური ურთიერთობები

ისტორიულად საქართველოში ჩამოყალიბდა დიდი პატრიარქალური ოჯახი//ერთობის სახლი, ერთ ჭერქვეშ მცხოვრები, დაუყოფელი 3-4 თაობა. დიდ ოჯახს განაგებდა უფროსი მამაკაცი, რომელიც სათავეში უდგა შთამომავლობას და რომლის სახელსაც ატარებდა ოჯახი. ის იყო მთელი ოჯახისათვის საერთო გეზის მიმცემი ყველა საკითხში, პასუხისმგებელი, ფლობდა ხაზინის (ქისის) შენახვის, სხვა სამუშაოებით ნაშოვნი ფულის ცენტრალიზაციისა და ხარჯვის უფლებას, ოჯახს შიგნით იყო მოსამართლე და განმსჯელი. სოფლის ყრილობაზე, სადაც სოფლისათვის საერთო საკითხებზე მსჯელობდნენ, ოჯახს წარმოადგენდა უფროსი მამაკაცი: სახლის უფროსი (ხევში), ქორა მახვში (სვანეთში), უფროსი კაცი (ქართლში) ბაბუა (რაჭაში), ბერო (ფშავსა და თუშეთში), უფროსი მამაკაცი (მთიულეთში), სახლის დიდი (აჭარაში). უხუცესი მამაკაცის ძალაუფლებისა და ავტორიტეტის გამომხატველია საპატიო სკამ-სავარძელი - სვანური „საკურცხილ“, მთის რაჭული „საკარცხულ“, მთიულური „საუფროსო სკამი“, მოხეური „სამარტო სკამი“, როგორც ოჯახის უფროსის რიტუალური და სოციალური ყოფის გარკვეული ატრიბუტი.

ოჯახის შიდა საქმეებს, ძირითადად, სამეურნეო საკითხებს განაგებდა უხუცესი ქალი: ბებია (რაჭაში), მერბიელ (სვანეთში), უფროსი ქალი (ქართლში), ბებო (ფშავში), უფროსი დედაკაცი (მთიულეთში), ბერდედა (თუშეთში), დიასახლისი (ხევში), ზარეული (აჭარაში). მას ევალებოდა პურის ცხობა, მთელი წლის მოსავლის განაწილება-გაყიდვა, ოჯახის დანარჩენ ქალთა შორის სამუშაოს განაწილება და სხვ. ოჯახის დედასთან ინახებოდა სკივრებისა და ბეღლების გასაღებების ასხმულა - ოჯახის შიდა სამეურნეო საქმიანობის სიმბოლო. ქალი დედა ოჯახის ერთიანობის, სითბოს, სიმ-ყუდროვის გამომხატველი და ოჯახის ბურჯი იყო.

დიდი ოჯახი გვიანობამდე (XX ს-ის 30-იანი წლებამდე) შემორჩა, უპირატესად იქ, სადაც მრავალდარგოვანი მეურნეობა (მიწათმოქმედება-მესაქონლეობის სიმბიოზი) იყო, რომელიც დიდ მუშახელს მოითხოვდა (სამხრეთ საქართველო) და ნაკლებად - ისეთ რეგიონებში, სადაც ამგვარი მეურნეობისთვის ხელსაყრელი კლიმატურ-გეოგრაფიული და სამეურნეო პირობები არ არსებობდა (ხევსურეთი). ამას გარდა, დიდი ოჯახის შიგნით, არსებობდა ოჯახის ცალკეულ წევრთა კერძო (პირადი) საკუთრება, რომლის ხელყოფის უფლება სხვა წევრს არ ჰქონდა, და ოჯახის გაყრისას ის გასაყოფ ქონებაში არ შედიოდა. ასეთი იყო ქალის მზითევი, რომელიც ქალის პირად საკუთრებად რჩებოდა. ოჯახის გაყრის დროს ძმებს შორის იყოფოდა უძრავი (მიწა, ნაგებობა) და მოძრავი (საქონელი) ქონება. საოჯახო სამართლებრივ უფლებებს ექვემდებარებოდა გაყრის დროს ოჯახის ამა თუ იმ წევრისთვის საერთო წილის ზევით ქონების გარკვეული ნაწილის მიკუთვნების ფორმები: უფროსი ძმისთვის - „საუფროსო“, უმცროსი ძმისთვის - „საუმცროსო“, დაუქორწინებელი ძმისთვის - „საქორწინო“, გასათხოვარი დისთვის - „სამზითვო“, მშობლებისათვის - „სამარხო“. დიდი ოჯახის დაშლა, უპირველესად, სოციალ-ეკონომიკური განვითარების შედეგი იყო - გაძლიერდა ოჯახის წევრების ლტოლვა დამოუკიდებელი მეურნეობის შექ-მნისაკენ. როგორც სპეციალურ ლიტერატურაშია აღნიშნული, პირველ ეტაპზე, პირადი ქონების წყარო შეიძლება ყოფილიყო პირადი ნივთები. შემდეგ ქონება თანდათან იზრდება და ასე წარმოიშობა საოჯახო თემში ასაკოვანი მამაკაცის ცალკე საკუთრება, რომლის წარმოქმნაში დიდი როლი შეასრულა ქალის მზითევმა და მისმა მონაგებმა (სათავნო). საკუთრების წარმოშობის გვერდით მიმდინარეობდა დიდი ოჯახის დიფერენციაცია პატარა, მხოლოდ მშობლებისა და შვილებისაგან შემდგარ ოჯახებად.

თამილა ცაგარეიშვილი

თანამედროვეობა

XIX-XX საუკუნეები ქართველი ხალხის ისტორიაში რევოლუციური ცვლილებების, ეროვნული სუვერენიტეტისა და დემოკრატიული იდეალებისთვის ბრძოლის ხანად შეიძლება შეფასდეს. რუსეთის იმპერიამ, ხოლო შემდეგ საბჭოთა ეპოქამ, ყოვლისმომცველმა კომუნისტურმა ტოტალიტარიზმმა, პერმანენტულმა რეპრესიებმა ბოლომდე ვერ ჩაახშო საქართველოში მცხოვრები ადამიანების სწრაფვა ნაციონალური და ინდივიდუალური თვითმყოფადობისკენ, ვერ მიუჩინა შემოქმედებით თავისუფლებას მკაცრი იდეოლოგიური კალაპოტი.

მთელ ამ პერიოდს ქართველი ხალხის თავისუფლებისა და ღირსების სიმბოლოდ გასდევს ილია ჭავჭავაძის მრავალმხრივი მოღვაწეობა. XIX-XX საუკუნეებში ქართული კულტურული ტრადიციების გაგრძელება და განახლება, ქართველი ხალხის ხასიათისა და მსოფლაღქმის ზოგადსაკაცობრიო კონტექსტში წარმოჩენა შეძლეს საუკეთესო ქართველმა მწერლებმა: ნიკოლოზ ბარათაშვილმა, ილია ჭავჭავაძემ, აკაკი წერეთელმა, ვაჟა-ფშაველამ, გალაკტიონ ტაბიძემ, მიხეილ ჯავახიშვილმა, კონსტანტინე გამსახურდიამ, ნიკო სამადაშვილმა, გურამ რჩეულიშვილმა, ანა კალანდაძემ, ნოდარ დუმბაძემ, ჭაბუა ამირეჯიბმა, ოთარ ჭილაძემ, გურამ დოჩანაშვილმა, ბესიკ ხარანაულმა და სხვ.; მხატვრებმა: ნიკო ფიროსმანაშვილმა, დავით კაკაბაძემ, ლადო გუდიაშვილმა და სხვ.; მოქანდაკეებმა: იაკობ ნიკოლაძემ, ელგუჯა ამაშუკელმა, მერაბ ბერძენიშვილმა და სხვ.; თეატრისა და კინოს რეჟისორებმა: სანდრო ახმეტელმა, კოტე მარჯანიშვილმა, მიხეილ ჭიაურელმა, ნიკოლოზ შენგელაიამ, მიხეილ თუმანიშვილმა, რობერტ სტურუამ, რევაზ გაბრიაძემ, თენგიზ აბულაძემ, სერგო ფარაჯანოვმა, ოთარ იოსელიანმა, ელდარ შენგელაიამ, გიორგი შენგელაიამ, რეზო ესაძემ და სხვ.; კომპოზიტორებმა და მუსიკალური, საბალეტო და საოპერო ხელოვნების ოსტატებმა: ზაქარია ფალიაშვილმა, ევგენი მიქელაძემ, ვახტანგ ჭაბუკიანმა, ჯანსუღ კახიძემ, გია ყანჩელმა, ზურაბ სოტკილავამ, ლამარა ჭყონიამ, პაატა ბურჭულაძემ, ნინო ანანიაშვილმა და სხვ. განსაკუთრებული წვლილი სამსახიობო ოსტატობის განვითარებაში შეიტანეს: სანდრო ჟორჟოლიანმა, სესილია თაყაიშვილმა, ვერიკო ანჯაფარიძემ, აკაკი ვასაძემ, ვასო გოძიაშვილმა, ეროსი მანჯგალაძემ, სალომე ყანჩელმა, რამაზ ჩხიკვაძემ, მედეა ჩახავამ, კახი კავსაძემ, გივი ბერიკაშვილმა, სოფიკო ჭიაურელმა და სხვ. ქართულ ხალხურ ცეკვასა და მრავალხმიან სიმღერას მსოფლიო აღიარება მოუტანეს ნინო რამიშვილისა და ილიკო სუხიშვილის ხელმძღვანელობით დაარსებულმა ქართული ცეკვის ანსამბლმა, ქართული ხალხური სიმღერის გუნდმა „რუსთავმა“ და სხვ. ე.წ. ქალაქური სალხინო სიმღერა მთელი თავისი ხიბლით წარმოაჩინეს „დებმა იშხნელებმა“, „ცისფერმა ტრიომ“ და სხვ.

ნაციონალურ მასშტაბებს გასცდა ქართველი ფილოსოფოსების, მეცნიერების შემეცნებითი და საკვლევაძიებო ძალისხმევა. ამ კუთხით განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს ივანე ბერიტაშვილის, ნიკო მარის, ივანე ჯავახიშვილის, დიმიტრი უზნაძის, კორნელი კეკელიძის, აკაკი შანიძის, ნიკო მუსხელიშვილის, ევგენი ხარაძის, მერაბ მამარდაშვილის, გივი მარგველაშვილისა და სხვათა მოღვაწეობა.

სამოქალაქო, საგანმანათლებლო დ სამეცენატო სფეროში ფასდაუდებელია ეპისკოპოს გაბრიელ ქიქოძის, იაკობ გოგებაშვილის, ნიკო ნიკოლაძის, დავით სარაჯიშვილის, ძმები ზუბალაშვილების, ექვთიმე თაყაიშვილის, მღვდელმოწამე გრიგოლ ფერაძის, მიხეილ თამარაშვილის, რევაზ თაბუკაშვილისა და სხვათა მოღვაწეობა.

XX საუკუნის მეორე ნახევარში ფენომენალური მიღწევები ჰქონდათ ქართველ მოჭადრაკე ქალებს: ხუთგზის მსოფლიო ჩემპიონებს ნონა გაფრინდაშვილსა და მაია ჩიბურდანიძეს, დიდოსტატებს ნანა ალექსანდრიას, ნანა იოსელიანს, ნინო გურიელს.

უდიდესი წარმატებები მოუტანეს ქართულ სპორტს ვიქტორ სანეევმა, ლევან თედიაშვილმა, ლერი ხაბელოვმა, დავით გობეჯიშვილმა და სხვ.

1981 წლის 13 მაისს თბილისის საფეხბურთო გუნდმა „დინამომ“, გამოჩენილი მწვრთნელის, ნოდარ ახალკაცის თაოსნობით, მოიპოვა ევროპის თასის მფლობელთა თასი. ქართული გუნდის გარდა საბჭოთა კავშირის საფეხბურთო ისტორიაში მხოლოდ ერთ გუნდს - კიევის „დინამოს“ ერგო მსგავსი წარმატება.

1970-იან წლებში საქართველოში აქტიურად ამოქმედდა ანტისაბჭოური, ე.წ. არაფორმალური პოლიტიკური ორგანიზაციები. 1974 წელს საქართველოში დაფუძნდა „ადამიანის უფლებათა დაცვის საინიციატივო ჯგუფი“, რომელშიც შედიოდნენ დისიდენტები მერაბ კოსტავა და ზვიად გამსახურდია. 1978 წელს ძმებმა ლევან და დავით ბერძენიშვილებმა, ვახტანგ ძაბირაძესთან ერთად, „რეს-პუბლიკური პარტია“ დააარსეს და სხვ. ეს მცირერიცხოვანი დისიდენტური ჯგუფები დაუფარავად მოითხოვდნენ საბჭოთა ხელისუფლებისგან ადამიანის უფლებების დაცვას და ეროვნული დამოუკიდებლობისთვის იღვწოდნენ, რასაც საბჭოთა ხელისუფლებამ მათი დაპატიმრებით უპასუხა.

საბჭოთა კავშირში „გარდაქმნის“ პროცესის დაწყებას ტოტალიტარული რეჟიმის რყევა მოჰყვა. 1987 წელს მთელ სსრკ-ში გაათავისუფლეს პოლიტიკური პატიმრები, რომელთა შორის იყო დისიდენტური მოძრაობის ლიდერი მერაბ კოსტავა. 1988 წლიდან საქართველოში მცირერიცხოვანი დისიდენტური მოძრაობის რამდენიმე წარმომადგენელი ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის ლიდერად იქცა. 1990 წლის მარტში საქართველოში პირველი თავისუფალი არჩევნები გაიმართა, რომლის შედეგად ხელისუფლების სათავეში მოვიდა ზვიად გამსახურდია და მისი მომხრე პოლიტიკური გაერთიანება.

პრეზიდენტად არჩეულმა ზვიად გამსახურდიამ 1991 წლის 9 აპრილს საქართველოს სახელმწიფოებრივი სუვერენიტეტი გამოაცხადა, საქართველომ დატოვა საბჭოთა იმპერიის რიგები. სულ მალე საბჭოთა კავშირი დაიშალა.

ამავდროულად, საქართველოს დამოუკიდებლობის წლები უამრავი დაბრკოლებითა და უმძიმესი შეცდომებით იყო და არის აღსავსე. დამოუკიდებლობის პირველ ეტაპზე თავი იჩინა არაერთმა საზოგადოებრივმა მანკიერებამ: რადიკალურმა დაპირისპირებამ პოლიტიკურ ძალთა შორის, ეთნოცენტრიზმმა, ქსენოფობიურმა განწყობამ. 1990-ანი წლების დასაწყისის პოლიტიკისთვის დამახასიათებელმა რადიკალიზმმა სამოქალაქო ომის გაჩაღებას შუწყო ხელი, გამოიწვია ე.წ. ეთნიკური დაპირისპირების ესკალაცია, რაც საბოლოოდ საომარ კონფლიქტებში გადაიზარდა. წლების განმავლობაში რუსეთი ამ ვითარებას საქართველოში თავისი იმპერიული პოლიტიკის გასატარებლად იყენებდა, ხოლო 2008 წლის 8 აგვისტოს მან აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის დაუფარავი ოკუპაცია განახორციელა.

დღესდღეობით ამა თუ იმ ეთნიკური და რელიგიური უმცირესობების წარმომადგენლები საქართველოში თანასწორუფლებიან მოქალაქეებად თავს ჯერ კიდევ ვერ გრძნობენ, თუმცა დაწყებულია სამოქალაქო ინტეგრაციის პროცესი, რომლის საბოლოო შედეგი სამოქალაქო ერის ჩამოყალიბება უნდა გახდეს.

მომზადებულია
ტოლერანტობის ცენტრის მიერ

აფხაზები - ხალხი, აფხაზეთის აბორიგენული მოსახლეობა. 1989 წლის აღწერით, საქართველოში ცხოვრობდა 95,9 ათასი აფხაზი, აფხაზეთში - 93,3 ათასი, ხოლო მთლიანად სსრ კავშირში - 105 ათასი. 2003 წელს აფხაზეთში ჩატარებული აღწერის მასალების მიხედვით, აფხაზთა რაოდენობა თვითგამოცხადებულ რესპუბლიკაში 94,5 ათას კაცს უდრიდა¹. გარდა ამისა, მრავალრიცხოვანი აფხაზური დიასპორა (სავარაუდოდ, 400 ათას კაცამდე²) განსახლებულია ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებში (თურქეთი, სირია, იორდანია და სხვ.), ევროპის ზოგიერთ სახელმწიფოსა და აშშ-ში.

ენა და სახელწოდება

აფხაზური ენა, რომელიც იბერიულ-კავკასიურ ენათა ჩრდილო-დასავლურ, ანუ აფხაზურ-ადიღურ ჯგუფს ეკუთვნის, აფხაზეთში დღეს წარმოდგენილია ბზიფური და აბჟუური დიალექტებით. პირველი მათგანი გავრცელებულია, ძირითადად, ქ. სოხუმის ჩრდილო-დასავლეთით, მეორე კი - სამხრეთ-აღმოსავლეთით. განსხვავებები აღნიშნულ დიალექტებს შორის, პირველ ყოვლისა, შეინიშნება ფონეტიკაში: ბზიფურ დიალექტს უფრო რთული ფონეტიკური სისტემა აქვს, რაც რამდენიმე სპეციფიკური ბგერის არსებობაში გამოიხატება, რომლებიც არ გვხვდება აბჟუურ დიალექტში.

გარდა ამისა, აფხაზურ დიალექტებს შორის გარკვეული სხვაობაა ლექსიკაშიც, კერძოდ, აბჟუურში ვხვდებით მეგრულ და ქართულ ლექსიკურ ელემენტებს, მაშინ როდესაც ბზიფურში, რომელზე მეტყველთაც წარსულში მჭიდრო ურთიერთობები ჰქონდათ ჩერქეზულ ტომებთან, შესულია ადიღური სიტყვების გარკვეული რაოდენობა. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ეს ლექსიკური განსხვავებები მთლიანობაში ხელს არ უშლის აბჟუურ და ბზიფურ დიალექტებზე მეტყველთ ადვილად გაუგონ ერთმანეთს.

აფხაზურ სალიტერატურო ენას საფუძვლად უდევს აბჟუური დიალექტი.

აფხაზურ ენასთან ძალიან ახლოს დგას ჩრდილოკავკასიელი აბაზების ენა. აფხაზური და აბაზური ენები, ფაქტობრივად, ერთ ენობრივ ერთეულს წარმოადგენენ. მხოლოდ ტერიტორიული დაცილებისა და სალიტერატურო ენის ორ სხვადასხვა საფუძველზე ჩამოყალიბების გამო არის მიღებული აფხაზური (სალიტერატურო) ენის გარჩევა აბაზური (სალიტერატურო) ენისაგან³.

ჩრდილო კავკასიის ხალხებიდან ენითა და კულტურით აფხაზებს ენათესავებიან აგრეთვე ადიღები (ადიღეელები, ჩერქეზები, ყაბარდოელები) და უბიხები. ეს უკანასკნელნი 1864 წლამდე დღევანდელი ქ. სოჭის მიდამოებში ცხოვრობდნენ, ხოლო ამჟამად, ძირითადად, თურქეთში არიან განსახლებულნი. გარდა ამისა, აფხაზები მრავალი კულტურულ-საყოფაცხოვრებო თავისებურებით უახლოვდებიან ქართველებს, რომ-ლებთან მრავალსაუკუნოვანმა ურთიერთობამ და თანაცხოვრებამ გავლენა იქონია მათ ენასა და ანთროპოლოგიურ ტიპზე.

აფხაზთა საკუთარი სახელწოდებაა - აფსუა. ქართველები მათ „აფხაზებს“ უწოდებენ და ქართული ენიდან გავრცელებული ეს ეთნიკური ტერმინი დღეს ფართოდაა ცნობილი მსოფლიოში.

თურქულ და ზოგიერთ ჩრდილო კავკასიელი ხალხის ენაში აფხაზების სახელწოდებაა „აბაზა“.

ისტორიული ნარკვევი

პრეისტორიული ხანა. აფხაზეთის ტერიტორიაზე ადამიანის უძველესი ნაკვალევი 400-100 ათასი წლის წინანდელი აშელის კულტურით თარიღდება, რომელიც, არქეოლოგიური პერიოდიზაციით ქვის ხანის ერთ-ერთი ადრინდელი საფეხურია. აფხაზეთში კარგად არის წარმოდგენილი, აგრეთვე, ქვის ხანის შემდგომი პერიოდების ძეგლები. ძვ.წ. V ათასწლეულის მეორე ნახევარსა და IV ათასწლეულის დასაწყისში კავკასიაში იწყება ლითონების ათვისება, დაახლოებით 1000 წლის შემდეგ კი - ბრინჯაოს ხანა, როდესაც ლითონმა, რო-გორც საწარმოო იარაღის დასამზადებელმა მასალამ, საბოლოოდ გაიმარჯვა ქვაზე. აფხაზეთის ტერიტორიაზე აღმოჩენილ უძველეს ბრინჯაოს ნივთებს სპეციალისტები ძვ.წ. III ათასწლეულის მეორე-მესამე მეოთხედით ათარიღებენ.

ბრინჯაოს ეპოქის ნაგებობებიდან აფხაზეთში შემორჩენილია მეგალითური სამარხი ნაგებობები - დოლმენები (ძვ.წ. III-II ათასწლ.). ამ ტიპის ძეგლები, რომლებიც ბრინჯაოსა და ადრეული რკინის ხანით თარიღდება, მსოფლიოს სხვა რეგიონებშიც გვხვდება (დასავლეთ ევროპაში, აღმოსავლეთ აზიაში, ჩრდილო აფრიკაში და სხვ.). კავკასიური დოლმენების გავრცელების არეალია ჩრდილო-დასავლეთ კავკასია მდ. ყუბანიდან მოყოლებული თანამედროვე აფხაზეთის ჩათვლით (მდ. ღალიძგამდე).

ძვ.წ. XIII-VII საუკუნეებში აფხაზეთის ტერიტორიაზე გავრცელებულია ბრინჯაოს ხანის ბრწყინვალე კოლხური კულტურა. იგი მოიცავს ტერიტორიას აფხაზეთიდან ქ. ორდუმდე მცირე აზიაში, აღმოსავლეთით კი სცილდება ლიხის ქედს. ამ ვრცელ არეალში წარმოდგენილია კოლხური კულტურის რამდენიმე ლოკალური ვარიანტი - აფხაზეთის, რაჭა-ლეჩხუმის, ჭოროხის აუზისა და სხვ. კავკასიის ისტორიის ამ არქაულ პერიოდში, რომელიც არ არის გაშუქებული წერილობით ძეგლებში, შეუძლებელია დაბეჯითებით ითქვას რაიმე მოსახლეობის ეთნიკური შემადგენლობის შესახებ, თუმცა ეთნოგრაფიული, ანთროპოლოგიური, ტოპონიმიური და სხვა სახის წყაროების მოშველიება, გარკვეულწილად, საშუალებას იძლევა ვიმსჯელოთ ამა თუ იმ არქეოლოგიური კულტურის ეთნიკურ სპეციფიკაზე. კერძოდ, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ კოლხური კულტურის მატარებელ ტომებში იყვნენ როგორც წინარე ქართველური, ასევე წინარე აფხაზურ-ადიღური ტომები. ასე რომ, ქართველი და აფხაზი ხალხების წინაპართა თანაცხოვრება და მრავალმხრივი მჭიდრო ურთიერთობები შორეულ წარსულში იღებს სათავეს.

ანტიკური ხანა. ახლანდელი აფხაზეთის ტერიტორია წერილობითი წყაროების თვალთახედვის არეში ძვ.წ. VI საუკუნიდან ხვდება. ბერძენი ავტორები აქ მრავალ სხვადასხვა ტომს ასახელებენ, მაგრამ მათი ცნობები ამ ტომთა შესახებ საკმაოდ მწირია და ეთნიკური კუთვნილების საკითხი საკამათო რჩება.

შედარებით უკეთესადაა ცნობილი ვითარება აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში ახ.წ. დასაწყისიდან, როდესაც ეს მხარე რომის იმპერიის გავლენის სფეროში ექცევა. I-II საუკუნეებში თანამედროვე აფხაზეთის ტერიტორიაზე ჩნდება ახალი ეთნიკური სახელწოდებები, რომელთაგან აღსანიშნავია აფსილები და აბაზგები (ქართულ წყაროებში: აფშილები და აფხაზები). ამ ტომების საერთო წარმოშობაზე უკვე მათი სახელწოდებები მიანიშნებს, რომლებიც მომდინარეობენ ერთი ფუძიდან - ფს-ბზ. ეთნონინიმ „აფსილიდანაა“ წარმოშობილი აფხაზთა საკუთარი სახელწოდება (ავტოეთნონიმი) „აფსუა“, ხოლო „აბაზგიდან“ - ალოეთნონიმები „აფხაზი“ და „აბაზა“.

მეცნიერების უმრავლესობა (ნ. მარი, ივ. ჯავახიშვილი, ს. ჯანაშია, ნ. ბერძენიშვილი, გ. მელიქიშვილი, ლ. ლავროვი, ზ. ანჩაბაძე, ე. ხოშტარია-ბროსე, ნ. ლომოური, მ. ინაძე და სხვ.) მიიჩნევს, რომ აფსილები და აბაზგები აფხაზურ-ადიღური მოდგმის ტომები იყვნენ და თანამედროვე აფხაზი ხალხის წინაპრები არიან.

ახ.წ. პირველ საუკუნეებში აფსილებს, აბაზგებსა და მათ მეზობლად მცხოვრებ სხვა ტომებს საკუთარი ბელადები ჰყავდათ, რომლებსაც ბერძნულ-რომაული წყაროები მეფეებად მოიხსენიებენ. ეს „მეფეები“ რომის იმპერატორთა უზენაესობას აღიარებდნენ, მაგრამ საშინაო საქმეებში დამოუკიდებლად მართავდნენ თავის საგამგებლო ტერიტორიებს.

აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის ტომობრივი სამთავროებიდან IV-V საუკუნეებში განსაკუთრებით ძლიერდება ეგრისი, ანუ ლაზიკა, რომელიც დასავლურ ქართულ ტომთა გაერთიანებას წარმოადგენდა. ეგრისის მეფეებმა მოახერხეს სხვა ადგილობრივი ტომების, მათ შორის აფსილებისა და აბაზგების, დამორჩილება, თუმცა, ამავე დროს, თვითონაც აღიარებდნენ აღმოსავლეთ რომის იმპერიის (ბიზანტიის) უზენაეს ძალაუფლებას.

აფხაზეთი VI-VIII საუკუნეებში. ბიზანტიის გავლენა ეგრის-აფხაზეთში ხელს უწყობდა ქრისტიანობის განმტკიცებას, თუმცა ტრადიციული რწმენა-წარმოდგენების აღმოფხვრა არც ისე იოლი აღმოჩნდა. ბერძენი ისტორიკოსის ცნობით, VI საუკუნეში აფხაზური ტომები ქრისტიანობის აღმსარებლები იყვნენ, მაგრამ შენარჩუნებული ჰქონდათ ხეების თაყვანისცემა და წარმართობის სხვა გადმონაშთები.

ეგრისის ვასალებიდან შინაგანი დამოუკიდებლობის ყველაზე მაღალი დონე ჩრდილოეთით მცხოვ-რებ აბაზგებს ჰქონდათ, რომლებმაც საკუთარი მეფე-მთავრების ინსტიტუტი შეინარჩუნეს. VI საუკუნის პირველ ნახევარში აბაზგები განუდგნენ ეგრისის მეფეებს და უშუალოდ ბიზანტიის იმპერატორს დაემორჩილენ4. 550 წელს აბაზგები ბიზანტიელებსაც აუჯანყდნენ, მაგრამ იმპერატორის მიერ გამოგზავნილმა არმიამ დაამარცხა აჯანყებულთა ლაშქარი და იერიშით აიღო მათი მთავარი გამაგრებული პუნქტი - ტრაქეა (დღევანდელ ახალ ათონთან).

აბაზგებმა მალე მოიშუშეს 550 წელს მიყენებული ჭრილობები და VII საუკუნისათვის მნიშვნელოვნად გაძლიერდნენ. ბიზანტიის პროტექტორატის ქვეშ ყალიბდება ადრეფეოდალური ტიპის აბაზგიის სამთავრო, რომლის შემადგენლობაში შედიან აფსილები და ჩრდილო-აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის სხვა ტომები. ამ პოლიტიკური გაერთიანების ფარგლებში VII-VIII საუკუნეებში აქტიურად მიმდინარეობს ეთნიკური კონსოლიდაციის პროცესი. როგორც აკად. ს. ჯანაშია აღნიშნავს: „VIII საუკუნისათვის თანამედროვე აფხაზეთის ტერიტორიაზე აშკარა უპირატესობა აბაზგებმა მოიპოვეს. ეს ეთნიკური სახელი მალე უფრო ფართო, განმაზოგადებელ მნიშვნელობას იძენს. მისი ქართული ფორმა - „აფხაზი“, რომელიც მიღებულია „აბაზგი“, „აბაზხი“-დან თანხმოვანთა შინაგანი გადაჯგუფების გზით, ქართული ენის ფონეტიკური კანონების თანახმად, თანდათანობით საყოველთაო გავრცელებას პოულობს“⁵. მართლაც, VI-VIII საუკუნეებში წერილობითი წყაროებიდან ქრება აფხაზეთის ტერიტორიაზე მცხოვრები შედარებით წვრილი ტომური ერთეულების (მისიმიანები, სანიგები, ბრუქები, აფსილები) მოხსენიება და მათ ნაცვლად მემატიანეები უკვე მხოლოდ აბაზგებს, ანუ აფხაზებს, ასახელებენ.

ამრიგად, აფხაზური ფეოდალური ეროვნების ჩამოყალიბება, ძირითადად, VIII საუკუნეში დასრულდა. ამ პროცესში მთავარი როლი შეასრულეს აბაზგებმა და აფსილებმა. ამ მცირე ეროვნებების შერწყმამ ჩამოაყალიბა ფეოდალური ეროვნების ბირთვი, რომელსაც შემდეგში შეერწყნენ ისტორიული აფხაზეთის ტერიტორიაზე მცხოვრები სხვა ეთნიკური კომპონენტები⁶.

აბაზგიის პოლიტიკური გაძლიერება ხდებოდა ეგრისის სამეფოს დაცემის ფონზე, რომელიც ძალიან დააზარალა მის ტერიტორიაზე მიმდინარე ხანგრძლივმა ომებმა. მას შემდეგ, რაც VII საუკუნეში ბიზანტიელებმა გააუქმეს ეგრისის სამეფო, ჰეგემონობა თანამედროვე დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე თანდათანობით აბაზგიის (აფხაზეთის) მთავრების ხელში გადავიდა.

ამ პერიოდში აფხაზთა მთავრები პოლიტიკურ კავშირებს ამყარებენ აღმოსავლეთ საქართველოსთან. ამ მხრივ, განსაკუთრებით აღსანიშნავია VIII საუკუნის 30-იანი წლები, როდესაც ქართლის მეფეებმა მიჰრმა და არჩილმა არაბთა შემოსევის დროს აფხაზეთს შეაფარეს თავი. 736 წელს აფხაზ-ქართველთა გაერთიანებულმა ძალებმა ანაკოფიასთან (ძველი ტრაქეა) არაბთა ძლიერი შემოტევა მოიგერიეს, რამაც არაბებს უკან დაახევინა და მალე მათ დასავლეთ საქართველოს ტერიტორია დატოვეს.

VIII საუკუნის 80-იან წლებში აფხაზთა მთავარმა ლეონ II-მ თავისი ხელისუფლება მთელს დასავლეთ საქართველოზე გაავრცელა, რომლის მოსახლეობა, ბიზანტიელი და არაბი დამპყრობლების თარეშით შეწუხებული, დაინტერესებული იყო ერთიანი, ძლიერი სახელმწიფოს შექმნით. პირველ ხანებში ლეონ II ჯერ კიდევ ბიზანტიის ვასალად ითვლებოდა, მაგრამ VIII საუკუნის ბოლოს მან ისარგებლა ბიზანტიაში ატეხილი შინაური შფოთით და დამოუკიდებლობა გამოაცხადა. ლეონმა მიიღო „აფხაზთა მეფის“ ტიტული და მის მიერ შექმნილი სახელმწიფო ისტორიაში შევიდა აფხაზთა სამეფოს სახელწოდებით.

აფხაზთა სამეფო. აფხაზთა სამეფოს დედაქალაქი ქუთაისი იყო, ხოლო მოსახლეობის უმრავლესობას ქართველები შეადგენდნენ, რომელთა ხვედრითი წილი კიდევ უფრო გაიზარდა ლეონ II-ის მემკვიდრეების დროს, რომლებმაც თავისი ძალაუფლება აღმოსავლეთ საქართველოს მნიშვნელოვან ნაწილზე გაავრცელეს. ყოველივე ამან განაპირობა ის გარემოება, რომ აფხაზთა სამეფო თავისი ჩამოყალიბებიდან მოკლე ხანში აქტიურად ჩაერთო ფეოდალური საქართველოს პოლიტიკური წარმონაქმნების სისტემაში⁷.

აფხაზთა სამეფო მონაწილეობდა საქართველოს გაერთიანებისათვის ბრძოლაში და ამ საქმეში პოზიტიური წვლილი შეიტანა. საკუთრივ აფხაზები, რომლებიც ძირითადად სამეფოს ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში ცხოვრობდნენ, მნიშვნელოვან როლს ასრულებდნენ სახელმწიფო პოლიტიკის გატარებაში. როგორც სამართლიანად აღნიშნავს აკად. ნ. ბერძენიშვილი: „აფხაზთა და ქართველთა ასეთი ერთიანობა... იყო შედეგი არა ურთიერთ დაპყრობის, არამედ აფხაზთა თანდათანი მშვიდობიანი შემოსვლისა ქართველთა კულტურულ სამყაროში“⁸.

978 წელს აფხაზთა სამეფო ტახტზე ბაგრატ ბაგრატიონი ავიდა, რომელიც მამის მხრიდან სამხრეთ საქართველოს მფლობელი საგვარეულოს წარმომადგენელი იყო, ხოლო დედის მხრიდან - აფხაზთა მეფეების შთამომავალი. მან წარმატებით გააგრძელა წინაპართა გამაერთიანებელი პოლიტიკა და ისტორიაში შევიდა როგორც საქართველოს პირველი გამაერთიანებელი მეფე ბაგრატ III (978-1014).

ერთიანი საქართველოს შემადგენლობაში. ერთიანი ქართული სამეფოს შემადგენლობაში აფხაზეთი შედიოდა, ძირითადად, აფხაზეთის საერისთავოს სახით, რომლის სათავეში XII საუკუნიდან შარვაშიძეთა (აფხაზურად: ჩაჩბა) ფეოდალური საგვარეულო იდგა. აფხაზები მნიშვნელოვან როლს თამაშობდნენ ერთიანი საქართველოს ცხოვრებაში. კერძოდ, აქტიურად მონაწილეობდნენ მის საგარეო ომებში, ხოლო როდესაც XIII საუკუნის 40-იანი წლებიდან საქართველო მონღოლებმა დაიმორჩილეს, აფხაზები ქართველი ხალხის განმათავისუფლებელ ბრძოლაში ჩაებნენ.

აფხაზეთის სამთავროს ჩამოყალიბება. ერთიანი ქართული სამეფო XV საუკუნეში რამდენიმე დამოუკიდებელ ერთეულად დაიშალა. აფხაზეთის საერისთავო დასავლეთ საქართველოს, ანუ იმერეთის სამეფოს შემადგენლობაში მოექცა. დროთა ვითარებაში იმერეთის სამეფოში შემავალი საერისთავოებიც გადაიქცნენ სუვერენულ სამთავროებად (ოდიშის, გურიის, აფხაზეთის, სვანეთის), რომლებიც, უკეთეს შემთხვევაში, მხოლოდ ფორმალურად აღიარებდნენ იმერეთის მეფეთა უზენაესობას. აფხაზეთის სამთავრო, რომლის სათავეში შარვაშიძეთა საგვარეულო იდგა, თავდაპირველად ოდიშის მთავართა ვასალი იყო, მაგრამ XVI საუკუნის მეორე ნახევარში ფაქტობრივი დამოუკიდებლობა მოიპოვა.

აფხაზთა ნაწილის გადასახლება ჩრდილო კავკასიაში. ერთიანი სამეფოს დაშლის პერიოდში საქართველოში სოციალურ-ეკონომიკური ვითარება მძიმდება. ეს მდგომარეობა აფხაზეთსაც შეეხო. აქ აღარ მიმდინარეობს ტაძრების, ხიდებისა და სასახლეების მშენებლობა, რაც დამახასიათებელი იყო აფხაზთა სამეფოსა და ერთიანი ქართული სახელმწიფოს დროისათვის. როგორც ჩანს, გართულებულმა პოლიტიკურ-ეკონომიკურმა ვითარებამ აფხაზეთის მოსახლეობის ნაწილი აიძულა კავკასიონს გადაღმა გადასულიყო. XIV საუკუნიდან ჩრდილო კავკასიაში (მდ. ყუბანისა და მისი მარცხენა შენაკადების სათავეებში) მკვიდრდება აფხაზური ეთნოსის ნაწილი, რომელიც დროთა ვითარებაში ჩამოყალიბდა როგორც თავისთავადი აბაზა ხალხი. ამიტომ შემდეგი დროის ევროპელი ავტორები ისტორიულ აფხაზეთს „ძველ“ ან „დიდ აფხაზეთად“ მოიხსენიებენ, აბაზებით დასახლებულ მხარეს კი - „მცირე აფხაზეთად“⁹.

აფხაზეთის სამთავრო XVII-XVIII საუკუნეებში. XVI საუკუნის მეორე ნახევრიდან აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთი ოსმალთა იმპერიის პოლიტიკური გავლენის სფე-როში ექცევა. სანაპირო პუნქტებში (მათ შორის სოხუმში) ოსმალთა გარნიზონები დგებიან და ადგილობრივ პოლიტიკურ ერთეულებს ხარკს ადებენ. ოსმალური ხარკი აფხაზეთსაც ჰქონდა შეწერილი, მაგრამ აფხაზები მას იშვიათად იხდიდნენ. ოსმალთა პოლიტიკურ გავლენას თან სდევდა აფხაზეთში ისლამის გავრცელება. XVIII საუკუნის ბოლოსათვის უკვე საკმაოდ ბევრი აფხაზი გამუსლიმდა, განსაკუთრებით თავად-აზნაურთაგან. მიუხედავად ამისა, ქრისტიანობა აფხაზეთში არასოდეს ჩამკვდარა, რასაც ხელს უწყობდა ქართველებთან კულტურული ურთიერთობების შენარჩუნება. ამ პერიოდში აფხაზეთის სამთავრო აქტიურად მონაწილეობს, აგრეთვე, დასავლეთ საქართველოს შინაომებში. ამ ომების პროცესში XVII საუკუნის ბოლოსათვის აფხაზეთის მთავრებმა თავისი სამფლობელოები კოდორიდან ენგურამდე გააფართოვეს.

აფხაზეთის სამთავრო, როგორც ფეოდალური წარმონაქმნი, არ გამოირჩეოდა შინაგანი სიმტკიცით. მთავრის უშუალო მმართველობის ქვეშ მხოლოდ მდინარე ბზიფსა და მდინარე კოდორს შორის მდებარე ტერიტორია იმყოფებოდა (ისტორიული ოლქები - ბზიფი და გუმა). მიწები მდ. კოდორიდან ენგურამდე (ისტორიული ოლქები - აბჟუა და სამურზაყანო) შარვაშიძეთა გვარის უმცროსი შტოების საუფლისწულო სამფლობელოებს წარმოადგენდნენ, რომლებიც სამთავროში ავტონომიის მაღალი დონით სარგებლობდნენ. მთავრებს მხოლოდ ნომინალურად ემორჩილებოდნენ, აგრეთვე, მთიანი აფხაზეთის თემები (წაბალი, დალი, ფსხუ და სხვ.) და ბზიფის დასავლეთით მცხოვრები აფხაზური ტომები - საძები (ქართული წყაროებით - ჯიქები). გარდა ამისა, მთავრებისა და უფლისწულების საგამგებლო ტერიტორიების მნიშვნელოვანი ნაწილი თავადური საგვარეულოების ხელში იყო, რომლებიც ასევე ნახევრადდამოუკიდებელ მფლობელებად მიიჩნევდნენ თავს. ასეთი პოლიტიკური სისტემა ფეოდალურ ანარქიას უწყობდა ხელს, რითიც ოსმალები სარგებლობდნენ თავისი პოზიციების გასამტკიცებლად. აფხაზები ხშირად გამოდიოდნენ ოსმალთა წინააღმდეგ (1725, 1728, 1733, 1771, 1806 წწ. და სხვ.). ზოგჯერ ეს გამოსვლები ქართველ მეფე-მთავრებთან იყო კოორდინირებული.

რუსეთის პროტექტორატის ქვეშ. 1801 წელს ქართლ-კახეთის სამეფო რუსეთის იმპერიის მიერ იქნა ანექსირებული. ამან შემდგომში საქართველოს სხვა ნაწილების რუსეთთან შეერთებაც განაპირობა. აფხაზეთში რუსეთის ჯარები 1810 წელს შეიჭრნენ და ხელთ იგდეს ქ. სოხუმი. მაგრამ აფხაზეთის დანარჩენ ნაწილს რუსები დიდხანს ვერ აკონტროლებდნენ. ამიტომ პირველ ხანებში შენარჩუნებული იქნა აფხაზეთის მთავრების ხელისუფლება შეზღუდული ავტონომიის სახით. მხოლოდ მას შემდეგ, რაც რუსეთის არმიამ გატეხა კავკასიის მთიელთა წინააღმდეგობა და სრული კონტროლი დაამყარა აფხაზეთის მიმდებარე ტერიტორიებზე, პეტერბურგში მიიღეს გადაწყვეტილება აფხაზეთის სამთავროს გაუქმების შესახებ. უკანასკნელი მთავარი მიხეილ შარვაშიძე დააპატიმრეს და რუსეთში გადაასახლეს, აფხაზეთში კი უშუალო რუსული მმართველობა შემოიღეს (1864 წ.).

ბრძოლა კოლონიური რეჟიმის წინააღმდეგ და მუჰაჯირობა. აფხაზი ხალხი რუსული კოლონიური რეჟიმის დამყარებას მედგარ წინააღმდეგობას უწევდა. ფართომასშტაბიან შეიარაღებულ აჯანყებებს ადგილი ჰქონდა 1821-1827, 1840-1842, 1866, 1877 წლებში. აჯანყებების სისხლში ჩახშობას თან სდევდა აფხაზთა იძულებითი მიგრაცია ოსმალეთის იმპერიაში. 1864 წელს კავკასიის მთიელი ხალხების დამარცხების შემდეგ რუსეთის მთავრობა შეუდგა ადრე შემუშავებული გეგმის განხორციელებას - მთიელთა განდევნას მშობლიური მიწაწყლიდან, განსაკუთრებით შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროდან. მაშინ აიძულეს 700 ათასამდე ჩერქეზი, უბიხი, აფხაზი, ჩეჩენი, დაღესტნელი და სხვა მთიელნი ოსმალეთში გადასულიყვნენ. სამშობლოდან განდევნილებს „მუჰაჯირებს“ უწოდებდნენ, რაც არაბულად „გადასახლებულს“ ნიშნავს. 1864 წლის მუჰაჯირთა შორის აფხაზთა რაოდენობა 20 ათასს აღემატებოდა. დაახლოვებით ამდენივე აფხაზი გადასახლდა ოსმალეთში 1866 წლის აჯანყების ჩახშობის შემდეგ, ხოლო 1877 წლის აჯანყების შემდეგ აფხაზეთი დატოვა კიდევ 30-40 ათასმა ადამიანმა. მთლიანობაში ოსმალეთში გადასახლებული აფხაზებისა და აბაზების საერთო რაოდენობას 135 ათასი კაცით ანგარიშობენ10. ამრიგად, რუსეთის აფხაზეთში გაბატონებისა და აფხაზთა შეიარაღებული წინააღმდეგობის შედეგი იყო აფხაზური ეთნოსის დიდი ნაწილის სამშობლოდან გაძევება. საზღვარგარეთის აფხაზური დიასპორა (დსთ-ს ქვეყნებს გარდა), ძირითადად, XIX საუკუნის მუჰაჯირთა შთამომავალია.

„დამნაშავე მოსახლეობა“. აფხაზთა უკანასკნელი, 1877 წლის, აჯანყების ჩახშობის შემდეგ რუსეთის მთავრობამ სამშობლოში დარჩენილი აფხაზების სამაგალითოდ დასჯა გადაწყვიტა. პრაქტიკულად, მთელი აფხაზი ხალხი (მცირე გამონაკლისის გარდა) ოფიციალურად გამოცხადებული იყო „დამნაშავე მოსახლეობად“ და მისი უფლებები მნიშვნელოვნად შეიზღუდა. აფხაზებს აეკრძალათ, აგრეთვე, აფხაზეთის ტერიტორიის დიდ ნაწილზე ცხოვრება: კერძოდ, ზღვისპირეთში, მაღალმთიან ზონასა და სოხუმის მიდამოებში - ქალაქიდან 25 კილომეტრის სიახლოვეს. „დამნაშავე მოსახლეობის“ სტატუსი აფხაზ ხალხს მხოლოდ 1907 წელს მოუხსნეს.

აფხაზეთი 1880-1917 წლებში. აფხაზეთის დაცარიელებულ ადგილებზე რუსული ხელისუფლება ასახლებდა კოლონისტებს - რუსებს, სომხებს, ბერძნებსა და სხვ., რათა, აქ მათი სახით, მთავრობის ერთგული მოსახლეობა გაჩენილიყო. აფხაზეთში ჩასახლება დაიწყეს ქართველებმაც, განსაკუთრებით მეზობელი სამეგრელოდან. მეგრელთა გარკვეული ნაწილი აფხაზეთში ადრეც ცხოვრობდა, მაგრამ მასობრივი გადასახლება სწორედ XIX საუკუნის ბოლოდან იწყება. ქართველების აფხაზეთში ჩასახლებას რუსეთის ხელისუფლება ეწინააღმდეგებოდა, მაგრამ ეს პროცესი მაინც განვითარდა. თანდათანობით ქართველები აფხაზეთში ყველაზე მრავალრიცხოვანი ეთნიკური ჯგუფი გახდა. ბევრი იყო რუსი, სომეხი, ბერძენი. გარკვეული რაოდენობით ცხოვრობდნენ თურქები, ესტონელები, ბულგარელები და სხვ.

XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე იწყება აფხაზური კულტურის აღორძინება, ყალიბდება აფხაზური ინტელიგენცია, რომელიც მოწინავე ქართული და რუსული საზოგადოებრივი აზრის გავლენას განიცდის. აფხაზურ ენაზე ითარგმნა სასულიერო წიგნები (მათ შორის „ოთხთავი“), იქმნება აფხაზური ენის სახელმძღვანელოები და პირველი მხატვრული ნაწარმოებები.

დამწერლობა. აფხაზური ენა ახალდამწერლობიანი ენაა. ადრეულ შუა საუკუნეებში კულტურის იარაღად აფხაზეთში ბერძნული ენა და დამწერლობა გამოიყენებოდა. აფხაზთა სამეფოს დროიდან მოყოლებული გვიანდელ შუა საუკუნეებამდე მწიგნობრობის, სახელმწიფო კანცელარიისა და ეკლესიის ენა ქართული გახდა. ოსმალთა დომინირების პერიოდში, განსაკუთრებით XVIII საუკუნიდან, აფხაზეთში ვრცელდება თურქულ-ოსმალური დამწერლობა, თუმცა არც ქართული იყო დავიწყებული. XIX საუკუნის შუა ხანებიდან გავრცელებას იწყებს რუსული ენა და დამწერლობა. რუსულმა ადმინისტრაციამ, აფხაზეთში ქართული და ოსმალური კულტურული გავლენის შეზღუდვის მიზნით, საჭიროდ ჩათვალა შეექმნა რუსულ გრაფიკაზე დამყარებული აფხაზური ანბანი, რასაც მომავალში უნდა გაეადვილებინა აფხაზთა გარუსება. ასე იქმნება 1862 წელს პირველი აფხაზური ანბანი, რომელიც შემდგომ რამდენჯერმე შეიცვალა: 1926-1928 წლებში მოქმედებდა აკად. ნ. მარის მიერ შედგენილი ე.წ. ანალიტიკური ანბანი, 1928-1938 წლებში სარგებლობდნენ ლათინიზებული დამწერლობით, 1938-1954 წლებში მოქმედებდა ქართული გრაფიკის საფუძველზე შედგენილი ანბანი, ხოლო 1954 წლიდან კვლავ რუსული გრაფიკის საფუძველზე შემუშავებული ანბანი გამოიყენება. დამწერლობის ასეთი ხშირი ცვლა, რა თქმა უნდა, ნეგატიურ გავლენას ახდენდა აფხაზური კულტურის განვითარებაზე.

აფხაზეთი 1917-1920 წლებში. 1917 წელს რუსეთში მომხდარი რევოლუციის შედეგად რუსეთის იმპერია დაიშალა. სამხრეთ კავკასიის ქვეყნებმა - საქართველომ, აზერბაიჯანმა და სომხეთმა დამოუკიდებლობა გამოაცხადეს (1918 წ. მაისი). აფხაზეთში რამდენიმე პოლიტიკური მიმდინარეობა იყო. კერძოდ, იყვნენ როგორც საქართველოსთან გაერთიანების მომხრეები, ასევე ჩრდილო კავკასიასთან ერთობის მხარდამჭერნი. საბოლოოდ გაიმარჯვა საქართველოსთან ერთობის იდეამ. აფხაზეთი საქართველოს რესპუბლიკის შემადგენლობაში შევიდა ავტონომიის პირობით.

საბჭოთა ეპოქა. 1921 წლის თებერვალ-მარტში საბჭოთა რუსეთის ჯარებმა დაიპყრეს საქართველოს რესპუბლიკა. პირველ ხანებში ფორმალურად ითვლებოდა, რომ ქვეყანა დამოუკიდებლობას ინარჩუნებდა - შეიცვალა მხოლოდ პოლიტიკური წყობილება და საქართველო იქცა საბჭოთა სოციალისტურ რესპუბლიკად. თავიდან ასეთივე სტატუსი მიანიჭეს კომუნისტებმა აფხაზეთსაც („საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა აფხაზეთი“). რამდენიმე თვის შემდეგ აფხაზეთის რესპუბლიკა, ე.წ. ხელშეკრულების საფუძველზე, შევიდა საქართველოს რესპუბლიკის შემადგენლობაში. ეს ვითარება (რესპუბლიკა რესპუბლიკაში) გაგრძელდა 1931 წლამდე, როდესაც აფხაზეთის სტატუსი უკვე ავტონომიური რესპუბლიკის სახით იქნა განსაზღვრული და ასეთად დარჩა საბჭოთა კავშირის დაშლამდე.

ქართულ-აფხაზური ურთიერთობები XX საუკუნეში. როგორც ზემოთ ითქვა, ქართულ-აფხაზურ ურთიერთობებს ღრმა ისტორიული ფესვები აქვს. საუკუნეების განმავლობაში ამ ხალხებს შორის მჭიდრო და პოზიტიური ურთიერთობა სუფევდა. ქართულ კლასიკურ ლიტერატურაში (XIX-XX ს-ის დასაწყისი) აფხაზი მიჩნეულია გმირობის, ვაჟკაცობის, ერთგულების განსახიერებად, მაგრამ საბჭოთა პერიოდში ამ ურთიერთობების რღვევა დაიწყო. ვითარება ურთიერთობები აფხაზეთში განსაკუთრებით დაიძაბა 1940-იანი წლებიდან. ამის ძირითადი მიზეზი იყო კომუნისტების მანკიერი საშინაო პოლიტიკა (საკადრო, დემოგრაფიული, სასკოლო და ა.შ.), თუმცა ეთნიკურ დაპირისპირებას, როგორც ჩანს, ზოგჯერ სპეციალურადაც აღვივებდნენ საბჭოთა ცენტრის გარკვეული სამსახურები, რათა აფხაზეთი და, მთლიანად, საქართველო უფრო ძლიერი კონტროლის ქვეშ ჰყოლოდათ. აფხაზთა გამოსვლები სხვადასხვა მოთხოვნებით, პერიოდულად, მასობრივ ხასიათს იძენდა (1956, 1967, 1978 წწ.). ამ მოთხოვნებში ზოგჯერ ჟღერდა აფხაზეთის საქართველოდან გამოყოფის ლოზუნგიც, რაც ქართველთა საპროტესტო აქციებს იწვევდა. ამასთან აღსანიშნავია, რომ ყოფით დონეზე ქართულ-აფხაზურ დაპირისპირებას მთელი საბ-ჭოთა პერიოდის განმავლობაში არ მიუღია ეთნიკური ანტაგონიზმის ხასიათი, რასაც მოწმობს თუნდაც შერეული ქორწინებების სიმრავლე.

ქართულ-აფხაზური ურთიერთობები ძალიან დაიძაბა 1980-იანი წლების ბოლოს, საბჭოთა ხელისუფლების კრიზისის პერიოდში, როდესაც საქართველოსა და აფხაზეთში ჩამოყალიბდნენ და გავლენა მოიპოვეს ეროვნულმა მოძრაობებმა. ნაციონალისტური მიმართულებების ორგანიზაციათა აქციები და მოთხოვნები, როგორც წესი, რადიკალურ ხასიათს ატარებდნენ. პოლიტიკურმა კონფლიქტმა მალე ეთნიკური დაპირისპირების ფორმა მიიღო და 1992-1993 წლების ომში გადაიზარდა, რომელსაც ათასობით ადა-მიანი ემსხვერპლა. აფხაზეთის დატოვება მოუხდა მისი ქართული მოსახლეობის (245 ათასი ადამიანი) დიდ ნაწილსაც.

ქართულ-აფხაზური ომის შედეგად წარმოქმნილი პოლიტიკური ჩიხი დღემდე გადალახული არ არის, თუმცა ფართომასშტაბიანი სამხედრო მოქმედებები არ მიმდინარეობს. თვითგამოცხადებული აფხაზეთის რესპუბლიკა არ აღიარებს საქართველოს იურისდიქციას. მხარეები კვლავ დიამეტრულად საწინააღმდეგო პოზიციებზე რჩებიან.

მეურნეობა და მატერიალური კულტურა

სოფლის მეურნეობა. აფხაზთა მეურნეობის ტრადიციული დარგებია ინტენსიური მიწათმოქმედება და მეცხოველეობა; დამხმარე - მეფუტკრეობა და მონადირეობა. სასოფლო-სამეურნეო კულ-ტურებიდან წამყვანი ადგილი ეკავა სიმინდს, რომელმაც ნაწილობრივ დაჩრდილა ღომი, წარსულში დასავლეთ კავკასიის მოსახლეობის ძირითადი პურეული მარცვლოვანი. გარდა ამისა, მოჰყავდათ ქერი, ლობიო, მცირე რაოდენობით - ხორბალი.

მეურნეობის მნიშვნელოვან დარგს წარმოადგენდა მეღვინეობა. ჯერ კიდევ XX საუკუნის დამდეგს მხოლოდ ბზიფის აფხაზეთში (ახლანდელი გუდაუთის რაიონი) - მეღვინეობის ძირითად ზონაში - ყურძნის 30-ზე მეტი სხვადასხვა ჯიში იყო გავრცელებული, მთლიანად აფხაზეთში კი დაახლოებით ორჯერ მეტი¹². მაგრამ მას შემდეგ, რაც აქ ფართოდ დაინერგა ყურძნის ამერიკული მოსავლიანი ჯიში - იზაბელა (შემოიტანეს XIX საუკუნის ბოლოს), ადგილობრივი ჯიშების გავრცელება მნიშვნელოვნად შეიზღუდა, ზოგიერთი კი საერთოდ გაქრა.

აფხაზური სოფლები ხილის ბაღებით იყო მდიდარი, ხარობდა ვაშლი, მსხალი, ქლიავი, ატამი, გარგარი, თხილი, კაკალი, ლეღვი, ალუბალი და სხვ. მოჰყავდათ ბოსტნეული კულტურებიც, რომელთაც XIX საუკუნიდან კომბოსტო და კარტოფილი დაემატა.

ტექნიკური კულტურებიდან გავრცელებული იყო ბამბა, სელი, კანაფი, რომლებიც თითქმის ყველა ოჯახს მოჰყავდა, რაც ნატურალური მეურნეობის გადმონაშთების შედეგი იყო. XX საუკუნეში აითვისეს, აგრეთვე, მეთამბაქოეობა, მეციტრუსეობა, მეჩაიეობა.

აფხაზეთის სახალხო მეურნეობის მეორე უმნიშვნელოვანესი დარგი, როგორც აღვნიშნეთ, იყო მეცხოველეობა. დიდი რაოდენობით ჰყავდათ მსხვილფეხა და წვრილფეხა რქოსანი საქონელი (ძროხა, კამეჩი, თხა, ცხვარი), აგრეთვე ცხენი, სახედარი, ჯორი. ისლამის გავრცელებამდე ფართოდ მისდევდნენ მეღორეობასაც, რომელიც შემდეგ უფრო აფხაზეთის სამხრეთ ნაწილში შემორჩა. საქონელი ზამთარ-ზაფხულს, პრაქტიკულად, ღია ცის ქვეშ ატარებდა. გაზაფხულის ნაწილსა და მთელ ზაფხულს საქონელი მთაში ჰყავდათ. აფხაზები საზაფხულო საძოვრებად იყენებდნენ კავკასიონის როგორც სამხრეთ, ასევე ჩრდილოეთ ფერდობებს. წლის სხვა დროს სარგებლობდნენ ზღვისპირა და მთისწინა ზოლებში არსებული საძოვრებით.

აფხაზეთის ზღვისპირა რაიონებში XIX საუკუნეში გარკვეულ როლს ასრულებდა საზღვაო რეწვა. კერძოდ, ნადირობდნენ დელფინებზე, რომლის ქონს ბერძენი და თურქი ვაჭრები ყიდულობდნენ. დელფინზე სანადიროდ აფხაზები ზღვაში მთლიანი მორისგან გამოთლილი ნავებით გადიოდნენ. რუსი მოგზაური ფ.ტორნაუ, რომელმაც 1830-იან წლებში აღწერა დელფინების რეწვა აფხაზეთში, აღნიშნავს: „თევზაობის ეს წესი არც თუ უსაფრთხოა, რადგან ნავი ზოგჯერ იძირება დახოცილი თევზის სიმძიმისგან ან ყირავდება დელფინის დაჯახებით, მაგრამ აფხაზებს ეს არ აშინებთ, ვინაიდან ისინი ისე ცურავენ, როგორც ველურები სამხრეთ ოკეანის კუნძულებიდან“¹³.

ხელოსნობა. ნატურალური მეურნეობის პირობებში, რომელიც აფხაზეთში XIX საუკუნის შუა ხანებამდე შემორჩა, ხელოსნური წარმოება ბოლომდე არ იყო გამოყოფილი სოფლის მეურნეობისგან. საოჯახო მოხმარების საგანთა უმეტესობას (სამუშაო იარაღს, საოჯახო ჭურჭელს, ქსოვილებს, ნაბდებს, ტანსაცმელს, თოფის წამალსა და სხვ.) ყველა ოჯახი თავისთვის თვითონ ამზადებდა. მიუხედავად ამისა, აფხაზეთში იყვნენ ხელოსნები, რომლებიც, როგორც ჩანს, ძირითადად უკვე ბაზრისთვის მუშაობდნენ, კერძოდ, მესაჭურვლეები, ოქრომჭედლები, ნავების მკეთებლები და სხვ. ადგილობრივი ხელოსნები კარგი ხარისხის თოფებს, ხმალ-ხანჯალსა და სხვა საჭურველს ამზადებდნენ, რომელიც ხშირად ოქრო-ვერცხლით იყო შემკული¹⁴. XIX საუკუნის დამდეგამდე აფხაზეთში დამცავი აბჯრების ჭედვაც გრძელდებოდა. გამოჩენილი გერმანელი ორიენტალისტი ჰაინრიხ იულიუს ფონ კლაპროთის ცნობით, რომელმაც 1807-1808 წლებში იმოგზაურა კავკასიაში, განსაკუთრებით მაღალხარისხოვანი ჯაჭვის პერანგები იწარმოებოდა „აფხაზთა ქვეყანაში, შავი ზღვის სანაპიროზე“¹⁵.

მრავალსაუკუნოვანი ტრადიციები ჰქონდა აფხაზეთში, აგრეთვე, ზღვაოსნობასა და გემთმშენებლობას. ძველი გემთსაშენების მდე-ბარეობაზე დღესაც მიანიშნებს სანაპირო ზოლში შემორჩენილი ტოპონიმები, რომლებიც აფხაზურიდან ითარგმნება როგორც „ნავის გამოსათლელი ადგილი“, „ხომალდის ასაგები ადგილი“, „ნავის ჩასაშვები ადგილი“ და ა.შ. ფრანგი მოგზაური ჟაკ ფრანსუა გამბა, რომელმაც XIX საუკუნის 20-იან წლებში მოინახულა აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთი, აღნიშნავს: „გემთმშენებლობის ხელოვნებას ჩერქეზეთისა და აფხაზეთის სანაპიროზე გაცილებით უკეთ ფლობენ, ვიდრე ხობისა და ფაზისის მიდამოებში“¹⁶. აფხაზური საზღვაო ნავები, ძირითადად, ბრტყელძირიანი აფრიან-ნიჩბიანი ხომალდები იყო, რომლებშიც 80-100 კაცამდე ეტეოდა¹⁷, მაგრამ აფხაზ ოსტატებს, როგორც ჩანს, უფრო დიდი გემების აგებაც შეეძლოთ. მაგალითად, არსებობს ცნობა იმის შესახებ, რომ აფხაზეთის მთავარმა ქელეშბეგ შარვაშიძემ XIX საუკუნის დასაწყისში ოსმალეთის სულთანს საჩუქრად გაუგზავნა თავის სამფლობელოში აგებული 60-ზარბაზნიანი ხომალდი¹⁸.

ზღვაოსნობისა და გემთმშენებლობის ტრადიციები აფხაზეთში XIX საუკუნის მეორე ნახევარში მოისპო აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში რუსეთის გაბატონებით გამოწვეული სამხედრო-პოლიტიკური ფაქტორების გამო.

დასახლებები და საცხოვრებელი გარემო. აფხაზურ სასოფლო თემს, რომელიც, როგორც წესი, რამდენიმე უბანს აერთიანებდა, დიდი ფართობი ეკავა - ზოგჯერ რამდენიმე ათეულ კვადრატულ კილომეტრამდე. სამოსახლოების გაფანტულობა აფხაზური სოფლისთვის დღესაც დამახასიათებელი ნიშანია. ძველებური ტიპის სახლი მრგვალი ან ოთხკუთხა ფორმის, ჩალით დახურული ფაცხა იყო. შეძლებული ოჯახების ეზოში, როგორც წესი, ორი სახლი იდგა: დიდი სახლი - სტუმრების მისაღებად და უფრო მცირე - ოჯახისათვის. გარდა ამისა, თუ ოჯახში ახლად დაქორწინებული შვილი იყო, მისთვის დამატებით პატარა ფაცხა იდგმებოდა. აფხაზური ეზოსათვის დამახასიათებელია, აგრეთვე, სამზადი სახლი მიწის იატაკითა და შუაცეცხლით. ფაქტობრივად, ოჯახის წევრები დროის დიდ მონაკვეთს სწო-რედ ამ სამზადში ატარებდნენ.

პრივილიგირებული კლასის წარმომადგენელთა სახლები გლეხური ფაცხებისაგან ზომით, მასალითა და დაგეგმარებით განირჩეოდა. ყველაზე მსხვილი ფეოდალების სამოსახლოები კი ციხე-დარბაზული ტიპის ნაგებობებს წარმოადგენდა გამაგრებული კოშკითა და მტკიცე მესერით, რომელიც ღრმა თხრილით იყო გარშემორტყმული.

XIX საუკუნის შუა ხანიდან მოყოლებული აფხაზურ სოფლებში დასავლურ-ქართული ტიპის ოდასახლების მშენებლობა დაიწყო. თანამედროვე სოფელში უკვე ქვისა და აგურის ორსართულიანი და მრავალოთახიანი სახლები ჭარბობს.

ეროვნული ტანსაცმელი, შრომის იარაღები და სხვ. უმთავრესად დასავლეთ ქართული და კავკასიური ტიპისაა, ოღონდ ზოგიერთი ადგილობრივი თავისებურებაც ემჩნევათ. ტრადიციული საკვებია ღომი, ლობიო, რძე, რძის პროდუქტები (განსაკუთრებით ყველი და მაწონი), მწვანილი, ხილი, ნიგოზი, თაფლი; ხორცეულიდან - საქონლის, თხის, ცხვრის, შინაური ფრინველის ხორცი. აფხაზური სუფრისთვის დამახასიათებელია, აგრეთვე ცხარე, საწებელი და „აფხაზური მარილი“ - აჯიკა.

საზოგადოებრივი და ოჯახური ურთიერთობები

საზოგადოებრივი წყობილება. XIX საუკუნის დამდეგს აფხაზეთი თავისი სოციალურ-ეკონომიკური განვითარებით გარდამავალ საფეხურზე იდგა დასავლეთ საქართველოს ბარის რეგიონებსა და ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიის პატრიარქალურ-ფეოდალურ საზოგადოებებს შორის. ამასთან, ფეოდალური ურთიერთობები შედარებით განვითარებული იყო აფხაზეთის ზღვისპირა რაიონებში, ხოლო მთაში მეტად იყო შემორჩენილი თემურ-გვაროვნული წყობის გადმონაშთები, თუმცა აქაც წამყვანი სოციალური ფენა ფეოდალური იყო.

აფხაზეთის ფეოდალური საზოგადოების სათავეში იდგა მთავარი (აფხ. აჰ) შარვაშიძეთა გვარიდან. ამ საგვარეულოს აფხაზური ფორმაა - ჩაჩბა. გაბატონებული კლასის ზედაფენას წარმოადგენდნენ თავადები (აფხ. ათავად). პრივილეგირებული კლასის ქვედა კატეგორიას აზნაურები (აფხ. აამსთა) შეადგენდნენ, რომლებიც მთავრების, უფლისწულებისა და თავადების ვასალები იყვნენ.

ფეოდალურ კლასსა და გლეხობას შორის გარდამავალი ფენა იყო აშნაყმა (შინაყმა), რომლებიც ფეოდალთა შეიარაღებულ ამალას შეადგენდნენ ან მათ კარზე სხვადასხვა ადმინისტრაციულ-სამეურნეო სამსახურს ასრულებდნენ.

არაპრივილეგირებული წოდება შემდეგ კატეგორიებად იყოფოდა: ანხაიუ (თავისუფალი მეთემე), ამაწურასგუ (ყმა გლეხთა ზედაფენა, რომელსაც შენარჩუნებული ჰქონდა გარკვეული უფლებრივი და ქონებრივი პრივილეგიები), ახოიუ (ტიპური ყმა გლეხი), ახაშალა (საოჯახო მონა)19.

არაპრივილეგირებული წოდებიდან ყველაზე მრავალრიცხოვანი ფენა იყო ანხაიუ (სიტყვასიტყვით: „მეურნე ადამიანი“, „მიწათმოქმედი“), რომელთა რიცხვი 1869 წელს 47 ათასი იყო აფხაზეთში იმჟამად მცხოვრები 65 ათასი სულიდან. ე.ი., აფხაზთა დიდი ნაწილი მოსახლეობის ამ კატეგორიას ეკუთვ-ნოდა. იურიდიულად ანხაიუ თავისუფალი მეთემე გლეხები იყვნენ, მაგრამ სხვადასხვა მიზეზების გამო (მამაძუძეობა, მფარველობა, მიწისმფლობელობის საკითხი და სხვ.) ისინიც დამოკიდებულნი იყვნენ ფეოდალებზე და მათ სასარგებლოდ შრომითი ბეგარა და გა-მოსაღები ემართათ. ზოგჯერ თავისუფალი გლეხების ექსპლოატაცია ნებაყოფლობითი სამსახურის, პატივისცემის, საჩუქრის ფორმით ინიღბებოდა.

რუსეთის ხელისუფალთა მიერ აფხაზეთში საგლეხო რეფორმის გატარებამ 1870 წელს ეს ფეოდალური იერარქია გააუქმა, - შეიქმნა წინაპირობები საზოგადოების ბურჟუაზიული ტრანსფორმაციისათვის, მაგრამ გარდაქმნის პროცესი აფხაზურ სოფელში ნელა მიმდინარეობდა და რეფორმის შემდეგაც დიდხანს ინარჩუნებდა ფეოდალურ-პატრიარქალური ყოფის გადმონაშთებს.

ოჯახი და ოჯახური ყოფა. გვიანდელ შუა საუკუნეებში აფხაზებისათვის, დიდი პატრიარქალური ოჯახები დამახასიათებელი იყო, მაგრამ XIX საუკუნეში უკვე მცირე მონოგამური ოჯახი ჭარბობდა. ამასთან, სამეზობლო თემში გამოიყოფოდა, და დღესაც შემორჩენილია, გვაროვნულ-პატრონიმიული გაერთიანებები.

აფხაზური წესებით, საქორწინო ურთიერთობებში მკაცრი ეგზოგამია იყო დაცული. ქორწინება იკრძალებოდა არამარტო ერთი გვარის წარმომადგენელთა შორის, არამედ იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ორი სხვადასხვა გვარი, გადმოცემით, ერთი ძირიდან მომდინარეობდა. ეგზოგამური აკრძალვები ვრცელდებოდა დედისა და ბებიების გვარებზეც, თუმცა უკანასკნელ შემთხვევაში, ეს წესი ყოველთვის ზედმიწევნით არ სრულდებოდა. არ შეიძლებოდა, აგრეთვე, ქორწინება მამა და დედამძუძეობით დაკავშირებულ სახლებს შორის. საკმარისი იყო ქალს ერთხელ მაინც მიეცა ძუძუ სხვა გვარის ბავშვისათვის, რომ ამ ოჯახებს შორის საქორწინო კავშირი დაუშვებელი ხდებოდა.

ეგზოგამიური აკრძალვების დამრღვევებს, უპირატესად, გვარიდან გაძევებით სჯიდნენ.

ძველ აფხაზურ ოჯახში პატრიარქალური საწყისები იყო გაბატონებული. ყველა მნიშვნელოვან საქმეში საბოლოო გადაწყვეტილებას მხოლოდ ოჯახის მამა, უფროსი მამაკაცი იღებდა. ქონების გაყოფის დროსაც გარკვეული უპირატესობით ყველაზე უფროსი და უმცროსი ვაჟიშვილები სარგებლობდნენ. ქალის მდგომარეობა არ იყო თანასწორუფლებიანი. იგი მამისა და მეუღლის მორჩილი იყო, არ გააჩნდა მემკვიდრეობის უფლება. მაგრამ, ამავე დროს, ქალი ადათით დაცული იყო ქმრის მხრიდან რაიმე უსამართლო ქმედებისაგან. ასეთ შემთხვევაში, იგი თავისი ნათესავებისგან პოულობდა დაცვასა და დახმარებას.

აფხაზურ საზოგადოებაში ქალი (განსაკუთრებით ხანშიშესული) საკმაოდ მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა და ფრიად დაფასებულიც იყო. ქალი არასოდეს არ იფარავდა სახეს, მონაწილეობდა თანასოფლელთა თავყრილობებში, თავისუფლად იღებდა სტუმრებს. მისი თანდასწრებით დაუშვებელი იყო უხეში გამოთქმის ხმარება ან ჩხუბისა და აყალმაყალის ატეხვა. მამაკაცისთვის ქალზე შურისძიება სირცხვილად ითვლებოდა. სისხლის ძიების წესი ქალზე არ ვრცელდებოდა²⁰.

მამამძუძეობა. აფხაზებისა და ზოგი სხვა კავკასიელი ხალხის ტრადიციული კულტურის დამახასიათებელი ნიშანი იყო მამამძუძეობა (აფხ. ააძარა), რაც გულისხმობს ბავშვის გადაცემას აღსაზრდელად სხვა ოჯახისთვის, რომელიც, როგორც წესი, სოციალური „კიბის“ უფრო დაბალ საფეხურზე იდგა, ვიდრე ბავშვის ოჯახი. ამრიგად, პრივილეგირებული წოდების შვილები ძუძუმწოვრობიდან 8-13, ზოგჯერ კი 17-18 წლამდე, ქვემდგომი აზნაურებისა და გლეხების სახლებში იზრდებოდნენ. აღმზრდელი - მამამძუძე - აღსაზრდელ ვაჟს ასწავლიდა საზოგადოებრივი ქცევის ნორმებს, ცხენზე ჯდომას, იარაღის ხმარებას. მისი მეუღლე აღსაზრდელ გოგონას ასწავლიდა ხელსაქმეს, საოჯახო მეურნეობის გაძღოლას, ეტიკეტსა და სხვ. ახალგაზრდა ადამიანის მშობლიურ სახლში დაბრუნების შემდეგ აღმზრდელისა და გაზრდილის ოჯახებს შორის ახლო ურთიერთობა გრძელდებოდა. აღზრდილის ოჯახი ვალდებულად თვლიდა თავს მფარველობა გაეწია მამამძუძის ოჯახისა და მთელი მისი საგვარეულოსათვის. ითვლება, რომ მამამძუძეობა არბილებდა კლასობრივ წინააღმდეგობებს აფხაზურ საზოგადოებაში, მაგრამ, ამავე დროს, ეს ჩვეულება ამყარებდა ფეოდალიზმის საფუძვლებს და აძლიერებდა მოსახლეობის ქვედა ფენების დამოკიდებულებას თავადაზნაურობაზე. აფხაზეთში მამამძუძეობის ინსტიტუტი XX საუკუნის დამდეგამდე შემორჩა.

სამართალწარმოება. ფეოდალურ აფხაზეთში საზოგადოებრივ ურთიერთობებს ხალხურ წეს-ჩვეულებებზე დაფუძნებული სამართალი აწესრიგებდა. პასუხისგებისაგან არავინ იყო დაზღვეული და ყველას ჰქონდა უფლება სასამართლოში ეჩივლა თავისი მჩაგვრელისა და შეურაცხმყოფელისთვის. წოდებრივ ან ნათესაურ უპირატესობას აქ არავითარი მნიშვნელობა არ ეძლეოდა. მსაჯულებად ირჩევდნენ პატივცემულ და ადათწესების მცოდნე ადამიანებს, რომლებიც საჯაროდ არჩევდნენ საქმეებს. ორივე მხარე ირჩევდა მედიატორებსა და თავდებებს, დებდა ფიცს, რომ დამორჩილდებოდა სასამართლოს გადაწყვეტილებას. მსაჯულები ყურადღებით მოისმენდნენ მოდავე მხარეებისა და მათი მოწმეების ჩვენებებს და სათათბიროდ გადიოდნენ. მსაჯულთა დაბრუნების შემდეგ ერთ-ერთი მათგანი დაწვრილებით გაიმეორებდა საქმის დეტალებს და სასამართლოს გადაწყვეტილებას გამოაცხადებდა. გადაწყვეტილების აღსრულება თავდებთა მეშვეობით ხდებოდა. სასიკვდილო განაჩენი აფხაზეთში წესად არ იყო მიღებული. თავადები და აზნაურები თავისი ქონებით აგებდნენ პასუხს, გლეხი კი პირადი თავისუფლებით, თუ მისი ქონება საკმარისი არ იყო ჯარიმის დასაფარავად. დაზარალებულს შეეძლო მონად გაეყიდა იგი ან თავისთან ყოლოდა, ვიდრე ნათესავები გამოსასყიდ თანხას არ შეუგროვებდნენ.

1864 წელს, აფხაზეთში რუსული მმართველობის შემოღების შემდეგ, ხელისუფლებამ, ფაქტობრივად, ძალაში დატოვა სახალხო სასამართლო, ვინაიდან მიჩნეული იყო, რომ კავკასიელი მთიელებით დასახლებულ რეგიონებში საერთო იმპერიული კანონმდებლობის გავრცელება ჯერ ნაადრევი იყო. მსაჯულებს ძველებურად მოსახლეობა ირჩევდა, მაგრამ სამართალწარმოების პროცესი უკვე რუსული ადმინისტრაციის კონტროლქვეშ მიმდინარეობდა.

სისხლის აღება. მკვლელობის შემთხვევაში სასამართლოს მხოლოდ ის ადამიანი მიმართავდა, ვისაც ძალა არ შესწევდა თვითონვე ეძია შური, ვინაიდან სისხლის აღების ძველი წესი მოკლულის ნათესავებისაგან მკვლელის ან რომელიმე მისი ნათესავის მოკვლას მოითხოვდა. ამ კანონის შეუსრულებლობა სირცხვილად ითვლებოდა. შურისძიებას ვადა არ ჰქონდა და ზოგჯერ იგი თაობიდან თაობაზე გადადიოდა. სისხლის ღვრა განსაკუთრებით ფართო მასშტაბებს იძენდა, როდესაც თავადურ სახლებს შორის ჩამოვარდებოდა მტრობა. ასეთ შემთხვევებში ბრძოლაში ებმებოდნენ ამ თავადებზე დამოკიდებული აზნაურები და გლეხები. თუ დაუსრულებელი მტრობის შეწყვეტა სურდათ, არსებობდა სიტუაციიდან გამოსვლის გზებიც, მაგალითად, მიმართავდნენ საპატიო მოხუცთა შუამდგომლობას, რათა მათ დაეყოლიებინათ მოკლულის ნათესავები, სისხლის წილ მატერიალური ანაზღაურების მიღებას დათანხმებულიყვნენ. „სისხლის ფასი“ მოკლულის წოდებრივ კუთვნილებასა და საზოგადოებრივ მდგომარეობაზე იყო დამოკიდებული.

სტუმართმოყვარეობა. სტუმარმასპინძლობის კანონი წმიდათაწმიდად ითვლებოდა. ჯერ კიდევ ვახუშტი წერს აფხაზებზე: „უყუართ სტუმარი და პატივსა უყოფენ, და შეიწყნარებენ ფრიად“²¹. აფხაზის სახლი სტუმრისათვის ყოველთვის ღია იყო. ნებისმიერ მგზავრს, განურჩევლად ეროვნებისა და სარწმუნოებისა, შეეძლო პირველივე ეზოში შესვლა და იქ მას დიდი პატივით მიიღებდნენ. სტუმარს არ ეკითხებოდნენ ვინ იყო და რა საქმეზე მიდიოდა. მშვიდობით მოსულ მტერსაც კი ცუდს ვერ აკადრებდა მასპინძელი, ხოლო საჭიროების შემთხვევაში ვალდებული იყო, თუნდაც საკუთარი სიცოცხლის ფასად, დაეცვა იგი. აფხაზებში, ისევე როგორც სხვა კავკასიელ მთიელებში, სტუმართმოყვარეობა სისხლის აღების კანონზე მაღლა იდგა.

