ოც წელიწადზე მეტია საქართველო ცდილობს დემოკრატიის გზაზე სიარულს. ამ გზაზე გვქონდა წარუმატებლობებიც და მიღწევებიც. წარმატებად ნამდვილად ვერ ჩაითვლება გადატრიალებები და რევოლუციები, საზოგადოების გაუთავებელი სწრაფვა ბელადისა თუ „კეთილი მეფისკენ“, რომელიც „მამა და მარჩენალი“ უნდა იყოს და საზოგადოების კეთილდღეობა მარტომ უზრუნველყოს, ლიდერის გარემოცვის მუდმივი მცდელობა აღადგინოს საბჭოთა დროიდან კარგად ნაცნობი ერთპარტიული მმართველობა. სამაგიეროდ თანდათანობით ჩამოყალიბდა სახელმწიფო თუ საზოგადოებრივი ინსტიტუციები და, რაც მთავარია, ერთხელ მაინც მოხერხდა ხელისუფლების შეცვლა არჩევნების გზით, რამაც საგრძნობლად დაგვაახლოვა ცივილიზებულ სამყაროს. მაგრამ დემოკრატია სტაბილური და შეუქცევადი პროცესი რომ იყოს, იგი არ უნდა ეფუძნებოდეს წამხედურობას ან მმართველის კეთილ ნებას და მოქალაქეთა ცხოვრების წესად უნდა იქცეს. ამისათვის წარმატებული პრაქტიკული გამოცდილების გვერდით საჭიროა სამოქალაქო განათლება. სამოქალაქო განათლება, თავის მხრივ, გულისხმობს უფრო მეტი სახელმძღვანელო ლიტერატურის შექმნას, კლასიკური თუ თანამედროვე ნაშრომების თარგმნას, რომლებიც დემოკრატიული საზოგადოების იდეათა გავრცელებას შეუწყობს ხელს. ბუნებრივია, ამ ტიპის ლიტერატურის გააზრება შეუძლებელია დემოკრატიული მმართველობის საფუძვლების, მისი ფუნდამენტური პრინციპებისა თუ ინსტიტუციების შესწავლის გარეშე. მეორე მხრივ, ნებისმიერ სოციუმში ღია საზოგადოების ღირებულებათა დამკვიდრებისა და გავრცელებისათვის აუცილებელია იმის ცოდნა, თუ რამდენად მზადაა საზოგადოება ამ იდეათა შესათვისებლად.

ზემოთქმულის გათვალისწინებით, ვფიქრობთ, სამოქალაქო განათლების ხელშეწყობის პროცესი საქართველოში გულისხმობს როგორც კლასიკური დემოკრატიული მოდელების, მისი ინსტიტუტებისა თუ პრინციპების პოპულარიზაციას საზოგადოების ფართო ფენებში, ასევე იმის კვლევასა და ანალიზს, თუ რომელი დემოკრატიული ინსტიტუტები, მოდელები, ღირებულებები გვხვდება საქართველოს პოლიტიკურ და სოციალურ სტრუქტურებში, ქართულ სამართალწარმოებაში, ქართულ ადათებში, როგორია ამ ინსტიტუტების დემოკრატიულობის ხარისხი, რამდენად ორგანულია ისინი ქართული მენტალობისათვის.

თანამედროვე ცივილიზებული სამყაროს საფუძველთან, ანტიკურ დემოკრატიასთან დაკავშირებული პრობლემები კარგადაა შესწავლილი როგორც სპეციალურ, ისე სამეცნიერო-პოპულარულ ლიტერატურაში. თუმცა მეცნიერთა ინტერესი ძირითადად ათენური დემოკრატიის შესწავლისკენ არის მიმართული. ფართო პუბლიკისათვის შედარებით ნაკლებადაა ცნობილი ის გზა, რომელიც ბერძნულმა საზოგადოებამ გაიარა დემოკრატიის კლასიკურ მწვერვალებამდე, ასევე, ძვ. წ. V-IV სს-ის ათენის მეზობელთა საზოგადოებრივი წყობა, ანუ ის ისტორიული კონტექსტი, რომელშიც კლასიკური ათენი იმყოფებოდა. ამის მიზეზი, ნაწილობრივ, ისაა, რომ თავად ბერძნები „დემოკრატიას“ მხოლოდ ხალხის პირდაპირ მმართველობას, ე.ი. ათენურ მოდელს უწოდებდნენ.

რაც შეეხება ქართულ რეალობას, მიუხედავად იმისა, რომ ქართულ ეთნოგრაფიაში, ფოლკლორში, ისტორიოგრაფიაში საფუძვლიანადაა შესწავლილი ქართული მთისა თუ ბარის სოციალური ინსტიტუტები, სახელმწიფო სტრუქტურები, სამართლის წარმოების წესები, ჩვეულებითი სამართლის ნორმები (ივ. ჯავახიშვილი. ვ. ბარდაველიძე. მ. კეკელია, ი. დოლიძე, გ. ნადარეიშვილი, რ. ხარაძე, გ. გასვიანი. ს. მაკალათია, თ. ოჩიაური, მ. კანდელაკი, ბ. ნიჟარაძე და სხვ.), დღემდე ეს მასალა არაა კომპლექსურად შესწავლილი მასში დემოკრატიული ელემენტებისა თუ ტენდენციების ძიების თვალსაზრისით. ეს არცაა გასაკვირი, რადგან საბჭოთა კავშირის იდეოლოგიური წნეხის პირობებში წინასწარ იყო განსაზღვრული, რომ მთაში პირველყოფილ-თემური წყობის გადმონაშთები უნდა მოგვეძია, ბარში კი გარკვეული მომენტიდან - ფეოდალური ურთიერთობები. „განვითარებული მონათმფლობელური დემოკრატიის“ ელემენტების ძიება „უფროსი ძმისადმი“ უპატივცემულობად ჩაგვეთვლებოდა - თუ რუსებს არ ჰქონდათ საკუთარი ანტიკურობა, ჩვენ რატომღა უნდა გვქონოდა? ცხადია, რომ ჩვენ არც გვქონია ჩვენი ათენი თუ რომი, მაგრამ ერთი შეხედვითაც კი საკმაოდ საყურადღებო მსგავსებებია ზოგადად ანტიკურ სამყაროსა და ქართულ მასალას შორის. ამ მსგავსება-განსხვავებათა შედარებით ნეიტრალურად, ობიექტურად წარმოჩენის საშუალებად მივიჩნიეთ ენციკლოპედიური ცნობარის ფორმატი.

ამასთანავე, განსაკუთრებით უნდა გავამახვილოთ ყურადღება იმაზე, რომ დღემდე არ არსებობს არც ქართულ და, სხვათა შორის, არც ევროპულ ენებზე ენციკლოპედიური ცნობარი, რომელიც დაინტერესებული საზოგადოების ფართო ფენებს გააცნობდა თუნდაც მხოლოდ ანტიკური სამყაროს დემოკრატიულ ინსტიტუტებსა და პრინციპებს. არადა, ასეთი ტიპის ენციკლოპედიური ცნობარის შექმნა ერთობ საშური საქმეა როგორც წარსულის სწორად შესაფასებლად, ასევე, გარკვეულწილად, დღევანდელი პრობლემების გადასაჭრელადაც.

პროექტის ფარგლებში გამოსაცემად მომზადდა ენციკლოპედიური ცნობარი, რომელიც მოიცავს დემოკრატიის ჩასახვა - განვითარება - ფუნქციონირებასთან დაკავშირებულ მრავალრიცხოვან ცნებას, ინსტიტუტს, ტერმინს (ანტიკურ სამყაროსა და საქართველოში). ქართული საზოგადოებრივი ცხოვრების დემოკრატიული ელემენტების განხილვა ბერძნულ-რომაული ანალოგების ფონზე დაგვეხმარება როგორც ცალკეული ინსტიტუციების, ასევე ზოგადად ქართულ საზოგადოებაში დემოკრატიული ტენდენციების განსაზღვრაში, რასაც, თავის მხრივ, დემოკრატიის მშენებლობის საქმეში პრაქტიკული მნიშვნელობა ექნება.

ენციკლოპედიური ცნობარი, თავისი ფორმატისა და სტრუქტურიდან გამომდინარე, მკითხველთა ფართო ფენისათვისაა განკუთვნილი. ავტორებს იმედი აქვთ, რომ ის შეიძლება გამოდგეს აგრეთვე დამხმარე სახელმძღვანელოდ სხვადასხვა ჰუმანიტარული თუ საზოგადოებრივი დარგების შემსწავლელთათვის.