ტრადიციული სულიერი კულტურა

რელიგიური ვითარება. შუა საუკუნეებიდან მოყოლებული დღემდე აფხაზთა შორის არიან მართლმადიდებელი ქრისტიანებიც და სუნიტი მუსლიმებიც. აფხაზეთში მათ თანაცხოვრებას არასოდეს გამოუწვევია რაიმე შინაგანი კონფლიქტი. ხშირად ერთსა და იმავე ოჯახში იყვნენ როგორც ერთი, ასევე მეორე რელიგიის აღმსარებელნი. ქრისტიანები და მუსლიმები ერთად აღნიშნავდნენ რელიგიურ დღესასწაულებს, მაგალითად, აღდგომას. მსგავსი ვითარებაა დღესაც, თუმცა აფხაზეთში ქრისტიანები მნიშვნელოვნად სჭარბობენ ისლამის მიმდევართ (დიასპორის აფხაზები, ძირითადად, სუნიტი მუსლიმები არიან).

ქრისტიანობისა და ისლამის გვერდით აფხაზეთში ჩვენს დრომდე შემოინახა ტრადიციული რწმენა-წარმოდგენები. ღმერთების პანთეონში, რომელსაც სათავეში უდგას მთავარი ღმერთი ანცვა, შედიან სხვა ღვთაებებიც და ყოველი მათგანი ამა თუ იმ სამეურნეო დარგის მფარველია. მაგალითად: ჯაჯა - ნაყოფიერების ქალღმერთი, მოსავლისა და მიწათმოქმედების მფარველი, აითარი - მეცხოველეობის ღმერთი, ანანაგუნდა - ფუტკრებისა და მეფუტკრეობის მფარველი ქალღმერთი, კვიკვინი - სელისა და ბამბის მფარველი, ერიში - რთვისა და ქსოვის ქალღვთაება, აჟვეიფშა - ნადირთა მბრძანებელი, მონადირეობის მფარველი, აირგი - ომის ღმერთი, ძიძლანი - წყლის განმგებელი ქალღვთაება და ა.შ. ფართოდ არის გავრცელებული, აგრეთვე, წმინდა ხეებისა და მთების კულტი. სალოცავ ადგილებში დღესაც სრულდება ტრადიციული რიტუალები და ლოცვები, ხდება მსხვერპლშეწირვა. ამ ცერემონიალებში მონაწილეობენ როგორც ქრისტიანი, ასევე მუსლიმი აფხაზები.

ეპოსი და ხალხური ხელოვნება. აფხაზური ფოლკლორი მდიდარი და მრავალფეროვანია. უძველესი ეპიკური თქმულებები გვაროვნული წყობილების წიაღში იღებენ სათავეს. ასეთია, მაგალითად, თქმულება აბრსკილზე - სიკეთისა და სამართლიანობის ქომაგზე, რომელიც უცხოელთა შემოსევებისაგან იცავდა მშობლიურ მიწას, დევნიდა ბოროტ და მავნე ადამიანებს, მფარველობდა მშრომელ ხალხს. ამაყი აბრსკილი თვით ღმერთსაც არ ემორჩილებოდა. ამიტომ შეიპყრეს იგი ღვთის მსახურებმა და ღრმა გამოქვაბულში ჩაკეტეს.

აფხაზურ ზეპირსიტყვიერებაში განსაკუთრებული ადგილი უკავია ნართების ეპოსს, რომლის თავდაპირველი ბირთვი, სპეციალისტების აზრით, „სამხედრო დემოკრატიის“ პერიოდში ჩამოყალიბდა. ნართები იყვნენ ასი ძმა, რომელთა გმირული თავგადასავალი მრავალ სიმღერასა და პროზაულ თქმულებაშია გადმოცემული. ეპოსში განსაკუთრებით გამოირჩევა სასრიყვა, ყველაზე უმცროსი ნართი, მაგრამ საინტერესოდ არიან წარმოჩენილი სხვა პერსონაჟებიც. მათ შორის, აღსანიშნავია ნართების დედა - სათანეიგუაშა, რომლის მხატვრულ სახეში აშკარა მატრიარქალური ნიშნები იკვეთება.

არანაკლებ ძველია თქმულება ჯუჯა აწანების შესახებ, რომლებიც ერთი ვერსიით: აფხაზეთის ტერიტორიაზე ნართებზე უფრო ადრე ცხოვრობდნენ, მეორე ვერსიით კი მათი თანამედროვენი იყვნენ.

პოპულარულია, აგრეთვე, სხვადასხვა სასიმღერო ჟანრები, ცეკვები, ეროვნული სპორტული თამაშობები.

გიორგი ანჩაბაძე

ოსებს სხვადასხვა სახელწოდებით იხსენიებენ ისტორიულ დოკუმენტებში: ბიზანტიურ, არაბულ, სპარსულ, სომხურ და დასავლეთევროპულ წყაროებში ისინი ზოგან ალანებად იწოდებიან, ზოგან - ასებად, რუსულ წყაროებში იასი (ясы) ეწოდებათ, ქართულ წყაროებში - ოვსი ან ოსი. ქვეყანას, სადაც ოსები ცხოვრობდნენ, ქართველებმა ოვსეთი-ოსეთი შეარქვეს. აქედან გავრცელდა თანამედროვე რუსული სახელწოდებები осетины, Осетия. თვითონ ოსები თავიანთ თავს ირონს (ирон) უწოდებენ, ხოლო თავიანთ ქვეყანას - ირისთონს (Ирыстон).

მეცნიერთა ერთი ნაწილი ოსებს სკვით-ალან-სარმატთა პირდაპირ შთამომავლებად მიიჩნევს. ოსური ენა განეკუთვნება ინდოევროპული ენების ჩრდილო ირანულ ჯგუფს. ოსები ლაპარაკობენ ორ დიალექტზე - ირონულსა და დიგორულზე. ლიტერატურული ენის საფუძველია ირონული დიალექტი.

განსახლება

ოსთა ჯგუფი, საქართველოში მცხოვრებ ეთნიკურ ჯგუფებს შორის, ერთ-ერთი მრავალრიცხოვანია. გასული საუკუნის 80-იანი წლების ბოლოსთვის მათი რიცხვი მთელი ქვეყნის მასშტაბით შეადგენდა 164 ათასს და რაოდენობრივად სომხებს, რუსებსა და აზერბაიჯანელებს ჩამორჩებოდა. საქართველოში ოსების რაოდენობის შემცირებაზე გავლენა მოახდინა 1990-იანი წლების დამდეგს სამხრეთ ოსეთის ყოფილი ავტონომიური ოლქის ტერიტორიაზე განვითარებულმა კონფლიქტმა.

1921 წლის საქართველოს დამოუკიდებელი რესპუბლიკის ხელისუფლების დამხობისა და საქართველოს გასაბჭოების შემდეგ, 1922 წლის 20 აპრილს, საქართველოს შემადგენლობაში შეიქმნა „სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქი“, რომლის დედაქალაქად გამოცხადდა ქ. ცხინვალი. „სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქის“ შემადგენლობაში შეყვანილ იქნა საქართველოს სხვადასხვა ისტორიულ-ეთნოგრაფიული კუთხეების ტერიტორიები. 1990-იან წლებში საბჭოთა კავშირის დაშლისა და საბჭოთა რესპუბლიკებში ნაციონალისტური მოძრაობების გაძლიერების ფონზე საქართველოში ვითარება დაიძაბა, რასაც სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური რესპუბლიკის გაუქმება და კონფლიქტი მოჰყვა. კონფლიქტის შედეგად ოსთა გარკვეული ნაწილი საცხოვრებლად რუსეთის ფედერაციის ტერიტორიაზე გადავიდა.

2002 წლის მოსახლეობის აღწერის შედეგებით, მათი რაოდენობა 38 ათასი იყო, სამხრეთ ოსეთის ყოფილი ავტონომიური ოლქის მონაცემების გამოკლებით. საქართველოში მცხოვრებ ოსთა ძირითადი რაოდენობა ცხოვრობს აღმოსავლეთ საქართველოში, უმეტესად შიდა და ზემო ქართლში, ნაწილობრივ - კახეთში (კერძოდ, პანკისის ხეობაში). ოსები კომპაქტურად არიან დასახლებულნი დასავლეთ საქართველოს სამ ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ კუთხეში - კუდაროში, ზემო იმერეთსა და ზემო რაჭაში.

საქართველოში ოსთა დამკვიდრებას მეცნიერთა ერთი ნაწილი უძველეს დროს, III-IV ან VI-VII საუკუნეებს, უკავშირებს. საქართველოში ოსთა მასობრივი დასახლების პერიოდად ზოგიერთი მეცნიერი მონღოლთა შემოსევების ხანას - XIII-XIV საუკუნეებს ან შემდგომ პერიოდს მიიჩნევს. ზოგიერთი რუსი და ქართველი მეცნიერის აზრით, ოსები საქართველოში XVI-XVII საუკუნეებში დასახლდნენ.

ცნობილ ქართველ მეცნიერთა კვლევის შედეგები მიუთითებს, რომ ქართლის მთიანეთში ოსები XVII საუკუნეში დასახლდნენ, მათი ინტენსიური გადმოსახლება კი XVIII საუკუნუში ხდებოდა.

დასავლეთ საქართველოში ოსთა პირველჩასახლების ადგილია კუდარო, სადაც XVII საუკუნეში დაიწყო ოსთა ჩამოსახლება ჩრდ. კავკასიიდან, ხოლო ზემო იმერეთსა და რაჭაში ოსები კუდაროდან გადადიან ჯერ ფეოდალთა მიწებზე სამუშაოდ, ხოლო შემდეგ აქვე სახლდებიან (XIX-XX სს.).

ჩრდ. კავკასიაში მცხოვრებ ხალხსა და საქართველოს სახელმწიფოს შორის ეთნიკური და პოლიტიკური საზღვარი კავკასიონის ქედზე გადიოდა. იგივე ქედი ყოფდა საქართველო-ოსეთს, მაგრამ ამას ხელი არ შეუშლია ქართველთა და ოსთა მრავალმხრივი (ეკონომიკური, სამხედრო, კულტურული) ურთიერთობისთვის. ეს კავშირები საუღელტეხილო გზებით ხორციელდებოდა, კერძოდ, ცენტრალურ კავკასიაში მნიშვნელოვანი იყო დარიალის ხეობის - „არაგვის კარი“ // ოვსთა კარი (ამჟამად საქართველოს სამხედრო გზა), უღელტეხილი „დვალეთის გზა“ - როკის უღელტეხილით, მამისონის გზა (რაჭაზე გადმომავალი) და სხვა გზა-ბილიკები.

სამეურნეო ყოფა და მატერიალური კულტურა

საქართველოში ოსთა გადმოსახლების ძირითადი მიზეზები ეკონომიკური ხასიათის იყო - ოსები მიწის მწვავე სიმცირეს განიცდიდნენ და გამოსავალს მეზობელ ტერიტორიაზე ეძებდნენ. გარდა ამისა, მნიშვნელოვან მიზეზს წარმოადგენდა სისხლის აღების ტრადიციული წესი, რაც არცთუ იშვიათი იყო კავკასიელ მთიელთა შორის. საფრთხეს არიდებული მრავალი ოსიც მეზობელ ხალხებს აფარებდა თავს.

თავდაპირველად ოსები საქართველოს მთიანეთში სახლდებოდნენ. ძირითადად, ცალკეული ოჯახი გადმოდიოდა და სამოსახლოს რაციონალურად იყენებდა: საცხოვრებელ სახლს ოსი მაღლობზე იშენებდა, რათა ეკონომიურად გამოეყენებინა მიწის ფართობი (დაბლობს სამეურნეო დანიშნულება ჰქონდა) და საცხოვრებელიც მტრის მოსაგერიებლად მოხერხებული ყოფილიყო. ამ მიზნით პირველმოსახლე კოშკსაც იშენებდა.

საცხოვრებელი გარემო. მიგრანტები ხშირად ქართველთაგან დაცლილ ნასოფლარებში სახლდებოდნენ და, უმეტესად, ძველ ტოპონიმებს უნარჩუნებდნენ სამოსახლოს. თავისუფალი ტერიტორიის ათვისების შემთხვევაში იწოდებოდა დასახლება ოჯახის უფროსის სახელის ან გვარის მიხედვით. თანდათან გამრავლებული ოჯახი ნათესაურ წრეს ქმნიდა და დასახლებებიც ერთგვაროვანი იყო. ასეთ დასახლებას, ანუ სოფელს ოსურად ყაუ (хъжу//хъеу) ეწოდებოდა. ამ ტერმინს ხშირად წინ უძღოდა სოფლის დამაარსებელი პიროვნების სახელი (მაგ., ზასეთაყაუ, ხუგათ² ყაუ). სოფლის გამრავლების პირველ ეტაპზე განაყარი ოჯახები მამის სახლის ირგვლივ სახლდებოდნენ და დასახლება შეჯგუფულ (შექუჩულ) ფორმას იღებდა. სოფლის ზრდის მომდევნო ეტაპზე ახალი განაყრები თავისუფალ სამოსახლოებს ითვისებდნენ და ახალი უბანი (сых) ჩნდებოდა, რომელიც სახელწოდებას რაიმე ნიშნით იღებდა - ზემო, ქვემო, გაღმა და სხვ. დროთა განმავლობაში სოფელს ახალი წევრებიც ემატებოდნენ - ჩასიძების, შვილად აყვანის, უცხო გვარის შემომატებისა და სხვ. შედეგად. ამდენად, სოფელი მრავალგვაროვნულ, მეზობლურ თემად იქცეოდა (ასეთი იყო დასახლებათა უმრავლესობა XIX საუკუნის ბოლოსა და XX ს. დამდეგს). მთის დასახლებები მცირეკომლიანი იყო.

საცხოვრებელი, ძირითადად, სწორი გადახურვის მქონე ნაგებობები, ქვისგან შენდებოდა. მაღალმთიანეთში საცხოვრებელი სახლი და სამეურნეო ნაგებობები ერთ ჭერქვეშ თავსდებოდა. პირველ სართულზე საქონელი იდგა და სასოფლო-სამეურნეო იარაღები ინახებოდა, მეორეზე - დიდ, ფართო საცხოვრებელში - хадзар-ში - მთელი ოჯახი თავსდებოდა. მის გვერდით იყო შემოსასვლელი ფარ-თი და საკუჭნაო. ოჯახის წევრთა მატებისას ხაძარს ახალ ოთახს უათს (óat) მიაშენებდნენ ახალი წყვილისთვის და თანდათან ნაგებობა მოგრძო ფორმას იღებდა. მთაში გვხვდებოდა ციხე-სახლი (ганах), რომელიც საცხოვრებელი სართულის, საქონლის სადგომისა და ზემო - თავდაცვისთვის გამიზნული - სართულისგან შედგებოდა. სოფლის ერთ-ერთი ძირითადი ელემენტი იყო მამაკაცთა თავშეყრის ადგილი ნიხასი (ныхас), რომელიც თავდაპირველად პირველმოსახლის ტერიტორიაზე ფუძნდებოდა, და იგი შემდგომაც საერთო-სასოფლო საკრებულოს ადგილად რჩებოდა. ნიხასზე მამაკაცები იკრიბებოდნენ თავისუფალ დროს სასაუბროდ, გასართობად და ხელსაქმობდნენ კიდეც, მაგალითად, ტყავს ქნიდნენ სპეციალური ხელსაწყოთი. ნიხასი იყო იმ შეკრებათა ადგილი, რომლებზეც ირჩეოდა და წყდებოდა საერთო-სასოფლო საჭირბოროტო საკითხები, იქნებოდა ეს საზღვრების დაცვა, სასოფლო-სამეურნეო სამუშაოების დაწყება-დამთავრება, ხიდების, გზების მოწესრიგება, ზნეობის დაცვა თუ დანაშაულში შემჩნეულთათვის სხვადასხვა სასჯელის მიყენება. საკითხი ხმათა უმრავლესობით და უხუცესთა ავტორიტეტული გადაწყვეტილებით მთავრდებოდა. სოფელში ადათობრივი სამართალი მოქმედებდა.

მეურნეობა. საქართველოს მთიანეთში მეურნეობის ძირითადი დარგი მესაქონლეობა იყო. განსაკუთრებით - მსხვილფეხა საქონელი ფასობდა. ჰყავდათ წვრილფეხა საქონელი, ცხენები, კამეჩები. ძირითადად ქერი ითესებოდა, შესაძლებლობისდაგვარად - ხორბალი, მისდევდნენ მეფუტკრეობასაც; მოყავდათ კარტოფილი, ჭარხალი, ხახვი, კომბოსტო, ბოლოკი, ლობიო, ნიორი.

ოსები მისდევდნენ მეთევზეობას, მონადირეობას. დაბლობში ჩასახლებული ოსები მებაღეობასა და ზოგჯერ მევენახეობასაც ეწეოდნენ.

ოსები ამზადებდნენ ცნობილ ოსურ ყველს, რომელიც ძვირად ფასობდა, ქსოვდნენ ცნობილ ოსურ შალს, რომელსაც ჩერქეზულსაც კი ამჯობინებდნენ, გამოჰყავდათ ტყავეული, ქსოვდნენ ფარდაგებსა და სხვ. სამხრეთელი ოსები ხშირი სტუმრები იყვნენ საქართველოს ცნობილი ბაზრობებისა თბილისში, გორში, საჩხერეში, ონში და სხვაგან.

სამოსი. საქართველოში დაფუძნებულ ოსთა სამოსი ყოველი კავკასიელი მამაკაცისათვის, კერძოდ, მათი მამაპაპისთვის დამახასიათებელი ჩოხაახალუხისა და შარვლისგან შედგებოდა, რომელიც ცნობილი ოსური შალისგან იკერებოდა. საშინაო სამუშაო პირობებში სატარებელი ჩოხები უფრო მოკლე იყო (მუხლებამდე), გულზე ჯიბეები ჰქონდა და იაფფასიანი შალისაგან მზადდებოდა. მის შიგნით ახალუხს არ იცვამდნენ. საგარეო ჩოხა გრძელი იყო, გულზე სავაზნეებით გაწყობილი, სახელოებიც გრძელი და ფართე ჰქონდა. ახალუხი ჩოხაზე მოკლე იკერებოდა, ვიწრო სახელოებით, დამდგარი საყელოთი, რომელიც ღილებითა და თასმებით იკვრებოდა. მამაკაცის საგარეო კოსტიუმი აუცილებელი აქსესუარი იყო ვიწრო ტყავის ქამარი, ვერცხლის ან სპილენძის აბზინდით (ბალთით). მასზე ეკიდათ ხანჯალი. შარვალი უხეში, სახლში ნაქსოვი მაუდისგან იკერებოდა. ზამთარში ცხვრის ტყავის ქურქებს ატარებდნენ. ძალიან მიღებული იყო ნაბდის ტარება.

ოსები ფეხზე ზაფხულში მაუდის ან ტარსიკონის წუღებს იცვამდნენ, ზამთარში - ტყავისას; მამაკაცის სამოსს განეკუთვნება აგრეთვე ტყავის, მაუდის ან ნაქსოვი შალის მუხლისა თუ მუხლზემო სათბუნებლები. თავსაბურავად ოსი მამაკაცები ხმარობდნენ ნაბდის ცნობილ ოსურ ფართე ნაპირებიან ქუდებს, ფაფახებს, ყაბალახს.

ოსი ქალები იცმევდნენ ქვედა კაბას ზედა ჩასაცმელთან ერთად ან კაბას. საყოველდღეოდ ფართო „კოფთები“ გამოიყენებოდა, საგარეოდ - წელში გამოყვანილი, ღილებით და თასმებით შესაკრავი სამოსი. თავსაბურავად მხოლოდ თავშალს ან მანდილს ხმარობდნენ. ფეხზე წაღები ეცვათ.

საზოგადოებრივი ურთიერთობები

ოჯახური ყოფა. საქართველოს მთიანეთში დამკვიდრებული ოსები, ძირითადად, დიდ ოჯახებად, ანუ საოჯახო თემებად ცხოვრობდნენ ჩამოსახლების პირველ ეტაპზე. შემდგომში - XIX საუკუნიდან - უკვე მცირე ოჯახები ჭარბობდნენ (განსაკუთრებით მთისწინეთში), თუმცა ტრადიციული საოჯახო თემები კვლავ შემორჩა სამხრეთელი ოსების ყოფაში. დიდი ოჯახები გაუყოფლად ცხოვრობდნენ 4-5 თაობის მანძილზე. საოჯახო თემი ცხოვრობდა ერთ სახლში (რომელსაც დროთა განმავლობაში ახალშეუღლებულთათვის ემატებოდა ოთახი - უათ) შრომის, მოხმარებისა და ქონების ფლობის კოლექტიური პრინციპით.

ჩვეულებრივ, საოჯახო თემს ოჯახის დამფუძნებლის სახელი ერქვა და აღინიშნებოდა ტერმინით „анжужрст бинонтж“ - განუყოფელი ოჯახი.

ოჯახის მართვისა და საოჯახო საქმიანობის ორგანიზაციის სფეროში ოსები, ისევე, როგორც სხვა მეზობელი მთიელებიც, განმსაზღვრელ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ ადამიანის სქესსა და ასაკს. გამოიყოფოდა, ერთი მხრივ, სამამაკაცო და სადედაკაცო, ხოლო, მეორე მხრივ, საუფროსო და საუმცროსო საქმეები. ბუნებრივია, რამდენიმე თაობისგან შემდგარი მრავალსულიანი სოციალური ერთეულის მართვა ტრადიციით შემუშავებული ნორმების დაცვის გარეშე შეუძლებელი იქნებოდა - ოჯახის ერთობას საფრთხე ემუქრებოდა. მთის მძიმე პირობებში ერთობის გარეშე ცხოვრება კი ძალიან ჭირდა.

როგორც საოჯახო თემში, ასევე ინდივიდუალურ ოჯახში, ყველაზე დიდი უფლებებით სარგებლობდა უხუცესი მამაკაცი - პაპა ან მამა, მისი გარდაცვალების შემდეგ, მომდევნო ასაკის მამაკაცი; ცხადია, იგულისხმება, რომ ის გონებრივად და ფიზიკურად ჯანმრთელი უნდა ყოფილიყო. ოჯახის უფროსის ავადმყოფობის შემთხვევაში იგი საპატიო უხუცესად რჩებოდა და ოჯახის მართვის სადავეები ასაკით მომდევნო წევრის ხელში გადადიოდა.

უხუცესი მამაკაცის ავტორიტეტი გადამწყვეტი იყო არამარტო ოჯახის მართვის, არამედ საზოგადოებრივი ურთიერთობის სფეროშიც. ყოველი ოჯახის აზრს მისი უხუცესი წევრი წარმოადგენდა საზოგადოების, სოფლის, თემის საერთო კრებაზე - ნიხასზე (нынхас).

საოჯახო თემისთვის უცხო იყო არჩევითობა. ოჯახის მეთაურად მთელი სიცოცხლის განმავლობაში რჩებოდა უხუცესი მამაკაცი (хистар).

სამეურნეო სამუშაოებში მკაცრად იყო დაცული სქესობრივ-ასაკობრივი პრინციპი. სამამაკაცო საქმიანობას ანაწილებდა უხუცესი მამაკაცი, ხოლო სადედაკაცო საქმეების მოწესრიგება-განაწილებას ოჯახის უხუცესი დიასახლისი (афсин) ხელმძღვანელობდა, რომელიც ისევე პატივდებული იყო ოჯახში, როგორც მამაკაცი, თუმცა იგი „საკაცებო საქმეებში“ ოფიციალურად არ ერეოდა.

ოჯახის მამის სიცოცხლეში გაყრა, ოჯახის რღვევა დიდ სირცხვილად ითვლებოდა და პრაქტიკულად არც ხდებოდა.

ოჯახის გაყრის შემთხვევაში (მამის გარდაცვალების შემდეგ), მიღებული იყო ქონების გაყოფა თაობებს შორის - მისი არსი იმაში მდგომარეობდა, რომ საერთო საოჯახო ქონება იყოფოდა არა წევრთა ან, თუნდაც, მუშახელის რაოდენობის გათვალისწინებით, არამედ ძმათა რაოდენობის მიხედვით. უფროსი ძმა დამატებით საუფროსო წილს (хистаррн хай) იღებდა, რაც მიწის ნაკვეთისა და რამდენიმე სული საქონლისაგან შედგებოდა. უმცროს ძმასაც გამოეყოფოდა საუმცროსო წილი (кжстжры хай). ოჯახიდან გამოყოფილი ძმების სახლები მამის სახლის ირგვლივ ან სიახლოვეს შენდებოდა. მამის სახლი რჩებოდა ძმათა ოჯახების ცენტრად, მათი ერთობის გამოხატულებად. განაყარი ოჯახების შიგნით იგივე, ზემოაღწერილი პროცესი გრძელდებოდა, კვლავ გამოიყოფოდა ახალი ოჯახები და მთელ ამ ერთობას ანუ ერთი მამის, წინაპრის შთამომავლებს აღნიშნავდნენ ტერმინით „фыдыфыртж“, რაც „მამის ვაჟებს“ ნიშნავს. ამ სანათესაოს „иу артжй байургж“ - ერთი ცეცხლიდან, კერიდან განაყრები - ეწოდებოდა.

ნათესაური გაერთიანების წევრებს გარკვეული ურთიერთვალდებულებები ეკისრებოდათ. ისინი ერთმანეთს მხარში უდგნენ ჭირსა და ლხინში, როგორც ფიზიკურად, ისევე ნივთიერად. მტკიცედ იყო დაცული ეგზოგამია. ნათესავები იცავდნენ ერთმანეთის სიცოცხლეს და რომელიმე მათგანის მკვლელობის შემთხვევაში, სისხლის აღება ევალებოდათ. უწინარეს ყოვლისა, პირველი რიგის ნათესავი - მამა, შვილი, ძმა - იყო ვალდებული სისხლი აეღო, შემდეგ - ბიძაშვილობა.

ნათესაური კავშირ-ურთიერთობები. ოსებში ნათესაური ურთიერთობები მრავალგვარი ფორმით გამოიხატება, მაგრამ განსაკუთრებული თავისებურებით ის ურთიერთობები გამოირჩევა, რომლებიც ერთი წინაპრიდან წარმომავლობის აღიარებაზეა დაფუძნებული. ცხადია, მნიშვნელოვანია უფრო ფართო მასშტაბის ნათესაური ურთიერთობებიც. ასეთი ფორმებიდან აღსანიშნავია გვარი (мыггаг), ძმობა (жрваджлта), ანუ დიდი ოჯახის დაშლის შედეგად ჩამოყალიბებული ერთობა, რომელსაც ოსურ ყოფაში მეორე სახლს (дыкаг хждзар), ერთი ცეცხლიდან გასულებს (у иу артж байуаргж), ერთი მამისშვილებს (иу фыдыфрт), ანუ მეცნიერული ტერმინით - პატრონიმიას უწოდებენ. миггаг - ეს არის ერთი წარმომავლობის ერთობა მამაკაცის ხაზით, მაგრამ, фыдыфырт-ისაგან განსხვავებით, მის ფარგლებში წარმოება, მოხმარება და საკუთრება კოლექ-ტიური არ არის. მოგვარეებისადმი ახლო ნათესაობის გრძნობას ბავშვს ადრეული ასაკიდანვე უნერგავდნენ.

„მიგგაგის“ (გვარის) წევრებს შორის სისხლით ნათესაობა განაპირობებდა ეგზოგამიას, რაც დღემდე მკაცრად არის დაცული. გვარი იურიდიულ სუბიექტს წარმოადგენდა, რომელიც პასუხს აგებდა მოგვარის ყველა ქმედებაზე.

საქართველოში მცხოვრები ოსები ახლო ნათესავების 4 თაობას აღნიშნავენ ტერმინით ввахс хастжджытж, შორეული ნათესაობის აღსანიშნავად აქვთ გამოთქმა дард хжстжджыж. მამის მხრიდან ნათესაობას ეწოდება фыды мыггаг, დედის მხრიდან ნათესაობას - мады жрваджлтж.

მართალია, ოსებისთვის ყველაზე ახლობლად სისხლით ნათესავი ითვლება, მაგრამ დიდი პატივისცემითა და სიყვარულით ეკიდებიან მოყვრობითა და ხელოვნური გზით შეძენილ ნათესავებსაც. მოყვრობითი ნათესაობა საქორწინო ურთიერთობებსა და ნორმებს ეფუძნება. ეს არის ორი ოჯახის, ორი გვარის დანათესავების შედეგად გაჩენილი უჯრედი. გამოიყოფა ქმრისა და ცოლის ნათესავთა კატეგორიები, რომელთაც თავისი მოვალეობები აკისრიათ ახალშექმნილი ოჯახის მიმართ.

ხელოვნური გზით წარმოქმნილი ნათესაური ურთიერთობები სხვა-დასხვა საფუძველს ემყარებოდა. ოსებში არსებულ ტრადიციათაგან აღსანიშნავია შვილად აყვანის წესი (лжппу кжнын). ხაზი უნდა გაესვას იმას, რომ ოსი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა სისხლის სიწმინდეს და გვარის გაგრძელების აუცილებლობას, მაგრამ გარკვეულ ვითარებაში, უპირველეს ყოვლისა, უშვილობისას, ოჯახი შვილად იყვანდა ან ახლო ნათესავის ბავშვს (რაც უფრო სასურველად ითვლებოდა), ან უცხო გვარ-ტომისას. ეთნოგრაფებს მრავლად აქვთ აღნუსხული შემოხიზნული უცხო პირის ოჯახში, გვარში მიღების მაგალითები (გამოსაცდელი პერიოდის შემდეგ). უფრო მეტიც, მესისხლეობის დროს, თუ მკვლელი მოახერხებდა მოკლულის დედის ძუძუს შეხებოდა, იგი ამ ოჯახში რძით დანათესავებულ ძმად (кжнгж жфсымжры) და „რძით შვილად“ (кжнгж лжшпу) ითვლებოდა.

ოსებში ბევრს ჰყავდა ძმობილი როგორც ახლო გარემოდან, ისე მეზობელი კუთხეებიდან. დაძმობილება (кжнгж жфсымжр - ცეცხლით შეფიცული) გამყარებული იყო ერთგულებისა და მეგობრობის ფიცით, ხშირად არყის ან ლუდის შესმით (რომელშიც მტკიცე მეგობრობის ნიშნად ჩაგდებული იყო ვერცხლის ან სპილენძის ნივთი). ქალებში მიღებული იყო დობილობა, ხოლო ქალსა და კაცს შორის და-ძმობილობა. ხელოვნურად დანათესავებული ხდებოდა ახალშობილი ბავშვის მიმღები ბებია ქალის ან ბავშვის „მეორე დედის“ - რძით მკვებავის - ოჯახები. მეტად საპატიო ნათესაურ კავშირად ითვლებოდა ნათელ-მირონობა, რაც ოჯახებს შორის (რამდენიმე თაობაში) ეგზოგამიას ამყარებდა.

ქორწინება. ოსებში ახალი ოჯახის შექმნა მარტო ქალ-ვაჟის პასუხისმგებლობით არ ხდებოდა. თუ ახალგაზრდებს შეუბღალავი რეპუტაცია, ადათ-წესების დაცვა, შრომისადმი სიყვარული და სხვა პიროვნული ღირსებები მოეთხოვებოდათ, მათ ოჯახებს მრავალი პრობლემის გადალახვა უხდებოდათ, ვიდრე შვილების ბედი გადაწყდებოდა. ცხადია, ყოველი მშობლის სურვილი იყო ღირსეულ მოყვრებს დანათესავებოდნენ. გარდა ამისა, მეტად მნიშვნელოვანი იყო დაედგინათ მომავალი სასიძოსა თუ სარძლოს და, აგრეთვე, მათი ახლო სანათესაოს გენეტიკური წარსული ჯანმრთელობის მიხედვით. ამ მიზნით ხდებოდა, როგორც მთიელები იტყოდნენ, „ჯიშ-ჯილაგის“ გამოკვლევა. ამის შემდეგ იწყებოდა მზადება ქორწილისთვის. ქალის გასტუმრება ოჯახისთვის დიდ სიძნელეს არ წარმოადგენდა - მას მზითევის სახით ატანდნენ ლოგინს და საოჯახო ნივთებს, ტანსაცმელს. სამხრეთელი ოსები (ჩრდ. ოსებისაგან განსხვავებით) ქალს ერთ ძროხას ან რამდენიმე თხას თუ ცხვარსაც აძლევდნენ, რასაც ქართული ტერმინით - „სათავნო“ - აღნიშნავდნენ.

უფრო რთული ამოცანის წინაშე იდგა ვაჟის ოჯახი, რომელსაც გამოსასყიდი - ურვადი (урвад) უნდა გადაეხადა - საქონელი, სპილენძის ჭურჭელი, ზოგჯერ - ფულიც. ურვადს განსაზღვრავდა შეთანხმება, რაც ღარიბ ოჯახს მძიმე ტვირთად აწვებოდა (მითუმეტეს, თუ ქალი უფრო დაწინაურებული ოჯახიდან მოჰყავდათ), ურვადის რაოდენობა ნორმირებული არ იყო. მის გადახდაში ოჯახს ნათესავები, პირველ ყოვლისა, ძმები ეხმარებოდნენ. იყო შემთხვევები, როდესაც უშვილობის გამო მეორე ცოლიც მოჰყავდათ. ქვრივის გათხოვება სასურველად არ ითვლებოდა, თუმცა იყო ლევირატის შემთხვევები, ანუ ქვრივს მაზლი ირთავდა. ბავშვების ინტერესების გათვალისწინებით, ზოგჯერ სორორატსაც ჰქონდა ადგილი - დაქვრივებული კაცი ცოლისდას თხოულობდა.

საქართველოს ოსებში მკაცრად იყო დაცული ეგზოგამია. ქორწინება დაუშვებელი იყო არამარტო მოგვარეებში, არამედ დედის ხაზით ნათესავებს შორისაც.

დაკრძალვის წესები. ოსურ ტრადიციებს შორის მყარადაა შემორჩენილი მიცვალებულის კულტი - წინაპართა მიმართ პატივისცემა. ადამიანის გარდაცვალების ამბავს მაცნე ატყობინებდა არამარტო ნათესავებს, არამედ მთელ სოფელს. ყველა თანაუგრძნობდა ოჯახს გასაჭირში და ყოველი ნათესავი (თუ მეზობელი), ახლობლობის ხარისხის მიხედვით, ტრადიციულად დადგენილი ნორმების შესაბამისად ეხმარებოდა ნათესავ-მეგობარს.

შემორჩენილია ახლობლის დატირებისა და გლოვის წესები - ესეც ნათესაური ახლობლობის მიხედვით. შემორჩენილი იყო წესი „иронвандаг“, რაც იმაში მდგომარეობდა, რომ ახლო ნათესავი ქალები კარის ზღურბლიდან მიცვალებულამდე მუხლებით მიდიოდნენ. მიღებულია მიცვალებულისთვის ღამისთევა. დაკრძალვის წესებიდან აღსანიშნავია ცხენის შეწირვის წესი (ადრეულ ხანაში პირდაპირი მნიშვნელობით, შემდგომ სიმბოლურად - ირგვლივ შემოტარებით).

მაღალმთიანეთში მიცვალებულს მიწისზედა ან ნახევრად მიწისზედა საგვარეულო-პატრონიმიულ აკლდამაში კრძალავდნენ. XIX საუკუნის შუა ხანებიდან კი მიწაში მარხავდნენ.

რელიგია და რწმენა-წარმოდგენები

ოსთა წინაპრები რამდენიმე ღმერთს იცნობდნენ: მზისა და ცის განმგებელს - პაპაის; კერისა და ბედნიერების ღმერთს - თაბითის; ომების ღმერთს - არესს. ოსთა წარმართულ პანთეონში მთავარი ადგილი უკავია ღვთაებათა ღვთა-ებას (Хуыцеуты Хуыцау), ყველაზე პატივდებული სალოცავი ოსებში არის წინარექრისტიანული (VII-VI სს. ჩვ.წ.აღ-მდე.) ღვთაება ვასთირჯი (Уастырджи). ვასთირჯი წმინდა გიორგის კულ-ტთან სინკრეტიზებული მამაკაცთა, მგზავრთა და მეომართა მფარ-ველი ღვთაებაა. დიდ პატივს მიაგებდნენ ოსები მოსავლის ღვთაებას ვაცილას (Уацилла), მონადირეებისა და გარეული ცხოველების მფარველს აფსათის (Ёфсати), მგლების მფარველს თუთირს (Тутыр), წვრილფეხა საქონლის ღვთაებას ფალვარას (Фёлвёра), კერიის დამცველ ღვთაებას საფას (Сафа), სამჭედლო საქმეთა განმგებელს, ზეციურ ქურდალაგონს (Курдалёгон), წყალქვეშა სამეფოს განმგებელს დონბეთტირს (Донбеттыр) და სხვ. არსებობდნენ ხეობის, კუთხის, სოფლისა და ცალკეული გვარის მფარველი ღვთაებებიც.

ოსებში შემორჩენილია ძველი ხალხური რწმენა-წარმოდგენები, რომელთა შორის იკვეთება როგორც ძველი ირანული, ასევე კავკასიური ელემენტები. სამხრეთელი ოსების რწმენა-წარმოდგენებიდან ბევრია დაკავშირებული აგრარულ კულტთან. ოსები დღესაც აღნიშნავენ ძველ, ტრადიციულ დღესასწაულებს: თიბვის დაწყებას (атынёг), მოსავლის აღებას (хоры бон), სახალხო დღესასწაულებს (дзуары бон) და სხვ. გვხვდება ტოტემური რწმენის ნაშთები. მრავლადაა შემორჩენილი საგვარეულო, სასოფლო კულტები (дзуар). განსაკუთრებული პატივისცემით იყო მოცული წმ. გიორგის, წმ.ილიას, მთავარანგელოზთა სალოცავები, რომლებსაც ოსე-ბი ქართველებთან ერთად მიაგებენ პატივს.

დღესდღეობით ოსები ძირითადად ქრისტიანები არიან (მხოლოდ ჩრდ. ოსეთის ურუხის ხეობის რამდენიმე სოფელში ცხოვრობენ მუსლიმი ოსები). ოსეთის ქრისტიანიზაცია ხანგრძლივი პრო-ცესი იყო. ზოგიერთი მეცნიერის აზრით, ისინი IV საუკუნეში გაქრისტიანდნენ. პროკოფი კესარიელი, ბიზანტიელი ისტორიკოსი, აღნიშნავდა, რომ ალანები ქრისტეს სჯულს მისდევენ. აქ იგულისხმებოდა ალანთა ერთი ნაწილი, რომელსაც მჭიდრო კავშირი ჰქონდა ბიზანტიასთან. ალან-ოსების მეორე ნაწილმა, «ქართლის ცხოვრების“ მიხედვით, ქრისტიანობა საქართველოდან მიიღო (VII ს-ში).

ასე რომ, ქრისტიანობა ოსეთში ბიზანტიისა და საქართველოს ზეგავლენით გავრცელდა. X საუკუნიდან ქრისტიანობა ალან-ოსთა ოფიციალურ სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადდა.

IX საუკუნის მოღვაწე, სლავური დამწერლობის შემქმნელი კონსტანტინე (იგივე კირილე, ცნობილი ბერძენი სწავლული) ალანებს მათ შორის იხსენიებს, რომლებსაც „დამწერლობა აქვთ და ადიდებენ ღმერთს მშობლიურ ენაზე“. ამ დროისათვის ითარგმნებოდა ქრისტიანული სასულიერო ლიტერატურა და ღვთისმსახურებაც ალანურ ენაზე სრულდებოდა. XVII-XVIII საუკუნეებში დიგორელი ოსების ერთმა ნაწილმა (ყაბარდოს გავლენით) ისლამი მიიღო.

რამდენიმე საეკლესიო ტერმინი ოსურში ქართულიდანაა შესული: дзуар (ჯვარი), чырыстон (ქრისტიანი) და სხვ. კვირა დღეს ოსები ღვთის დღეს (Хуыцёубон) უწოდებენ.

საქართველოს ტერიტორიაზე მცხოვრები ოსები, პატივს მიაგებდნენ ქართულ სალოცავებსაც. ჩრდილოეთ კავკასიის სხვადასხვა ხეობებიდან წამოსულ ოსებს მამა-პაპური სალოცავებიდან თან მოჰქონდათ რაიმე ნიშანი (მაგ., ქვა) და ახალ სამოსახლოზე აარსებდნენ საკუთარ სალოცავს, ქვით ამოშენებულ მცირე ნაგებობას, რომელშიც ძველი სალოცავიდან წამოღებულ საგანს ათავსებდნენ. ეს სალოცავი (äçóàð) ძირითადი ოჯახიდან გასული ოჯახებისთვის თაყვანისცემის ადგილს წარმოადგენდა და მისი სახელობის დღესასწაულზე ყველა ერთად იყრიდა თავს.

ყოველ სოფელს თავისი სალოცავი ჰქონდა. არსებობდა სახეობო და მთლიანად ამა თუ იმ კუთხის საერთო სალოცავი (წმ. გიორგის, სამების, ღვთისმშობლის, მთა-ვარანგელოზის და სხვ.).

კულტურა

ფოლკლორი. ოსი ხალხის საზოგადოებრივ წყობაზე, ყოფაზე, ადათ-წესებსა და სხვა მნიშვნელოვან საკითხებზე წარმოდგენას გვიქმნის უმდიდრესი ოსური ფოლკლორი, ჩვენამდე მოღწეული ნართული თქმულებები. ოსური ზღაპრები, თქმულებები, ანდაზები, სიმღერები ნათლად მიგვანიშნებს ოსი ხალხის გმირულ სულისკვეთებაზე, მათ ვაჟკაცობაზე, კაცთმოყვარეობაზე. საუკეთესო მთქმელები (кадёггёнёг) თქმულებებს სიმღერით ასრულებდნენ ნაციონალური მუსიკალური საკრავების თანხლებით.

ნართული ეპოსი ოთხ ძირითად ციკლს მოიცავს: 1. ნართების საწყისი (ვარხაგი და მისი შვილები - ახსარი და ახსართაგი); 2. ურუზმაგი და სათანა; 3. სოსლანი; 4. ბათრაძი.

ნართების ეპოსში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია სირდონისა და აცამაზის ციკლებს. გარდა ამ მთავარი ციკლებისა, არსებობს ცალკეული სიუჟეტები სხვადასხვა გმირების (თოთრაძის, აისანასის, არახძავსის...) მონაწილეობით.

ნართების გვარის ფუძემდებლად მიჩნეულია ვარხაგი (Уёрхёг), რაც „მგელს“ ნიშნავს. ტოტემური წარმოშობა ამ სახელისა ეპოსის სიძველეზე მიგვანიშნებს.

ნართების ეპოსი სამ უძველეს გვარს იცნობს:

ახსართაგათა - შეუდარებელი მეომრები; ბორათა - გამოირჩეოდნენ მრავალრიცხოვნობითა და სიმდიდრით; ალაგათა - რელიგიური ტრადიციების დამცველნი.

ახსართაგების გვარის წარმომადგენლები იყვნენ სახელგანთქმული გმირები: ურუზმაგი, სათანა, ხამიცი, სოსლანი, ბათრაძი. ბორათების შთამომავლებად მიიჩნევენ ბურაფარნიგს თავისი შვიდი ვაჟით. ალაგათების გვარის წარმომადგენლებზე სხვადასხვა მოსაზრებები არსებობს.

ნართული ეპოსის გმირები გამოირჩევიან საუკეთესო ადამიანური თვისებებით: სიბრძნით, ვაჟკაცობით, ჰუმანურობით, სამშობლოს სიყვარულით. მიუხედავად იმისა, რომ ხშირად ისინი მითოლოგიურ პერსონაჟებად გვევლინებიან, მაინც ცოცხალი ადამიანების სახეთვისებებით წარმოგვიდგებიან. განსაკუთრებული პერსონაჟია ურუზმაგი, ნართების უხუცესი, ბრძენი მრჩეველი, გაბედული და გამოცდილი მეომარი.

ნართების საამაყო გმირები არიან სოსლანი და ბათრაძი, დიდი ფიზიკური ძალის მქონე, ზეციური ქურდალაგონის ქურაში ნაწრთობი გმირები.

როგორც აკად. ვ. აბაევი მიიჩნევს, ყველა გმირის გარეშე შესაძლებელია ნართების ეპოსის წარმოდგენა, სათანას გარდა. ეს არის ერის საყრდენი და დედაბოძი, რჩევის მიმცემი, სწორ გზაზე დამყენებელი. სათანამ ბევრჯერ ააცილა ნართებს უბედურება და გადაარჩინა ისინი სიკვდილს.

სათანას სახე მატრიარქატიდან მოდის. ოს-ალანების საყვარელი სასმელის - ლუდის - გაჩენაც მის სახელს უკავშირდება.

მართალია, ნართების ეპოსი სხვა კავკასიელ ხალხებსაც (აფხაზებს, ადიღებს, ჩეჩნებს, ინგუშებსა და სხვებს) აქვთ, მაგრამ, როგორც ცნობილი ფრანგი ფოლკლორისტი ჟორჟ დიუმეზილი აღნიშნავდა, „თავის საფუძველში ნართების ეპოსი ოსურია“. ამას ადასტურებს თვით სახელწოდება ნართი (Нарт) - ნარ - მზეა, ხოლო -თა მრავლობითობის სუფიქსია ოსურში. ვ. აბაევის მტკიცებით, ნართი მზის შთამომავლებს ნიშნავს.

უღრმესი არქაული შრეები, რომელიც ნართების ეპოსშია წარმოდგენილი, აშკარად მიგვანიშნებს მის შემქმნელთა ყოფაზე, იდეალებსა და მსოფლმხედველობაზე.

დამწერლობა. ისტორიული წყაროებიდან ცნობილია, რომ ოსთა უშუალო წინაპრებს, ჩრდილო-კავკასიელ ალანებსა და ადგილობრივ ავტოქთონურ მოსახლეობას, რომელთაც ყობანური კულტურა შექმნეს, ადრევე ჰქონიათ დამწერლობა. ამას მოწმობს ზელენჩუკის (მდ. ზელენჩუკის ნაპირას) საფლავის ქვის წარწერა, რომელიც X საუკუნით თარიღდება. ოსური ფრაზა აქ ბერძნული გრაფიკით არის შესრულებული: „Сахри фурт, Овси стури фурт Багатар, Багатари фурт Анбалан, Анбалани фурт лаг Ани цирт“ („სახირის ვაჟი, ოვსას დიდებული ძე ბაღათირ, ბაღათირის ძე ანბალან, ანბალანის ვაჟი ლაგი, მათი ძეგლები“).

ამასვე მოწმობს დასავლეთ ევროპელი მოგზაურის, ვილჰელმ დე რუბრუკის (XIII ს.) სიტყვები. მისი ცნობით, „ოსები ქრისტიანები არიან... ისინი იყენებენ ბერძნულ დამწერლობას და ჰყავთ ბერძენი წმინდანები“.

XII საუკუნის ბიზანტიელი ავტორი იოანე ცეცი ოსურ ენაზე წარმოთქვამს მისასალმებელ სიტყვებს: „და ბონ ხორზ, მე ფსინ“ („დილა მშვიდობისა, ჩემო დიასახლისო“).

რუსი მემატიანე იხსენიებს თავად ანდრეი ბოგოლიუბსკის მეციხოვნეს, ანბალს, რომელიც წარმოშობით იასი (ალანი) ყოფილა. მისი სახელი „ანბალ' (ёмбал) ოსურ ენაზე მეგობარს ნიშნავს. ასეთი მაგალითები მრავლადაა წყაროებში შემონახული.

ოსები უძველესი ისტორიის მქონე ხალხია, მაგრამ პროფესიული ოსური მწერლობის განვითარება XIX საუკუნიდან იწყება.

განათლება. 1743 წელს შეიქმნა ოსური სასულიერო კომისია (ცენტრით მოზდოკში), რომელშიც ქართველი სასულიერო პირებიც შედიოდნენ არქიმანდრიტ პახომის მეთაურობით. კომისიას ევალებოდა ქრისტიანობის გავრცელება ოსებში.

მნიშვნელოვნად შეუწყო ხელი მო-სახლეობაში წერა-კითხვის გავ-რცელებას, განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც მისმა ცენტრმა 1814 წელს მოზდოკიდან თბილისში გად-მოინაცვლა.

ამ კომისიის ყველაზე დიდი წარმატება სკოლების გახსნა და ადგილობრივ მცხოვრებთაგან სასულიერო კადრების მომზადება იყო.

პირველი სკოლა ოსებისათვის 1764 წელს გაიხსნა ქ. მოზდოკში. ეს სკოლა 1797 წლამდე არსებობდა და მან დიდი როლი შეასრულა ოსური კულტურის განვითარების საქმეში.

სამხრეთელი ოსებისათვის 1828 წელს საქართველოს ეგზარქოსის განჩინებით პირველი სასულიერო სკოლები გაიხსნა ჯავაში, ედისში, ჩესელთასა და ბეყმარში. ბავშვები განათლებას ქართული ანბანის საფუძველზე შედგენილი სახელმძღვანელოებით იღებდნენ. უკვე 1864 წელს 9 სასულიერო სკოლა მოქმედებდა, რომლებშიც 140 მოსწავლე სწავლობდა.

ცნობილია, რომ 1855 წლებში თომა ჩოჩიევმა, რომელსაც ქართული განათლება ჰქონდა მიღებული, სოფ. ხვწეში ჯავის თემის 40-მდე ვაჟი შეკრიბა და მათ ქართულ ენას ასწავლიდა.

ქრისტიანობის გავრცელებამ დღის წესრიგში დააყენა სასულიერო წიგნების ოსურ ენაზე თარგმნის საკითხი. თარგმანები ქართულიდან, ქართული ანბანის გამოყენებით, 1747-1753 წლებში შეასრულა იღუმენმა გრიგორმა. ესენი პირველი ხელნაწერი წიგნები იყო ოსურ ენაზე.

რელიგიური წიგნების ოსურ ენაზე თარგმნაში განსაკუთრებული როლი ითამაშა ოსეთის სასულიერო კომისიამ და მისიონერმა განმანათლებელმა, მოზდოკის ეპისკოპოსმა გაი (გაიოზ) თაყაევმა (იგი კახეთიდან იყო, სოფ. მაღაროდან. ერთ დროს თელავის სემინარიის რექტორად მუშაობდა, შემდეგ რუსეთში მოღვაწეობდა. ის რამდენიმე გვარით არის ცნობილი: თაყაევი, ნაცვლიშვილი, ბარათაშვილი, თაყაიშვილი). გაიოზ თაყაევმა და პავლე გენცაუროვმა საეკლესიო სლავური ანბანის საფუძველზე ოსური ანბანი შექმნეს. გაის მიერ ქართულიდან ოსურ ენაზე თარგმნილი „დაწყებითი სწავლება ღვთისმეტყველებისა“ 1798 წელს გამოიცა და ეს პირველი ოსური ნაბეჭდი წიგნია.

XIX საუკუნის ცნობილი საზოგადო მოღვაწე იყო იოანე იალღუზიძე-გაბარაევი (1770-1830). მან ჩინებული სასულიერო განათლება მიიღო ერეკლე II-ისა და გიორგი XII-ის კარზე. იყო შესანიშნავი მცოდნე ქართული, ოსური და რუსული ენებისა. ეწეოდა პედაგოგიურ და მისიონერულ საქმიანობას. მან დიდი როლი ითამაშა კავკასიონის სამხრეთით მცხოვრები ოსების გაქრისტიანებაში. ქართული გრაფიკის საფუძველზე, იოანე იალღუზიძემ შექმნა ოსური ანბანი (1802 წელს). ამ ანბანს იყენებდნენ როგორც კავკასიონის სამხრეთ, ისე ჩრდილოეთ ნაწილში მცხოვრები ოსები. იოანე იალღუზიძემ ქართულიდან ოსურ ენაზე გადათარგმნა „კატეხიზმო“, „ღვთისმსახურება“. მისი გარდაცვალების შემდეგ ქართული ალფაბეტი ცარიზმის რუსიფიკატორული რეჟიმის შედეგად რუსული ანბანით შეიცვალა. ი. იალღუზიძემ ოსების ისტორიული წარსული გააცოცხლა პოემა „იალღუზიანში“.

ოსური ანბანი რუსული ანბანის გრაფიკის საფუძველზე შეადგინა აკადემიკოსმა ანდრეი შეგრენმა. მან საფუძვლიანად შეისწავლა ოსური ენა და 1844 წელს გამოსცა ნაშრომი „ოსური ენის გრამატიკა“.

დიდი წვლილი შეიტანა ოსური ენისა და კულტურის შესწავლის საქმეში ვსევოლოდ მილერმა. მისი „ოსური ეტიუდები“, ოსურ-რუსულ-გერმანული ლექსიკონი მსოფლიო ლიტერატურის ოქროს ფონდშია შეტანილი.

ოსურ კულტურას დიდი ამაგი დასდო თბილისის საულიერო სემინარიის მასწავლებელმა, მწერალმა დანიელ ჭონქაძემ (1830-1860 წწ). მან შეადგინა ქართულ-ოსური და ოსურ-ქართული ლექსიკონები, რომლებიც შემდეგ შიფნერმა გამოსცა.

პირველი სკოლა ცხინვალში 1881 წელს დაფუძნდა. 1915 წლამდე სკოლების რაოდენობა 20-მდე გაიზარდა. 1907 წელს თბილისში დაარსდა ოსური საღამოს სკოლა (ხელმძღვანელი ვ. აბაევი), 1913 წელს კი ოსი ბავშვებისათვის თბილისში დაწყებითი სკოლა გაიხსნა.

1922 წელს ჩამოყალიბდა ოსური სამეცნიერო-კვლევითი საზოგადოება, 1927 წელს საფუძველი ჩაეყარა მხარეთმცოდნეობის ინსტიტუტს (1940 წლიდან - საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტი), ხოლო 1932 წელს ცხინვალში პედაგოგიური ინსტიტუტი გაიხსნა.

1906 წელს დაარსდა გამომცემლობა „ირ“ ვლადიკავკაზსა და თბილისში. 1906 წლის 23 ივნისს ვლადიკავკაზში გამოიცა პირველი გაზეთი ოსურ ენაზე „ირონ გაზეთ“. 1907 წლის 8 მარტს თბილისში გამოიცა მეორე გაზეთი ოსურ ენაზე „ნოგ ცარდ“. მართალია, ამ გაზეთებმა მალევე შეწყვიტეს არსებობა, მაგრამ მნიშვნელოვანი როლი ითამაშეს ოსური საზოგადოებრივი ცხოვრების განვითარებაში. მათი მეშვეობით აქტიურ საგანმანათლებლო მოღვაწეობას ეწეოდნენ ეფიმ გულიევი, რუთენ გაგლოევი, ნიკა ხანიკაევი და სხვ. ვლადიკავკაზში, თბილისსა და პეტერბურგში გამოიცემოდა ლიტერატურული-მხატვრული ჟურნალები „Зонд“ (1907 წ.), „Ёфсир“ (1910 წ.), „Хуры тин“ (1912 წ.). ამ ჟურნალებში თანამშრომლობდნენ ა. ქოცოევი და ე. ბრიტაევი. ქრისტიანული ეკლესიის მოღვაწეები 1911-1917 წლებში გამოსცემდნენ ჟურნალს „Чырыстоны цард“.

1924 წელს ცხინვალში ოსურ ენაზე გამოვიდა გაზეთი „ხურზარინ“, შემდგომში „სოვეტონ ირისტონ“. 1933 წელს იგივე გაზეთი („საბჭოთა ოსეთი“) გამოდის ქართულ ენაზე. 1927 წელს დაარსდა ჟურნალი „ფიდუაგი“.

ხელოვნება, მუსიკა. ოსურ ხალხურ მუსიკას დიდი ხნის ისტორია აქვს. არცერთი საზოგადოებრივი თუ საოჯახო დღესასწაული სიმღერისა და ცეკვის გარეშე არ ჩაივლიდა. ოსური სიმღერები იყოფოდა საგუნდო-მრავალხმიან და სოლო სიმღერებად. საწესჩვეულებო, სამიჯნურო, საგმირო-სარაინდო, შრომის, საკულტო, მითოლოგიური თუ ლირიკული სახუმარო-სატირული შინაარსის სიმღერები ოსური კულტურის ერთი მდიდარი ნაწილია, რომელიც ალამაზებდა ოსი ხალხის ყოველდღიურ ყოფა-ცხოვრებას. ოსებს ჰქონდათ სასულე, სიმებიანი, დასარტყამი საკრავი ინსტრუმენტები. ცნობილია ოსური მუსიკალური საკრავ-ინსტრუმენტები, ფანდირის სხვადასხვა სახეობა - дала фандыр, кысын-афтыр, уадыз. ოსების საყვარელი ინსტრუმენტია თორმეტსიმიანი არფა.

ოსური სიმღერები შეუკრებიათ ბორის გალაევს, დიმიტრი არაყიშვილს, თათარხან კოკოითსა და სხვ. ცნობილია ორ ათეულზე მეტი უძველესი ოსური ცეკვა (симид, хонга-кафт, зилга-кафт, цоппай და სხვ.). ბორის გალაევის, ქრისტეფორ ფლიევის, დუდარ ხახანოვისა და სხვათა ნაწარმოებებზე მთელი თაობები აღიზარდნენ. განსაკუთრებული პოპულარობა ხვდა წილად სიმღერისა და ცეკვის ოსურ აკადემიურ ანსამბლ „სიმდს“.

ცხინვალის სამხატვრო სტუდიას, რომელიც ოს მხატვართა სამჭედლო იყო, მახარბეგ თუღანოვმა ჩაუყარა საფუძველი. სახელგანთქმული ოსი მხატვრები: ბორის და სერგო სანაკოევები, გრიგოლ კოტაევი, უმარ და ხსარ გასიევები, შალვა ბედოევი და სხვ. სწორედ ამ სტუდიის აღზრდილები იყვნენ.

ლიტერატურა. ყველაზე ადრეული ლექსები ოსურ ენაზე განმანათლებელსა და რელიგიურ მოღვაწეს აქსო კოლიევს ეკუთვნის, მაგრამ პირველ ოს პოეტად თემირბოლათ მამსუროვია აღიარებული. მისი შემოქმედების უმთავრესი თემა თურქეთში გადასახლებულ ოსთა ტრაგიკული ხვედრია. მისი ლექსები აღსავსეა სამშობლოს მოცილების გამო აღძრული სევდით.

მნიშვნელოვანი კვალი დატოვა ოსური მწერლობის ისტორიაში ინალ ყანუყოვმა. ის იყო პოეტი და პუბლიცისტი, რომელმაც XIX საუკუნის მეორე ნახევარში ოსი ხალხის ცხოვრების ამსახველი ნაწარმოებები დაგვიტოვა. ოსური ლიტერატურის განვითარებაში მნიშვნელოვანი როლი შეასრულეს ბ. თუღანოვმა, ალ. კუბალოვმა, გ. ცაგოლოვმა, შესანიშნავმა პოეტმა და დრამატურგმა ბლეშკა გურჯიბეკოვმა და სხვ.

ოსური სალიტერატურო ენისა და პროფესიული მწერლობის ფუძემდებელია კოსტა ხეთაგუროვი. ის იყო პოეტი, დრამატურგი, პუბლიცისტი, მხატვარი და დიდი საზოგადო მოღვაწე. მისი ლექსები აღსავსე იყო ხალხის უკეთეს მერმისზე ზრუნვით. 1899 წელს გამოიცა მისი „ირონ ფანდირი», რომელსაც ილიას „ივერიამ“ მაღალი შეფასება მისცა.

მალე ასპარეზზე შესანიშნავ მწერალთა პლეადა გამოვიდა: სეკა გადიათი, ელბასდუკო ბრიტაევი, ცომაყ გადიევი, არსენ ქოცოევი და სხვ., რომელთა შემოქმედებამ დაასრულა ოსური სალიტერატურო ენის სრულყოფის პროცესი.

თანამედროვე ოსური ლიტერატურის განვითარებაში განსაკუთრებული წვლილი შეიტანეს გიორგი ძუგაევმა, ნაფი ჯუსოითიმ, გიორგი ბესთაუთმა, კოსტა მარგიევმა, ლეონიდ ხარებათმა, ისიდორ ქოზათმა, გერსან კოდალაევმა, მიხეილ ნართიკოევმა, ვლადიმერ გაგლოევმა და სხვ.

თეატრი. ხალხური სანახაობები, სადღესასწაულო, საწესჩვეულებო რიტუალები ოსი ხალხის პირველი თეატრალიზებული წარმოდგენები იყო.

გაბო სიუკაევს 1892-93 წლებში კომედია დაუწერია. არც პიესაა შემორჩენილი და არც რაიმე სხვა ცნობა მოგვეპოვება მის შესახებ.

მეორე ოსური პიესის თაობაზე გაზეთ „ივერიაში» ვკითხულობთ: „სოფელ ქრისტიანეთში (ჩრდ. ოსეთი, ამჟამად ქ. დიგორა) არდონის სასულიერო სემინარიის მოსწავლე, გარდანოვმა, დიგორულ დიალექტზე ლექსად დაწერა პიესა „დიგორელების ცხოვრებიდან“, რომელიც დაიდგა ავტორის ხელმძღვანელობით ამავე სოფელში. პიესის ორიგინალი დაკარგულია, შემორჩენილია ეპიზოდები“.

1892 წელს კ. ხეთაგურმა რუსულ ენაზე დაწერა პიესა „დუნია“. 1901 წლის 10 მარტს ავტორის ხელმძღვანელობით ეს პიესა დაიდგა ქ. პიატიგორსკში. შემდეგ კი თბილისისა და ცხინვალის თეატრალურ სცენებზე.

ორიგინალური დრამატურგიისა და ოსური თეატრალური ხელოვნების ფუძემდებლად ითვლება ელბასდუყო ბრიტიათი (1881-1923). არდონის სემინარიაში, სადაც ე. ბრიტიათი ასწავლიდა, სწავლობდნენ სამხრეთ ოსეთში მცხოვრები ახალგაზრდები. მათ ზაფხულის არდადეგებზე თან ჩამოიტანეს ეს პიესები, სპექტაკლები მოამზადეს და ჯავაში წარმოადგინეს. სპექტაკლებს მაყურებელი დიდი აღტაცებით ხვდებოდა.

ოსური თეატრის აღდგენის თარიღად 1906 წელი ითვლება, როცა ოსურმა დრამატულმა წრემ პირველი სპექტაკლი დადგა. ამ წელს შეიქმნა ოსური დრამატული წრეები თბილისსა და ცხინვალში. ცხინვალის ოსური თეატრის რეპერტუარში იყო როგორც ოსური, ისე სხვადასხვა ენიდან თარგმნილი პიესები: ე. ბრიტაევის „ორი და“. კ. ხეთაგუროვის „დუნია“, ა. ცაგარელის „ციმბირელი“, მოლიერისა და სხვათა ნაწარმოებები. წარმოდგენებში მონაწილეობდნენ შემდგომში ცნობილი მსახიობები სონია ჯატიევა, ივან ძახოვი, სოფიო აბაევა და სხვ.

1932 წელს ცხინვალში შეიქმნა ოსური პროფესიული თეატრი. აქ მოღვაწეობდნენ რეჟისორი: ს. მურღულია, კომპოზიტორი ბ. გალაევი, მხატვრები მ. თუღანოვი ც. გაზდანოვი, ა. ზასეევი.

ეროვნული თეატრის განვითარებაში დიდი წვლილი შეიტანეს საქართველოს დამსახურებულმა არტისტებმა: სონია ჯატიევამ, ზ. გაგლოევამ, დ. მამიევმა, ნ. ჩაბიევამ, ნ. ჩოჩიევამ, ი. ცხვარიაშვილმა გ. კაბისოვმა და სხვ.

როგორც აღვნიშნეთ, ოსური თეატრი ჯერ თბილისში ჩამოყალიბდა, შემდეგ, 1906 წელს, ცხინვალში. თბილისის ოსურ თეატრს ნიკო გოცირიძე 15 წლის განმავლობაში რეჟისორობდა.

1939 წლის 15 ოქტომბერს ცხინვალის თეატრს კოსტა ხეთაგუროვის სახელი მიენიჭა მწერლის დაბადებიდან 80 წლისთავთან დაკავშირებით.

სპორტი. საქვეყნოდ გაითქვეს სახელი თავისუფალ ჭიდაობაში ევროპისა და საბჭოთა კავშირის ჩემპიონებმა ა. ბესტაევმა, ა. ცხოვრებოვმა, ს. გაბარაევმა და სხვ. მსოფლიოსა და ევროპის ჩემპიონები გახდნენ ვ. ბოგიევი, დ. თედეევი. წლების განმავლობაში აღტაცებაში მოჰყავდათ მაყურებელი სპორტის დამსახურებულ ოსტატებს, ფეხბურთელებს ზ. კალოევს, ვ. გუცაევს, გ. ცხოვრებოვს. ამჟამად მათ ტრადიციას აგრძელებენ ბ. თედეევი, ი. ჯიოევი, ხ. ბეკოევი და სხვ. მძლეოსნობაში ევროპის ჩემპიონები არიან ა. მედოევი, ვ. კოჩიევი; მსოფლიოს ჩემპიონები გახდნენ კ. კახიაშვილი, ჩ. გულიევი და სხვ.

განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს მძლეოსნობაში სამგზის ოლიმპიური ჩემპიონისა და ერთგზის ვერცხლის პრიზიორის, XX საუკუნის საუკეთესო ქართველ სპორტსმენად აღიარებული ვიქტორ სანეევის მიღწევები.

მომზადებულია
ტოლერანტობის ცენტრის მიერ
ნაირა ბეპიევისა და გულდამ ჩიქოვანის მასალების საფუძველზე

ებრაელები სემიტური მოდგმის უძველესი ხალხის საერთო ეთნიკური სახელია. ამ ერის ფორმირებასა და ისტორიაში გადამწყვეტი როლი მონოთეისტურმა რელიგიამ - იუდაიზმმა შეასრულა. ებრაელები სახლობენ სხვადასხვა ქვეყანაში და ჩაბმულნი არინ მათი მოსახლეობის საერთო ეკონომიკურ, საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ და კულტურულ ცხოვრებაში. 1948 წელს გაეროს გენერალური ასამბლეის გადაწყვეტილებით შეიქმნა ებრაელთა სახელმწიფო ისრაელი, რომლის ოფიციალური ენაა ივრითი, რაც ებრაულ ენას ნიშნავს.

საქართველოს მოსახლეობის 2002 წლის აღწერის შედეგების მიხედვით, საქართველოში დაახლოებით 4 ათასი ებრაელი ცხოვრობს. მათი ძირითადი რაოდენობა წარმოდგენილია თბილისში, ქუთაისში, გორში, ბათუმში, რუსთავში, ახალციხეში. სოფლები კი ებრაელებისაგან თითქმის მთლიანად დაიცალა.

სინაგოგები მოქმედებს თბილისში, ბათუმში, გორში, ქუთაისში, ონში, ახალციხესა და სურამში.

საქართველოში მცხოვრები ებრაელები ორ დიდ ჯგუფად იყოფიან: 1. ქართველი ებრაელები (სეფარადები, დაახლ. 80%) და 2. ევროპელი ებრაელები (აშკენაზები).

ისტორიული ნარკვევი

ძველი ქართული საისტორიო მწერლობა ებრაელთა საქართველოში მოსვლას ბაბილონის მეფის, ნაბუქოდონოსორის მიერ იერუსალიმის აღებასა და იავარქმნას უკავშირებს (ძვ. წ. 586 წ.). იეჰუდას სახელმწიფოდან ებრაელებს საქართველომდე მოუღწევიათ, მცხეთაში მისი მამასახლისისგან ხარკით მიწები აუღიათ და ძველი დედაქალაქის გარეუბანში, ზანავში, დასახლებულან. მომდევნო პერიოდში საქართველოში დევნილ ებრაელთა კიდევ რამდენიმე ნაკადი შემოდის. მეორე ტალღა ახ.წ. I საუკუნეში რომაელი კეისრის იულიუს ვესპასიანეს მიერ იერუსალიმის დარბევის შემდეგ (ახ. წ. 70 წ.) გამოჩნდა. „მოქცევაჲ ქართლისაჲზე“ დაყრდნობით, ზოგი ვარაუდობს, რომ ებრაელთა ერთი ტალღა საქართველოში ძვ. წ. 169 წელს, ბარკოხბას აჯანყების დამარცხების შემდეგ, შემოვიდა. IV საუკუნეში მცხეთის გარდა, ებრაელებს ვხედავთ ურბნისსა და ბოდბეში, კოდისწყაროსა და ხობისში. VI საუკუნისათვის ისრაელიანთა კიდევ ერთი ჯგუფი, ბიზანტიიდან დაძრული, ჯერ დასავლეთ, ხოლო მოგვიანებით, აღმოსავლეთ საქართველოში მკვიდრდება. ვარაუდობენ, რომ აქ X საუკუნეში, ხაზართა სამეფოს დაცემის შემდეგ, სლავი ტომებისგან დევნილი ხაზარი ებრაელების ერთი ნაწილიც დაბინავდა. XIX საუკუნის დამდეგს თურქეთიდან არამეელი ებრაელები (ლახლუხები) შემოსულან. ამავე პერიოდში ებრაელები ირანიდან და ერაყიდანაც გადმოდიან. ევროპელი ებრაელები (აშკენაზები) აქ პირველად 1804 წლიდან გამოჩნდნენ.

აღსანიშნავია, რომ IV საუკუნეში რამდენიმე უბნად დაყოფილ ქალაქ მცხეთის იმ ნაწილს, სადაც ებრაელები ცხოვრობდნენ, „უბანი ჰურიათა“ ეწოდებოდა. აქ მათ ძველთაგანვე ჰქონდათ თავიანთი რელიგიური ცენტრები, ე.წ. „ბაგინი ჰურიათა“, ანუ ბეით-ქნესეთები (სინაგოგები) იყო.

მემატიანენი მიუთითებენ, რომ ქართლის იმდროინდელ მოსახლეობაში თანაბარი უფლებით გავრცელებულ ექვს ენას შორის ებრაულიც ყოფილა, თუმცა ამის მიუხედავად, საქართველოს ებრაელობამ ადრევე შეითვისა ქართული ენა და იმთავითვე ეზიარა ქართულ ადათ-წესებსა და ზნე-ჩვეულებებს. „მოქცევაჲ ქართლისაში“ ხაზგასმულია იერუსალიმისა და ებრაელთა განსაკუთრებული როლი საქართველოში მონოთეიზმის იდეის გავრცელებისა და საქართველოს გაქრისტიანების საქმეში. „მოქცევაი ქართლისაის“ მიხედვით, მცხეთელი ებრაელი ქალი სიდონია ქართული ეკლესიის პირველი წმინდანია, ხოლო ქართველი ებრაელი ელიოზ მცხეთელი - ქრისტეს კვართის ჩამომტანი საქართველოში. ამავე ქრონიკაში ნათქვამია: ქალწულმა ნინომ, როდესაც ქართლში მოვიდა, პირველად ებრაელთა სინაგოგას, ბაგინად წოდებულს, მიაკითხა, რადგან მათი ენა, არამეული, იცოდა. იგი იქ რამდენიმე ხანს დარჩა და ამ ქვეყნის „ძალს განიცდიდა“. ეს ნიშნავს: იუდეველები უკვე ისე იყვნენ ქართულ სინამდვილეში ინტეგრირებულნი, რომ უცხოელს, მათთან სტუმრად მყოფს, ამ სინამდვილის ობიექტურად აღქმა შეეძლო.

VIII-IX საუუნეებში რაბინულ-თალმუდისტურ და ყარაიმულ მიმდინარეობათა დაპირისპირებამ საქართველოს ებრაულ მოსახლეობაშიც პოვა გამოძახილი. IX საუკუნეში საქართველო აღმოსავლეთით და ჩრდილოეთით ხაზართა სამეფოს ესაზღვრებოდა, რომლის ელიტამაც, როგორც ჩანს, VIII საუკუნის 40-იან წლებში მიიღო იუდაიზმი. საქართველოში იუდაიზმის გავრცელებაში ყარაიმული მიმართულების ხაზართა წვლილზე ზუსტი ცნობები არ შემორჩენილა, მხოლოდ ის არის ცნობილი, რომ X საუკუნის შუა ხანებში ხისდან იბნ შაფრუთს ხაზართა მეფესთან საქართველოს გავლით უნდოდა წერილი გაეგზავნა. ამასთანავე, გასათვალისწინებელია ისიც, რომ IX საუკუნის მიწურულს საქართველოში იუდაისტური ჯგუფი წარმოიქმნა, რომელიც ჰალახის ზოგიერთ პუნქტს უარყოფდა, მათ შორის სქესობრივ ცხოვრებასთან და საკვების აკრძალავასთან დაკავშირებულ დებულებებს. ჯგუფის დამფუძნებელი აბუიმრან მუსა (მოშე) თბილისში ბაბილონიდან ჩამოსულა. მისი მიმდევრების რელიგიური თემი, რომელმაც 300 წელზე ოდნავ ნაკლები იარსება, ებრაულ წყაროებში „თბილისურ სექტად“ არის მოიხსენიებული. მკაფიოდ ერთი შეიძლება ითქვას: საბოლოოდ ქართველი ებრაელები თალმუდისტური იუდაიზმის ერთგულნი დარჩნენ.

ადრე შუა საუკუნეებში საქართველოში მცხოვრები ებრაელები, როგორც ჩანს, ძირითადად, ირანის ებრაულ თემთან იყვნენ დაკავშირებული, რომლის მეშვეობითაც აღმოსავლეთის ებრაელთა რელიგიურ ცენტრთან, ბაღდადთან, ინარჩუნებდნენ ურთიერთობას. ბენიამინ ტუდელი XII საუკუნის 70-იან წლებში წერდა: საქართველოდან ებრაელები ჩამოდიან ხოლმე ბაბილონში, ექსილარხთან, „რათა მისგან ხელდასხმა და მფარველობა მიიღონ და მისთვის ძღვენიც მოაქვთ“.

რეგენსბურგელი პთახის სამგზავრო ჩანაწერებიდან (XII ს.) შეიძლება დავასკვნათ, რომ „არარატის მხარის“ (ანუ ამიერკავკასიის) ებრაელთა ნაწილი იმ დროისთვის სხვა ქვეყნებში გადასულა. ავტორი იმასაც აღნიშნავს, რომ ბაღდადში ყოფნისას მან „თავისი თვალით“ იხილა „მეშეხთა მიწის“ მთავრის მიერ წარმოგზავნილნი, რომელთაც უთქვამთ, რომ «მეშეხთა მთავარი და მთელი მათი მიწა გაებრაელდა“. იგი აღნიშნავს, რომ მეშეხთა შორის იპოვებიან მოძღვრები, რომლებიც „მათ (მეშეხებს) და მათ შვილებს თორასა და იერუსალიმურ თალმუდს“ ასწავლიან. საეჭვოა „მეშეხებში“ პთახი მესხებს გულისხმობდეს, რადგან პარალელურ წყაროებში არ მოიპოვება მტკიცებულება, რომ მესხობა ან თუნდაც მისი ნაწილი იუდაიზმს ეზიარა.

მარკო პოლო, თბილისში იმ დროს შემოვიდა (1272 წელს), როცა ქალაქი მონღოლების უღელქვეშ იყო მოქცეული. ცნობილი მოგზაური გადმოგვცემს, რომ ის აქ ებრაელთა ერთობ მცირერიცხოვან ჯგუფს შეხვდა. ამ დროისთვის ებრაელების ნაწილი მონღოლთა მიერ დაპყრობილ აღმოსავლეთ და სამხრეთ საქართველოდან უფრო თავისუფალ დასავლეთ საქართველოში გადასულა და იქ ახალი თემები ჩამოუყალიბებია.

XIV საუკუნეში ებრაული თემი მომძლავრებულა ქალაქ გაგრაში, რაბი იოსებ თბილისელის თაოსნობით. ამ პერიოდში გაგრაში ცხოვრობდა სწავლული ფილოლოგი რაბი იეჰუდა ბენ იაკობიც, ავტორი (ან უფრო გადამწერი) ებრაული გრამატიკისა, რომელსაც ყარაიმული გრამატიკული სკოლის გავლენა ეტყობა. უნდა ვივარაუდოთ, რომ მონღოლების ზეწოლის გამო, ებრაელების ნაწილი აღმოსავლეთ და სამხრეთ საქართველოდან სხვადასხვა ქვეყანაში გადასახლდა. XIV საუკუნის დამდეგს ქალაქ თავრიზში (თებრიზ, ჩრდილო-დასავლეთ ირანი) მოღვაწეობს იუდაიზმის კანონების მცოდნე იეშაიაჰუ ბენ იოსებ თბილისელი, რომელსაც 1330 წელს „სეფერ გან ედენ“ („სამოთხის წიგნი“) დაუწერია.

ქართველმა ებრაელებმა საქართველოში დღემდე შემოინახეს ისეთი უნიკალური ძეგლი, როგორიცაა ტყავზე დაწერილი, მსოფლიოში ერთ-ერთ უძველეს ხელნაწერად აღიარებული თორა, რომელიც „ლაილაშის ბიბლიის“ სახელწოდებითაა ცნობილი. XII საუკუნეში (1131 წ.) სალონიკში (საბერძნეთში) მაღალმხატვრულად, ლამაზი ორნამენტით შესრულებული ეს ძეგლი საუკუნეთა განმავლობაში ინახებოდა ლაილაშის სინაგოგაში. მას სვანურ ბიბლიასაც უწოდებენ და არაერთი ლეგენდით ამკობენ ქრისტიანები თუ იუდაისტები. ჩვენამდე მოაღწია, აგრეთვე, ე.წ. ბრეთის, ანუ ავალიანთ (ავალიშვილების) ბიბლიამ (დაწერილია ქ. სალონიკში, 1513 წ., სულთან სელიმ I-ის მეფობის დროს, იეჰუდა გედალიას ოჯახში, ვინმე ყაზრიელის მიერ).