ცნობარის ძირითად ნაწილს წარმოადგენს საენციკლოპედიო სტატიები, რომლებიც ეძღვნება სოციალურ ფენებს, თანამდებობებებს, საზოგადოებრივ და პოლიტიკურ ინსტიტუციებს, ისტორიულ ფიგურებს, რომლებსაც გარკვეული შეხება აქვთ საზოგადოებრივ მოწყობასთან, სოციალურ ურთიერთობებთან, დემოკრატიულ ტენდენციებთან და მათ განვითარებასთან. ამას წინ უძღვის შესავალი და განმაზოგადებელი სტატიები, რომლებშიც შედარებულია საზოგადოებრივი ცხოვრების მნიშვნელოვანი სფერო ანტიკურ საბერძნეთში, რომში და საქართველოში. ცხადია, ეს შედარებითი ანალიზი არ შეიცავს შორსმიმავალ დასკვნებს, მით უფრო, კონკრეტულ რეკომენდაციებს პოლიტიკოსებისათვის. ჩვენ ვიფარგლებით ინფორმაციით, რომელსაც, გარკვეული ფორმით დალაგებულს, წარვუდგენთ საზოგადოებას განსჯისათვის.

ბერძნული და ლათინური ტერმინები უმთავრესად მოცემულია სახელობითი ბრუნვის ფორმით. ცალკეულ შემთხვევებში ხარკს ვუხდით ტრადიციას (მაგ., არქონი/არქონტი). ბერძნული ტერმინები გადმოცემულია ერაზმული წაკითხვით, ლათინური ტერმინებისთვის ვიყენებთ ტრადიციულ ფორმებს შეთვისებულს შუასაუკუნეების ლათინურიდან.

სამუშაო ავტორებს შორის ამგვარად გადანაწილდა:

საენციკლოპედიო სტატიები: საბერძნეთი - ქეთევან ნადარეიშვილი; რომი - მანანა ფხაკაძე და ქეთევან გარდაფხაძე; საქართველო - თამარ თარხნიშვილი და თეა დულარიძე.

განმაზოგადებელი სტატიები: საზოგადოებრივი და სახელმწიფო მოწყობა - თამარ თარხნიშვილი და ლევან გორდეზიანი; ეკონომიკა - თეა დულარიძე; კანონმდებლობა, კანონშემოქმედება და სამართალწარმოება - ქეთევან გარდაფხაძე; ქალი და ოჯახი - ქეთევან ნადარეიშვილი; დემოკრატიული რეფორმები და რეფორმატორები - მანანა ფხაკაძე; შესავალი - ლევან გორდეზიანი.

ავტორები დიდ მადლობას უხდიან კოლეგებს: ქეთევან აბესაძეს, გია გელაშვილს, რისმაგ გორდეზიანსა და გია ჟორჟოლიანს იდეის მხარდაჭერისა და საყურადღებო შენიშვნებისათვის, აგრეთვე ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის კლასიკური ფილოლოგიის, ბიზანტინისტიკისა და ნეოგრეცისტიკის ინსტიტუტსა და საგამომცემლო პროგრამა „ლოგოსს“ პროექტის ტექნიკური უზრუნველყოფისათვის და, განსაკუთრებით, ფონდს „ღია საზოგადოება - საქართველო“ პროექტის დაფინანსებისათვის.

დემოკრატია, როგორც ცნობილია, ბერძნული სიტყვაა და „ხალხის მმართველობას“ ნიშნავს. დღეს ცივილიზებულ სამყაროში იგი მიჩნეულია სახელმწიფოსა თუ საზოგადოების მართვის ოპტიმალურ ფორმად და ქვეყნების უმრავლესობა, დამოუკიდებლად იმისაგან, როგორ აღიქვამს მას დანარჩენი სამყარო, თავს დემოკრატიულს უწოდებს. მათ რიცხვშია ამერიკის შეერთებული შტატებიც, რომელიც ბევრისათვის თანამედროვე დემოკრატიის ეტალონია, სხვებისათვის კი - მსოფლიო ბატონობაზე პრეტენზიის მქონე იმპერია, აგრეთვე კორეის სახალხო დემოკრატიული რესპუბლიკა, რომელიც თავს ასევე დემოკრატიის მწვერვალად მიიჩნევს, მსოფლიოში კი ყველაზე მძიმე დიქტატორულ რეჟიმადაა აღიარებული. დემოკრატიის საკმაოდ თავისებური ფორმა იყო საბჭოთა კავშირში და მის სატელიტ ქვეყნებში, რაც გარკვეული თვალსაზრისით განაპირობებს ხალხის განწყობილებებსა და სახელმწიფო მოწყობას პოსტსაბჭოთა სივრცეში.

დემოკრატიის ესოდენ განსხვავებული გაგება დამოკიდებულია, ერთი მხრივ, პოლიტიკურ მისწრაფებებსა და გემოვნებაზე - ყველას უნდა საუკეთესო იყოს და საკუთარი მოდელი თუ გულწრფელად არ მოსწონს, მის გამართლებას მაინც ცდილობს. მეორე მხრივ, თავად ტერმინის დეფინიცია იძლევა ასეთ საშუალებას. საერთოდ, ის ტერმინები, რომელთა მნიშვნელობაც, ერთი შეხედვით, თავისთავად ცხადია, ძნელად ექვემდებარებიან ზუსტ განსაზღვრას. ფ. ნიცშეს სიტყვებით რომ ვთქვათ, განმარტებადი მხოლოდ ის არის, რასაც ისტორია არა აქვს. მართლაც, საზოგადოებრივი ცხოვრების ამსახველი ძირითადი ცნებები დროთა განმავლობაში მნიშვნელოვნად იცვლებოდნენ და, მიუხედავად იმისა, რომ მეტ-ნაკლებად ინარჩუნებდნენ პოზიციას სემანტიკური ველის ფარგლებში, მათი კონკრეტული გამოვლინებები ერთმანეთისაგან ძალიან განსხვავდებიან. განსაკუთრებით ძნელია ამ ცნებების მნიშვნელობის ზუსტი საზღვრების დადგენა.

ბერძნები ყოველდღიური, ოპერატიული გადაწყვეტილებების მიმღების ვინაობისა თუ რაობის მიხედვით განასხვავებდნენ მმართველობის ფორმებს: მონარქია, ტირანია, არისტოკრატია, ტიმოკრატია, ოლიგარქია, დემოკრატია. აღსანიშნავია, რომ ბერძნების სახელმწიფოებრივი მოწყობის ძირითადი ფორმა - პოლისი, პირველ რიგში, თავისუფალი ადამიანების გაერთიანება იყო და ამ ერთობაში უმნიშვნელოვანესი გადაწყვეტილებები ხალხის მიერ მიიღებოდა (როგორც წესი, სახალხო კრებაზე). ბერძნებს ეს ფაქტი კარგად ჰქონდათ გაცნობიერებული და ისინი მიჯნავდნენ ელინებს, ცივილიზებულ ხალხს, რომელიც ბუნებრივი საზოგადოებრივ-პოლიტიკური მოწყობის პირობებში ანუ პოლისებად ცხოვრობს, ბარბაროსებისაგან, რომელთა ცხოვრების წესიც განსხვავებულია.

დემოკრატიის დღევანდელი გაგებიდან გამომდინარე, ჩვენ შეგვიძლია ყველა პოლისი არსებითად დემოკრატიულად განვიხილოთ.

მაგრამ თავად ბერძნები დემოკრატიას უწოდებდნენ მხოლოდ ხალხის უშუალო მმართველობას, რომელიც ათენსა და მის მოკავშირე ზოგიერთ პოლისში განხორციელდა. ათენში მმართველობის ეს ფორმა დაახლოებით საუკუნე-ნახევარს ფუნქციონირებდა მეტ-ნაკლებად წარმატებით, სხვაგან კი კიდევ უფრო მოკლე ხნის მანძილზე.

დემოკრატიის განვრცობილ და პოზიტიურ დახასიათებას გვთავაზობს თუკიდიდე, რომელიც ამ სიტყვებს პერიკლეს ათქმევინებს ომში დაღუპულ გმირთა დაკრძალვაზე (2. 37-41):

„ჩვენი სახელმწიფო უცხო ნიმუშის მიხედვით არ მოგვიწყვია. პირიქით, უმალ ჩვენ ვართ სხვისთვის სამაგალითო. და რადგან ჩვენ ქვეყანას მართავს არა ადამიანთა მცირე ჯგუფი, არამედ ხალხის უმეტესობა, ამ წყობას დემოკრატია ჰქვია. კერძო საქმეებში ყველა თანასწორია კანონის წინაშე. ხოლო რაც სახელმწიფო საქმეს შეეხება, საპატიო თანამდებობებზე ვირჩევთ გამორჩეულთ, არა რომელიმე წოდებისადმი კუთვნილების მიხედვით, არამედ პირადი ღირსებების გამო. თუ კაცს ქვეყნის სამსახური შეუძლია, მას ამაში ხელს ვერ შეუშლის სიღარიბე, მდაბიო წარმოშობა ან დაბალი საზოგადოებრივი მდგომარეობა. ჩვენ თავისუფლად ვცხოვრობთ და ყოველდღიურობაში მეზობელსაც არ ვაწუხებთ ზედმეტი ეჭვითა და ჭკუის დარიგებით. საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ვიცავთ კანონებს, მათი პატივისცემის გამო, ვემორჩილებით ხელისუფლებასა და კანონს, განსაკუთრებით ჩაგრულთა დასაცავად დადგენილს და დაუწერელ წესებს, რომელთა დარღვევაც სათაკილოდ ითვლება.

ჩვენ გასართობი გვაქვს, რათა კაცმა შრომისა და სადარდელისგან დაისვენოს, ვაწყობთ თამაშებსა და დღესასწაულებს, ხოლო ოჯახური სითბო აქარვებს ყოველდღიურ საზრუნავს. ჩვენი ქვეყნის ბაზარზე მთელი მსოფლიოდან მოედინება ყველაფერი, რაც გვჭირდება და უცხო ნაწარმით ისევე თავისუფლად ვსარგებლობთ, როგორც საკუთარით.

სამხედრო საქმეშიც მოწინააღმდეგისაგან განსხვავებული წესები გვაქვს. ჩვენ ყველას ვუშვებთ ჩვენს ქვეყანაში და არ ვუშლით უცხოელებს მის გაცნობას იმის შიშით, რომ ჩვენს საიდუმლოს გაიგებენ. ჩვენ ხომ ძირითადად საკუთარ სიმამაცეს ვეყრდნობით და არა სამხედრო ეშმაკობებს. ჩვენი მოწინააღმდეგე თავისი აღზრდის სისტემით ცდილობს ბავშვობიდან მკაცრი დისციპლინით გამოუმუშავოს ყმაწვილს ვაჟკაცობა, ჩვენ კი თავისუფლად ვცხოვრობთ, ამგვარი სიმკაცრის გარეშე და მაინც მხნედ ვებრძვით თანასწორ მეტოქეს. აი დასტურიც: ლაკედემონელები მარტო კი არ იჭრებიან ჩვენ მიწაზე, არამედ მოკავშირეებთან ერთად, ჩვენ კი მარტონი ვესხმით თავს მათ მეზობლებს და იოლად ვძლევთ მათ, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი საკუთარი ქონების დასაცავად იბრძვიან. მტერი ჯერ არ შეხვედრია მთელ ჩვენს სამხედრო ძალას, რადგან ჩვენ ერთდროულად გვიწევს ხომალდების აღჭურვაც და ხმელეთზედაც სხვადასხვა ადგილას რაზმების გაგზავნა. ერთ რაზმთან შეტაკებაში თუ მიაღწევენ წარმატებას, თავი ისე მოაქვთ, თითქოს ათენელთა გაერთიანებულ ლაშქარს სძლიეს, მარცხის შემთხვევაშიც ირწმუნებიან, რომ მთელ ჩვენ ძალებთან დამარცხდნენ. ჩვენი უპირატესობა იმაშია, რომ ხიფათს არ გავურბივართ არა მძიმე ვარჯიშის ჩვევისა და კანონის მოთხოვნათა გამო, არამედ სიცოცხლის ხალისისა და თანდაყოლილი სიმამაცის გამო. ჩვენ არ გვადარდებს მომავალი საფრთხე, რთულ მდგომარეობაში კი არანაკლებ ვაჟკაცობას ვიჩენთ, ვიდრე ის, ვინც მძიმე შრომით მუდმივად ამისთვის ემზადება. სხვათა შორის, ჩვენი ქვეყანა ამითაც იწვევს გაოცებას.

მშვენიერებას ვესწრაფვით მფლანგველობის გარეშე და ჩვენი გატაცება მეცნიერებით არ ვნებს სულიერ ძალას. სიმდიდრეს იმიტომ ვაფასებთ, რომ მისი გონივრულად გამოყენება შეიძლება. სიღარიბე არ არის ჩვენთან სამარცხვინო, მაგრამ სათაკილოა, თუ კაცი არ ცდილობს თავისი შრომით დაძლიოს იგი. ჩვენი ხალხი კერძო და საზოგადო საქმით ერთდროულად არის დაკავებული. მიუხედავად იმისა, რომ ყველა საკუთარ საქმეშია გაწაფული, თითოეული მოქალაქე კარგად ერკვევა პოლიტიკაში. რადგან მხოლოდ ჩვენ მივიჩნევთ საზოგადოებრივ საქმეთაგან შორს მდგომ კაცს არა საიმედო მოქალაქედ, არამედ უსარგებლო უქნარად. ჩვენ არ ვფიქრობთ, რომ საზოგადო საქმეს ავნებს საჯარო განხილვა. პირიქით, არასწორად მიგვაჩნია მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებების მოუმზადებლად, განსჯის გარეშე მიღება. მიუხედავად იმისა, რომ მამაცნი ვართ, ჩვენ ჯერ კარგად დავგეგმავთ და შემდეგ ჩავიგდებთ თავს საფრთხეში, სხვებში კი უმეცარი შეზღუდულობაა გამბედაობის მიზეზი, ხოლო საღი განსჯა - გადაუწყვეტელობის. ნამდვილ ვაჟკაცად მხოლოდ ის შეიძლება მივიჩნიოთ, ვინც მწარეც იცის და ტკბილიც და სწორედ ამის გამო არ გაურბის ხიფათს. გულკეთილობა ჩვენ განსხვავებულად გვესმის, ვიდრე ადამიანების უმრავლეს ნაწილს: მეგობრებს ვიძენთ არა იმის მიხედვით, რასაც ვიღებთ მათგან, არამედ იმით, თუ რა მეგობრობას ვიჩენთ მათ მიმართ. უფრო სანდო მეგობარი სწორედ ის არის, ვინც სამსახურს უწევს მეორეს და დამსახურებულ მადლიერებას ამაგრებს შემდგომი სამსახურით. ნაკლებ სანდოა კაცი, რომელიც კეთილ საქმეს ვალდებულების გამო აკეთებს და არა წრფელი გულით. ჩვენ ერთადერთი ვართ, ვინც სხვას უანგაროდ ეხმარება.

მოკლედ, მე ვამტკიცებ, რომ ჩვენი ქვეყანა სანიმუშოა მთელი ელადისათვის და თითოეულ ჩვენგანს შეუძლია კარგად წარმოაჩინოს თავი სრულიად განსხვავებულ ვითარებაში. ჩემი სიტყვების სიმართლეს ადასტურებს ჩვენი ქვეყნის ძლევამოსილება, რომელსაც სწორედ ჩვენი წყობის მეშვეობით მივაღწიეთ. თანამედროვე ქვეყნებიდან მხოლოდ ჩვენი არის სინამდვილეში იმაზე ძლიერი, რა სახელიც მას აქვს. მხოლოდ მის მტერს არ შერცხვება მისგან მარცხი, ხოლო მისი ქვეშევრდომი ვერ დაიჩივლებს მმართველთა არარაობას. ჩვენ დიდი საქმეებით დავადასტურეთ თანამედროვეთა და შთამომავლობის გასაოცრად ჩვენი ქვეყნის ძლევამოსილება. ჩვენ განსადიდებლად არ გვჭირდება ჰომეროსი. ჩვენმა სიმამაცემ გადაგვიშალა ზღვაც და ხმელეთიც და ყველგან სამუდამო ძეგლი დაგვიდგა. სწორედ ასეთი ქვეყნისათვის დადეს თავი ამ მეომრებმა და ცოცხლად დარჩენილებიც ყველანი სიხარულით შევეწირებით მას“.

აქ დემოკრატია ძალზე მიმზიდველადაა წარმოდგენილი და, ცხადია, მისი ფუნქციონირების დეტალები არაა ჩამოთვლილი. მაგრამ აშკარაა მთავარი: ქვეყანას მართავს ხალხი და ეს ხალხი არის არა უსახური მასა, არამედ თავისუფალ ინდივიდთა ერთობლიობა.