გვიანფეოდალურ ხანაში აღმოსავლეთ საქართველოში ებრაელთა ძირითად სამოსახლო პუნქტებს წარმოადგენდა: სურამი, ახალდაბა, ალი, ბაზალეთი, არაგვისპირი, ცხინვალი, ატენი, თამარაშენი, ძეგვი, ზანავი, ხერკი, მეტეხი, კასპი, მუხრანი, კავთისხევი და მთელი ტერიტორია არაგვისა და მტკვრის შეყოლებით, სამცხე-ჯავახეთში - ფანასკერტი, არტანუჯი, ახალქალაქი, ახალციხე; კახეთსა და ქიზიყში - ბოდბისხევი, ზემო ხოდაშენი, ველისციხე, ურიათუბანი, საგარეჯო, დასავლეთ საქართველოში: იმერეთში - ქუთაისი, ვანი, კულაში, სამეგრელოში - ფოთი, ბანძა, სენაკი, რაჭა-ლეჩხუმში - ონი, ლაილაში, ხოტევი, გურიაში - ოზურგეთი.

ებრაელთა ეპიგრაფიკული ძეგლები ებრაულ და არამეულ ენებზე (III-IV სს.) აღმოჩენილია ურბნისსა და მცხეთაში, მაგრამ, გვიანფეოდალურ ხანაში ისინი აღარ ჩანან. ანტიკური და ადრეფეოდალური ხანის განსახლების ადგილებში შემორჩა მხოლოდ ტოპონიმები („უბანი ურიათა“, „ურიათუბანი“, „ნაურიები“, „ურია“).

XIX საუკუნის დამდეგს საქართველოს რუსეთთან შეერთებისა და ბატონყმობის გაუქმების შემდეგ, ებრაელთა მდგომარეობა გაუარესდა, რადგან რუსეთმა უმიწაწყლოდ დარჩენილი ებრაელები კანონგარეშე გამოაცხადა. არსებობის შესანარჩუნებლად მი-წის მუშა-ებრაელი იძულებული გახდა წვრილმანი ვაჭრობისათვის მიეყო ხელი და კარდაკარ სიარულით მოეპოვებინა საზრდო. ეს კი იმის საბაბი გახდა, რომ შექმნილიყო მეწვრილმანე ებრაელის სტერეოტიპი, რომელსაც თითქოს ბუნებით მოსდგამდა მისწრაფება ამ საქმიანობისადმი. ეთნოგრაფიული მონაცემები კი ქართველ ებრაელს წარმოგვიდგენენ როგორც დიდი სამეურნეო ცოდნა-გამოცდილებით აღჭურვილ მიწისმოქმედს, რომელშიც შერწყმულია ძირძველი ადგილობრივი - ქართული - და ბიბლიური საყოფაცხოვრებო ცოდნა.

სოციალური მდგომარეობა
და სამეურნეო ყოფა

ფეოდალურ საქართველოში ებრაელობა (კუთვნილების თვალსაზრისით) სამეფო-სადედოფლოდ, საეკლესიო-სამონასტროდ, სათავადაზნაუროდ იყოფოდა. ებრაელები სამეგრელოში დადიანებს ეკუთვნოდნენ, ქართლში - ციციშვილებს, ავალიშვილებს, ფალა-ვანდიშვილებს. ებრაელების მნიშვნელოვანი ნაწილი მართლმადიდებელი ეკლესიის ყმები იყვნენ, რაც, გარკვეულწილად, უნიკალურ მოვლენას წარმოადგენდა.

„ყმა-ებრაელი“ მიწას ამუშავებდა, ვენახს, ხეხილს აშენებდა, პურეული მოჰყავდა, ხელოსნობასა და აღებ-მიცემობას მისდევდა. ებრაელები მეფეს, ეკლესიასა თუ ფეოდალს (ბატონს) „თეთრით“ უსწორდებოდნენ, გადასახადს სოფლის მეურნეობის პროდუქტითა და ბეგარით იხდიდნენ.

ფეოდალიზმის ხანაში ქართველ ებრაელთა უფლებრივი მდგომარეობა ქართველი მოსახლეობის ანალოგიური იყო. ებრაელები ყველა იმ იურიდიული უფლებით სარ-გებლობდნენ, რითაც - ქრისტიანული მოსახლეობა. ქართული სამართლის ნორმები ისევე იცავდა ებრაელის საკუთრებას, როგორც ქართველებისას. მათ სრული უფლება ჰქონდათ შეეძინათ და გაესხვისებინათ უძრავი ქონება.

საუკუნეების განმავლობაში ებრაელებმა გაითავისეს ქართველებისთვის დამახასიათებელი ურთიერთობის ფორმები და ყოფითი კულტურის ელემენტები. ქართველებთან მათი ახლო კონტაქტები აისახა ქართულ ონომასტიკაშიც - ადამიანთა საკუთარ სახელებსა და გვარებში. ებრაელთა გვარების წარმოქმნა საერთო ქართულ პრინციპებს ემორჩილება და ოდითგანვე ყალიბდება „ძე“-ზე და „შვილ“-ზე დამთავრებული გვარები: ბათიაშვილი, ბერიკაშვილი, ბერიძე, დავითაშვილი, იაკობაშვილი, მაღალაშვილი, პაატაშვილი, მეგრელიშვილი, სიმონიშვილი და ა.შ.

ქართველი ებრაელები აქტიურად მონაწილეობდნენ საქართველოს პოლიტიკურ და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. წარსულ საუკუნეებში საქართველოს დესპანებად წარგზავნილი ებრაელები (მაგ., დიდვაჭარი ზანქან ზორაბაბელი) აქტიურ მონაწილეობას იღებდნენ სამეფო კარის ცხოვრებასა და ქვეყნის პოლიტიკური კურსის შემუშავებაში. ებრაელები უახლოეს წარსულში, კერძოდ 1918 წელს, დამოუკიდებელი საქართველოს პირველი პარლამენტის ფორმირებაშიც მონაწილეობდნენ: პირველ ქართველ პარლამენტართა შორის აბრამ ბუზიაშვილი და მოსე დავარაშვილიც იყვნენ. საუკუნეების განმავლობაში ებრაელები ქართველების მხარდამხარ იბრძოდნენ მოძალებული მტრის მოგერიებისა თუ ქვეყნის განთავისუფლებისათვის. ცნობილია ახალციხელი ებრაელების საგმირო საქმეები თურქეთის შემოტევისას 1918-20 წლებში. ისტორიამ შემოინახა არაერთი სახელი იმ ებრაელებისა, რომელთაც თავი დადეს საქართველოსთვის.

თემის სტრუქტურა და საცხოვრებლის ტიპი

საუკუნოვანმა მშვიდობიანმა თანაცხოვრებამ შექმნა ქართველი ებრაელის ფენომენი. იგი სიმბოლურად ორი ერის შვილია: ქართულ მიწას ამუშავებს, ქართულად მეტყველებს, ქართულ სახლს აშენებს და, ამავე დროს, მტკიცედ იცავს რელიგიური ცხოვრების წესს.

ებრაელთა მშობლიური ენა, ბიბლიის ენა - ივრითი, განაგრძობდა არსებობას სწავლულ რაბინთა - იუდაიზმის ერთგულთა წრეებში (ისტორიამ შემოგვინახა სახელები თორისა და რწმენის უერთგულესი პიროვნებებისა). ამ ენაზე სრულდებოდა ღვთისმსახურება ებრაულ სალოცავებში. ბეით ქნესეთი და მისი ეზო ყველა ჭირთათმენისა და სიხარულის ადგილი იყო ებრაელთათვის. ჯამაათის ზრდასთან ერთად ქალაქებსა თუ სხვა სახის დასახლებებში მატულობდა სალოცავების რიცხვიც.

საქართველოს ებრაელობა ამაყობს თავისი დიდი თალმიდ-ხახმებითა და რაბინებით, რომელნიც თორის ღრმა ცოდნითა და ტრადიციებისადმი ერთგულებით სულიერად აპურებდნენ ჯამაათს. სწორედ მათმა მოღვაწეობამ (ხშირად საკუთარი სიცოცხლის რისკის ფასადაც) დღემდე შემოუნახა საქართველოს ებრაელებს რწმენა, რაშიც მათდამი ქართველი ხალხის ტოლერანტობასაც მნიშვნელოვანი წვლილი აქვს შეტანილი.

ბატონყმური ურთიერთობებიდან თავისუფალ მდგომარეობაზე გადასვლამ და ურბანიზაციის პროცესმა საბოლოოდ ჩამოაყალიბა ქართული ებრაული თემის სტრუქტურა. ქართული ეთნოგრაფიული მონაცემებით ცნობილია, რომ საქართველოს ამა თუ იმ რეგიონის კლიმატურ-გეოგრაფიულ პირობებს დასახლების გარკვეული ფორმა და საცხოვრებელი ნაგებობა შეესაბამებოდა. გეოგრაფიული პირობების გარდა, უბნურ დასახლებას ებრაელთა სპეციფიკური საქმიანობა ან ეთნიკური ნიშან-თვისება განაპირობებდა, ზოგჯერ განმსაზღვრელი იყო რელიგიური ფაქტორი; კონცენტრაცია, ძირითადად, სამლოცველოს ახლომდებარე უბნებში ხდებოდა, რადგან სამლოცველო წარმოადგენდა როგორც მათი რელიგიურ-კულტურული, ისე საზოგადოებრივი ცხოვრების ცენტრს.

ებრაელები, როგორც წესი, ამა თუ იმ ქალაქში ერთად სახლდებოდნენ და ცდილობდნენ საკუთარი სინაგოგა დაეფუძნებინათ. სოფლებიდან წამოსულებიც ერთმანეთთან ახლოს იდებდნენ ბინას, რის გამოც ქალაქებში ებრაული დასახლებები იქმნებოდა. ჩვეულებრივ, ასეთი ჯგუფი დიდი ოჯახებისგან შედგებოდა, რომლებიც სამ-ოთხ თაობას აერთიანებდნენ. ჯგუფში ოჯახების რაოდენობა შეზღუდული იყო. მათ არჩეული გაბაი თავკაცობდა, რომელიც პასუხისმგებელი იყო სინაგოგაში საქმეთა წარმოებაზე. ხახამი კი თემის რელიგიურ ცხოვრებას უძღვებოდა, ადგენდა რაბინის, ხაზანის (მლოცველი სინაგოგაში), შეხოტის (ფრინველისა და ცხვრის შემწირველი) და ხედერას (მედრესის მასწავლებელი) ფუნქციებს.

თბილისშიც ებრაელთა უბანს საქართველოს სხვადასხვა კუთხიდან ჩამოსულმა ებრაელებმა ჩაუყარეს საფუძველი. ზ. ჭიჭინაძის ცნობით, ეს უბანი „სიონის მახლობლად, ფეთხაინის ეკლესიის ძირას ყოფილა“. XX საუკუნის პირველ ნახევარში ებრაელებმა თხოვნით მიმართეს გუბერნატორს, რათა მას დედაქალაქში მათთვის ახა-ლი სამლოცველოს აშენების ნება დაერთო. 1905-1906 წლებში ახალი სინაგოგის მშენებლობა დასრულებულა და ებრაული მოსახლეობაც, ძირითადად, მის მახლობლად განსახლებულა. ისინი კომპაქტურად ცხოვრობდნენ ლე-სელიძისა და ვერცხლის ქუჩის მიდამოებში.

აღმოსავლეთ საქართველოს ებრაელთა დასახლებებიც მჭიდრო, კომპაქტური იყო, საცხოვრებელი ნაგებობანი კი - ძირითადად, მიწური და დარბაზული სახლის ტიპისა, ოჯახები - დიდი, პატრიარქალური (20-25 სული).

XX საუკუნის დამდეგის სოციალურ-ეკონომიკური ძვრების შედეგად დიდი ოჯახები იშლება და მათ ადგილს ერთპიროვნული ოჯახები იკავებს.

საკარმიდამო ნაკვეთებს გარდა, ებრაელები სახნავ-სათეს მიწებს, ბაღებსა და ვენახებსაც ფლობდნენ. დასავლეთ საქართველოს ებრაელთა დასახლებებში გავრცელებული იყო ხის ქართული ოდა სახლი, დიდი საკარმიდამო ეზოთი გარშემორტყმული, სადაც განლაგებული იყო სამეურნეო ნაგებობები: ბოსელი, საქათმე, ბეღელი, შიგნით გაშენებული იყო ვენახი და ხეხილის ბაღი.

მიუხედავად იმისა, რომ ებრაელთა საცხოვრებელი კომპლექსი, ძირითადად, ქართული ეროვნული საცხოვრებლის ტრადიციას ემყარება, მასში მაინც მკაფიოდ ჩანს ებრაელი ხალხის სულიერი კულტურის სპეციფიკასთან დაკავშირებული დეტალები. ყოველი ებრაელის სახლს ჰყავდა თავისი მფარველი, მშვიდობისა და დოვლათიანობის მცველი, რომელსაც მეზუზა ჰქვია. ამავდროულად, მეზუზა ოთხკუთხა, თავდახურული თხელი ყუთია, რომელშიც ჩასვენებულია სოფერის (წმიდა ტექსტის გადამწერის) მიერ პერგამენტის ქაღალდზე ნაწერი „მეორე სჯულის“ ფრაგმენტი თორიდან და მიმაგრებულია შესასვლელი კარის მარჯვენა მხარეს. დღესდღეობითაც ოჯახის ყველა წევრი სახლიდან გასვლისას და დაბრუნებისას გარკვეულ რიტუალს ასრულებს, რათა მშვიდობიანი დღისთვის მადლობა უთხრას გამჩენს.

ვაჭრობა და მეურნეობა

ებრაელები ქართველებთან მჭიდ-როდ იყვნენ დაკავშირებულნი არამარტო საერთო ტერიტორიაზე ცხოვრებით, არამედ საერთო ეკონომიკური ბაზის წარმოებითაც. ისინი ძველთაგანვე მისდევდნენ მიწათმოქმედებას - ოჯახის უფროსი მამაკაცი გუთნისდედა იყო. ის განაგებდა ხვნა-თესვასა და თიბვა-ლეწვასთან დაკავშირებულ საქმიანობას. ითესებოდა დოლის პური, დიკა, ქერი. პურეულს კალოზე ლეწდნენ. მესაქონლეობის ინტენსიურ წარმოებას არ მისდევდნენ, მას, ძირითადად, საოჯახო დანიშნულება ჰქონდა. ებრაელები წარმატებით ეწეოდნენ მევენახეობა-მეღვინეობას.

სოფლის მეურნეობასთან ერთად ებრაელთა ერთი ნაწილი ხელოსნობასა და შინამრეწველობას მისდევდა: მეთუნეობას, დურგლობას, მეწაღეობას, მექუდეობას, მღებრობას, მჭედლობას. ებრაელი ხელოსნები ქმნიდნენ საკუთარ სახელოსნოებს ან მცირე საწარმოო გაერთიანებებს - „ამხანაგობებს“, რომლებშიც ძირითადი პროფესიის მიხედვით 2-3 ხელოსანი ერთიანდებოდა.

ქართლში (გორში, ცხინვალში) ებრაელებს ჰქონდათ ღვინისა და არყის ჩამოსასხმელი ქარხნები, ჩაის შემფუთავი საამქრო, ფეხსაცმლისა და ტანსაცმლის სამკერვალოები და სხვ. ნიქოზში, ებრაელების მფლობელობაში იყო აგურის მცირე ქარხნები, სადაც ამზადებდნენ აგურს, კრამიტს, ალიზს. ჰქონდათ სამხერხაოები, წისქვილები. რაჭაში ცნობილი იყვნენ ებრაელი მეთუნეები.

სამზარეულო

ებრაული სამზარეულო განსაზღვრავს ებრაელთა პურობის ხასიათს. მაგრამ როგორი შინაარსის ან სიდიდისაც არ უნდა იყოს ებრაელთა პურობა, მას ყოველთვის ახლავს სამი საკრალური ელემენტი: მარილი, პური, ღვინო. მარილზე დაწებული პურის ნატეხის („ჰამოცის“ და „კლდუშის“) და ღვინის კურთხევის რიტუალებით პურობის დაწყების აუცილებლობა ეტიკეტის სავალდებულო წესია. ყოველი ეთნოსის სამზარეულოში დასტურდება კანონით განსაზღვრული დასაშვები და აკრძალული საკვების არსებობა. ქართველ ებრაელთა კვებაში არსებული აკრძალვები ზოგადებრაულია. მკვლევართა აზრით, სწორედ ამ აკრძალვების დაცვა გახდა ებრაელი ხალხის მორალური და ფიზიკური სიმტკიცის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორი.

სოციალური ურთიერთობები
და ყოფა-ცხოვრება

საუკუნეების განმავლობაში ქართველებისა და ებრაელების ერთად ცხოვრებამ გარკვეული გავლენა იქონია ორივე ხალხის ყოფასა და კულტურაზე. ებრაულმა ყოფამ გაითავისა მთელი რიგი ქართული წესებისა, რაც ნათლად ვლინდება ებრაული ქორწილის, დაკრძალვის, გლოვის რიტუალებში.

ებრაული თემის სიცოცხლისუნარიანობის ერთ-ერთი მთავარი ფაქტორი იყო მორალურად და ეკონომიკურად ძლიერი ოჯახის არსებობა. ებრაულ ოჯახში, როგორც ოჯახის წევრთა ურთიერთობაში, ისე მათ საქმიანობაში, ტრადიციის ძალით მკაცრად იყო დაცული ასაკობრივ-სქესობრივი სეგრეცია. ოჯახის უფროსად მიიჩნეოდა მამაკაცი - ყოველგვარი საკაცო საქმიანობის წარმმართველი და განმანაწილებელი, გარე ურთიერთობის მომწესრიგებელი, ოჯახის ქონების განმანაწილებელი, საოჯახო საქმეებში რჩევა-დარიგების მიმცემი.

უფროსი მამაკაცის შემდეგ ოჯახში საკმაოდ დიდი უფლება-მოვალეობები ეკისრებოდა უფროს ქალს (დედას). დედა ოჯახის იმედი და ბურჯია. მას საოჯახო საქმიანობის გარდა, მთელი რიგი რელიგიურ-სადღესასწაულო წესების დაცვა-შესრულება ევალება. ოჯახის დედა მეთვალყურეობდა ქალიშვილების აღზრდას: უზრუნველყოფდა მათ მიერ საოჯახო საქმიანობისა და ხელსაქმის შესწავლას, ზნეობრივი ნორმების, სტუმართმოყვარეობის, უფროსებისადმი მოკრძალების, ოჯახის წევრების პატივისცემისა და სხვა წესების დაცვას. დედა შვილებს შრომისმოყვარეობასთან ერთად პატიოსნებასა და თავდაჭერილობის ჩვევებს უნერგავდა. ამრიგად, ოჯახში სიწმინდის, ტრადიციებისა და წეს-ჩვეულებების შემნახველი და დამცველი, ძირითადად, ქალი იყო.

ებრაელი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა ოჯახის შექმნასა და შთამომავლობზე ზრუნვას. ტრადიციით, საქორწინო ასაკად ქალისათვის 14-16 წელი ითვლებოდა, ვაჟი კი 18 წლის შესრულების შემდეგ ოჯახდებოდა; ნიშნობა უფრო ადრეულ ასაკში ხდებოდა. სრულასაკოვანთა დანიშვნასთან ერთად მცირეწლოვანთა და აკვანში დანიშვნის წესიც არსებობდა.

რელიგიური ტრადიციის ერთგულებამ განაპირობა ისიც, რომ ქართველ ებრაელებს შესისხლხორცებული ჰქონდათ საქველმოქმედო საქმიანობა: უსასყიდლოდ მომსახურება, სუსტთა, ობოლთა, ღატაკთა დახმარება, ამიტომ საზოგადოებას თითქმის არ ჰყავდა უსახლკაროები და კარდაკარ მოხეტიალე მათხოვრები. ყველა ებრაელი ვალდებული იყო დავრდომილისთვის ლუკმაპური გაენაწილებინა, თავშესაფარი მიეცა და დაგლახაკების უფლება არ მიეცა. გარდა ამისა, ებრაელებში მაღალ დონეზე იდგა თანადგომის კულტურა შრომაში, ლხინსა თუ ტირილში.

დღესასწაულები

ცნობილია, რომ ებრაელისათვის არსებობა იუდეველად ყოფნას ნიშნავს, რაც რჯულის დაცვას, ანუ წეს-ჩვეულებათა ერთგულებას გულისხმობს. ამიტომ ქართველ ებრაელთა კალენდარულ თუ რელიგიურ დღეებს მათ ყოფაში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია და მთელი რიგი თავისებურება-სპეციფიკურობით გამოირჩევა.

„უფლის დღედ“ წოდებული წმიდა შაბათი, „როშ ჰაშანა“ - ახალი წელი ებრაული კალენდრით, „ქიფური“ - მონანიებისა და მიტევების დღე, „სუქოთი“ - კარვობა - „ჟამი ჩვენი სიმხიარულისა“, რომელსაც თორის დღესასწაული „სიმხათ თორა“ აგვირგვინებს, ბრწყინვალე დღესასწაული „ხანუქა“, ებრაული რწმენის გადარჩენას, სინათლის სიბნელეზე გამარჯვებას რომ განასახიერებს, ხეების ახალი წელი „ტუ ბიშვატი“, „ფურიმი“ - ებრაელთა ფიზიკური გადარჩენის სიმბოლო, „ფესახი“ - «მაცობა“, ეგვიპტის მონობიდან ებრაელთა გამოსვლის აღსანიშნავი დღესასწაული „ჟამი ჩვენი თავისუფლებისა“, „შავუოთი“ - „ჟამი ჩვენი თორის ბოძებისა“, მარხვისა და ხსოვნის დღეები, მნიშვნელოვანი ისტორიული მოვლენების აღმნიშვნელი თარიღები, ადამიანის ასაკის განსაკუთრებული მომენტები - „ბრით მილა“, „ბარ და ბათ მიცვა“, ცხოვ-რების სხვადასხვა ეტაპების - „ხუფა“, „ქეთუბა“, „გეტი“ - აღნიშვნა და კიდევ ბევრი ოჯახური თუ სათემო ტრადიცია, ქართველი ებრაელების სულიერი კულტურისა და რწმენა-წარმოდგენების მდიდარ სამყაროს წარმოაჩენს.

დღეობა-დღესასწაულები ებრაელების სოციალური ურთიერთობების, სულიერი თუ მატერიალური კულტურის განვითარების გარკვეულ დონეზე მიუთითებს და თითოეულ მათგანში თვალნათლივ იკვეთება მდიდარი, დახვეწილი, ამავე დროს განსაკუთრებული, სპეციფიკური ნიშნების მატარებელი ყოფითი ტრადიციები.

საქართველოს ებრაელობამ სათუთად შემოინახა და დღემდე მოიტანა ებრაული რელიგიური ტრადიციისთვის დამახასიათებელი რეალიები. ამან განაპირობა ის, რომ საქართველოში ებრაელებმა არ დაკარგეს თავიანთი ეროვნულობა და თვითმყოფადობა. ამასთან, ისინი საქართველოში უცხოელებად არ იყვნენ მიჩნეული, პირიქით, ქართველი ებრაელები თანაზიარნი იყვნენ ქართველი ხალხის გაჭირვებისა თუ ლხინისა.

საქართველოს ებრაელები
XIX-XX საუკუნეებში

რუსეთის იმპერიალისტური პოლიტიკა გამუდმებით ცდილობდა დაეპირისპირებინა ებრაელი და ქართველი მოსახლეობა („სისხლის შარი“ - სურამის პროცესი, 1850 წ., ქუთაისი-საჩხერის პროცესი, 1879 წ., და სხვ.), თუმცა ამას რაიმე შედეგი არ მოჰყოლია. საქართველოში ანტისემიტიზმმა გასაქანი ვერ ჰპოვა.

ისტორიულ სამშობლოში ებრაელთა თავმოყრისა და გაერთიანების იდეამ სიონიზმის სახით შეისხა ხორცი. საქართველოში ამ იდეის შემომტანები და გამავრცელებლები, ძირითადად, აშკენაზები იყვნენ. სიონისტური წრეები თბილისში, ფოთში, ქუთაისში, ბათუმსა და სოხუმში XIX საუკუნის დამლევს ამოქმედდა. 1905 წლის რევოლუციის დროს შეიქმნა ებრაელთა ეროვნული კომიტეტი, რომელმაც 1919 წლის ივნისში თავი საქართველოს სიონისტურ კომიტეტად გამოაცხადა, აგვისტოში კი საქართველოს პირველი სიონისტური კონფერენცია მოიწვია. მეექვსე სიონისტური კონგრესის მუშაობაში (ბაზელი, 1903 წ.) მონაწილეობა მიიღო რაბინმა დავით ბააზოვმა, რომელიც საქართველოს ებრაელთა სიონისტური მოძრაობის ერთ-ერთი თავკაცი იყო. XX საუკუნის პირველ ათწლეულში მასთან ერთად სიონისტურ მოღვაწეობას ეწეოდა ნათან ელიაშვილი (1893-1929).

სიონიზმის გავრცელებას გარკვეული წინააღმდეგობაც შეხვდა რელიგიური მოძრაობა ხაბადის წევრების მხრიდან, რომლებმაც საქართველოში 1916 წლიდან დაიწყეს მოღვაწეობა. მოწინააღმდეგეთა ბანაკში იყვნენ ორთოდოქსი ლიდერებიც - ხახამები. მართლაც, XIX საუკუნეში და XX საუკუნის დამდეგს დიდი არ იყო საქართველოდან ისრაელში ასული ხახამების რაოდენობა. მათგან მხოლოდ რამდენიმეს სახელია შემორჩენილი: ეფრაიმ ბენ იაკობ ჰალევი კუკია, რომელმაც 1877 წელს იერუსალიმში გამოაქვეყნა რელიგიურ-ფილოსოფიური თხზულება იალკუთ ეფრაიმ ალ ჰათორა იმ ხაშემ მეგილლოთ („ეფრაიმის განმარტებათა კრებული ხუთწიგნეულსა და თორაზე“) და სამ ხაიმ: ლიკკუთიმ უ-მუსარიმ ტოვიმ („სიცოცხლის ელექსირი: ამონარიდები სათნო ცხოვრების შესახებ“). ახალციხელი ხახამი იოსებ დავითაშვილი ერეცისრაელს XIX საუკუნის 90-იან წლებში დაუბრუნდა; სიმან ბენ მოშე რიჟინაშვილმა 1892 წელს იერუსალიმში გამოსცა ებრაულ-ქართული სახელმძღვანელო-სასაუბრო (ებრაული დამწერლობით) სეფერ ჰინნუხ ხანეარიმ („ყრმათა აღზრდის წიგნი“).

1918 წლის იანვარში, თბილისში დაარსდა ნაციონალური საქმეების ებრაული კომისარიატი. 1918 წლის 26 მაისს საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტს ხელი მოაწერა სამმა ებრაელმა (ი.ელიგულაშვილმა, მ.დავარაშვილმა, ი.გოლდმანმა); ქართველ ებრაელთა ლიდერებმა ბეით ქნესეთის ოქროს მარაგის ნაწილი საქართველოს ხაზინაში შეიტანეს ქვეყნის პოლიტიკური დამოუკიდებლობის ეკონომიკური საფუძვლის განსამტკიცებლად.

საქართველოს გასაბჭოების შემდეგ, „მეცნიერული“ ათეიზმის მძვინვარების მიუხედავად, იუდაიზმის ტრადიციების რღვევის საქმეში კომუნისტურმა ხელისუფლებამ მნიშვნელოვან წარმატებას ვერ მიაღწია.

1960-70-იან წლებში ქართველ ებრაელთა უმრავლესობა განაგრძობდა სინაგოგაში სიარულს, იცავდა ქაშრუთს (გარკვეული საკვების აკრძალვის წესს). წინადაცვეთა, ქორწინება და დასაფლავება რელიგიური წესების დაც-ვით სრულებოდა. ბავშვები 13 წლის ასაკამდე სწავლობდნენ იატაკქვეშა არალეგალურ ხედერებში. მართალია, მათი არსებობის შესახებ ხელისუფლებამ იცოდა, მაგრამ ამჯობინებდნენ ამ ფაქტისათვის ყურადღება არ მიექციათ.

საბჭოთა კავშირში პირველმა სწორედ საქართველოს ებრაელობამ შეძლო კომუნისტური „რკინის ფარდის“ გარღვევა.

XX საუკუნის 60-იანი წლების ბოლოს მთელი საბჭოთა კავშირის მასშტაბით გაჩაღდა ბრძოლა ალიასთვის (ისრაელში ასვლისთვის). ქართველი ებრაელებიც ჩაებნენ ამ მოძრაობაში. ეს ისტორიული სამშობლოსადმი მათი ლტოლვით აიხსნება და არა საქართველოში მათი რაიმე სახის დისკრიმინაციით.

დიდი გმირობა იყო გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის სახელზე ქართველ ებრაელთა 18 ოჯახის მიერ 1967 წლის 9 აგვისტოს გაგზავნილი მიმართვა და მათი ბრძოლა ისრაელში დაბრუნების უფლების მოსაპოვებლად (ამ თემაზე 2006 წელს დოკუმენტური ფილმიც შეიქმნა - „თუ დაგივიწყო იერუშალაიმ“, რეჟისორი მერაბ კოკოჩაშვილი, იდეისა და სცენარის ავტორი გურამ ბათიაშვილი). ეს დიდი ალიის დასაწყისი იყო. როცა საბჭოთა კავშირში ზღვარდაუდებელი ანტიისრაელური კამპანია იყო გაჩაღებული, საქართველოდან შედარებით უმტკივნეულოდ ხდებოდა ებრაელების რეპატრიაცია. საქარ-თველოდან ებრაელთა გადინებამ კულმინაციას 1991-1994 წლებში მიაღწია.

საზოგადოებრივ და კულტურულ ასპარეზზე

საქართველოში მცხოვრებ ებრაელებს მნიშვნელოვანი წვლილი შეაქვთ ქვეყნის კულტურულ, ეკონომიკურ და პოლიტიკურ განვითარებაში.

ებრაულ თემს დიდ თანადგომას უწევენ საერთაშორისო ორგანიზაციები. მათ შორის განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს ამერიკის ებრაელთა გაერთიანებული გამავრცელებელი კომიტეტი „ჯოინთი“ (დაარსდა 1914 წ.), რომელიც 1992 წლიდან თბილისში საქველმოქმედო, სოციალურ, კულტურულ-საგანმანათლებლო და თემის აღმშენებლობის პროგრამებს ახორციელებს. „ჯოინთის“ საქველმოქმედო ცენტრები („ხესედები“) მოქმედებს თბილისში, ქუთაისში, გორში, ბათუმში, რუსთავსა და ონში. კომიტეტის ეგიდით ფუნქციონირებს ბიბლიოთეკა, კომპიუტერული კლასი, საბავშვო ბაღი, ქართულ-ებრაული ცეკვის თეატრი „იონათ ჰაშალომი“, ახალგაზრდული ორგანიზაცია „ჰილელი-თბილისი“, ვოკალურ-მუსიკალური ჯგუფები, სხვადასხვა კლუბები, ეწყობა საზაფხული ბანაკები. «ჯოინთი» აქტიურადაა ჩართული საგამომცემლო საქმიანობაში - გამოდის ჟურნალ-გაზეთები, სამეცნიერო ნაშრომები. 2003 წლის 1 აგვისტოს საქართველოში „ჯოინთის“ მოღვაწეობის მეათე წლისთავს დაუკავშირდა საქართველოს ებრაელთა მრავალსაუკუნოვანი ისტორიის განმავლობაში პირველი „ებრაული სათემო სახლის“ გახსნა თბილისში.

საქართველოს თანამედროვე ებრაული თემის არსებობასა და განვითარებაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ებრაული სააგენტო ისრაელისათვის („სოხნუთი“), რომლის მიზანია ხელი შეუწყოს მსოფლიო ებრაელთა შეკავშირებასა და ისრაელის სახელმწიფოსთან თანამშრომლობას (გაიხსნა 1989 წ.). „სოხნუთის“ საქმიანობის უმნიშვნელოვანესი მხარეა ინფორმაციის მიწოდება და დახმარების გაწევა იმ ებრაელთათვის, რომლებსაც ისრაელში ასვლა (რეპატრიაცია) აქვთ გადაწყვეტილი; ბოლო დროს „სოხნუთის“ მხარდაჭერით მნიშვნელოვნად გაიზარდა ისრაელის უნივერსიტეტებსა და სკოლებში სასწავლებლად წარგზავნილი ახალგაზრდების რაოდენობა. სააგენტოს ეგიდით მუშაობს „ულფანები“ (ებრაული ენის შემსწავლელი კურსები).

დღეისათვის ივრითი ისწავლება, აგრეთვე, თბილისის ივ. ჯავახიშვილის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტში (ივრითის სწავლება აქ შემოღებულ იქნა 1944 წ. აკად. კონსტანტინე წერეთლის თაოსნობით), ილია ჭავჭავაძის უნივერსიტეტში, ღია ებრაულ უნი-ვერსიტეტში, ებრაულ კულტურულ-საგანმანათლებლო ფონდში, საშუალო და საკვირაო სკოლებში.

საქართველოში მოქმედი ებრაული კულტურულ-საგანმანათლებლო ფონდის მხარდაჭერით გამოიცემა ჟურნალი „ნაბიჯი თორისაკენ“, მოქმედებს საბავშვო ჯგუფი „შალომ სეზამი“, ებრაული კულტურის სახალხო უნივერსიტეტი, ხორციელდება პროგრამა „ჰათიკვა“, მიმდინარეობს ებრაული და ინგლისური ენების შესწავლა, მუშაობს პოეზიის მოყვარულთა წრე და სხვ. ფონდთან ფუნქციონირებს პროგრამა აფხაზეთიდან დევნილთათვის. 1997 წლიდან ყოველწლიურად ფონდი ატარებს ებრაული წიგნის ფესტივალს საქართველოში.

1987 წელს დაფუძნდა საქართველოს ებრაელთა კულტურის ცენტრი. საქართველოს ებრაელთა კულტურის ცენტრმა დაარსებიდან 20 წლის განმავლობაში დიდი წვლილი შეიტანა ებრაული კულტურული გარემოს შექმნის, განვითარებისა და აღორძინების საქმეში.

1992 წელს აღდგენილ იქნა 1933 წელს დაარსებული და 1950 წელს გაუქმებული საქართველოს ებრაელთა ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მუზეუმი, რომელსაც რაბინ დავით ბააზოვის სახელი მიანიჭეს. თუმცა დღეისათვის მუზეუმი სავალალო მდგომარეობაშია და გადაუდებელ დახმარებას მოითხოვს.

საქართველოს მთავარი რაბინის, არიელ ლევინის, თაოსნობითა და უშუალო ხელმძღვანელობით შექმნილ საგანმანათლებლო ცენტრში („თიფერეთ ცვი“) კარგა ხანია მოქმედებს ებრაული სკოლა, საბავშვო ბაღი, რელიგიური აკადემია „იეშივა“, ქალთა ორგანიზაცია „ემუნა“, კლუბი „მიშფახა“, პროგრამები „მეხინა“, „STARS“ (ახალგაზრდებისათვის) და სხვ.

1993 წლიდან გამოიცემა ქართულენოვანი ებრაული გაზეთი „მენორა“. იგი მკითხველს სისტემატურად აწვდის ინფორმაციას ისრაელში მიმდინარე პროცესების თაობაზე, ხოლო საქართველოს ფარგლებს გარეთ მცხოვრებ ქართველ ებრაელებს საქართველოს ყოველდღიურობაზე უამბობს.

XX საუკუნის დამდეგს ებრაელ ქალთა მხოლოდ ცალკეული წარმომადგენლები ცდილობდნენ დაუფარავად შებრძოლებოდნენ კარჩაკეტილობას, მასობრივ გაუნათლებლობას, სტიქიურ რელიგიურ ფანატიზმს (აღსანიშნავია მწერლისა და ჟურნალისტის როზა თავდიდიშვილის (1886-1967) წინააღმდეგობებით აღსავსე ცხოვრება, მისი „ეთნოგრაფიული ნარკვევი „ქუთაისელ ებრაელთა ყოფაცხოვრებიდან“, და რაბინ დავით ბააზოვის ქალიშვილების - ფაინასა (1911-1980) და პოლინას (1915-2003) თემის სიყვარულსა და სამართლიანობისათვის ბრძოლაში გატარებული საინტერესო ცხოვრება).

დღეს საქართველოში არსებობს ებრაელ ქალთა რამდენიმე აქტიურად მოქმედი ორგანიზაცია: საქართველოს ებრაელ ქალთა ასოციაცია „მირიამი“; ებრაელ ქალთა ფონდი, საერთაშორისო ფონდი „ლეა“. 1999 წელს საქართველოს მთავარი რაბინის, არიელ ლევინის ინიციატივით, დაარსდა მსოფლიო ქალთა ორგანიზაციის „ემუნა“-ს (რწმენა) თბილისის ფილიალი. „ემუნა“ მორწმუნე ქალების მოძრაობაა, რომელიც ისწრაფვის დააფუძნოს ცხოვრება თორის მიხედვით. 2002 წელს დაფუძნდა მსოფლიოს ქართველ და ებრაელ ქალთა ასოციაცია საქართველოში.

საქართველოს ებრაელთა ცხოვრება XX საუკუნის მეორე ნახევრიდან ქვეყანაში განვითარებული მოვლენებისა და საერთო ვითარების შესაბამისად მიმდინარეობდა. საქართველოს ებრაელებმა ამ პერიოდში მრავალმხრივ გამოიჩინეს თავი. დიდი ებრაელი განმანათლებლებისა და მოღვაწეების - რაბინ დავით ბააზოვის, მწერლისა და დრამატურგის, გერცელ ბააზოვის, შემდგომი თაობები მეცნიერებისა და ხელოვნების სხვადასხვა დარგებში მიღწეული წარმატებებით გამოირჩევიან. საქართველოს ებრაულ თემს ათობით აკადემიკოსი, მეცნიერების დოქტორი, პროფესორი, მეცნიერებათა კანდიდატი, ღირსების ორდენის კავალერი და საქართველოს სახელმწიფო პრემიის 5 ლაურეატი ჰყავს. ებრაელთა შორის არიან საქართველოს სა-პატიო მოქალაქეები და „საპატიო თბილისელები“.

საქართველოს საპატიო მოქალაქეების წოდებას ატარებენ: იცხაკ დავიდი, შალომ დავიდი, დავით ბააზოვი, თამარ მამისთვალოვი-კეზერაშვილი, გინესის რეკორდსმენი, აღიარებული ვირტუოზი-გიტარისტი, ღირსების ორდენის კავალერი თემურ ყვითელაშვილი, თბილისის ერთგულების მედლის მფლობელი, მოდელიორ-დიზაინერი, ღირსების ორდენის კავალერი აბრამ ბაზელი, ებრაული კულტურის აღორძინების სიმბოლო, „ვეფხისტყაოსნის“ ებრაულ ენაზე - ივრითზე - მთარგმნელი ბორის გაპონოვი, ჯემალ აჯიაშვილი, გურამ ბათიაშვილი, ხელოვნების დამსახურებული მოღვაწე, ღირსების ორდენის კავალერი ჯემალ სეფიაშვილი, არქიტექტურის აკადემიის ნამდვილი წევრი, ღირსების ორდენის კავალერი შოთა ბოსტანაშვილი, პოეტი-მთარგმნელი, ღირსების ორდენის კავალერი ნათან ბააზოვი, დრამატურგი, პოეტი, კრიტიკოსი, ღირსების ორდენის კავალერი გიგლა ხუხაშვილი.

ქართული სპორტის ისტორიაში ჩაიწერა ებრაელ სპორტსმენთა სახელები, მათ შორის არიან: მოჭიდავე გოჩა ციციაშვილი, სსრკ ორგზის ჩემპიონი კრივში გაბრიელ ხანუკაევი, მსოფლიოს რეკორდსმენი ძალოსნობაში რობერტ დათიკაშვილი, საქართველოს ერთადერთი საერთაშორისო კატეგორიის არბიტრი ფეხბურთში გურამ სეფიაშვილი, სსრკ ჩემპიონი გემთმოდელიზმში ზურაბ წიწუაშვილი, მსოფლიოს რეკორდსმენი ძალოსნობაში ხაიმ ხუბელაშვილი, სსრკ ჩემპიონი საჭადრაკო კომპოზიციაში იოსებ კრიხელი, საერთაშორისო დიდოსტატები ჭადრაკში - ედუარდ გუფელდი, რომან ჯინჯიხაშვილი, სოფიკო ხუხაშვილი.

საქართველოს „მაქაბის“ საზოგადოების სპორტსმენებმა (მაქაბიელებმა) დიდ წარმატებებს მიაღწიეს მსოფლიო თუ ევროპის მაქაბიადებზე, რაზეც მეტყველებს მათ მიერ მოპოვებული მრავალრიცხოვანი - ოქროს, ვერცხლის, ბრინჯაოს - მედალი, მსოფლიო და ევროპის მაქაბიადების ჩემპიონის ტიტულები და სხვა საპრიზო ადგილები. საქართველოში 1992 წლიდან ფუნქციონირებს საკალათბურთო კლუბი „მაქაბი“, რომლის პრეზიდენტი და მთავარი მწვრთნელია ჯამლეტ ხუხაშვილი - სპორტული რადიოს («ჯა-კო») გენერალური დირექტორი, სპორტული კომენტატორი, საქართველოს დამსახურებული მწვრთნელი, ღირსების ორდენის კავალერი.

1998 წლის სექტემბერში საქართველოში უპრეცედენტო იუბილე გაიმართა, უნიკალური თავისი შინაარსითა და მნიშვნელობით - ქართველებისა და ებრაელების 26-საუკუნოვან თანაცხოვრებას ზეიმობდა ორი სხვადასხვა აღმსარებლობის ერი. მსოფლიოს ვერცერთი ქვეყანა, რომელშიც ებრაული დიასპორაა, ვერ მოიწონებს თავს იმით, რომ საზეიმოდ აღენიშნოს ამ ქვეყანაში ებრაელთა შემოსვლისა და დასახლების თარიღი.

ზაირა დავარაშვილი
თამილა ცაგარეიშვილი

სომხები (თვითსახელი - ჰაი) წარმოადგენენ სომხეთის რესპუბლიკის ძირითად მოსახლეობას. კომპაქტურად ცხოვრობენ თვითაღიარებულ ყარაბახის რეს- პუბლიკაში, ცხოვრობენ, აგრეთვე, მსოფლიოს სამოცზე მეტ ქვეყანაში, მათ შორის, საქართველოსა და რუსეთში. მრავლად არიან შეერთებულ შტატებში, კანადაში, საფრანგეთში, ავსტრალიაში, მახლობელსა და შუა აღმოსავლეთის ქვეყნებში. სომხური ენა შედის ინდოევროპულ ენათა ოჯახში.

ამჟამად სომხები საქართველოს მოსახლეობის დაახლოებით 6%-ს შეადგენენ. სხვადასხვა ოდენობით ცხოვრობენ ქვეყნის ქალაქებსა და რეგიონებში, განსაკუთ- რებით მრავლად არიან თბილისში, სამცხე-ჯავახეთში, ქვემო ქართლში, აჭარისა და აფხაზეთის ავტონომიურ რესპუბლიკებში.

ისტორიული ნარკვევი

სომხური მოსახლეობის პირველი ფენა საქართველოში ჩვ. წ. აღ-მდე II საუკუნის დამდეგს გაჩნდა, როდესაც სელევკიდური სირიის მეფის, ანტიოქ III-ის, სარდლებმა არტაქსემ და ზარიადრმა სომხური სახელმწიფოები შექმნეს და მეზობლად მდებარე ქართული მიწების ხარჯზე განავრცეს. ამის შემდეგ სომხურ-ქართული ურთიერთობა არ შემწყდარა და, ეპოქების შესაბამისად, სხვადასხვაგვარ ხასიათს ატარებდა. ამ მიმართულებით შეიძლება რამდენიმე ეტაპი გამოიყოს. VII საუკუნეში, საეკლესიო განხეთქილების შემდეგ, საქართველომ ქალკედონური ანუ „ბიზანტიური“ ქრისტიანობა აირჩია, სომხეთმა - ანტიქალკედონური. ეკლესიებს შორის დაძაბულობა იქამდე მივიდა, რომ სომეხთა კათალიკოსმა ქალკედონური ქრისტიანობის წინააღ- მდეგ აქტიური ბრძოლა გააჩაღა. ავანის ქალკედონური საკათალიკოსოს გაუქმების შემდეგ (605-607 წწ.) მის მრევლს სომეხთა ეკლესიამ გარკვეული მოთხოვნა წაუყენა: ან უარი ეთქვათ დიოფიზიტობაზე და არაქალკედონურ მრევლს შეერთებოდნენ, ან საერთოდ დაეტოვებინათ სომხეთი. დიოფიზიტი სომხების ერთი ნაწილი, რომელმაც უარი თქვა მრწამსის შეცვლაზე, საქართველოში გადმოსახლდა.

უფრო მოგვიანებით სომხური ეთნიკური ჯგუფები გაუკაცრიელებულ ადგილებზე სახლდებოდნენ. მათ საქალაქო ცხოვრების გამოცოცხლებაშიც შეჰქონდათ მნიშვნელოვანი წვლილი. ამის მაგალითია დავით აღმაშენებლის მიერ გორში სომხების ჩამოსახლება. ასევე მრავლად იყვნენ სომხური წარმოშობის პირები საქართველოს მეფეთა სამსახურშიც.

გვიან შუა საუკუნეებში მრავალი სომეხი ტოვებდა ისტორიულ სამშობლოს, ვინაიდან იქ მათ ეროვნულ-პოლიტიკური თუ რელიგიური ნიშნით ავიწროებდნენ (იმ დროისათვის სომხეთის სახელმწიფომ კავკასიაში დამოუკიდებლობა დაკარგა) და სხვა ქვეყნებში, უფრო ხშირად საქართველოში, ეძებდა თავშესაფარს. სომხები, უპირატესად, მოსაზღვრე ქვემო ქართლში სახლდებოდნენ სომხეთთან სიახლოვის გამო, იმ იმედით, რომ ხელსაყრელ შემთხვევაში თავიანთ სამშობლოში დაბრუნდებოდნენ. XV საუკუნის პირველ ნახევარში ლორის პატრონმა პეგინ ორბელიანმა ოსმალეთიდან დევნილი უამრავი სომეხი შეიფარა, რომლებიც ადგილობრივ მოსახ- ლეობასთან ერთად თითქმის მთლიანად ამოჟლიტა 1440 წელს ლორეში შემოჭრილმა ყარა-ყოინლუს ფადიშაჰმა ჯეჰან-შაჰმა. იმ ხანებში ხშირი შემოსევებით გაუკაცრიელებული აღმოსავლეთ საქართველოს სოფლების დასახლებით ქართველი ხელისუფლებიც დაინტერესებული იყვნენ. XV-XVI საუკუნეების მიჯნაზე ქართლის მეფე კონსტანტინე II-ის ვაჟი ბაგრატ მუხრანბატონი ყარაბაღში ჩავიდა, ყმა გლეხები შეიძინა და მუხრანში დაასახლა, სადაც მათი შთამომავლობა დღემდე ცხოვრობს. სომეხმა მელიქებმა, აბოვმა და მეჯლუმმა, მეფე ერეკლე II-ს საქართველოში დასახლების ნება სთხოვეს. მეფემ შეიწყნარა აბოვის თხოვნა და თავისი ყმებიანად ქვემო ქართლში ჩამოასახლა, სოფელი ბოლნისი მისცა და კოლპის გზის დაცვა დაავალა. მეფე გიორგი XII-მ ქვემო ქართლში მელიქი ჯემშიდი ჩამოიყვანა გარკვეული პირობით: მას შეეძლო ეს ადგილი დაესახლებინა და მოეხმარა, „თუ არა და ისე სამეფო იყო, არა ჰქონდა ხელმწიფება გაყიდვისა“.

საქართველოს სამეფოს მმართველობა არათუ უპირისპირდებოდა სომეხ მიგრანტებს, არამედ პირიქით - ქმნიდა პირობებს ქართველი და სომეხი მოსახლეობის მშვიდობიანი თანაცხოვრებისათვის, ცდილობდა სომხური ეთნიკური ელემენტის ინტეგრირებას. ქართველი მეფეები (ერეკლე II, გიორგი XII) მათთვის შეღავათებს აწესებდნენ. სწორედ ამიტომ უკუმიგრაციას უმნიშვნელო მასშტაბები ჰქონდა. ერთხანს ერეკლე II-ს სომხური კაპიტალის იმედი ჰქონდა და მისი საშუალებით ფიქრობდა ქვეყნის აღორძინებას. ამიტომ ფართოდ უღებდა კარს სომხებს. 1780 წელს ერევნიდან და 1787 წელს ყარაბაღიდან ერეკლემ 7000-ზე მეტი ადამიანი შემოიყვანა, თუმცა მათი ერთი ნაწილი მოგვიანებით განჯაში გადასახლდა. შემოდიოდნენ უფრო პატარა ჯგუფებიც, XVIII საუკუნის ბოლოს ირანელთა შემოსევებით შეწუხებული სომხების 50 ოჯახი ელიზავეტპოლიდან და შუშიდან სურამის „უბანში“ გადმოვიდა და სოფ. ვაკის საბატონო მიწაზე დასახლდა.

საქართველოში რუსეთის გაბატონების შემდეგ სომხური მოსახლეობის რაოდენობის გაზრდა ახალი მიგრაციების ხარჯზე მოხდა. 1804 წელს გენერალმა ციციანოვმა ქვემო ქართლში ერევნის სახანოდან 2000 ადამიანი ჩამოასახლა (მანამდე აქ 5000-მდე სომეხი ცხოვრობდა). ცარისტულმა მმართველობამ XIX საუკუნის 20-იანი წლების ბოლოს ირანიდან და თურქეთიდან საქართველოში მრავალრიცხოვანი სომხური მიგრაციები განახორციელა. საქართველოში ირანიდან შემოსახლებული სომხები ქვემო ქართლში დაასახლეს, თურქეთიდან შემოყვანილნი კი, ძირითადად, სამცხე-ჯავახეთში.

1828-29 წლებში რუსეთ-თურქეთს შორის დადებული ადრიანოპოლის საზავო ხელშეკრულების ძალით რუსებმა საომარი ოპერაციების დროს დაკავებული თურქეთის ტერიტორიის დიდი ნაწილი დატოვეს. იქ მცხოვრები სომხები მათ იარაღით უჭერდნენ მხარს, ახლა კი თურქების წინაშე მარტო დარჩენისა და ფიზიკური განადგურების საფრთხე დაემუქრათ. ამიტომ ისარგებლეს ადრიანოპოლის ხელშეკრულების იმ მუხლებით, რომელთა მიხედვითაც მეომარი მხარეების მოსახლეობას უფლება ეძლეოდა დაუბრკოლებლად გადასულიყო საცხოვრებლად ერთი ქვეყნიდან მეორეში, და რუსეთის იმპერიის ტერიტორიაზე გადმოსახლდნენ. 5 ათასი ოჯახი რუსეთის ხელისუფლებამ, ახლად შემოერთებულ ქართულ მიწაზე, სამცხე-ჯავახეთში ჩაასახლა.

თურქეთიდან სომხური მიგრაცია საქართველოში მთელი XIX საუკუნის განმავლობაში მიმდინარეობდა. ამ პროცესმა განსაკუთრებით ინტენსიური ხასიათი მიიღო 1877-89 წლებში რუსეთ-თურქეთის ომის შემდეგ. იმ ხანებში საქართველოში უამრავი სომეხი ჩამოვიდა, და ძირითადად, შავი ზღვის სანაპირო რაიონებში დამკვიდრდა.

1895-96 წლებში თურქეთში მომხდარმა სომხების დევნამ ლტოლვილთა ახალი ნაკადი გამოიწვია. მთლიანად ამიერკავკასიაში შემოსული 25000 ლტოლვილიდან 19000 ქართულ რაიონებში დასახლდა. თურქეთიდან მრავალი სომეხი შემოვიდა 1915 წლის შემდგომაც, იქ განვითარებული ტრაგიკული მოვლენების შედეგად. XIX საუკუნის 60-იანი წლებისათვის სომხები თბილისის გუბერნიის 267 დასახლებულ პუნქტში ცხოვრობდნენ. თითქმის ყველა სომხურ სოფელში იყო სომხური ეკლესია, ზოგან კი, მაგ., აგარაკში, ახპატში, სომხური სკოლებიც ჰქონდათ. მთლიანად სომხებით იყო დასახლებული მდ. დებედაჩაისა და ყაზახის მაზრას შორის მდებარე ველი. ძირითადად სომხებით იყო დასახლებული მდინარე დებედას აუზი და ლორეს სტეპი, თუმცა აქ ქართული, რუსული და ბერძნული სოფლებიც

იყო.

ნარევი - ქართული-სომხური - იყო ახტალის მოსახლეობა, ხოლო დებედის უკიდურეს სამხრეთ-დასავლეთით ქართული მოსახლეობა თითქმის არ ჩანს. მდინარე მაშავერასა და ქციის ზემო წელი, რომელიც ყაფლანიშვილებს ეკუთვნოდა, გაპარტახებული ყოფილა. აქ სომხურ მოსახლეობაში, მცირე რაოდენობით, ქართველებიც სახლობდნენ.

1948-49 წლებში ალგეთის ხეობაში ჩატარებული ეთნოგრაფიული კვლევების დროს პატარა ენაგეთში, ვარდისუბანში, ვაშლოვანსა და სხვა სოფლებში დაფიქსირდა ქართულად მოლაპარაკე მოსახლეობა, რომლებიც აღმსარებლობით არაქალკედონელები იყვნენ. ამ მასალაზე დაყრდნობით, შეიძლება დავუშვათ ორი ვარიანტი: ესენი ან ქვემო ქართლში მოსახლე უძველეს ქართველთა შთამომავლები არიან, რომლებმაც ქალკედონური მრწამსი შეიცვალეს, ან შედარებით გვიან მოსული სომხები, რომელთაც მშობლიური ენა დაკარგეს. შერეულ სოფლებში საურთიერთობო ენას ქართული წარმოადგენდა.

საცხოვრებელი
და სამეურნეო ნაგებობები

სომხებით დასახლებულ სოფლის უბანს სამცხეში „მაილას“ უწოდებდნენ. ეს სახელწოდება შეიძლება შერქმეოდა მდებარეობის გამო - „ვერი მაილა“ (ზედა უბა- ნი), „ნერკინ მაილა“ (ქვედა უბანი), ან შესაძლოა, მაცხოვრებელთა საერთო წინაპრის სახელიდან - „შოფერინგ მაილა“ მომდინარეობდეს, ან გვარიდან - „დარბენენქ მაილა“, ხელობასთანაც შეიძლება იყოს დაკავშირებული - „დურგალენქ მაილა“ და სხვ. ძირითად ორიენტირს, ჩვეულებრივ, სომეხთა სამოციქულო ან კათოლიკე ეკლესია წარმოადგენს. როგორც წესი, ეკლესიასთანვე მდებარეობს მცირე ზომის მოედანი, ხალხის თავშესაყარი. ხშირად აქვეა ხოლმე მილსადენით გამოყვანილი წყალი - ქვის, ბეტონის ან ხის აუზები და ჩამოსაჯდომი ძელ-სკამები. ეკლესიის მოედანზე იმართება სახალხო თავყრილობები, აქ იკრიბებიან საეკლესიო დღესასწაულების დროს, სოფლის საჭირბოროტო საქმეების გასარჩევად ანდა სალაპარაკოდ. სასაფლაო, ჩვეულებრივ, სოფლის განაპირას მდებარეობს, ეთნიკურად შერეულ პუნქტებში კი - მოშორებით და სომხური სასაფლაოებისთვის დამახასიათებელი იერსახე აქვს. მიცვალებულთა პატრონიმიული პრინციპით დასაფლავება ბოლო დრომდეა შემორჩენილი.

შენობა-ნაგებობების განლაგებით სომხური სოფლები ადგილობრივი ქართული დასახლებებისაგან თითქმის არ განსხვავდება. ტრადიციულად, სამცხე-ჯავახეთის სიმბიოზური, მიწათმოქმედება-მესაქონლეობით წარმოდგენილი მეურნეობისათვის დამახასიათებელი იყო კომპლექსური საცხოვრებელი და სამეურნეო, დარბაზული ტიპის ნაგებობები. დასახლებული პუნქტები ერთმანეთთან საიდუმლო ხვრელებით დაკავშირებული შენობებისაგან შედგებოდა, ეზოების უქონლობისა და ნაგებობების მაქსიმალური სიმჭიდროვის გამო ასეთი დასახლება თითქმის შეუმჩნეველი იყო. სოფელს მტრის თვალისაგან ისიც იფარავდა, რომ სასოფლო სამეურნეო სავარგულები მოშორებით მდებარეობდა. მიწურბანიანი და სანახევროდ მიწაში ჩაფლული სოფლები ნაკლებად ზარალდებოდა მტრის თავდასხმისას.

სამცხე-ჯავახეთში მცხოვრები სომხების ტრადიციული საცხოვრებელი ერდოიან- გვირგვინიან დარბაზულ ნაგებობას წარმოადგენს, ამგვარი სახლები, მეტწილად, აღმოსავლეთ საქართველოს ბარში გვხვდება. ამ ტიპის ნაგებობები ძლიერად შეჯგუფებულ, მეტწილად, გზისპირა დასახლებებშია გავრცელებული. სამხრეთ და აღმოსავლეთ საქართველოში გავრცელებული ერდოიან-გვირგვინიანი დარბაზული ნაგებობების.ოკალურ ვარიანტთა ჩამოყალიბება გეოგრაფიული, სამეურნეო, ეკოლოგიური და სოციალური ფაქტორებით იყო განპირობებული.

დარბაზული ტიპის ნაგებობები გავრცელებული იყო, აგრეთვე, ყარსში, ბასიანსა და მის მომიჯნავე ოლქებში არსებულ სომხურ დასახლებებშიც. ამიტომ სამცხე- ჯავახეთში ჩამოსახლებისას დაცარიელებულ სოფლებში მათ საკმაოდ ნაცნობი საცხოვრებელი გარემო დახვდათ. მესხური საცხოვრებელი ერთ ჭერქვეშ მოთავსებულ ადამიანთა საცხოვრისსა და სამეურნეო ნაგებობათა კომპლექსს წარმოადგენდა. ამ მხრივ, აქაური ტრადიციული სომხური და ქართული სახლები იდენტურია. XX საუკუნის 90-იან წლებში ასეთი შენობები ჯერ კიდევ შემორჩენილი იყო, თუმცა საცხოვრებლად თითქმის აღარ გამოიყენებოდა, არსად გვხვდება მათი თუნდაც სამეურნეო დანიშნულებით გამოყენების შემთხვევაც.

სომხურ ენაში სახლის აღსანიშნავად გამოიყენება ტერმინი „ტუნ“. ტუნს თავდაპირველად რამდენიმე მნიშვნელობა ჰქონდა. ის გამოხატავდა, ერთი მხრივ, სამფლობელოს, მამულს, რაიონს, ოლქსა და თვით ქვეყანასაც კი, მეორე მხრივ კი, სოციალურ გაერთიანებებს აღნიშნავდა - გვარს, პატრონიმიას და, მოგვიანებით, დიდ საოჯახო თემს.

სამხრეთ საქართველოში ამ ტიპის საცხოვრებელს სომხები „გოღატუნ“-ს (მიწის სახლს) უწოდებენ. ის ქვისა და ალიზისაგან არის აგებული, გადახურვა მიწურბანიანია, შედგება კარაპანის, დერეფნისა და სამი განყოფილებისაგან. საცხოვრებლის შესასვლელში მოთავსებულია ღია აივანი - კარაპანი, რომელიც სამუშაო და საყოფაცხოვრებო იარაღების საწყობად გამოიყენება. ზაფხულობით ოჯახი სწორედ აქ ატარებდა დროს. კარაპნიდან ხის მძიმე, უბრალო კარით შევდივართ ბნელსა და ვიწრო დერეფანში („შვოგ“), რომელიც ნაგებობის ცალკეულ განყოფილებებს ერთმანეთთან აკავშირებს. შვოგის მარცხნივ იმყოფება „ტანდერტუნი“ (თონის სახლი), დაახლოებით 20 კვ. მ. ფართობის სოხანიანი ოთახი. მისი სახელწოდება მომდინარეობს აქ მოთავსებული „ტუნდირ“-ისაგან (თონე=კერია). ეს ოთახი ორი განყოფილებისაგან შედგება - ერთი შედარებით (40-50 სმ-ით) მაღლაა განლაგებული. ამ განყოფილებაში ორი განსხვავებული ზომის ტუნდირია ჩადგმული. ტუნდირი - თუნდირი წარმოადგენს მიწაში პირამდე ჩაფლულ გამომწვარი თიხის უძირო ცილინდრული ფორმის ჭურჭელს (ქართული თონის მსგავსს). შედარებით დიდი ზომის ტუნდირში ოჯახის დიასახლისი კვირაში ერთხელ სომხურ ლავაშს აცხობდა, უფრო მომცროში კი ყოველდღიურ საჭმელს ამზადებდნენ. ამ ოთახის შემაღლებულ ნაწილს „ტენდრუჰ“ ჰქვია.

ტენდერტუნის დაბალ განყოფილებაში დგას ხის გრძელი ტახტი. წინათ მასზე ოჯახის ახალგაზრდა წევრები იძინებდნენ. ტენდერტუნს საკუთარი გვირგვინი აქვს, რომელიც ხის ბოძებზეა დაყრდნობილი და ხუთი საფეხურისაგან შედგება. ამ სათავსოში ინახებოდა მარცვლეულისათვის განკუთვნილი ხის დიდი ჭურჭელი „ამბარი“.

შვოგი მთავრდება საკმაოდ მოზრდილი ბნელი ოთახით „გომით“. გომი საქონლის სამყოფელი (ბოსელი) იყო. მას სინათლე ზემოთ მოთავსებული პატარა ერდოდან „ერდიკ“ მიეწოდებოდა. აქ იატაკი („სჰალდერუმ“) ხის ძელებისაგანაა გაკეთებული. შუაში მას პატარა ღარი („გრანოცი“) ჩამოუდის წუნწუხის გასასვლელად. გომს ბრტყელი მიწური გადახურვა აქვს.

დერეფნის მარჯვნივ, გომის მოსაზღვრედ, მოთავსებულია საცხოვრებელი ოთახი „სექუნი“ ან „ბესჰიკ ოდა“. შენობაში ესაა ყველაზე კეთილმოწყობილი განყოფილება. ოთახი ითვლებოდა ოჯახის უფროსის სამყოფლად, აქვეა მისი მოსასვენებელი ადგილი „მიზანდარან“ და გრძელი ხის ტახტი ოჯახის უფროსის ცოლისა და შვილიშვილებისათვის, კედლის კარადა ხის კარებით („დოლაბ“) ჭურჭლისა და თეთრეულისათვის. სინათლე და ჰაერი ბესჰიკ ოდაში გვირგვინის ბოლოს დატანებული ერდოდან შემოდის. გვირგვინი ოთხკუთხაა, ხუთსაფეხურიანი (მისი აგების წესი უკვე XIX საუკუნეში არის აღწერილი სამეცნიერო ლიტერატურაში). ერდო მცირე ზომის, 30-40 სმ-იან, ჭრილს წარმოადგენს, რომელსაც წვიმიან ამინდში პატარა ფიცარს აფარებდნენ, რათა საცხოვრებელში წყალი არ ჩამოსვლოდათ.

ისტორიული სომხეთის ტერიტორიაზე ნაგებობების ფორმის, სამშენებლო მასალის, სახურავის მოწყობილობისა და კერიის ადგილსამყოფლის მიხედვით ორი ტიპის ტრადიციულ ნაგებობას, ე.წ. „გლჰატუნს“ გამოყოფენ. ეს ტიპები ზემოთ აღწერილი გოღიატუნისაგან განსხვავდება ელემენტებით, რომლებშიც ადგილობრივი ქართული სამშენებლო ტრადიციების ძლიერი გავლენა იგრძნობა.

ტრადიციულ სომხურ ნაგებობებში ზოგჯერ გვირგვინი ეყრდნობოდა არა მარტო ხის ბოძებს, არამედ კედლებსაც, უფრო მეტიც - ხშირად ტუფის ქვისაგან ნაგები სახლის გვირგვინი მხოლოდ კედლებს ეყრდნობოდა.

ეთნიკური იერსახე ჰქონდა შენარჩუნებული საცხოვრებლის იმ ელემენტებს, რომლებსაც საკულტო დანიშნულება ჰქონდათ. მაგალითად, ქართული კერისაგან განსხვავდებოდა სომხური „ვოჯახ“ (კერა). სომხებისათვის დედაბოძის კულტი დამახასიათებელი არ ჩანს და ამიტომ სახურავის საყრდენი ბოძები, დედაბოძის ჩათვლით, სადაა და ნაკლებად გაფორმებული (ქართულ ეთნიკურ გარემოში დედაბოძს დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა, რაც ამ ელემენტის მრავალფეროვანი ორნამენტით შემკობაში გამოიხატება).

ტრადიციული ნაგებობების ინტენსიური მოდიფიკაციის პროცესს, რომელიც XX საუკუნის 30-40-იან წლებში დაიწყო, ეთნოდემოგრაფიული და სოციალ ეკონომიკური ფაქტორები განაპირობებდა. ერდოიან-გვირგვინიანი საცხოვრისიდან თანამედროვე საცხოვრებლზე გადასვლის პირველ საფეხურად მასში ახალი განყოფილებების დამატებას მიიჩნევენ, რის შემდეგაც ქართულ ყოფაში „თაკარებიანიოდა“, ხოლო სომხურში „იურისენიაკი“ გაჩნდა. ახალ ოთახებში ბუხრის შენების პრაქტიკამ კონსტრუქციული ცვლილებების აუცილებლობა გამოიწვია. კერიის („ვოჯახის“) ადგილსამყოფლის შეცვლამ გავლენა მოახდინა ოთახის ინტერიერზე. შესასვლელი კარის მოპირდაპირედ კედელთან ბუხრის აგებამ და მისთვის საგანგებო საკვამურის მოწყობამ კვამლის გამტარის ფუნქცია დაუკარგა ერდოს, ხოლო ბინის განათება ფანჯრებს დაეკისრა. მტრის შემოსევათა საშიშროების გაქრობამ მიწურ ნაგებობებს თავდაცვითი დანიშნულება დაუკარგა. კარდინალურმა საზოგადოებრივმა ცვლილებებმა გასული საუკუნის პირველ ნახევარში ტრადიციული სოციალური ერთეულის, საოჯახო თემის, დაშლა გამოიწვია; ამდენად, მოიშალა ერდოიან-გვირგვინიანი ნაგებობების სოციალური ფუნქციაც, რადგან ქართული დარბაზი, სომხური „გლხატუნი“ და აზერბაიჯანული „ყარადამი“ ახალ დროის მოთხოვნებს ვეღარ აკმაყოფილებდა.

სამეურნეო ყოფა და მატერიალური კულტურა

საქართველოს სომხური მოსახლეობა საცხოვრებელი ადგილის სპეციფიკიდან და საკუთარი ტრადიციული შრომითი ორიენტაციიდან გამომდინარე, სხვადასხვა საქმიანობას ეწეოდა.

ქალაქად მცხოვრები სომხები ხელოსნობასა და ვაჭრობას მისდევდნენ. განსაკუთრებით დიდი მასშტაბები ჰქონდა მეურნეობის ამ დარგებს ქალაქებში (თბილისში, ქუთაისში, გორში, თელავში და ა.შ.). საქალაქო ცხოვრების აღორძინებაში სომხურ ეთნიკურ ელემენტს დიდ როლს ანიჭებდნენ ქართველი მოღვაწენიც.

სოფლად მცხოვრები სომხები მიწათმოქმედებასა და მესაქონლეობას მისდევდნენ. ისინი, ჩვეულებრივ, მტრის შემოსევებით გაპარტახებულ სოფლებში სახლდებოდნენ. მეურნეობის მხრივ აქ სპეციფიკური ვითარება იყო, განსაკუთრებით სამხრეთ საქართველოში, სადაც თურქების გავლენის შედეგად, XVI-XVIII საუკუნეებში, თანდათანობით ისპობოდა ქართული მიწითსარგებლობის წესი და ოსმალური თიმარიოტული სისტემა ინერგებოდა, გამოხატული ე.წ. ახჩურ და თაფუს წესით მიწის ფლობაში. მიწათმფლობელობის ეს წესი კარგად იყო ცნობილი ოსმალეთიდან გადმოსული სომხებისათვის და თითქმის XIX საუკუნის ბოლომდე იქნა შენარჩუნებული. ამის მიუხედავად, მიგრანტებს გაუძნელდათ ახალ ეთნო ეკოსისტემას შეგუებოდნენ. მკვიდრი მოსახლეობის მიერ საუკუნეების განმავლობაში შექმნილი და ადგილობრივ ბუნებრივ-გეოგრაფიულ გარემოსთან ოპტიმალურად მორგებული სამუშაო იარაღები, შრომის წარმოების ხერხები და კულტურულ მცენარეთა ჯიშები უმეტესად უცნობი იყო მათთვის, რაც შრომის შედარებით დაბალ პროდუქტიულობას განაპირობებდა. გარკვეული დროის გასვლის შემდეგ სომეხი მიგრანტები იძულებულნი გახდნენ ნასესხობის გზით, გადაეღოთ ადგილობრივი მოსახლეობისაგან ტექნიკური უნარ-ჩვევები და შრომის იარაღები. ისინი ებმებოდნენ ადგილობრივი ეთნოგეოგრაფიული გარემოსათვის დამახასიათებელ სამიწათმოქმედო და მესაქონლეობის სტრუქტურაში, ითვისებდნენ სოფლის მეურნეობის წარმოების ადგილობრივ ხერხებს, ებმებოდნენ უკვე ჩამოყალიბებულ საირიგაციო სისტემაში, ითავისებდნენ მესაქონლეობის ტრადიციულ წესს, უკვე არსებულ საიალაღო ბაზებს და ა.შ.

მიწათმოქმედებისა და მესაქონლეობის სიმბიოზი, თავის მხრივ, ცხოვრების სხვა მხარეებზეც ახდენდა გავლენას. პირუტყვს დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა, ჯერ ერთი, სამიწათმოქმედო მეურნეობაში, და, გარდა ამისა, ხორცის და რძის პროდუქტებს კვების რაციონში ისეთივე მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა, როგორიც სამიწათმოქმედო კულტურებიდან დამზადებულ საკვებს. ცალკეულ რეგიონებში (ჯავახეთში) აუცილებელი იყო საქონლის ნაკელისაგან.აწვავის (წივის) დამზადება. მაღალგანვითარებული მესაქონლეობა პოზიტიურ გავლენას ახდენდა შინამრეწველობაზე. ჯავახეთის სოფლები განთქმული იყო ოჯახებში დამზადებული შალის ნაწარმით, რომელიც საფრანგეთშიც კი გაჰქონდათ. მისდევდნენ მეცხვარეობას. ორი ჯიშის ცხვარი გავრცელებული იყო - „მაზიხი“ და „თუშური“. ამათ გარდა, ცნობილი ყო მათი ნაჯვარი ჯიში „კისიაკი“. მას უკავშირებენ თურქეთში „ყარამანის“ სახელით ცნობილ ცხვარს, რომელიც დიდი ზომით, წონითა და ცხიმიანობით გამოირჩეოდა.

ჰყავდათ მსხვილფეხა საქონელიც, განარჩევდნენ თურქმანული და თარაქამული მოდგმის პირუტყვს. თურქმანული საქონელი ტანად დიდი იყო და ცხიმიანი რძეც ჰქონდა, იგი გავრცელებული იყო ახალქალაქის მაზრის სამხრეთ ნაწილში, ყარსის მიმდებარე რაიონებში. მაზრის ჩრდილოეთით, ბორჩალოს მეზობელ ადგილებში, უფრო მეტად თარაქამული საქონლის მოშენებას მისდევდნენ. სომხები ადგილობრივი ჯიშის საქონელს ამჯობინებდნენ, რომელიც, მართალია, ტანად მორჩილი, მაგრამ ადგილობრივ გარემოს შეგუებული, ამტანი და ღონიერი იყო.

თითქმის ექვსი თვის განმავლობაში ბაგურ კვებაზე მყოფი საქონელი ზამთარში ძალიან ბევრ საკვებს მოითხოვდა. განსაკუთრებით ხარისხიან საკვებად ითვლებოდა თივა. თივის დამზადებას ივლისის თვიდან იწყებდნენ. პირველ რიგში, სოფლის მახლობლად მდებარე ბაღებსა და ჭალებს გათიბავდნენ. აგვისტოში კი მთაშიც ავიდოდნენ, სათიბები, ჩვეულებრივ, თითოეულ სოფელს თავისი საძოვრის მახლობლად ჰქონდა.

თივის გარდა ზამთარში საქონლის საკვებად იყენებდნენ ბზესაც (ნამჯა და ქერი), რომელიც საგანგებოდ მოწყობილ საბძლებში ინახებოდა. საბძელი საკმაოდ მოზრდილ ნაგებობას წარმოადგენდა. ჩვეულებრივ იგი „გომი ოდაზე“ (საქონლის სადგომზე) უშუალოდ იყო მიდგმული და მას კარით უკავშირდებოდა.

ზაფხულობით სოფლებში საქონლის დატოვება მთელ რიგ სიძნელეებთან იყო დაკავშირებული, მათ აქ ცალკე მომვლელი (მწყემსი) სჭირდებოდა, ხოლო ოჯახის წევრთა ძირითადი ნაწილი სხვა საქმიანობით იყო დაკავებული და საქონლისათვის მუშახელის მოცდენა ეძნელებოდათ. ამას ემატებოდა სოფლისპირა საძოვრების სიმცირე. ამიტომ მცირესაქონლიანი ოჯახები, რომლებსაც საზაფხულო საძოვრებზე ბინებიც არ ჰქონდათ, მეწველ საქონელს ახლო ნათესავს ან სხვა სანდო ადამიანს მიაბარებდნენ, რასაც სომხები „კისოვის“ ეძახდნენ. ეს არის არენდის თავისებური ფორმა. საქონლის წამყვანი ვალდებულებას ღებულობდა, რომ მას პატრონს დაუზიანებლად დაუბრუნებდა. ამასთანავე, რძის პროდუქტების გარკვეული ნაწილიც (ერბო, საქონლისა და ცხვრის ყველი) საქონლის პატრონს ეკუთვნოდა.

შეძლებულ ოჯახებს ხშირად იმდენად ბევრი საქონელი ჰყავდათ, რომ ან ცალკე უნდა დაექირავებინათ მწყემსები, ან ოჯახიდან გამოეყოთ ვინმე.

ზაფხულის დასაწყისში საქონელი ალპურ საძოვრებზე („იაილებზე“) მიდიოდა. მისი გაყვანის ვადები დამოკიდებული იყო სოფლის სარგებლობაში მყოფი საძოვრის მდებარეობაზე. ვისაც უფრო ქვემოთ ჰქონდა იაილები, შეეძლო ადრევე წაერეკა იქ პირუტყვი. საერთოდ კი, საზაფხულო საძოვრებზე ივნისის შუა რიცხვებიდან მიდიოდნენ.

იაილებზე საქონელს მიჰყვებოდნენ: ქალები (რძის პროდუქტების დასამზადებლად), ბავშვები და ოჯახის მოხუცი წევრები, რომელთა მონაწილეობას სამიწათმოქმედო საქმიანობაში დიდი მნიშვნელობა აღარ ჰქონდა. როდესაც ოჯახში რამდენიმე ცოლშვილიანი ძმა გაუყრელად ცხოვრობდა, მაშინ ერთი მათგანი (ჩვეულებრივ, უმცროსი) თავისი ცოლ-შვილით მიდიოდა იაილაზე და ზაფხულს იქ ატარებდა. იაილებზე აგებული ქვის მიწურბანიანი შენობები ორი-სამი განყოფილებისაგან შედგებოდა. ბაგებზე ცალკე იყო გამოყოფილი საცხოვრებელი ოთახი („ტუნი“), ამ განყოფილებაში ეძინათ, აქვე ამზადებდნენ რძის პროდუქტებსაც. მეორე ოთახი განკუთვნილი იყო რძის დასაყენებლად (რათა თავზე ნაღები მოეგდო) და რძის პროდუქტების შესანახად. ერთი განყოფილება განკუთვნილი იყო ახლადმოგებული ხბოებისათვის. ნაგებობას მიშენებული ჰქონდა ხის სარებით შემოზღუდული უსახურავო საქონლის სადგომი „აღლი“, რომელიც ცხვრის დასაყენებლადაც გამოიყენებოდა.

რძის გადამუშავება, ძირითადად, იაილებზე ხდებოდა. სომხები ამზადებდნენ ორი სახის ყველს - მრგვალსა და ჩეჩილს. რძეს („კათ“) რამდენიმე ხანს გააჩერებდნენ ხის ვარცლებზე. შემდეგ მოხდიდნენ ნაღებს („სერუკ“), ნაღების შემდეგ დარჩენილი რძისაგან („ცოღ“) მზადდებოდა ჩეჩილი ყველი („ჯაველ პანირ“) ან მრგვალი ყველი („ქალა პანირ“). ადრე აკეთებდნენ ცხვრის ყველსაც („ვოჩხარე პანირ“). შესანახავად ყველს ხაჭოსთან ერთად ტენიდნენ საგანგებოდ გამზადებულ ცხვრის ტყავის გუდებში („ტიკ“). როდესაც ასეთი ყველი გაშრება, შეიძლება მთელი ზამთრის განმავლობაში შეინახოს.

მოხდის შემდეგ ნაღებს ერთი დღე გააჩერებდნენ, რათა ამჟავებულიყო, შემდეგ საგანგებო სადღვებლით („ხნოცი“) შედღვებდნენ. დარჩენილი დოსაგან („თან“) ხაჭოს („ვაზნათს“) ამზადებდნენ.

განსაკუთრებით გემრიელ საჭმელად ითვლებოდა „სერი“. იგი ნაღებისა და ბრინჯისაგან მზადდება. ერთმანეთში არეულ ნაღებსა და მოხარშულ ბრინჯს თონესთან აშრობდნენ რაიმე ჭურჭლით. როცა იგი თხელ ფირფიტად გადაიქცეოდა, ჭრიდნენ და სუფრაზე მიჰქონდათ. „სერი“ შეიძლება ქილაში ჩაიწყოს, ზედ თაფლი დაესხას და მთელი წელი შეინახოს. ამ პროდუქტს „მეღრასერი“ ერქვა. ივლის-აგვისტოში საქონელი წველას უკლებს. ამიტომ ერთ ან ორძროხიანი ოჯახები ერთმანეთს შეუამხანაგდებოდნენ და რძეს რიგრიგობით ერთმანეთს აძლევდნენ. ჩასესხებული რძის რაოდენობის დასამახსოვრებლად ხის ჯოხზე ჭდეს აკეთებდნენ. ამხანაგობის ასეთ ფორმას, ჭდის სომხური სახელწოდების მიხედვით, „ხაზს“ უწოდებენ.

საქონლის გამრავლებისა და პროდუქტიულობისათვის ხელშესაწყობად სომხური მოსახლეობისათვის დამახასიათებელი იყო ჩვეულებებისა და რიტუალების მთელი სპექტრი, რომელიც კალენდარული წლის განმავლობაში აგრარულ რიტუალებთან ერთად სრულდებოდა. რიტუალების ასეთი სიმრავლე და სინთეზი სომხურ მოსახლეობაში მიწათმოქმედებისა და მესაქონლეობის დიდი ტრადიციების არსებობის ნიშანია. ეს დარგები მუდამ მჭიდროდ იყვნენ ერთმანეთთან დაკავშირებული და ურთიერთწარმატებას განაპირობებდნენ.

სამოსი. მატერიალური კულტურის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ელემენტს წარმოადგენს ჩაცმულობა, რომელზედაც სათანადოდ აისახება როგორც ეთნიკური ერთობის მიერ განვლილი.გზა, ასევე თანამედროვე ტენდენციები. სოფლად მცხოვრებ სომხურ მოსახლეობაში XX საუკუნის შუა ხანებამდე იყო შემონახული ტრადიციული კოსტიუმის ელემენტები, რომლებსაც თურქული და ქართული სამოსის გარკვეული გავლენა ეტყობოდა. ქალაქად კი XIX საუკუნეში ევროპულ ჩაცმულობაზე

გადავიდნენ.

მამაკაცები ეტანებოდნენ უსაყელო პერანგს („შაპიკ“), რომელზედაც გარედან მუხლებამდე სატინის სამოსს, ახლუხს, იცვამდნენ. ახალუხზე კი გრძელი ჩოხა ემოსათ. ჩოხაზე იკეთებდნენ ტყავის ვიწრო ქამარს. ზოგჯერ ეს ქამრები მასიური ოქროთი ან ვერცხლით იყო მოვარაყებული. ძვირფასი ქამრები განსაკუთრებით პოპულარული იყო თბილისელ კინტოებში. როგორც ამბობდნენ, ქამარი - ესაა «კაპიტალი დასაფლავებისათვის”. იცვამდნენ ფართო შარვალს, რომელსაც ჰქონდა ქამარი (ხვანჯარი-ხონჯარი). ქალები გრძელი კაბის („ხალავ“) ქვემოთ ატარებდნენ გრძელ შარვლებს („ფოხან“). თბილისელ სომხის ქალებს მდიდრულად მორთულ სამკერდიან პერანგზე („კრცკალ“), მთლიანი გრძელი კაბა ეცვათ. ქალები გამოირჩეოდნენ სამკაულებით, იყენებდნენ ნელსაცხებლებსა და ფერუმარილს. თურქეთიდან გადმოსახლებული სომხების ტანსაცმელი განსხვავდებოდა თურქული სამოსისაგან - მამაკაცები ახალუხის ნაცვლად ატარებდნენ ჟილეტის მსგავს სამოსს („ელაკ“), მასზე მოკლე (წელამდე) ქურთუკი («ვარტიკ») ეცვათ. მათი შარვლებიც შედარებით ვიწრო იყო.

სოციალური ურთიერთობები

ოჯახი. XX საუკუნის დამდეგამდე სოფლებში მცხოვრები სომხებისათვის დიდი მრავალთაობიანი ოჯახები იყო დამახასიათებელი. ამ ტიპის ოჯახს სპეციალურ ლიტერატურაში „გერდსტანი“ ეწოდება, ხალხურ მეტყველებაში ხმარობდნენ ტერმინებს „ტუნ“ (სახლი) ან „ვოჯახ“ (კერა), შესაბამისად, დიდ, მრავალთაობიან და მრავალსულიან ოჯახებს „მეწ ტუნ“ (დიდი სახლი) ან „მეწ ვოჯახ“ ერქვა.

მართალია, დიდი ოჯახების გვერდით არსებობდნენ მცირე ინდივიდუალური ოჯახები, მაგრამ ეთნოგრაფიული მასალის ანალიზი გვიჩვენებს, რომ მრავალთაობიანი და მრავალრიცხოვანი ოჯახები, ეკონომიკური თვალსაზრისით, უკეთ იყვნენ მორგებული საქართველოსა და კავკასიის პირობებს.

სომხური დიდი ოჯახებისათვის დამახასიათებელი იყო ოჯახის უფროსისადმი უსიტყვო მორჩილება, რაზეც სომხურ გარემოში მოხვედრილ არაერთ მოგზაურს გაუმახვილებია ყურადღება.

XIX საუკუნიდან დაიწყო დიდი ოჯახების საყოველთაო კრიზისი ამიერკავკასიაში. ამდროინდელი სომხურენოვანი პერიოდული პრესა უხვ ცნობებს იძლევა მსგავს პროცესებზე. ავტორები შეშფოთებას გამოთქვამდნენ გერდსტანის დაშლის მზარდი ტენდენციის გამო.

ნოქრის ინსტიტუტი. ხშირად თვით მრავალრიცხოვან ოჯახებსაც კი უჭირდათ საოჯახო მეურნეობის მოვლა და საჭირო ხდებოდა დაქირავებული მუშახელი. ასეთად სომხურ სინამდვილეში გვევლინება „ნოქრების“ ინსტიტუტი. ნოქრის მდგომარეობა გერდსტანში წინააღმდეგობრივია. ერთი მხრივ, გერდსტანი ყიდულობდა მის სამუშაო ძალას, მეორე მხრივ კი, ჩვეულებითი სამართლის ნორ-მებით, თითქმის ამ გერდსტანის წევრების თანასწორად აღიქმებოდა და ოჯახის სხვა წევრებთან ერთად ცხოვრობდა. ყოფილა გერდსტანის წევრ ქალიშვილზე ნოქრის დაქორწინების ფაქტებიც.

სომხური გარემო ნოქართა ინსტიტუტის არსებობის საშუალებას იმის გამო იძლეოდა, რომ თურქეთის სოციალ-ეკონომიკური და პოლიტიკური ზემოქმედების შედეგად, მათში მთლიანად მოისპო წოდებრიობა, ასეთ პირობებში კი დამქირავებლისა და დაქირავებულის ერთმანეთზე დაქორწინება, მართლაც, შესაძლებელი ხდება, რაც სავსებით გამორიცხული იყო რეფორმამდელ ქართულ მოსახლეობაში.

ნათესაური კავშირ-ურთიერთობები. სომხური მოსახლეობა ნათესაობას აღნიშნავს ტერმინებით: „ჯინსი“ (არაბულად: ჯიში, გვარი, ეროვნება), „ტოჰმი“ (თურქულენოვანი ტერმინი) და „ცეღი“ (ტომი, ჯიში). ნათესავები ორ კატეგორიად იყოფოდნენ: ღვიძლ ნათესავებად - „ტირბარეკამ“ ან „ბარეგამითიუმ“, რაც აერთიანებდა ნათესავებს მესამე თაობამდე და გარე ნათესავები - „ჰერბარეგამ“, ანუ ნათესავები მესამე თაობის ზემოთ. ნათესავებში განასხვავებდნენ მამის მხარის („ზგაკაცნერ“ ან „ჰაირაგან ცეღ“) და დედის მხარის („ქერანქ“, „მორქურანქ“, „მორქურ თოხუმ“, „მაირაგანცეღ“) ნათესავებს.

ცალკე გამოიყოფა ცოლის მხარის ნათესავებიც („ანერანცესთახუმ“ - სიტყვასიტყვით: სიმამრის თოხუმი, „ანერანქეს“ - სიმამრის მხარე). ამდენად, სამცხე-ჯავახეთში მცხოვრები სომხები ნათესავებში გამოყოფდნენ სისხლით ნათესავებს (მამის და დედის მხარე) და მოკეთეობით ნათესავებს. სომხური მოსახლეობა შვილის აღსანიშნავად იყენებს ტერმინს „ტღა“//„მანჩ“ (ბიჭი) ან „ახჩიკ“ (გოგო). ნათესაობის ტერმინში ჩანს დამაკავშირებელი ნათესავის და ალტერის (ობიექტის) სქესიც, მაგ., „ჰოროღპერ - ახჩიკ“ (მამის ძმის ქალიშვილი), „ჰოროპერტღა“ (მამის ძმის ვაჟი), „ჰორქურტღა“ (მამის დის ვაჟი), „ჰორტურახჩიკ“ (მამის დის ქალიშვილი) და ა.შ. (შდრ. ქართული ბიძაშვილი, მამიდაშვილი, სადაც ალტერის სქესი არ ჩანს).

სომხებში გავრცელებული სისხლით ნათესაობის ტერმინები „პაპ“, „მამ“, „ტღა“, მოკეთეობითი ნათესაობის ტერმინი „მარდ“ - ელემენტარული ტერმინებია, რომლებიც აღნიშნულ რეგიონში სომხური სალიტერატურო ენისაგან განსხვავებით იხმარება. ვაჟიშვილის აღსანიშნავად გამოიყენება ტერმინი „მანჩ“, ნაცვლად ლიტერატურული „ორდისა“ და ა.შ.

მოკეთეობითი ტერმინებიდან აღსანიშნავია „ბაჯანაღი“ (ქვისლი), რომელიც ადგილობრივ ქართულშიც არის გავრცელებული. ლიტერატურულ სომხურში ქვისლი აღინიშნება ტერმინით „ქენაკალის“. ტერმინი ბაჯანაღი თურქულ გარემოსთან ხანგრძლივი ურთიერთობის გავლენით ჩანს შემოსული სამცხე-ჯავახეთისა და ქვემო ქართლის მოსახლეობის სალაპარაკო ენაში („ბაჯი“ - და, „აღა“ - ბატონი).

ცალკე უნდა გამოიყოს ნათლიობის ინსტიტუტი, რომელიც სომხებში დიდი პოპულარობით სარგებლობს. ნათლიას აღნიშნავენ ტერმინით „კნგრ“ და „ხაჩკნგრ“ (ლიტერატურულ ენაში „ქავორი“). ხაჩკნგრობის ინსტიტუტი უკავშირდება ჯვარედინ ნათლიობას. ორ ოჯახს შორის ნათლიობა თაობიდან თაობაზე გადადის. ერთი თაობის წარმომადგენელი მეორე ოჯახის მეორე თაობის წარმომადგენლის ნათლიაა. ნათლული შემდგომში ნათლიის შვილის ნათლია ხდება ა.შ. ამ ოჯახებს შორის მკაცრი ეგზოგამია მყარდებოდა.

ანალოგიური ვითარება სამცხე-ჯავახეთის ქართულ მოსახლეობაშიც ვლინდება, ოჯახი ოჯახს (ზოგჯერ გვარი გვარს) ედგა ნათლიად და ასე გრძელდებოდა თაობიდან თაობამდე, მაგრამ როლების შეცვლა, ე. ი. მირონის დაბრუნება, როგორც ეს სომხებში იყო მიღებული, არ შეიძლებოდა.

ქორწინება. ოჯახი და ნათესაური გარემო მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა საქორწინო ციკლში. საპატარძლოსა და სასიძოს შერჩევას ქალ-ვაჟის ოჯახი, ტრადიციულად, დიდი პასუხისმგებლობით ეკიდება. მთავარი ყურადღება ექცევა სარძლოს ან სასიძოს ოჯახის სოციალურ და მატერიალურ მდგომარეობას, მათი მშობლების სანათესაო წრეს, თავად კანდიდატის პირად თვისებებსა და ჯანმრთელობას. შედარებით ნაკლები ყურადღება ექცეოდა საქმროს ან საცოლის გარეგნობას, რასაც თვითონ ახალგაზრდები გადამწყვეტ მნიშვნელობას ანიჭებენ.

მექორწინეთა სავარაუდო წრე საკმაოდ ფართოა, რადგან თეორიულად შეიძლება ყველა ახალგაზრდა ქალ-ვაჟი დაქორწინდეს ერთმანეთზე, თუ ისინი ახლო სისხლით ნათესავები ან ხელოვნური ნათესავები არ არიან, თუმცა, როგორც წესი, ცდილობენ, რომ საქორწინო პარტნიორი თავიანთ კონფესიურ და ეთნიკურ გარემოში მოძებნონ. სასიძოსა და საპატარძლოს საქორწინო ასაკი წინათ ერთმანეთისგან საკმაოდ განსხვავდებოდა. მიღებული იყო შედარებით ასაკოვანი ვაჟის ასაკით ბევრად უმცროს გოგონაზე დაქორწინებაც.

სარძლოს ძებნაში აქტიურობდნენ დასაქორწინებელი ვაჟის მშობლები, მათი ჩარევის გარეშე ახალგაზრდები ერთმანეთს ვერ დაუკავშირდებოდნენ. უნდა ითქვას, რომ, ცალკეულ შემთხვევებში, შეიძლება საქორწინო პარტნიორის კანდიდატურის შერჩევაში ქალ-ვაჟმაც მიიღოს მონაწილეობა. ახალგაზრდებს შეიძლებოდა ერთმანეთი მოსწონებოდათ რელიგიური დღესასწაულების დროს (ყველიერი, აღდგომა, წყალკურთხევა და ა.შ.), რომლებიც სახალხო ზეიმის სახეს ატარებდა, თუმცა გადამწყვეტი სიტყვა თითქმის ყოველთვის მშობლებს ეკუთნოდათ.

როდესაც გარკვეული წინაპირობა შეიქმნებოდა, ვაჟის ოჯახი შუამავალს („მიჩნორთ“) გაუგზავნიდა ქალის მშობლებს. შუამავალი უნდა ყოფილიყო ოჯახის ახლობელი, რომ საიდუმლო არ გაემჟღავნებინა. შუამავალი მოლაპარაკებას აწარმოებდა ქალ ვაჟის დედ-მამას შორის. მას შეიძლება რამდენჯერმე დასჭირვებოდა მისვლა, ვიდრე საპატარძლოს მშობლებს არ დაითანხმებდა, თუმცა ეს თანხმობაც პირდაპირ არასოდეს წარმოითქმოდა.

შემდეგ ეტაპზე ქალიშვილის ოჯახს უკვე ვაჟის მშობლები და ბიძა ესტუმრებოდნენ მოსალაპარაკებლად („ხოსტევილ“). ამ დროს სახელდახელო სუფრა გაიმართებოდა და ოჯახები ნიშნობაზე („ნიშანდრექ“) შეთანხმდებოდნენ.

ნიშნობა უნდა გამართულიყო უქმე დღეებში, შაბათ-კვირას ან რომელიმე რელიგიურ დღესასწაულზე. ვაჟის მხრივ, მიდიოდა 4-5 კაცი, მათ შორის აუცილებლად უნდა ყოფილიყო ნათლია, ამ რიტუალს აუცილებლად უნდა დასწრებოდა ქალის ნათლიაც. ვაჟის მხარე მიიტანდა ოქროს ბეჭედს, სამკაულებს, ყვავილების თაიგულს, სასმელს ბოთლების კენტი რაოდენობით (უფრო ხშირად კონიაკს). გაიშლებოდა სუფრა, რომელზედაც ქალის ოჯახიც კენტი რაოდენობის ჭურჭლით დადგამდა სასმელს. სუფრაზე უნდა ყოფილიყო ტკბილეული, სუნჯუხი, ბასთურმა, მწვადი, თევზი, ყაურმა, ხაშლამა, ბაზუქი (მწნილი), ჩაი და ყავა. სუფრასთან პირველად დასვამდნენ ვაჟის წარმომადგენლებს, შემდეგ - ქალის ნათესავებს. სარძლოს ნიშანს სადედამთილო გადასცემდა და თან დალოცავდა - „ერთ ბალიშზე დაბერდით და გამრავლდითო“. სომხურ ყოფაში სრულწლოვანი წყვილის ნიშნობის გარდა, წინათ არსებობდა დაუბადებელ ბავშვთა ნიშნობა და აკვანში ნიშნობა („ბეშ-ჰიკ-ქერტსმა“).

ნიშნობის შემდეგ სასიძო ესტუმრებოდა ხოლმე მოყვრებს, თან საჩუქრები მიჰქონდა ბოხჩით: თავსაფარი, ტკბილეული და ა.შ. მიღებული იყო საპატარძლოს მოიპატიჟებაც ვაჟის ოჯახში.

მომდევნო ეტაპი იყო ქორწილი („ჰარსნიკ“) ჯერ ქალის, ხოლო შემდეგ ვაჟის ოჯახში. აუცილებელი იყო ახალდაქორწინებულთა დასაჩუქრება. თანაც ხმამაღლა აცხადებდნენ, ვინ რა საჩუქარი მოიტანა. განსაკუთრებით ცდილობდნენ გამორჩეულიყვნენ ნათლიები. ვაჟის სახლში გამართულ ქორწილამდე ახალგაზრდები ეკლესიაში მიდიოდნენ ჯვრის დასაწერად. ახალგაზრდები პატარძლის ოჯახში ორ თეფშს მოიპარავდნენ, რომლებსაც ვაჟის სახლში შესვლის წინ ახალდაქორწინებულებს დაუდებდნენ ფეხქვეშ. წესით, ერთი თეფში პატარძალს, მეორე კი სიძეს უნდა გაეტეხა, რათა მომავალი თანაცხოვრებისას ორივეს თანაბრად შეძლებოდა გადაწყვეტილების მიღება.

ქორწინების მეორე დღეს ახალგაზრდა ვაჟები (ჰარსნაღპერები) ცეკვით მიიტანდენ სიძის ოჯახში მზითევს („ჯეჰეზ“). ქალიშვილისათვის სათანადო მზითევის გაწყობა ოჯახის ღირსების საქმედ ითვლებოდა.

მზითევის მომზადება და წესრიგში მოყვანა ქალიშვილის ოჯახისაგან მნიშვნელოვან მატერიალურ სახსრებსა და დროს მოითხოვდა, ამიტომ მისთვის მზადებას გოგონას მშობლები ხშირად მაშინ იწყებდნენ, როდესაც იგი ჯერ სულ პატარა იყო. მზითევში შედიოდა - ქვეშაგები, თეთრეული, სპილენძის ჭურჭელი, ძვირფასეული და ა.შ. ზოგიერთი სამზითვო ნივთი მემკვიდრეობითაც გადადიოდა დედიდან შვილზე.

გასულ საუკუნეში, საბჭოთა სისტემის პირობებში, ძლიერ შესუსტდა რელიგიური ნორმები და საოჯახო ურთიერთობების დარეგულირება, გარკვეულწილად, სახელმწიფომ იკისრა. სავალდებულო საშუალო განათლების შემოტანამ ცვლილება შეიტანა სრულწლოვანების ცნებაში. ამიერიდან სრულწლოვანად ჩაითვალა საშუალო სკოლადამთავრებული ახალგაზრდა. საბჭოთა საოჯახო სამართალი არ ცნობდა განსხვავებას ქალ-ვაჟის საქორწინო ასაკში და მის ქვედა ზღვრად დაწესებული იყო თვრამეტი წელი. ამდენად, საქორწინო საშუალო ასაკი ქალებში 18-20 წელი გახდა, ხოლო ვაჟებში 24-25 წელი (თუმცა მრავალი გამონაკლისიც არსებობდა). ამასთანავე, შემცირდა მექორწინეთა შორის ასაკობრივი განსხვავებაც. ახალგაზრდებს ერთობლივად სწავლისა და შრომის საშუალება მიეცათ. გაიზარდა მომავალი მეუღლის მშობლებისაგან დამოუკიდებლად არჩევის შესაძლებლობა, გაიზარდა წრეც, საიდანაც ცხოვრების თანამგზავრს ირჩევენ. სოციალური გათანაბრების პირობებში სახელმწიფო იდეოლოგია ფუფუნებას ერთგვარ მანკიერებად მიიჩნევდა და ახალგაზრდებში ნერგავდა შეხედულებას მომავალი მეუღლის არჩევისას ქონებრივი კრიტერიუმების გათვალისწინების ამორალურობის შესახებ. ყოველივე ამან თავისებური გავლენა იქონია მექორწინე წყვილთა შეხედულებებზე. გასული საუკუნის შუა ხანებიდან უკვე, ძირითადად, ერთი თაობის ადამიანები ქორწინდებოდნენ და ასაკობრივი განსხვავება მათ შორის, ძირითადად, 5-7 წელს შეადგენდა.

დაკრძალვა. სომხურ ყოფაში დიდი ადგილი უჭირავს მიცვალებულის მოვლა- გაპატიოსნებას. როდესაც ოჯახში ვინმე გარდაიცვლებოდა, პირველ ყოვლისა, მეზობლები მივიდოდნენ სამძიმარზე, მიცვალებულს სამოსს გამოუცვლიდნენ. ადრე გარდაცვლილს მხოლოდ ერთ დღეს აჩერებდნენ შინ, მერე კი ეკლესიაში გადაჰყავდათ. წინათ მიცვალებულს მოკლე დროში კრძალავდნენ - დილით თუ გარდაიცვლებოდა, საღამოს დამარხავდნენ, საღამოს გარდაცვლილს კი - დილით. ამჟამად მიცვალებულის ეკლესიაში გადაყვანა იშვიათია, მაგრამ აუცილებელია წესის ასაგებად მღვდლის ოჯახში მიყვანა.

მიცვალებულს სახლიდან მისი ახლო ნათესავები - შვილები, შვილიშვილები, მამა, სიძეები და ა.შ. გამოასვენებენ, გარეთ საგანგებოდ მოწყობილ ადგილას დაასვენებენ და გამოეთხოვებიან. შემდეგ ამ ადგილს სამჯერ შემოატარებენ და სასაფლაოზე წაასვენებენ. საფლავამდე მხოლოდ მამაკაცები უნდა მიჰყვნენ. აქ კიდევ ერთხელ მიუსამძიმრებენ ჭირისუფალს. სოფლებში საფლავის გაჭრაზე მეზობლები და ნათესავები მუშაობენ. ცდილობენ მიწის მიყრაში ყველამ მიიღოს მონაწილეობა.

ქელეხი („ჰოკაუც“) შეიძლებოდა მიცვალებულის ოჯახში ან სასაფლაოზე გამართულიყო. სასაფლაოზე ქელეხის ჩატარების წესი XX საუკუნის 90-იან წლებში გაჩნდა და ეკონომიკურ სიდუხჭირეს უკავშირდებოდა. ყველა ოჯახს არ ჰქონდა საშუალება სუფრა ოჯახში გაეწყო და ამიტომ სასაფლაოზე გაშლილი შედარებით მწირი პურ-მარილით კმაყოფილდებოდნენ. სუფრაზე უნდა ყოფილიყო ლობიო, ხორცი და სხვა საჭმელები, ასევე სპირტიანი სასმელებიც. სადღეგრძელოებში მოიხსენიებდნენ გარდაცვლილსა და მის წინაპრებს. ახლობელ-ნათესავები და მეზობლები გარდაცვლილის ოჯახს მატერიალურადაც (ფულით) ეხმარებიან („მერელ ოქმეთიუმ“).

მიცვალებულის სულის მოხსენიება იციან გარდაცვალებიდან მეშვიდე და მეორმოცე დღეს და წლისთავზე. შეიკრიბებიან ახლობლები, წავლენ სასაფლაოზე, დაანთებენ სანთელს, მოიხსენებენ გარდაცვლილს და უკან ბრუნდებიან, სადაც მათ მიცვალებულის ოჯახი უმასპინძლდება.

ითვლება, რომ გლოვა ორმოცისათვის მთავრდება. ორმოცს აკეთებენ არა მეორმოცე, არამედ გარდაცვალებიდან 39-ე ან მე-41 დღეს. ამ დღეს ჭირისუფალი წვავს შავ ტანსაცმელს, მამაკაცები იპარსავენ წვერს. ახლობელ-ნათესავებს რამდენიმე დღით ადრე მიიწვევენ. მიაჩნიათ, რომ მეორმოცე დღეს მიცვალებულის სული ოჯახს ტოვებს და ზეცაში მიემართება.

სასაფლაოზე გადიან ყველა საოჯახო და ხალხურ დღესასწაულზე, მაგალითად, თუ სასიძოდ გამზადებულ ვაჟს მამა გარდაცვლილი ჰყავს, ქორწილის წინ მის საფლავზე გავა და სანთელს დაანთებს.

კალენდარული დღესასწაულები და ფოლკლორი

სომხური კალენდარული დღესასწაულები, მართალია, ქრისტიანულ ელფერს ატარებს, მაგრამ მრავალ წინარექრისტიანულ ელემენტსაც შეიცავს. დიდი სახალხო ზეიმი იყო ახალი წელი, წყალკურთხევა, სურბსარქისობა, აღდგომა, ვარდავარი, ამაღლება და მარიამობა.

დღესასწაულების ციკლი იწყება ახალი წლით („ნორ ტარი“). ზეიმი თითქმის ერთ კვირას გრძელდებოდა. ერთმანეთთან სტუმრად მიდიან უახლოესი ნათესავები (გათხოვილი ქალიშვილი ქმარ-შვილით, საშოვარზე წასული შვილი, ძმა და ა.შ.) საჩუქრით. საჩუქრად უნდა მიეტანათ ხილი, მარცვლეული, მამალი, რათა მომავალი წელი ბარაქიანი ყოფილიყო. გადმოცემით, მომავალ წელს უხვად იქნებოდა ის ყოველივე, რასაც ახალი წლის დღეებში საჩუქრად მიიღებდნენ. ამავე მიზნით მარცვლეულს ყრიდნენ მდინარეში, სახლის კარს ამკობდნენ ჯვრებით, აცხობდნენ რიტუალურ მრგვალ კვერებს. ახალი წლის მეორე-მესამე დღეს აუცილებლად მიდიოდნენ იმ ოჯახებში, სადაც ცოტა ხნის წინ ვინმე გარდაიცვალა და კიდევ ერთხელ მოიგონებდნენ განსვენებულს.

მეტად პოპულარული დღესასწაულია წმინდა სარქისობა („სურბ სარქისი“). სომეხთა ეკლესიის წმინდანის სახელი სიყვარულსა და ოცნებების ახდენას უკავშირდება. ამ დღეს ზოგიერთი ახალგაზრდა მარილიან კვერს ჭამს, რადგან ითვლება, რომ ვინც მოწყურებულს სიზმარში წყალს მიაწვდის, ის იქნება მისი საბედო. სოფ. პამაჯში ჩაწერილი ერთი გადმოცემის თანახმად, სურბ სარქისის სახელი კონფესიურ დაპირისპირებასთან არის დაკავშირებული. საბრძოლოდ წასულ სარქისს საგზლად წაუღია მოხალული ქერი („აღანძ“). რვადღიანი შეუწყვეტელი ბრძოლის შემდეგ აღანძი ქერის ფქვილად („ფოხინდ“) გადაიქცა. ამ მოვლენის აღსანიშნავად სურბსარქისობაზე ფოხინდს გარეთ, კართან, აწყობენ, რათა როდესაც სურბ სარქისი გამოივლის, მასზე ნაკვალევი დატოვოს.

ტრადიციული დღესასწაული „ბერიკაობა-ყეენობა“ სომხებისათვისაც ისევე იყო დამახასიათებელი, როგორც ქართველებისათვის. სომხური ყველიერის დღესასწაული „ბარეკენდან“ ფონეტიკურადაც და ზეიმის ფორმითაც წააგავს ბერიკაობას. ამ დროს (დიდმარხვის ყველიერის დღეებში) იმართებოდა მასობრივი გართობა-თამაშობები, ცხვებოდა საგანგებო რიტუალური ნამცხვარი „გათა“, შეძლებულ ოჯახებში იკრიბებოდნენ ახლობლები, იკვლებოდა საკლავი, მიჰყავდათ აშუღები, მეზურნეები. იმ დღეებში ყველაზე ხშირი იყო ნიშნობები, საპატარძლოს მშობლებთან მოციქულის გაგზავნა.

განსაკუთრებით აღსანიშნავია აღდგომა („ზატიკ“). სომხებით დასახლებულ ზოგიერთ სოფელში აღდგომის დღეებში იმართება ჭიდაობა ზურნის, სალამურისა და დოლის თანხლებით.

წარმართობისდროინდელ გადმონაშთად ითვლება „ვარდავარი“, რომელსაც ზეიმობდნენ ივლისის ბოლოსა და აგვისტოს დამდეგს. ხალხი ამ დღეებში ერთმანეთს წყალს ასხამს. მზადდება საგანგებო საჭმელი „ჰარისა“ (თონეში თიხის ჭურჭლით მოხარშული ხორბლის ქატო), აუცილებლად ითვლებოდა გომის დასუფთავება, საქონელს უყრიდნენ ბლომად ქატოს, კუდზე წითელ ლენტებს აბამდნენ, რომ ძლიერი და ბედნიერი წელიწადი ყოფილიყო. ისტორიული სომხეთის ტერიტორიაზე ვარდავარის დღეებში უშვილო ქალები არას მთაზე, წახკავაკის გამოქვაბულში, მიდიოდნენ, წყლის კამარის ქვეშ დგებოდნენ და ქალწულ ვარვარას შვილიერებას შესთხოვდნენ. წყლის გამანაყოფიერებელი ძალა განსაკუთრებული ძალის მქონედ ითვლებოდა სადღესასწაულო პერიოდში. ვადავარის დღეებში საქონელზე ყურადღების გამახვილება სომხებში შემთხვევით არ ხდებოდა, ეს დღეობა საქონლისა და ადამიანის გამრავლებასა და ბარაქიანობას უკავშირდებოდა. სომხურ გარემოში მრავლად გვხვდება წარმართული ელემენტების შემცველი რიტუალები, რომლებიც მოსავლისა და საქონლის გამრავლებას უკავშირდება. მათ ქრისტიანობა მკაცრად კრძალავდა, თუმცა დღემდეა შემორჩენილი სალოცავისათვის საკლავის შეწირვა („მათაღი“).

წველადობის მატებას უკავშირდებოდა პირველი ხბოს მოგების შემდეგ პირველი ნაწველის მდინარეში გადაქცევა. სჯეროდათ, რომ წყლის გამანაყოფიერებელი და სიუხვის მომნიჭებელი ძალა მაგიურად იმოქმედებდა წველადობის გაზრდასა და ძროხის განაყოფიერებაზე. როდესაც პირუტყვი (ძროხა ან კამეჩი) აღარ იწველიდა, წაიყვანდნენ რომელიმე ეკლესიასთან, მისი პატრონი პირუტყვთან ერთად დაიდგამდა უღელს, ეკლესიას რამდენჯერმე შემოუვლიდა და უღელს ეკლესიაში დატოვებდა. მიიჩნევდნენ, რომ ამ რიტუალის შემდეგ ძროხა თუ კამეჩი ისევ მოიწველიდა.

გვალვის დროს „პურ ბადიკობის“ ან „ნური ნურის“ რიტუალი იცოდნენ. ძონძებში გამოწყობილი ბავშვები სოფელს ჩამოივლიდნენ, მათ შორის ერთი მთლიანად გაწუწულია წყლისაგან. რიტუალი სიმღერისა და ცეკვის თანხლებით სრულდება.

მღერიან:

„პურ ბადიკი მოვიდა, შალის
პერანგი ჩაიცვა.
მიწას ცვარი უნდა, ხალხს ნაყოფი
უნდა,
შავ დედალს ციდან კვერცხი უნდა,
წითელ ძროხას ერბო უნდა,
ვინც რაიმეს იძლევა მოსავალი
გაეზარდოს,
ვინც არა და მშრალად დარჩეს.“

ხალხი ცდილობს რიტუალის მონაწილენი წყლით გაწუწოს, განსაკუთრებით კი - პურ ბადიკი. ამასთანავე, მონაწილეებს რაიმეთი ასაჩუქრებენ - კვერცხით, ხილით ან ფულით.

ქართულ ეთნიკურ გარემოსთან ურთიერთობა საქართველოში მცხოვრები სომხების ტრადიციული ყოფისა და კულტურის თითქმის ყველა სფეროზე აისახა. ქართული სამშენებლო ტრადიციების ძლიერი გავლენა იგრძნობა სოფლად მცხოვრები სომხური მოსახლეობის XIX საუკუნის დროინდელ საცხოვრებელსა და სამეურნეო ნაგებობებზე. იმისათვის, რომ ახალ ეთნო-ეკოსისტემას შეგუებოდნენ, საქართველოში დამკვიდრებულმა სომხებმა ადგილობრივ ბუნებრივ-გეოგრაფიულ გარემოს ოპტიმალურად მორგებული სამუშაო იარაღები აითვისეს. ძლიერი მსგავსება შეინიშნება სადღესასწაულო ციკლში, ტრადიციულ სამოსში, ფოლკლორულ გადმოცემებსა და რწმენა-წარმოდგენებში.

კულტურა

საქართველოს სომხური მოსახლეობა ყოველთვის აქტიური და სისხლსავე ცხოვრებით გამოირჩეოდა. მათი რიგებიდან გამოვიდა სხვადასხვა სფეროს მრავალი სახელგანთქმული მოღვაწე. შუა საუკუნეებზე რომ არაფერი ითქვას, XVIII-XX საუკუნეებში საქართველოში უამრავი სომეხი ეროვნების ადამიანი მოღვაწეობდა. მაგ., ცნობილი იყო ბოზარჯიანცის სავაჭრო-სამრეწველო სააქციო საზოგადოება (თამბაქოს წარმოება), საქართველოს მკვიდრი იყო XVIII საუკუნის სომეხი „ეს დიდი თბილისელი“, როგორც მას ოჰანეს თუმანიანმა უწოდა. საიათნოვას პოეზია ქართულ, სომხურ, სპარსულ, არაბულ და თურქულ ენებზე იქმნებოდა. თბილისში სხვა სომეხი აშუღებიც ცხოვრობდნენ - ჰაზირა, ჯეივანი.

მიუხედავად იმისა, რომ XIX საუკუნის პირველ მესამედში რუსეთმა ერევნის სახანოც დაიპყრო და იქ ცალკე ადმინისტრაციული ოლქი შეიქმნა, ხოლო XX საუკუნეში ჯერ სომხეთის დემოკრატიული რესპუბლიკა (1918 წ.), შემდეგ კი საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა არსებობდა, საქართველო და განსაკუთრებით თბილისი მაინც დიდხანს რჩებოდა სომეხი ხალხის კულტურის ერთგვარ სამჭედლოდ. XIX-XX საუკუნეებში საქართველოში გამოდიოდა გაზეთები სომხურ ენაზე, გახსნილი იყო სომხური სასწავლებლები, ფუნქციონირებდა სომხური კულტურის სახლი („აიართუნი“). აქ მოღვაწეობდნენ: აკოფ ოვანათანიანი, სტეფანოზ ნერსესიანი, ვაგარშაკ ელიბეკიანი, გევორქ ბაშინჯაგიანი, ალექსანდრე ბაჯბუკ-მელიქოვი, მკრტუმ ოვნათანიანი (მხატვრები), არამ ხაჩატურიანი, მიქაელ ტარივერდიევი, არმენ ტიგრანიანი, ა. ტერ-გევონდიანი, ვ. ტალოიანი, კ. ზაქარიანი, გ. ყორღანოვი (კომპო-ზიტორები), ო. თუმანიანი, ა. აგაბაბიანი, კ. აგამიანი, ა. აკოფიანი, გ. ახვერდოვი, გ.არწრუნი, მ. რაფი, გ. თუმანოვი. წარმოშობით თბილისელი იყო მსოფლიო ჩემპიონი ჭადრაკში ტიგრან პეტროსიანი. განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს XX საუკუნის გამოჩენილი კინორეჟისორი სერგო ფარაჯანოვი და მესხეთიდან საფრანგეთში ემიგრირებული მომღერალი შარლ აზნავური (აზნაურიანი). ქართულ-სომხური კულტურული ურთიერთობის ტრადიციას ღირსეულად აგრძელებენ პოეტი გივი შაჰნაზარი, ფოტოხელოვანი იური მეჩითოვი და სხვ.

ლავრენტი ჯანიაშვილი

თანამედროვე მდგომარეობა

დღესდღეობით სომხები საქართველოს თითქმის ყველა რეგიონში ცხოვრობენ, როგორც დისპერსულად, ისე კომპაქტურად. მათი კომპაქტური დასახლებებიდან განსაკუთრებით გამოირჩევა სამხრეთ საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული პროვინცია სამცხე-ჯავახეთი.

1944 წელს საბჭოთა ხელისუფლების მიერ სამხრეთ საქართველოდან მუსლიმი მოსახლეობის დეპორტაციამ ამ მხარის ცალკეულ რაიონებში ხელი შეუწყო რეგიონის მოსახლეობის საერთო რაოდენობაში სომხების პროცენტული მაჩვენებელის გაზრდას. მაგალითად, თუ ახალციხის რაიონში 1926 წელს სომხები მოსახლეობის 30.5%-ს შეადგენდნენ, 1959 წელს ეს მაჩვენებელი 51.1%-მდე გაიზარდა. 1926 წელს მთლიანად სამცხე-ჯავახეთში სომხები მოსახლეობის 41.8%-ს შეადგენდნენ, 1956 წელს ეს მაჩვენებელი 64.5% იყო. მათ შორის: სამცხეში 1926 წელს - 15.1%, 1959 წელს კი - 36.2%. ჯავახეთში კი იმავე წლებში ეს მაჩვენებელი 79.7%-დან 88.7%-მდე გაიზარდა.

1959 წელს საქართველოში 442.9 სომეხი ცხოვრობდა, რაც მთელი მოსახლეობის 11%- ს შეადგენდა, 1979 წელს - 448.0 (9%), 1989 წელს კი - 437.2 (8.1%). 1989 წლის მოსახლეობის აღწერის მიხედვით, სომხები უმრავლესობას შეადგენდნენ ქ. გაგრაში, ახალქალაქისა და ნინოწმინდას რაიონებში. ქ. გაგრაში სომხები მთელი მოსახლეობის 29.6%-ს შეადგენდნენ. ახალქალაქისა და ნინოწმინდის რაიონებში კი ისინი მოსახლეობის აბსოლუტურ უმრავლესობას წარმოადგენდნენ: ახალქალაქის რაიონში სომეხი იყო მთლიანი მოსახლეობის 91.3%, ნინოწმინდის რაიონში კი - 89.6%.

რეგიონების მიხედვით, ყველაზე მეტი სომეხი თბილისში ცხოვრობდა. 1989 წლის მოსახლეობის აღწერის მიხედვით, თბილისის მკვიდრი იყო 150 138 სომეხი, რაც დედაქალაქის მთლიანი მოსახლეობის 12%-ს შეადგენდა. აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის ტერიტორიაზე ცხოვრობდა 76 541 სომეხი, რაც ავტონომიური რესპუბლიკის მთლიანი მოსახლეობის 14.6%. აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში 15 849 სომეხი ცხოვრობდა - ავტონომიური რესპუბლიკის მთელი მოსახლეობის 4.0%.

2002 წლის მოსახლეობის აღწერის მიხედვით, მიგრაციული პროცესების შედეგად, სომხური მოსახლეობის რაოდენობა 248 929-მდე შემცირდა, რაც ქვეყნის მთელი მოსახლეობის 5.7%-ს შეადგენს. დღეისათვის სომხები მოსახლეობის უმრავლესობას შეადგენენ ახალქალაქის (57 516 სული, 94.3%), ნინოწმინდისა (32 857 სული, 96%) და წალკის რაიონებში (11 484 სული, 55%). წალკის რაიონში 1989 წლის მოსახლეობის აღწერის მიხედვით, უმრავლესობას ბერძნული მოსახლეობა შეადგენდა, მაგრამ 1990- ან წლებში საბერძნეთში მათი მასობრივი ემიგრაციის შედეგად, რაიონის ყველაზე მრავალრიცხოვანი ეთნიკური ჯგუფი სომხები გახდნენ. მნიშვნელოვნად, 82 586 სულამდე (7.6%), შემცირდა სომხების რაოდენობა თბილისში. აფხაზეთის ავტონომიურ რესპუბლიკაში კი, დაუზუსტებელი მონაცემებით, სომხები ყველაზე მრავალრიცხოვანი ეთნიკური ჯგუფია, რაც გარკვეულწილად, 1992-93 წლების კონფლიქტის შედეგად ქართული მოსახლეობის იძულებითი ემიგრაციითაც არის განპირობებული.

საქართველოში სომხური მოსახლეობის რაოდენობის შემცირების ძირითადი მიზეზი 1990-იან წლებში ქვეყანაში განვითარებული მიგრაციული პროცესებია. საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ შექმნილი რთული სოციალურ-ეკონომიკური პირობებისა და არასტაბილური პოლიტიკური ვითარების გამო, სომხური მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი შრომით ემიგრაციაში წავიდა, ძირითადად, სომხეთსა და რუსეთის ფედერაციაში.

1990-იან წლების დამდეგს სომხების ემიგრაციას ხელი სოციალურ-ეკონომიკური ფაქტორების გარდა, პოლიტიკურმა გარემომაც შეუწყო. საბჭოთა კავშირიდან გამოყოფისა და დამოუკიდებლობის გამოცხადების მოთხოვნის ფონზე ქვეყანაში გაჩნდა ნაციონალისტური ლოზუნგები, რასაც, ზოგიერთ შემთხვევაში, ეთნიკური უმცირესობების წარმომადგენლების ღია თუ ფარული შევიწროება მოჰყვა. იმდროინდელი პოლიტიკური ლიდერების პატრიოტული რიტორიკა ზოგჯერ ეთნოცენტრიზმშიც გადადიოდა. ამის გამო ეთნიკური უმცირესობების წარმომადგენლები შეიძლება არ განიცდიდნენ უშუალო შევიწროებას, მაგრამ გაურ- კვეველი მომავლისა და შიშის ფაქტორი მათ ემიგრაციულ განწყობაზე მოქმედებდა.

სომხური მოსახლეობის ნაწილმა, შევიწროების თავიდან ასაცილებლად, სომხური გვარები შეიცვალა და, ძირითადად, ქართული გვარები მიიღო. მსგავსი შემთხვევები 90-იან წლებამდეც ხდებოდა, მაგრამ 90-იან წლების დასაწყისში გვარების შეცვლამ მასობრივი ხასიათი შეიძინა. ამგვარი ტენდენცია ზვიად გამსახურდიას ხელისუფლების შეცვლის შემდეგ აღარ შეიმჩნევა.

1990-იანი წლების დასაწყისში, სამხრეთ კავკასიაში განვითარებული ეთნიკური კონფლიქტების ფონზე, სომხებით კომპაქტურად დასახლებულ ჯავახეთში ეთნიკური ნიშნით შექმნილმა ორგანიზაციებმა პოპულარობა მოიპოვა. მსგავსი ორგანიზაციების ჩამოყალიბებას ხელი შეუწყო 90-იან წლებში ქვეყანაში გამეფებულმა ნაციონალიზმმაც. ეთნიკურ საფუძველზე შექმნილი „ჯავახკ“-ის მოძრაობა სომხების კულტურული მემკვიდრეობის დაცვასა და ჯავახეთის სკოლებში სომხეთის ისტორიის სწავლების უზრუნველყოფას მოითხოვდა. პოსტგამსახურდიასეულ პერიოდში მოძრაობა, რომლის მიზანი ჯავახეთის სომხების უფლებების დაცვაა, უფრო ორგანიზებულ ფორმას იღებს.

ჯავახეთში მოქმედი ორგანიზაციები და ჯავახეთის მოსახლეობა განსაკუთრებით უკმაყოფილო დარჩა 1994 წელს პრეზიდენტის განკარგულებით, რომლის ძალითაც სამცხე და ჯავახეთი ერთ ადმინისტრაციულ ერთეულად გარდაიქმნა და მის ხელმძღვანელად პრეზიდენტის წარმომადგენელი დაინიშნა. აღნიშნული ორგანიზაციების განცხადებით, მსგავსი გაერთიანებით ხელისუფლება რეგიონში დემოგრაფიული ბალანსის დარღვევას შეეცადა. ამ გაერთიანების შედეგად, სომხები სამცხე-ჯავახეთის ახალ ადმინის-ტრაციულ ერთეულში, რომლის ცენტრიც ახალციხეშია, აბსოლუტურ უმრავლესობას უკვე აღარ წარმოადგენდნენ.

წლების განმავლობაში ჯავახეთის რეგიონი, რომელიც მაღალმთიან ზონაში მდებარეობს და მძიმე კლიმატური პირობების გამო „საქართველოს ციმბირადაც“ მოიხსენიება, მოწყვეტილი იყო საქართველოს დანარჩენ რეგიონებს. ადგილობრივი სოფლის მეურნეობის პროდუქციის ძირითადი მომხმარებელნი ან რუსეთის სამხედრო ბაზის (დაიხურა 2007წ.) თანამშრომლები იყვნენ, ან საქართველოს ფარგლებს გარეთ მცხოვრებნი.

1990-იან წლებში სრულიად მოიშალა ინფრასტრუქტურა, ელექტროენერგიით მომარაგება კი ნაწილობრივ სომხეთიდან შემოსული ელექტროენერგიით ხორციელდებოდა. ამ ფაქტორებმა ჯავახეთის რეგიონსა და ცენტრს შორის ურთიერთობების შესუსტებას შეუწყო ხელი და ჯავახეთის იზოლაცია განაპირობა.

ჯავახეთში 1990-იან წლებში შექმნილი რთული სოციალურ-ეკონომიკური ვითარების გამოსასწორებლად ბოლო წლებში მნიშვნელოვანი ნაბიჯები გადაიდგა. ჯავახეთში ამჟამად მიმდინარე ინფრასტრუქტურისა და გზების რეაბილიტაციის მასშტაბური პროგრამის განხორციელების შემდეგ მეტნაკლებად გადაიჭრება რეგიონის იზოლაციის საკითხი და ჯავახეთის საქართველოს სხვა რეგიონებთან დამაკავშირებელი მანძილი მნიშვნელოვნად შემცირდება. საქართველოს სხვა რეგიონებთან ეკონომიკური ურთიერთობის განვითარებას მნიშვნელოვნად შეუწყობს ხელს კორუფციის შემცირებაც, რომელიც ეთნიკური უმცირესობებისათვის ეკონომიკურ საქმიანობაში ერთ-ერთი ხელშემშლელი ფაქტორი იყო.

ჯავახეთში მოსახლეობის დიდმა უმრავლესობამ არ იცის ქართული ენა. რუსულმა კი, რომელიც საბჭოთა პერიოდში სხვა ეთნიკურ ჯგუფებთან კომუნიკაციის ერთადერთი ენა იყო, 1990-იან წლებში მნიშვნელოვნად დაკარგა საკომუნიკაციო ენის ფუნქცია. საბჭოთა მემკვიდრეობისა და განათლების სისტემაში წლების განმავლობაში არსებული ხარვეზების გამო ადგილობრივი მოსახლეობა მხოლოდ სომხურად ან რუსულად საუბრობს. 1990-იანი წლებიდან მოყოლებული ქართული ენის შესწავლის საკითხი ინტეგრაციის პოლიტიკის მთავარი ამოცანა იყო, თუმცა სახელმწიფოს მხრიდან, ამ მხრივ, გადადგმული ნაბიჯები მოკრძალებული და არაეფექტიანი აღმოჩნდა. არაქართული წარმოშობის მოსახლეობისთვის ქართული ენის სასწავლებლად განათლების სისტემაში ბოლო დროს განხორციელებული რეფორმები კი მხოლოდ წლების.შემდეგ გამოიღებს დადებით შედეგებს. ჯავახეთის სომხური მოსახლეობისაგან განსხვავებით, თბილისში მცხოვრებმა სომხებმა მეტნაკლებად იციან სახელმწიფო ენა, რაც განპირობებულია იმით, რომ თბილისში სომხებს ყოველდღიურ, ყოფით თუ პროფესიულ დონეზე, ურთიერთობა უწევთ ქართულენოვან მოსახლეობასთან.

სომხური მოსახლეობის მიერ ქართული ენის არასათანადო ცოდნა უმაღლესი განათლების მიღების მსურველებში ემიგრაციის გამომწვევი ფაქტორია. ისინი, ვინც მხოლოდ სომხური ენა იციან, უმაღლესი განათლების მისაღებად სომხეთის უმაღლეს სასწავლებლებში მიდიან, რუსული ენის მცოდნეები კი უპირატესობას რუსეთის უმაღლეს სასწავლებლებს ანიჭებენ, რადგან რუსეთში სწავლის პარალელურად სამსახურის შოვნის პერსპექტივასაც ხედავენ, რაც მათ, საქართველოში დარჩენილი ოჯახებისთვის, ფინანსური დახმარების საშუალებასაც მისცემს.

სამცხე-ჯავახეთში სომხური მოსახლეობისათვის ინფორმაციის მიღების ძირითადი წყარო სომხური და რუსული ტელეარხებია. რეგიონში ფუნქციონირებს რამდენიმე რეგიონული ტელეკომპანია და სომხეთის, რუსეთისა და საქართველოს რამდენიმე ტელეარხის რეტრანსლირება ხდება. საქართველოს საზოგადოებრივ მაუწყებელზე კვირაში ერთხელ გადის სომხურენოვანი საინფორმაციო გამოშვება. ჯავახეთში ფუნქციონირებს რეგიონული რადიოები: „ახალგაზრდული რადიო“ და სათემო რადიო „ნორ“-ი (ნინოწმინდაში). რეგიონში გარკვეული პერიოდულობით გამოდის ადგილობრივი გაზეთები. თბილისში, საბჭოთა პერიოდიდან მოყოლებული, გამოდის გაზეთი „ვრასტან“, რომლის ოპერატიულობის ხარისხი დაბალია.

საქართველოში მცხოვრები სომხებისათვის ეთნიკური თვითმყოფადობის შენარჩუნების კუთხით მნიშვნელოვან როლს ასრულებს სომხურენოვანი სკოლები, კულტურული ცენტრები და საკვირაო სკოლები. უკვე საუკუნეზე მეტია, რაც თბილისში სომხური კულტურის კერას წარმოადგენს პეტროს ადამიანის სახელობის სახელმწიფო სომხური დრამატული თეატრი. სომხური თეატრი თბილისში 1858 წელს ჩამოყალიბდა. თეატრის რეპერტუარი მრავალფეროვანია, დგამენ როგორც სომეხი, ისე ქართველი, რუსი, ევროპელი დრამატურგების პიესებს. ყოველწლიურად საშუალოდ 4-5 პრემიერა მზადდება. უზრუნველყოფილია სპექტაკლების სინქრონული თარგმანიც რუსულ ენაზე.

თბილისში არსებობს სომეხი მწერლებისა და საზოგადო მოღვაწეების პანთეონი, სადაც სომეხი ეროვნების ცნობილი საზოგადო მოღვაწეები არიან დაკრძალულნი. თბილისისა და ერევანის მერიების მხარდაჭერით რეკონსტრუირებული პანთეონი 2002 წლის 9 ნოემბერს ოფიციალურად გაიხსნა. თბილისში ფუნქციონირებს სომხური ფოლკლორული ანსამბლები, თეატრალული წრეები.

საქართველოს სომხური მოსახლეობის თვითმყოფადობის შენარჩუნებაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებს სომხური კულტურის ძეგლები, რომლის დაცვის საკითხმაც ბოლო წლებში განსაკუთრებული აქტუალობა შეიძინა. ზოგიერთი პრობლემის, მათ შორის სამართლებრივი საკითხების მოუგვარებლობის გამო, გაურკვეველია რამდენიმე რელიგიურ-კულტურული ძეგლისკუთვნილების საკითხი, რაც პერიოდულად მწვავე დავის მიზეზი ხდება.

მამუკა კომახია

აზერბაიჯანელები (თვითსახელი - აზერბაიჯანლილარ) ცხოვრობენ სამხრეთ კავკასიის აღმოსავლეთ ნაწილში, აზერბაიჯანის რესპუბლიკაში. კომპაქტურად არიან დასახლებული, აგრეთვე, საქართველოში (ქვემო ქართლში, კახეთში), დაღესტანში, ირანში. აზერბაიჯანელთა ფორმირებაში ადგილობრივ, ალბანურ, ეთნიკურ სუბსტრატთან ერთად მნიშვნელოვანი მონაწილეობა მიიღო მოსულმა ირანულმა და თურქულენოვანმა, განსაკუთრებით ოღუზურმა და სელჩუკურმა ელემენტმა. აზერბაიჯანული ენა შედის ალთაურ ენათა ოჯახის თურქულ ჯგუფში.

სტატისტიკური მონაცემებით, საქართველოში აზერბაიჯანელები დაახლოებით 7%-ს შეადგენენ, მათი საერთო რაოდენობის 19,2% ქალაქად ცხოვრობს, დანარჩენი - სოფლად. მათ საქართველოში ჩამოსახლების თავისებური ისტორია და ადაპტაციის მეტად რთული გზა განვლეს.

ისტორიული ნარკვევი

ადრეულ შუა საუკუნეებში თურქულენოვანი ტომების საქართველოში შემოსვლისა და დამკვიდრების შესახებ ცნობები არ მოიპოვება, მაგრამ მათი მოძრაობა მეზობელ სომხეთსა და ალბანეთში მიგვანიშნებს, რომ მეტ-ნაკლები ინტენსივობით მსგავს პროცესებს საქართველოშიც უნდა ჰქონოდა ადგილი. ზოგიერთი აზერბაიჯანელი ისტორიკოსი მიიჩნევს, რომ თურქულენოვანი ტომები (ბუნთურქები, საბირები) კავკასიაში და, კერძოდ, აღმოსავლეთ საქართველოს მიმდებარე ტერიტორიაზე ძვ. წ. IV საუკუნიდან ჩნდებიან.

თურქთა პირველი მასობრივი შემოსვლა-დამკვიდრება აღმოსავლეთ საქართველოში „დიდ თურქობას“ უკავშირდება. ამიერკავკასიაში თურქ-სელჩუკები XI საუკუნის 30-იან წლებში გამოჩნდნენ. მეფე გიორგი II-ის ხანაში (1072-1089) დაიწყო „დიდი თურქობა“. იქიდან მოკიდებული სელჩუკები ყოველ წელიწადს მოდიოდნენ, უკან იშვიათად ბრუნდებოდნენ და აქვე სახლდებოდნენ. მომთაბარეთა ჩამოსახლება უფრო და უფრო ინტენსიურ ხასიათს ღებულობდა. დავით IV აღმაშენებლის (1089-1125) მიერ ჩამოსახლებული ყივჩაყები ასევე თურქული მოდგმისა იყვნენ, მაგრამ მოგვიანებით მათი უმეტესობა კვლავ ჩრდილო კავკასიაში გაბრუნდა, ხოლო მეორე ნაწილი გაქართველდა.

XIII-XV საუკუნეებში თურქული მოსახლეობის შემოსვლა გრძელდებოდა, თუმცა ნაკლები ინტენსივობით. გეოგრაფიული მდებარეობისა და პოლიტიკური ვითარების გამო მომთაბარეთა მეურნეობას საქართველოში ისეთი მყარი საფუძველი არ გააჩნდა როგორც მეზობელ ალბანეთსა და სომხეთში, თუმცა მათი მცირე ჯგუფები აქაც შემოდიოდნენ და მკვიდრდებოდნენ. ისე რომ, საზღვრისპირა რაიონებში გიორგი ბრწყინვალის გამეფებისას (1314-1346) თურქმენებს კომპაქტური დასახლებებიც ჰქონდათ.

თურქმანთა შემდგომი მატება კავკასიაში თემურლენგის ლაშქრობებს (1370-1405) უკავშირდება. თემურმა კავკასიელ მთიელთა გამუსლიმების მიზნით „ელნი მაჰმადიანნი“ დაასახლა ჩრდილო-კავკასიაში. საქართველოში თემურლენგის მიერ ელების ჩამოსახლების შესახებ პირდაპირი ცნობები არ არსებობს, მაგრამ ცნობილია პირობა რომლის მიხედვითაც ქართველ მეფეს აქ მცხოვრები მუსლიმების შევიწროება ეკრძალებოდა.

XV-XVI საუკუნეებიდან მახლობელ აღმოსავლეთში მომხდარი მნიშვნელოვანი პოლიტიკური ცვლილებების შედეგად აღმოსავლეთ საქართველოში დაიწყო ჯერ სომხების, ხოლო მოგვიანებით თურქმენული მოდგმის (ქართული წყაროებით - თათართა) ტომების ჩამოსახლება, მაგრამ XVII საუკუნემდე მომთაბარე თურქმენების ჩამოსახლებასა და დამკვიდრებას ძირითადად ფრაგმენტული ხასიათი ჰქონდა და ისინი ადვილად ახერხებდნენ ქართულ მოსახლეობასთან ინტეგრაციას.

XVII საუკუნის დამდეგს შაჰ-აბას პირველმა ქართლის მეფე გიორგის საჩუქარი მოსთხოვა, სანაცვლოდ კი ირანში რამდენიმე სოფელი და 300 თუმანი შესთავაზა. შაჰმა „ნაჩუქარ“ მიწაზე ლორეს სახანო შექმნა, იქ ბორჩალოს მუსლიმი ტომები ჩამოასახლა და აღჯაყალის ციხისთავს დაუქვემდებარა. ლორის ხანად გამუსლიმებული ქართველი ფეოდალი დანიშნეს. აღსანიშნავია, რომ მანამდე საქართველოს ტერიტორიაზე ტოპონიმი „ბორჩალო“ არსად გვხვდება.

შაჰ-აბასმა ქართლის ანალოგიური პოლიტიკა გაატარა კახეთშიც. მან კახეთის მეფისაგან კაკენისელი იჩუქა და მომთაბარეთა ჩასახლება დაიწყო. ადგილობრივი მოსახლეობა აყარა და ირანში გადაასახლა, კაკენისელის სასულთნოში კი წახურელებმა დაიწყეს ჩამოსახლება.

თურქმენული მოდგმის ტომების დამკვიდრების შემდეგ აქტუალური გახდა ელის საკითხი. ვახტანგ VI-ის „დასტურლამალის“ „ელის დებულებაში“ ჩამოთვლილია ქართლისა და კახეთის ყიზილბაშური თემები, რომლებიც ტომთა დაშლა- დანაწევრების შედეგად წარმოქმნილან, ესენია: ჯავანშირი, ქეშალუ, ნაჯბადილუ, არანლუ, დემურჩი, ჰასანლუ, აჰმადლუ, ხიალუ და ა.შ. ისინი ცენტრალურ და სამხრეთ ირანიდან შემოვიდნენ და აქედან მასობრივად გასახლებული ადგილობრივი მოსახლეობის ადგილებზე დაფუძნდნენ.

ვახტანგ VI-ის „დასტურლამალში“ საკანონმდებლო ნორმა „ელის დებულებით“ განსაზღვრავდა თურქმენული მოსახლეობის უფლება-მოვალეობებს. მისთვის სრულიად უცხო სამეურნეო და ფისკალურ სისტემასთან შეგუება მომთაბარე ელ მოსახლეობას ძალზე უჭირდა. ვახტანგ მეფე ცდილობდა საკანონმდებლო საფუძველი შეექმნა ქართულ სამეფოში მათი ინტეგრირებისათვის. თურქმენთა მიგრაცია XVIII საუკუნეშიც გრძელდებოდა. აღმოსავლეთ საქართველოში ჩამოსახლდა ჰასანლუს ტომის ერთი ნაწილი. ისინი ძირითადად კახეთში (თელავთან 5 სოფელში) და ქვემო ქართლში (დღევანდელი მარნეულისა და გარდაბნის რაიონებში) დანაწილდნენ, ცხოვრობდნენ სოფ. კესალოში, ყაფანახჩში, ილმაზუში, ნაზარ-ლუსა დასარფანში. ამ ხანებში ელებმა გააფართოვეს საცხოვრისი, გადალახეს მათთვის მიჩენილი საზღვრები და ახალი მიწები აითვისეს. სომხითში შულავერამდე მისულან, ხოლო ნასიბუს ტომმა დმანისის ხეობაში შეაღწია, ქცია-ხრამის ხეობების გაყოლებით აღმოსავლეთისაკენ წავიდა და მდინარე მტკვრის გაღმა მხარეზე ლილოებსა და ყარაიის მდიდარ საძოვრებს მოეკიდა.

ერეკლე II-ის მეფობისას, პაპუნა ორბელიანის ცნობის თანახმად, «ქორონიკონს უმე დაიცალა საბარათაშვილო, სომხითი, ორბელიანთ მამული და ზოგი გავიდა კახეთს, ზოგი ავიდნენ ზემო ქართლში და საერისთაოებში». სწორედ ამ მოვლენებს უკავშირდება XVIII საუკუნეში ერეკლე II-ის მიერ ეთნიკურად არაქართველების მეშვეობით გაუკაცრიელებული მიწების შევსების მცდელობა. XVIII საუკუნის შუა წლებში ერეკლე II-ს მუღანის ველიდან გადმოუსახლებია სპარსელებისაგან შევიწროებული 250 თურქმენული ოჯახი, მათგან შეიქმნა სოფლები: მუღანლო, ყაფანახჩი და ყიზილჰაჯილი, რომლებიც დღეს მარნეულის რაიონში მდებარეობენ. ქართლ-კახეთის მეფე მუდმივად აკვირდებოდა მიგრანტებს და არ აძლევდა მათ ქვეყნიდან წასვლის საშუალებას. 1755 წელს მან უკან დააბრუნა ერევნის სახანოსა და ყარა სუზე გადასახლებული ბორჩალოელები. 1756 წელს სამცხეში საიალაღოდ მდგომმა ელებმა გადაწყვიტეს ირანში წასვლა. მათ ყაზახის მომთაბარეებიც შეუერთდნენ. ერეკლე მეფე ყაიყულში დაეწია მათ, უკან დააბრუნა ისინი, განდგომილ ელთა მეთაურებიდან მძევლები აიყვანა, ხოლო ხალხი სოღანლუღს დააყენა. ელებს სამცხის ფაშისათვის მიყენებული ზარალი აანაზღაურებინა, შემდეგ კი ძველ საცხოვრებ- ლებზე დააბრუნა, 1760 წელს ფანა ხანის დამარცხების შემდეგ ერეკლემ ყარაბაღსა და ნახჩევანში (ეს მხარეები მაშინ ირანს ექვემდებარებოდა) გადასახლებულთა დასაბრუნებლად ჯარი გააგზავნა, ააყრევინა ისინი და უკან დააბრუნა. მოგვიანებით ქვემო ქართლის ელების ერთი ნაწილი, თარაქამები, ალი-ბეგმა გადაიბირა ახალციხის საფაშოში დასასახლებლად (ეს იყო სამცხეში მომთაბარე თურქმენთა მასობრივად ჩასახლების პირველი შემთხვევა). ქართლ-კახეთის მეფე გიორგი XII-მ ხონთქართან იჩივლა მათი უკან დაბრუნების მოთხოვნით. ფორმალურად სულთანს არ ჰქონდა უფლება არ დაეკმაყოფილებინა ქართველი მეფის კანონიერი .მოთხოვნა, ამიტომ თარაქამები ქართლის საზღვრის გაყოლებით დაასახლა. XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე სამცხეში ისევ გადავიდნენ ყაზახ-შამშადილუდან თურქმენები თავიანთი ჯოგებიანად, ისინი ახალციხის ფაშამ გადასახადებისაგან გაათავისუფლა და სამხედრო საქმე დაავალა.

პირველ ხანებში ჩამოსახლებულები მხოლოდ ირანის შაჰს ექვემდებარებოდნენ და მათ ქართლის სამეფოს აღწერებისას არ აფიქსირებდნენ, მაგრამ მოგვიანებით, ყიზილბაშობის განლევის კვალობაზე, თანდათანობით, ისინიც ქართულ ფეოდალურ სისტემაში შეერწყნენ. 1721 წლის აღწერაში შეტანილი არ არის ბამბაკის და ბედრუჯის მხარეები, ლორის, ყაიყულისა და ელის რაიონები. ბამბაკ-ბედრუჯის მხარეები ბორჩალოს ხანის საბატონო იყო, ცალკე იყო ლორეს სახანოც, ამ ორ სახანოს, როგორც ვასალურ ერთეულებს ცალკე აღწერა უტარდებოდათ. „დასტურლამალის“ თანახმად კი ელის აღწერა, სამხედრო და ფისკალური მიზნებით, ყოველ 3 წელიწადში ერთხელ ხდებოდა, მაშინ, როდესაც ქართლის სამეფოს აღწერა 7 წელიწადში ერთხელ ტარდებოდა. მეფეზე იყო დამოკიდებული ელის კაცთა გათარხნება, მის მიერვე იყო დადგენილი სახელმწიფო გადასახადები. ელებისათვის დიდხანს შეუთავსებელი აღმოჩნდა მკვიდრი ცხოვრების წესი. ცნობილია მათი გაპარვისა და მასობრივი გაქცევის უამრავი შემთხვევა. „დასტურლამალში“ ელის 76 თაბუნია მოცემული. იასე ლორთქიფანიძემ 28 თაბუნის საცხოვრებელი ადგილის დაზუსტება შეძლო, აქედან - 3 ალგეთში, 6 - ქციის ხეობაში, 13 - მდინარე მტკვრის გაღმა მხარეს, 5 - სომხითში, 1 კი დმანისის ხეობაში მდებარეობდა.

საქართველოში ჩამოსახლებული ყიზილბაშების სოციალური ორგანიზაცია საკმაოდ დაბალ საფეხურზე იდგა. მომთაბარეები თაბუნებად სახლდებოდნენ, თაბუნი ტომის მეთაურს ან მეფის მოხელეს ემორჩილებოდა. ქართლში ისინი ჯერ მდინარეების - ქციისა და ალგეთის ხეობებში ჩამოსახლდნენ. თავდაპირველად, შექმნილი ლორის სახანოს კვალდაკვალ, ქვემო ქართლში გაჩნდა ბორჩალოს, ბამბაკის, ბაიდრის, შურა- გელის სახანოები. ყიზილბაშურმა ტომებმა სეფიანთა სახელმწიფოს სხვადასხვა კუთხეში სამომთაბარეოდ მიიღეს მიწები, რის გამოც კიდევ უფრო დანაწევრდნენ. ერთი შინაარსის მქონე ტერმინები - თურქულ-აზერბაიჯანული „იღ“, არაბული „ტაიფა“ და მონღოლური „აიმაკი“ - ყიზილბაშებში ხან ტომს აღნიშნავდა, ხან მის ნაწილს. ეს მომთაბარე ტომები (მონღოლური და თურქმენული) უფრო ადრე, XIII-XV საუკუნეებში, პოლიტიკურ გაერთიანებებსაც არ წარმოადგენდნენ, მათი ერთობა უნ- და დამყარებოდა უფრო სისხლით ნათესაობასა და საერთო წინაპრიდან წარმოშობის პრინციპს. ეს იყო ადრინდელი (ფეოდალიზმამდელი) გვაროვნულ ტომთა დაჯგუფებები. უკვე ჩინგის ხანის დროს ისინი სხვადასხვა გვარისაგან შედგებოდნენ, რომელთაც საერთო წინაპარი ჰყავდათ. სეფიანთა ხანაში „აიმაკი“, „ილ“, „ტაიფა“ აღნიშნავდა მომთაბარეთა გაერთიანებებს, რომლებიც არამარტო სხვადასხვა გვარის, არამედ სხვადასხვა ტომის წარმომადგენლებისაგან შედგებოდნენ, რაც მათ ტომის ელფერს აძლევდა. ამის მაგალითია XVI საუკუნეში თურქმენული და ქურთული ტომებისაგან ხელოვნურად შექმნილი „ოტუზ იქის“ გაერთიანება, რომლის ხელმძღვანელად ჯევანშირის ტომი ითვლებოდა. მოგვიანებით, ეს გაერთიანება საქართველოში შემოასახლეს.

ელები ნაჯბადინამდე განსახლდნენ. ეს მხარე მარნეულის რაიონში მდებარეობს, საქართველოს სასაზღვრო მხარეს წარმოადგენს და იქ ამჟამადაც თურქმენული წარმომავლობის მოსახლეობა ჭარბობს, თუმცა თავად მარნეულში ვახუშტი ბატონიშვილი ელის მოსახლეობას არ იხსენიებს. ყულარად წოდებული ელები ცხოვრობდნენ მდინარე ქციისა და შულავრის წყლის შესართავთან, რაც დღევანდელ ტოპონიმიკაშიც არის ასახული (სოფ. ყულარი). ელებით იყო დასახლებული მდინარე მტკვრისა და ალგეთის შესართავი იაღლუჯის მთამდე.

ქართულ მიწებზე მომთაბარე ელების დამკვიდრებას დიდ ყურადღებას აქცევდა რუსული მმართველობა. მოხელეები ყოველნაირად აფერხებდნენ წინარე სამშობლოში მათ გადასახლებას. თუმცა ეს პროცესი მაინც მიმდინარეობდა. XIX საუკუნის დამდეგს ბორჩალოს მოურავის მოხსენების თანახმად, მთელი სოფელი ნაჯბადილუ აიყარა. ელების აყრა-გაქცევამ იმ ხანებში იმდენად მასობრივი ხასიათი მიიღო, რომ ხელისუფლება იძულებული გახდა გარკვეულ პირებზე თვალთვალი დაეწესებინა. უნდა აღინიშნოს, რომ ცარისტული ხელისუფლება მკაცრად აკონტროლებდა ამ პროცესს. 1816 წელს ყარსის ყარაფაფახელთა და 15 სომხური ოჯახის ბორჩალოს დისტანციაში ჩამოსახლებით დასრულდა მარკიზ პაულიჩის წარმომადგენელ ლისანოვიჩისა და ყარაფაფახ აბულ აღა აბდალ-ოღლის რამდენიმეწლიანი მოლაპარაკება. მთავრობამ ნება დართო ადგილობრივ მმართველობას უკანვე მიეღო აქედან წასულები. 1824 წელს შამშადილუში დამკვიდრდნენ წინათ ყარაბაღსა და ერევანში გაქცეული ელები.

საცხოვრებელი
და სამეურნეო ნაგებობები

მომთაბარეთა ცხოვრების სტილი და ნაგებობა-დასახლებათა ფორმები ტრადიციული, ნომადური ცხოვრების უმკაცრეს კანონებთან იყო შეგუებული. მყარი, მკვიდრად ნაგები, სამეურნეო და საცხოვრებელი ნაგებობები ამგვარი ცხოვრების წესთან შეუსაბამო იყო, მომთაბარეობისათვის უფრო მოსახერხებელი იყო მარტივი კარვები. XVI საუკუნის ინგლისელი მოგზაური ანტონი ჯეკინსონი აღნიშნავდა, რომ თურქმენული ტომები ერიდებოდნენ დაპყრობილ ქალაქებსა და სოფლებში დაბინავებას და მათი გვერდის ავლით, სტეპებში მომთაბარეობდნენ. თითოეული ურდო ცალკე ჩერდებოდა და კარვებს ურდოს მეთაურის კარვის ირგვლივ დგამდა. იქვე აბინავებდნენ საქონლის ჯოგსაც, რომელსაც ტვირთის გადასაზიდი საჭაპანო ტრანსპორტით შემოზღუდავდნენ, რითაც მტრისგან თავდასაცავ გამაგრებულ პუნქტს ქმნიდნენ. საქართველოში შემოსახლებულ მომთაბარეებს მზა საცხოვრებელი და სამეურნეო ნაგებობები დახვდათ, რადგან, ძირითადად, აყრილი მოსახლეობის ნაცხოვრებ ადგილებში მკვიდრდებოდნენ. დროთა განმავლობაში ხდებოდა მომთაბარე ელთა ადაპტაცია ადგილობრივ სამეურნეო-ეკოლოგიურ გარემოსთან, რასაც მათ მიერ ადგილობრივი საცხოვრებელი ტიპის ათვისება მოჰყვა. ჩამოსახლებულთა ერთი ნაწილის ადგილებზე დამაგრებასა და მკვიდრ საცხოვრებელ ნაგებობებში დაბინავებას ირანელი მოხელეებიც უწყობდნენ ხელს. მოჰამედ თაჰერის ერთი ცნობით, საქართველოში საცხოვრებლად გამოგზავნილ ელებს კალატოზებსაც აყოლებდნეთან, რომელთაც მათთვის საცხოვრებელი სახლები უნდა აეგოთ. სავარაუდოდ, ეს სახლები ამიერკავკასიისათვის ტიპური გვირგვინიან-ერდოიანი სახლის ადგილობრივ ვარიანტს წარმოადგენდა.

აზერბაიჯანელთა შორის გავრცელებული იყო ტრადიციული მიწური ნაგებობა „ყარადამი“ (შავი სახლი). ყარადამი კომპლექსური ნაგებობაა, სადაც ერთ ჭერქვეშ რამდენიმე სათავსოა განლაგებული, მათ შორის - საქონლის სადგომი ბოსელიც („მალდამ“). ყარადამის სახურავი წარმოადგენდა ყელისაკენ დავიწროებულ საფეხუროვან პირამიდას, რომელიც ოთხ მსხვილ ხის ბოძს ეყრდნობოდა. ყარადამში ჰაერი და სინათლე გვირგვინის ყელიდან შემოდიოდა, აქედანვე გადიოდა შუა-ცეცხლის კვამლი. ყარადამი გარედან თითქმის არ ჩანდა და უფრო ყორღანს წააგავდა, რომელშიც ვიწრო ბნელი დერეფანი შედიოდა. ამგვარი ნაგებობის ავეჯი და დგამ- ჭურჭელი მეტად უბრალო იყო. იდგა ხის ყუთები სასოფლო-სამეურნეო პროდუქცი- ისათვის, ასევე სკივრები და ხის გრძელი ტახტები. აქვე იყო ფქვილის შესანახი თხის ტყავის ტომრები და ორმო ხორბლისათვის. ოთახის გასანათებლად იყენებდნენ ნავთის ლამპას ან ჭრაქს („ყარა ჩირახ“). იატაკი, ნაწილობრივ ხალიჩებით, ფლასებით და ჯეჯიმებით იყო მოფენილი.

საბჭოთა პერიოდში რადიკალურად შეიცვალა დასახლების სტრუქტურა და საცხოვრებელი ნაგებობები. მიწურბანიანი სახლების ადგილი დაიჭირა ერთ და ორსართულიანმა კაპიტალურმა ქვის ნაგებობებმა. დასახლებების ცენტრში გაჩნდასავაჭრო, სასწავლო და კულტურული დაწესებულებები. XX საუკუნის ტიპური აზერბაიჯანული სოფლის ცენტრში იყო სალაყბო, სადაც წყდებოდა საჭირბოროტო საკითხები, იქვე ჰქონდათ წყარო პატარა აუზითურთ, საიდანაც სოფელი სასმელ წყალს ეზიდებოდა და საქონელს არწყულებდა. აზერბაიჯანული დასახლებები, უმეტესად, მდინარეებისა და სარწყავი არხების სანაპიროებზე იყო განლაგებული. ინდივიდუალური ეზოები, ბაღები, საცხოვრებელი და სამეურნეო ნაგებობები დაგეგმარების გარეშე შენდებოდა. მეურნეობის თავისებურება და ცხოვრების წესი კარგად არის ასახული სოფლების სტრუქტურასა და საცხოვრებელ კომპლექსში. XXI საუკუნის დამდეგს რამდენიმე ადგილას დაიწყო სოფლის ცენტრებში მეჩეთები შენება. შენარჩუნებული იქნა ნაგებობათა ზოგიერთი თავისებურებაც, კერძოდ, სახლი ყრუ კედლით გზისაკენ და ფასადით ეზოსაკენ არის მიმართული. ეზოები შედარებით მომცროა და ერთმანეთზე მიჯრით მიწყობილი.

სამეურნეო ყოფა, მატერიალური კულტურა და სოციალური ურთიერთობები

მეურნეობა. საცხოვრებელი და სამეურნეო ნაგებობების ტრანსფორმაცია მჭიდროდ უკავშირდება მეურნეობის დარგების პროპორციის ცვლილებას. საქართველოში მახლობელი აღმოსავლეთის ქვეყნებისაგან განსხვავებით, მომთაბარული ექსტენსიური მეურნეობისათვის საჭირო სამეურნეო ბაზა ნაკლებად იყო, ამიტომ აზერბაიჯანლებმა ადგილობრივ ტრადიციულ სიმბიოზურ მეურნეობაზე თანდათანობით გადასვლა დაიწყეს. ვახუშტი ბატონიშვილის თანახმად, უკვე XVIII საუკუნისათვის „სახლობენ ელნი ქციამდე ველსა ზედა, და სთესენ ყოველსა მარცვალსა, და თესლსა ზევით წერილთა, და მტილოვანთა, სავსენი პირუტყვითა“.

მესაქონლეობის შეზღუდვის ხარჯზე თანდათანობით გაიზარდა მიწათმოქმედების ხვედრითი წილი. XX საუკუნისათვის, საბჭოთა ხელისუფლების პირობებში, აზერ- ბაიჯანელებით დასახლებულ რიგ სოფლებში განვითარებული იყო მემარცვლეობა (ხორბალი, სიმინდი), მებახჩეობა (კომბოსტო, პომიდორი და ა.შ) და მევენახეობაც კი. ადგილობრივი ეკოსამეურნეო გარემოს გავლენით მომხდარი ეს ცვლილება კიდევ უფრო გაძლიერდა სოციალური და ეკონომიკური მდგომარეობის ტრანსფორმაციის შემდეგ. კოლმეურნეობების გაუქმებისთანავე შესაძლებელი გახდა სოფლის მეურნეობის პროდუქციით ქალაქის მომარაგება, რამაც შემოსავლის კარგი წყარო გაუჩინა ქვემო ქართლში მცხოვრებ აზერბაიჯანელებს.