თავად ამ სტრიქონების ავტორი თუკიდიდეც, აგრეთვე პლატონი, არისტოტელე და სხვა მოაზროვნეები, ვინც ოპტიმალურ სახელმწიფო მოწყობაზე დაფიქრებულა, არ იყვნენ აღტაცებული ათენური უსაზღვრო დემოკრატიით. მთელი ხალხის მონაწილეობა საერთო საქმეების გადაწყვეტაში სერიოზულ პრობლემებს ქმნიდა ექსტრემალურ სიტუაციებში, რამაც განსაკუთრებით პელოპონესის ომის დროს იჩინა თავი. შეიძლება გავიხსენოთ სახალხო კრების ორი ურთიერთგამომრიცხველი გადაწყვეტილება მიტილენეს მოქალაქეთა დასჯის შესახებ, როდესაც მხოლოდ იღბალმა შეუნარჩუნა სიცოცხლე მთელი ქალაქის მოსახლეობას, ან ალკიბიადესისა და დემოკრატიული ინსტიტუტების რთული ურთიერთობები, რომლებმაც ათენს ძლიერ ავნო ამ ომის მეორე ეტაპზე. უკვე ძვ. წ. V ს-ის მიწურულს ბერძნებში მომწიფდა იდეა, რომ სახელმწიფოს მართვაში შეზავებული უნდა იყოს დემოკრატიული (საერთო სახალხო), ოლიგარქიული (ელიტის მცირე ჯგუფისა) და ერთპიროვნული მმართველობის ელემენტები. ბერძნული პოლისების სამყაროში ამ იდეის რეალიზაციასთან ყველაზე ახლოს, ალბათ, სპარტა მივიდა. მაგრამ, გამომდინარე სპარტის თავისებური სახელმწიფო და საზოგადოებრივი მოწყობიდან და საუკუნეების მანძილზე უცვლელი მკაცრი კანონმდებლობიდან, ის ამ ტიპის მაგალითად, როგორც წესი, არ მოიხსენიება. ბერძენ მოაზროვნეთა შორის სპარტა მიჩნეული იყო ოლიგარქიულ პოლისად, რადგან ქვეყნის ოპერატიული მართვა უხუცესთა საბჭოსა და ეფორების ხელში იყო.

მმართველობის სხვადასხვა ფორმის ელემენტების ქმედითი შერწყმა დამახასიათებელია რომის რესპუბლიკისათვის. ლაშქრის საერთო კრება (აგრეთვე კომიციების, ცენტურიებისა თუ ტრიბების კრებები) რომში ხალხის მმართველობის მექანიზმი იყო, სენატი წარჩინებულთა ჯგუფური ორგანო, ხოლო მაგისტრატები, პირველ რიგში, კონსულები ერთპიროვნულ ოპერატიულ მართვას ახორციელებდნენ. რომში ვხედავთ აგრეთვე ხელისუფლების დანაწილებას შტოებად - საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო. იდეის სახით ეს წარმოდგენილია უკვე პოლიბიოსთან, რაც ატაცებულ და დახვეწილ იქნა განმანათლებლებისა (პირველ რიგში, მონტესკიე) და ამერიკის შეერთებული შტატების დამფუძნებელი მამების მიერ.

ბერძნული პოლისი ასე შორს არ წასულა, პირველ ყოვლისა, მისი ზომის - მოსახლეობის რაოდენობისა თუ ტერიტორიის გამო. ყველაზე დიდი პოლისებიც კი მხოლოდ რამდენიმე ათეული ათასი მოქალაქისაგან შედგებოდა. ბევრი მათგანის მოქალაქეთა რიცხვი ათასსაც კი არ აღწევდა. ასეთი რაოდენობის ხალხის შეკრება შესაძლებელი იყო თუნდაც ყოველდღიურად, მათ არ გაუჭირდებოდათ არც საკუთარი სახლიდან ცენტრალურ მოედნამდე მისვლა. მოქალაქეთა მცირე რიცხვისა და ხშირი შეხვედრების პირობებში არც ფუნქციათა მკაფიო გადანაწილება ან ამა თუ იმ ფუნქციის აღსასრულებლად სპეციალური მომზადება იყო საჭირო.

დიდ სახელმწიფოში ვითარება რადიკალურად იცვლება. აქ პირდაპირი დემოკრატია - ყველას მონაწილეობა ყველა პრობლემის გადაწყვეტაში უბრალოდ შეუძლებელია. შესაბამისად, ჩნდება ფუნქციათა მკაფიო დანაწილება, ფუნქციის მატარებელს სჭირდება სპეციალური ცოდნა და მას გამოარჩევს სპეციალური გარეგნული ნიშნები - ჩაცმულობა, ამალის შემადგენლობა და აღჭურვილობა და სხვა. პარალელურად ჩნდება კოლექტიურ გადაწყვეტილებათა ფრაგმენტაციის პრაქტიკა. მცირე ჯგუფის შეკრებაზე განიხილებოდა საკითხი და ირჩეოდნენ წარმომადგენელები, რომლებიც საერთო შეკრებაზე გამოხატავდნენ თავისი ჯგუფის ინტერესებს და იცავდნენ მის პოზიციას. ამ პროცესებს შეიძლება გავადევნოთ თვალი რომში და ეს ნიშნები დამახასიათებელია დღევანდელი ცივილიზებული სახელმწიფოებისათვის. რომაული პრაქტიკიდან შეიძლება გავიხსენოთ მაგისტრატებისა და სენატორების ჩაცმულობა, მოსასხამის ფერი, მათი თანმხლები პირების, მაგალითად, ლიქტორების რაოდენობა და უნიფორმა, კურიების, ცენტურიების თუ ტრიბების კრებები, თუნდაც იმპერატორთა არჩევა ჯარის მიერ. დღევანდელობაშიც ვხედავთ უნიფორმასა და სახელმწიფო სიმბოლიკის გამოყენებას, სახელმწიფო დაცვასა და განმასხვავებელ ნიშნებს სატრანსპორტო საშუალებებზე. განსაკუთრებით დაიხვეწა და ყოვლისმომცველი გახდა სხვადასხვა დონის არჩევითი კოლეგიები, სოფლის თვითმმართველობით დაწყებული და ქვეყნის პარლამენტით დასრულებული. არქაულ წარმომადგენლობით დემოკრატიასთან განსაკუთრებულ მსგავსებას ავლენს ამერიკული საპრეზიდენტო არჩევნების სისტემა. შესაბამისად, განსხვავებით ათენური „პირდაპირი დემოკრატიისაგან“, დღევანდელ დემოკრატიას, რომელიც უფრო რომაულიდან იღებს სათავეს, „წარმომადგენლობითი“ შეიძლება ვუწოდოთ.

რამდენად კორექტულია ქართული მასალის, ფაქტობრივად, ქართული ფეოდალური სახელმწიფოს შედარება ათენის დემოკრატიასა და რომის რესპუბლიკასთან დემოკრატიულობის თვალსაზრისით?

ერთი შეხედვით, ეს ძალზე უცნაური იდეაა და ამის დასტურად ისიც კმარა, რომ ამგვარი შედარების სურვილი ადრე არც გაჩენილა.

მაგრამ დღეს, როდესაც ჩვენმა ქვეყანამ მტკიცედ გადაწყვიტა დაადგეს დემოკრატიული განვითარების გზას, როგორც უკვე აღინიშნა, ძალზე აქტუალური ხდება ჩვენი საზოგადოების, მისი წარსულის შესწავლა იმ კუთხით, რომ აღმოვაჩინოთ მიმართებები დემოკრატიასთან, მის ცალკეულ ელემენტებთან თუ ტენდენციებთან. ამ ინტერესიდან გამომდინარე, სრულიად ბუნებრივია, შევადაროთ ქართული მასალა მსოფლიო დემოკრატიის მწვერვალებს შორეულ წარსულსა თუ დღევანდელობაში, სწორება ხომ მათზე უნდა მოხდეს. მაგრამ ისიც სრულიად ბუნებრივია, რომ დემოკრატია მაქსიმალურად ფართო გაგებით უნდა იქნას განხილული, რათა ეს შედარება შედეგიანი იყოს.

დღეს შედარებით ფართოდაა მიღებული მაქს ვებერის განსაზღვრება, რომლის თანახმადაც სახელმწიფო არის იძულებითი პოლიტიკური გაერთიანება ცენტრალიზებული მმართველობით, რომელსაც აქვს ძალის გამოყენების მონოპოლიური უფლება გარკვეულ ტერიტორიაზე. ამავდროულად, ჯერ კიდევ არისტოტელესა და შემდგომ განმანათლებელთა ნაშრომებში ვხვდებით აზრს, რომ სახელმწიფო არის/უნდა იყოს „ადამიანთა მიერ საერთო სიკეთისათვის შექმნილი ერთობა“. მართლაც, ერთი მხრივ, ნებისმიერი, რაგინდ დემოკრატიული სახელმწიფო მიმართავს ლეგალურ ძალადობას თავის ცალკეულ წევრზე, მეორე მხრივ კი, ნებისმიერი, თუნდაც უაღრესად დესპოტური სახელმწიფო ვერ იქნება მდგრადი, თუ მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი ვერ ახერხებს მასში საკუთარი ინტერესის გარკვეულწილად დაცვა-დაკმაყოფილებას და ვერ ეგუება მას. შესაბამისად, დაწერილი თუ დაუწერელი „სოციალური კონტრაქტი“ რაღაც დოზით გულისხმობს დემოკრატიას - თუ ხალხის მმართველობას არა, მმართველობას ხალხის თუნდაც ჩუმი თანხმობით მაინც.

ჩვენს გამოკვლევაში, ცხადია, არ წავალთ ისე შორს, რომ ნებისმიერი სახელმწიფო მეტ-ნაკლებად დემოკრატიულად გამოვაცხადოთ. ეს, სხვა თუ არაფერი, აზრს დაუკარგავდა ჩატარებულ სამუშაოს. ჩვენი მიზანდასახულებიდან გამომდინარე, ჩვენ ვიხრებით იქით, რომ დავადგინოთ გარკვეული, მაქსიმალურად ფართო ფარგლები, რომლებშიც საზოგადოებას დემოკრატიული ეწოდება, ანუ რომელსაც მართავს ხალხი - თავისუფალ ადამიანთაგან შემდგარი ერთობა.

დემოკრატიული ინსტიტუტებისა და ტენდენციების გამოსავლენად განვიხილავთ როგორც ხალხის მმართველობას, ხალხის მიერ არჩეულ მოხელეებსა და კოლექტიურ/წარმომადგენლობით ორგანოებს, ასევე იმ მექანიზმებსა და ორგანოებს, რომლებიც ხალხის ინტერესების დადგენისა და დაცვისკენ იყვნენ მიმართულნი. საბოლოო ჯამში დემოკრატიულ, სახალხო სახელმწიფოდ უნდა ჩაითვალოს ხალხის ინტერესებში მოქმედი, სამართლიანი სახელმწიფო, დამოუკიდებლად იმისაგან, რა კონკრეტული ინსტიტუტების მეშვეობით ხორციელდება ხალხის მონაწილეობა ქვეყნის მართვაში.

თუ საკითხს ასე შევხედავთ, ქართული და ანტიკური მასალის შედარებას არა მარტო აზრი აქვს, არამედ ამ შედარების საკმაოდ საინტერესო შედეგებიც იკვეთება.

სახელმწიფო მოწყობის დონეზე მსგავსებები შეიძლება აღმოვაჩინოთ ადრეულ პოლისებსა და ქართულ თემს შორის, რომელიც შეიძლება აღვადგინოთ ანტიკური წყაროებისა თუ ქართული ეთნოგრაფიული მასალის მიხედვით. სახალხო კრების, არჩეული მოხელეებისა თუ სათათბირო-საბჭოების ფუნქციები ათენში, რომში და ქართულ მთაში თითქმის იდენტურია. გარკვეული ეტაპიდან ანტიკურ ცენტრებში იხვეწება პროცედურები და რთულდება მმართველობითი სტრუქტურები, სამოხელეო აპარატი. ათენში ტეხილს სოლონის რეფორმები წარმოადგენს, რომში ანალოგიური ცვლილებები სერვიუს ტულიუსს მიეწერება, თუმცა, რეალურად, ამაზე გვიანი რესპუბლიკის დროიდან შეგვიძლია საუბარი. მაგრამ, სახალხო მმართველობა პრინციპულად იმავე სქემით ხორციელდება.

ქართული ფეოდალური სახელმწიფო ნაწილობრივ ინარჩუნებს მთიანი რეგიონების თუ ქალაქების თვითმმართველობას, მის ცალკეულ ელემენტებს, რაც ადგილობრივ ტრადიციასაც შეიძლება ეფუძნებოდეს და ბერძნულ-რომაულ-ბიზანტიურ გავლენასაც.

სამოხელეო აპარატი ყველაზე განვითარებული სახით, ცხადია, რომშია წარმოდგენილი. ეს ეხება როგორც მოხელეთა რაოდენობას, მათ ნაირსახეობებს, ასევე მათი ფუნქციების ზუსტ გაწერას, მათ ქმედებათა დახვეწილ რეგლამენტაციას. რომაელ მოხელეთა შორის წარმოდგენილი არიან სხვადასხვა დონის არჩევითი და დანიშვნითი თანამდებობის პირები. ბერძნული პოლისების სამყაროში ჭარბობენ არჩევითი მოხელეები, ხოლო დანიშნული თანამდებობის პირი, როგორც წესი, მეორეხარისხოვან როლს ასრულებდა და ხშირად მისი შერჩევა ხდებოდა არამოქალაქეთა წრიდან. ქართულ სინამდვილეში, ფეოდალურ სამეფოშიც კი, ვხვდებით როგორც დანიშვნით, ასევე არჩევით თანამდებობის პირებს. ამ უკანასკნელთ ანტიკური სამყაროს არჩევითი მაგისტრატებისაგან განასხვავებს ვადა, უფრო სწორად, თანამდებობაზე ყოფნის ვადის რეგლამენტაციის არარსებობა.

ძალზე საინტერესოა მსგავსებები სოციალური ფენების დონეზე, პირველ რიგში, მათი სახელდების პრინციპი. ერთი შეხედვით, ანტიკურ სამყაროში ადამიანთა ძირითადი დაყოფა, ძველი აღმოსავლეთის მსგავსად, იყო თავისუფალსა და არათავისუფალს შორის. მაგრამ თავისუფალი ადამიანები, მიუხედავად ერთგვარი თანასწორობისა პოლიტიკური უფლებების თვალსაზრისით, ანტიკურ პოლისებში იყოფოდნენ სახელდებულ ფენებად, წოდებებად. ადამიანის კუთვნილება ამა თუ იმ ფენისადმი განისაზღვრებოდა მისი წარმომავლობითა და ქონებრივი მდგომარეობით. ოჯახზე, მის ტრადიციებსა და ფინანსურ შესაძლებლობებზე იყო დამოკიდებული რამდენად კარგად გაწვრთნილი და აღჭურვილი გამოვიდოდა იგი ომში, შესაბამისად, მისი ღირებულება თანამოქალაქეთათვის. შესაბამისად ფასობდა მისი სიტყვაც ხალხის წინაშე და შესაბამისი „საერო“ თანამდებობა შეიძლებოდა მიეღო მას ხალხისაგან. რიგ შემთხვევაში, მაგ., სოლონის ათენში თუ რესპუბლიკურ რომში, კანონი ქონებრივ ცენზთან აკავშირებდა პირის პოლიტიკურ უფლებას - მისი ხმის „წონას“ თუ თანამდებობაზე მისი არჩევის შესაძლებლობას. ათენში უკვე ძვ. წ. VI ს-ის მიწურულს დამყარდა ისონომია - ყველა მოქალაქე გათანაბრდა პოლიტიკურ უფლებებში, მაგრამ კიდევ დიდხანს, თითქმის მთელი საუკუნის მანძილზე მნიშვნელოვან თანამდებობებზე მეტწილად წარჩინებული გვარის წარმომადგენლებს ირჩევდნენ. ეს გასაგებიცაა: მათ ხალხი უკეთ იცნობდა, მათ ჰქონდათ გამოცდილება, შვილის კარგად აღზრდის შესაძლებლობა და, რაც ასევე მნიშვნელოვანია, ქონება, რომელსაც ხშირად საერთო კეთილდღეობას ახმარდნენ. მდგომარეობა შეიცვალა მხოლოდ მას შემდეგ, რაც ბევრ თანამდებობაზე ხმის მიცემით არჩევა კენჭისყრით შერჩევამ ჩაანაცვლა. მხოლოდ ამ სიახლემ გაუხსნა უგვარო და უქონელი ფენების წარმომადგენლებს გზა თანამდებობებისაკენ.

ანტიკურ ქვეყნებს, მათ შორის, პოლისებამდელ მიკენურ სამყაროსაც, სახელდებული ფენების, წოდებების არსებობა აახლოვებს ქართულ თუ ევროპულ ფეოდალურ საზოგადოებებთან და მკვეთრად მიჯნავს ძველაღმოსავლური სახელმწიფოებისაგან, სადაც „თავისუფალ კაცთა“ დაყოფა მხოლოდ მეფის კარზე მისი თანამდებობით ხდებოდა.

გარდა სხვადასხვა ირაციონალური ახსნისა, რაც შეიძლება ეთნიკურ/ეროვნულ თავისებურებებად განზოგადდეს, ამგვარი პრაქტიკა ამ ხალხების თუ საზოგადოების საარსებო გარემოსა და შესაბამისი ეკონომიკური სისტემების განსხვავებულობითაც შეიძლება იყოს განპირობებული.