სამოსი. სოციალ-ეკონომიკური და პოლიტიკური ცვლილებები სათანადოდ აისახებოდა აზერბაიჯანელთა მატერიალური ყოფის თითქმის ყველა მხარეზე. ამ მხრივ გამონაკლისს არც ტანისამოსი წარმოადგენს. აზებაიჯანელი ქალის ტრადიციულ სამოსი XX საუკუნის შუა ხანებამდე იყო ქვედა და ზედა კაბა, ხოლო სახეს ჩადრით იფარავდა. მდიდარი ქალები ატარებდნენ ოქროს სამაჯურებს, ძვირფასი ქვების მძივებსა და საყურეებს. მამაკაცის სამოსს შეადგენდა საცვალი („კეინეკი“), კალსონი („დიზლიკ“), ზემოდან შარვალი, ახალოხი („არხალიგი“) და ჩოხა („ჩუხუ“). ასევე აუცილებელი ატრიბუტი იყო ქუდი („ფაფახი“), რომლის ქვეშაც ატარებდნენ მოქარგულ ქუდს („არახჩინ“). თანამედროვე აზერბაიჯანული სამოსი ევროპული ყაიდისაა, თუმცა რამდენიმე ნაციონალურ ელემენტსაც შეიცავს. ჩადრის ადგილი დაიჭირა თავსაფარმა, რომლის ტარებაც აუცილებელია ქალისა და სრუწლოვანებას მიღწეული გოგონასათვის. ასევე ნაწილობრივ შემონახულია ფაფახის ტარების ტრადიცია ხანდაზმულთა შორის.

ოჯახი და ქორწინება. ოჯახის შექმნისა და მის წევრთა ურთიერთობის რეგლამეტირების საკითხებში განსაკუთრებით ღრმად იჭრება ისლამური რელიგია. აზერბაიჯანულ თემში ოჯახის შარიათის მოთხოვნათა საფუძველზე აგებას უკვე ხანგრძლივი ტრადიცია აქვს და საბჭოთა პერიოდში სახელმწიფოს მიერ გატარებული სასტიკი ღონისძიებების მიუხედავად, დღესაც გვხვდება: მრავალ- ცოლიანობა, დროებითი ქორწინება, სყიდვითი ქორწინება, შედარებით დაბალი საქორწინო ასაკი, საქორწინო ურთიერთობისას ქალის სურვილის გაუთვალისწინებლობა და ა.შ.

ოჯახი წარმოადგენს სისხლით მონათესავე კოლექტივს, რომელსაც სათავეში უდგას ოჯახის უფროსი მამაკაცი, „აღსაკალი“. ჯერ კიდევ XX საუკუნის შუა ხანებამდე არსებობდა დიდი, მრავალთაობიანი პატრიარქალური ოჯახები. ამგვარ ოჯახებში ერთად ცხოვრობდა რამდენიმე თაობა და რამდენიმე დაქორწინებული წყვილი (გაუყრელი ძმები თავიანთი ცოლ-შვილით). პატრიარქალური ოჯახი ხასიათდებოდა ოჯახის უფროსის ძლიერი ძალაუფლებით. სახელმწიფო წყობილებისა და სოციალ- ეკონომიკური გარემოს ცვლილებამ აუცილებელი გახადა ამ ტიპის ოჯახის გაქრობა და XX საუკუნის ბოლოსათვის ასეთი ოჯახები თითქმის აღარ დასტურდება. საქართველოში მცხოვრებ აზერბაიჯანელთა ნათესაობის გამომხატველი ტერმინები და, ნაწილობრივ, ნათესაობის სისტემაც, თურქულია. ნათესაობას გამოხატავენ ტერმინით „თოხუმი“, „კოხუმი“ ან „თუხუმი“. ამ ტერმინის ქვეშ ერთიანდება მთელი სანათესაო, როგორც სისხლისმიერი, ისე მოკეთეობითი. ნათესაობის სისტემაში შედის როგორც ელემენტარული (ბაბა, იემი, აბლა, დედე და სხვ.), ისე შედგენილი (ემინ ოგლუ, ბიბი კზი და ა.შ.) ტერმინები.

მეუღლეების აღსანიშნავად გამოიყენება ინდივიდუალური ტერმინები (ქარ=ცოლი, ქოჯა//ხოჯა=ქმარი). იდენტური ტერმინები მოკეთეობით სისტემაში გამოიყენება სხვადასხვა თაობის აღსანიშნავად (ენიშტე=სიძე; კაინ=ცოლისძმა, სიმამრი და ცოლის სისხლით ნათესავი მამაკაცები; გალიმ=რძალი და აგნატების მეუღლეები). მოკეთეობით ტერმინთაგან აღსანიშნავია „ბაჯანაღი“ (ქვისლი). იგი შედგება ორი ნაწილისაგან - „ბაჯი“ (და) და „აღა“ (ბატონი) და გავრცელებულია სომეხ და ქართველ მოსახლეობაშიც.

არსებობს წინადაცვეთის, „დასუნათების“, წესი. დასუნათებას ესწრება «ქირვა», რომელიც ქრისტიანული ნათლიის ანალოგია.

სოციალურ ურთიერთობათა სფეროში უმნიშვნელოვანესი ინსტიტუტია ქორწინება. საპატარძლოსა და სასიძოს შერჩევას ქალ-ვაჟის ოჯახი ტრადიციულად დიდი პასუხისმგებლობით ეკიდება. მექორწინეთა სავარაუდო წრე საკმაოდ ფართოა, რადგან თეორიულად შეიძლება დააქორწინონ ახალგაზრდები, თუ ისინი ახლო სისხლით ნათესავები ან ხელოვნური ნათესავები არ არიან და ისლამს აღიარებენ.

უცხო ოჯახების დამოყვრების ინიციატორად, ჩვეულებრივ, შუამავალი ქალი („არარვად“) გვევლინება, რომელიც მოლაპარაკებას წარმართავს ქალ-ვაჟის მშობლებს შორის, რადგან ქორწინების დროს გადამწყვეტი სიტყვა მათ ეკუთვნით. ყურადღება ექცევა სარძლოს ან სასიძოს ოჯახის ქონებრივ მდგომარეობასა და რეპუტაციას, პრეტენდენტის მშობლების ნათესაურ წრეს, მათ ავტორიტეტს, თავად კანდიდატის პირად თვისებებს, და ჯანმრთელობას. ამ დროს შედარებით უკანა პლანზე დგას საქმროს ან საცოლის გარეგნობა.

ნათესავების შეუღლება რეგულირებულია შარიათის ნორმებით. მუსლიმური სამართალი კრძალავს მხოლოდ პირველი მუხლის ნათესავების (და-ძმების) და თაობებს შორის (მშობლები და შვილები, შვილები და მშობლების დედმამიშვილები) ქორწინებას. გარდა ამისა, ქმარს არ შეუძლია მომდევნო ცოლებად თავისი ცოლის ახლო ნათესავები მოიყვანოს, ვიდრე ცოლი ცოცხალია ან მასთან საბოლოოდ არ გაყრილა. არც ქალს შეუძლია ცოლად გაჰყვეს ქმრის ნათესავს, ვიდრე ქმარი ცოცხალია, მაშინ როდესაც ასეთი ქორწინება დაქვრივების შემთხვევაში ერთგვარ აუცილებლობასაც კი წარმოადგენს.

მუსლიმური ტრადიციით, დაქორწინება მხოლოდ სრულწლოვან ადამიანებს შეეძლოთ. სრულწლოვანად თხუთმეტი წლის ვაჟი და ცხრა წლის ქალი ითვლებოდა (მთვარის კალენდრით).

საველე-ეთნოგრაფიული მასალით და სამეცნიერო ლიტერატურით ირკვევა, რომ XIX-XX საუკუნეებში ცხრა წლის ასაკში გოგონას უიშვიათესად ათხოვებდნენ. შესაძლოა, უფრო მცირეწლოვანი წყვილიც დაენიშნათ, მაგრამ საქორწინო ასაკად ქალებში თორმეტი-ცამეტი, ხოლო ვაჟებში ჩვიდმეტი-თვრამეტი წელი იყო მიღებული. XX საუკუნის დამდეგამდე ხშირი იყო ახალგაზრდა გოგონას გათხოვება შედარებით შეძლებულ, ხანდაზმულ ან ქვრივ მამაკაცზე, რაც საკმაოდ პრესტიჟულად ითვლებოდა პატარძლის ოჯახისათვის. ცოლ-ქმარს შორის ასაკში განსხვავება ხშირად 15-20 წელს შეადგენდა.

მექორწინეთა მშობლების შეთანხმების შემდეგ ტრადიციულ საქორწინო ციკლში შედიოდა ბელგის („ბარგ“) აღება და ნიშნობა.

საქორწინო მოლაპარაკებათა პირველ ეტაპზე (შერჩევა, გაკითხვა) აქტიურობას ქალები იჩენდნენ, შემდეგ საქმეში მამაკაცები ებმებოდნენ. საპატარძლოს სახლში მიდიოდნენ ვაჟის მამა, ბიძები ორივე მხრიდან და სასიძო. დიდი ყურადღება ექცეოდა დელეგაციის შემადგენლობის სოლიდურობას. ანდაზის თანახმად, „ცხენის საყიდლად ახალგაზრდები უნდა წავიდნენ, ქალის სათხოვნად კი - მოხუცები“. თავის უახლოეს ნათესავებს იწვევდა ქალის მამაც. ამ ცერემონიალში დაუპატიჟებლობას ახლო ნათესავები დიდ შეურაცხყოფად მიიჩნევენ და ასეთი პირი, როგორც წესი, ნიშნობა-ქორწილზე აღარ მივიდოდა.

ქორწინების მნიშვნელოვან მატერიალურ წინაპირობას წარმოადგენს საქორწინო გამოსასყიდი „ყალიმი“. ყალიმის ოდენობის შესახებ მხარეები ბელგის დროს უნდა შეთანხმებულიყვნენ, ხოლო ნიშნობაზე უკვე უნდა მიერთმიათ ის ქალის ოჯახისათვის.

შემდეგი ეტაპი საქორწინო ციკლში არის ნიშნობა. აზერბაიჯანელთა ყოფაში სრულწლოვანი წყვილის ნიშნობის გარდა, ადრე გვხვდებოდაა დაუბადებელ ბავშვთა ნიშნობა და აკვანში ნიშნობა („ბეშჰიკ-ქერთმა“).

ნიშნობის რიტუალის აღსანიშნავად XIX საუკუნის აზერბაიჯანულ გარემოში უფრო გავრცელებული იყო სპარსული ტერმინი „შირინ-ხურონი“, რომელიც ამჟამად მთლიანად ჩანაცვლებულია ტერმინით „ნიშან“. საქორწინო ბეჭდის მნიშვნელობის გაზრდის გამო აზერბაიჯანელებში იხმარება ტერმინი „ნიშან-იუზიუ“ (ნიშნობის ბეჭედი). აზერბაიჯანულ ნიშნობაში ისლამური რელიგიის გავლენა შეიმჩნეოდა. ეს განსაკუთრებით ეტყობოდა სუფრასა და ტრადიციული ხონჩის შემადგენლობას - ალკოჰოლური სასმელები იკრძალებოდა და საქორწინო ციკლის ეს ეტაპი მოლას მონაწილეობით მიმდინარეობდა. ნიშნობაზე იწვევდნენ მოლასა და უახლოეს ნათესავებს. თეორიულად არსებობდა შესაძლებლობა ნიშნობის დროს საპატარძლოს არასასურველი ქორწინება ჩაეშალა, რადგან მოლას არ ჰქონდა უფლება ქალის ნების გარეშე დაექორწინებინა იგი, მაგრამ პრაქტიკულად ასეთი შემთხვევა იშვიათია.

უკანასკნელ ხანებში ნიშნობის რიტუალში აღარ ხდება სასიძოსა და საპატარძლოს იზოლაცია ერთმანეთისგან. თუ XX საუკუნის 80-იან წლებამდე საპატარძლო მხოლოდ ქალებს შეეძლოთ ენახათ, ხოლო სასიძო თავის ნიშნობას არ ესწრებოდა, XX საუკუნის ბოლოსათვის, ცალკეულ შემთხვევაში (უფრო ქალაქად), მას შემდეგ, რაც საპატარძლოს სადედოფლო ტანსაცმლით შემოსავდნენ, იგი რიტუალის დანარჩენ მონაწილეებს უერთდებოდა, აქვე იმყოფებოდა სასიძოც.

ქორწინებამდე რამდენიმე თვით ან დღით ადრე აუცილებელი იყო სასულიერო პირს მკაფიოდ დაეზუსტებინა მხარეების თანხმობა ქორწინებაზე და შეედგინა დოკუმენტი („ქეაბინ“), სადაც დაწვრილებით იქნებოდა აღნუსხული პატარძლის მზითევის („ჯეჰიზ“) შემადგენლობა და საქმროს მიერ გაღებული თანხა („მაჰრი“).

მუსლიმური სამართლის ნორმებით არსებული გაყრის ოთხი სახეობიდან, ორი მამაკაცს უფლებას აძლევდა ცოლისათვის გაყრის საფასურად საჩუქარი („ცჰაალ“) ან „მუბარათი“ („მუბატათი“) მოეთხოვა. შარიათის თანახმად, ამ საჩუქრის რაოდენობა არ უნდა აჭარბებდეს ქალის მზითევის საერთო ღირებულებას, რადგან მას (ქალს) სხვა საკუთრება არ გააჩნია. ქალი საჯაროდ წარმოთქვამდა ფორმულას: „უარს ვამბობ მაჰრზე, გაათავისუფლეთ ჩემი სული“. ამის შემდეგ იგი პირადად თავისუფალი იყო, მაგრამ ქმრის ოჯახიდან რაიმე წილის მოთხოვნა არ შეეძლო.

შარიათის მიხედვით, მუსლიმური ქორწინების უმნიშვნელოვანეს ეტაპს წარმოადგენს სასულიერო პირის მიერ მისი ოფიციალურად გაფორმება - ქებინი, რომელსაც განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება საოჯახო ქონების გაყოფისას, თუკი მეუღლენი განქორწინდებიან. ქებინის გარეშე ქორწინება არ შედგებოდა. ქალის მოტაცების შემთხვევაში, პირველ ყოვლისა, ქებინს შეადგენდნენ და შეიძლებოდა ქორწილი სულაც არ გადაეხადათ. ამ დოკუმენტის გარეშე ქალი ქმრის სახლში სტუმრად ითვლებოდა. ეს აქტი, მოგვიანებით, სამოქალაქო რეგისტრაციით შეიცვალა.

ბოლო ხანებში ხშირია მოდერნიზებული ქორწილები (რიტუალების სასახლეებში, რესტორნებში და ა.შ.), ჩვეულებრივ მოვლენას წარმოადგენს სპირტიანი სასმელების მოხმარება, ქალებისა და მამაკაცების ერთად ლხინი, აუცილებლად ითვლება ქორწინების ოფიციალური რეგისტრაცია.

ქალიშვილისათვის სათანადო მზითევის („ჯეჰიზ“) გაწყობას აზერბაიჯანელები ოჯახის ღირსების საქმედ მიიჩნევენ, ამიტომ მზითევის შედგენილობის დაზუსტება წინა საქორწინო მოლაპარაკებისას ხდება, მას შემდეგ, რაც მხარეები გამოსასყიდის („ყალიმის“) რაოდენობაზე შეთანხმდებიან. ქალის მხარე მზითევის მეშვეობით ყალიმის გაზრდას ცდილობს, ვაჟის მხარე კი ყალიმის მეშვეობით - მზითევში ქალის მამის წილის გაზრდას, რადგან მზითევის ნაწილი ქალიშვილის ოჯახის ხარჯებით იყო მომზადებული. მზითევი ქალის პირად საკუთრებად ითვლებოდა, მაგრამ იგი ქმრის ოჯახის კეთილდღეობას ხმარდებოდა.

მზითევის მომზადებაში მონაწილეობას ღებულობდა სასიძოს ოჯახი, რომელიც საპატარძლოს უგზავნიდა მატყლს სამზითვო ლოგინისათვის, სპილენძის ჭურჭელს და სხვ. მზითევს ხმარდებოდა ყალიმის გარკვეული ნაწილიც.

აზერბაიჯანელებში ბოლო დრომდე გვხვდებოდა მოტაცებითი ქორწინებაც. უკანასკნელ ხანებამდე შემორჩენილი ქორწინების ამგვარი წესი, გარკვეულად, განსხვავდება კავკასიის ქრისტიან ხალხებში გავრცელებული ანალოგიური მოვლენისაგან და შარიათის ნორმებით განპირობებულ ცალკეულ ნიშნებს შეიცავს. მოტაცებას ხალხი საკმაოდ უარყოფითად ეკიდებოდა და იგი ხშირად კონფლიქტური სიტუაციების შექმნის მიზეზი ხდებოდა. მოგვიანებით, ასეთი კონფლიქტების მოწესრიგება სასამართლოს დაეკისრა. XIX საუკუნის პერიოდიკაში გვხვდება მონაცემები, როდესაც მოტაცების საქმეს სასამართლო განიხილავდა.

დაკრძალვა. აზერბაიჯანელთა ყოფით რიტუალებში ყველაზე არქაულად მიჩნეულია დაკრძალვის ცერემონიალი, რომელიც ისლამურ ტრადიციაზეა აგებული და, ამასთანავე, უამრავ ისლამამდელ რიტუალსაც შეიცავს. მომაკვდავს აწვენენ ზურგზე ყიბლას (სამხრეთის) მიმართულებით. შემდეგ კითხულობენ შაჰადათის ლოცვას (სა- სურველი იყო ეს ლოცვა თავად მომაკვდავს მოესმინა). ახლად გარდაცვლილს უსწორებენ ხელებსა და ფეხებს, უხვევენ თვალებსა და ყბებს. აუცილებელია გარდაცვლილის სამჯერ წყლით ან ქვიშით განბანვა. შარიათი კრძალავს გარდაცვლილის ტანსაცმლით დამარხვას, იგი თეთრი ტილოს სუდარაში გახვეული უნდა დაიკრძალოს. მიცვალებული რაც შეიძლება მალე უნდა დამარხონ. საფლავს ოჯახის ახლობელი პირები ჭრიან. მისი სიღრმე დამოკიდებულია გარდაც-ვლილის სქესზე: ქალის საფლავი მკერდამდე, ხოლო მამაკაცის - წელამდე ითხრება.

მთელ სოფელს საერთო „ჯანაზა“ (მიცვალებულის საფლავამდე მისატანი ხის ან ლითონის ჭურჭელი) ჰქონდა. მიცვალებული არ უნდა შეხებოდა მიწას, ამიტომ საფლავს ქვით, აგურით ან ფიცრით ამოაშენებდნენ, ზემოდან ხის მასიურ ფიცრებს აწყობდნენ და ისე აყრიდნენ მიწას. დაკრძალვის შემდეგ, საღამოს, საფლავზე ცეცხლს ანთებდნენ, რომლითაც მიცვალებულს საიქიოსკენ უნდა გაეკვალია გზა. ეს რიტუალი ზოროასტრიზმის გადმონაშთად ითვლება.

ქელეხისთვის საგანგებო რბილ ლავაშებს - „არატიჩ“-ს - აცხობდნენ, აუცილებელი იყო ასევე ჰალვა და ჩაი. დაკრძალვიდან სამი, შვიდი, ორმოცი და ორმოცდათორმეტი დღის შემდეგ, აგრეთვე, ყოველ ოთხშაბათს, შეკრებები იმართება. ამ შეკრებებზე მოდიან უახლოესი ნათესავები და კითხულობენ ყურანს. აზერბაიჯანელებში გვხვდება როგორც ისლამურ ყაიდაზე - ნახევარმთვარითა და ვარსკვლავით მოწყობილი - ასევე მიცვალებულის სურათიანი სასაფლაოები.

ფოლკლორი

აზერბაიჯანელი ხალხის და ოღუზური მოდგმის ტომთა ეთნოკულტურული ცხოვრების რეკონსტრუქციის საქმეში მნიშვნელოვან საისტორიო წყაროს წარმოად- გენს ფოლკლორი, განსაკუთრებით ეპიკური ძეგლები. აღსანიშნავია „დედე ქორქუთის წიგნი“. ამ ეპოსის ზეპირი ვარიანტები, მკვლევართა ნაწილის ვარაუდით, უნდა შექმნილიყო XI-XIV საუკუნეებში დღევანდელი აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე, წერილობით კი - XV საუკუნეში. „დედე ქორქუთის წიგნი“ იმდენად პოპულარულია თურქულენოვან ხალხებში, რომ ყველა მათგანს ის თავის შექმნილად მიაჩნია.

შუა საუკუნეების თურქული ლიტერატურა ისლამს ეყრდნობოდა, ამიტომ მისი ნიმუშები, როგორც წესი, ისლამურ სამყაროში გავრცელებული კულტურულ ესთეტიკური ფასეულობების დამკვიდრებას ემსახურება, თუმცა ცალკეულ ნაწარმოებებში აღწერილი წეს-ჩვეულებები მრავალ საერთოს პოულობს წინაისლამურ შამანიზმსა და ტოტემიზმთან. შამანები ძალზე პოპულარულნი იყვნენ შუა სა- უკუნეებში, მათ მრავალი ჯადოსნური უნარი მიეწერებოდათ. შელოცვით რიტუალებს მოლები დღემდე ასრულებენ აღმოსავლეთ საქართველოში მცხოვრებ აზერბაიჯანელთათვის. მოლები XX საუკუნემდე ექიმის ფუნქციასაც ითავსებდნენ, რადგან აზერბაიჯანელთა კონსერვატიული საზოგადოება სამედიცინო მეცნიერებას ნაკლებად ცნობდა.

ისლამურ გარემოში მითებისა და გადმოცემათა პერსონაჟები მართლმორწმუნე მუსლიმებად უნდა ქცეულიყვნენ, ე.ი. უარი ეთქვათ წარმართულ ჩვევებზე, რადგან ნამდვილი მუსლიმი მხოლოდ ყურანითა და სუნით რეგლამენტირებულ ცხოვრების წესს მიიჩნევს კანონიერად. ამის მიუხედავად, «დედე ქორქუთის წიგნში» თავისებურად აისახა ტრადიციები, რომლებიც თურქული მოდგმის ტომებს ახასიათებდათ როგორც ისლამის მიღების შემდეგ, ისე წინაისლამურ პერიოდში. ეპიკური ნაწარმოების გმირები ასრულებენ ნამაზს, მაგრამ, ამავე დროს უარს, არ ამბობენ ჯადოქრობაზე, წინასწარმეტყველებასა და სხვა წარმართულ რიტუალებზე. ტექსტუალური ანალიზი გვიჩვენებს, რომ შუა საუკუნეების თურქული საზოგადოების ღირებულებათა სისტემაში რელიგიასთან ერთად მნიშვნელოვანი ადგილი ეჭირა ომების, ნადირობის, ლხინის, მიცვალებულის დაკრძალვასთან დაკავშირებულსა და სხვა წინაისლამურ ტრადიციებს. «დედე ქორქუთის წიგნში» მოცემული ოღუზი ტომების ასტრალური წარმოდგენები დაკავშირებულია თურქების ეთნოგენეზთან. ძველი თურქები და მონღოლები განსაკუთრებულად ეთაყვანებოდნენ ამომავალ მზეს. ოღუზების ეთნარქად მიჩნეულია კაგანი, რომელსაც ექვსი ვაჟი ჰყავდა: კუნი (მზე), აი (მთვარე), ილდაზი (ვარსკვლავი), გოი (ცა), დაგი (მთა), დენიზი (ზღვა). კაგანის თითოეულ მემკვიდრეს ოთხი ვაჟი ჰყავდა. სწორედ ისინი ითვლებიან ოღუზების ოცდაოთხი ტომის წინაპრად. ისინი, ღმერთების რანგში აყვანილნი, იერარქიულად არიან განლაგებულნი თურქების წარმართულ პანთეონში. გაღმერთებულ ციურ მნათობთა სახელები ხშირად გამოიყენება ადამიანთა საკუთარ სახელებად. მზისა და მთვარის დაბნელება უდიდეს უბედურებად ითვლებოდა ისლამურ პერიოდშიც, ამ მოვლენების შემდეგ მოლები და ახუნდები საგანგებო ლოცვას აღავლენდნენ ხოლმე. ასევე დიდი ადგილი უჭირავს ეპოსში ადამიანის ურთიერთობას ცხოველთა სამყაროსთან, რაც, ზოგჯერ, საქორწინო კავშირითაც გვირგვინდება. ადამიანისა და ცხოველის ქორწინება აუცილებლად განსაკუთრებული თვისებების მქონე გმირის დაბადებით მთავრდებოდა. არსებობს გარკვეული წრე ცხოველებისა, რომლებთანაც ადამიანებს კარგი ურთიერთობა ჰქონდათ, რაც თურქული ტომების ტოტემური წარმოდგენების ამსახველია.

რადგანაც „დედე ქორქუთის წიგნი“ მცირე აზიასა და ამიერკავკასიაში შეიქმნა, მასში განსაკუთრებული ადგილი ქრისტიან ხალხებთან ურთიერთობას უჭირავს. ეპოსის გმირები ხშირად ლაშქრობენ გიაურთა წინააღმდეგ. ნაწარმოებში ხშირად მოიხსენიება „ბაში-აჩუკი“. მკაფიოდ ჩანს, რომ ქრისტიანებთან პირველი კონტაქტები, რომლებიც ეპიკურ ნაწარმოებში აისახა, კონფლიქტური ხასიათის იყო, რის გამოც გიაური-ქრისტიანი სტერეოტიპულად მტერთან იყო გაიგივებული.

შეიცვალა თუ არა ეს დამოკიდებულება ქრისტიან მოსახლეობასთან ხანგრძლივი თანაცხოვრებისა და ისლამის მიღების შემდეგ და როგორ აისახა ყოველივე ზეპირსიტყვიერებაში?

ეთნოგრაფიული კვლევით დაფიქსირდა ქრისტეს ცხოვრების ამსახველი რამდენიმე ვარიანტი, რომლებიც გავრცელებულია საქართველოში მცხოვრებ აზერბაიჯანელებში. ეს მასალა რამდენადმე განსხვავდება ქრისტეს ბუნების ყურანისეული გაგებისაგან და მასში თავისებურადაა ინტერპრეტირებული არა მარტო ბიბლია, არამედ ყურანიც.

ფოლკლორულ მასალაში ასახულია მარიამის უბიწოების დოგმა, თუმცა იგი ზღაპრული ბურუსითაა მოცული და თითქმის არაფერი აქვს საერთო სახარებისეულ მოთხრობასთან ქრისტეს ჩასახვისა და შობის შესახებ. გადმოცემაში მთავარ როლს თამაშობს უცნობი მოხუცისაგან მარიამისათვის მიცემული ვაშლი და ყვავილი. ვაშლის შეჭმისა და ყვავილის დაყნოსვის შემდეგ მარიამი დაფეხმძიმდა. ნაყოფი დაბადებამდე მუცლიდან ესაუბრებოდა დედას თავის მომავალ მისიაზე. იმავე გადმოცემით, ქრისტე კაცობრიობას მოევლინა მხსნელად. თავისებურადაა ინტერ- პრეტირებული ქრისტიანული პირჯვრისწერა. ფეხმძიმე მარიამი ბრბოს განსჯის საგნად იქცა, რის გამოც მან დაიფიცა: „ვფიცავ მაღლა ღმერთს (შუბლზე დაიდო ხელი), შვილს მუცელში (ხელი მუცელზე დაიდო), მარჯვენა და მარცხენა მხრის ანგელოზებს (ხელი დაიდო ჯერ მარჯვენა, შემდეგ მარცხენა მხარზე), რომ მე ქალწული ვარ“. გაურკვეველია ვინაა ზემოხსენებული მოხუცი - ღვთის წარმოგზავნილი ანგელოზი თუ თავად ღმერთი, ხოლო ვაშლი, როგორც ნაყოფიერების სიმბოლო, კარგადაა ცნობილი კავკასიელთა მითოპოეტური სამყაროსათვის. მარჯვენა და მარცხენა მხარზე მსხდომი ანგელოზები ხშირად ფიგურირებენ ისლამურ ესქატოლოგიაში. ხალხური გადმოცემების თანახმად, ადამიანის ბედს დაბადებიდან გარდაცვალებამდე ამ ორი ანგელოზის ბრძოლა განსაზღვრავს, ისინი ემსახურებიან კეთილსა და ბოროტ ძალებს. გარდაცვალების შემდეგ, როდესაც ადამიანი ღვთის სამსჯავროზე წარდგება, ამ ორი ანგელოზის დაგროვილი ტვირთი აიწონება და ამის მიხედვით ღებულობს სული სამუდამო სამყოფელს ჯოჯოხეთში ან სამოთხეში.

საქართველოში მცხოვრებ აზერბაიჯანელებს თავისებური წარმოდგენა აქვთ ქრისტიანულ საიდუმლოებებზე. ზეპირსიტყვიერება არ უარყოფს ქრისტეს განსაკუთრებულ მისიას. მარიამს ალლაჰის ნება ღვთისაგან გამოგზავნილმა ანგელოზმა გადასცა, მისივე ნებით დაეხმარნენ მშობიარეს. თავად მარიამსაც მტკიცედ სწამს ვაჟის განსაკუთრებულობა, რომ მისი შვილი ალლაჰის გვერდით დგას ამქვეყნადაც და საიქიოშიც. გადმოცემა უარყოფს ამბავს ქრისტეს ჯვარცმისა და აღდგომის ამბავს და მიიჩნევს, რომ ჯვარზე იუდა გააკრეს, თავად ქრისტე კი ჯიბრაილთან (გაბრიელი) ერთად ამჟამადაც იმყოფება მეოთხე ცაზე და მეორედ მოსვლისას დაუბრუნდება დედამიწას.

არსებული საველე მასალა მოწმობს აზერბაიჯანელების მისწრაფებას დაამტკიცონ თავიანთი რელიგიის უპირატესობა, მაგრამ იგრძნობა ბევრად უფრო ტოლერანტული დამოკიდებულება ქრისტიანობის მიმართ, ვიდრე ეს „დედე ქორქუთის წიგნის“ გმირებს ახასიათებთ. ეს, ერთი მხრივ, ოფიციალური ისლამის მიერ ქრისტეს მოციქულად აღიარების, ხოლო, მეორე მხრივ, ქრისტიანებთან ხანგრძლივი თანაცხოვრების შედეგია. კულტურულ-სამეურნეო ურთიერთობებმა დაარღვია „დედე ქორქუთის წიგნისათვის“ დამახასიათებელი სტერეოტიპი (გიაური=მტერი) და მეზობელ ქრისტიანებთან მშვიდობიანი და მეგობრული ურთიერთობის კულტუ-რის დამკვიდრებას შეუწყო ხელი.

ცნობილი მოღვაწეები

საქართველოს აზერბაიჯანელთა წინაპრები იმთავითვე განიცდიდნენ თურქული, ირანული და ქართული კულტურების ზეგავლენას, რამაც გარკვეული გავლენა მოახდინა მათი კულტურული ორიენტირების ჩამოყალიბებაზე. ისინი, ერთი მხრივ, თავს მიიჩნევენ საქართველოში მცხოვრები მუსლიმი მოღვაწეების (ებუ მუამედ ელ- ჰუსეინი ეთ-ტიფლისი, ბედრ ეთ-ტიფლისი, გააზი ეთ-ტიფლისი, ჰუბეიში და ა.შ) მემკვიდრეებად, მეორე მხრივ, თავიანთ კულტურას თურქულ სამყაროს უკავშირებენ და საკუთარი წინაპრების შემოქმედებად მიიჩნევენ ოღუზურ სამყაროში შექმნილ „დედე ქორქუთის წიგნს“, საგმირო-საფალავნო ეპოსს „ქოროღლუ“ და სამიჯნურო დასტანებს. ამასთანავე, უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ თავის მხრივ, საქართველოს თურქულენოვანი მოსახლეობიდან წამოსული ლიტერატურული იმპულსები გავლენას ახდენდა ქვეყნის გარეთაც. მაგ., ითვლება, რომ აზერბაიჯანული რენესანსული ლიტერატურის ერთ-ერთი ნიმუში დასტანი-პოემა „შეჰრიარი“ სწორედ საქართველოშია შექმნილი.

საქართველოში მოღვაწეობდნენ გამოჩენილი მეცნიერები და მწერლები - ფაზილ ხან შეიდა, აბბასაგულუ აღა ბაქიხანლი და სხვ.

საქართველომ და, კერძოდ, თბილისმა მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა აზერბაიჯანელი ხალხის მეცნიერების, ლიტერატურის, ხელოვნებისა და კულტურის სხვა სფეროების განვითარების საქმეში, განსაკუთრებით XIX საუკუნიდან, როდესაც თბილისი მთელი კავკასიის პოლიტიკურ და კულტურულ ცენტრად იქცა.

თბილისში მოღვაწეობდა გამოჩენილი დრამატურგი მირზა ფათალი ახუნდზადე (ახუნდოვი), რომლის კომედიებმაც საფუძველი დაუდა აზერბაიჯანულ დრამატურგიას. აქ ქმნიდნენ თავიანთ ნაწარმოებებს მირზა შაფი ვაჰეზ, ნარიმან ნარიმანზადე (ნარიმანოვი), მირზა ალი აბბასოვი, მირზახან გულიევი, ქერიმ-ბეი შერიფლი.

XIX საუკუნეში ქვემო ქართლელი ჰუსეინ მინასაზლის ინიციატივით გაიხსნა სკოლები, რუსულ ენაზე გამოიცა გაზეთები და ჟურნალები. იგი თავადაც მუშაობდა მასწავლებლად მშობლიურ სოფელ სარვანში. ჰუსეინ მინასაზლის მოთხრობები საკუთარი ხალხის ყოფა-ცხოვრებას ასახავს, მათში არსებული განწყობილება იმ ეპოქის ქართული პროზისთვისაც არ იყო უცხო (მაგ., მ. ჯავახიშვილის მოთხრობა „მართალი აბდულაჰ“).

საქართველოს აზერბაიჯანელთა კულტურული ტრადიციები გრძელდებოდა და ვითარდებოდა XX საუკუნეშიც. 20-იანი წლებიდან აზერბაიჯანულ ენაზე გამოდიოდა გაზეთები, ჟურნალები, ლიტერატურული კრებულები, ალმანახები, აზერბაიჯანულ თეატრში იდგმებოდა სპექტაკლები და ა.შ. ამ ხანებში მოღვაწეობდნენ ცნობილი ავტორები: ზია ბორჩალი, მემედჰუსეინ ბეხთიარლი, ისა ბორჩალი, ისა სადიგი და სხვ.

აზერბაიჯანული დიასპორიდან გამოსული მრავალი მწერალი, ლიტერატურთმცოდნე, მსახიობი, მეცნიერი და სხვა დარგის წარმომადგენელი დღესაც აქტიურად მოღვაწეობს საქართველოში. 1986 წელს საქართველოს მწერალთა კავშირთან შეიქმნა გაერთიანება „დან ულდეზე“ („ცისკარი“), რომელშიც სხვადასხვა რაიონში მცხოვრები 50-მდე აზერბაიჯანელი მწერალი გაერთიანდა. აღსანიშნავია, რომ აზერბაიჯანელთა შორის კვლავ ცოცხლობს XIX საუკუნეში მეტად პოპულარული აშუღური პოეზია. დიდი სიყვარულით სარგებლობენ აშუღები - მეჰმედ სადახლი, გიულაბი, ნურედდინ გასიმლი, ასლან ქოსალი და სხვ.

XXI საუკუნის დამდეგს საქართველოს დამოუკიდებელი სახელმწიფოს მშენებლობამ ჩვენი ქვეყნის მოსახლეობის წინაშე ახალი პერსპექტივები დასახა, რამაც კეთილისმყოფელი გავლენა იქონია აზერბაიჯანულ თემზეც. საქართველოს აზერბაიჯანელთა დიდი ნაწილი აქტიურადაა ჩართული ქვეყნის.პოლიტიკურ, საზოგადოებრივ, კულტურულ და სამეურნეო ცხოვრებაში.

ლავრენტი ჯანიაშვილი

თანამედროვე მდგომარეობა

საქართველოში აზერბაიჯანული მოსახლეობის რაოდენობა განსაკუთრებით გაიზარდა XX საუკუნის მეორე ნახევარში, როდესაც მატების ტემპით გაუსწრო საქართველოში მცხოვრებ ყველა დანარჩენ ეთნიკურ ჯგუფს. აზერბაიჯანელების რაოდენობა ქვეყნის მთლიან მოსახლეობაში, 30 წლის განმავლობაში, თითქმის გაორმაგდა. თუ 1959 წელს აზერბაიჯანელების რაოდენობა 153 600 კაცი იყო (რაც მთლიანი მოსახლეობის 3.8%-ს შეადგენდა), 1979 წელს მათი რაოდენობა 255 700-მდე გაიზარდა (5.1%), 1989 წელს კი - 307 600 გახდა (5.7%).

1989 წლის მოსახლეობის ბოლო საბჭოთა აღწერის მიხედვით, თბილისში 18 ათასი აზერბაიჯანელი ცხოვრობდა. საქართველოს რაიონებიდან კი აზერბაიჯანელები უმრავლესობას წარმოადგენდნენ: მარნეულში - 91 923 (76.3%), ბოლნისში - 53 808 (66%), დმანისში - 33 107 (63.9%). აზერბაიჯანელები რაოდენობით მეორე ეთნიკური ჯგუფი იყო საქართველოს რამდენიმე რაიონში: გარდაბანში - 48 781 (42.5%), საგარეჯოში - 15 804 (26.3%), ლაგოდეხში - 9 683 (17.9%), თელავში - 7 094 (9.1%). 2002 წლის მოსახლეობის აღწერის შედეგების მიხედვით, მიგრაციული პროცესების შედეგად აზერბაიჯანელთა რაოდენობა შემცირდა და ამჟამად საქართველოში 284 761 აზერბაიჯანელი ცხოვრობს, თუმცა მათი პროცენტული მაჩვენებელი საქართველოს მთელ მოსახლეობაში 6.5%-მდე გაიზარდა. თუკი 1989 წლის მოსახლეობის აღწერისას, აზერბაიჯანელები საქართველოში რაოდენობის მიხედვით ეთნიკურ უმცირესობებს შორის სომხებისა და რუსების შემდეგ მესამე ადგილზე იყვნენ, ამჟამად ისინი ყველაზე მრავალრიცხოვან ეთნიკურ უმცირესობას წარმოადგენენ. რაც, როგორც აზერბაიჯანული მოსახლეობის მაღალი შობადობით, ასევე სხვა ეთნიკური ჯგუფების რაოდენობის შემცირებით არის განპირობებული.

აზერბაიჯანელები საქართველოს რამდენიმე რეგიონში, ძირითადად, კომპაქტურად ცხოვრობენ. მათი უმრავლესობა ქვემო ქართლშია განსახლებული. ისინი დღეისათვის ქვემო ქართლის მთელი მოსახლეობის 45%-ს შეადგენენ, თუმცა ქვემო ქართლის რეგიონში შემავალ ოთხ რაიონში (ექვსიდან) ისინი აბსოლუტურ ან შედარებით უმრავლესობაში იმყოფებიან: მარნეულის რაიონი - 98 245 (83.1%), დმანისის რაიონი - 18 716 (66.7%), ბოლნისის რაიონი - 49 026 (66%), გარდაბანის რაიონი - 49 993 (43.7%).

ქვემო ქართლის გარდა, აზერბაიჯანელების კომპაქტური დასახლებებია: თელავის რაიონში - 8 373 (11.9%), ლაგოდეხის რაიონში - 11 392 (22.3%) და საგარეჯოს რაიონში - 18 907 (31.9%); მცხეთის რაიონში - 2 236 (3.5%) და კასპის რაიონში - 3 962 (7.6%). საქართველოს სხვა რაიონებში აზერბაიჯანელთა უმნიშვნელო რაოდენობაა განსახლებული. დასავლეთ საქართველოს რაიონებში მხოლოდ რამდენიმე ასეული აზერბაიჯანული ოჯახი ცხოვრობს. თბილისში აზერბაიჯანელთა რაოდენობა თითქმის განახევრდა და 2002 წლის აღწერის მონაცემებით, 10 942 კაცს შეადგენს.

საქართველოს მიერ დამოუკიდებლობის მოპოვების ეიფორიისა და ზოგიერთი პოლიტიკური ჯგუფის ნაციონალისტური რიტორიკის ფონზე, ქვემო ქართლში ვითარება დაიძაბა. 1990-იანი წლების დასაწყისში ქვემო ქართლში, განსაკუთრებით ბოლნისისა და მარნეულის რაიონებში, ქართულ და აზერბაიჯანულ მოსახლეობას

შორის დაპირისპირების რამდენიმე ფაქტიც აღინიშნა. დაპირისპირებას სისხლისღვრა არ მოჰყოლია, მაგრამ ქ. ბოლნისში მცხოვრები აზერბაიჯანელები ძულებულნი გახდნენ ქალაქი დაეტოვებინათ. ამ ფონზე ქვემო ქართლში მოქმედი აციონალისტური ორგანიზაციების მხრიდან აზერბაიჯანელებით დასახლებულ ვემო ქართლის რაიონების ტერიტორიაზე „ბორჩალოს ავტონომიის“ შექმნის ოთხოვნებიც გაისმა. ავტონომიის იდეის ავტორები ნაციონალისტურად განწობილი გუფები იყვნენ, რომლებსაც მოსახლეობაში მხარდაჭერა არ ჰქონიათ.

1992 წელს ზვიად გამსახურდიას ხელისუფლების დამხობის შემდეგ ქვეყნის სათავეში მოსულმა ედუარდ შევარდნაძემ ნაციონალისტურ რიტორიკაზე უარი თქვა. თუმცა, ამის მიუხედავად, წლების განმავლობაში აზერბაიჯანელთა და, ზოგადად, ეთნიკურ უმცირესობათა ინტეგრაციის კუთხით სახელმწიფოს მხრიდან გადადგმული ნაბიჯები უმნიშვნელო იყო და სიმბოლურ ხასიათს ატარებდა. აზერბაიჯანელთა ლოიალობა ხელისუფლებისადმი, ძირითადად, განპირობებული იყო შევარდნაძისა და აზერბაიჯანის პრეზიდენტ გეიდარ ალიევის მეგობრობით. ამ ფაქტორის გამო აზერბაიჯანელთა პრობლემებზე საუბარი ორი ქვეყნის ხელისუფლების წარმომადგენლების მხრიდან მტრულ ქმედებადაც კი ფასდებოდა.

1990-იანი წლებიდან მოყოლებული არჩევნებში ქვემო ქართლის მოსახლეობის მიერ სახელისუფლო პოლიტიკური ჯგუფების მხარ-დაჭერა განპირობებული იყო ხელისუფლების აქტიური ჩარევისა და აზერბაიჯანის ხელისუფლების პოზიციით, რომელიც ქვემო ქართლში შევარდნაძის პოლიტიკური გუნდის სასარგებლო წინასაარჩევნო კამპანიასაც აწარმოებდა. თავად აზერბაიჯანელებიც არჩევნებში მონაწილეობას და ხელისუფლების მხარდაჭერას სახელმწიფოსადმი ლოიალობის გამოხატულებად მიიჩნევდნენ. გარდა ამისა, სახელმწიფო ენის არცოდნა და საარჩევნო ბიულეტენების მხოლოდ ქართულ ენაზე არსებობა აზერბაიჯანელი მოქალაქეების საარჩევნო ხმებით მანიპულირებას ამარტივებდა. აღნიშნული ფაქტორების გამო, საერთაშორისო და ადგილობრივი დამკვირვებლები არჩევნებში ყველაზე სერიოზულ დარღვევებს ქვემო ქართლში აფიქსირებდნენ. როგორც წესი, ოპოზიციური პოლიტიკური ჯგუფები ქვემო ქართლში წინასაარჩევნო კამპანიას არ აწარმოებდნენ და რეგიონს ხელისუფლების მხარდამჭერ პლაცდარმად მიიჩნევდნენ. ეს მანკიერი ტრადიცია მხოლოდ 2003 წლის ნოემბრის საპარლამენტო არჩევნებისათვის დაირღვა, როდესაც ოპოზიციურმა პოლიტიკურმა პარტიამ ქვემო ქართლში საარჩევნო კამპანია აწარმოა.

1990-იანი წლებიდან მოყოლებული ქვემო ქართლიდან ეთნიკური აზერბაიჯანელები გარანტირებულად ხვდებიან პარლამენტში, მაგრამ სახელმწიფო ენის არცოდნის გამო მათი საპარლამენტო საქმიანობის ხარისხი ძალზე დაბალია.

1990-იან წლებში ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაში პასიური მონაწილეობისა და ეთნიკური უმცირესობების ინტეგრაციის პოლიტიკის არარსებობის მიუხედავად, ქვემო ქართლის აზერბაიჯანელები სოფლის მეურნეობის პროდუქციითა და აზერბაიჯანიდან იმპორტირებული, ძირითადად, საყოფაცხოვრებო საქონელით ვაჭრობდნენ, რაც მათ ქვეყნის ეკონომიკური ცხოვრების აქტიურ მონაწილეებად აქცევდა. თუმცა ეკონომიკური საქმიანობა, დიდწილად, სახელმწიფოს სტრუქტურებთან (საბაჟო სამსახური, საგადასახადო ინსპექცია, საგზაო პოლიცია) კორუფციულ გარიგებებს ეფუძნებოდა, რაც ურთიერთობის მისაღები ფორმა იყო ორივე მხარისათვის. ტრადიციული ეკონომიკური საქმიანობისა და ვაჭრობის ერთობლიობა წლების განმავლობაში უზრუნველყოფდა ქვემო ქართლის აზერბაიჯანელთა ეკონომიკურ თვითკმარობას. თუმცა ვარდების რევოლუციის შემდეგ განვითარებული პროცესების შედეგად მოსახლეობა ახალი ეკონომიკური გამოწვევების წინაშე დადგა. რეგიონში მცირე და საშუალო ბიზნესს დიდი დარტყმა მიაყენა კონტრაბანდული საქონელით ვაჭრობისა და გადასახადების დამალვის ბრალდებით საქართველო-აზერბაიჯან-სომხეთის მიმდებარე ტერიტორიაზე არსებული სადახლოს საბითუმო ბაზრობის დახურვამ, სადაც არა მარტო აზერბაიჯანელები, არამედ საქართველოს სხვა რეგიონებიდან, აზერბაიჯანიდან და სომხეთიდან ჩამოსული ადამიანებიც ვაჭრობდნენ.

ქვემო ქართლის აზერბაიჯანელთა დიდი ნაწილის შემოსავლის წყაროდ, ტრადიციულად, მცირე და საშუალო ბიზნესი რჩება. მათ ეკონომიკურ საქმიანობაში მნიშვნელოვან ადგილს იკავებს სოფლის მეურნეობა, რომელიც ერთ-ერთი ყველაზე განვითარებულია ქვეყნის მასშტაბით. რეგიონის სასოფლო-სამეურნეო პროდუქცია საუკეთესო ხარისხით გამოირჩევა და თბილისთან სიახლოვის გამო დედაქალაქის მოსახლეობაც ამ პროდუქციით მარაგდება.

არალეგალური ეკონომიკური საქმიანობის შემცირების ფონზე მოსახლეობისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა შეიძინა სასოფლო-სამეურნეო მიწებმა, რომელიც 1990-იანი წლების შემდეგ ქვემო ქართლში როგორც ეკონომიკური, ისე პოლიტიკური სახის პრობლემად გადაიქცა. 1990-იანი წლებში მიღებული კანონმდებლობის შესახებ არაინფორმირებულობის შედეგად, მიწის დიდ ნაწილზე საკუთრების უფლება მე- საკუთრეთე მცირე რაოდენობამ მოიპოვა, მოსახლეობის უმრავლესობა კი მიწის გარეშე დარჩა. უმიწონი წლების განმავლობაში იძულებულნი იყვნენ მიწის ნაკვეთები მსხვილი მოიჯარეებისაგან მაღალი გადასახადის ფასად მიეღოთ. გარდა ამისა, არსებული კანონმდებლობა საზღვრისპირა ზოლის 21-კილომეტრიან მონაკვეთს, რომელიც არარენტაბელურ სამხედრო სასოფლო-სამეურნეო საწარმოებს ეკავა, განსაკუთრებულ ზონად აცხადებდა. რეგიონში მიწის განაწილების არსებულ წესს ადგილობრივი მოსახლეობა ეთნიკურ დისკრიმინაციად აფასებდა, რაც პერიოდულად ხელისუფლებასთან დაპირისპირებასაც იწვევდა. ბოლო წლებში ამ მიმართულებით გარკვეული ცვლილებები შეინიშნება, რაც ქვემო ქართლის აზერბაიჯანულ მოსახლეობაში მიწის განაწილების პროცესის დაწყებით გამოიხატა.

ქვემო ქართლის მოსახლეობის აბსოლუტურმა უმრავლესობამ არ იცის ქართული ენა. რუსულმა კი, რომელიც საბჭოთა პერიოდში სხვა ეთნიკურ ჯგუფებთან კომუნიკაციის ერთადერთი ენა იყო, 1990-იან წლებში მნიშვნელოვნად დაკარგა საკომუნიკაციო ენის ფუნქცია. განათლების სისტემაში წლების განმავლობაში არსებული ხარვეზების გამო ადგილობრივი მოსახლეობა მხოლოდ აზერბაიჯანულად საუბრობს და სხვა ეთნოსების წარმომადგენლებთან ურთიერთობისათვის არა თუ ქართულს, უკვე რუსულ ენასაც ვეღარ იყენებს. 1990-იანი წლებიდან მოყოლებული ქართული ენის შესწავლის საკითხი ინტეგრაციის პოლიტიკის მთავარი ამოცანა იყო, თუმცა სახელწიფოს მხრიდან საამისოდ გადადგმული ნაბიჯები მოკრძალებული და არაეფექტიანი აღმოჩნდა. ქართული ენის შესწავლის თვალსაზრისით, განათლების სისტემაში ამ ბოლო დროს განხორციელებული რეფორმები კი მხოლოდ წლების შემდეგ გამოიღებს დადებით შედეგს. ქართული ენის არცოდნის გამო ის აზერბაიჯანელები, რომლებსაც უმაღლესი განათლების მიღება სურთ, ძირითადად, აზერბაიჯანში მიდიან სასწავლებლად და სწავლის დამთავრების შემდეგაც, უკეთესი მომავლისა და სამსახურის მოძებნის იმედით, მათი დიდი ნაწილი სამუდამოდ რჩება აზერბაიჯანში საცხოვრებლად.

სახელმწიფო ენის არცოდნის გამო მოსახლეობისათვის მიუწვდომელია ქართულენოვანი საინფორმაციო საშუალებები. საქართველოს საზოგადოებრივ მაუწყებელზე მხოლოდ კვირაში ერთხელ გადის აზერბაიჯანულენოვანი საინფორმაციო გამოშვება, რის გამოც ქვემო ქართლის აზერბაიჯანელები უფრო უცხოურ (ძირითადად აზერბაიჯანულ, თურქულ, რუსულ) მედიასაშუალებებზე არიან ორიენტირებულნი. საქართველოში სუსტად არის განვითარებული აზერბაიჯანულენოვანი მედია. ქვემო ქართლში არსებულ ტელევიზიათა გადაცემები მცირე არეალზე ვრცელდება და თანაც შეფერხებებით. სუსტად არის განვითარებული აზერ- ბაიჯანულენოვანი ბეჭდვითი მედიაც. თბილისში 1921 წლიდან გამოდის გაზეთი «გიურჯისტანი», რომლის ოპერატიულობის ხარისხი დაბალია. აღნიშნული ფაქტორების გამო, ხშირ შემთხვევაში, ქვემო ქართლის მოსახლეობა უკეთესად არის ინფორმირებული აზერბაიჯანში მიმდინარე პროცესების შესახებ, ვიდრე საქართველოში არსებული ვითარების თაობაზე.

აზერბაიჯანელთა თვითმყოფადობისა და კულტურის შენარჩუნებაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებს საქართველოში მოქმედი აზერბაიჯანულენოვანი სკოლები, აზერბაიჯანული კულტურის სახლი, ფოლკლორული ანსამბლები, აზერბაიჯანელი საზოგადო მოღვაწეების მირზა ფათალი ახუნდოვის, ნარიმან ნარიმანოვის, ჯალილ მამედყულიზადეს სახლ-მუზეუმები. ფუნქციონირებს არასამთავრობო ორგანიზაციები, რომლებიც აზერბაიჯანელთა კულტურული ცხოვრების განვითარებაზე ზრუნავენ. თბილისში მოქმედებს აზერბაიჯანული კულტურის ცენტრი და თბილისის სახელმწიფო აზერბაიჯანული თეატრი.

მამუკა კომახია

ბერძენი ხალხის ჩამოყალიბება დაიწყო ძვ.წ. II ათასწლეულის დამდეგს, როდესაც ბალკანეთის ნახევარკუნძულზე პროტობერძნულმა ტომებმა - აქაველებმა და იონიელებმა, ხოლო ძვ.წ. XII საუკუნიდან - დორიელებმა ადგილობრივი მოსახლეობის (პელასგების და სხვ.) ასიმილაცია მოახდინეს. ბერძნული კოლონიზაციის ეპოქაში (ძვ.წ. VIII-VI სს.) შეიქმნა საერთო ბერძნული კულტურული ერთობა და გაჩნდა საერთო საკუთარი სახელი „ელინები“ (ასე ეწოდებოდა შუა საბერძნ. ოლქის, შემდეგ - მთელ ბერძნულენოვან მოსახლეობას). რომაელებმა ელინებს უწოდეს „გრეკო“, რაც შემდეგ ევროპის ხალხებმა შეითვისეს. ელინიზმის ხანაში აღმოსავლეთ ხმელთაშუაზღვისპირეთში გავრცელდა საერთო ბერძნული ენა „კოინე“. ძველმა ბერძნებმა შექმნეს მაღალი კულტურა, რომელმაც დიდი გავლენა მოახდინა ევროპისა და წინა აზიის ხალხთა კულტურულ განვითარებაზე. შუა საუკუნეებში ბერძენი მოსახლეობის ეთნიკური შემადგენლობა ძლიერ შეიცვალა: მას ერწყმოდნენ ჩრდილოეთიდან გადმოსახლებული ვლახები, სლავები (VI-VII სს.), მაგრამ ძირითად ბირთვად მაინც ბერძნული ეთნიკური ელემენტი დარჩა, რომელიც თანამედროვე ბერძნებს უშუალოდ აკავშირებს ძველ ბერძნებთან.

საქართველოში ბერძნების პირველი დასახლებების გაჩენა შავი ზღვის სანაპიროების ინტენსიურ ბერძნულ კოლონიზაციას უკავშირდება.

ისტორიული ნარკვევი

საქართველოში მცხოვრები თანამედროვე ბერძნები, უმთავრესად, ე.წ. პონტოს ბერძნები არიან, რომლებიც თურქეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთ რაიონებიდან გადმოსახლდნენ. მათი პირველი დასახლებები საქართველოში XVIII საუკუნეში გაჩნდა, როდესაც ახტალის სპილენძის, ვერცხლისა და ოქროს საბადოების დასამუშავებლად ერეკლე მეორემ აღმოსავლეთ ანატოლიიდან ბერძენი მუშები და ხელოსნები მოიწვია და სოფელ მისხანში დაასახლა.¹ შემდეგში ისინი განსახლდნენ სომხეთსა და საქართველოში, მტრისაგან დარბეულ სოფ. ოფრეთში. 1806-1807 წლებში ბერძენთა ცალკეული ჯგუფები ქვემო ქართლში დამკვიდრდდნენ.² 1813 წელს 32 ბერძნულ ოჯახს გადაეცა სახაზინო მიწა თეთრიწყაროს რაიონის დაცარიელებულ სოფ. წინწყაროში.

რუსეთ-თურქეთის 1828-1829 წლების ომის შედეგად თურქეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთის ვილაიეთებიდან ქრისტიანული მოსახლეობის დიდი მასა - ქართველები, ბერძნები, სომხები - ამიერკავკასიის ტერიტორიაზე გადმოსახლდა. ამის ძირითადი მიზეზი ქრისტიანული რელიგიის დევნა იყო. დევნილები საქართველოში რამდენიმე ეტაპად შემოვიდნენ და, უმთავრესად, წალკის რაიონში დასახლდნენ.

გადმოსახლებულები თავისუფალ პირებად ითვლებოდნენ და ამიტომ ხაზინას მიეკუთვნებოდნენ. თურქეთიდან ჩამოსულები ნასოფლარებს ირჩევდნენ დასასახლებლად, სარგებლობდნენ ქართველების მიერ მიტოვებული წისქვილებით, კარაქის სადღვებებითა და სხვ. თრიალეთის ტრადიციულ სოფლებში ჩასახლების შემდეგ მოსულები ცვლიდნენ ძირძველ ადგილობრივ ტოპონიმებსა და მათ ნაცვლად მშობლიური სოფლების სახელებს ამკვიდრებდნენ. მაგალითად, ერძანს ბარმაქსიზი უწოდეს, თეზს - ავრანლო, წალკას - გუნიაკალა, კოხთას - სანამერი, ქვემო ახალშენს - კირაკი, ზემო ახალშენს - ბაშკოი, ეძვენასოფელს - შიპიაკი, უწყლოს - სანტა, გველფარეხას - კუშჩი, საბატეს - დარაკოვი. ზოგ შემთხვევაში, ადგილობრივ დასახელებას თავისებურად მოიაზრებდნენ, მაგალითად, ბეშკენაშენი ბეშთაშენად აქციეს („ბეშტაშ“ თურქულად „ხუთ ქვას“ ნიშნავს).

ერთ-ერთ სოფელს გადმოსახლებულებმა ედიქილისა უწოდეს, რაც თურქულიდან ითარგმნება, როგორც „შვიდი ეკლესია“ და, მართლაც, ამჟამად, ამ სოფელში შვიდი ეკლესიაა. იგივე ითქმის სოფ. ტაქქილისაზე, რაც თურქულად „ერთ ეკლესიას“ ნიშნავს და ამ სოფელშიც ერთი, ბაზილიკის ტიპის, ეკლესიაა. სოფელ ქვემო ავლადს კიზილქილისა შეარქვეს, რაც თურქულად „წითელ ეკლესიას“ ნიშნავს. ადგილობრივი მცხოვრებლების გადმოცემით, აქ წითელი ქვისგან ნაშენი ეკლესია ყოფილა, რომელიც დროთა განმავლობაში დანგრეულა.

სოფლებისთვის სახელების შეცვლის შედეგად თრიალეთში თურქული გეოგრაფიული ნომენკლატურა გაჩნდა, რაც დღემდეა შემონახული.

ამავე პერიოდში სახელები შეეცვალა ბერძნებით დასახლებულ სოფლებს დმანისის რაიონში (ისტორიული ზურტაკეთი): სარკინეთს დემირბულაღი ეწოდა, ველისპირს - ბულგასონეივანი.

ენობრივად საქართველოში მცხოვრები ბერძნები იყოფოდნენ ბერძნულენოვნებად (ელინოფონები) და თურქულენოვნებად (ურუმები). ელინოფონები ლაპარაკობდნენ ბერძნული ენის პონტოს კილოკავზე, რომელიც VI-VII საუკუნეებში იღებს სათავეს. ბერძნული სიტყვა „პონტოს“ - ზღვა, რომელიც ზღვისპირეთსაც აღნიშნავს და ქვეყანასაც, ანტიკური ტრადიციით შავი ზღვისპირეთის სამხრეთ და სამხრეთ-აღმოსავლეთ ტერიტორიის აღსანიშნავად გამოიყენებოდა, სადაც ბერძნებმა VI საუკუნეში თავიანთი დასახლებები დააარსეს.

ბერძნული ენის პონტურ კილოკავზე საქართველოში შემდეგ სოფლებში მეტყველებდნენ: სანტაში, ნეოხარაბაში, გუმბათში, ტარსონში (წალკის რ-ნი), საკირეში, გორაში (დმანისის რ-ნი), ივანოვკაში, დიდსა და პატარა ირაგაში, ჯიგრაშენში, ვიზიროვკაში, ალექსეევკის ნაწილში (თეთრიწყაროს რ-ნი), ოფრეთში (მარნეულის რ-ნი), მიქელწმინდაში (ახალციხის რ-ნი), ციხისჯვარში (ბორჯომის რ-ნი). ამავე კილოკავზე ლაპარაკობდნენ აფხაზეთსა და აჭარაში მოსახლე ბერძნები.

ელინოფონების ძირითადი მასა საქართველოში XIX საუკუნის 50-80 წლებში დასახლდა. მათი ადრინდელი საცხოვრებელი იყო ზღვისპირა რაიონები - სანტე, სიურმენე, კრომა, მიუზენი, ოვას, ხოფის, რიზეს ოლქები, ხოლო გორასა და საკირეს მცხოვრებლები ყარსის სოფლებიდან იყვნენ.

წალკის რაიონის ბერძნების ძირითად მასას ურუმები (თურქულენოვანი ბერძნები) წარმოადგენდნენ. მათ ეკუთვნოდათ სოფლები: ხადიკი, გუნიაკალა, ტაქქილისა, ედიქილისა, წინწყარო, ჯინისი, ავრანლო, ხანდო, ბეშთაშენი, ბაიბურთი, ბაშკოვი, ლივადი, კარაკომი, ოლინკაი. ურუმები ცხოვრობდნენ, აგრეთვე, დმანისის რაიონის სოფლებში: სარკინეთში, განახლებაში, ველისპირსა და თეთრიწყაროს რაიონის სოფელ წინწყაროში.

ტერმინი „ურუმი“ გაჩნდა აღმოსავლეთი რომის იმპერიის დაცემისა და თურქეთის მიერ ბიზანტიის ყოფილი პროვინციების დაპყრობის შემდეგ.³ იგი წარმოქმნილია ლათინური ძირიდან „რომა“, რაც რომაელს, ანუ აღმოსავლეთ რომის იმპერიის ქვეშევრდომს ნიშნავს. ეს ტერმინი გულისხმობდა თურქების მიერ დაპყრობილი პროვინციების მოსახლეობას, მისი ეთნიკური წარმომავლობის გაუთვალისწინებლად. ურუმების ეთნიკურ შემადგენლობაში შევიდნენ ლაზებიც. ლაზებს შორის მრავალი სახელგანთქმული ხურო და ხის მხატვრული დამუშავების ოსტატი იყო.⁴ ისინი აგებდნენ საცხოვრებელს, რომელიც „ლაზური ტიპის სახლის“ სახელით იყო ცნობილი.⁵ წალკის რაიონში ურუმები სოფლებში სანტასა და იმერაში სახლობდნენ. ურუმებმა შეითვისეს ძველი ქართული ტრადიციები, კულტურის ელემენტები (მაგალითად, ლაზ ქალებში გავრცელებული თავსაბურავი „დაბლა“ - ქართული სიტყვიდან „დაბალი“).⁶

მართლმადიდებელ გადმოსახლებულთათვის XIX საუკუნის 40-იან წლებში 12 სამრევლო დაარსდა. მოსულებს დახვდათ მზა ტაძრები, რომლებიც თავიანთ სამრევლო ეკლესიებად აქციეს, თავიდან ყოველგვარი ცვლილებების გარეშე.⁷ გადმოსახლებულები განსაკუთერებულ პატივს სცემდნენ წმინდანებს: კონსტანტინეს, პეტრესა და პავლეს, ილიას, კუზმასა და დამიანეს, აღნიშნავდნენ სოფიოს დღეებს, ფერისცვალებას, ღვთისმშობლის მიძინებასა და წმ. პანტელეიმონის დღეებს. წალკელები დიდი მოწიწებით ეპყრობოდნენ ღვთისმშობლის გამოსახულებას ვარძიაში, ეთაყვანებოდნენ წმ. გიორგის, რომლის დღეს 23 აპრილსა და 10 ნოემბერს დღესასწაულობდნენ.

სოციალური ურთიერთობები, საცხოვრებელი გარემო

ოჯახი. საველე ეთნოგრაფიული მასალების, საარქივო და ლიტერატურული წყაროების მონაცემები იძლევა იმის მტკიცების საფუძველს, რომ XIX საუკუნის მეორე ნახევარში და XX საუკუნის დამდეგს თურქულენოვანი ბერძნების - ურუმების - ოჯახის გაბატონებული ფორმა ორი თაობისაგან შემდგარი მცირე ოჯახი - „ქიუჩუკ ავი“ - იყო. ასეთი ოჯახის წევრთა რაოდენობა, გადმოსახლების პირველ წლებში, საშუალოდ, სამიდან რვა კაცამდე მერყეობდა. ეს ოჯახები ბიძაშვილ-მამიდაშვილებისა და გარე ბიძაშვილების ერთ-ორ თაობას აერთიანებდა. ასეთ ოჯახებში შემორჩენილია რამდენიმე თაობის ერთად ცხოვრების ტრადიცია, დამახასიათებელი დიდი ოჯახისათვის, რომელიც დროთა განმავლობაში დაირღვა.

აღნიშნულ პერიოდში წალკის რაიონში გადმონაშთის სახით დიდი ოჯახებიც იყო შემორჩენილი (ბირ-ლიკ-ავ-ი, ბეიუ კავ-ი, ბეიუკ ოჯახ-ი, ბეიუკ კიუფლატ-ი). ბეიუკ ავ-ი სამ, ზოგჯერ ოთხ თაობას აერთიანებდა, 25 და მეტი სულისაგან შედგებოდა.

ურუმების ოჯახში მამაკაცთა რაოდენობა საგრძნობლად სჭარბობდა ქალებისას. ეს გარემოება გავლენას ახდენდა მუშახელის რაოდენობაზე. შრომითი საქმიანობას, განსაკუთრებით ბიჭები, რომლებიც აქტიურ მონაწილეობას იღებდნენ სასოფლო-სამეურნეო საქმიანობაში, 15 წლის ასაკზე ბევრად ადრე იწყებდნენ.

საცხოვრებლი ტიპი. თურქულენოვანი ურუმების ძირითად ქონებას წარმოადგენდა საცხოვრებელი და სამეურნეო ნაგებობები, სხვადასხვა დანიშნულების მიწა, საქონელი.

წალკის რაიონში გავრცელებული იყო საცხოვრებელი ნაგებობა „ყა-რა იაფი“ მიწური გადახურვით. „ყარა იაფში“ ჰორიზონტალურ პლანში წარმოდგენილი იყო: ადამიანის საცხოვრებელი - ოდა ან ავი, სასადილო-საკუჭნაო - ავ ან აშხანა, ალიზის სათავსო - სამანლიხი ან მარაკი, ბოსელი - კომი ან დამი, ფარდულ-ჩარდახი, საზაფხულო სადგომი - იაზლიხი. გავრცელებული იყო საცხოვრებელი ნაგებობის რამდენიმე სახეობა: „დარბაზული“, „ყარსული“, „ლაზური“. ყველა ამ ნაგებობას კომპლექსური ხასიათი ჰქონდა.

„ყარა იაფის“ არსებობა იმაზე მიუთითებს, რომ მისი ბინადარი ოჯახი ერთიან სამეურნეო-გვაროვნულ კოლექტივს წარმოადგენდა.

როგორც დიდი, ისე მცირე ოჯახის საქმიანობის დიდი ნაწილი საცხოვრებელ ოთახში - ოდაში - მიმდინარეობდა. აქ იკრიბებოდა თავისუფალ დროს ოჯახის ყველა წევრი. აქ ათევდნენ ღამეს, იკვებებოდნენ (უფრო ხშირად მხოლოდ კაცები). ზოგჯერ ოჯახს გამოეყოფოდა ხოლმე საქორწინო წყვილი, თუმცა საერთო საოჯახო ქონება, კოლექტიური მეურნეობა და მოხმარება შენარჩუნებული იყო.

„ყარა იაფის“ საცხოვრებელ კომპლექსში ერთ-ერთი ცენტრალური ადგილი ეკავა სასადილო-საკუჭნაოს - აშხა ნა-ს ან ავ-ს. აშხანაში კეთდებოდა ურუმების ყველა საოჯახო საქმე. იქ იყო ტან-დირი, რომელშიც პური ცხვებოდა, იქვე ამზადებდნენ საჭმელს. ტანდირი ათბობდა ზამთარში სახლის ამ ნაწილს, მასზე დგამდნენ ფარდაგგადაფარებულ დაბალ მაგიდას, გარშემო სხდებოდნენ და სადილობდნენ ქალები. გავრცელებული იყო ტანდირის ორი ტიპი - მიწისზედა და მიწაში ჩადგმული.

„ყარა იაფის“ აშენებისას დიდი ყურადღება ექცეოდა ბოსელს. ბოსელი - ქომ-ი ან დამ-ი - ყველაზე დიდი სათავსო იყო სახლში. ოჯახი, რომელსაც ცოტა საქონელი ჰყავდა, მთელ პირუტყვს ერთ სადგომში ათავსებდა. ბევრი საქონლის მფლობელი ოჯახი კი (როგორც წესი, ეს დიდი ოჯახი იყო) მთელ პირუტყვს ერთ ბოსელში ამწყვდევდა, რომელიც ერთმანეთისაგან დაბალი ტიხარით გამოყოფილი რამდენიმე სადგომისაგან შედგებოდა. მსხვილფეხა საქონლისთვის გამოყოფილ სადგომს „კოში მალი კომ“ ეწოდებოდა, საძროხეს - „ინაკ მალი კომ“, ფარეხს - „ქოიუნ-კომ“.

ამგვარად, საოჯახო ყოფის თვალსაზრისით, საცხოვრებელი სახლის მთავარ ნიშანს ერთკამერიანი საცხოვრებელი ფართი წარმოადგენდა, რომლის ყოველ ნაწილს თავისი დანიშნულება ჰქონდა. ჭამის, დასვენების, საქმიანობის დროს ოჯახის წევრთა ადგილის ასაკისა და სქესის მიხედვით განსაზღვრა პასუხობდა ოჯახის ისეთი ფორმის ინტერესებს, რომელშიც შენარჩუნებულია საოჯახო თემის ტრადიციები. ოჯახის მთელი ცხოვრება ოჯახის უფროსის თვალწინ მიმდინარეობდა, რაც საოჯახო თემის ტრადიციის დამახასიათებელი ნიშანია.

სამეურნეო ყოფა. ურუმთა უძრავი ქონების მეორე ნაწილს მიწა შეადგენდა. მიწა, რომლითაც თურქულენოვანი ბერძნები სარგებლობდნენ, სახაზინო იყო. სახნავი მიწა, მოსავლიანობის მიხედვით, პირობითად რამდენიმე კატეგორიად იყოფოდა, თითოეული ოჯახისთვის მოზომილი მიწაც რამდენიმე კატეგორიისა იყო. დიდი ოჯახები, რომლებიც, როგორც წესი, ეკონომიკურად უფრო ძლიერები იყვნენ, მიწის მეტი ფართობით სარგებლობდნენ. მცირე, ეკონომიკურად უფრო სუსტ ინდივიდუალურ ოჯახებს მიწის ნაკლები ფართი ქონდათ მიზომილი.

სათიბები საერთო სასოფლო მფლობელობაში იყო და მათი გადანაწილება ყოველ წელს ხელახლა ხდებოდა.

თივის დამზადებისას ურუმების ოჯახები მამითადში ერთიანდებოდნენ, რომელსაც „ამპა“ (სომხებთან - „გლოხი“) ეწოდებოდა. ამპისა და გლოხის ორგანიზაციის პრინციპი ერთნაირი იყო. როგორც ამპის, ისე გლოხის წევრები თანაბარი უფლებებით იყვნენ აღჭურვილნი. ყოველი ოჯახი ვალდებული იყო წარმოედგინა მთიბავთა განსაზღვრული რაოდენობა და ყოველ ოჯახს თივის განსაზღვრული ოდენობა ეკუთვნოდა მათი სათიბის ფართობის შესაბამისად. „ამპას“ ამპა ბაში ხელმძღვანელობდა. წალკის რაიონში ისეთი დიდი, ეკონომიკურად ძლიერი ოჯახები იყო, რომლებიც თიბვის დროს ერთ ამპას შეადგენდნენ.

ურუმების მოძრავ ქონებას საქონელი წარმოადგენდა, რომელიც მთელი ოჯახის კოლექტიურ საკუთრებაში შედიოდა. ოჯახის წევრთა ქონებრივი უფლებები საქონლის მიმართ არავითარ პირობებს არ ექვემდებარებოდა, რაც ტიპურია დიდი ოჯახისათვის დამახასიათებელი საკუთრების ფორმისათვის. თითოეულ ოჯახს საქონლის საკუთარი დამღა - ენ-ი - ჰქონდა. მესაქონლეობის პროდუქტებს, განსაკუთრებით იალაღიან სოფლებში, ძირითადი ადგილი ეჭირა ურუმების ეკონომიკურ ცხოვრებაში. ისინი ყიდდნენ რძის პროდუქტებს, ხორცს, მატყლს და, უპირველეს ყოვლისა, პურსა და პირველი მოხმარების საგნებს იძენდნენ.

ეკონომიკურად ძლიერ ოჯახებს, რომელთაც დიდი რაოდენობით მსხვილფეხა საქონელი ჰყავდათ, საკუთარი გუთანი ქონდათ, რომლითაც მიწას ამუშავებდნენ. ეკონომიკურად სუსტი, ძირითადად, მცირე, ინდივიდუალური ოჯახები, ასეთ დროს ურთიერთდახმარების ფორმას - მოდგამს - მიმართავდნენ. წალკის რაიონში მოდგამის ორი სახე არსებობდა - ზემოწალკური და ქვემოწალკური.

ოჯახის წევრებს შორის შრომითი ფუნქციების განაწილებისას ასაკი, სქესი, ინდივიდუალური მონაცემები იყო განმსაზღვრელი. ამ ნიშნების მიხედვით, ბერძნების ოჯახში გამოიყოფოდნენ ოჯახის უფროსი - „ავ ბოიუგი“ - და დიასახლისი - „ავ ქეივანი“, ოჯახის დანარჩენ წევრებსაც თავ-თავიანთი ფუნქციები ჰქონდათ.

ოჯახის უფროსი ასაკითაც ყველაზე უფროსი იყო ოჯახში. მას ექვემდებარებოდა ოჯახის ყველა წევრი. მისი გარდაცვალების შემთხვევაში ოჯახის უფროსი მომდევნო ძმა ან შემდეგი თაობის ყველაზე უფროსი წარმომადგენელი ხდებოდა. ბერძნების ოჯახის უფროსი არამარტო შესანიშნავი ხელმძღვანელი და ორგანიზატორი იყო, არამედ მარჯვე მუშაკიც, რომელიც ყველაზე მნიშვნელოვან და რთულ საოჯახო საქ-მეს ასრულებდა. იგი ხელმძღვანელობდა ხვნას, მარცვლოვანი კულტურების თესვას, მოსავლის აღებას, ზრუნავდა საქონლის გამრავლებაზე, ქირაობდა საძოვრებს. ოჯახის უფროსი ასრულებდა ერთ-ერთ ყველაზე პასუხსაგებ და საპატიო მოვალეობას - თესდა მარცვალს მოხნულ მინდორში („თახიმ საპიერ“).

„ავ ქეივანის“ არჩევისას, უპირველეს ყოვლისა (მაგრამ არა ყოველთვის), ასაკს ითვალისწინებდნენ. უმრავლეს შემთხვევაში იგი „ავ ბოიუგის“ ცოლი იყო. დიდ ოჯახებში „ავ ქეივანი“ ხელმძღვანელობდა ქალების შრომას, აცხობდა პურს, ამზადებდა საჭმელს. მცირე, ინდივიდუალურ ოჯახებში, დიდი ოჯახისაგან განსხვავებით, არ იყო შრომის ასეთი მკაცრი დანაწილება და, ფაქტობრივად, მთელ საოჯახო საქმეს „ავ ქეივანი“ ასრულებდა. კერასთან იგი ოჯახის უფროსის პირისპირ იჯდა. სტუმრის შემოსწრებისას დგებოდა, უთმობდა მას ადგილს და გადიოდა ოთახიდან. დიასახლისი მინდვრის სამუშაოებში მონაწილეობას არ იღებდა.

კაცებსა და ქალებს შორის შრომითი ფუნქციების განაწილების დროსაც განმსაზღვრელი ასაკი იყო. ზემოწალკურ ვარიანტში, სადაც მესაქონლეობა მეურნეობის წამყვან დარგს წარმოადგენდა, ქალთა შორის შრომის დანაწილებას უფრო გარკვეული და მკაფიო სახე ჰქონდა. აქ ქალების მოვალეობას შეადგენდა საქონლის მოვლა, წველა, რძის პროდუქტების დამზადება, იალაღებზე გამგზავრება. თითოეულ ქალს გარკვეული ფუნქცია ეკისრებოდა. ქვემოწალკურ ვარიანტში, სადაც მეურნეობა სიმბიოზური იყო, ქალები, ძირითადად, შინაური საქმეებით იყვნენ დაკავებულნი და მათ ნაკლებ ევალებოდათ მესაქონლეობასთან დაკავშირებული საქმიანობა.

ბერძნების ოჯახის ყველა შრომისუნარიანი მამაკაცი მონაწილეობას იღებდა მინდვრის სეზონურ სამუშაოში. ყველა მამაკაცს ევალებოდა საქონლის მოვლა, მაგრამ თითოეული მამაკაცის ნებისმიერი საქმიანობა დამოკიდებული იყო როგორც მის ასაკზე, ისე მის უნარზე გაძღოლოდა ამ საქმეს. ოჯახის წევრებს, რომლებიც საქონელს უვლიდნენ, ეწოდებოდათ „მალჯი“ - მესაქონლე. ოჯახებს, სადაც ცოტა საქონელი იყო, ერთი მალჯი ჰყავდათ, ბევრი საქონლის მფლობელ ოჯახებს კი - რამდენიმე. „მალჯის“, რომელიც მუშა საქონელს უვლიდა, ეწოდებოდა „კოში-მალი ბაან“-ი, მეწველი საქონლის მომვლელს - „ინაკ მალი ბაან“-ი, მეცხვარეს - „ჩობან“-ი. ოჯახის უმცროს წევრებს, ბიჭებს, რომლებიც მოზარდეულს უვლიდნენ, „კისირ მალი ბაან“-ს უწოდებდნენ.

„მალჯის“ ასეთი დიფერენციაცია განსაკუთრებით დამახასიათებელი იყო ზემოწალკური ვარიანტისთვის, სადაც ოჯახის სამეურნეო ყოფაში წამყვანი მესაქონლეობა იყო და მთავარ როლს მესაქონლეები ასრულებდნენ.

ხვნის დროს გუთანს ერთ-ერთი უფროსი მამაკაცი უძღვებოდა, ხარების დანარჩენ უღელს კი - საშუალო და უმცროსი თაობის წარმომადგენლები. მინდორში ოჯა-ხის ყველა წევრი მუშაობდა, მაგრამ, ძირითად, ტვირთს მამაკაცები ზიდავდნენ.