ძველ აღმოსავლეთში, განსაკუთრებით ე.წ. „დიდი მდინარეების ცივილიზაციებში“, გეოგრაფიული გარემო, კერძოდ, მდინარეთა პერიოდული ადიდება უზრუნველყოფს მიმდებარე მიწების ნაყოფიერებას და მათზე წელიწადში რამდენიმე მოსავლის მოწევის საშუალებას იძლევა. კარგად ორგანიზებული, დარაზმული შრომით ადამიანი უკვე ძვ. წ. IV-III ათასწლეულებში ახერხებდა მდინარეების მახლობლად ისეთი საირიგაციო სისტემების აგებას, რომლებიც უზრუნველყოფდა სარწყავი წყლით მაქსიმალურად დიდ ტერიტორიას და იცავდა დასახლებებს წყალდიდობისგან. ასეთ სამუშაოს სჭირდებოდა ორგანიზატორი, რომელსაც ექნებოდა, ერთი მხრივ, ხალხის დიდი მასის მართვისა და რთული საინჟინრო ნაგებობების შენების გამოცდილება, მეორე მხრივ, იძულების ეფექტური მექანიზმები. ასეთ საზოგადოებებში საკმაოდ ადრეულ ეტაპზე ჩამოყალიბდა ცენტრალიზებული ბიუროკრატიული მმართველობა. ეს მმართველობა უზრუნველყოფდა ადამიანის ძირეულ სასიცოცხლო მოთხოვნათა დაკმაყოფილებას, შესაბამისად, ერეოდა კიდეც ცხოვრების თითქმის ყველა სფეროში და ადამიანის პირადი თავისუფლებისათვის მინიმალურ სივრცეს ტოვებდა.

ამის საპირისპიროდ, იმ რეგიონებში, სადაც ადამიანს ან ოჯახს დამოუკიდებლად შეეძლო თავის გამოკვება, ადამიანის პირადი თავისუფლება და კერძო საკუთრება მეტად ფასობდა, საზოგადოებრივი თუ სახელმწიფო ინსტიტუტები კი უფრო მოკრძალებულ როლს სჯერდებოდნენ და შედარებით დემოკრატიულად ფუნქციონირებდნენ.

ცალკეულ დეტალში ანტიკური და ქართული ეკონომიკების შედარება სხვადასხვა სურათს გვაძლევს, მაგრამ მსგავსება ეკონომიკის საფუძველშია - კერძო საკუთრება და კერძო ინიციატივა.

სამართლის სფეროში ანტიკურობამ კაცობრიობის ისტორიაში რევოლუცია მოახდინა. ძველ სამყაროში სამართალი ღმერთების მიერ დადგენილი სამყაროს წესრიგის ფარგლებში მოიაზრებოდა. შესაბამისად, ნებისმიერი ცვლილება მკრეხელობად მიიჩნეოდა და სერიოზულ ლეგიტიმაციას საჭიროებდა. როგორც წესი, საკანონმდებლო ცვლილებები ან ძველი, მივიწყებული წესრიგის აღდგენის ფორმით ტარდებოდა ან ღმერთის მიერ „საკუთარი ნების გამოცხადების“ შედეგად. ბერძნებმა დაადგინეს, რომ ადამიანებს აქვთ უფლება, იცხოვრონ იმ წესების მიხედვით, რომლებსაც თვითონ შეიმუშავებენ და შეათანხმებენ. „კანონშემოქმედების უფლება“ ორლესული იარაღია - ერთი მხრივ, ის იძლევა საშუალებას, რომ საზოგადოება შეიცვალოს დროის მოთხოვნათა შესაბამისად, მეორე მხრივ, წესების ხშირი ცვლა დესტაბილიზაციისა და კანონის ბოროტად, უსამართლოდ გამოყენების შესაძლებლობას აჩენს. რომაელმა იურისტებმა არა მხოლოდ დახვეწეს კანონები, არამედ შეიმუშავეს სამართლის უნივერსალური საფუძვლები და პროცედურები, რის გამოც რომაული სამართალი დღევანდელი ცივილიზებული სამყაროს სამართლებრივ სისტემების ამოსავალი გახდა.

ქართული სამართალი თავისი დახვეწილობით, ცხადია, ვერ მოვა რომაულთან, მაგრამ შეიძლება დავინახოთ სერიოზული მსგავსებებიც. მთის ჩვეულებითი სამართალი პრინციპების დონეზე საკმაოდ ახლოსაა რომაული სამართლის პრინციპებთან ორი მიზეზის გამო: 1. ორივე საზოგადოება, როგორც უკვე აღინიშნა, ეფუძნება პიროვნებისა და მისი საკუთრების პატივისცემას; 2. ჩვეულებითი სამართალი, ფაქტობრივად, ის უნივერსალური პრინციპებია, რომელთა შესწავლა-დამუშავებით შეიმუშავეს რომაელებმა სამართლის საფუძვლები.

რაც შეეხება ქართული ფეოდალური სამეფოს სამართალს, ის გარკვეულ მსგავსებას იჩენს ძველაღმოსავლური თუ სალიკური, შედარებით „პრიმიტიული“ სამართლის ძეგლებთან, მაგრამ აშკარად საზრდოობს რომაული სამართლითაც - ქრისტიანული და ბიზანტიური ტრადიციის მეშვეობით.

ქალი და ოჯახი - ამ სფეროში შედარებისას ქართული საზოგადოება არ გამოდის შერცხვენილი. პარადოქსია, მაგრამ ყველაზე უუფლებო მდგომარეობაში ქალი ყველაზე თავისუფალ და დემოკრატიულ ათენში იყო. თუმცა, ისიც გასათვალისწინებელია, რომ საზოგადოებაში, სადაც ომი ერთ-ერთ ძირითად საქმიანობას წარმოადგენდა, ხოლო საზოგადოების უმცირეს უჯრედად მაინც უფრო ოჯახი განიხილებოდა, ვიდრე პიროვნება, ქალისა და მამაკაცის უფლება-მოვალეობები სხვაგვარად აღიქმებოდა, ვიდრე დღეს არის მიჩნეული ნორმად (ან უფრო, სასურველ ორიენტირად).

დემოკრატიული რეფორმები ანტიკურ სამყაროში საუკუნეების მანძილზე მიმდინარეობდა, სანამ ხალხის მმართველობა ათენსა თუ რომში თავის კლასიკურ, მაგრამ არა დასრულებულ სახეს მიიღებდა. სრულყოფილი დემოკრატია, ალბათ, არც არსებობს, რადგან ეს, პირველ რიგში, პროცესია. ქართულ ფეოდალურ მონარქიაში ვხვდებით არაერთ მოღვაწეს, რომლის სახელმწიფო თუ რელიგიური რეფორმები შეიცავდა დემოკრატიულ ელემენტებსა თუ ხალხის ინტერესების გათვალისწინება-დაცვის მექანიზმებს.

პირველი შესაძლებლობისთანავე, 1918 წელს ქართულმა საზოგადოებამ მოიწონა და ნაწილობრივ გაატარა დემოკრატიული რეფორმები, რომლებიც მრავალი თვალსაზრისით მოწინავე იყო იმ დროის ცივილიზებული სამყაროსათვის და მას მერეც არაერთხელ გამოთქვა სურვილი გამხდარიყო დასავლური ცივილიზაციის ორგანული ნაწილი. როგორც ქვემოთ მოტანილი მასალა აჩვენებს, ეს არის არა მხოლოდ ირაციონალური სწრაფვა იმ სივრცისაკენ, რომელიც დღეს წარმატებულად გამოიყურება, არამედ სავსებით ლოგიკური გრძნობა ერთობისა სამყაროსთან, რომელთანაც ათასწლეულთა მანძილზე გვაკავშირებდა იდეოლოგია, საზოგადოებრივი, სამეურნეო და სამართლებრივი მოწყობის პრინციპები. შესაბამისად, დემოკრატიული ელემენტები თუ ტენდენციები უცხო არ იყო ქართული საზოგადოებისათვის, რაც იმის იმედს იძლევა, რომ საქართველოში ჭეშმარიტი დემოკრატიის დამკვიდრება მხოლოდ ოცნებად არ დარჩება.

კლასიკური ხანის ბერძნულ-რომაული სამყაროს საზოგადოებრივი მოწყობის საფუძველი ჯერ კიდევ წინა ეპოქაში ჩაისახა. მეურნეობაში ცენტრალური ფიგურა თავისუფალი მიწათმოქმედი გახდა, ხოლო პოლიტიკურ ცხოვრებაში - პოლისი, თავისუფალ ადამიანთა გაერთიანება. პოლისი, როგორც წესი, ქალაქ-სახელმწიფოდ ითარგმნება, მაგრამ მხოლოდ იმიტომ, რომ თანამედროვე პოლიტიკურ ტერმინოლოგიაში მისი უფრო ზუსტი შესატყვისი ვერ მოიძებნა. პოლისი ქალაქს იმით წააგავს, რომ მას აქვს აკროპოლისი, გამაგრებული ბორცვი თემის მფარველი ღვთაების სამლოცველოთი და მის წევრთა თავშეყრის ადგილით. აქ ცვლიდნენ საქონელს და წყვეტდნენ საჭირბოროტო საკითხებს, ბორცვის გარშემო კი ხალხი სახლდებოდა. პოლისთა უმრავლესობას სოფლის ტიპის დასახლება ჰქონდა და ქალაქი საერთოდ არ გააჩნდა, ზოგიც რამდენიმე ქალაქს მოიცავდა.

სახელმწიფოც მხოლოდ პირობით შეიძლება პოლისს ვუწოდოთ - მისი მიწა არის არა სახელმწიფოს ტერიტორია, არამედ მის წევრთა, „მოქალაქეთა“ ინდივიდუალურ თუ კოლექტიურ საკუთრებაში მყოფ ნაკვეთთა კრებული, თვითონ პოლისიც ბერძენთა მიერ, პირველ ყოვლისა, „მოქალაქეთა“ ერთობლიობად აღიქმებოდა. დიდი სახელმწიფოებისაგან გასხვავებით, პოლისის ინტერესები ძირითადად „მოქალაქეთა“ ინტერესების ჯამს წარმოადგენდა, რის გამოც ცალკეულ ადამიანებს საზოგადოებრივი საქმე პირადზე ნაკლებად არ აინტერესებდათ. ბერძნების „კოლექტივიზმი“ პოლისის გარეგნულ სახეშიც გამოვლინდა - ხალხი სადა და პრიმიტიულ სახლებში ცხოვრობდა, მაგრამ უბრწყინვალეს საზოგადოებრივი დანიშნულების ნაგებობებს, პირველ რიგში, ტაძრებს აშენებდა.

როგორც მოქალაქეთა გაერთიანება და მათ ინტერესთა გამტარებელი წარმონაქმნი, პოლისი თავისი არსით დემოკრატიულია. მაგრამ თავად ბერძნები, მმართველობის ფორმის მიხედვით განასხვავებდნენ რამდენიმე პოლიტიკურ სისტემას:

მონარქია - „ერთმმართველობა“, მეფის ანუ ერთი პიროვნების მმართველობა, რომელიც არ ეფუძნება არჩევის პრინციპს და მემკვიდრეობით გადაეცემა. დინასტიური მონარქია, როგორც პოლიტიკური სისტემა ძვ. წ. I ათასწლეულის საბერძნეთში საკმაოდ იშვიათი მოვლენაა. ის უფრო თქმულებებში ასახულ საზოგადოებას ეკუთვნის და პოეტთა სიმპათიითაც სარგებლობს.

ოლიგარქია - „მცირეთა მმართველობა“. ეს ფორმა საბერძნეთში საკმაოდ გავრცელებული იყო და გულისხმობდა, რომ რეალურ მმართველობას განახორციელებდა საზოგადოების ელიტარული ანუ მცირე ნაწილი. მისი გამოყოფა ხდებოდა ან არისტოკრატიული პრინციპით, ანუ მმართველობას ასრულებდნენ დიდგვაროვანნი, ან ტიმოკრატიული პრინციპით, როდესაც მმართველობას ახორციელებდნენ ის პირები, რომლებიც თავიანთი რეალური მდგომარეობით (ქონებით) იყვნენ გამორჩეულნი საზოგადოებაში. ეს პოლიტიკური სისტემა საბერძნეთის არაერთ პოლისში მოქმედებდა.

ტირანია აგრეთვე ერთმმართველობას ნიშნავს, მაგრამ არა ღვთის წყალობით, არამედ ხალხის რისხვით გაჩენილს. პოლისში სახალხო მღელვარების შედეგად ერთპიროვნული ხელისუფლება ხშირად ამ გამოსვლების ერთ-ერთ თავკაცს გადაეცემოდა. არაორდინალური სიტუაცია და სახალხო მხარდაჭერა მას ხშირად შეუზღუდავ უფლებებს აძლევდა, ბევრად მეტს, ვიდრე ეს დინასტიურ მონარქს თუ წარჩინებულთა ჯგუფს გააჩნდა.

მმართველობის ეს ფორმა მრავალმა პოლისმა გამოსცადა. ხშირ შემთხვევაში ტირანიამ გარკვეულ ეტაპზე ბევრი სიკეთეც მოუტანა ხალხს, პირველ რიგში, ქალაქის განაშენიანების, სახელმწიფო სტრუქტურებისა და საგარეო კონტაქტების გაძლიერების თვალსაზრისით. ბევრ ტირანს ხალხი პატივს მიაგებდა, როგორც ბრძენ და ღირსეულ მმართველს, მაგრამ ერთსულოვანი იყო ბერძნების უარყოფითი აზრი ტირანიის, როგორც მმართველობის ფორმის მიმართ, რადგან ხალხისა და ქვეყნის ბედის დამოკიდებულება ერთი კაცის ნებასა თუ პიროვნულ თვისებებზე დიდი ხიფათის შემცველია.

დემოკრატია - „ხალხის მმართველობა“. ჩვენგან განსხვავებით, ძველი ბერძნები, ვისგანაც მომდინარეობს ეს ტერმინი, ასე მხოლოდ იმ პოლიტიკურ სისტემას მოიხსენიებდნენ, სადაც ხალხი, დემოსი პირდაპირ მმართველობას ახორციელებდა: ყოველდღიურად იკრიბებოდა მნიშვნელოვანი საკითხების გადასაწყვეტად, პირდაპირ ირჩევდა ყველა რანგის მოხელეს. ბერძნული პოლისის ზომა და მოსახლეობის რაოდენობა იძლეოდა ამგვარი მართვის შესაძლებლობას. დემოკრატიის საუკეთესო ნიმუშს ათენი წარმოადგენს. ათენის მოდელი წარმატებული იყო თითქმის საუკუნის მანძილზე და ხარვეზები მხოლოდ პელოპონესის ომში, უაღრესად კრიტიკულ ვითარებაში გამოავლინა.

ბერძენ ფილოსოფოსთა უმეტესობა ამ სისტემათაგან არც ერთს არ მიიჩნევდა ოპტიმალურად. პლატონი თავის „სახელმწიფოში“ გვთავაზობს იმ მოდელს, სადაც სპეციალურად შერჩეული და აღზრდილი ფილოსოფოსები განაგებენ ქვეყანას, ხოლო თუკიდიდე ერთგვარად შერეული მოდელისკენ იხრება, რომელიც გარკვეული სახეცვლილებით განხორციელდა რომში და დღევანდელ დემოკრატიულ ქვეყნებში.

ძვ.წ. I ათასწლეულში საბერძნეთში მრავალი ქალაქ-სახელმწიფო, პოლისი იყო.

მათ შორის განსაკუთრებული ადგილი სპარტასა და ათენს ეკავათ. ისინი იყვნენ არა მარტო თავისი დროის მნიშვნელოვანი პოლიტიკური ერთეულები, არამედ მათ წარუშლელი კვალი დატოვეს მსოფლიო ისტორიაში.

სპარტა შეიქმნა მომხდური დორიელების მიერ პელოპონესის დიდი ნაწილის დაპყრობის შედეგად. ადგილობრივ მოსახლეობასთან შედარებით რიცხობრივად ათჯერ ნაკლები დორიელები სამხედრო ელიტად იქცნენ და დაპყრობილ-დაყმევებული ხალხის, ჰელოტების შრომის ხარჯზე ცხოვრობდნენ. ძვ. წ. IX ს-დან შეიძლება სპარტაში მეტ-ნაკლებად ჩამოყალიბებული სახელმწიფოს არსებობა ვივარაუდოთ. ორი ხანგრძლივი და სისხლისმღვრელი ომის შედეგად (ძვ. წ. VIII-VII სს.) სპარტამ დაიმორჩილა მესენია, რითაც საბერძნეთის ყველაზე დიდი პოლისი გახდა. ხსენებული ომების დროს საბოლოოდ ჩამოყალიბდა საზოგადოებრივი წყობა, რომელსაც ტრადიცია ლეგენდარული კანონმდებლის, ლიკურგოსის სახელს უკავშირებდა და, რომელმაც სერიოზული ცვლილებების გარეშე რამდენიმე საუკუნე იარსება. ყოველ სპარტელს სახელმწიფოს საკუთრებაში მყოფი ლაკონიისა და მესენიის მიწა გლეხებითურთ თანაბრად დაუნაწილდა დროებით მფლობელობაში. მათი თანასწორობა სხვა ზომებითაც იყო განმტკიცებული: იდეალური მებრძოლის აღსაზრდელად მიმართული წვრთნა, ცხოვრების ყველა სფეროს უმკაცრესი რეგლამენტაცია, ფულის, სამეურნეო საქმიანობისა და საგარეო კონტაქტების შეზღუდვა.