სასაქონლო წარმოების კაპიტალისტური ფორმის განვითარებასთან ერთად, როცა ოჯახის ზოგიერთი წევრი გარკვეულ პროფესიას იძენს, იცვლება ოჯახში შრომითი ფუნქციების განაწილების საერთო სისტემაც. ცვლილებები, ძირითადად, მამაკაცთა შორის შრომის განაწილებას ეხება.

ამგვარად, შრომის ორგანიზაციისა და ოჯახის მართვის სისტემაში განმსაზღვრელ მომენტად გვევლინება ასაკი და სქესი, ოჯახის წევრთა პირადი თვისებების გათვალისწინებით.

ბერძნების როგორც დიდი, ისე მცირე, ინდივიდუალური ოჯახისთვის დამახასიათებელი იყო ოჯახის ყველა წევრს შორის მჭიდრო კონტაქტი, ყველა მნიშვნელოვანი საკითხის ერთობლივი გადაჭრა.

ოჯახის ბუნების განსაზღვრისათვის დიდი მნიშვნელობა ენიჭება საკუთრებას, რომელიც ყველაზე უფრო სრულად გამოიხატება ოჯახის წევრთა ურთიერთობის ქონებრივ-სამართლებრივ ნორმებში.

ოჯახის გაყრისას იყოფოდა საცხოვრებელი და სამეურნეო ნაგებობები, მიწა, მსხვილფეხა და წვრილფეხა საქონელი, სასოფლო-სამეურნეო ინვენტარი, თესლის მარაგი.

ბერძნული ოჯახის საკუთრება ძმათა ცალკეული წილებისგან შედგებოდა, რომელთა უფლება მათ კუთვნილ წილზე ოჯახის ქონების გაყოფის დროს ვლინდებოდა. თუ ძირითადი მეწილე იმ დროისთვის ცოცხალი არ იყო, მას შვილები ენაცვლებოდნენ, რომელთა სარგებლობაშიც გადადიოდა მისი წილი, მათი რაოდენობისა და ასაკის მიუხედავად.

ოჯახის გაყრის დროს ხდებოდა, რომ უფროს მეწილეს ზედმეტ ქონებას, ე. წ. წანამატს გამოუყოფდნენ ხოლმე საძმო წილზე - უფროსობისთვის. ამ წანამატს „ბოიუკლუხ“-ი ეწოდებოდა და ეს შეიძლება ყოფილიყო ზედმეტი საქონელი, სახლის საუკეთესო ნაწილი, ზოგჯერ მთელი სახლიც, სასოფლო-სამეურნეო იარაღი და სხვ. „ბოიუკლუხის“ გაცემა ურთიერთშეთანხმების გზით ხდებოდა.

ოჯახის ქონების გაყოფისას, „ბოიუკლუხის“ გარდა, გამოიყოფოდა ხოლმე ქონების ნაწილი უცოლშვილო მეწილეებისთვის, რათა მათ ამ სახსრებით ქორწილი გადაეხადათ. ამ წილს „არგანჩალიხ“-ი ეწოდებოდა. ის, ძირითადად, მეწილისთვის დამატებითი სული საქონლის გადაცემაში გამოიხატებოდა.

თურქულენოვანი ბერძნების ოჯახში ორივე მშობელს ან ერთ-ერთ მათგანს ყველა მეწილის საერთო თანხმობით გამოუყოფდნენ ხოლმე საგანგებო წილს „კოჯალიხ“-ს სიბერისათვის, აგრეთვე, წილს დასაფლავებისა და ქელეხისთვის („ოლიუმ პაი“). ეს წილიც საქონლის სახით გამოიყოფოდა. საქონელს იმ მეწილეს აძლევდნენ, რომლის მზრუნველობის ქვეშაც რჩებოდნენ მშობლები. იყო შემთხვევა, როდესაც ერთ-ერთ მეწილეს, რომელმაც თავისი შრომით ოჯახის კეთილდღეობა აამაღლა, დამატებითი წილი - „ამაგ“-ი - გამოუყვეს.

ქონების გარკვეული ნაწილი, კერძოდ, ქალის პირადი საკუთრება, არ იყოფოდა. ქალის პირადი საკუთრება ბერძნების ოჯახში შეიძლება ყოფილიყო საქონელი - „გიალინი მალი“ ან ფული - „ფარა“. პირველ შემთხვევაში, რომელიც საოჯახო ყოფის უფრო არქაულ ფორმას გამოხატავს, „გიალინი მალი“ არ შედიოდა ოჯახის ძირითად ქონებაში და არ ნაწილდებოდა მეწილეთა შორის, ის შეიძლება ყოფილიყო დედისაგან ქალიშვილისთვის დანატოვარი მემკვიდრეობა. მეორე შემთხვევაში, როდესაც ქალის კერძო საკუთრება ფულია, ის შეიძლება გასხვისებული ყოფილიყო ქალის ნებასურვილით, ვთქვათ, გადასცემოდა ვაჟს, რომელთანაც დედა რჩებოდა ოჯახის გაყრის შემდეგ.

ქალის კერძო საკუთრება ამაღლებდა მის როლს ოჯახის ეკონომიკურ ცხოვრებაში და აძლიერებდა მის საზოგადოებრივ მდგომარეობას.

ტანისამოსი. საქართველოში მცხოვრებმა ბერძნებმა (აფხაზეთსა და აჭარაში) შემოინახეს ძველი ტანისამოსის ელემენტები. მამაკაცის ტანისამოსიდან შეიძლება გამოვყოთ „ზიპუნი“ ან „ენტერი“ (ზედატანის სამოსი), „გელანი“ (თბილი ჟილეტი ან მოკლე თბილი პიჯაკი), ფართო შარავარები, ხოლო ქალის ტანსაცმელში - „ხიტონი“.

წარსულში ურუმები კაბის ნაცვლად ხელნაკეთი მაუდისგან შეკერილ „ჩხუს“ ატარებდნენ, პიჯაკის ნაცვლად - არხალუხს, შარვლის ნაცვლად - ფართო შარავარებს; ფეხთ ემოსათ - შალის მოხატული ნაქსოვი წინდები და მოქნილი ტყავის ფეხსაცმელი - „ჩარუზი“, თავზე ცხვრის ტყავის ფაფახი ეხურათ.

მრავალფეროვნებით გამოირჩეოდა ქალების თავის, მხრის, მკერდის, ყურისა და ხელის მორთულობა.

სამზარეულო. საქართველოში მცხოვრები ბერძნების საკვებიც არაერთგვაროვანი იყო. მდიდრებს უფრო მეტი ჰქონდათ ხორციანი საჭმელი, ღარიბები კი ახალდაკრეფილი, საკვებად ვარგისი ველური ბალახით - ღიმითა და პავალიკით კმაყოფილდებოდნენ. ბალახებს იმარაგებდნენ და უხვად ინახავდნენ ზამთრისთვის. ბერძნები აცხობდნენ ხორბლის პურს ან სიმინდის მჭადს, წარსულში საკვებად გამოიყენებოდა ქერის ან ასლის პურიც (წალკა). აფხაზი ბერძნების ეროვნულ ნაციონალურ საკვებს წარმოადგენდა ფაფა - ხალისია.

კულტურა და
გამოჩენილი მოღვაწენი

წარსულში ბერძნების კომპაქტური დასახლებებში არსებობდა ვოკალურ-ინსტრუმენტალური ანსამბლები. მთელ საბჭოთა კავშირში სახელი გაითქვა საბჭოთა კავშირის სახალხო არტისტმა, დირიჟორმა ოდისეი დიმიტრიადიმ და საქართველოში ემიგრირებულმა მომღერალმა ანასტასა ბაკალადიმ.

ლამარა ფაშაევა

თანამედროვე ვითარება

საქართველოში ბერძენ მიგრანტთა პირველი მასიური ჩამოსვლიდან 1990-იან წლებამდე შეინიშნებოდა ბერძნების რაოდენობის განუხრელი ზრდა, რომელიც XIX საუკუნეში, უმთავრესად, ჩამოსახლებების, ხოლო შემდგომ ბუნებრივი მატების ხარჯზე ხორციელდებოდა. ზრდის პროცესი მხოლოდ XX საუკუნის 40-იანი წლების ბოლოს შემცირდა. 1926 წელს საბჭოთა საქართველოში 54 ათასი ბერძენი ცხოვრობდა (მთელი მოსახლეობის 2.0%), 1937 წელს - 85 ათასი (2.4%), 1959 წელს - 73 ათასი (1.8%), 1970 წელს 89 - ათასი (1.9%), 1979 წელს - 95 ათასი (1.9%).

1989 წელს საქართველოში 100 ათასი ბერძენი ცხოვრობდა, რაც მთელი მოსახლეობის 1.9%-ს შეადგენდა. ისინი უმრავლესობას წარმოადგენდნენ წალკის რაიონში - 27 ათასი, რაც რაიონის მოსახლეობის 61.0% იყო. ბერძნების გარდა, რაიონში სომხები (28.5%) და აზერბაიჯანელებიც (5.1%) ცხოვრობდნენ. წალკის რაიონში ქართული მოსახლეობა, ხელახლა რამდენიმე საუკუნის შემდეგ, 1980-იანი წლების ბოლოს გაჩნდა, როდესაც საქართველოს მაღალმთიან რეგიონებში, სვანეთსა და აჭარაში მომხდარი სტიქიური უბედურებების შემდეგ, ეკოლოგიური მიგრანტების ნაწილი რაიონის რამდენიმე სოფელში დასახლდა.

2002 წლის მოსახლეობის აღწერის შედეგების მიხედვით, 1989 წელთან შედარებით, საგრძნობლად შემცირდა ბერძნების რაოდენობა. ამჟამად ქვეყნის მასშტაბით 15 ათასამდე ბერძენია, რაც მთელი მოსახლეობის 0.3%-ს შეადგენს.

ქ. თბილისში ამჟამად ცხოვრობს 3 800-მდე ბერძენი, აჭარის ტერიტორიაზე - 2 200, ქვემო ქართლში კი - 7 500-მდე, მათ შორის წალკის რაიონში - 4 600-მდე. მასობრივი ემიგრაციის შედეგად ამჟამად ბერძნები აღარ წარმოადგენენ ყველაზე მრავალრიცხოვან ეთნიკურ ჯგუფს წალკის რაიონში. ქვემო ქართლში ბერძენთა კომპაქტური დასახლებებია თეთრიწყაროს, დმანისისა და მარნეულის რაიონებშიც. სამცხე-ჯავახეთში ბერძნები ცხოვრობენ ახალ-ციხისა და ბორჯომის რაიონებში.

1990-იან წლებში დაწყებულ მიგრაციულ პროცესებში ბერძნები, სხვა ეთნიკურ ჯგუფებთან შედარებით, განსაკუთრებული აქტიურობით გამოირჩეოდნენ. ამაში მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა საბერძნეთის მთავრობამ, რომელიც ხელს უწყობდა ყოფილი საბჭოთა კავშირის რესპუბლიკებში მცხოვრები ბერძნების საბერძნეთში იმიგრაციას. 1992-93 წლებში აფხაზეთის ტერიტორიაზე მიმდინარე საომარი მოქმედებების შედეგად აფხაზეთის ბერძნული მოსახლეობა, რომელიც 1989 წელს 14.700 ადამიანს შეადგენდა, საბერძნეთის მთავრობის ხელშეწყობით, თითქმის მთლიანად გადასახლდა საბერძნეთში.

1990-იანი წლების დამდეგს, საქართველოს დამოუკიდებლობის პირველ წლებში, ბერძნების ემიგრაციას ხელი შეუწყო ზვიად გამსახურდიას ხელისუფლებაში მოს-ვლის შედეგად ქვეყანაში გამეფებულმა ნაციონალიზმმაც. უშუალოდ ეთნიკურად ბერძენი მოქალაქეების წინააღმდეგ არ ყოფილა მასობრივი შევიწროების შემთხვევები, მაგრამ ნაციონალისტური ისტერია მათში გაურკვეველი მომავლის შიშს წარმოქმნიდა, რაც საქართველოს ბერძნებს ქვეყნის დატოვებისკენ უბიძგებდა. გამსახურდიას ხელისუფლების შეცვლის შემდეგ ბერძნების ემიგრაციის ყველაზე მნიშვნელოვანი მიზეზი სოციალურ-ეკონომიკური ფაქტორი გახდა.

წლების განმავლობაში წალკის რაიონიდან ბერძნების ემიგრაციას რაიონში დანაშაულის მაღალი დონეც განაპირობებდა. ხშირი იყო ბერძნულ ოჯახებზე თავდასხმები, მათ შორის მკვლელობის შემთხვევებიც, ბერძნების კუთვნილი სახლებისა და სასოფლო-სამეურნეო ნაგებობის გადაწვის ფაქტები. ბოლო დროს რაიონში მიმდინარე პროცესებში სახელმწიფოს აქტიური ჩარევის შედეგად, უსაფრთხოების მხრივ, ვითარება მკვეთრად გაუმჯობესდა.

ბერძნების აბსოლუტურმა უმრავლესობამ საბერძნეთსა და კვიპროსს მიაშურა. ისინი დასახლდნენ ათენში, სალონიკში, ნიქოზიაში, ლარნაკაში. შედარებით მცირე რაოდენობით გადასახლდნენ რუსეთსა და ევროპის სხვადასხვა ქვეყანაში. ემიგრაციის შედეგად წალკის რაიონი პრაქტიკულად დაიცალა ბერძნებისაგან. რაიონში, ფაქტობრივად, აღარ დარჩა ახალგაზრდა თაობა. ამჟამად წალკის ბერძნული მოსახლეობა, ძირითადად, ხანდაზმული ადამიანებისგან შედგება.

წალკის რაიონში მცხოვრები ბერძნების, ქართველების, სომხებისა და აზერბაიჯანელების კომუნიკაციის ძირითადი ენები რუსული და თურქულია. წალკის რაიონის ბერძნებმა არ იციან ქართული ენა, რადგან სკოლებში, საბჭოთა პერიოდიდან მოყოლებული, დაბალი იყო ქართული ენის სწავლების ხარისხი და მოტივაცია. რაიონებისაგან განსხვავებით, თბილისში და საქართველოს სხვა რაიონებში მცხოვრებმა ბერძნებმა მეტ-ნაკლებად იციან ქართული ენა, თუმცა მათ ძირითად სასაუბრო ენად კვლავ რუსული რჩება.

სახელმწიფო ენის არცოდნის გამო რაიონებში მცხოვრები ბერძნები, ფაქტობრივად, საინფორმაციო იზოლაციაში აღმოჩნდნენ, რაც ქვეყნის საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ ცხოვრებაში მათ სრულფასოვან მონაწილეობას აფერხებს. გარდა ამისა, ახალგაზრდა თაობა რეგიონში შექმნილ სოციალურ-ეკონომიკურ თუ პოლიტიკურ ვითარებას არაპერსპექტიულად მიიჩნევს და ამიტომაც ნაკლებ ენთუზიაზმს იჩენს ქართული ენის შესწავლის მიმართ.

სოციალურ-ეკონომიკური თვალსაზრისით, ბერძნებით დასახლებული წალკის რაიონი სპეციფიკური პრობლემებითა და განსაკუთრებით მძიმე კლიმატური პირობებით გამოირჩევა. 1990-იან წლებში წალკის რაიონში სრულად მოიშალა ინფრასტრუქტურა და თბილისთან დამაკავშირებელი მაგისტრალი. ამ მხრივ, უახლოეს წლებში მოსალოდნელია ვითარების გაუმჯობესება, ვინაიდან აშშ-ის მთავრობის მიერ დაფინანსებული საქართველოს განვითარების ათასწლეულის პროგრამის ფარგლებში, წალკასთან დამაკავშირებელი გზების რეაბილიტაციაც განხორციელდება.

რაიონის ბერძნული მოსახლეობის მასობრივი უმუშევრობის ფონზე, შემოსავლის უმნიშვნელოვანესი წყარო ის ფულადი გზავნილებია, რომელსაც საზღვარგარეთ, ძირითადად, საბერძნეთში ემიგრირებულები ოჯახის წევრებსა თუ ახლო ნათესავებს უგზავნიან. საქართველოში დარჩენილი ბერძნების სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის გაუმჯობესებაში ძალისხმევას იჩენს საბერძნეთის მთავრობა და სხვადასხვა საერთაშორისო ბერძნული ორგანიზაციები, რომლებიც სისტემატურად ახორციელებენ ჰუმანიტარულ პროგრამებს. უცხოეთის ბერძნების მსოფლიო საბჭოს ეგიდით, 1999 წლიდან საქართველოში გაიხსნა სამი კლინიკა - თბილისში, წალკასა და ციხისჯვარში.

1990-იან წლებში წალკის რაიონის ბერძნული მოსახლეობისათვის განსაკუთრებული აქტუალობა შეიძინა მათ მიერ მიტოვებული სახლების უსაფრთხოების საკითხმა. ამჟამად მიტოვებული სახლების ნაწილში ემიგრირებულთა ახლო ნათესავები ცხოვრობენ, სახლების ნაწილი გაყიდულია, ნაწილი კი უპატრონოდ არის მიტოვებული. მეთვალყურეობის გარეშე დარჩენილი სახლების დიდი ნაწილი გაძარცვულია. მიტოვებული სახლების ერთ ნაწილში ეკოლოგიური მიგრანტები ცხოვრობენ - ზოგი სახლის მესაკუთრესთან შეთანხმებით, ზოგი კი - თვითნებურად.

სახლების უკანონოდ დაკავებისა და სხვადასხვა საყოფაცხოვრებო პრობლემის გამო ხშირია რაიონის სხვადასხვა ეთნიკურ ჯგუფებს შორის დაპირისპირება. გარდა ამისა, ეკოლოგიური მიგრანტების ნაწილი, მაღალმთიანი აჭარიდან ჩამოსახლებული ქართველები, მუსლიმური მრწამსის მომდევარია, ბერძნები და სომხები კი ქრისტიანული სარწმუნოების აღმსარებლები არიან, რის გამოც მათ შორის წარმოქმნილი კონფლიქტები, ეთნიკურის გარდა, რელიგიური დაპირისპირების ელფერსაც იძენს.

საბჭოთა პერიოდში, განსაკუთრებით 30-იან წლებში განხორციელებული რეპრესიების შემდეგ, საქართველოში, ისევე როგორც საბჭოთა კავშირის სხვა რესპუბლიკებში მოქმედი ბერძნული სკოლები, თეატრები, ტიპოგრაფიები, პედაგოგიური ტექნიკუმები დაიხურა. 40-იან წლებში ამას პონტოელი ბერძნების შავი ზღვისპირეთიდან გადასახლებაც მოჰყვა. ვითარების გაუმჯობესება 80-იან წლებში იწყება. 1983 წლის იანვარში კომკავშირის თბილისის ქალაქკომში ბერძნული სექცია გაიხსნა, რომელიც, ფაქტობრივად, ბერძნული ახალგაზრდული ორგანიზაცია იყო. იმართებოდა კონცერტები ვოკალურ-ინსტრუმენტული ანსამბლების „ელადასა“ და „სირტაკის“ მონაწილეობით. 1986 წელს „პონტოელი ბერძნების შემოქმედების“ პირველი ფესტივალიც კი გაიმართა. იმართებოდა სხვა შემოქმედებითი საღამოებიც.

1990-იანი წლებიდან ბერძნებისათვის საკუთარი კულტურის შენარჩუნებაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ოდისეი დიმიტრიადის სახელობის ბერძნული კულტურის ცენტრი. ამჟამად ეს ცენტრი საქართველოში საბერძნეთის საელჩოს მიერ შეძენილ შენობაშია განთავსებული. კულტურის ცენტრში ტარდება ბერძნული ენის, საბერძნეთის ისტორიის გაკვეთილები, ფუნქციონირებს ანსამბლი „ელადა“.

კულტურული ცენტრისა და სხვა ბერძნული ჯგუფების მონაწილეობით პერიოდულად ეწყობა კონცერტები როგორც თბილისში, ისე ბერძნებით კომპაქტურად დასახლებულ სხვა ადგილებში. აღინიშნება ბერძნებისათვის მნიშვნელოვანი დღესასწაულები, რომელსაც ზეიმობენ საბერძნეთში და სხვა ქვეყნების ბერძნულ დიასპორებში.

თბილისში 1992 წლიდან, პირველად 1937 წლის შემდეგ, გამოდის საქართველოში მცხოვრებ ბერძენთა სათვისტომოების ფედერაციის გაზეთი „ელინიკი დიასპორა“, რომელიც საქართველოში მცხოვრები ბერძნების ცხოვრებას ასახავს, ქართულ-ბერძნულ ურთიერთობებს აშუქებს და მსოფლიოს სხვა ქვეყნების ბერძნულ დიასპორათა პრობლემებსაც ეხება. გაზეთი თვეში ერთხელ ბერძნულ, რუსულ და ქართულ ენებზე გამოდის და, ძირითადად, ბერძნებით დასახლებულ რაიონებში ვრცელდება.

მამუკა კომახია

ქურთები (თვითწოდება - ქურდი, კურმანჯი), წინა აზიის ერთ-ერთი უძველესი ხალხია. ცხოვრობენ ირანში, თურქეთში, სიარიაში, ერაყში (ამ ტერიტორიას ქურთები ქურთისტანად მოიხსენიებენ), ლიბანში, ავღანეთსა და ყოფილ საბჭოთა რესპუბლიკებში (სომხეთი, აზერბაიჯანი, საქართველო, ყაზახეთი, თურქმენეთი).

ქურთების ეთნოგენეზში მონაწილეობდნენ ძველი მიდიელი და ირანული ტომები. ქურთული ენა განეკუთვნება ირანული ენების დასავლურ შტოს და გამოიყოფა ორი ძირითადი დიალექტი: კურმანჯი (ჩრდილო-დასავლური) და სორანი (სამხრეთ-აღმოსავლური). ძირითადად სუნიტი მუსლიმები არიან, მცირე ნაწილი - შიიტები, ეზიდები, ალი-ილაჰები და სხვ.

1514 წელს ქურთისტანი გაინაწილა ირანმა და თურქეთმა, ხოლო I მსოფლიო ომის (1914-1918 წწ.) შემდეგ გაიყო ოთხ სახელმწიფოთა შორის (თურქეთი, ირანი, ერაყი და სირია).1 ამ დაყოფამ ქურთი ხალხი ჩაგრული უმცირესობის მდგომარეობაში ჩააყენა.

ლიტერატურაში ქურთისტანი ეთნოგრაფიულ და გეოგრაფიულ ცნებად არის წარმოდგენილი.

ქურთების საერთო რაოდენობა 10 280 000 ათასია.

საქართველოს მოსახლეობის 2002 წლის აღწერის მიხედვით, საქართველოში 20 843 ქურთი ცხოვრობს (მათ შორის თბილისში - 19.2), რაც ქვეყნის მთლიანი მოსახლეობის 0.4%-ს შეადგენს. ქურთების ძირითადი ნაწილი თბილისში, ასევე რუსთავში, ბათუმსა და თელავშია წარმოდგენილი. საბჭოთა კავშირის დაშლამდე ქურ-თების რაოდენობა საქართველოში ყოველწლიურად იზრდებოდა. 1959 წლის მოსახლეობის აღწერის მიხედვით, საქართველოში 16.2 (ათასი) ქურთი იყო, რაც მთე-ლი მოსახლეობის 0.4%-ს შეადგენდა, 1970 წელს - 20.7 (0.5%), 1979 წელს - 25.7 (0.5%). 1989 წელს საბჭოთა საქართველოში ჩატარებული ბოლო აღწერის მიხედვით კი, ქვეყანაში 33.3 ათასი (0.6%) ქურთი ცხოვრობდა.

ისტორიული ნარკვევი

ცალკეული ქურთული ტომები საქართველოში, კერძოდ, მესხეთში, XVI საუკუნიდან ჩნდებიან. XIX საუკუნის დამდეგს ქურთული მოსახლეობა ციხესიმაგრე ქველის მიდამოებში ბინადრობს.

XIX საუკუნის 80-იანი წლების მეორე ნახევარში თბილისის გუბერნიაში, რომელშიც ახალქალაქის, ახალციხისა და ბორჩალოს მაზრები შედიოდა, დაახლოებით 3000 ქურთი ცხოვრობდა. ისინი მისდევდნენ მეცხვარეობას, ყიდდნენ საქონელს, მატყლს, კარაქს, ყველს, მატყლიდან ამზადებდნენ მაუდს, ხალიჩებს, ფარდაგებს, ქეჩას, ხურჯინებს.2 ნაქალაქევსა და წუნდაში მცხოვრები ქურთები ცხოვრების ბინადარ წესს მისდევდნენ და მიწათმოქმედებას ეწეოდნენ.

ზემოხსენებული ქურთები რწმენით მუსლიმები იყვნენ.

თბილისის გუბერნიის გარდა, მუსლიმი ქურთები (839 ადამიანი) ცხოვრობდნენ, აგრეთვე, აჭარაში, რომელიც ქუთაისის გუბერნიაში შედიოდა.3

აჭარის ქურთების მცირე ნაწილი ზაზაზე საუბრობდა. ეს ერთადერთი ქურთი-ზაზანი იყვნენ არამარტო საქართველოში, არამედ იმ დროის მთელ მეფის რუსეთში. 1939 წელს ისინი ბათუმიდან 2 კმ-ში ცხოვრობდნენ, სოფელში, რომელსაც „ქურთების სოფელი ზაზა“ ეწოდებოდა და 25 კომლს ითვლიდა.4

საქართველოს მოსახლეობის 1926 წლის აღწერის მიხედვით, ახალციხისა და ახალქალაქის მაზრაში 4024 ქურთი ცხოვრობდა. იმავე აღწერის ცნობით, ქურთები, ძირითადად, დეპორტირებულ იქნენ ყირგიზეთსა და ყაზახეთში.

თანამედროვე ქურთების ძირითადი ნაწილი, კონფესიითი ეზიდები, დამოუკიდებელი საქართველოს მთავრობამ 1918 წელს მიიღო, პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ თურქეთის მთავრობისა და მუსლიმი ქურთების ერთი ნაწილის მხრივ, მათი რელიგიურ-პოლიტიკურ ნიადაგზე დევნის გამო.

ქურთისტანის ისტორიულ ტერიტორიაზე ქურთების საზოგადოებრივი წყობილება ამგვარი იყო: ყველაზე მსხვილ ერთეულს ტომი წარმოადგენდა. თითოეული ტომი შედგებოდა ბარებისგან (პატრონიმია), თითოეული ბარი - „მალა მაზინ“-ებისა (დიდი ოჯახი) და მცირე ოჯახებისაგან. „მალა მაზი-ნი“ 30-დან 70-მდე ან უფრო მეტ წევრს ითვლიდა, რომელთა ურთიერთობას ქურთების ჩვეულებითი სამართალი აწესრიგებდა.5

ქურთების რელიგიური ცენტრები მდებარეობდა და მდებარეობს სინჯარის მთიან მხარეში, მოსულის ჩრდილოეთით (ერაყის ქურთისტანი). სინჯარს სამხრეთით ემიჯნება უდაბნო, ჩრდილოეთიდან კი - ჯეზირეს რაიონი. სინჯარის ქურთ ეზიდებს წარსულში დამოუკიდებელი თვითმმართველობა ქონდათ სასულიერო და საერო პირების მეთაურობით. ეზიდების მთავარი რელიგიური ცენტრი ამჟამადაც აინსიფნია, სადაც მდებარეობს ტაძარი და დაკრძალულია წმინდა შეიხ ადი (ლალიში). ეზიდები პატივს მიაგებენ, აგრეთვე, წმინდა შეიხ შამს ბაზრისა და შეიხ მუჰამედის საფლავებს.⁶

მრავალი ეზიდი ვანის საფაშალიკოში ცხოვრობდა. იქ მათ თავდაცვის მიზნით, რამდენიმე ციხე-სიმაგრე ააგეს: დერგეზინი, კალერაში, ალკალე, კუშკეშეიხა.⁷

პირველი მსოფლიო ომის წლებში ეზიდებს უმძიმესი განსაცდელი დაატყდათ თავს. ქურთისტანი სამი არმიის - თურქეთის, რუსეთისა და ინგლისის ჯარების საბრძოლო მოქმედების ასპარეზად იქცა. ოთხი წლის განმავლობაში ქურთისტანის ტერიტორიაზე სისხლისმღვრელი ბრძოლა მიმდინარეობდა, რომელმაც აურაცხელი მსხვერპლი გამოიწვია და აუნაზღაურებელი მატერიალური ზარალი მიაყენა გადარჩენილ მოსახლეობას. თითოეული მეომარი მხარე ცდილობდა საკუთარი მიზნებისთვის გამოეყენებინა ქურთები და აღმოსავლეთ თურქეთის, დასავლეთ ირანისა და ერაყის სხვა ხალხები, რისთვისაც ერთმანეთს უპირისპირებდა ანდა თავისი მტრების წინააღმდეგ ამხედრებდა მათ, რამაც ახლო აღმოსავლეთის ამ რეგიონში სრული ანარქია გამოიწვია და მოსახლეობას მრავალი უბედურება დაატეხა თავს. ქურთებთან ერთად უზარმაზარი მსხვერპლი გაიღეს სომხებმა და ასურელებმა.

რევოლუციის შემდეგ, 1918 წლის 3 მარტს, ბრესტ-ლიტოვსკის საზავო ხელშეკრულების თანახმად, მცირე აზიის აღმოსავლეთში რუსეთის ყველა მონაპოვარი, ომამდელი თუ ომისდროინდელი, თურქეთს გადაეცა. ახლა უკვე თურქეთი უსწორდებოდა მათ, ვინც რუსეთს დაუჭირა მხარი. ეზიდების პოლკი ჯანგირ-აღას მეთაურობით იცავდა ეზიდებს, შეიარაღებულ წინააღმდეგობას უწევდა თურქეთის ჯარს. ეზიდებს მუსლიმი ქურთებიც არ ინდობდნენ. მრავალი ეზიდი ეპიდემიებმა იმსხვერპლა. ცოცხლად დარჩენილებმა მთელი ქონება დაკარგეს.

ლტოლვილი ეზიდების ძირითადმა ნაწილმა საქართველოს შეაფარა თავი. 1918 წლის ბოლოს ისინი თბილისში აღმოჩნდნენ. მათი უმრავლესობა აქვე დაბინავდა. მცირე ნაწილი დასახლდა კახეთში, თელავის სიახლოვეს. ზოგი მათგანი თიანეთსა და ალვანში გადავიდა. თიანეთისა და ალვანის ეზიდების უმრავლესობამ ასიმილაცია განიცადა.

საქართველოში გადმოსახლდნენ შემდეგი ტომები და ბარები: რაში, ჩოღრაში, მამრაში, მანდეკი, მანდასორი, კორკიტი, ბარავი, ბალაკარი, ხანი, ანკოსი, მოსაკი, კაშახი, ბაინდური, ქორბალახი, პივაზი, სიპკი, ბოტი, გასანი, როჟეკი.

მანდეკისა და ბარავის ბარების წარმომადგენლები ზაარბრიუკენის (ყოფილი კ.მარქსის) მოედნის მიდამოებში და ყოფილ „პესკებზე“ (რიყეზე) დასახლდნენ, ბარი რაშის წარმომადგენლები - რუსთაველისა და მარჯანიშვილის მოედნების მიმდებარე ქუჩებზე, ჩოღრაში - ნინოშვილსა და მის მიმდებარე ქუჩებზე⁸, ბალაკარი და მოსაკი - სოლოლაკში, კორკიტი - გრიბოედოვისა და ყოფილი პაპანინის ქუჩებზე, ბანდური და ქაშახი - „ხარფუხში“.

ასეთი განსახლების შედეგად თბილისელი ეზიდი-ქურთების სალაპარაკო ენაში გაჩნდა ქუჩების დასახელება ტომისა და ბარის იმ სახელწოდების მიხედვით, რომელსაც ისინი ისტორიულ სამშობლოში ატარებდნენ.

საცხოვრებელი გარემო
და სოციალური დაყოფა

აჭარაში ქურთები ნახევრად მომთაბარე ცხოვრებას ეწეოდნენ. ორასამდე კომლი ბინადრობდა იაილებზე შავ ტბასა და სარიჩაირის მთებს შორის, შავშეთწამუს გვერდით. მათი რძის პროდუქტები ადგილობრივ მოსახლეობაში დიდი მოთხოვნილებით სარგებლობდა. სილამაზით გამორჩეული ქურთი ქალები თავისუფალნი იყვნენ ყოფა-ცხოვრებაში. ქურთი ქალები ქსოვდნენ ხალიჩებს, მაუდს.

სოფლად მცხოვრებ ქურთებს ორი ტიპის სახლი ჰქონდათ ზამთრისა - მიწური ან გუმბათიანი, ნახევრად მიწური და საზაფხულო - კარავი. ქურთების კარვები ორად იყო გაყოფილი: ერთში ცხოვრობდნენ, მეორეში ყველსა და კარაქს ამზადებდნენ. საქონელი ცალკე იყო მოთავსებული.⁹ საზამთროდ ქურთები ბარში ჩადიოდნენ და ბათუმის ახლოს, კახაბერში სახლობდნენ.

თბილისში ჩამოსული ქურთი-ეზიდები იმის მიხედვით სახლდებოდნენ, როგორც თავის სამშობლოში ცხოვრობდნენ, ანუ თანასოფლელები ცდილობდნენ ერთად დასახლებულიყვნენ, უფრო მეტიც, ერთი ბარის (პატრონიმიული გაერთიანების) წარმომადგენლები ერთ ქუჩაზე სახლდებოდნენ. უმეტეს შემთხვევაში, იქვე ბინავდებოდნენ რელიგიური ჯგუფის წარმომადგენლები, რომლებიც ერისკაცებს ემსახურებოდნენ.

საქართველოში ჩამოსახლებული ქურთი-ეზიდები სასულიერო და საერო პირებად იყოფოდნენ.¹⁰ სასულიერო პირები, თავის მხრივ, შეიხებად და ფირებად განიყოფოდნენ. ქორწინება რელიგიურ ჯგუფებს შორის იკრძალებოდა. ეს წესი, ძირითადად, დღემდე მოქმედებს.

რელიგიური დღესაწაულები

ქურთ ეზიდთა ძირითადი ნაწილი გლეხი იყო, ხოლო საქართველოში გადმოსახლების შემდეგ, ქალაქის მცხოვრებლად იქცა. არაერთი ეზიდური ტრადიცია, მარხვა და დღესასწაული მივიწყებას მიეცა ჯერ კიდევ ამიერკავკასიაში გადმოსახლებამდე, თუმცა უმთავრესი ახსოვდათ და იცავდნენ.

ქურთთა უპირველესი დღესასწაულია „როჟიე ეზიდი“, რომელიც ღმერთისადმია მიძღვნილი. ვიდრე სადღესასწაულო რიტუალს შეუდგებიან, სამ დღეს მარხვას იცავენ. მეოთხე დღეს, რომელიც დეკემბრის პირველი კვირის ხუთშაბათ-პარასკევს მოდის, „აიდა ეზიდს“ ზეიმობენ. ამ დღესასწაულის მთავარი კომპონენტია მიცვალებულთა წილი საჭმლის გამოტანა. ეს რიტუალი ქურთი ეზიდების ყველა დღესასწაულზე აუცილებლად სრულდება.¹¹

„როჟიე ხიდირნაბი ხიდრილისი“ სურვილის შემსრულებელთა პატივსაცემი სამდღიანი მარხვაა. დღესასწაულს მათი სახელი ეწოდება და თებერვლის პირველ ხუთ-შაბათს დგება.

„კლოჩი“ აღმოსავლური კალენდრით მარტის პირველ ოთხშაბათს ეწყობა. ყოველ ოჯახში აცხობენ კულიჩს, რომელშიც მძივს ან მონეტას დებენ. მეორე დღეს, ადრე დილით, ოჯახის წევრები თავს იყრიან კულიჩის გარშემო, ოჯახის უფროსი ახსენებს ღმერთს და ჭრის ნამცხვარს. ჯერ შუაში დაუსვამენ კულიჩს დანას - ამას „ხატა ჯოტი“, ანუ „გუთნის კვალი“ ეწოდება. შემდეგ ერთ ნახევარს ნაწილებად ჭრიან, იგი წმინდანებისა და ანგელოზებისთვისაა განკუთვნილი. ესენი არიან: 1) აფტ მერე დივანე - შვიდი ანგელოზი, 2) ხოდანე მალე - ოჯახის მფარველი, 3) მამე შვან - წვრილფეხა რქოსანი საქონლის მფარველი, 4) გავანე ზარზან - მსხვილფეხა რქოსანი საქონლის მფარველი, 5) ხათუნა ფარხა - ბავშვებისა და ქალების მფარველი, 6) შამსი - ნათელმოსილი ანგელოზი. მეორე ნახევარს ჭრიან მამრობითი სქესის ოჯახის წევრთა რაოდენობის შესაბამისად და დიასახლისისთვის. ვისაც მძივი ან მონეტა ერგება, ის ღმერთისგან კურთხეული იქნება. ამ დღესასწაულს მხოლოდ საქართველოს, სომხეთისა და რუსეთის ეზიდები ზეიმობენ.

ამიერკავკასიისა და რუსეთის ეზიდები, სხვა ეზიდებისგან განსხვავებით, აღნიშნავენ აგრეთვე „როჟე მარზალას“ - გარდაცვლილთა ხსოვნის დღეს. იგი ივნისის პირველი კვირის ხუთშაბათ დღეს უწევს აღმოსავლური კალენდრით და ზაფხულის ხილის შემოსვლას ემთხვევა. ამ დღეს ეზიდები ნათესავების საფლავებზე გადიან. ამიერკავკასიის ეზიდები, რომლებიც საცხოვრებლად რუსეთსა და საზღვარგარეთის ქვეყნებში გადავიდნენ, ცდილობენ ამ დღეს დაბრუნდნენ და ახლობლების საფლავები მოინახულონ.

ბოლო წლებში საქართველოში მცხოვრები ქურთი-ეზიდები ცდილობენ აღადგინონ დავიწყებული რელიგიური დღესასწაულები. ასე, მაგალითად, საქართველოსა და სომხეთში მცხოვრებმა ქურთებმა აღნიშნეს რელიგიური დღესასწაული - „ჩარშამა სორი“ (წითელი ოთხშაბათი). ეზიდთა რწმენით, აპრილისთვის მიწა მოხნული და გამზადებული უნდა იყოს დასათესად. ახალგაზრდები გადიან მინდორში, კრეფენ აპრილის წითელ ყვავილებსა და კონებად კიდებენ შესასვლელი კარის თავზე. დილით ყველა სახლი ლამაზადაა მორთული, დიასახლისს კი სუფრაზე გამოაქვს წითლად, ყვითლად და მწვანედ შეღებილი კვერცხები, რომლებიც სიცოცხლისა და სამყაროს მრავალფეროვნების სიმბოლოა. ამავე დღეს გლეხები გადიან მინდორში და ნათესებში მიმოაბნევენ კვერცხის სხვადასხვაფერ ნაჭუჭს, რათა წლის მოსავალი უხვი იყოს.¹²

განათლება და კულტურა

საბჭოთა კავშირის შექმნის შემდეგ საქართველოსა და სომხეთის ადგილობრივმა ხელისუფლებამ მიიღო ზომები წერა-კითხვის უცოდინარობის აღმოსაფხვრელად.

საქართველოში წერა-კითხვის უცოდინარობის ლიკვიდაციის კომიტეტების, მუშფაკის ინტერნატისა და მასწავლებელთა მოსამზადებელი კურსების ჩამოყალიბების შედეგად შეიქმნა განათლებისა და კულტურის კერათა ქსელი: თბილისში გაიხსნა კლუბი, რომლის სცენაზე წარმოდგენილ პიესებში დაგმობილი იყო ხალხში ჯერ კიდევ შემორჩენილი წარსულის დრომოჭმული, მავნე გადმონაშთები: სისხლის აღება, 13-14 წლის გოგონების გათხოვება ურვადის აღებით (ხშირად მცირეწლოვან გოგონებს ხანშიშესულ მამაკაცებს მიათხოვებდნენ ხოლმე, გოგონებს უკრძალავდნენ სკოლაში სიარულს). კლუბთან არსებობდა ხალხური ცეკვისა და სიმღერის ანსამბლი, მუშაობდა სამკითხველო დარბაზი. მთელ ამიერკავკასიაში იყო ცნობილი შესანიშნავი მუსიკოსი და მომღერალი, მრავალი სიმღერის ავტორი, თბილისელი შაროე ბრო. მისი სიმღერები დღემდე პოპულარობით სარგებლობენ არამარტო ამიერკავკასიასა და რუსეთში, არამედ ქურთისტანში და დასავლეთ ევროპაშიც. 1936 წელს თბილისში გაიხსნა ორი დაწყებითი სკოლა და ერთი შვიდწლედი. დირექცია და პედკოლექტივი, ძირითადად, ეთნიკური ქურთებით იყო დაკომპლექტებული.

თბილისში, პლეხანოვის (ამჟამად დავით აღმაშენებლის) პროსპექტზე, ამიერკავკასიის სამხედრო ოლქის ოფიცერთა სახლის საზაფხულო ბაღში, შეკრიბეს ქურთი ქალების ჯგუფი, რომელთაც ჭრა-კერვას ასწავლიდნენ. ტურგენევის ქუჩის კუთხეში გაიხსნა ქურთული საბავშვო ბაღი.

ორმოცდაათიანი წლების დამდეგიდან თბილისში კვლავ აღორძინდა ქურთული კულტურული კერები. პიონერთა და მოსწავლეთა სასახლეში გაიხსნა ქურთული ენის შემსწავლელი და ხალხური ზეპირსიტყვიერების შემკრები წრე. მას პედაგოგი, საქართველოს მწერალთა კავშირის წევრი, „ღირსების ორდენის“ კავალერი აზიზე ისკო სლოევი ხელმძღვანელობდა.

1961 წელს თბილისის 70-ე საშუალო სკოლასთან დაკომპლექტდა „ქურთული სექტორი“. მეორედან მეოთხე კლასის ჩათვლით, ბავშვები წერა-კითხვას მშობლიურ ენაზე სწავლობდნენ. სექტორმა 16 წელი იარსება. მისი დაარსების ინიციატორი და ხელმძღვანელი იყო საქართველოს მწერალთა კავშირის წევრი, საქართველოს დამსახურებული პედაგოგი, გამოჩენილი საზოგადო მოღვაწე ბაღჩოე ისკო სლოევი. ქალაქის რაიონულ საბჭოებთან გახსნილი იყო „სახალხო უნივერსიტეტები“, რომლებიც ქურთ მოსახლეობას შორის იდეურ-აღმზრდელობით მუშაობას ეწეოდა.

ჩამოყალიბდა ხალხური ცეკვის ჯგუფები, შემდეგ - სიმღერისა და ცეკვის ანსამბლი. ბოლო წლებში ცეკვის ანსამბლს ზეკოე ქლერი ხელმძღვანელობდა.

საქართველოს მწერალთა კავშირთან შეიქმნა ქურთ მწერალთა ჯგუფი. გამოდიოდა როგორც მშობლიურ ენაზე, ასევე ქართულ, რუსულ, სომხურ და აზერბაიჯანულ ენებზე თარგმნილი ქურთ მწერალთა ნაწარმოებები. ქურთულიდან რუსულ ენაზე მთარგმნელთა შორის განსაკუთრებით გაითქვა სახელი გლან ონანიანმა. ქურთი მწერლების ჯგუფს სათავეში ედგა ბახჩოე ისკო.

სამოციანი წლების დამდეგს თბილისში ქურთებმა ბინები მიიღეს და სარდაფებიდან გამოვიდნენ.¹³

50-60-იან წლებში ქურთი ახალგაზრდები მასობრივად ჩაებნენ სპორტში. ბევრმა მათგანმა წარმატებას მიაღწია. მათ შორის იყვნენ შესანიშნავი მოჭიდავეები, მოკრივეები, ფრენბურთელები, კალათბურთელები, აკრობატები, ტანმოვარჯიშეები.¹⁴ საბჭოთა კავშირში გაითქვა სახელი მოკრივემ ალიხან ჩოხერაშიმ. იგი ხშირად გამოდიოდა საზღვარგარეთ გამართულ ტურნირებში.

1975 წელს თბილისისა და ბათუმის უმაღლეს სასწავლებლებში ორ ათეულზე მეტი ქურთი სტუდენტი სწალობდა, ხოლო რამდენიმე წლის შემდეგ მათმა რაოდენობამ ასს გადააჭარბა. მომზადდნენ ქურთი იურისტები, პედაგოგები, ექიმები, ინჟინრები, არქიტექტორები, მხატვრები, მსახიობები და მუსიკოსები. ერთ-ერთი პირველი, ვინც თბილისის კონსერვატორიაში მიიღო განათლება, იყო დოდო მირანგი. საბჭოთა კავშირის არც ერთ მხარეში, სადაც ქურთები ცხოვრობდნენ, არ ყოფილა იმდენი მხატვარი, რამდენიც საქართველოში. მათ შორის განსაკუთრებით ცნობილნი იყვნენ ბასე ჯაფაროვა, მრაზ დაუდი, ანტონ მირზოევი, ლიოვა უტეი და სხვ. ერთ-ერთი პირველნი შევიდნენ თბილისის საბალეტო სკოლაში და-ძმა აჯამოვები. ამჟამად ისინი პეტერბურგში ოპერისა და ბალეტის თეატრში ცეკვავენ. საქართველოს თეატრალური ინსტიტუტის კარი ქურთთაგან პირველმა ზინა ტალოევამ შეაღო.

საბჭოთა კავშირის დაშლამდე თბილისის ქურთებით დასახლებული რაიონების სკოლებში, მეორედან მეოთხე კლასის ჩათვლით, ქურთულ ენასა და ლიტერატურას ასწავლიდნენ.

1978 წელს მუშაობა დაიწყო საქართველოს საქტელერადიოს ქურთული რადიოგადაცემების რედაქციამ, რომელიც სამი კაცისაგან შედგებოდა. მათ მიერ მომზადებული გადაცემა ეთერში კვირაში ერთხელ თხუთმეტი წუთის განმავლობაში გადიოდა. ქურთული რადიოს სათავეებთან იდგა ქერიმ ანყოსი.

საქართველოს ქურთი მოსახლეობის ცხოვრებაში დიდ მოვლენად იქცა ქურთული თეატრის დაარსება (საზეიმოდ გაიხსნა 1979 წ.), რომელმაც ოც წელიწადს იარსება. მისი სახელი გასცდა საქართველოს ფარგლებს. თეატრის შექმნაში მონაწილეობა მიიღეს ზ. ტალოევამ და ლიოვა უტეიმ (ამჟამად საფრანგეთში ცხოვრობს). თეატრის რეპერტუარში შედიოდა თხუთმეტზე მეტი სპექტაკლი - ქართველი, სომეხი, ოსი და რუსი ავტორების მიხედვით თარგმნილი პიესების მიხედვით. მაგრამ ყველაზე შთამბეჭდავი იყო ქურთი დრამატურგის ა. ბოიკის პიესის - „სინჯო ქალიშვილს ათხოვებს“ - მიხედვით დადგმული პირველი სპექტაკლი. ეს წარმოდგენა თეატრის არსებობის მთელი ხნის განმავლობაში მაყურებელთა უცვლელი წარმატებით სარგებლობდა. თეატრმა აქტიური მონაწილეობა მიიღო ⁹ აპრილთან დაკავშირებულ მოვლენებში, კერძოდ, ამ ტრაგედიას საგანგებო დადგმა მიეძღვნა, რომელსაც მრავალი ქართველი დაესწრო.

1981 წლის 13-15 მარტს პირველად საბჭოთა კავშირში საქართველოში ჩატარდა ქურთული კულტურის დღეები. ჩამოვიდა უამრავი სტუმარი სომხეთიდან, ყაზახეთიდან, აზერბაიჯანიდან, შუა აზიიდან, მოსკოვიდან და ლენინგრადიდან.

ჯერ კიდევ საბჭოთა პერიოდში საქართველოში არაერთმა ქურთმა მეცნიერმა დაიცვა სამეცნიერო ხარისხი.

საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ისტორიისა და ეთნოლოგიის ინსტიტუტის კავკასიის ეთნოლოგიის განყოფილებაში მუშაობის პერიოდში, ამ სტატიის ავტორმა გამოაქვეყნა ნაშრომები საქართველოში მცხოვრები ქურთების საქორწინო წეს-ჩვეულებების, ბავშვის დაბადებისა და აღზრდის (დ. ფირბარისთან თანაავტორობით), ხალხური მკურნალობის მეთოდების, ქურთთა სამგლოვიარო ტრადიციების შესახებ.¹⁵

ლამარა ფაშაევა

თანამედროვე ვითარება

1990-იან წლებში ქურთების რაოდენობის შემცირება საქართველოდან მათი ემიგრაციით იყო განპირობებული. ემიგრაციის ძირითადი ფაქტორი საბჭოთა კავშირის დაშლის შედეგად ქვეყანაში შექმნილი მძიმე სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობა და რეგიონში გამეფებული ნაციონალისტური განწყობილებების გაძლიერება იყო. ქურთული მოსახლეობა ემიგრაციაში, ძირითადად, რუსეთის ფედერაციის სხვადასხვა ქალაქებსა და დასავლეთ ევროპის ქვეყნებში წავიდა, სადაც ძლიერი ქურთული დიასპორებია.

ქურთული მოსახლეობის ემიგრაციამ და მათ წინაშე არსებულმა სოციალურ-ეკონომიკურმა პრობლემებმა საქართველოში მცხოვრები ქურთების რელიგია - ეზიდიზმი, რომელიც მათი თვითმყოფადობის შენარჩუნებაში გადამწყვეტ როლს ასრულებს, სერიოზული სირთუელეების წინაშე დააყენა. ეზიდური რელიგიის საფუძვლების ელემენტარული ცოდნის გარეშე ეზიდი ქურთების ნაწილი სხვა კონფესიის მიმდევარი გახდა.

ქურთებისათვის ეზიდური რელიგიის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ამ საკითხის ირგვლივ შექმნილი გარემოებითაც არის განპირობებული. საქართველოს ქურთულ მოსახლეობასა და ინტელიგენციაში დღემდე არ არის საერთო აზრი იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა მოიხსენიონ საქართველოში მცხოვრები ქურთები, ანუ ეზიდური რელიგიის მიმდევარი ქურთები, ქურთებად თუ ეზიდებად.

ტერმინი ეზიდი დიდ ქურთულ ეთნიკურ ჯგუფში სუბეთნოსის აღმნიშვნელი ისტორიული პროცესების შედეგად გახდა. ეზიდური რელიგიის მიმდევარი ქურთების მნიშვნელოვანი ნაწილისათვის ქურთი ერი მხოლოდ ისლამის მიმდევარ ქურთ მოსახლეობასთან ასოცირდება და მათდამი ნეგატიური დამოკიდებულება დღემდე შენარჩუნებულია. ეზიდი ქურთების ისტორიულ მეხსიერებაში შემორჩენილია ოსმალთა იმპერიაში მუსლიმების, მათ შორის მუსლიმი ქურთების მიერ რელიგიის ნიადაგზე ეზიდი ქურთების დევნის მასობრივი შემთხვევები. მუსლიმი ქურთების რეპრესიულმა პოლიტიკამ სამხრეთ კავკასიაში დევნილი ეზიდი ქურთების ქურთული ეთნიკური ჯგუფისაგან გაუცხოება გამოიწვია და მათ განსხვავებული ეთნიკური თვითშეგნება ჩამოუყალიბა, რაშიც გადამწყვეტი როლი ეზიდურმა რელიგიამ შეასრულა. შედეგად ქურთულ ეთნიკურ ჯგუფში გაჩნდა ქურთული ეთნოსის შემადგენელი, მაგრამ განსხვავებული რელიგიური ტრადიციის მიმდევარი ადამიანთა ჯგუფი, რომელიც საკუთარ ეთნიკურობას რელიგიური ფაქტორით განსაზღვრავდა. აღნიშნული პროცესების შედეგად, ეზიდი რელიგიური კუთვნილების გარდა, ეთნიკური ჯგუფისადმი კუთვნილების აღმნიშვნელი ტერმინიც გახდა.

ქურთების ეთნიკური ჯგუფის ორ ნაწილად, ქურთებად და ეზიდებად დაყოფა, გასულ წლებში ოფიციალურად დაფიქსირდა საქართველოსა და სომხეთში ჩატარებული მოსახლეობის აღწერის შედეგების შესახებ გამოქვეყნებულ საბოლოო მასალებში. აღწერის შედეგებში ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად, ცალ-ცალკე არიან მოხსენიებულნი ეზიდები (ანუ ეზიდური რელიგიის მიმდევარი ქურთები) და ქურთები, როგორც ორი დამოუკიდებული ეთნიკური ჯგუფი. საქართველოში 1939 წლის აღწერის შემდეგ ეზიდი ქურთები აღირიცხებოდნენ ქურთებთან ერთად. თუმცა, 2002 წლის აღწერის დროს ისინი ცალკე გამოიყვნენ ეზიდთა ტრადიციების ცენტრის „რაზიბუნ“-ის მოთხოვნით. ამის გამო, საბოლოო მონაცემების შედგენისას, ეთნიკური ჯგუფისადმი კუთვნილების გრაფაში ეზიდები ეზიდებად ჩაწერეს (18 329), ხოლო არაეზიდი ქურთები, - ქურთებად (2 514). მსგავსი ვითარებაა სომხეთშიც. უკანასკნელი აღწერის შედეგების მიხედვით, სომხეთში მცხოვრები ქურთები ორ ნაწილად არიან გაყოფილნი: ცალკე ეთნიკურ ჯგუფადაა მოხსენიებული ეზიდები და ქურთები.

1990-იანი წლებიდან საქართველოში მცხოვრები ეზიდი ქურთები საკუთარ თავს უფრო ქურთებად მოიხსენიებენ, რაც უკანასკნელ პერიოდში ქურთული საკითხის გლობალიზაციის შედეგი უნდა იყოს. ბოლო წლებში საქართველოში მოღვაწე ქურთულ ორგანიზაციებსა თუ საზოგადო მოღვაწეებს შორის მიღწეულ იქნა გარკვეული კონსენსუსი და არჩეულია შუალედური ტერმინი ქურთი-ეზიდი, მაგრამ ეს პრობლემა საბოლოოდ მოგვარებულად ჯერ კიდევ ვერ ჩაითვლება. ამ საკითხზე ერთიანი აზრის არარსებობას ადასტურებს საქართველოში მოღვაწე ქურთული ორგანიზაციებიც, რომელთა დასახელებაში საქართველოში მცხოვრები ქურთების სახელის განსხვავებული ინტერპრეტაციაა მოცემული.

საქართველოში ქურთების ინტერესების დამცველი საზოგადოებრივი ორგანიზაციები 1990-ანი წლებიდან იქმნება. პირველი ქურთული ორგანიზაცია „რონაი“ საბჭოთა კავშირის არსებობის წლებში, ჯერ კიდევ 1988 წელს შეიქმნა. ამ პერიოდში საბჭოთა კავშირის ტერიტორიაზე ეროვნული გამოღვიძების პროცესი შეინიშნება და მთელი ქვეყნის მასშტაბით ეთნიკური ნიშნით სხვადასხვა ტიპის ორგანიზაციები იქმნება. ორგანიზაციას შემდგომში „საქართველოს ქურთ მოქალაქეთა საზოგადოება“, 1998 წელს კი, „საქართველოს ეზიდთა კავშირი“ ეწოდა.

საქართველოში ასევე მოღვაწეობს საქართველოს ეზიდთა ახალგაზრდული კავშირი და ქურთ-ეზიდთა ეროვნული კონგრესი, გიორგი შამოევის სახელობის ქურთების უფლებებისა და რელიგიურ-კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის საერთაშორისო ფონდი, საქართველოს ქურთ-ეზიდ ქალთა დამოუკიდებელი ლიგა, საქართველოს ქურთი ინტელიგენციის კავშირი, ეზიდური რელიგიის ცენტრი, ეზიდთა ტრადიციების დაცვის ცენტრი „რაზიბუნი“. გარდა ამისა, არსებობს სხვა ორგანიზაციებიც, რომლებიც ფაქტობრივად ენთუზიაზმისა და არარეგულარული კერძო შემოწირულობების ხარჯზე მუშაობენ.

საქართველოში მცხოვრები ქურთები საუბრობენ ქურთული ენის ჩრდილო-დასავლურ დიალექტზე კურმანჯიზე, რომელიც ირანულ ენათა ჯგუფს განეკუთვნება. საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ მცირე პერიოდი ქურთებით კომპაქტურად დასახლებულ თბილისის რაიონების ოთხ სკოლაში ფაკულტატურ დონეზე მიმდინარეობდა ქურთული ენის სწავლება. თუმცა სწავლება უფრო ფიქტიურ ხასიათს ატარებდა. ამჟამად ქურთულ ოჯახებს ბავშვები შეჰყავთ, როგორც რუსულენოვან, ისე ქართულენოვან სკოლებში. ისინი, ვინც რუსეთში წასვლაზე არიან ორიენტირებულნი, ძირითადად, რუსულენოვან სკოლებში შედიან, საქართველოში დარჩენაზე ორიენტირებულნი კი - ქართულენოვან სკოლებში.

მშობლიური ენის შესწავლა დღეისათვის მხოლოდ ოჯახებშია შესაძლებელი. ახალგაზრდა თაობის გარკვეულმა ნაწილმა მხოლოდ სალაპარაკო ქურთული იცის, რაც გამოწვეულია, როგორც საქართველოში ქურთულ ენაზე ლიტერატურის სიმწირით, ასევე ქურთული ენის სპეციალისტების ნაკლებობით. სხვა ეთნიკურ ჯგუფებთან ურთიერთობაში ქურთები უფრო რუსული ან ქართული ენით სარგებლობენ. ბოლო წლებში, განსაკუთრებით ახალგაზრდა თაობაში, მნიშვნელოვანდ გაუმჯობესდა ქართული ენის ცოდნის ხარისხი, რის შედეგადაც ქართულმა ენამ ქართველებთან კომუნიკაციაში მნიშვნელოვანი ადგილი დაიკავა.

საქართველოში მცხოვრები ქურთების აბსოლუტური უმრავლესობისათვის ხელმისაწვდომი და გასაგებია ქართულენოვანი მედია. თანამედროვე ტექნიკური საშუალებების პირობებში, საქართველოს ქურთული მოსახლეობისათვის ხელმისაწვდომია ქურთულენოვანი რადიოები და ტელევიზიები, რომლებიც ირანისა და ერაყის ქურთისტანში და დასავლეთ ევროპის რამდენიმე ქვეყანაში მაუწყებლობენ. ამ მედიასაშუალებებიდან საქართველოში განსაკუთრებული პოპულარობით სარგებლობს „RojTV“, „Mezopotamia“ და „Kurdistan TV“, რადგან აღნიშნულ ტელევიზიებზე გასული გადაცემების უმრავლესობა კურმანჯის დიალექტზეა.

ბეჭდვითი მედიიდან აღსანიშნავია საქართველოში გამომავალი პირველი ქურთულენოვანი გაზეთი „გლავეჟი“, რომელიც ფინანსური პრობლემების გამო აღარ გამოიცემა. ქურთული ორგანიზაციების მიერ გამოცემული გაზეთების უმრავლესობა 2003 წელს რუსულენოვანი იყო. აღნიშნული გაზეთები სხვადასხვა პოლიტიკური პარტიების მიერ საკუთარი წინასაარჩევნო კამპანიის ფარგლებში ფინანსდებოდა. გაზეთები ქურთული საკითხების გარდა, ადგილობრივ პოლიტიკურ ვითარებასაც აშუქებდა და, პირდაპირ თუ ირიბად, საქართველოში მცხოვრებ ქურთებს გაზეთის სპონსორი პოლიტიკური ჯგუფის მხარდაჭერისაკენ მოუწოდებდა.

2003 წლის ნოემბრის ხავერდოვანი რევოლუციის შემდეგ ყველა ამ გაზეთს ფინანსური პრობლემა შეექმნა, რადგან მათი სპონსორი პოლიტიკური პარტიებიდან ორმა არსებობა შეწყვიტა, ერთმა კი არჩევნებში სუსტი შედეგი აჩვენა.

ქურთების კულტურული ცხოვრება 1990 წლებიდან სერიოზულ კრიზისს განიცდის. ამის მიზეზი ქვეყანაში შექმნილი მძიმე სოციალურ-ეკონომიკური ვითარება და მწირი დაფინანსებაა. ქურთულმა სახალხო თეატრმა ფინანსური პრობლემების გამო მუშაობა შეწყვიტა. ფინანსური პრობლემების გამო ნელ-ნელა გაუქმდა სხვა ქურთული კულტურული დაწესებულებებიც. დღეისათვის ეროვნული თუ რელიგიური დღესასწაულები, ძირითადად, კერძო შემოწირულობების ხარჯზე აღინიშნება. თუმცა, 2007 წელს, რამდენიმე მნიშვნელოვანი და იმედისმომცემი ფაქტი მოხდა: საზოგადოებრივმა მაუწყებლმა აღადგინა ქურთულენოვანი რადიოგადაცემა. საქართველოს ქურთი ინტელიგენციის კავშირმა და საქართველოს ეროვნულმა მუზეუმმა გამოსცა დიმიტრი ფირბარის, ლამარა ფაშაევასა და ელდარ ნადირაძის წიგნი „ქურთული მატერიალური კულტურის ნიმუშები საქართველოს ეროვნული მუზეუმებიდან“, ხოლო კავკასიურმა სახლმა ქურთულ ენაზე გამოსცა შოთა რუსთაველის „ვეფხისტყაოსანი“ („werigire poste piling“). თარგმანი ეკუთვნის ჯადროე ასადს (არტო ოზმანიანი). რუსთაველის პოემის ქურთულ ენაზე თარგმნას ჯარდოე ასადმა 25 წელი მოანდომა. მის წიგნად გამოცემას, სამწუხაროდ, იგი ვერ მოესწრო (1929-1993). თარგმანი კურმანჯის დიალექტზეა შესრულებული.

2008 წლის 20 აგვისტოს საქართველოს ქურთთა კავშირისა და საქრთველოს ქურთ ეზიდთა უხუცესთა საბჭოს ლიდერების თენგიზ შამსანის (შეხბავკი) და მამე შამსანის (სჯადინი) ინიციატივით, საქართველოს სახალხო დამცველის აპარატთან ერთად, ქურთულმა ორგანიზაციებმა განახორციელეს საქველმოქმედო აქცია რუსეთის აგრესიის შედეგად დაზარალებულთა დასახმარებლად.

მამუკა კომახია

დაღესტანი საქართველოს ჩრდილო-აღმოსავლეთით მდებარეობს და მისი სახელწოდება თურქულ-ირანული სიტყვებისაგან შედგება: „დაღ“ თურქულად მთას ნიშნავს, ხოლო „ესთან“ გეოგრაფიული დასახელების ირანული მაწარმოებელია. ეს სახელწოდება XIV საუკუნეში ჩნდება და საბოლოოდ მკვიდრდება XVI საუკუნიდან. ასე რომ, დაღესტანი რეალურად ამართლებს თავის სახელწოდებას - იგი „მთების ქვეყანაა“. ეს პატარა ქვეყანა დიდი ეთნიკური და ენობრივი მრავალფეროვნებით გამოირჩევა.

დაღესტნის მოსახლეობა 2002 წლის აღწერის მონაცემებით, 2 576 ათას ადამიანს შეადგენს; ისინი, ძირითადად, კავკასიურ, თურქულენოვან და ირანულენოვან ხალხებს მიეკუთვნებიან. დაღესტნურ ენებში სამი უმთავრესი ჯგუფი გამოიყოფა: ავარიულ-ანდიურ-დიდოური, ლაკურ-დარგოული და ლეზგიური. სულ ცნობილია 26 დაღესტნური ენა. დაღესტნური ენები იბერიულ-კავკასიურ ენათა ოჯახს მიუკუთვნება.

დაღესტნურ ენაზე მოლაპარაკეთაგან ხუთ ძირითად ხალხს გამოყოფენ: ავარიელებს, დარგოელებს, ლეზგებს, ლაკებსა და თაბასარანელებს. თითოეული დასახელებული ხალხის ირგვლივ კონცეტრირებულია შედარებით მცირე ეთნიკური ჯგუფები, რომლებიც ენით, კულტურითა და ყოფით შედარებით ახლოს დგანან ერთმანეთთან. გარდა ამისა, ცალკე განიხილავენ რუთულებს, აღულებსა და წახებს, რომელთა ენა, ისევე როგორც თაბასარანელებისა, ლეზგიურ ენათა ჯგუფს მიეკუთვნება.

დარგოელებს (356 ათასი) მიეკუთვნებიან საკუთრივ დარგოელები, ხაიდაყელები და კუბაჩელები. დარგოელების ტრადიციული დასახლების ადგილი შუა დაღესტნის მთისა და მთისწინა რაიონებია, ზღვისპირეთის ზოლსა და მდინარე ღაზიყუმუხის აუზს შორის. ისინი ავარიელების შემდეგ დაღესტანში სიდიდით მეორე ეთნიკური ჯგუფია.

ლეზგებს (262 500) მიეკუთვნებიან თვითონ ლეზგები, თაბასარანელები, აღულები, რუთულელები, წახები. ლეზგების ძირითადი საცხოვრებელი ადგილი დაღესტნის სამხრეთ-აღმოსავლეთი რაიონია. ლეზგიურ ენაზე მოლაპარაკე ხალხთა ჯგუფს მიეკუთვნებიან, აგრეთვე, ჩრდილოეთ აზერბაიჯანში მცხოვრები მცირერიცხოვანი ხალხები: უდიები, ბუდუხები, კრიწები და ხინალუღები. უდიები ცხოვრობენ საქართველოშიც, ყვარლის რაიონის სოფ. ზინობიანში.

ლაკები (120 ათასი) ცხოვრობენ მთიანი დაღესტნის ცენტრალურ ნაწილში, თაბასარანელები (98 ათასი) კი - დაღესტნის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში. აღულები (16 500), რუთულები (17 800) და წახები (6 600) ცხოვრობენ დაღესტნის სამხრეთში. რუთულებისა და წახების ნაწილი ცხოვრობს აზერბაიჯანშიც: ზაქათალის, კახისა და ბელაქნის რაიონებში.

შუა საუკუნეებში დაღესტნის ტერიტორია და მოსახლეობა მეზობელ ხალხთა მიერ, მიუხედავად ეთნიკური მრავალფეროვნებისა, ხშირად ერთიან წარმონაქმნად აღიქმებოდა. მაგალითად, ქართველებმა განაზოგადეს ერთ-ერთი დაღესტნური ტომის სახელწოდება და მთელ დაღესტანს „ლეკეთს“ უწოდებდნენ, დაღესტანში მცხოვრებ ეთნიკურ ჯგუფებს კი „ლეკებს“. ეს სახელი დღესაც გამოიყენება დაღესტანში მცხოვრები ეთნიკური ჯგუფების აღმნიშვნელ ტერმინად.

დაღესტანში მცხოვრები ეთნიკური ჯგუფებიდან საქართველოში, ძირითადად, ცხოვრობენ ავარიელები, ლაკები, ლეზგები. მათ შორის ყველაზე მრავალრიცხოვანნი ავარიელები (თვითწოდება - მაარულალ), იგივე ხუნძები არიან, რომლებიც კომპაქტურად სახლობენ აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში (ისინი ანწუხისა და კაპუჭის თავისუფალ მეთემეთა შთამომავალნი არიან). ავარულ-ანდიურ-დიდოურ ენებზე მოლაპარაკე ეს ეთნიკური ჯგუფი დაღესტნის ხალხებს შორის ყველაზე მრავალრიცხოვანია (650 ათასი). ის ავარელების სახელით ძირითადად რუსულ ლიტერატურაში არის ცნობილი, ქართულ ისტორიულ წყაროებში კი ამ ტომებით დასახლებული ქვეყანა ხუნძეთად მოიხსენიება, თუმცა ტერმინი - ავარელები - ქართულ საისტორიო ლიტერატურაშიც გვხვდება.

XX საუკუნის 40-იანი წლებიდან ავარიელების ნაწილი მაღალმთიანი რაიონებიდან ჩამოსახლდა ბარში, ყიზლარის, ხასავიურთისა და ყიზილიურთის რაიონებში. დაღესტნის გარდა, ავარიელები ცხოვრობენ აზერბაიჯანში - ზაქათალასა და ბელაქნის რაიონებში. მათი ახლო მონათესავეები არიან: ანდიელები, ახვახელები, ბოთლიხელები, ღოდობერიელები, ტინდიელები, კარატალები, ჭამალელები, ბაგვალები (ანდიური ქვეჯგუფი), დიდოელები ანუ ცეზები, ბეჟიტელები, ხვარშიელები, ჰინუხელები, ჰუნზიბელები (დიდოური ქვეჯგუფი).

ისტორიული ნარკვევი

საქართველოს მოსახლეობის 2002 წლის აღწერის შედეგების მიხედვით, საქართველოში 1996 ავარიელი ცხოვრობს (1989 წელს - 4230 ცხოვრობდა), 210 ლაკი (1989 წელს - 426), 44 ლეზგი (1989 წელს - 720). მათგან მხოლოდ ავარიელები არიან კომპაქტურად დასახლებულნი. ავარიელების აბსოლუტური უმრავლესობა ყვარლის რაიონის სოფლებში - თივში, ჩანთლისყურეში, სარუსოსა და თხილისწყაროში ცხოვრობს.

საქართველოსა და დაღესტნელ ხალხებს შორის ურთიერთობას ხანგრძლივი ისტორია აქვს. ჯერ კიდევ ქართლის მეფე ფარნავაზი დაღესტნელ ხალხებთან ერთად იბრძოდა დამპყრობლების წინააღმდეგ. საქართველოში ქრისტიანობის გავრცელების შემდეგ კი დაღესტანში ქართველი მისიონერები გამოჩნდნენ. ქართველების მიერ ქრისტიანობის გავრცელების მცდელობად უნდა მივიჩნიოთ X-XI საუკუნეებში აშენებული ქრისტიანული ეკლესია სოფ. დათუნში, ავარიის ყოისუს ხეობაში. ეკლესიას იმ პერიოდის ქართულ ხუროთმოძღვრებასთან აქვს კავშირი. დაღესტანში აღმოჩენილია, აგრეთვე, ქვის ჯვრები ორენოვანი წარწერებით. ქრისტიანობის გავრცელება დაღესტანში სავარაუდოდ, XIV საუკუნეში, თემურ-ლენგის ლაშქრობების დროს, შეწყდა, როდესაც დაღესტნის ისლამიზაცია დასრულდა.

მომდევნო საუკუნეებში საქართველოსა და დაღესტანს შორის ურთიერთობები გართულდა. შედარებითი მშვიდობა კახეთის მეფის ლევანის პერიოდში (1520-1574) შეიმჩნეოდა, რომელმაც „მოიყვანა და დასხნა ლეკნი“ ფიფინეთში ანუ ჭარში. მათი მოვალეობა ზაფხულობით მთებიდან ყინულის ჩამოტანა იყო. ეს მიწები 1727 წელს ოსმალეთის სულთანმა საგანგებო ფირმანით დაუმტკიცა ჭარელ ლეკებს. ამით მათ გავაზის წყლამდე ვრცელი ტერიტორიები დაეთმოთ.

XVII საუკუნიდან იმდენად გახშირდა თავდასხმები საქართველოს ტერიტორიაზე დაღესტნის მხრიდან, რომ ამ მოვლენამ საქართველოში თავისი სახელიც კი შეიძინა - „ლეკიანობა“. დაღესტანიდან საქართველოში განხორციელებულ სამხედრო ექსპედიციებს დაღესტნელი ფეოდალები ხელმძღვანელობდნენ. ერთ-ერთი ასეთი მოლაშქრე კოხტა ბელადი იყო, რომელმაც 1757 და 1759 წლებში ილაშქრა საქართველოში. დარბევისა და გაძარცვის მიზნით მოწყობილმა ამ ლაშქრობებმა დიდი ზიანი მიაყენა აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობას.

დაღესტნელი ხალხები, კერძოდ კი ავარიელები, საქართველოში დასახლებას ქვეყნის რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შესვლის შემდეგ იწყებენ. მათი ნაწილი სოფ. თივში XIX საუკუნის მეორე ნახევარში ჩამოსახლდა, ნაწილი კი - უფრო მოგვიანებით, 1957 წელს. XX საუკუნის 30-40-იან წლებში ავარიელებს კახეთის სამი სოფელი ეჭირათ: თივი, თებელჯოხი (1944 წელს ავარიელების ჩეჩნეთში გადასახლების შემდეგ ეს სოფელი აღარ არსებობს, მისი მიწები შეუერთეს სოფ. ჭიკაანს) და ხაშალხუტი (დღეს სოფ. მთისძირი). თივსა და თებელჯოხში მხოლოდ ანწუხელები ცხოვრობდნენ, ხაშალხუტში - კაპუჭელები.

1944 წელს, ვაინახების შუა აზიაში დეპორტაციის შემდეგ, მათ ადგილას, სხვებთან ერთად, საქართველოდან აყრილი ლეკებიც ჩაასახლეს (633 ოჯახი). ჩეჩნების სამშობლოში დაბრუნების შემდეგ კი დაღესტნელებმა თვითნებურად მიატოვეს ახალი საცხოვრებელი ადგილი და კახეთში დაბრუნდნენ. ავარიელები ჯერ ქართულ სოფლებში დაფანტეს, შემდეგ, მათი კატეგორიული მოთხოვნით (რასაც თავიანთი რელიგიური მიკუთვნილობით ხსნიდნენ), ცალკე დაასახლეს და ასე გაჩნდა ავარიელთა სოფლები: თივი, სარუსო, თხილისწყარო და ჩანთლისყურე. ოთხივე სოფელი ყვარელ-ლაგოდეხის გზაზე მდებარეობს.

1990-ანი წლების დამდეგს ქვეყანაში განვითარებული ცნობილი მოვლენების შედეგად ავარიელების ერთმა ნაწილმა ისტორიულ სამშობლოში დაბრუნება გადაწყვიტა და სახლების გაყიდვა დაიწყო. იმ პერიოდში სახელმწიფოს მხრიდან სახლების შესყიდვაზე დაიხარჯა 4372 ათასი მანეთი და მაშინდელმა პრეფექტმა მათში ადგილობრივი, ძირითადად მრავალშვილიანი ოჯახები შეასახლა. ავარიელთა დარჩენილი ოჯახებიც გამოთქვამდნენ დაღესტანში დაბრუნების სურვილს და თავიანთი სახლების დაჩქარებულ შესყიდვას მოითხოვდნენ. 1991 წელს ავარიელების დაღესტანში ორგანიზებულად გადასახლების საკითხთა მოსაგვარებლად ჩამოსული იყო დელეგაცია, შეიქმნა სამთავრობო კომისიაც. რუსეთის ფედერაციაში ბორის ელცინის პრეზიდენტობის პერიოდში იყო მცდელობა იმისა, რომ საქართველოს მთიანეთსა და დაღესტანში მცხოვრები ავარიელების გამყოფი სახელმწიფო საზღვარი გამჭვირვალე გაეხადათ, რათა ავარიელებს ისტორიულ სამშობლოში მიმოსვლა გაადვილებოდათ. იმ დროს საზღვარზე გადასვლა განსაკუთრებულ სირთულეებთან არ იყო დაკავშირებული და ავარიელებიც ხშირად კვეთდნენ სახელმწიფო საზღვარს თავისი ახლობლებისა თუ წმინდა ადგილების მოსანახულებლად.

1990-იანი წლების შემდეგ შექმნილ ახალ ვითარებასთან ადაპტაციის პრობლემა და ქვეყანაში მიმდინარე პროცესებისგან სრული იზოლაცია, ავარიელებს ისტორიულ სამშობლოში გადასახლებისკენ უბიძგებს, რაც უახლოეს წლებში საქართველოში მათი რაოდენობის კიდევ უფრო შემცირებას გამოიწვევს.

მამუკა კომახია

საცხოვრებელი გარემო

კახეთის დაღესტნურ სოფლებს, რომლებიც ტიპური კახური სოფლებისაგან არ განსხვავდებიან, ერთმანეთისაგან ხევები ჰყოფთ. დაგეგმარება გზისპირულია. მთავარი გზატკეცილიდან სოფლებში შემავალ ცენტრალურ ქუჩას პარალელური და ერთმანეთში გამავალი მცირე ქუჩები უერთდება. დასახლება წარმოდგენილია ქუჩის ორივე მხარეს განლაგებული კარ-მიდამოებით, სადაც საცხოვრებელი და მცირე ზომის სამეურნეო ნაგებობები (ბაკი, სასიმინდე, გომური და სხვ.) ერთმანეთს უკავშირდება. წინათ სამეურნეო ნაგებობები სოფლის ბოლოს, უშუალოდ სამეურნეო ზონაში იყო, მაგრამ სოფლების დღევანდელი სახით ფორმირების შემდეგ, ისინი საკარმიდამო ტერიტორიაზე გადმოიტანეს. სოფელი უბნებად არის დაყოფილი. ყველა სოფლის ცენტრში რომელიმე ადმინისტრაციულ დაწესებულებასთან არის მოედანი, რომელიც სოფლის საერთო „გოდეკანად“ (საკრებულოდ) ითვლება. წინათ ყველა უბანს თავისი გოდეკანი ჰქონდა, დღეს ეს პრონციპი მოშლილია და გოდეკანსაც თავისი პირვანდელი სახე და ფუნქციები დაკარგული აქვს. ლეკურ დასახლებათა მცირე ერთეულს წარმოადგენს „ყაე“ - სოფლის შემადგენელი უბანი, რომელიც პოლიგენური ხასიათისაა, ანუ რამდენიმე გვარით არის წარმოდგენილი. მოსახლეობის მატების შედეგად სოფელიც გაიზარდა და ახალი პოლიგენური უბნები გაჩნდა, თავდაპირველი უჯრედი კი გაზრდილი სოფლის შემადგენელ ნაწილად იქცა.

XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე დაღესტანში დიდი ოჯახები მხოლოდ გადმონაშთის სახით არსებობდა, იქ, უმთავრესად, ინდივიდუალური ოჯახები იყო. კახეთში ჩამოსახლებული ინდივიდუალური ოჯახების მოთხოვნილებებს კი სრულიად აკმაყოფილებდა აქ გავრცელებული მიწურბანიანი სახლები. თავდაპირველად ავარიელები მიწურებში ცხოვრობდნენ, შემდეგ კი მათ საცხოვრებელი ნაგებობების სხვადასხვა მასალით შენება დაიწყეს. გვხვდება წნული, ფიცრული და ქვითკირის სახლები. წნული სახლი ამავე ტიპის ქართული სახლებისაგან არაფრით განსხვავდება. ავარიელთა სოფლებში ქვითკირის სახლებმა განვითარების იგივე გზა განვლეს, რაც ანალოგიურმა სახლებმა საქართველოში. მშენებლები, ძირითადად, კახელი ქვისმთლელები და ხუროები იყვნენ. უფრო მოგვიანებით გავრცელდა ორსართულიანი სახლი შემინული ან ღია რკინის მოაჯირიანი აივნით (ვერანდით), თუნუქის სახურავით და მარმარილოს კიბით. სახურავი და აივანი უმეტესად დეკორირებულია. ქვედა სართულს წინათ სამეურნეო დანიშნულებისათვის ხმარობდნენ, დღეს კი საცხოვრებლად გამოიყენება.

ოჯახი. კახეთის ავარიელთა ოჯახები ინდივიდუალურია, მუსლიმური კულტურისათვის დამახასიათებელი მრავალცოლიანობა აქ ნაკლებად გვხვდება. თანამედროვე პერიოდში ქორწინების ძველი ტრადიციები თითქმის დავიწყებულია. დასაშვებია გვარის („თუხუმის“) შიგნით ქორწინება. ქალებს ან ერთმანეთში ათხოვებენ, ან დაღესტნიდან მოჰყავთ. ქართველებთან და სხვა ეთნოსის წარმომადგენლებთან შერეულ ქორწინებას, იშვიათი გამონაკლისის გარდა, ადგილი არ აქვს. ქალის შეფასების კრიტერიუმები ყოველთვის ითვალისწინებდა მის შრომისმოყვარეობას, ოჯახის ავტორიტეტს, ძმათა სიმრავლესა და პოპულარობას. წინათ ქალის დაქორწინების გადაწყვეტილებას მისი მშობლები იღებდნენ, გასათხოვარს არავინ არაფერს ეკითხებოდა. დღეს უკვე ერიდებიან ადრეულ ასაკში დაოჯახებას, მეტ ინიციატივას იჩენენ თვითონ ახალგაზრდები მომავალი მეუღლის შერჩევისას. კვლავინდებურად დიდი ყურადღება ექცევა ქალის პატიოსნებას. საქორწინო ურთიერთობების ციკლი ორი ეტაპისაგან შედგება - ნიშნობისა და ქორწილისაგან. დღეს ავარიელი ქალის მზითევი, წინანდელთან შედარებით, უფრო გამრავალფეროვნდა. საქორწინო რიტუალში შეიმჩნევა ქართული (ქრისტიანული) კულტურის გავლენა (მუსიკის თანხლება, სუფრის წესები და ა.შ.). აუცილებელია ქორწინების რელიგიურად გაფორმება. საქორწინო ტერმინოლოგიაში შესულია ქართული სიტყვები: „მაჭანკალ“, „მაყარი“, „მეჯვარე“.

სამეურნეო ყოფა

დაღესტნელების მიერ საქართველოში მიწების დაკავების პროცესს, თავდაპირველად, ეკონომიკური ინტერესები ედო საფუძვლად. აქაური ლეკები ოდითგანვე საქართველოს ზამთრის მდიდარი საძოვრებით სარგებლობდნენ. ანწუხელები და კაპუჭელები ბეჟანიანის მინდორზე (ძველი გავაზი, დღევანდელი ახალსოფელი) და მდ. შოროხევის სანაპიროზე გამოსაზამთრებლად ჩამოდიოდნენ, ზოგიერთი დაღესტნური თემი სასაძოვრე ადგილებს იჭერდა ქართუბანში, ხოლო თებელისა და ჭურმუტის ლეკობა ლაგოდეხში ბინავდებოდა. მათ ჩამოსახლებას კიდევ უფრო შეუწყო ხელი მეურნეობის მომთაბარულმა ხასიათმა. ისინი კახეთში სეზონურად ცხოვრობდნენ (სექტემბრიდან მაისის ბოლომდე) და საძოვრების გამოყენებისათვის „საბალახეს“ იხდიდნენ. თუ თავდაპირველად ფარებს მარტო მწყემსები მოჰყვებოდნენ, შემდეგ ოჯახებით იწყეს სიარული. მალე საკარმიდამო ნაკვეთები შემოიერთეს და ადგილზე დაიწყეს მეურნეობის წარმოება. გაჩნდა ლეკური დასახლებები. XIX საუკუნის 80-იანი წლებიდან საქართველოს საძოვრებზე მომთაბარე ლეკებს სახაზინო მიწების ფონდიდან 200 დესეტინა მიწა ეჭირათ ავანის ხეობაში (ავანი მდინარეა ყვარლის რაიონში, მდინარე ალაზნის მარცხენა შენაკადი. მას სათავე კახეთის კავკასიონის წყალგამყოფ ქედზე აქვს).

მაღალმთიანი ზონიდან საქართველოს ნაყოფიერ მიწებზე დამკვიდრების შემდეგ ავარიელებს საშუალება მიეცათ დაეხვეწათ თავიანთი სამეურნეო ტრადიციები და გაემრავალფეროვნებინათ შრომითი საქმიანობის სფერო. დაღესტნელებმა ქართველებისაგან მათთვის მანამდე უცხო სამეურნეო დარგები აითვისეს (მევენახეობა, მეფრინველეობა, მეფუტკრეობა, მეაბრეშუმეობა, მეხილეობა). შეიცვალა მათი სამეურნეო პირობები და შრომის იარაღები. გაიზარდა მემინდვრეობის ხვედრითი წილი, ახლა მას ავარიელთა საოჯახო ეკონომიკაში მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს. სახვნელი, რომელსაც დაღესტნის მთის პირობებში ხმარობდნენ, ქართულმა გუთანმა ჩაანაცვლა, რასაც თანამედროვე ტექნიკის გამოყენება მოჰყვა. ავარიელებმა კახელებისაგან აითვისეს მეღვინეობის კულტურა (აღსანიშნავია, რომ დღეს მუსლიმი ავარიელი ალკოჰოლური სასმელის დალევაზე ხშირად უარს აღარ ამბობს).

ავარიელებმა საქართველოში დიდხანს შემოინახეს მომთაბარე მესაქონლეობის წესი, ე. წ. ორხელაობა, რაც ზაფხულობით საქონლის სამთო სადგომებზე გადარეკვას და იქ მეურნეობის წარმოებას გულისხმობს - ოჯახის გაუყოფლად მთასა და ბარში ფუნქციები გადანაწილებული იყო ოჯახის წევრებს შორის. ამ ტიპის მეურნეობა, პრაქტიკულად, 1940-იან წლებამდე ფუნქციონირებდა. მეურნეობის ტრადიციული ფორმებიდან ავარელებში შემორჩენილია მეცხვარეობა. ცხვარი ავარელებს ბოლო დრომდე დაღესტნის მთიანეთში გადაჰყავდათ. რუსეთთან სავიზო რეჟიმის შემოღებამ, საქონლის საძოვრებთან დაკავშირებით, გარკვეული პრობლემა წარმოშვა.

საგრძნობლად შეიცვალა ვაჭრობისადმი ავარიელთა დამოკიდებულება. მიუხედავად იმისა, რომ ქართველებშიც და ლეკებშიც ვაჭრობა არაპრესტიჟულ საქმიანობად ითვლებოდა, ამ ბოლო ხანებში მათმა ნაწილმა ხელი მიჰყო აღებმიცემობას. რუსეთთან სავიზო რეჟიმის შემოღებამდე ისინი კერძო სავაჭრო კავშირებს ამყარებდნენ ჩრდილოეთ კავკასიელებთან, საიდანაც შედარებით ადვილად ჩამოჰქონდათ მესაქონლეობის პროდუქტები და ცვლიდნენ ფქვილზე, ხილზე, არაყზე. წინათ აღებმიცემობას ბარტერის ფორმა უფრო ჰქონდა - საჭიროებისდა მიხედვით, წინასწარ ადგენდნენ გასაცვლელი პროდუქტების სახეობას. გაცხოველებული ვაჭრობა იმართებოდა სოფ. ყვითილოში (კაპუჭელების სოფელია დაღესტანში), დაღესტნელები კი, ძირითადად, სიღნაღისა და თელავის ბაზრობებზე ჩამოდიოდნენ. სადემარკაციო პუნქტების შექმნის შემდეგ ლეკები უფრო აქტიურად სარგებლობენ ქართული ბაზრებით. დღეს ავარიელთა ნაწილი მშენებლობაზე მუშაობს. ისინი სეზონურ სამუშაოებზედაც დადიან, თუმცა დაღესტნურ სოფლებში მთავარი საქმიანობა მაინც სოფლის მეურნეობაა. მოჰყავთ საზამთრო, ბოსტნეული და სხვ.

რელიგიური
რწმენა-წარმოდგენები

ავარიელები ოფიციალურად მუსლიმი სუნიტები არიან, თუმცა მათი რწმენა არქაული ისლამური და ქრისტიანული (შედარებით მცირე დოზით) რელიგიების ელე-მენტთა ნაზავს წარმოადგენს. ქრისტიანული კულტურის კვალი კარგად ვლინდება ლეკების მიერ ქრისტიანული დღესასწაულების - ალავერდობისა და ნეკრესობის - ქართველებთან ერთად აღნიშვნის ტრადიციაში. ისლამური ტრადიციები ნათლად იკვეთება, მაგალითად, მიცვალებულის დაკრძალვის წესებში. განსვენებულს ჯერ ბანენ, თეთრ სუდარაში ახვევენ და მარჯვენა გვერდზე მწოლიარეს ასაფლავებენ, პირით სამხრეთისაკენ, მზის ჩასვლამდე. დასაფლავების დღეს იკრძალება იარაღის სროლა, მიწის დამუშავება, სოფლიდან გასვლა. მიცვალებულის სულის მოსახსენიებლად იხდიან ქელეხს. სუფრა ოჯახში იშლება დაკრძალვის დღეს, აგრეთვე, მესამე ან მეშვიდე პარას-კევს, მეორმოცე დღეს და წლისთავზე. საერთო სუფრა კი ყურბან ბაირამის დღესასწაულზე იციან. ქართული კულტურის გავლენა შეინიშნება სასაფლაოების დიზაინში (ქვის მოხატულობა, ქართული წარწერები - უმთავრესად ქართველი მეგობრებისაგან), ქვაზე მიცვალებულის სურათის დახატვა ან მოთავსება, რაც ისლამური წესით, იკრძალება. ბოლო დროს დაიწყეს საფლავების შემოღობვა და ყვავილებით შემკობა, თუმცა თანამედროვე რეისლამიზაციის პროცესები აქაც იჩენს თავს - საფლავის ქვებზე ვხვდებით ისლამურ სიმბოლიკას - ნახევარმთვარეს, მიზგითების გამოსახულებას, არაბულ წარწერებს, თარიღებს ჰიჯრის კალენდრით და ა.შ.). ავარიელთა სოფლებში მოქმედებს მეჩეთი. არიან მოლები. მართალია, მეჩეთები არაა რეგისტრირებული და ამდენად ისინი მოხეტიალე მოლებად ითვლებიან, მაგრამ სოფლებში დიდი ავტორიტეტით სარგებლობენ.

განათლება

1950-იან წლებში, საკავშირო მინისტრთა საბჭოს დადგენილებით, რესპუბლიკის განათლების სამინისტროს ყვარლის რაიონში ჩამოსახლებულ ავარიელთა სასკოლო ასაკის ბავშვების სწავლით უზრუნველყოფა დაევალა. განათლების სამინისტრომ ადგილობრივ ხელისუფლებასთან ერთად შეისწავლა საქმის ვითარება და მათ საცხოვრებლად ყვარლის რაიონის ოთხი უბანი მიუჩინეს. ეს უბნები 4-8 კილომეტრით იყო დაშორებული ერთმანეთისაგან. ჩატარებული აღრიცხვის შედეგად დადგინდა, რომ ოთხივე უბანში სასკოლო ასაკის 215 ბავშვი ჰყავდათ. ეს ის კონტინგენტია, რომელსაც მშობლიურ ენაზე უნდა ესწავლა, ხოლო უფროსი კლასების მოწაფეებს სწავლა უახლოესი რუსული სკოლების შესაბამის კლასებში უნდა განეგრძოთ.

ჩანთლისყურესა და სარუსოს უბნებში დასახლებულ ავარიელთა 74 ბავშვი ყვარლის რაიონის სოფელ ოქტომბრისა და ახალსოფლის სკოლებში მიაბარეს. აღნიშნული სკოლების დირექტორებს მითითება მიეცათ, რათა სასწრაფოდ შედგომოდნენ ბავშვებთან მუშაობას. პედაგოგები ჩამოსახლებულთაგან შეარჩიეს. ელოდებოდნენ დაღესტნიდან პროგრამებსა და სახელმძღვანელოებს. განათლების სამინისტროს სასწავლო პროცესი ყველა საჭირო სასწავლო ინვენტარით უნდა უზრუნველეყო. მოსწავლეები სკოლებში განათლებას, ძირითადად, რუსულ ენაზე იღებდნენ. მათმა დიდმა ნაწილმა ქართული წერა-კითხვა არ იცოდა.

თუმცა მომდევნო პერიოდში კახეთის ავარიულ სოფლებში 1970-იან წლებამდე ქართული სკოლები მოქმედებდა და ამის შედეგად იმ პერიოდის ლეკურმა მოსახლეობამ ქართული კარგად იცოდა და ინტეგრაციის პროცესიც იოლად მიმდინარეობდა. 70-იანი წლების შემდეგ ქართული სკოლები რუსულენოვან სასწავლებლებად გადააკეთეს. ქართული ენის არასაკმარისი ცოდნა განაპირობებდა დაღესტნელი ახალგაზრდების რუსეთისაკენ სწრაფვას განათლების მისაღებად.

ამჟამად სწავლება ქართულად მიმდინარეობს, ისწავლება ავარიული და რუსული ენებიც. ავარიელთა სოფლებიდან საშუალო სკოლა მხოლოდ თივშია, სარუსოსა და ჩანთლისყურეში არასრული საშუალო სკოლებია. საერთოდ, ავარიელთა უფროსმა თაობამ ქართული უკეთ იცის. საქართველოში მცხოვრებ ავარიელთა გარკვეულ ნაწილს უმაღლესი განათლება აქვს მიღებული.

კახეთის ავარიელთაგან ცნობილი სპორტსმენები (მოჭიდავეები) არიან ევროპის ჩემპიონი ძიუდოში აბდულა ბარკალაევი და ადილა კახიკაევი, რომელიც ამჟამად მახაჩკალაში ცხოვრობს და მოღვაწეობს.

კახეთში მცხოვრებ ავარიელებსა და ადგილობრივ ქართველებს კარგი ურთიერთობა აქვთ. ავარიელები სრულად არიან ჩაბმულნი ყვარლის რაიონის ცხოვრებაში. რაიონის საკრებულოში ავარიელებს ჰყავთ თავიანთი რწმუნებული.

ნათია ჯალაბაძე

ვაინახი - ჩეჩნებისა და ინგუშების საერთო სახელწოდებაა და ნიშნავს „ჩვენს ხალხს“. ამ ეთნონიმით ეს მონათესავე ხალხები თავიანთ თავს ჩრდილოეთ კავკასიის სხვა ეთნოსებისაგან გამოაცალკევებდნენ. ვაინახები ცენტრალური კავკასიის ოდინდელი მკვიდრნი არიან. ჩეჩნების თვითსახელწოდებაა ნოხჩი, ხოლო ინგუშებისა - ღალღაი. ისინი ჩრდილო-კავკასიურ ენათა ოჯახის ნახურ ჯგუფში ერთიანდებიან.

ისტორიული ნარკვევი

ვაინახებს უშუალოდ ემეზობლება ჩრდილო-აღმოსავლეთ საქართველოს ერთი მონაკვეთი - თუშეთი და ხევსურეთი. ტერიტორიული სიახლოვე ხელს უწყობდა მეზობელ ქართულ თემებში ვაინახური მოსახლეობის ინფილტრაციას. XI საუკუნიდან, ვაინახების ის ნაწილი, რომელიც მთიან ზოლში ცხოვრობდა, საქართველოს პოლიტიკური გავლენის ქვეშ მოექცა. აქ საქართველოდან გავრცელდა ქრისტიანობა და, შესაბამისად, ქრისტიანული კულტურის ელემენტები. მართალია, ახალმა რელიგიამ, აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელთა მსგავსად, ვაინახებშიც სრულყოფილად ვერ მოიკიდა ფეხი, მაგრამ ამ გარემოებამ მაინც, გარკვეულწილად, განაპირობა საქართველოსაკენ მათი ორიენტაცია.

მოსახლეობის დინება, ძირითადად, ბარისკენ ხდებოდა, მაგრამ ამავე დროს იყო მთის პირობებში ახალი საცხოვრებელი ადგილების ძიების ფაქტებიც. ვაინახები ქართულ ტერიტორიაზე გადმოდიოდნენ და მკვიდრდებოდნენ ცალკეულ კომლებად და ზოგჯერ ერთდროულ მასობრივ დასახლებებსაც ქმნიდნენ. დროთა განმავლობაში ხდებოდა მათი ასიმილაცია.

ქართულ წერილობით წყაროებში თავდაპირველად ვაინახური ტომები კავკასიანებად ან დურძუკებად//ძურძუკებად მოიხსენიებიან, თუმცა მოგვიანებით, ეს ეთნონიმი კონკრეტულად ჩეჩნების აღმნიშვნელად იქცა, ხოლო ინგუშების აღსანიშნავად გვხვდება ეთნონიმი ღლიღვი. გვიან ფეოდალური ხანიდან ქართველთა ლექსიკონში მკვიდრდება ეთნონიმი ქისტი, რომელშიც ჩეჩნების გარდა ინგუშებიც იგულისხმებიან. აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელები ეთნონიმ ქისტს დღესაც ორივე ხალხთან დაკავშირებით ხმარობენ. ამავე დროს, ქისტებად იწოდება საქართველოს მოსაზღვრე თემებიდან პანკისის ხეობაში გადმოსული და კომპაქტურად მოსახლე ჩეჩნური წარმომავლობის ეთნიკური ჯგუფი (ზოგიერთი ავტორის შეხედულებით, ქისტები ცალკე ვაინახური ტომია).

ვაინახების საქართველოში მიგრაციის მიზეზად მკვლევარები მთიელთა ეკონომიკურ სიდუხჭირეს, მეტად მწირ მიწის სავარგულებს, სისხლის აღების ტრადიციასა და შამილის მიერ გატარებულ რელიგიურ რეფორმებს მიიჩნევენ, აგრეთვე, ე.წ. „ბეითალ-ვაჴარის“ (ბეითალმანობის) წესსაც, რაც დაწინაურებული მეურნეობის მქონე ოჯახისთვის საქონლის ნაწილის კონფისკაციას გულისხმობდა: თუ რომელიმე მეურნეს საქონლის ჯოგი ძალიან გაუმრავლდებოდა, თემის უხუცესნი გადაწყვეტდნენ პატრონისათვის ჩამოერთმიათ „ზედმეტი“ საქონელი და თანასოფლელებს შორის გაენაწილებინათ. ქონების ჩამორთმევისათვის თავის არიდების მიზნით, მეპატრონე კავკასიის ქედს გადაღმა ეძებდა თავშესაფარს. ამ მიზეზით, ბევრმა ვაინახმა დატოვა თავისი საცხოვრებელი ადგილი და საქართველოში გადმოსახლდა.

ქართული ისტორიული წყაროების მიხედვით, საქართველოს ტერიტორიაზე ვაინახური ეთნიკური ერთეულის შემოდინებას თავდაპირველად ჩვ. წ. III საუკუნეში ჰქონდა ადგილი, როდესაც ფარნავაზ მეფის ძემ, საურმაგმა, პოლიტიკური მოსაზრებით აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში მასობრივად გადმოასახლა თავისი დედულნი - დურძუკები. აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში დასახლებული დურძუკები დროთა განმავლობაში გაქართველდნენ. ამის შემდეგ კავკასიონის ქედის სამხრეთით ვაინახთა გადმოსახლების პროცესი ინტენსიურ ხასიათს XIII საუკუნიდან იღებს, ხოლო XVIII საუკუნის მიწურულიდან XIX საუკუნის შუა წლებამდე განსაკუთრებული აქტივობით გამოირჩევა - ერთეულ შემთხვევებს მოგვიანებითაც აქვს ადგილი. XVII-XVIII საუკუნეებში ჩრდილოეთიდან საქართველოში გადმოსული ვაინახები, ძირითადად კი ქისტებად სახელდებული ჩეჩნები, თიანეთისა და თელავის რეგიონებში ბინავდებოდნენ. ამათი ნაწილი ადგილობრივ მოსახლეობასთან ასიმილირდა, ხოლო ნაწილი პანკისის ხეობაში დასახლდა.

ქისტები. საქართველოში ქისტების კომპაქტური სამოსახლოები კახეთის ბარის მთისწინა ზოლში XVIII-XIX-საუკუნეების მიჯნაზე ჩნდება. მათი პირველი ნაკადი თიანეთის მაზრის სოფელ ხორბალოს (ქისტნელის) ტერიტორიაზე ფუძნდება. ისტორიული წყაროებით, ხორბალოში ქისტების რაოდენობა დაახლოებით 20 კომლი იყო, ფლობდნენ 120 დღიურ სახნავ მიწას, ბინადარ ცხოვრებას ეწეოდნენ 1791 წლიდან (ზოგიერთი საბუთის მიხედვით, უფრო გვიანდელი პერიოდიდან) და მართლმადიდებლური ქრისტიანობის მიმდევარნი იყვნენ. ქისტური ოჯახები დასახლდნენ, აგრეთვე, სოფ. ჩაბანოში, ხოლო პანკისის ხეობაში ქართველთაგან დაცლილ ტერიტორიაზე ქისტების მასობრივი ჩამოსახლება XIX საუკუნეში, სავარაუდოდ, 1826 წლიდან, დაიწყო და იმავე საუკუნის 60-იან წლებში დასრულდა. თუმცა მიგრაციის ცალკეული შემთხვევები XX საუკუნის პირველ ნახევარშიც ფიქსირდება.

XIX საუკუნის დამდეგს ხეობა მთლიანად იყო მოსახლეობისგან დაცარიელებული და გაუკაცრიელებული. პანკისის ხეობის ისტორიის გვიანდელი შუა საუკუნეების პერიოდი ბურუსითაა მოცული, რასაც ქართველი ისტორიკოსები ლეკიანობით ხსნიან. ამას დაემატა ჟამიანობა, რის არსებობასაც ადასტურებს ხეობაში სწორედ ასეთი პირობებისთვის დამახასიათებელი საფლავებისა და აკლდამების სიმრავლე. ასეა თუ ისე, XVIII და XIX საუკუნეების მიჯნაზე პანკისის ხეობა უკაცრიელეია და ხეობის მიწის ფონდი, იოანე ბაგრატიონის „ქართლისა და კახეთის აღწერის“ მიხედვით, ეკუთვნის მეფეს, თავადადებს, აზნაურებსა და ეკლესიას.

ერთი მთვარი მიზეზი ხეობის დაცარიელებისა, რასაც ყველა ისტორიკოსი აღიარებს, არის დაღესტნელი ლეკების გამუდმებული თავდასხმები. პანკისი იყო კორიდორი ლეკებისთვის კახეთზე თავდასასხმელად და ხალხი იძულებული ხდებოდა, დაეტოვებინა მშობლიური საცხოვრისი და ეძებნა უსაფრთხო ადგილი. ამ პერიოდში საქართველოს მოსაზღვრე რეგიონში მცხოვრები ჩეჩნები ხშირად სტუმრობდნენ საქართველოს და ქართული მხარე დაინტერესებული იყო ქისტების, როგორც გამორჩეულად მამაცი და მეომარი ხალხის, პანკისის ხეობაში ჩასახლებით. პანკისის ხეობაში ქისტების დასახლებიდან ცოტა ხანში (დაახ. 1829 წლიდან) კახეთზე ლეკების თავდასხმებს ბოლო მოეღო.

ქისტები პანკისში საქართველოს მოსაზღვრე მაისტის, მელხისტის, ტერლოის, ხილდიხაროსა და მაღალმთიანი ხეობის სხვა მცირემიწიანი სოფლებიდან ჩამოვიდნენ. ვაინახთა საქართველოში მიგრაციის ზემოხსენებული მიზეზების გარდა ქისტების საქართველოში დასახლებას, როგორც ჩანს, პოლიტიკური საფუძველიც ედო. პანკისის ხეობაში მათი მასობრივი ჩამოსახლებით თავად მეფისნაცვალი იყო დაინტერესებული; ქისტებისათვის საქართველოში ცხოვრება რომ სახარბიელო გაეხადა, ხელისუფლება მათთვის გარკვეულ შეღავათებს აწესებდა: ათავისუფლებდა სახელმწიფო გადასახადებისაგან, აჰყავდა სახელმწიფო კმაყოფაზე და ა.შ.

სოფელი დუისი პანკისის ხეობაში ყველაზე ადრეული ქისტური დასახლება უნდა იყოს - სავარაუდოდ, იგი 1826 წლიდან არსებობს. სოფელ ჯოყოლოს დაარსების თარიღად 1855 წელი მიიჩნევა. 1854 წლისათვის ქისტების 54 კომლი, რომლებიც თიანეთის მაზრაში მიიღეს მაისტის საზოგადოებიდან, მათივე თხოვნის საფუძველზე, 1855 წელს პანკისის ხეობაში გადაიყვნეს. ასე შეიქმნა ქისტების მეორე დასახლება - ჯოყოლო. გაჭირვებისა და რთული საარსებო პირობების გამო ჯოყოლოელმა ქისტებმა სამშობლოში დაბრუნება ორჯერ სცადეს (1855-1856 წწ-ებში), მაგრამ მეფის მთავრობამ უკანვე მოაბრუნა თუშებისა და მილიციის დახმარებით და ხელმეორედ დაასახლა პანკისში. დაახლოებით ამავე პერიოდში ფიქსირდება სოფ. ომალო. არსებობს მოსაზრება, რომ იგი ჯოყოლოზე ადრინდელი დასახლებაა და დაარსებულია თუშეთში დიდი ხნის წინ გადმოსახლებული და ერთ ხანს იქ მცხოვრები მართლმადიდებელი ქისტების მიერ. ქისტების ოცდათორმეტამდე კომლი 1848 წელს პანკისის ხეობის ბალთაგორის მიდამოებში დაფუძნდა. მათ ჰქონდათ 1000 ჰექტარი სახნავ-სათესი სავარგული და მიწათმოქმედებას ეწეოდნენ. როდესაც ხელისუფლება ქისტების ახალი ნაკადის დასასახლებლად ადგილს არჩევდა, ომალოში ქისტები უკვე ბინადრობდნენ. 1858 წელს დაისვა ქისტების 75 ოჯახის ომალოში გადაყვანის საკითხი. იმავე წელს ალვანიდან ომალოში გადმოასახლეს ქისტების 37 ოჯახი, ხოლო 40 ოჯახის ჩამოსახლება შემდეგი წლის გაზაფხულისთვის იყო განზრახული. ამრიგად, XIX საუკუნის I ნახევარში პანკისში ქისტების კომპაქტური სამოსახლოები შეიქმნა - სოფლები: დუისი, ომალო და ჯოყოლო. დროთა განმავლობაში ქისტები პანკისის ხეობის სხვა სოფლებშიც დასახლდნენ (ჩხათანაში, ხორაჯოში, ძიბახევში).

XIX საუკუნის მეორე ნახევარში სოფ. ჯოყოლო პანკისის ხეობის კულტურული ცენტრი გახდა. 1888 წელს „კავკასიაში მართლმადიდებელი ქრისტიანობის აღმდგენელმა საზოგადოებამ“ ჯოყოლოში არსებული ფიცრული ეკლესიის ნაცვლად ქვითკირის ეკლესია ააშენა, ხოლო ყოფილი ეკლესიის შენობაში სასულიერო სას-წავლებელი გახსნა. ეს იყო განათლების პირველი კერა პანკისის ხეობაში.

1891 წელს არქიმანდრიტ ლეონიდეს ინიციატივით, ჯოყოლოში სასოფლო სკოლა გაიხსნა, სადაც ბავშვები ქართულად სწავლობდნენ. საბჭოთა წყობილების დამყარების შემდეგ სკოლები გაიხსნა პანკისის თითქმის ყველა, მათ შორის, ქისტებით დასახლებულ სოფლებში - დუისში (1922 წ. 1944 წ-მდე ქართულთან ერთად ჩეჩნური ენაც ისწავლებოდა), ომალოში (1928 წ.), ხორაჯოში (1938 წ.).

1902 წელს მუსლიმმა ქისტებმა სოფ. დუისში კავკასიის მუფტისა და ადგილობრივ მორწმუნეთა ინიციატიცით მეჩეთი ააშენეს.

საქართველოში დაფუძნების შემდეგ პანკისელი ქისტები ქვეყნის მოსახლეობის განუყოფელ ნაწილად იქცნენ, ამიტომაც ქვეყანაში მიმდინარე ყველა პროცესი უშუალოდ აისახებოდა მათ ყოფასა და ცხოვრებაზე. საქართველოს სხვა კუთხებში მცხოვრებთა მსგავსად, მათაც შეეხო ეგზეკუციაც და გაციმბირებაც, გაკულაკებაც და კოლექტივიზაციაც... პანკისის ხეობა იყო ქაქუცა ჩოლოყაშვილის შეფიცულთა რაზმის თავდაპირველი ბაზა, სადაც შეთქმულთ ქისტი თანამოაზრეები ჰყავდათ.

საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შემდეგ ჯოყოლოში გაიხსნა ათადგილიანი საავადმყოფო, აფთიაქი, დანარჩენ სოფლებში კი - ამბულატორიები. 1950-ინი წლებიდან დუისში 60-ადგილიანი საავადმყოფო ფუნქციონირებდა (ამჟამად დაკეტილია).

ათეულობით პანკისელი ქისტი მონაწილეობდა II მსოფლიო ომში. პირველმა ქისტმა მფრინავმა მახმად მარგოშვილმა 1941 წელს განახორციელა პირველი გადაფრენა ბრესტ-ლიტოვსკის რკინიგზის დასაბომბად.

ერთადერთი რამ, რაც ქისტებს არ შეხებიათ, ეს 1944 წლის რეპრესიები იყო, როდესაც საბჭოთა კავშირის სხვადასხვა ეთნოსის წარმომადგენლები, მათ შორის ჩეჩნები და ინგუშები, შუა აზიაში გადაასახლეს. თავად ქისტებს სტალინის რეპრესიებისაგან თავის დაღწევა ქართველების დამსახურებად მიაჩნიათ. 1940-50-იან წლებში პანკისელი ქისტები თანაუგრძნობდნენ და ფარულად მხარში ედგნენ ვაინახ აბრაგთა რაზმებს, რომლებიც ჩეჩენ-ინგუშთა სამშობლოდან აყრის შემდეგ მთებში დარჩნენ და საბჭოთა ხელისუფლების წინააღმდეგ დაიწყეს მოქმედება.

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, 1990-იან წლებში, საყოველთაო მატერიალურმა სიდუხჭირემ განაპირობა პანკისის ქისტური მოსახლეობის მიგრაცია, რასაც შედეგად ხეობის სოფლების დაცარიელება მოჰყვა. ქისტების ეთნიკური ჯგუფიდან ახალგაზრდებმა და საშუალო ასაკის ადამიანებმა ჩეჩნეთს მიაშურეს. რთულია ზუსტად განისაზღვროს ამ პერიოდში ქისტების რიცხოვნება საქართველოში, რადგან ადგილი ჰქონდა ორმხრივ მიგრაციულ პროცესს - საქართველოდან რუსეთის ფედერაციაში და, პირიქით. ქისტი მოსახლეობის ჩეჩნეთში გადასულმა შრომისუნარიანმა ნაწილმა შექმნა ქისტი ვაინახების განსაკუთრებული ჯგუფი, რომელიც ჩეჩნეთის საზოგადოების ორგანულ ნაწილად იქცა. XX საუკუნის ბოლო წლებში ჩრდ. კავკასიაში არსებული მდგომარეობისა და განსაკუთრებით ჩეჩნეთ-რუსეთის ომის (1994-1996 წწ.) გამო ქისტების უმრავლესობა (დაახლოებით 2000 ადამიანი) დაუბრუნდა პანკისის ხეობას. ამას მოგვიანებთ დაემატა ჩეჩენ ლტოლვილთა დიდი ჯგუფი, რომელმაც რუსეთ-ჩეჩნეთის მეორე ომის შედეგად 1999 წელს პაკისის ხეობაში მოიყარა თავი.

პანკისის ხეობის სოფლებიდან დღეს ქისტები ცხოვრობენ ძიბახევში, ბირკიანში, ჯოყოლოში, ომალოში, შუახალაწანსა და დუისში. ზემო ხალაწანში ქისტებთან ერთად ცხოვრობენ ფშავლები. ქისტები ჩასახლდნენ, აგრეთვე, ოსურ სოფლებში - დუმასტურში, ქვემო ხალაწანსა და წინუბანში (ამ ბოლო დროს ოსების დიდმა ნაწილმა ეს სოფლები მიატოვა).

საცხოვრებელი გარემო

პანკისელი ქისტების დასახლების ერთეულია სოფელი - „იურთ“. ქისტების სოფლებს ხეობიდან ველისაკენ გასასვლელი უკავიათ. ხეობის ზემო წელზე მდებარე თავდაპირველი სოფლები, ე.წ. „შექუჩული“ ფორმისა იყო, გაშლილ ადგილებზე მდებარე სოფლებისთვის კი დამახასიათებელი იყო შედარებით ფართო სწორი ქუჩები, შესახვევებითა და ერთმანეთთან დამაკავშირებელი პარალელური შიდა ქუჩებით. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ დუისელებს დასახლებისას არავითარი პრინციპები არ დაუცავთ და სახლებიც ადგილობრივი პირობების გაუთვალისწინებლად უშენებიათ. საკუთარ სამშობლოში ქისტების სოფლები სისხლით ნათესაობის ნიშნით, ანუ ერთი გვარის წარმომადგენლებით, იყო დასახლებული - სოფლებს მონოგენური ხასიათი ჰქონდა. საქართველოში მოსვლისას კი ერთ სოფელში რამოდენიმე გვარი ჩასახლდა, თუმცა თითოეულ გვარს ყველა სოფელში გამოკვეთილად ერთი უბანი ეჭირა. თავდაპირველი სოფლები ერთ ან ორუბნიანი იყო, თანდათანობით კი მათი რაოდენობა გაიზარდა, მაგალითად, თუ სოფ. დუისში თავიდან ორი უბანი იყო, მოსახლეობის მატების შედეგად, შვიდი უბანი გამოიკვეთა. მრავალრიცხოვანი ოჯახების განაყრებისა და საკარმიდამო ნაკვეთების სიმცირის გამოისობით დროთა განმავლობაში დასახლების ტრადიციული სტრუქტურა შეიცვალა და ახალ უბნებში გვარები შერეულად დასახლდნენ. პანკისში ქისტები, თავდაპირველად, ახოს სახით აღებულ მიწის ნაკვეთებზე დაფუძნდნენ, შემდეგ კი სოფლის გარშემო მიწების ათვისება დაიწყეს. საკარმიდამო ნაკვეთი კერძო საკუთრებაში იყო და მეპატრონეს მისი თავისუფალი განკარგვის უფლება ჰქონდა. ქისტურ სოფლებში თითოეული მოსახლის კარმიდამო მეორე მეზობლის კარმიდამოს უშუალოდ ესაზღვრება. თავდაპირველად, ხეობაში მოსულმა ქისტებმა საცხოვრებლად ტრადიციული სიპი ქვის სახლების ნაცვლად წნული სახლების შენება დაიწყეს, რომელთაც კახეთის ნაგებობებისათვის დამახასიათებელი ნიშნები ჰქონდათ. თუმცა ამ ტიპის საცხოვრებელმა აქაურ პირობებში ფეხი ვერ მოიკიდა და ქისტების ყოფაში თანდათან დამკვიდრდა ჯერ ფიცრული, შემდეგ კი ქვითკირის, ერთი ან ორსართულიანი სახლები. XX საუკუნის მეორე ნახევარში მასობრივად დაიწყო არქიტექტურული სტილით, ეზო-კარმიდამოთი და ინტერიერით კახურის ანალოგიური ქვითკირის სახლების მშენებლობა.

გვარები და ოჯახები

საქართველოში დასახლებისთანავე ქისტებმა მამის სახელს ქართული დაბოლოება - „შვილი“ - დაუმატეს და მათმა გვარებმა ქართული გაფორმება მიიღო. პანკისელმა ქისტებმა დღემდე შემოინახეს მშობლიური ენა. ისინი ჩეჩნური ენის ქისტურ დიალექტზე მეტყველებენ, თუმცა ქართული ენის გავლენის შედეგად მათმა ენამ ფონეტიკური, მორფოლოგიური და ლექსიკური ცვლილებები განიცადა. მათ ლექსიკაში ბევრი ქართული სიტყვაა.

გადმოსახლების პერიოდისათვის პანკისელ ქისტებში გვხვდებოდა როგორც პატარა, ისე დიდი ოჯახები. დიდ ოჯახებში ერთიანდებოდნენ მშობლები, დაცოლშვილებული შვილები და შვილთაშვილები, რომლებიც ერთ საერთო კომლად ცხვრობდნენ. დღეს ქისტებს ინდივიდუალური ოჯახები აქვთ. ოჯახში მკაცრად არის დაცული უფროსუმცროსობის მამაპაპური წესი, რაც ყოფის ნებისმიერ სფეროში იჩენს თავს (მაგალითად, უფროსები და ახალგაზრდები სუფრასთან ერთად არ სხდებიან, მოხუცის თანდასწრებით ახალგაზრდები არ სვამენ არც ეწევიან და სხვ.). ოჯახის უფროს მამაკაცს და უფროს დიასახლისს განსაკუთრებული პატივისცემით ეპყრობიან. ქისტს უფროსის პატივისცემას ბავშვობიდან ასწავლიან. ქისტებში მიღებული იყო სოფლის შიგნით ქორწინება. ყოველი ქისტის ოჯახი დაინტერესებული იყო მოყვრობითი ნათესაობა თავისივე სოფელში დაემყარებინა. ყურადღება ექცეოდა სასიძოს ავტორიტეტს, ეკონომიკურ მდგომარეობას და შესახედაობას. თუ წინათ ქალი 20 წლის, ხოლო ვაჟი 25-30 წლის ასაკში ქორწინდებოდა, დღეს ქალი 16-17 წლისა თხოვდება, ხოლო ვაჟი 18-19 წლისა ოჯახ-დება. ქისტებში ნათესაობის სამი ფორმა არსებობდა: სისხლითი, მოყვრობითი და ხელოვნური. სის-ხლით ნათესაობა შვიდ თაობაზე ვრცელდება და სისხლით ნათესავთა შორის ქორწინებას ადათი სასტიკად კრძალავდა. ქორწინება დასაშვებია დედის მხრიდან მესამე და მეოთხე თაობათა წარმომადგენლებს შორის. მამაკაცს ადა-თით, ერთი ცოლის შერთვის უფლება ჰქონდა, გაყრის შემთხვევაში კი, შეეძლო რამდენმეჯერ ექორწინა. აღსანიშნავია, რომ ქართული კულტურის გავლენით, პანკისელ ქისტებში შარიათით, ნებადართული მრავალცოლიანობა აკრძალულია. ამ მხრივ, ქისტების ოჯახის ფორმა ჩეჩნურისა და ინგუშურისაგან განსხვავდება. ქმრის მიზეზით ცოლის მშობლების ოჯახში დაბრუნება შეურაცხყოფად არ ითვლებოდა. თანამედროვე პირობებში შეიცვალა ქორწინებასთან დაკავშირებული ძველი წესები. დღეს იმ ფორმებიდან ქალის დანიშვნით წაყვანა და ქალის ოჯახიდან გაპარვაა შემორჩენილი. კვლავ აქტუალურია მზითევი, რომელიც ქართული კულტურის გავლენით უფრო გამრავალფეროვნდა.

სამეურნეო ყოფა

ქისტები მიწათმოქმედებასა და მესაქონლეობას მისდევენ. მთიანი ჩეჩნეთიდან გადმოსახლებულ ქისტებს მესაქონლეობის მეტი ცოდნა-გამოცდილება ჰქონდათ, მაგრამ საქართველოში მიწათმოქმედება პანკისელი ქისტების მეურნეობის წამყვანი დარგი გახდა. მარცვლეული კულტურებიდან მათ მოჰყავთ სიმინდი, ხორბალი, ქერი, შვრია და სხვ. ქისტები მიწას, თავდაპირველად, ტრადიციულად აჩაჩა გუთნით ხნავდნენ, რომელიც XX საუკუნის ბოლომდე შემორჩა. პარალელურად ხმარებაში შემოვიდა რკინის გუთანი, რომელმაც ბარში ადგილი თანამედროვე ტექნიკას დაუთმო. თანდათან დაიხვეწა მიწის დამუშავებისა და მოვლა-პატრონობის მეთოდები. პანკისელმა ქისტებმა სოფლის მეურნეობის ადგილობრივ გავრცელებულ დარგებიც აითვისეს: მევენახეობა, მებოსტნეობა, მეხილეობა. მათი სამეურნეო საქმიანობა მთასა და ბარზე განაწილდა. მესაქონლეობას ალპური ხასიათი ჰქონდა (და ნაწილობრივ ახლაც აქვს). საქონელი ზაფხულობით მთაში, დანარჩენ დროს კი ბარში ჰყავდათ, ცხვარი მაღალმთიანი მდელოებიდან შირაქის საძოვრებზე ინაცვლებდა ადგილს. ქისტებმა თუშებისაგან ისწავლეს ცხვრის ყველის წარმოება. მეურნეობის ძირითად დარგებთან ერთად ვითარდებოდა დამხმარე სამეურნეო დარგები, რომელთაგანაც ზოგიერთი ქისტებმა ახალ გარემოში აითვისეს, ზოგიერთი კი მათ ოდინდელ საქმიანობას წარმოადგენს (მეღვინეობა, მეფუტკრეობა, მეთევზეობა, მონადირეობა და სხვ.). კახეთში ისწავლეს არყის გამოხდა, რასაც, უმთავრესად, ხილისაგან ამზადებენ, ხოლო ქერის, ხორბლისა და ასკილისაგან ამზადებენ ლუდს. გარდა ამისა, პანკისში შინამრეწველობის დარგებიდან საკმაოდ განვითარებულია ხელოსნობა, ხის ჭურჭლის, საფენი და წამოსასხამი ნაბდების, ქუდების დამზადება.

სამოსელი. ქისტების ტრადიციული სამოსი საქართველოში თანდათან კახეთში გავრცელებულმა ტანსაცმელმა შეცვალა. თანამედროვე პირობებში ქისტები ქალაქურ ყაიდაზე იცვამენ. ქალებს თმა გრძლად აქვთ დაყენებული და თავსაბურავი ახურავთ, რომლის გარეშე საზოგადოებაში არ გადიან. გოგონები ახლა უთავშლოდ დადიან. წინათ მამაკაცები თმას იპარსავდნენ და წვერს ატარებდნენ, ბოლო ხანებში კი თმას მოკლედ იჭრიან.

სამზარეულო. ქისტების ტრადიციული საკვები მრავალფეროვანებით არ გამოირჩევა. ისტორიულ სამშობლოში ყოფნისას ისინი, ძირითადად, ცხოველურ პროდუქტებს მოიხმარდნენ (რძეს, ხაჭოს, ერბოს, ხორცს). პანკისში კი მათი კვების რაციონში მცენარეული საკვების წილი გაიზარდა. ქისტების ტრადიციული კერძებია: მოხარშული ხორცი ნივრიანი საწებლით, მოხარშული გალანა, სიმინდის ფქვილის ანტრიები, ერბოკვერცხი, ხაჭოერბო, სვამენ თაფლისგან დამზადებულ ტკბილ წყალს. ქისტების ხინკალი ქართულის ანალოგიურია და განსხვავდება ჩეჩნების ხინკლისაგან. ქისტები დღეში სამჯერ იკვებებიან, მუსლიმი ქისტები კი მარხვის დროს - ორჯერ: საღამოს, მზის ჩასვლის შემდეგ, და ღამის 4-5 საათზე.

რელიგია

მიგრირებული ქისტების ძირითადი ნაწილი იმ ადგილებიდან წამოვიდა, სადაც ისლამი ჯერ კიდევ არ იყო ფართოდ გავრცელებული. მათი რწმენა ვაინახთა უძველესი რწმენა-წარმოდგენებისა და ქრისტიანული რელიგიის მთური ვარიანტის სინთეზს წარმოადგენდა. ამიტომ პანკისის ხეობაში ქართველთა მიტოვებულ სამოსახლოზე დაფუძნებულმა ქისტებმა ადვილად გაითავისეს ადგილობრივი სამლოცველო ნიშები და ქრისტიანული ძეგლები. ქართველების უძველესი სალოცავები მათთვის წმინდა ადგილებად იქცა. პანკისში მიგრირებული ქისტების ნაწილი წარმართობას მისდევდა, მცირე ნაწილი ქრისტიანი იყო, ნაწილი კი (უფრო გვიან ჩამოსულები) - მუსლიმი. ხეობაში, ქისტების ჩამოსახლების პირველი წლებიდანვე, ქრისტიანული ეკლესიის გაძლიერებული მისიონერული მოღვაწეობის შედეგად ქისტი მოსახლეობის უმეტესმა ნაწილმა ოფიციალურად ქრისტიანული სარწმუნოება მიიღო (თუმცა ამ პროცესს ერთგვარი იძულების ხასიათი ჰქონდა და მოსახლეობის პრაქტიკული დაინტერესებაც ედო საფუძვლად), რაც მეტ-ნაკლებად ფორმალურ ხასიათს ატარებდა. 1886 წელს ქართული ქრისტიანული მისიონერული საზოგადოების მიერ ჯოყოლოელი ქისტები ქრისტიანებად მოინათლნენ. მიუხედავად იმისა, რომ პანკისის ხეობაში პარალელურად თანდათანობით მოიკიდა ფეხი ისლამმა (სოფ. დუისი გახდა ისლამის მიმდევართა ცენტრი), ქისტები სალოცავებში და ქრისტიანულ დღესასწაულებზე, ნაწილობრივ, დღესაც დადიან. ისინი კვლავინდებურად პატივისცემით ეპყრობიან ხეობაში არსებულ ქრისტიანულ სალოცავებს და რელიგიურ დღესასწაულებს ზეიმობენ (აღდგომას, კვირაცხოვლობასა და სხვ.). აღდგომისთვის დღემდე საგანგებოდ ემზადებიან პანკისელი (ჯოყოლოელი, ომალოელი) ქისტები. მაგალითად, სოფ. ომალოს მოსახლეობა აღდგომას („თიეყარიე დი“) წმ. გიორგის ხატში აღნიშნავდა. ხატის კარზე ამ დღეს სოფელში მცხოვრები თუშებიც მოდიოდნენ (შემდეგ თუშები სოფ. ალვანში გადავიდნენ საცხოვრებლად). იკვლება საკლავი, ინთება სანთელი, მოაქვთ შესაწირი ქადები, სარიტუალო კვერები, სასმელი (ლუდი, არაყი), შლიან სუფრებს. აღდგომის მეორე დღეს ომალოელები ღვთისმშობლის (თიშუოლის) სალოცავში იკრიბებოდნენ. თუშოლი შვილიერებისა და ნაყოფიერების, ქალებისა და ბავშვების მფარველი ღვთაებაა. ღვთისმშობელს, ანუ თიშუოლს შესთხოვდნენ ბავშვების კარგად ყოფნას. უშვილო ქალები თიშუოლის ვერცხლის ფიგურას მკერდით ეხებოდნენ. დღესასწაული სამ დღეს გრძელდება.

სოფ. ჯოყოლოს მოსახლეობა აღდგომა დღეს ბალთაგორაზე მდებარე წმ. გიორგის სალოცავში დადიოდა. მათთან ერთად აღდგომას დღესასწაულობდა ქართული სოფ. დედისფერულის (კაკლიანის) და სოფ. დუისის ქისტი მოსახლეობა. აღდგომის მეორე დღეს ჯოყოლოელები „ჭვებიერ წუუში“ - ჭობიოს ხევში - მდებარე სალოცავს სტუმრობდნენ. აღდგომის მესამე დღეს ჯოყოლოს მოსახლეობა სოფლის წმ. გიორგის სახელობის ეკლესიაში დღესასწაულობდა.

პანკისელი ქისტები, ქართველებთან და ოსებთან ერთად, ქართულ ქრისტიანულ ეკლესიებშიც დადიოდნენ. აწყურის თეთრი გიორგისა და ალავერდობის დღესასწაულებისთვის სპეციალურად ემზადებოდნენ (ურემს ფარდაგით გადახურავდნენ, თივას მიაფენდნენ, ზედ საჭმელ-სასმელს დააწყობდნენ, საკლავს მოათავსებდნენ). ეკლესიის ეზოში ქისტები ქართველებისგან მოშორებით შლიდნენ სუფრას, თუმცა ერთმანეთის გადაპატიჟება იცოდნენ. დღეობაზე ბაზრობა იმართებოდა - ქისტები ნაბდის ქუდებს ყიდდნენ და სანაცვლოდ ფართლეულსა და საოჯახო ნივთებს იძენდნენ.

დღეს პანკისის ხეობაში მცხოვრები ქისტები, ერთეული შემთხვევის გარდა, სუნიტური ისლამის აღმსარებლები არიან. ხეობაში, გასული საუკუნის 90-იანი წლებიდან, ვაჰაბიზმი გავრცელდა. მისი მიმდევრები, ძირითადად, ახალგაზრდები არიან. პანკისის ხეობის სოფლებში 1998-99 წლებში 4 მეჩეთი აშენდა.

ქისტები, მუსლიმური ტრადიციისამებრ, მიცვალებულს მზის ჩასვლამდე მარხავდნენ, თუმცა დღეს ეს წესი, რამდენადმე, შეცვლილია და დასაფლავება შეიძლება მეორე ან მესამე დღეს მოხდეს იმ შემთხვევაში, თუ ჭირისუფალი შორიდან არის მოსასვლელი. მიცვალებულს ბანენ, მამაკაცს თეთრ სუდარაში ახვევენ, ქალს კი სპეციალური ფორმის ორ-სამ პერანგს აცმევენ. ცხედარს საფლავის ძირზე, გვერდით გამოჭრილ ნიშაში ოდნავ გვერდულად აწვენენ, ნიშას ფიცრებს მიაფარებენ და მერე აყრიან მიწას. ქალები სასაფლაოზე არ მიდიან, სასაფლაოდან უკან მობრუნებულ მამაკაცებს სუფრა გაშლილი ხვდებათ. ქრისტიანებისათვის ცალკე სუფრა იშლება ღვინით. მიცვალებულის დასაკრძალავ ხარჯებს მთელი სოფელი გაიღებს. ქართული კულტურის გავლენით, ბოლო დროს ქისტური საფლავების დიზაინში უზარმაზარი გრანიტის ძეგლები და რკინის მოაჯირები გაჩნდა. საფლავის ქვებზე გვხვდება მიცვალებულის სურათებიც, რაც მაჰმადიანური სარწმუნოებით აკრძალულია.

ტრადიციული ინსტიტუტები

ქართულ გარემოში მოხვედრილმა ქისტებმა ქართული კულტურის უშუალო გავლენა განიცადეს და მოხდა საერთო მახასიათებლების ფორმირება, რაც ყოფისა და კულტურის ყველა ასპექტში გამოვლინდა. მიუხედავად ამისა, მათში უძველესი ტრადიციები დღემდეა შემორჩენილი. მკაცრად არის დაცული სტუმარმასპინძლობის ეტიკეტი, სიცოცხლისუნარიანია დაძმობილების ინსტიტუტი, სისხლ-მესისხლეობის ტრადიცია, კვლავ აქტუალურია ადათობრივი სამართალი, საერთო საზოგადოებრივ და სამართლებრივ საკითხებს წყვეტს უხუცესთა საბჭო და ა.შ.

დაძმობილება ხდება, როგორც ერთი ეთნოსის წარმომადგენლებს, ასევე განსხვავებული ეთნიკური ჯგუფის წევრებს შორისაც. ძმობილდებიან ერთმანეთის საფუძვლიანად გაცნობის შემდეგ. დაძმობილების ძირითადი საბაბი ურთიერთმოწონებაა, თუმცა ყოფილა შემთხვევები, როდესაც შერიგების შემდეგ მტრადმოკიდებულნიც დაძმობილებულან. დაძმობილება გარკვეულ ვალდებულებებს გულისხმობს: ჭირსა და ლხინში ერთმანეთის გვერდით ყოფნას, მოსაკითხით ერთმანეთთან მისვლა-მოსვლას, ძმობილისთვის შურისძიებასაც (ძველად) და ა.შ. დაძმობილების ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული რიტუალი თითების დასერვითა და მათი ერთმანეთზე მიდებით ტარდება, რაც სისხლის სიმბოლურ შერევას ნიშნავს. გარდა ამისა, ცნობილია ფიცვერცხლით დაძმობილება, რომელიც ასე სრულდება: ხნიერი, დაფასებული მამაკაცი არყიან ჭიქაში (ყანწში) ვერცხლს ჩათლის (ქამრის ბალთიდან, მონეტიდან თუ სხვა რამ ვერცხლის ნივთიდან) და სალოცავებს მიმართავს, მფარველობა გაუწიონ მომავალ ძმობილებს, მისცენ მათ ერთურთის ნდობა და სიყვარული. მერე თითოეული ძმობილთაგანი სამ-სამჯერ მოასმევინებს ვერცხლჩათლილ სასმელს მეორეს, შეჰფიცავს ძმობას და ადღეგრძელებს.

საერთოდ, ძმადნაფიცი უახლოეს და სისხლხორცეულ მოკეთედ ითვლება. პანკისელი ქისტები დღემდე სათუთად უფრთხილდებიან ძმადნაფიცობის მადლს, ღალატი წარმოუდგენელია. ძმადგაფიცულნი არამხოლოდ ოჯახებით უახლოვდებიან ერთმანეთს, არამედ მათი ბიძაშვილები და სხვა ნათესავებიც ერთმანეთის მოკეთეებად ითვლებიან. გაჭირვების ჟამს, განსაცდელში ქისტი საკუთარ სიცოცხლეს ანაცვალებს ძმადნაფიცს და ამასვე მოელის მისგანაც. დაძმობილება, მსგავსად სისხლით ნათესაობისა, კრძალავდა ქორწინებას ძმობილებსა და მათ შთამომავლებს შორის.

განათლება და კულტურა

პანკისელი ქისტები განათლებას ქართულად იღებენ და ქართული მათთვის მეორე მშობლიურ ენად იქცა. ხეობაში რუსული სკოლები არ არის. ქისტური სოფლების ქართულ სკოლებში რუსული მეორე ენად ისწავლება.

პანკისის ქისტებს ყოველთვის ჰყავდათ ტრადიციული სიმღერისა და ცეკვის ანსამბლი. ის პირველად 1930-იან წლებში სოფ. დუისში ჩამოყალიბდა და სხვადასხვა სოფლის მკვიდრთ აერთიანებდა. XX საუკუნის 90-იანი წლების მიწურულს დუისში, მ. მარგოშვილის ინიციატივით, ჩამოყალიბდა ქალთა ხალხური შემოქმედების ანსამბლი „დაიმოხქ“, რომელმაც არაერთი წარმატებული კონცერტი ჩაატარა ადგილობრივ და საზღვარგარეთ.

პანკისელ ქისტთა წარმომადგენლებმა თავიანთი საქმიანობითა და პროფესიონალიზმით სახელი არამარტო საქართველოში, არამედ მის ფარგლებს გარეთაც გაითქვეს. მათ შორის არიან: საზოგადო მოღვაწე და პედაგოგი, ეთნოგრაფი, პანკისის ხეობის პირველი განმანათლებელი მათე ალბუთაშვილი, დუისის საშუალო სკოლის დამაარსებელი, დამსახურებული პედაგოგი უსუფ მარგოშვილი, საფეიქრო მრეწველობის საუკეთესო სპეციალისტი შალვა დუიშვილი, უმაღლესი კვალიფიკაციის მქონე რკინიგზელი საბა დუიშვილი, ცნობილი ეთნოლოგი ლეილა მარგოშვილი, რომელმაც სამეცნიერო მოღვაწეობის მნიშვნელოვანი პერიოდი პანკისელი ქისტების ეთნოგრაფიის შესწავლას დაუთმო, სპორტის ოსტატი, საქართველოს, სსრ კავშირისა და ევროპის ჩემპიონი ძიუდოში ბუღდან ბაღაკაშვილი და სხვანი.

თანამედროვე ვითარება

საქართველოს მოსახლეობის აღწერის სტატისტიკური მონაცემებით, 1989 წლიდან 2002 წლამდე ქისტური მოსახლეობა 5,455 ადამიანიდან 7,110-მდე გაიზარდა.

ამავე მონაცემებით, საქართველოში 7110 ქისტი//ჩეჩენია აღრიცხული, მათგან, 6997 სული - კახეთში, მცირე რაოდენობით - თბილისში (73 სული), ქვემო ქართლში (22 სული). საქართველოდან ჩეჩენი ლტოლვილების თანდათანობით გასვლის შედეგად, მნიშვნელოვნად მოიკლო ქისტ/ჩეჩენთა საერთო რაოდენობამ.

ჩეჩენი ლტოლვილები. 1999 წელს საქართველოს მთავრობამ ჩეჩნეთ-რუსეთის მეორე ომის შედეგად ჩეჩნეთიდან ლტოლვილ მოსახლეობას (დაახლოებით 7000-8000 ადამიანს, რომელთა შორის ბავშვები, ქალები და ხანში შესულები ჭარბობდნენ) თავშესაფარი მისცა და ისინი მათი ეთნიკურად მონათესავე ქისტებით დასახლებულ პანკისის ქისტურ სოფლებში განათავსა. პანკისის ხეობაში ლტოლვილებად შემოვიდნენ როგორც წლების წინ ჩეჩნეთში საცხოვრებლად გადასული ყოფილი პანკისელი ქისტები, ისე ჩეჩნეთის ავტოქთონური მოსახლეობა. ლტოლვილთა დიდი ნაწილი სოფ. დუისში დამკვიდრდა. თავდაპირველად, სანამ ლტოლვილებს საკუთარ საცხოვრებელს მიუჩენდნენ, ადგილობრივმა მოსახლეობამ ნებაყოფლობით დაინაწილა ისინი ოჯახებში. თითოეულ ქისტურ ოჯახში 30 და უფრო მეტი ლტოლვილი ჰყავდათ შეფარებული, შემდეგ კი მათ ცალკე შენობები გამოუყვეს საცხოვრებლად. ლტოლვილი ჩეჩნების უმეტესობა ქალაქებიდან იყო წამოსული, ამიტომ მათ სოფლურ ყოფასთან შეგუება და გლეხური მეურნეობის გაძღოლა გაუჭირდათ. ქისტებისაგან განსხვავებული დამოკიდებულება აქვთ ჩეჩენებს შარიათის კანონების მიმართ, განსხვავებაა ქორწინების წესებშიც (ჩეჩნებში, მაგალითად, ორცოლიანობა ნებადართულია და სხვ.), მაგრამ პანკისის ხეობაში მოხვედრილნი, იოლად შეეგუენ პანკისელთა ტრადიციებს და პირველ ეტაპზე მათმა მნიშვნელოვანმა ნაწილმა ჩეჩნეთში დაბრუნებას ხეობაში დარჩენა არჩია.

2000 წლის გაზაფხულისათვის ჩეჩენი ლტოლვილების ნაწილი ხეობიდან გავიდა - ზოგერთი უკან, სამშობლოში, დაბრუნდა, ზოგიერთი თბილისში გადავიდა საცხოვრებლად, ზოგიერთმა ბაქოსა და საზღვარგარეთს მიაშურა. ასეთი გზით პანკისის ხეობა 2000 წლის ივლისისათვის, დაახლოებით, 1000-1500 ადამიანმა დატოვა.

2002 წელს პანკისის ხეობაში ჩატარებული ანტიტერორისტული ოპერაციის შედეგად, შეიარაღებული ფორმირებების საქართველოს ტერიტორიიდან გასვლის შემდგომ, სიტუაცია საგრძნობლად შეიცვალა და ხეობაში სტაბილიზაციის პროცესი დაიწყო. თუმცა კვლავ არასახარბიელო მდგომარეობაში მყოფმა ჩეჩენმა ლტოლვილებმა სამშობლოში დაბრუნების ან მესამე ქვეყნაში გასვლის უფლების მოთხოვნით რამდენიმეჯერ მოაწყვეს აქცია პანკისსა და თბილისში.

2003 წლის აგვისტოს მონაცემებით, პანკისში 2600 ლტოლვილი ჩეჩენი იყო დაფიქსირებული.

2005 წლის 28 მაისს ამოქმედდა მოხალისეთა რეპატრიაციის ოფიციალური პროგრამა და 220 ჩეჩენი, ძირითადად ასაკოვანი ხალხი, ჩეჩნეთში დაბრუნდა. ადგილობრივთა თქმით, მათი დიდი ნაწილი პანკისელი ქისტები არიან. დღეს პანკისში დარჩენილ ლტოლვილთაგან უმეტესობა არაადგილობრივი ჩეჩენია, ისინი მეტნაკლებად ნორმალურად მოეწყვნენ ხეობაში. ზოგიერთმა მათგანმა სახლიც იყიდა, ქისტებთან კარგი ურთიერთობა აქვთ და ჩეჩნეთში დაბრუნებისაგან ჯერჯერობით თავს იკავებენ.

2006 წლის აპრილისათვის საქართველოში 486 ჩეჩენი ლტოლვილი ცხოვრობდა, ამათგან 46 ოჯახი (142 სული) - თბილისში, 96 ოჯახი (344 სული) კი - პანკისში. ლტოლვილების მდგომარეობა პანკისში კვლავაც არასახარბიელოა: სამშობლოში ვერ ბრუნდებიან, საქართველოში სამუშაოს ვერ შო-ულობენ, მათ არც საქართველოს მოქალაქეობას აძლევენ და არც მესამე ქვეყანაში გადასვლის უფლებას.

2007 წელს საქართველოს პარლამენტის ადამიანის უფლებათა დაცვის კომიტეტის ინიციატივით, დაიწყო ჩეჩენი ლტოლვილების რეგისტრაცია მათთვის 3-წლიანი დროებითი ბინადრობის მოწმობების გასაცემად.

ნათია ჯალაბაძე

საქართველოს ასურული მოსახლეობა ძველ არამეელთა ეთნიკურ ანალოგად ითვლება. კავკასიელი ასურელები ანთროპოლოგიურად საკმაოდ ერთგვაროვანნი არიან. ისინი განეკუთვნებიან წინააზიურ ტიპს, რომელიც ხასიათდება კანის შავგვრემანი ფერით, მუქი და ტალღოვანი თმით, მაღალი შუბლით, გამოკვეთილი ყვრიმალის ძვლებით. ამ კონტინგენტის აღსანიშნავად XIX-XX საუკუნეებში გამოიყენებოდა ტერმინი აისორი, რომელიც სათავეს იღებს სომხური „ასსორის“, ანუ ასურელისაგან. ასურელთა შორის გავრცელებული თვითსახელები იყო: ათურაი, სურაი, ქალდაი, სოგრახი-ასურიანნი. ქართულ ისტორიოგრაფიაში ასურელის აღმნიშვნელი ეთნონიმი გადმოიცემა ტერმინებით: ასური, ასურასტანელი, ასურელი, ხოლო მათი ქვეყანის სახელწოდებათა ვარიანტებია: ასურია, ასოასტანი, ასურეთი, სირია. ამჟამინდელ ერთადერთ საერთო ენდოეთნონიმს წარმოადგენს „სურიოი“/ „სურიაი“.

ასურელები არამეული მოდგმის სემიტებს მიეკუთვნებიან, ისინი ისტორიულ სამშობლოდ მესოპოტამიას მიიჩნევენ (ბეტ-ნაკჰრეინ). არამეული ენა ერთ-ერთი ძირითადი სემიტური ენაა. საქართველოში მცხოვრებ ასურელებში გავრცელებულია ახალი არამეული, კერძოდ, აღმოსავლური არამეულის დიალექტები: ურმიული, სალმასური, ვანური, ჯილუბოტანი. ენაში შენარჩუნებულია სემიტური ენის ტიპი, თუმცა შეცვლილი სტრუქტურით (ძირითადი ცვლილებები შეეხო ზმნასა და ბგერით სისტემას).

ისტორიული ნარკვევი

საქართველოში ასურელთა ცხოვრების პირველ კვალს „ქართლის ცხოვრებაში“, ლეონტი მროველის თხზულებაში, ვხვდებით. ადრეულ შუა საუკუნეებში ასურელი მამების სახელთანაა დაკავშირებული საქართველოში სამონასტრო ცხოვრების დაწყება და განვითარება. ბიზანტიის იმპერიის დაცემის შემდეგ კავკასიისა და ახლო აღმოსავლეთის ქრისტიანული თემები, მათ შორის ასურელები, სამშობლოდ ქართულ სახელმწიფოს მიიჩნევდნენ. სავარაუდოდ, მუსლიმთა მიერ შევიწროებული ასურელების მცირე ტალღა იმ პერიოდში ჩასახლდა აღმოსავლეთ საქართველოში.

XVIII საუკუნის II ნახევარში, ერეკლე II-ის ინიციატივით, ახლო აღმოსავლეთიდან ლტოლვილი ქურთული და ასურული ოჯახები კახეთში ჩაასახლეს. ცოტა მოგვიანებით კი ასურელთა რამდენიმე ოჯახი დას. საქართველოშიც დასახლდა. XVIII საუკუნის ბოლოს სპარსეთის ასურელ-ქალდეელებმა (ნესტორიანელებმა) მართლმადიდებლობაში გადასვლის თხოვნით მიმართეს საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას. საქართველოს შინა და საგაერო პოლიტიკურმა ვითარებამ ამ საკითხის გადადება გამოიწვია. საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმების შემდეგ ამ თხოვნით ასურელებმა საქართველოში რუსეთის საეგზარქოსოს მიმართეს. რუსეთ-სპარსეთის ომის შემდგომ, 1830-იან წლებში, სპარსეთიდან გამოქცეული 3000-მდე ასურელი დაიძრა კავკასიისკენ, მათი ნაწილი დასახლდა საქართველოში. მოგვიანებით ისინი მართლმადიდებელ მრევლად ჩამოყალიბდნენ.

1840-იანი წლებიდან ასურელები კავკასიაში ურმიიდან და სალმასიდან ჩამოდიოდნენ სეზონურ სამუშაოებზე. ისინი განსაკუთრებით თბილისს ეტანებოდნენ, სადაც დროთა განმავლობაში მუდმივ საცხოვრებლადაც რჩებოდნენ. 1860-იანი წლების ბოლოს ურმიელი ასურელების ჯგუფი აღმ. საქართველოში ჩასახლდა (ყარაიას ველზე, დღევანდელი გარდაბნის რაიონი) და სოფელი ვასილევკა დააარსა. ურმიიდან ჩამოსული ასურელები XIX საუკუნის ბოლოს მცხეთის რაიონის სოფელ ქანდაშიც დამკვიდრდნენ. მუხრან-ბატონების კუთვნილი სოფელი ქანდა იოანე მუხრან-ბატონმა ასურელებს მიჰყიდა. ასურელები დას. საქართველოს სხვადასხვა რაიონებში სახლდებოდნენ. 1897 წელს კავკასიაში 5286 ასურელი ცხოვრობდა, აქედან თბილისის გუბერნიაში - 1570, ქუთაისის გუბერნიაში - 127, ყველაზე მეტი (1017 სული) დედაქალაქის მკვიდრი იყო.

XX საუკუნის დასაწყისის მოვლენებმა - ირანსა და თურქეთში ეთნიკურ უმცირესობათა მიმართ ახალი იდეოლოგიური პარადიგმის ჩამოყალიბებამ, 1912-13 წლებში ბალკანეთისა და შემდეგ I მსოფლიო ომებმა - განაპირობა ასურელთა ახალი, დიდი ტალღის შემოსვლა საქართველოში ირანიდან და თურქეთიდან. თბილისი იქცა ასურელთა პოლიტიკური და კულტურული განვითარების ცენტრად. აქ გამოდიოდა გაზეთი „მადინხა“ („აღმოსავლეთი“). თბილისში მოიყარეს თავი ასურელთა გაერთიანებისთვის მებრძოლმა მოღვაწეებმა, რომელთა შორის იყვნენ ექიმი ფერეიდან ათურაი, რაბი ბენიამენ ბინ არსენი, ექიმი ბაბა ბით ფახრადი და სხვ.

1915-1918 წლებში თურქეთიდან ასურელ ლტოლვოლთა არაერთი ტალღა მოადგა საქართველოს. მათ საქართველოსა და რუსეთის გავლით ევროპისა და ამერიკისკენ ჰქონდათ გეზი აღებული, მაგრამ 1917-18 წლებში რუსეთის იმპერიაში განვითარებული მოვლენების გამო, ასურელები საქართველოში დამკვიდრნენ.

1917 წელს თბილისში ჩამოყალიბდა „ასურული სოციალისტური პარტია“, იმავე წელს შეიქმნა „თავისუფალი ასურული კავშირის გაერთიანების ურმიის მანიფესტი“, რომელიც ახალ რუსეთში თავისუფალი ასურული ავტონომიის შექმნის პროგრამას წარმოადგენდა.

დემოკრატიული საქართველოს ხანაში გამოიკვეთა თბილისის ასურული საზოგადოების გათიშულობა. ერთი ნაწილი რუსეთზე იყო ორიენტირებული, მეორე ნაწილი მხარს უჭერდა საქართველოს მთავრობის კურსს და ასურელთა საკითხის გადაწყვეტას დას. ევროპის სახელმწიფოთა მხარდაჭერით იმედოვნებდა.

ასურელთა მცირერიცხოვანი ნაკადი საქართველოს გასაბჭოების შემდეგაც ჩამოვიდა თურქეთიდან და ახალციხის მიდამოებში დასახლდა.

საბჭოთა ეროვნული პოლიტიკა ასურელების მიმართ არაერთგვაროვანი იყო. თუ 20-იან წლებში ასურელები გარკვეული შეღავათებითა და პრივილეგიებით სარგებლობდნენ, 30-იანი წლების მეორე ნახევრიდან ასურელების ნაწილიც კომუნისტური რეპრესიების მსხვერპლი შეიქნა. მათ ირანთან და თურქეთთან კავშირში დასდეს ბრალი და ციმბირში გადაასახლეს. 1947-49 წლებში ასურელთა კიდევ ერთი ჯგუფი გადაასახლეს ციმბირსა და ცენტრალურ აზიაში. მათ ირანისა და თურქეთის ქვეშევრდომთა შთამომავლობა ედებოდათ ბრალად.

განსახლების გეოგრაფია. საქართველოში ასურელები დისპერსიულად ცხოვრობდნენ. აღმოსავლეთ საქართველოში - თბილისში - კომპაქტურად ძველი და ახალი კუკიის სასაფლაოს მიმდებარე ტერიტორიაზე, მცხეთა-მთიანეთის რაიონში - კომპაქტურად სოფ. ქანდაში, გარდაბნის რაიონში - კომპაქტურად სოფ. ვასილევკაში, დას. საქართველოში - ზესტაფონში, ქუთაისში, სამტრედიაში, სენაკში, ბათუმში. XX საუკუნის აღწერებით, საქართველოში ასურელთა შემდეგი რაოდენობრივი მონაცემები იკვეთება: 1926 წელს - 2904 ასურელი (მოსახლეობის 0,01%); 1959 წელს - 5005 (0,01%); 1989 წელს - 6206 (0,01%).

საქართველოში თურქეთიდან გადმოსახლებული ასურელების თემობრივი განსახლება ამგვარი იყო: თბილისში დასახლდნენ დასილვაის, შაპიტნაის, ვანაის, ბოტანაის თემთა წარმომადგენლები, ხოლო დასავლეთში, ძირითადად, ტალნაის, თხუმნაისა და ტიარაის თემთა წევრები.

უკანასკნელ ათწლეულში ქვეყანაში მიმდინარე პროცესები ასურული მოსახლეობის ბედზეც აისახა: ბევრმა ასურელმა, განსაკუთრებით ახალგაზრდებმა, საშოვარის პოვნის მიზნით დატოვა საქართველო და სხვა ქვეყნებში, ძირითადად, რუსეთში გადასახლდა, თუმცა ბოლო დროს შეიმჩნევა მათი უკან დაბრუნების ტენდენცია. საქართველოში მცხოვრებ ასურელებში ნაკლებად მიმდინარეობდა შიდა მიგრაციული პროცესები - სოფ. ქანდიდან, მაგალითად, სულ რამდენიმე ოჯახი გადასახლდა თბილისში.

უნდა აღინიშნოს, რომ როგორც ქალაქის, ისე სოფლის მოსახლეობაშიც ასურულენოვანი სკოლები XX საუკუნის 30-იანი წლების შემდგომ აღარ არსებობს და ასურელთათვის მშობლიურ ენაზე წერა-კითხვის სწავლება მხოლოდ წერა-კითხვის მცოდნე რამდენიმე ინდივიდის ენთუაზიაზმზე არის დამოკიდებული. მიუხედავად ამისა, ყველა ასურელის ოჯახში მშობლიურ ენად ასურული ენა რჩება.

დასახლების ტიპები

საქართველოში ჩამოსახლებულ ასურელთა ადაპტირება, ქალაქებშიც და სოფლებშიც, სწრაფად მოხდა. ქალაქებში უბნებად დაყოფა-გადანაწილება კანონზომიერად შედგა. მაგ., თბილისში, ვაკის ტერიტორიაზე (დღევანდელი ატენისა და დარიალის ქუჩებზე), განსახლდნენ ერთი პროფესიის (ფეხსაცმლის მკერავი და მწმენდავი) ადამიანთა ოჯახები, ვერაზე (მელიქიშვილის ქუჩის მიმდებარედ), აგურის გამოსაწვავი ქარხნის მახლობლად, მეაგურეები, კალატოზები და მათი ოჯახები ბინადრობდნენ.

კუკიაზე მდგებარე აგურისა და კრამიტის ქარხნებმა განაპირობა იმ უბანში ასურელთა კომპაქტური დასახლება. XX საუკუნის I ნახევარში კუკიის ტერიტორიაზე თურქეთიდან გადმოსული კათოლიკე ასურელთა ოჯახებიც სახლდებიან. მოგვიანებით კათოლიკე ასურელები გარდაბნის რაიონშიც ჩაასახლეს, რამაც სოფელ ალექსეევკის ორ უბნად განაწილება გამოიწვია: ზედა უბანში კათოლიკე ასურელები ბინადრობდნენ, ქვედა უბანში - მართლმადიდებელი ასურელები. ჩამოსახლების პერიოდისთვის მათი დასახლებები გაფანტულ-ბუდობრივი ფორმით ხასიათდებოდა, მოგვიანებით კი სოფელში დასახლების სერულ-ხაზოვანი ფორმა ჩამოყალიბდა და სოფელი ქანდა დაგეგმარების ჩარჩოებში მოექცა. სოფელი ორ უბნად გაიყო: ზედა უბნად („მათადტულულ“) და ქვედა უბნად („მათადილთხ“).

საცხოვრებელი და სამეურნეო ნაგებობანი. საქართველოში ჩამოსახლებულმა ასურელებმა სწრაფად აითვისეს ადგილობრივი კულტურის ელემენტები. ნაგებობების ასაშენებლად ისინი ქართველი მშენებლების გამოცდილებასა და გემოვნებას იზიარებდნენ.

თავდაპირველად, როგორც სოფლად ასევე ქალაქად, მათი საცხოვრებელი სახლები ერთსართულიანი იყო. სოფელში საძირკველს ნახევარ მეტრზე თხრიდნენ. ხით აგებულ კედლებს თიხნარი მიწით ლესავდნენ. სახლი ერთი ოთახისაგან შედგებოდა, სადაც მთელი ოჯახი ცხოვრობდა. ოთახს მარტივი ტიპის შუაცეცხლით ანათებდნენ და ათბობდნენ. კერა მიწაზე დადებული ორი ცეცხლგამძლე ქვისაგან შედგებოდა. სახლზე ბოსელი იყო მიდგმული, რათა საქონელი არავის მოეპარა.

აგურის ოროთახიანი მიწისზედა სახლი სოფ. ქანდაში პირველად ბადალოვებმა ააშენეს. სახლი, მუხრანბატონის სასახლის მსგავსად, თაღოვანი იყო. ოთახებს თითო ფანჯარაც ჰქონდა. კედელში დატანებული იყო ბუხარი. ქალაქური ტიპის საცხოვრებელი ნაგებობანი ქუჩაზე ერთმანეთის მიჯრით იდგა. სახლის წინა ოთახი სავაჭროდ ან სახელოსნოდ გამოიყენებოდა. უკანა ოთახს საც-ხოვრებლად იყენებდნენ.

ტრადიციული მეურნეობა

ასურული მოსახლეობა საქართველოში ჩამოსახლებისას, ძირითადად, სოფლად მიწათმოქმედება-მესაქონლეობას მისდევდა. მიწათმოქმედებისა და მესაქონლეობის სიმბიოზში ამ დარგების პროპორცია მჭიდროდ უკავშირდებოდა ვერტიკალური ზონალობის ცვლას. მთაში სახნავ-სათესი ფართობების სიმცირე განაპირობებდა მეცხოველეობის უპირატესობას მიწათმოქმედებაზე, ბარში კი პირიქით, მიწათმოქმედება იყო წამყვანი დარგი, ხოლო მესაქონლეობას დამხმარე როლი ენიჭებოდა. ამდენად, აღმოსავლეთ საქართველოსა და განსაკუთრებით შიდა ქართლის რესურსები ხელს უწყობდა ასურელებში მიწათმოქმედებისა და მესაქონლეობის ფართოდ განვითარებას.

ასურელთა, როგორც მიწათმოქმედთა, მაღალი კულტურაზე მეტყველებს გუთნის, კევრისა და სხვა სამეურნეო იარაღების დამზადების მათეული ტრადიცია. ტრადიციული მეთოდით ამზადებდნენ ასურელი ქალები თონესაც, რომელიც თიხითა და ღორის ჯაგრით იზილებოდა და მთლიანად იყო მიწაში ჩაფლული.

XX საუკუნის I ნახევარში საქართველოში მცხოვრებ ასურელებში უკვე შეიმჩნეოდა ძლიერი სოციალური დიფერენციაცია. სამეურნეო თვალსაზრისით, განსაკუთრებით დაწინაურდნენ თბილისელი ასურელები, რომელთა შორის იყვნენ მოიჯარეები, აგურის ქარხნის მფლობელები, სახლების მეპატრონეები, ვაჭრები, ხელოსნები, მათ შორის სახელგანთქმული კედლის მხატვრებიც, რომელთაც ხელობა თბილისში არსებულ იტალიური ხატვის სკოლაში ისწავლეს. ცნობილ ასურელ ხელოსანთა - მიხეილ ბით სარქისის, სერგო ბით აივაზისა და მიხეილ მუშულოვის მიერ არის მოხატული საქართველოს უზენაესი სასამართლოს შენობა.

სოციალური ორგანიზაცია

ოჯახი. XX საუკუნის დამდეგამდე ასურელთა სოციალურ-პოლიტიკური სტრუქტურა ძლიერი გვაროვნულ-ტომობრივი ნიშნების მქონე ფეოდალურ ორგანიზმს წარმოადგენდა. გამოკვეთილი სოციალური ერთეული იყო „თუხმა“, „კაბილა“, რომელსაც სათავეში ყველაზე მდიდარი და ძლიერი ოჯახის მეთაური „რიშთუხმა“ და უხუცესთა საბჭო ედგა. „რიშთუხმას“ სტატუსი უხუცესთა საბჭოს არჩევნებით ენიჭებოდა, მაგრამ იგი ხშირად მამიდან შვილზე ან უფროსიდან უმცროს ძმაზე გადადიოდა. კომპაქტურად დასახლებული რამდენიმე სოფელი, რომელიც „თუხმაში“ ერთიანდებოდა, ერთი წინაპრის შთამომავლად თვლიდა თავს და საერთო მიწის ფონდი და საერთო სასაფლაო ჰქონდათ. ტომებს („ასირაშირეთი“), რომელებიც გვარებისაგან შედგებოდა, მსხვილი ფეოდალი - მალიქი - მეთაურობდა. მალიქობა მემკვიდრეობით გადაეცემოდა, მაგრამ რელიგიური ლიდერის, მარშიმონის, მიერ მტკიცდებოდა. ყველა მალიქი პასუხისმგებელი იყო მარშიმონის წინაშე.

რუსეთის იმპერიაში გადმოსახლების შემდეგ ასურელთა სოციალური ორგანიზაცია შეიცვალა, ხსენებული გვაროვნულ-ტომობრივი სტრუქტურა დაიშალა და ასურელებმა სახელ-გვარები მიიღეს. პატრონიმიის აღმნიშვნელ „ბით“ პრეფიქსიან ოჯახის სახელს დაერთო რუსული სუფიქსი „ოვი“ ან „ევი“, მაგალითად, ბითკაშა (მღვდლის ოჯახი) გახდა კაშაევი, ბითრუბან იქცა რუბანოვად და ა.შ. დასავლეთ საქართველოში ასურულ გვარსახელების წარმოება ქართული სუფიქსების „ძე“ და „შვილი“-ს დართვით და ქართული ანთროპონიმიკის კანონებით წარიმართა - შეიცვალა მორფოლოგია და, ნაწილობრივ, შენარჩუნდა სემანტიკა (ბითიოა - იონანიძე, ბითაშიკშაი - აშკაშიძე და ა.შ).

XX საუკუნემდე ასურელებმა შეინარჩუნეს დიდი ოჯახები, რომელთა ორგანიზაცია მთლიანად ემთხვეოდა კავკასიაში გავრცელებულ ანალოგიურ ერთეულს. მთელი ძალაუფლება თავმოყრილი იყო ოჯახის უფროსის ხელში, რომელიც განაგებდა საოჯახო ქონებასა და ფუნქციებს ანაწილებდა ოჯახის წევრებს შორის.

მიგრაციული პროცესების გავლენით დიდი ოჯახის სტრუქტურა ნაწილობრივ დაირღვა. საქართველოს თანამედროვე ასურელთა ოჯახში ორი ან სამი თაობაა (დაქორწინებული ძმები ერთად აღარ ცხოვრობენ) და იგი საშუალოდ 5-7 წევრისგან შედგება. ხშირია სამ და მეტშვილიანი ოჯახები.

შეიცვალა საოჯახო ქონების გაყოფის წესიც. თუ წინათ დიდი ოჯახის გაყოფა ჩვეულებითი სამართლის ნორმებს ექვემდებარებოდა, ახლა უკვე სახელმწიფო სამართლის ნორმებს ექვემდებარება. მაგალითად, ქალს ადრე საოჯახო ქონებიდან მხოლოდ მზითევი ეკუთვნოდა და ქონებას ძმის უყოლობის დროსაც ვერ მიიღებდა. დღეს კი, გაყოფის დროს, როგორც წესი, ქალის ინტერესსაც ითვალისწინებენ.

ქორწინება. ტრადიციულად, ასურელები ადრეულ ასაკში ქორწინდებოდნენ - მამაკაცები 16-20-ის, ხოლო გოგონები - 12-14 წლის. დღეს ეს ტრადიცია დარღვეულია და ვაჟები 20-25, ხოლო ქალები 17 წლის ასაკიდან ქორწინდებიან.

საქორწინო წყვილის შერჩევას ქალ-ვაჟის ოჯახი დიდი პასუხისმგებლობით ეკიდება. მექორწინეთა სავარაუდო წრე საკმაოდ ფართოა, რადგან თეორიულად შეიძლება ყველა ქალ-ვაჟი შეუღლდეს, თუ ისინი ნათესავები არ არიან. ასურელებში საკმაოდ ლოიალური დამოკიდებულებაა ინტერეთნიკური ქორწინებისადმი - ქორწინდებიან ქართველებზე, სომხებზე, ოსებზე და ქრისტიანობის მიმდევარ სხვა ეთნოსის წარმომადგენლებზე. არის ებრაელებთან ქორწინების შემთხვევებიც, მაგრამ კატეგორიულად გაურბიან მუსლიმებთან შეუღლებას.

XIX-XX საუკუეებში ოჯახის შექმნის ტრადიციული ფორმა იყო გარიგებით ქორწინება. ეს ტრადიცია დღესაც საკმაოდ მყარია, მაგრამ მას, ნაწილობრივ, ჩაენაცვლა სიყვარულით შეუღლება. გარიგებით ქორწინების შემთხვევაში ინიციატივა ვაჟის ოჯახიდან მოდის. ვაჟისთვის შესაფერის კანდიდატურას ეძებენ ოჯახის წევრი ქალები და შუამავალი-მაჭანკალი („ნაშით არალიღ“), რომელიც ოჯახის ახლობელია და მისი დავალებით მოქმედებს.

ვაჟის ოჯახის წევრი ქალები სხვადასხვა თავშეყრისას (ქორწილის, დღეობის, დაკრძალვის, რელიგიური დღესასწაულებისა და ა.შ. დროს) აკვირდებიან შესაფერის სარძლოს და მოწონების შემთხვევაში არკვევენ საპატარძლოს ოჯახის ავკარგიანობას და მის პირად ღირსებებს. მხოლოდ ამის შემდეგ აყენებენ საქმის კურსში სასიძოს, რომელიც შორიდან აკვირდება ქალს. სასიძოს თანხმობის შემთხვევაში იწყება მოლაპარაკებები, რომლებშიც წინათ სასულიერო პირებიც იყვნენ ჩართულნი.

ასურელების მეხსიერებას შემორჩა ქალ-ვაჟის დაწინდვაც. დაწინდვა როგორც აკვანში, ისე მუცლად ყოფნის პერიოდშიც ხდებოდა. ამ რიტუალს „ბარ ჰიმზმანს“ უწოდებდნენ - დედების ფეხმძიმობის დროს ან აკვანში დანიშნულები 12-13 წლის ასაკში ქორწინდებოდნენ. ნიშნობის ჩაშლა იმ შემთხვევაში ხდებოდა, თუ გოგოს სხვა მოიტაცებდა ან ვაჟი სხვაზე დაქორწინდებოდა. ორივე შემთხვევა დიდად შეურაცხმყოფელი იყო იმედგაცრუებული დანიშნულის ოჯახისთვის და ამას ბევრი გართულება მოსდევდა.

მექორწინეთა მშობლების შეთანხმებას მოჰყვებოდა საპატარძლოს ოჯახში ვაჟის ოჯახის წევრების სტუმრობა, ე.წ. „ბელგა“. ქალის ოჯახი სადღესასწაულო სუფრას შლიდა, სტუმრებს ტკბილეული და ხილი, ხოლო სარძლოსათვის ვაჟის ოჯახს საჩუქარი - აბრეშუმის ქალაღაი, ოქროს ნივთები და სხვა - მოჰქონდათ. გაცნობის ამ რიტუალს „მცირე ნიშნობასაც“ უწოდებდნენ. „ბელგის“ შემდეგ, ერთ კვირაში, იმართებოდა „დიდი ნიშნობა“. ნიშნობის სუფრა, რომელშიც უკვე მეჯვარეებიც („ყარივა“ და „ყარივთა“) მონაწილეობდნენ, ქალებისა და კაცებისთვის ცალ-ცალკე იშლებოდა. სუფრაზე აუცილებლად უნდა ყოფილიყო ასურული კერძები - ბურუშა გუფთა, ტოლმა და გირსა. დიდი ნიშნობისას თანხმდებოდნენ მზითევზე („ნიგდასა“) და გამოსასყიდზე („ხილი“).

საქორწინო სამზადისი პარასკევს, გვიან ღამით, იწყება - იმართება სასიძოს რიტუალური ბანაობა და მას დედა ახალ ტანისამოსს უმზადებს. ახალ ტანსაცმელს და საჩუქრებს პატარძლისთვისაც ამზადებს სადედამთილო. შაბათს, დღის პირველ ნახევარში, ვაჟის სახლში გაშლილ სუფრასთან მაყრიონი იკრიბება. სუფრის თავში მჯდარ სიძეს ლოცავს მამა (ან ბიძა - მამის ძმა). შემდეგ მეჯვარე სასიძოს საკურთხ წყალს აპკურებს. იმართება ცეკვა-თამაში და მაყრიონი საპატარძლოს სახლისკენ მიემართება. იქ ქალი მეჯვარე პატარძალს საქორწილო ტანსაცმელში გამოაწყობს. იმართება სიძე-პატარძლის დასალოცი მცირე სუფრა, რის შემდეგაც მამამთილი შინ ბრუნდება, წყვილი კი დიდ გაშლილ სუფრასთან მიჰყავთ. სუფრა პატარძლის ოჯახში გამთენიისას იშლება და ქალ-ვაჟი ახლობლებთან ერთად ჯვრის დასაწერად ეკლესიაში მიჰყავთ.

ტაძრიდან გამოსული ჯვარდაწერილები პატარძლის ოჯახში ბრუნდებიან. დედოფალი მშობლებთან ერთად სახლში შედის. კარი მჭიდროდ იკეტება, ეზოში იწყება ვაჭრობა გამოსასყიდზე ქალისა და ვაჟის ახლობლებს შორის.

საქართველოს ასურელებში ეს ვაჭრობა ადრე საკმაოდ სერიოზულ ხასიათს ატარებდა და გამოსასყიდი თანხაც სოლიდური იყო. ქალის გამოსყიდვის რიტუალი დღემდეა შემორჩენილი დასავლეთ საქართველოს ასურელებში, ხოლო აღმოსავლეთ საქართველოში იგი სიმბოლურ ხასიათს ატარებს.

დაკრძალვის წესები. მიცვალებულს პირისახით აღმოსავლეთისკენ ათავსებენ და ამის შემდეგ ატყობინებენ ახლობელ-ნათესავებს მის გარდაცვალებას. ადრე მიცვალებულის განბანვის მიზნით ღვთისმსახური - ზარების მრეკავი ან მღვდელი - მოჰყავდათ. მოგვიანებით ეს მოვალეობა რიგითმა ადამიანებმა - ძირითადად, ოჯახის ნათლიებმა - იკისრეს. რიტუალი „მამაო ჩვენოს“ წაკითხვით იწყება.

განწმენდა-განბანვა ნაკურთხი წყლით ხდება. სახელდახელოდ გაკეთებულ ხის ჯვარს თბილი წყლით სავსე ჭურჭელში ათავსებენ. განმბანავი ამ წყალში დასველებული ხელით მიცვალებულს ჯვარს გამოსახავს და ოჯახის წევრების დახმარებით განბანვის პროცედურას იწყებს. დარჩენილი წყალი ხის ჯვართან ერთად გადააქვთ ვარცლში და მიცვალებულს თავთან უდგამენ ანთებულ სანთლებთან ერთად.

ადრეულ ხანაში მიცვალებულთათვის კუბოს არ იყენებდნენ, სუდარაში ახვევდნენ მათ და თოკებისგან საგანგებოდ დაწნულ საკაცეზე ასვენებდნენ. აღმ. საქართველოს ასურულ მოსახლეობაში ბოლო დრომდე შემორჩა მიცვალებულის კევრზე დასვენების ტრადიცია. საუკეთესო გამრჯელ გლეხს, გუთნისდედას, კევრზე დაასვენებდნენ, იქვე განბანდნენ და შემოსავდნენ.

განსვენებულს მიცვალებიდან მესამე დღეს კრძალავენ, თან ატანენ ლოცვანსა და ხის ჯვარს. სახლიდან გამოსვენების წინ კი ამტვრევენ იმ ნივთებს, რომლებსაც მიცვალებული ყოველდღიურად ეხებოდა: სკამს, ჭიქას, თეფშსა და ა.შ.

საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში მცხოვრები ასურელები დასაფლავების შემდეგ განსხვავებულ რიტუალებს ასრულებენ. სოფ. ქანდაში (მცხეთის რაიონი) დაკრძალვის დღის ბოლოს, გვიან, მამაკაცებს საფლავზე მიაქვთ ხორცი, რომელსაც იქვე წვავენ, ღვინოს აყოლებენ და მიცვალებულს მოიხსენიებენ. დას. საქართველოში ასურელები 40 დღემდე მარხულობენ და ხორცს არ მიირთმევენ.

გლოვეს შემდეგ, მე-40 დღეს, სასაფლაოდან მობრუნებულ ჭირისუფალს ოჯახის ნათლია მაკრატლით შემოაჭრის ძაძებს, რასაც ასურელები «შავის მოხსნას» უწო-დებენ.

ყველა რელიგიურ დღესასწაულზე ასურელები მთელი ოჯახით გადიან სასაფლაოზე და გარდაცვლილ ნათესავებს მოიხსენიებენ.

რელიგია
და რწმენა-წარმოდგენები

თანამედროვე ასურელთა აბსოლუტური უმრავლესობა ქრისტიანული აღმსარებლობისაა. მათი წინაპრები აღმოსავლეთში ერთ-ერთი პირველი ქრისტიანები იყვნენ. დაახლოებით 300 წელს ჩამოყალიბდა ასურული (აღმოსავლეთის) ეკლესია ცენტრით სელევკია-ქტესიფონში. V საუკუნიდან ასურელთა ეკლესიამ ნესტორიანებლობა მიიღო და ანტიოქიურ ქრისტოლოგიურ სწავლებას შეუერთდა. ნესტორიანელთა მოძღვრებას სათავე დაუდო ნესტორ კონსტანტინოპოლელმა, რომლის ქრისტოლოგიური დოქტრინით, იესო ქრისტე არის მხოლოდ კაცი, რომელშიც ღმერთი სულიწმიდის საშუალებით ჩასახლდა. ამიტომ ღვთისმშობელს („თეოთოკოს“) უნდა ეწოდოს კაცისმშობელი („ანთროპოთოკოს“) ან ქრისტესმშობელი („ქრისტოთოკოს“). 431 წელს ეფესოში, მესამე მსოფლიო საეკლესიო კრებამ დაგმო და განკვეთა ნესტორი.

XIV საუკუნის ბოლოს აღმოსავლეთის ასურული ეკლესიის მრევლის დიდი ნაწილი განადგურებულ იქნა თემურ-ლენგის შემოსევების შედეგად, რამაც, ცხადია, დაამცრო ეს ეკლესია. მოგვიანებით, მის დასუსტებას ხელი შეუწყო ასურელთა ნაწილის კათოლიკობაზე გადასვლამ და ე.წ. ქალდეური კათოლიკური ეკლესიის შექმნამ (1530-იანი წლები), რომელიც რომს დაექვემდებარა.

საქართველოს ასურელთა დიდი ნაწილი მართლმადიდებელია, მცირე ნაწილი - კათოლიკე. ნესტორიანელ ასურელთა მართლმადიდებლობაზე გადასვლა 1830-იანი წლებიდან, რუსეთ-სპარსეთის ომის შემდეგ, დაიწყო. პირველად სპარსეთის ტერიტორიიდან გამოქცეული და კავკასიაში ჩასახლებული ასურელები გადავიდნენ მართლმადიდებლობაზე. 1867 წელს თბილისიდან ერევნის სახანოში დანიშნულმა დეკანოზმა დავით გურგენიძემ, 22-მდე ასურელი აზიარა მართლმადიდებლობას (მათი თხოვნის საფუძველზე). მოგვიანებით, თბილისელმა ასურელებმა ვერაზე (ყოფილი აგურის ქარხანასთან) შეისყიდეს წმ. თომას ეკლესია, სადაც წინამძღვრად ერევნის სახანოდან დაბრუნებული დეკანოზი დავით გურგენიძე აკურთხეს. დეკანოზი დავითი ასურულად ატარებდა წირვა-ლოცვას, რამაც ასურული მრევლის ძლიერ მატებას შეუწყო ხელი.

XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე საქართველოში მცხოვრებ ასურელთა უმრავლესობა მართლმადიდებელი ეკლესიის მრევლი იყო. I მსოფლიო ომის პერიოდში მათ თურქეთიდან და ირანიდან გამოქცეული კათოლიკური აღმსარებლობის მცირე ნაწილიც დაემატა, რომლებიც, ძირითადად, თბილისში (კუკიის სასაფლაოს მიმდებარე ტერიტორიაზე) და გარდაბანში (ვასილევკის უბანში) სახლობენ.

მართლმადიდებელი ასურელები, ჩვეულებრივ, ქართულ მართლმადიდებლურ ტაძრებში იწერენ ჯვარს, ინათლებიან, იხდიან პარაკლისებსა და პანაშვიდებს. აღნიშნავენ თითქმის ყველა მართლმადიდებლურ დღესასწაულს. განსაკუთრებით გამოარჩევენ წმ. მარიამის მიძინების (28 აგვისტო) და დაბადების (21 სექტემბერი) დღეებს. ამ ღირშესანიშნავ თარიღებს ასურელი მართლმადიდებლები ღამის თევით, ნაციონალური კერძებით, სიმღერით და ცეკვით ეგებებიან წმ. მარიამის ტაძრებსა და მათ ეზოებში. ჰყავთ ქართველი მართლმადიდებელი მოძღვრები.

კათოლიკე ასურელები წირვა-ლოცვას თბილისში, ლესელიძის ქუჩაზე მდებარე კათოლიკურ ეკლესიაში, ყოველ კვირა დილას ესწრებიან. მათთვის მსახურებას ასურულად ატარებს აშშ-დან (ჩიკაგოდან) ჩამოსული ასურელი მღვდელი ბენიამინი.

აღმოსავლეთ საქართველოში მცხოვრები ასურელებისთვის ტრადიციული ქრისტიანული დღესასწაულების გარდა დიდი დატვირთვა ენიჭება ზამთრის (18 იანვარი) და ზაფხულის (14 ივნისი) მოსავლისა და ბარაქის დღესასწაულებს, რომლებსაც „მარეზობა“ ეწოდება. მარეზობა ზამთარში ხორცის დღესასწაულია. ახალ წლიდან მოკიდებული სოფელში გროვდება ფული, რომლითაც 18 იანვრისთვის საქონელს იძენენ. სამი დღის მარხვის შემდეგ, 18 იანვარს, გამთენიისას, კლავენ საქონელს, ხარშავენ და ხორცს მთელ სოფელში არიგებენ. საქონელთან ერთად საღვთო მამლებიც იკვლება. ზაფხულის მარეზობისას სოფელში გროვდება რძე, ფქვილი, ერბო, სოფლის შუაგულში, ხის ჩრდილში დუღდება „მურთუხა“ (ყოველივე ამის ნაზავი) და მთელი სოფლის მოსახლეობაზე ნაწილდება.

მარეზობის სხვა განმარტება აქვთ დას. საქართველოს ასურელებს. ისინი მარეზის დღესასწაულს, სურვილის დღეს უწოდებენ.

როგორც მართლმადიდებელ, ისე კათოლიკე ასურელებში გვხვდება დამატებითი რელიგიური დღესასწაულები და მათთან დაკავშირებული სამარხვო დღეები. მაგალითად, თბილისელი კათოლიკეები აღდგომამდე 70 დღით ადრე, სამ დღეს - ორშაბათს, სამშაბათსა და ოთხშაბათს - მარხულობენ, რასაც ნინევიის (ასურეთის დედაქალაქი ძვ. წ. VIII-VII სს.) გადარჩენის დღეს უკავშირებენ - „ბაუთა დნნვაი“ „ნინევიის სურვილს“ ნიშნავს.

საქართველოში მცხოვრებ ასურელებში ჩამოყალიბდა, ე.წ. სინთეზირებული რელიგია: იგი ნესტორიანულ, მართლმადიდებლურ და კათოლიკურ ელემენტებს შეიცავს.

ფოლკლორი

საქართველოს ასურელთა ეროვნული ფოლკლორი ყველაზე კარგად ცეკვებშია შემონახული. ასურულ ცეკვებს, „შერხაანსა“ და „კოჩაარს“, ძირითადად, ქორწილებში და რელიგიურ დღესასწაულებზე ასრულებენ. მათ მოლხენის გარდა, ავი სულების განდევნის ფუნქციასაც ანიჭებენ. ასურული ზეპირსიტყვიერების ნიმუშები მრავლად არის შემორჩენილი დას. საქართველოს ასურულ მოსახლეობაში.

ნინო აბაშიძე

თანამედროვე ვითარება

1990-იან წლებში საქართველოში შექმნილი მძიმე სოციალურ-ეკონომიკური ფაქტორების გამო თბილისში მცხოვრები ასურელები ემიგრაციაში, ძირითადად, რუსეთსა და ევროპის სახელმწიფოებში წავიდნენ. გარდაბანში კომპაქტურად დასახლებულებმა რუსეთს, განსაკუთრებით სტავროპოლისა და კრასნოდარის მხარეებს, მიაშურეს, სადაც ემიგრირებული და ადგილობრივ საზოგადოებაში ინტეგრირებული მათი ნათესავები ცხოვრობდნენ.

ემიგრაციის შედეგად 1989 წელთან შედარებით ასურელების რაოდენობა 6 ათასიდან, 2002 წლის მოსახლეობის აღწერის მონაცემების მიხედვით, 3. 299-მდე შემცირდა. ამჟამად ასურელები, ძირითადად, ცხოვრობენ თბილისში (კომპაქტურად არიან დასახლებულნი დედაქალაქის ორ რაიონში: ვაკესა და კუკიაზე), გარდაბანში, სოფ. ძველ ქანდაში, მცირე რაოდენობით არიან ბათუმში, სენაკში, ზუგდიდსა და ქუთაისში.

თბილისში მცხოვრები ასურელები, ძირითადად, წვრილ ვაჭრობასა და ხელოსნობას მისდევენ. მნიშვნელოვან დახმარებას იღებენ ემიგრაციაში წასული ნათესავებისაგან ფულადი გზავნილების სახით. გარდაბანში მცხოვრები ასურელების ძირითადი საქმიანობა ხელოსნობაა.

საქართველოს ასურელები, ძირითადად, რუსულენოვანები არიან. გამონაკლისია სოფ. ძველ ქანდაში მცხოვრები ასურელები, რომლებიც სრულყოფილად ფლობენ ქართულ ენასა და განათლებას ქართულ სკოლებში იღებენ, ასურულ ენას კი, ძირითადად, ოჯახებში სწავლობენ.

გარდაბანში მცხოვრები ასურელები თითქმის მთლიანად რუსულენოვანები არიან და ისინი განათლებას რუსულ სკოლაში იღებენ. თბილისელი ასურელების მცირე ნაწილი განათლებას ქართულ სკოლებში იღებს, თუმცა უპირატესობას რუსულ სკოლებს ანიჭებს, რადგან ისინი რუსეთში ემიგრაციაზე არიან ორიენტირებულნი. თბილისში მცხოვრები ასურელები მშობლიურ ენას, ძირითადად, ოჯახებში სწავლობენ. ბოლო წლებში მშობლიური ენის შესწავლა ეკლესიასთან არსებულ საკვირაო სკოლაშიც გახდა შესაძლებელი, სადაც ახალგაზრდებისათვის ენის შემსწავლელი სპეციალური კურსები ტარდება.

საქართველოში დაფუძნებული ასურული ორგანიზაციებიდან აღსანიშნავია საქართველოს ასურელთა საერთაშორისო კონგრესი, რომელიც 1992 წლიდან მოქმედებს. იგი საქართველოში ასურულ თემს წარმოადგენს. ორგანიზაციის ძირითადი მიზანია ასურული ენის, კულტურისა და ტრადიციების შენარჩუნება და განვითარება და საზღვარგარეთ მცხოვრებ თანამემამულეებთან კავშირების დამყარება.

საქართველოში მცხოვრებ ასურელთა საერთაშორისო კონგრესს მჭიდრო კავშირები აქვს მსოფლიოში მოღვაწე საერთაშორისო ასურულ ორგანიზაციებთან. ორგანიზაციის წარმომადგენელი 2005 წელს ასურელთა საერთაშორისო ალიანსის 24-ე მსოფ-ლიო კონგრესზე აღმასრულებელ საბჭოს წევრად აირჩიეს. ამ საერთაშორისო ორგანიზაციის ერთ-ერთი მიზანი საქართველოში მცხოვრებ ასურელებთან კავშირების შენარჩუნებაც არის. თბილისის გარდა, ასურელთა ინტერესების დამცველი ორგანიზაცია - ასურული კულტურული ცენტრი „ბეტ ნახრაინ“ - გარდაბანშიც საქმიანობს.

1990-იანი წლებიდან საქართველოში არსებობს ასურული ცეკვის ანსაბლები „ნინევია“ და „დაიანა“», გამოდის საქართველოში მცხოვრებ ასურელთა საერთაშორისო ეროვნული კონგრესის გაზეთი „«ავიუთა“, სადაც სტატიები ქართულ და რუსულ ენებზე იბეჭდება.

1995 წელს თბილისში დაარსდა ასურულ-ქალდეური კათოლიკური მისია, რომელსაც სათავეში ჩაუდგა მამა ბენიამინ ბეტ-იადგარი. მისიის საქმიანობის მიზნები სამ სფეროს მოიცავს: სულიერს, ჰუმანიტარულსა და საგანმანათლებლოს. მისია დახმარებას უწევს სოციალურად დაუცველ ასურელებს. გარდა ამისა, მისიაში არსებობს ახალი სირიული ენის შემსწავლელი კურსები და ახალგაზრდული ჯგუფები.

საქართველოში მცხოვრები ასურელების უმრავლესობა მართლმადიდებელია, თუმცა ისინი კათოლიკურ ეკლესიაში ასურულ-ქალდეურ ლიტურგიასაც ესწრებიან. ასურულ-ქალდეური წესით ლიტურგია თბილისის კათოლიკურ ეკლესიაში პირველად 1995 წელს ჩატარდა. ღვთისმსახურებას ბენიამინ ბეტ-იადგარი ატარებს, რომელიც სამხრეთ კავკასიაში ასურულ-ქალდეური ეკლესიის წინამძღოლია. ეკლესიასთან ფუნქციონირებს საკვირაო სკოლა, სადაც ასწავლიან ასურულ ენას, რელიგიის ისტორიას. ყოველ კვირას ლიტურგია იმართება გარდაბანშიც.

ქართულ ენაში ასურელების აღმნიშვნელი სხვადასხვა ტერმინი გამოიყენება. ქართულში სირიელისა და ასურელის აღმნიშვნელი ეთნიკური ტერმინები დიდი ხნის შემოსულია, რაც საქართველოში ქრისტიანობის გავრცელებას უკავშირდება. „სირიელი“ დღეს მარტო სირიის არაბული სახელმწიფოს მკვიდრს კი არ გულისხმობს, არამედ ქრისტიან არამეელსაც, და სწორედ ეს იყო მისი პირველადი და ძირითადი მნიშვნელობა. რაც შეეხება ტერმინ „ასურელს“, დღეს იგი აღნიშნავს როგორც მესოპოტამიის ტერიტორიაზე ოდესღაც არსებული სახელმწიფოს - ასურეთის - მკვიდრს, ისე სირიელსაც.

თანამედროვე სირიელები თავის თავს ასურელებს უწოდებენ, რადგან თავს ძველი ასურელების შთამომავლებად თვლიან. ამასთანავე, ქართულ სამეცნიერო ლიტერატურაში გვხდება შემთხვევები, როდესაც „ასურელი“ სირიელის მნიშვნელობით იხმარება.

ტერმინი „აისორ“ ქართული წერილობითი ძეგლებიდან პირველად თავს იჩენს ერეკლე II-ის წერილებში და იგი „ასურელის“ იდენტურია. შემდეგ ეს იქცა იმ ასურელთა (სირიელთა) გავრცელებული სახელწოდებად, რომლებიც დღესაც ცხოვრობენ საქართველოს ტერიტორიაზე, განსაკუთრებით ქართლში, სადაც მათ კომპაქტურად დასახლებული სოფლები აქვთ.

უკანასკნელ წლებში „ასურელის“ ნაცვლად ხშირად იხმარება ტერმინი „ასირიელი“, რომელიც, ძირითადად, ზეპირ მეტყველებასა და ჟურნალ-გაზეთებში გვხდება. „ასირიელი“ რუსულის გავლენითაა შემოსული ქართულ მეტყველებაში. იგი რუსულ სკოლებში აღზრდილმა ასურელებმა შემოიტანეს და, ქართული ტრადიციის უგულებელყოფით, ქართულშიც დამკვიდრდა.

მამუკა კომახია

უდიები კავკასიის ერთ-ერთი ყველაზე მცირერიცხოვანი აბორიგენული ეთნიკური ჯგუფია. ცხოვრობენ საქართველოში, ყვარლის რაიონის სოფელ ზინობიანში (სოფ. ოქტომბერში, სადაც 1920-22 წლებში გადმოსახლდნენ აზერბაიჯანიდან - ნუხის ოლქის სოფ. ვართაშნიდან, აზერბაიჯანელებისა და სომხების თავდასხმების გამო) და აზერბაიჯანის სამ სოფელში: ვართაშენში, ნიჯსა და მირზაბელუში.

ზინობიანელი და ვართაშნელი უდიები მართლმადიდებელი ქრისტიანები (დიოფიზიტები) არიან, ნიჯელნი და მირზაბელუელნი - სომეხთა სამოციქულო ეკლესიის მრევლს მიაკუთვნებენ თავს.

უდიური ენა განეკუთვნება იბერიულ-კავკასიურ ენათა დაღესტნური ჯგუფის ლეზგიურ ქვეჯგუფს, აქვს ორი დიალექტი: ვართაშნული და ნიჯური, ხმოვანთა რთული და თანხმოვანთა რამდენადმე რთული სისტემით - 13 ხმოვანი, 38 თანხმოვანი. უდიები მშობლიურ ენაზე ლაპარაკობენ.

უდიურ დამწერლობას (ანუ ალბანურს) სამეცნიერო ლიტერატურაში მიაკუთვნებენ წაუკითხავ წარწერებს, რომელიც აღმოჩენილია საქართველოში, აზერბაიჯანში, დაღესტანში. ამჟამად უდიური უმწერლობო ენაა. XX საუკუნის 20-იან წლებში უდიურისთვის შემოღებულ იქნა ლათინური ანბანი. 1934 წელს გამოქვეყნდა თევდორე ჯეირანაშვილის მიერ შედგენილი საანბანო-საკითხავი სახელმძღვანელო, რომლითაც უდიური ენა 1945 წლამდე ისწავლებოდა.

საქართველოში მოსახლე უდიები კახეთის მეურნეობის ტრადიციულ დარგებს (მევენახეობას, მიწათმოქმედებას, მესაქონლეობას) მისდევენ. აზერბაიჯანში მცხოვრები უდიების სამეურნეო ყოფა კი ადგილობრივი მოსახლეობის ყაიდაზეა მოწყობილი.

რაოდენობა და განსახლება

მსოფლიოში უდიების რაოდენობასთან დაკავშირებით ერთიანი მოსაზრება არ არსებობს და სრული სიზუსტით მათი რაოდენობის დასახელება სირთულეებთან არის დაკავშირებული. პირველი, შედარებით სანდო წყარო მათი რაოდენობის შესახებ XIX საუკუნის მიწურულიდან არსებობს: 1880 წელს რუსეთის იმპერიაში 10 ათასი უდი ცხოვრობდა, 1897 წელს - 4 ათასი, 1926 წელს - 2500, 1959 წელს - 3700, 1970 წელს - 5900, 1979 წელს - 7 ათასი. ეს განსხვავებანი იმით არის გამოწვეული, რომ ამ ხალხის უდიებად რეგისტრაცია დამოკიდებული იყო: 1) კონკრეტულ პერიოდში ხელისუფლების პოლიტიკის მიზნებზე, 2) უდიების მიერ კონფესიური კუთვნილების ან მათი იმჟამინდელი საცხოვრებელი ადგილის, ადგილზე გავრცელებული ენის ან მშობლიურ ენად რომელიმეს დასახელებაზე, 3) უდიების განათლების ან კომუნიკაციის ძირითად ენაზე.

1989 წლის აღწერის მონაცემებით, საბჭოთა კავშირში 8652 უდი ცხოვრობდა: მათ შორის აზერბაიჯანში - 6125, რუსეთში - 1102, საქართველოში - 793, ყაზახეთში - 366, უკრაინაში - 109, უზბეკეთში - 46, თურქმენეთში - 32, ტაჯიკეთში - 31, მოლდავეთში - 16, ბელორუსიაში - 15, ლატვიაში - 15, ყირგიზეთში - 2. საბჭოთა კავშირის ყოფილ რესპუბლიკებში გაფანტული უდიები წარმოშობით აზერბაიჯანიდან არიან. ეს რამდენიმე მიზეზით არის განპირობებული: 1) ისინი აზერბაიჯანის დღევანდელი ტერიტორიის მკვიდრი ეთნოსია, 2) აზერბაიჯანის ტერიტორიაზეა მათი ისტორიული სამშობლო და ფესვები, 3) აზერბაიჯანის გარდა, მსოფლიოში არსად არ არის უდიური თემი ან დასახლება, 4) უდიებმა აზერბაიჯანში სხვა მცირე ერებზე ნაკლებად განიცადეს ასიმილაცია.

1970 წლის აღწერით, საქართველოში 800 უდი ცხოვრობდა, 1989 წელს - 793. 2002 წლის საყოველთაო აღწერის შედეგების მიხედვით კი, საქართველოში 203 უდი ცხოვრობს და მათი აბსოლუტური უმრავლესობა ყვარლის რაიონის სოფ. ზინობიანშია დასახლებული. თუმცა, საქართველოში უდიების ასოციაციის ხელმძღვანელის, მამული ნეშუმაშვილის, შეფასებით, ყვარლის რაიონში ორჯერ მეტი უდი ცხოვრობს. აზერბაიჯანში 4100-მდე უდი გაბალის რაიონის სოფელ ნიჯისა და ოღუზის რაიონული ცენტრის მცხოვრებია, რუსეთში კი, ძირითადად, აზერბაიჯანიდან ემიგრირებული 3700-მდე უდი არის დასახლებული.

წარმომავლობა და ისტორია

უდიების უძველესი წარსულისა და ადგილსაცხოვრისის შესახებ ცნობები ძველაღმოსავლურ და ანტიკურ წყაროებში მოიპოვება. ვარაუდობენ, რომ უდიების წინაპრები იყვნენ ძვ. წ. III ათასწლეულის შუმერულ-აქადურ ტექსტებში დამოწმებული კუტიები (გუტიები), რომლებიც მთიანი ზაგროსის უძველეს მოსახლეობას შეადგენდნენ. ბაბილონური წყაროების მიხედვით ცნობილია, რომ კუტიების შემოსევამ ძვ. წ. III ათასწლეულში დაამხო აქადური დინასტია. კუტიების ბატონობა მესოპოტამიაში დაახლოებით 125 წელს გრძელდებოდა და მათი უკანასკნელი მეფე ტირაკანი ურუქის მბრძანებელმა უტუხეგალემ დაამარცხა. შუამდინარეთიდან სამშობლოში (სამხრ. აზერბაიჯანში) დაბრუნებული უდიები ლულუბების მიერ იქნენ შევიწროვებულნი და იძულებულნი გახდნენ ამიერკავკასიის სამხრეთ და სამხრეთ-აღმოსავლეთ ოლქებში დასახლებულიყვნენ. ურარტული ლურსმული წყაროები მათ ეტიუნების სახელით მოიხსენიებენ. მკვლევართა ერთი ნაწილი „ეტიუნებს“ ანტიკური წყაროების „უტიებთან“ („ჳტიებთან“) აიგივებს. ჰეროდოტე (ძვ. წ. V ს.) აქამენიანთა იმპერიის მეთოთხმეტე სატრაპიეს აღწერისას, ასახელებს საგარტიებს, სარანგიებს, თამანელებს, მიკებს, უტიებს და სხვ. ჰეროდოტეს მიხედვით, ქსერქსეს ლაშქარში მყოფი უტიები ტყაპუჭით იყვნენ შემოსილნი და მშვილდები და ხანჯლები ჰქონდათ. სტრაბონი (ძვ. წ. I ს. - ახ. წ. I ს.) „გეოგრაფიაში“ ასახელებს კასპიის ზღვის მთიან სანაპირო ზოლში მოსახლე გელებს, კადუსებს, ამარდებს, ჳტიებსა და ანარიაკებს. იქვე ნათქვამია, რომ აჲნიანებს ჳტიაში აუგიათ ქალაქი, რომელსაც აჲნიანა ეწოდებოდა. სომეხი ისტორიკოსის მოვსეს ხორენაცის (V ს.) „სომხეთის ისტორია“ გვამცნობს, რომ ალბანეთის მკვიდრი მოსახლეობა ოთხი ტომისაგან შედგებოდა: უტეაცთა, გარდმანელთა, წავდეელთა და გარგარელთა გვარებისგან. იქვე აღნიშნულია, რომ ალბანელთა მითიური წინაპრისგან - არანისგან - წარმოდგება უტეათა გვარი. მომვსეს კალანკატუაცი (სავარაუდოდ, VII-X სს.), რომელიც უტიის პროვინციის სოფ. კალანკატუკიდან იყო, „ალვანთა ქვეყნის ისტორიაში“ უტიებს არანის შთამომავლებად მიიჩნევს და სხვადასხვა ამბების თხრობისას მათ მრავალჯერ მოიხსენიებს.

აღნიშნულ წყაროებზე დაყრდნობით, იმ ავტორებს, რომლებიც კავკასიის ალბანელების ისტორიის, გეოგრაფიის, ენისა და კულტურის საკითხებს სწავლობდნენ, გამოთქმული აქვთ სხვადასხვა მოსაზრებანი: უდიები ალბანელების შთამომავლები არიან (ა. იანოვსკი, ა. კრიმსკი, ა ბოლტუნოვა, ი. მეშჩანინოვი, ზ. იამპოლსკი, გ. მელიქიშვილი, კ. ტრევერი, ფ. მამედოვა), უდიების სამშობლო ჰერეთია (მ. ჯანაშვილი), უდიები ნოეს შთამომავლები არიან (მ. ნეშუმაშვილი), უდიები ცხოვრობდნენ მტკვრის მარცხენა და მარჯვენა ნაპირებზე ალაზნის შესართავთან (კ. ტრევერი), უდიები ცხოვრობდნენ მდ. არაქსის სამხრეთით, ირანის აზერბაიჯანში, ე.ი. იქ, სადაც შუმერულ-აქადური წყაროების მიხედვით ლოკალიზდებიან კუტიები. I საუკუნეში უტი-ებმა ჩრდილოეთით გადაინაცვლეს და არაქსმა გაყო მათი მიწები - ოტენა (ძირიდან „ოტ“-„უტ“) ატროპატენასაგან. II საუკუნეში უტიები მდინარე მტკვართან აღმოჩნდნენ (ი. ალიევი).

უდიური ენის მეცნიერული შესწავლა XIX საუკუნიდან დაიწყო. ამ საქმეს დიდი ღვაწლი დასდეს ა.შიფნერმა, ა.დირმა, ფ.მიულერმა, რ.ერკეტმა, ჰ.შუხართმა, ტ.დიუმეზილმა, ნ.ტრუბეცკოიმ, ი.მეშჩანინოვმა, კ.ბოუდამ, რ.ლაფონმა; ქართველმა მეცნიერებმა: პ.ინგოროყვამ, ივ.ჯავახიშვილმა, ილ.აბულაძემ, აკ.შანიძემ, არნ.ჩიქობავამ, ვლ.ფანჩვიძემ, ევგ.ჯეირანიშვილმა, ზ.ალექსიძემ, რომელთა აზრითაც უდიური ენა ძველი ალბანური ანბანის გასაღებს წარმოადგენს.

უდიებს ეთნოგრაფიულად იკვლევდნენ ა.შიფნერი, ა.არუთინოვი, გ.ბარხუდარიანი, მ.ბეჟანოვი, გ.ბეჟანიშვილი, თ.შარაბიძე, ა.არზუმანიანი. მათი მონაცემები (უდიებისა და აზერბაიჯანელების წეს-ჩვეულებების მკვეთრი განსხვავება) უსაფუძვლოს ხდის ზოგი ავტორის (ა. ბაკიხანოვი, ზ. იამპოლსკი) მოსაზრებას აზერბაიჯანელების ალბანეთის მკვიდრი მოსახლეობის შთამომავლებად მიჩნევის შესახებ.

რელიგია

უდიები IV საუკუნეში გაქრისტიანდნენ, მაგრამ VII საუკუნეში არაბთა მიერ აზერბაიჯანის ტერიტორიის დაპყრობის შედეგად ქრისტიანმა უდიებმა, ისევე როგორც ადგილობრივი მოსახლეობის უმრავლესობამ, ისლამი მიიღო. თუმცა ნაწილმა ძველი რწმენა შეინარჩუნა, რის შედეგადაც VII საუკუნეში, არაბთა ხალიფის განკარგულებით, ისინი სომეხთა სამოციქულო ეკლესიას დაექვემდებარნენ, რომელიც ჯერ კიდევ VI საუკუნეში ცდილობდა ავტოკეფალური ალბანური ეკლესია შეერთებინა.

უდიების დასავლური ჯგუფების საბოლოო გადასვლა მართლმადიდებლობაზე, სავარაუდოდ, XI-XIII საუკუნეებში დაიწყო, რეგიონში ქართული ეკლესიის გააქტიურების გამო. უდიებს შემორჩათ გადმოცემა XV საუკუნის პირველ ნახევარში ქართველი სასულიერო პირის, იოანეს საქმიანობის შესახებ.

მეცნიერთა ერთი ნაწილი უდიური ეკლესიის წინამორბედად ძველი ალბანეთის ისტორიულ ეკლესიას მიიჩნევს. 1836 წელს რუსეთის იმპერატორმა ნიკოლოზ I-მა უდიებს ალბანური ტრადიციის უარყოფა აიძულა, რის გამოც ვართაშენის უდიები ქართულ მართლმადიდებელ ეკლესიას შეურთდნენ. ეს, სავარაუდოდ, ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი იყო სოფ. ზინობიანში მათი ემიგრაციისა. სოფ. ნიჯში მცხოვრები უდიები კი სომხურ გრიგორიანულ ეკლესიას შეერწყნენ. ამ ფაქტორის გამო უდიების ბევრმა გვარმა სომხური დაბოლოება მიიღო. ამას ხელს უწყობდნენ ადგილობრივი სომხური ეკლესიის წარმომადგენლებიც, რომლებიც მათი გვარების რეგისტრაციის დროს სომხურ დაბოლოებას (-იან) იყენებდნენ, რის გამოც შემდგომში ბევრმა მეზობელმა ისინი სომხებად ჩათვალა, რამაც მთიანი ყარაბაღის ომის დროს, აზერბაიჯანელი მეზობლების მხრიდან, რეპრესიების საფრთხე შექმნა.

სომხური მხარის შეფასებით, უდი-ები სომეხთა ეკლესიის მიმდევრები იყვნენ, ისევე, როგორც ადრე კავკასიელი ალბანელები. ამიტომაც ისინი მათ „სომეხ უდიებად“ მოიხსენიებდნენ, „ქართველი უდიებისგან“ განსხვავებით, რომლებიც მართლმადიდებელი სარწმუნოების მიმდევრები არიან. ამან ხელი შეუწყო იქაური უდიების იდენტიფიცირებას სომხებთან, რამაც მთიანი ყარაბაღის ომის დროს მათი შევიწროება გამოიწვია, რის გამოც ისინი იძულებულნი გახდნენ სოფ. ნიჯიდან აყრილიყვნენ.

ოღუზის რაიონში მცხოვრები უდიები მართლმადიდებლები არიან, თუმცა მათ შორის სომეხთა ეკლესიის წევრებსაც ვხვდებით. ისინი, ძირითადად, სოფ. ნიჯში ცხოვრობენ. უნდა აღინიშნოს, რომ ქრისტიანობას უდიებმა თავისი ძველი რელიგიური წარმოდგენებიც შეუერთეს. ამის გამო სადღესასწაულო ცერემონიები უდიური რწმენებისა და ქრისტიანული კულტების ნაზავს წარმოადგენს (იხ. ქვემ.)

გვარები და
საცხოვრებელი გარემო

სოფ. ნიჯის დასახლება მოიცავდა 14 უბანს („აიზ-მაჰალა“ - ეზო-სოფელი): დალაქლუ, პაწილუ, მალიქლუ, ალჩულუ და სხვ. თითოეული უბანი შედგებოდა 5-25 გვარისაგან („ხოჲ“). მაგ., უბან მალიქლუს გვარებია: მურადაარხო, დამეჩაარხო, შირიანლუხ და სხვ. ყველა გვარს ჰქონდა თავისი სალოცავი („ქილისა“), საძოვრები, ყანები, ბაღები. საერთო სალოცავი არ ჰქონიათ. დიდ დღესასწაულებზე სალოცავად მიდიოდნენ სოფ. ვართაშენში - „იეღიშ არაქელში“ - და სოფ. ჯილტში (ამჟამად სომხები ცხოვრობენ), ჰქონდათ საერთო სასაფლაო. სოფ. ვართაშენი დასახლებული იყო გვარების („ოჲმაღ“) მიხედვით. ეს გვარებია: კანანჩი, ივანი, ყაზარი, ურუზი, ტღრი, თოსტინ, ჰაჯინ, აღასი, ქუმისა, ტოწკონი, ფოლადი, სილიკი, ჯინკორი, ყოტინ, კიწბაბა, პაჯიკი, ჰუპტანი, ტატანი, ხოსროვი, სილდირი, ფირინ, ნეშუმი, ხოშმატი, გუმბური, ველიხანი, გოგოლი, ფაფახჩინ, ჯეირან, ბულუნი და სხვ. თითოეული გვარი შედგებოდა 4-5 სახლისგან - ოჯახისგან („ქულატ“), ყოველი ოჯახი - 3-4 თაობისგან და აერთიანებდა 20-40 წევრს. სოფ. ყიშლაღი მდებარეობდა სოფ. ვართაშნიდან 2-3 კმ-ზე, დაბლობში, დასახლებული იყო გვარების მიხედვით. ყიშლაღური გვარებია: ხაჩიკი, მევათაღარი, ხანიკი, ყოფინღარი, ჰაივაზი, ნევათაღარი, ყარაბაღარი, ჯუღრაღარი, მისხალი, აღბაბა, აბრამაღარი, ჩალატეზი, ყორთუქალლი, თოლორაღარი, ფაფახში, ივანაღარი, იალაღარი, ყაზარაღარი, მათტარუნ, ტიღრაღარი და სხვ.

1919 წელს იქაური მცხოვრებლები აზერბაიჯანელების თავდასხმების გამო სოფ. ვართაშენში გადავიდნენ. სოფ. ზინობიანში მცხოვრებნი ყიშლაღურ და ვართაშნულ გვართა წარმომადგენლები არიან (ქართული ენის შესაბამისი დაბოლოებითურთ), აქვთ სალოცავი ნიში („ეველ“), რომელიც შედგება ვართაშნის სალოცავ „წიმერიდან“ წამოღებული ქვის, მიწისა და ჯვრისგან. სოფლის ცენტრში შენდება წმ. მარიამის სახელობის ეკლესია.

უდიები ძველად საცხოვრებელი ნაგებობის საძირკველს აგებდნენ ქვებით, კედლებს - გამოუწვავი აგურით, ხურავდნენ თივით. მაღალ სხვენში ინახავდნენ როგორც ადამიანების, ასევე საქონლის საკვების მარაგს. ჭერს ამაგრებდნენ ორი დედაბოძით („ოლ“). ცენტრში ჩაუქრობლად ენთო კერა. კერაში იწვოდა დიდი მორი, რომლის ბოლიც გარეთ გადიოდა, რის გამოც დღისით კარი არ იხურებოდა. კედლებზე მოთავსებული იყო ნიშები, სადაც ინახავდნენ ლოგინს, ჭურჭელს. შენობა შედგებოდა 2-3 ოთახისგან, მათგან ერთი სასტუმრო იყო. ეზოში განლაგებული იყო სამეურნეო ნაგებობანი: საქონლის სადგომი და თონე.

სამოსი. უდი მამაკაცის ტრადიციული სამოსია შარვალი, ჩოხა და ახალუხი, ტყავის ან ვერცხლის ქამრით, ფეხსამოსი - ჩექმა ან ტყავის ქალამანი, თავსაბურავი - ცხვრის ბეწვის ქუდი - „ფაფახი“ ან „დინგა“ (ყაბალახის მსგავსი).

უდი ქალის ტანსაცმელი შედგებოდა გრძელი პერანგისგან („გურატ“) და მიწამდე დაშვებული ფართო, წითელი შარვლისგან („ხოლოხ“). მის ზევით იცვამდნენ თეძოებიდან ნაოჭასხმულ, ახალუხის მსგავს „კავაის“, გრძელი, მუხლებამდე დაშვებული, ვერცხლის ღილებითა და მონეტებით მორთული, ბოლოებჩაჭრილი სახელოებით. „კავაის“ შალის ნაჭრით ან ვერცხლის ქამრით იკრავდნენ. „კავაის“ ქვემოთ ატარებდნენ წინსაფარს, რომელიც მკერდს ზემოთ იწყებოდა და მუხლებთან მთავრდებოდა. ახალგაზრდების „კავაი“ ღია ფერისა იყო, ხანდაზმულებისა - მუქი. ფეხზე იცმევდნენ ქოშებს („ლალაკანი“). თავსაბურავი მრავალფეროვანი ელემენტებისგან შედგებოდა: შავი მოსახვევის („მაცნ ჩარაგატ“) ზემოდან პერანგის ბოლომდე ეშვებოდა წითელი ფერის ჰაეროვანი ქსოვილი, ხოლო მოსახვევის ქვემოდან, თავის ორივე მხარეს, ყურს ზემოდან, მკერდზე ვერცხლის მონეტებით, მარგალიტებითა და სხვა თვლებით მორთული ქსოვილი. ქალი ქორწინებისას სახეს იბურავდა „იეშმაღით“, რომლის ქვემოდან მხოლოდ ცხვირი და თვალები უჩანდა. „იეშმაღი“ ქალს მთელი ცხოვრება უნდა ეტარებინა.

ნათესაური ურთიერთობები. უდიებს უძველესი დროიდან ახასიათებთ ნათესაობის სისტემის სამი ფორმა: სისხლითი, მოყვრობითი და ხელოვნური. სისხლითი ნათესაობის აგნატური კატეგორიის - საგვარეულოს („ოვლად“/ვართ/, „ხოი“/ნიჯ/) - შიგნით ქორწინება აკრძალულია შვიდ თაობამდე, კოგნატური ნათესაობის ჯგუფში თაობათა ზღვარის დაუდგენლად. მოყვრობითი ნათესაობის (ანუ ქორწინებით შეძენილი ნათესავების) ჯგუფს შიგნით ქორწინება ეკრძალებათ დაქორწინებულ წყვილთა ოჯახის წევრებს. ხელოვნური ნათესაობის ჯგუფში (ძმადნაფიცი - „ვიჩილუღ“, ნათლია - „ხაშბაბა“, რძით დანათესავებულნი) ისეთივე აკრძალვები მოქმედებს, როგორც სისხლით ნათესაობაში.

უდიების საქორწინო ურთიერთობაში ჯერ სარწმუნოებას ენიჭებოდა უპირატესობა და შემდეგ ეროვნებას. ვართაშნელ და ნიჯელ უდიებს შორის ნიჯელების მიერ სომეხთა სარწმუნოების აღი-არების შემდეგ აიკრძალა საქორწინო ურთიერთობა. ამიტომ ვართაშნელები, ნიჯელებთან შედარებით, უპირატესობას ერთმორწმუნე ინგილოებს ანიჭებდნენ და მათზე ათხოვებდნენ ქალებს. უმკაცრესად იკრძალებოდა საქორწინო ურთიერთობანი აზერბაიჯანელებთან. დღეს საქორწინო ურთიერთობისას სოციალურ-ეკონომიკური და სარწმუნოებრივი აკრძალვები აღარ არსებობს.

უდიებში ქორწინებისათვის დასაშვები ასაკი ქალისათვის 12-15, ხოლო ვაჟისათვის 15-17 წელი იყო. 17-18 წლის ქალი შინაბერად („კუამანდი ხინარ“/ვართ/, „კუამანდი ხუვარ“ /ნიჯ/) ითვლებოდა. მამაკაცისათვის არ არსებობდა საქორწინო ასაკის ზედა ზღვარი - საქორწინო ასაკის დადგომიდან გარდაცვალებამდე მას ყოველთვის შეეძლო დაქორწინებულიყო. დღეისათვის საქორწინო ასაკი 18 წლიდან იწყება.

უდიებში დასაქორწინებლად ქალს რელიგიური დღესასწაულების დროს ირჩევდნენ და ითავისებდნენ მას ქალის წარმომადგენელთან არყის დალევით, ქალისათვის მანდილის სროლით, საქანელაზე ჯოხის შეხებით ან რაიმე ნივთის დადებით.

უდიებმა იცოდნენ გარიგებით ქორწინებაც, დედის ძმის („ხალიკ“ /ვართ/, ხოჲლიკ“, „ხოჲლი“ /ნიჯ/) შუაკაცობით ან მაჭანკლის („ხოზამანდ“) მონაწილეობით. გარიგებით მოლაპარაკების („ხოალჲოლი“) წარმატებით დაგვირგვინების შემდეგ ეწყობოდა პატარა ნიშანი („მიწიკ ნიშან“) და დიდი ნიშანი („ქალა ნიშან“), რის შემდეგაც ქალი დანიშნულად ითვლებოდა. უდიებში ცნობილია, აგრეთვე, ბავშვის დაბადებამდე ან აკვანში დანიშვნა და მცირეწლოვანთა დანიშვნა. დიდი ნიშნობის შემდეგ ეწყობოდა „ფარჩის სტუმრობა“ („ფარჩინ ყონაღლუხ“) - ქალებს სასიძოს სახლში მიჰქონდათ ქსოვილები, ქადა-ნაზუქები, არაყი, ხილი, რითაც სასიძოს გზა ეხსნებოდა („ჩოჭეკევსუნი“) საპატარძლოს ოჯახისკენ. ნიშნობიდან ქორწილამდე ერთიდან ოთხ წლამდე გადიოდა.

ქორწილის წინა დღეს ირჩვედნენ ქორწილის მეთაურს („თოჲბაშ“) და მაყრებს, რიტუალურად აცხობდნენ პურს და კლავდნენ ხარს, სასიძო ნათლიასთან ერთად მიდიოდა საპატარძლოს ოჯახში, მიჰქონდა გამოსასყიდი და სასიძო-საპატარძლო ერთად ცეკვავდა. ქორწილის („ლაშკო“) დღეს სასიძოს ნეფედ აკურთხებდნენ („ბეგ ბესუნ“) გაპარსვა-განბანებით, მაყრები ესროდნენ ნიშანს - მაღალი ხის წვერზე დაკიდებულ ქათმის თავს, ხახვს ან ვაშლს, შემდეგ კი ქალები ნათლიასა და ნეფეს ქსოვილებით ასაჩუქრებდნენ. შუადღისას ნეფე მაყრებითურთ, ნეფის მამა და მამიდა („ჲენგა“) პატარძლის სახლში მიდიოდნენ, პატარძლის ძმას საალაყაფო გადასახადს („დოხყაზ ჰავყი“) გადაუხდიდნენ, ნიშანში ისროდნენ. სუფრასთან ნეფე გამოისყიდდა ბალიშს („დოშლიკ“), გაიბუტებოდა, პატარძლის სახლიდან გამოსაყვანად კართან გამოსასყიდს გადაიხდიდა. პატარძალი გამოეთხოვებოდა კერას და მამას, რომელიც ქსოვილის ან ჯოხის ერთ ბოლოს ნეფეს აძლევდა, მეორეს პატარძალს ან პატარძლის ხელს ჩაუდებდა ნეფეს ხელში და დალოცავდა. პატარძლის გამოყვანის შემდეგ პატარძლის დედა ქსოვილებით ასაჩუქრებდა ნათლიასა და ნეფეს, უძღვნიდა ან უცვლიდა მათ წითელ ვაშლს (ან ბროწეულს), შემდეგ ცეკვავდნენ, გამოისყიდდნენ მზითევს და ნეფე-პატარძალი მაყრიონითურთ ეზოდან გავიდოდა. თან მიჰყვებოდათ პატარძლის მამიდა და პატარა ძმა. მაყრებს მიჰყავდათ მამალი, რომელსაც აყივლებდნენ, უწმაწურ სიტყვებს ეუბნებოდნენ მამიდას და გამოსასყიდს უხდიდნენ ან ეჭიდავებოდნენ პატარძლის ახლობლებს ჩახერგილი გზის გასახსნელად. ეკლესიაში ნეფე-პატარძალი ჯვარს დაიწერდა და მაყრიონითურთ ნეფის სახლისკენ გაემართებოდა. მექორწილეებს ნათესავ-მეზობლები თავიანთ ჭიშკართან „ტუზლუღით“ (ტაბაკი ერბოკვერცხით, პურით, არყითა და სამი სანთლით) ხვდებოდნენ. ნეფის ეზოში შესვლისას ნეფე-პატარძალი გაივლიდა გადაჯვარედინებულ ხმლებს შორის ჭიშკართან დადებულ ჯაჭვზე და მიწაში ჩაფლულ ნალზე. ეზოში პატარძალს ნორჩი ხის ძირას დააყენებდნენ, ნათლია ფეხებთან ცხვარს დაუკლავდა და სისხლს სახესა და ხელებზე წაუსვამდა. ნეფის დედა მიულოცავდა პატარძალს - თავზე დაადებდა ქსოვილს. ჩამოატარებდნენ ხონჩებს, ცეკვავდნენ და ნეფე-პატარძალს სახლის კარამდე მიაცილებდნენ. პატარძალი კარს კარაქს წაუსვამდა, მაყრები კი კარზე წასმულ კარაქს ერთმანეთს საულვაშეზე უსვამდნენ. ოთახში შესვლისას პატარძლის ძმა ცდილობდა პატარძალს ზღურ-ბლზე არ გადაებიჯებინა, მაგრამ მაყრებს თავისი გაჰქონდათ. პატარძალი მულს ჭრელი ფარდით („გერდაქ“) გამოყოფილი ოთახის კუთხეში შეჰყავდა, სადაც ის ფეხ-შიშველი უნდა მდგარიყო პატარა ბალიშზე, სანამ დედა არ შეცვლიდა ან დედამთილი ფულს არ აჩუქებდა. როცა პატარძალი დაჯდებოდა, კალთაში პატარა ბიჭს ჩაუსვამდნენ. მაყრები სუფრას მიუსხდებოდნენ. სუფრასთან ეპატიჟებოდნენ მოგვიანებით მისულ პატარძლის მშობლებსაც. ნეფის მამა პატარძლის მამას მიაწვდიდა პურს, რომელსაც ორივე თავის მხარეს გაწევდა, შეჭამდა, არაყს ან ღვინოს დააყოლებდა და დაილოცებოდა. ასევე იქცეოდნენ ნეფე-პატარძლის დედებიც ქმრების თანდასწრებით. მაყრები მთელ ღამეს ქეიფობდნენ, ნეფე კი შეუმჩნევლად იპარებოდა ნათლიის სახლში. ქორწილის მეორე დღეს პატარძლის ოჯახის ქალებს ფლავი („ჭაჲნახუფი“) მიჰქონდათ ნეფის ოჯახში. ხსნიდნენ მზითვის სკივრს. ნათლიის სახლიდან დაბრუნებულ ნეფეს მამიდა პატარძალს ჩააბარებდა, ჩაკეტილს გახსნიდნენ - ხარის სისხლში ამოვლებულ კვანძსაც. პატარძალთან წოლის შემდეგ ნეფე ფანჯრიდან გაიპარებოდა ნათლიის სახლში. თუ პატარძალი ქალწული აღმოჩნდებოდა, გამოიყვანდნენ („ბინ ჩოჭეკევსუნ“), ნათლია თავსაბურავს მოხსნიდა და ფულით დაასაჩუქრებდა, პატარძლის ოჯახს კი „თავჯას“ დოქით ღვინოს და ვაშლს გაუგზავნიდნენ, თუ ქალწული არ აღმოჩნდებოდა, ქურქს უკუღმა ჩააცმევდნენ და მშობლებთან გაუშვებდნენ. საღამოს პატარძალს ფეხები უნდა დაებანა მამამთილ-დედამთილისთვის და შემდეგ სხვათათვისაც, ვინც ოჯახ-ში იმყოფებოდა. პატარძალს უფროსების წინაშე სახე მუდამ დაფარული უნდა ჰქონოდა, არ უნდა დალაპარაკებოდა დედამთილ-მამამთილს და უფროს მაზლს, მანამ სანამ მამამთილი საჩუქარს არ მისცემდა, არ შეეძლო მათი და ქმრის სახელების წარმოთქმა და სხვების თანდასწრებით ქმართან ლაპარაკი. ახალი უდიური საქორწილო წეს-ჩვეულებები, ძირითადად, მსგავსია ძველისა, თუმცა ნაკლებრიტუალურია.

დაკრძალვა. ადამიანის გარდაცვალებისთანავე მის დასატირებლად განსვენებულის ოჯახში ახლობელ-ნათესავები იკრიბებოდნენ. განბანებისა და ზიარების შემდეგ მიცვალებულს ეზოში გამოასვენებდნენ და სპეციალურად გამზადებულ კიბეზე („სალაპა“) დაასვენებდნენ. მღვდელი მიცვალებულს გულზე დაადებდა ჯვარს, რომელსაც ყველა იქ მყოფი ეამბორებოდა და ფულსაც დებდა. მიცვალებულს კიბითვე მიასვენებდნენ ეკლესიაში და იქ ტოვებდნენ. მეორე დღეს, ლიტურგიის შემდეგ, მიცვალებულის გარშემო ქალები დასხდებოდნენ და დაიტირებდნენ. ერთ-ერთი მოტირალი ქალი ჩამოთვლიდა მიცვალებულის ღირსებებს, სხვები კი უსიტყვოდ მოთქვამდნენ. რამდენიმე ხნის შემდეგ მღვდელი ქალებს ტირილს შეაწყვეტინებდა, კაცები მიცვალებულს სასაფლაოზე წაასვენებდნენ, მიწაში ამოშენებულ სამარხში ჩაასვენებდნენ, სამარეს გადახურავდნენ და მიწას დააყრიდნენ, ქალები კი გარდაცვლილის ოჯახში ბრუნდებოდნენ. დასაფლავების შემდეგ კაცებიც გარდაცვლილის ოჯახში მიდიოდნენ ქელეხზე („ფათარაკ“). „ფათარაკს“ შვიდჯერ იხდიდნენ. მეორე „ფათარაკზე“ ყველას მიჰქონდა ფლავი და ღვინო. მერვე დღეს სასაფლაოზე გარდაცვლილის ახლობელ-ნათესავები იკრიბებოდნენ, მიცვალებულის ორ გამბანავს გარდაცვლილის ტანსაცმელს უნაწილებდნენ და კვლავ „ფათარაკს“ მართავდნენ. მიცვალებულის ხსოვნის პატივსაცემად სექტემბრის შუა კვირას სასაფლაოზე გადიოდნენ, მიჰქონდათ „ტაბაკი“ - ფლავი, ხილი, ტკბილეული, ღვინო.

დღესასწაულები

უდიების რელიგიურ დღესასწაულებია: 1. ბზობის კვირა („ზარაზართარ“) - გოგონები და პატარძლები ეკლესიაში მიდიოდნენ წირვაზე. ქალი, რომელსაც ოჯახში მიცვალებული ჰყავდა, უთენია ურიგებდა ბავშვებს ხილს, სასიძო საპატარძლოს ახლობლებს ხილს მიართმევდა, საპატარძლოს კი - ფულსა და მანდილში გახვეულ სანთელს („ჩირაღუნ აჲლუღ“), 2. აღდგომა („ახწიმა“) - აღდგომის წინა დღეს, მზის ჩასვლისას, უდიები ეკლესიასთან იკრიბებოდნენ, მიჰქონდათ მოხარშული ცხვრის ხორცი („ახარ“), რომელსაც ღარიბებს უწილადებდნენ და ზეიმობდნენ (ცეკვავდნენ, მღეროდნენ, უკრავდნენ ზურნას). იმ ღამით კლავდნენ შესაწირავ ცხვრებს, რომელთაც წინასწარ შეგროვებული ფულით ყიდულობდნენ და ხორცს არიგებდნენ. აღდგომის მეორე დღეს უდიები სასაფლაოზე გადიოდნენ (მიჰქონდათ წითელი კვერცხები, ფლავი და ხილი), მესამე დღეს დიდ ეკლესიაში („ქალა გერგეც“) იკრიბებოდნენ სალოცავად და ცხვრის შესაწირად. „ქალა გერგეცის“ ეკლესია სოფ. ვართაშნის სამხრეთ ნაწილში მთაზე მდებარეობდა და წმინდა ხეებით იყო გარშემორტყმული. ეკლესიაში სალოცავად დადიოდნენ როგორც უდიები (სხვა სოფლებიდანაც), ასევე სომხებიც. სომხები „ქალა გერგეცს“ „იეღიშ არაქელის“ (წმინდა ელისეს) ეკლესიას უწოდებდნენ, რის გამოც უდიებსა და სომხებს შორის გამუდმებული დავა მიმდინარეობდა. საბაბიც ჰქონდათ: ეკლესია აშენდა უდი პეტრე სილიკის მიწაზე, რომლის შთამომავლებმაც გრიგორიანული სარწმუნოება მიიღეს და ეკლესიაც გრიგორიან მორწმუნეებს გადასცეს; 3. ფერისცვალობა („ვართივარ“) - გოგონები იღებავდნენ თითებს, კრეფდნენ ხილს და მინდვრის ყვავილებს, რომლებისგანაც ჯვრებს აკეთებდნენ. ხილი და ჯვარი მიჰქონდათ ნათესავ-ახლობლებთან, საფასურად იღებდნენ ფულს და ძღვენს, რომელსაც ერთად მიირთმევდნენ. ბიჭები და გოგონები „წიმერის“ ეკლესიასთან იკრიბებოდნენ, ცეკვავდნენ, ერთმანეთს სიმღერაში ეჯიბრებოდნენ; გოგონები საქანელაზე ქანაობდნენ, სადაც ხშირად მათი „სახელდახელოდ დათავისების“ რიტუალიც იმართებოდა.

უდიები საქართველოში გადმოსახლების შემდეგ აღნიშნავენ ორ მაისს, იკრიბებიან სოფლის მახლობლად, მოედანზე და ზეიმობენ, ცეკვავენ, მღერიან, ჭიდაობენ და სხვადასხვა თამაშობებით ერთობიან. ამ დღეს ყველა უდის სახლის კარი ღიაა ნებისმიერი სტუმრისთვის - ახლობლისა თუ უცხოსთვის, - ყველას გულღიად უმასპინძლდებიან.

უდიებმა რელიგიური დღესასწაულების დროს სხვადასხვა თამაშობანი იცოდნენ: „ზანგუ“ და „ნიკო ბეშ ჰინგ“ (თამაშები ბურთით), „ჩილინგ ჰსთი“ (თამაში ჯოხებით), „ჩიზ“ (თამაში ბურთითა და ჯოხებით), „ხან“ (ყეენობა) და სხვ.

უდიები მრავალფეროვან (დაახლოებით ორმოცდაათამდე) ყოველდღიურ და სარიტუალო კერძს ამზადებენ. მათგან აღსანიშნავია: ერბოს ფლავი („ჭაჲნახუპ“), მზადდება ქიშმიშით, წაბლით, ქათმის ხორცითა და ბრინჯით, ლობიოს ფლავი („ფახლინხუპ“) - მზადდება ლობიოთი და ბრინჯით, გოზინაყი („გოზინაყ“) - მზადდება დანაყული ნიგვზითა და თაფლით, მიართმევენ სტუმარს.

უდიების რწმენით, არსებობენ კეთილი სულები - ანგელოზები, რომლებიც ხალხს სამეურნეო საქმიანობაში ეხმარებიან და ბოროტი სულები: ალი („ჰალ“), ჯინნი („ჯინ“), ეშმაკი („შეითან“), კოჭლი ეშმაკი („კალა შეითან“), სულთამხუთავი („ქავთაე ქსტი“), რომელთაც ზიანი მოჰქონდათ ადამიანებისთვის. ისინი, ცხოველების სახით მოვლენილნი, იტაცებდნენ ბავშვებს, აცლიდნენ ადამიანებს გულ-ღვიძლს და აწამებდნენ მათ.

უდიური გამოცანები („თაფმაჩიუხ“): ერთ ქვევრში ორნაირი ღვინო რა არის? (კვერცხი).

„სა კოჲე ბოშ პაგ-ჯ რა ი, - ეკა - ა? (ჴოხლა).

2. ერთ თონეში ორნაირი პური: ერთი თბილი, ერთი ცივი, - რა არის? (მზე და მთვარე).
„სა თარნინ ბოშ პაგჯ რა შაუმ: სო გამ, სო ჩახ, ეკა - ა? (ბეღგ ყა ხაშ)“.

უდიური ლექსი („აზბარ“) - სატრფიალო:

დოდინ ხინარ ჭენებაჭი,
ბეზ უკინ ჭან ხენებაქი
გოლო-ზ-ბუყი ზაჭ ბეღაენე,
ბეზ დილაგ თამ-თე-ნე-ბაქი
ზუ თადალ შუმახუქან,
ვი ფეხ ბეზ ლახო საქან,
ან ინგან მუჭა-ნ-ქარხო,
აგარ უნ ბეზი ბაქან.

დოდაანთ გოგომ გაიარა,
ჩემი გულის ერბო დადნა
(წყლად იქცა).
ძალიან ვისურვე ჩემკენ ეყურა,
ჩემი ნანატრი რამ არ შესრულდა.
ჩემს მოსაცემად პურს თუ შეჭამ,
შენს თვალს თუ ჩემზე დააგდებ
ჩვენ თავიდანვე ტკბილად
ვიცხოვრებთ,
თუკი შენ ჩემი იქნები.

თანამედროვე ვითარება

უდიების საქართველოში ჩამოსახლება 1920-იან წლებს უკავშირდება. ისინი ყვარლის რაიონში დამკვიდრდნენ. სოფელს, სადაც ისინი პირველად დასახლდნენ, ზინობიანი ეწოდა იმ პიროვნების პატივსაცემად, რომელმაც ემიგრირებულ უდიებს უწინამძღვრა. მისი სახელი იყო ზინობ სელიკოშვილი. 1937 წელს საბჭოთა კავშირში მიმდინარე რეპრესიების დროს სელიკოშვილი დააპატიმრეს და სოფელს ოქტომბერი დაარქვეს.

1921-22 წლებში აზერბაიჯანში გაჩაღებული სამოქალაქო ომის სირთულეებმა ვართაშენის მცხოვრებთა ნაწილი, რომელიც მართლმადიდებლობას აღიარებდა, აიძულა საქართველოში გადმოსახლებულიყო. ვართაშენში უდიები, ძირითადად, მიწათმოქმედებას მისდევდნენ: თესავდნენ ხორბალს, ქერს, ფეტვს, მოჰყავდათ ბრინჯი და ყურძენი. მესაქონლეობას ისინი ნაკლებად ეტანებოდნენ. მათი შემოსავლის ერთ-ერთი წყარო მეაბრეშუმეობაც იყო.

საქართველოში გადმოსახლების შემდეგ უდიებმა არსებითად შეინარჩუნეს ტრადიციული სამეურნეო დარგები, თუმცა სოფ. ზინობიანში, ძირითადად, ქერისა და სიმინდის მოყვანა დაიწყეს. გადმოსახლების პირველ წლებში ბრინჯიც მოჰყავდათ, თუმცა შემდგომ, რეგიონში შექმნილი ეკონომიკური ვითარების გამო, ამ კულტურამ დაკარგა სამეურნეო მნიშვნელობა. თანდათანობით გაქრა აგრეთვე, მეურნეობის ტრადიციული დარგი - კრამიტის წარმოება. უდიებმა მეზობელ რაიონებში სეზონურ სამუშაოებზე სიარულიც დაიწყეს, რაც ადრე, ვართაშენში, არ იყო მათთვის დამახასიათებელი. სოფ. ზინობიანში უდიების ცხოვრების პირველ ათწლეულში სეზონურ სამუშაოზე მათთან ლეზგები ჩადიოდნენ. ლეზგებისა და უდიების საურთიერთო ენა აზერბაიჯანული იყო.

ცვლილებები მოხდა სახლის მშენებლობის ტრადიციაშიც. საქართველოში უდიები ტყიან ადგილებში დასახლდნენ, ამიტომ ქვის სახლების ნაცვლად ხის სახლების მშენებლობა დაიწყეს. მოგვიანებით მათმა სახლებმა ქართველთა სახლების სახე მიიღო.

დროთა განმავლობაში შეიცვალა მათი ჩაცმის სტილიც და სრულიად გაქრა ქალის მიერ თავსაბურავის ტარებისა და სახის ქვედა ნაწილის დაფარვის ტრადიციაც. ქართველებთან თანაცხოვრებამ შეცვალა მიცვალებულის დაკრძალვის წესიც. თუ ვართაშენში გარდაცვალებიდან მეორე დღესვე ხდებოდა დაკრძალვა, საქართველოში, ადგილობრივი ტრადიციის გავლენით, ეს ვადა 3-4 დღემდე გაიზარდა.

მცირერიცხოვნობის მიუხედავად, უდიები ინარჩუნებენ ეთნიკურ თვითმყოფადობას (თვითდასახელება უდი). უდიების უმრავლესობა კარგად ფლობს ქართულ ენას. ამას ხელს უწყობს ყოველდღიური ურთიერთობა ქართველებთან და საშუალო სკოლა, სადაც სწავლა ქართულად მიმდინარეობს. სოფ. ზინობიანში ახლად დასახლებულმა უდიებმა იცოდნენ აზერბაიჯანულიც, მაგრამ შემდგომმა თაობებმა აზერბაიჯანული ენა აღარ იციან. ვართაშენში უდიებმა, სომხებთან თანაცხოვრების შედეგად, სომხურიც იცოდნენ. ქართულის, სომხურის, აზერბაიჯანულის გარდა, უდიებს შორის ფართოდ იყო გავრცელებული რუსული ენაც. სოფ. ზინობიანში ჩამოსახლების შემდეგ უდიები უმაღლესი განათლების მიღებას თბილისში ამჯობინებდნენ, ცოტანი მიდიოდნენ ამისთვის რუსეთში.

1970-იანი წლებისათვის სოფ. ზინობიანში უდიური სიმღერები შემორჩენილი აღარ იყო. ადგილობრივი მცხოვრებნი ქართულ და აზერბაიჯანულ სიმღერებს მღერიან. სხვა ხალხებთან თანაცხოვრებამ შერეულ ქორწინებებსაც შეუწყო ხელი. თავიდან უფრო ხშირი იყო ქართველი ქალების გათხოვების ფაქტები უდიებზე. მერე და მერე კი უდი ქალებიც თხოვდებოდნენ ქართველებზე.

უდიებს სკოლაში მშობლიური ენის შესწავლის საშუალება მცირე ხნით მიეცათ 1934-39 წლებში. შემდგომ უდიური ენის შესწავლა შესაძლებელი შეიქნა მხოლოდ 2002 წელს, როდესაც უდიური ენის შემსწავლელი კურსები გაიხსნა და თითქმის ერთი წელი მოქმედებდა, სანამ ფინანსური დახმარება არ შეწყდა. კურსებს პრინცი ჰანს ფონ ზაქსენ ალტენბურგი აფინანსებდა, რომელიც უდიების საკითხით არის დაინტერესებული. მამული ნეშუმაშვილის განცხადებით, საქართველოს უდიების ასოციაციამ უდიური ენის სასწავლო პროგრამა ქართული ალფაბეტის საფუძველზე შექმნა, რადგანაც უდიები ქართულ გარემოში ცხოვრობენ და ბავშვობიდანვე მხოლოდ ქართულად საუბრობენ.

უდიების კულტურული მემკვიდრეობის შენარჩუნებისათვის საქართველოს უდიების ასოციაციამ ადგილობრივ სკოლაში ისტორიული მუზეუმი დააფუძნა, რომელიც 2003 წელს გაიხსნა. პროექტი დონორების დახმარებით 1000 ამერიკული დოლარით დაფინანსდა. მუზეუმს სკოლის პირველი სართულის ერთი ოთახი უკა-ვია. ამჟამად ეს მუზეუმი მსოფ-ლიოში ერთ-ერთ ყველაზე მცირერიცხოვან ერს ეთნიკური იდენ-ტიფიკაციის გაღვივებასა და შენარჩუნებაში ეხმარება.

თამარ შარაბიძე
სტატიაში თავები: რაოდენობა და განსახლება,
რელიგია და უდიები საქართველოში (თანამედროვე ვითარება)
მოამზადა მამუკა კომახიამ