სპარტელთა ცხოვრების წესი აისახა მათ არქიტექტურაშიც - დორიული კაპიტელი ისევე განსხვავდება იონიურისგან, როგორც პირქუში სპარტელი ჯარისკაცი ლაღი და განებივრებული იონიელი მოქალაქისგან. საგანგებო აღნიშვნის ღირსია სპარტელთა ლაპარაკის ხელოვნება. მათი მოკლე და საქმიანი ფრაზები იმდენად შთამბეჭდავი იყო, რომ აზრის გამოთქმის ეს სტილი დღესაც სპარტელთა მშობლიური მხარის სახელწოდების მიხედვით ლაკონურად იწოდება.

სპარტას სათავეში ორი მეფე ედგა, რომლებიც სარდლის, მოსამართლისა და ქურუმის ფუნქციებს ასრულებდნენ. უმნიშვნელოვანეს საკითხთა გადაწყვეტაში მონაწილეობდა უხუცესთა საბჭო - გერუსია და აპელა (სახალხო კრება), მაგრამ რეალურად ხელისუფლება ხუთი არჩევითი ეფორისაგან შემდგარ კოლეგიას ჰქონდა - ის აკონტროლებდა ლიკურგოსის კანონების განუხრელ შესრულებას ნებისმიერი სპარტელის მიერ. პოლისის მეურნეობა ემყარებოდა სრულიად უუფლებო ჰელოტებსა და პიროვნულად თავისუფალ, მაგრამ პოლიტიკურ უფლებებს მოკლებულ პერიოიკოსებს. ჰელოტები მოსავლის მეექვსედს აძლევდნენ სახელმწიფოს, ხოლო პერიოიკოსები მიწათმოქმედების გარდა, ვაჭრობითა და ხელოსნობით იყვნენ დაკავებული და რიგ შემთხვევაში მათ სამხედრო სამსახურიც ეკისრებოდათ. სპარტასთან მიახლოებული საზოგადოებრივი წყობა დამყარდა დორიელების მიერ დაკავებულ ზოგიერთ ოლქში: კრეტა, არგოსი, თესალია.

ატიკის დედაქალაქი ათენი ჯერ კიდევ მიკენურ ხანაში დაარსდა. ის გადაურჩა დორიელთა შემოსევას და საბერძნეთის ძველი მოსახლეობისათვის ერთგვარ ცენტრად თუ თავშესაფრად იქცა. ათენი ძალზე დინამიურად ვითარდებოდა, მისი მოქალაქეები დაუსრულებლად ახლის, სრულყოფის ძიებაში იყვნენ საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროში.

ათენის სახელს უკავშირდება კლასიკური ბერძნული კულტურის უმთავრესი წარმატებები ლიტერატურის სხვადასხვა ჟანრის, თეატრის, არქიტექტურის, სკულპტურის სფეროში. ათენში გაჩნდა და დაიხვეწა სახელმწიფოს მართვის ის ფორმა, რომელშიც ხალხი მაქსიმალურადაა ჩართული - დემოკრატია. დემოკრატიის ხარისხი ათენში, გარკვეული თვალსაზრისით, მიუღწეველ სტანდარტად რჩება დღევანდელი განვითარებული ქვეყნებისთვისაც კი.

დემოსის, ხალხის ერთ-ერთი პირველი გამარჯვება კანონების ჩაწერა იყო. ათენში ხალხის ამბოხებისა და ტირანიის დამყარების პირველ უშედეგო მცდელობას მოჰყვა დრაკონის კანონები (ძვ. წ. 624 წ.). მართალია, პირველი წერილობითი კანონები ტრადიციული სამართლის ფიქსაციას არ გასცდენია და ათასი წლით უფრო ადრეულ შუამდინარულ კანონებთანაც შედარებით პრიმიტიულად გამოიყურებოდა, მათ გაჩენას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა. შეიზღუდა წარჩინებულ მოსამართლეთა თვითნებობა. კანონების ჩაწერის, განსაკუთრებით კი ახალშექმნილ კოლონიებში მათი შედგენის პროცესში ბერძნებმა აღმოაჩინეს, რომ კანონი ერთხელ და სამუდამოდ დადგენილი კი არ არის ღმერთების მიერ, არამედ, ისევე როგორც ნებისმიერი პრაქტიკული გადაწყვეტილება, მოქალაქეთა შეთანხმების შედეგია. ამას მოჰყვა ფიქრი კანონმდებლობის, სამართლის პრინციპებზე, საზოგადოებისა თუ სამყაროს კანონზომიერებებზე. შემთხვევითი არ არის, რომ ამ დროს ცხოვრობდა „შვიდი ბრძენი“, რომელთაც ხალხმა ამა თუ იმ ფორმით წინამძღოლობა ჩააბარა: კორინთოს ტირანი პერიანდროსი, ათენელი სოლონი, ქილონ სპარტელი, მილეტელი თალესი, ბრიას პრიენელი, პიტაკოს მიტილენელი, კლეობულოს ლინდოსელი.

ბრძენი მმართველის მოღვაწეობის საუკეთესო მაგალითია სოლონის რეფორმები. ძვ. წ. 594 წ-ს სოციალური აფეთქების ზღვარზე მყოფ ათენში გამოსავლის მოძებნა სოლონს მიანდეს. ხალხის ძირითადი სატკივარი სავალო კაბალა იყო. ათენელთა დიდი ნაწილის მიწები ვალების გადაუხდელობის გამო წარჩინებულების, ევპატრიდების ხელში აღმოჩნდა. ყოფილი მესაკუთრეები საკუთარ მიწაზე მოიჯარადეებად მუშაობდნენ, ზოგი მონადაც გაიყიდა. სოლონმა გააუქმა ვალები (სეისახთეია) და ათენელთა შელახული უფლებები აღადგინა. აიკრძალა ვალების გამო თავისუფალი ადამიანის მონად გაყიდვა. შეიცვალა მეურნეობის ორიენტაცია სასაქონლო წარმოების სასარგებლოდ, რასაც საერთაშორისო ვაჭრობაში ათენელთა ოდნავ დაგვიანებული, მაგრამ აქტიური ჩართვა მოჰყვა. ევპატრიდების პოლიტიკურ პრივილეგიებს დიდი დარტყმა მიაყენა მმართველობის სისტემის რეფორმამ. გაიზარდა სახალხო კრების (ეკლესია) მნიშვნელობა, შეიქმნა არჩევითი ორგანო - ოთხასთა საბჭო (ბულე), რომელიც კრებებს შორის მიმდინარე საკითხებს წყვეტდა. მოქალაქეები ქონებრივი ცენზის (და არა წარმოშობის) მიხედვით გაიყვნენ ოთხ ჯგუფად, რაც განსაზღვრავდა მათ ადგილს ჯარში და მათ უფლებას, დაეკავებინათ ესა თუ ის თანამდებობა. სოლონის რეფორმებმა ათენი სახელმწიფოდ აქცია, ერთი მხრივ, უზრუნველყო მოქალაქეთა პირადი თავისუფლების ხელშეუხებლობა და, მეორე მხრივ, გზა გაუხსნა ნაყიდი უცხოელი მონის შრომის ფართო გამოყენებას. „ბრძენმა მმართველმა“ ეს ყოველივე მისი არქონტად ყოფნის ერთ წელიწადში განახორციელა და აქტიურ პოლიტიკას ჩამოშორდა.

ძვ. წ. 509 წ-ს კლისთენესის მიერ გატარებულმა რეფორმამ საბოლოოდ დაამკვიდრა დემოკრატია. გათანაბრდა მოქალაქეთა პოლიტიკური უფლებები (ისონომია), შემოღებულ იქნა პოლისის ახალი ტერიტორიულ-ადმინისტრაციული დაყოფა, შესაბამისად, შეიცვალა ბულეს შემადგენლობა და ფორმირების პრინციპები.

ბერძენ-სპარსელთა ომების დროს ათენმა თემისტოკლესის თაოსნობით შექმნა ძლიერი სამხედრო ფლოტი, რამაც განაპირობა მისი საგარეო-პოლიტიკური წარმატებები მთელი საუკუნის მანძილზე, მაგრამ ასევე გააღრმავა დემოკრატია. თუ ადრე სამხედრო საქმეში და, შესაბამისად, საჯარო საქმეებშიც ძირითადად შეძლებული მოქალაქეები ფასობდნენ, რადგან მათ მძიმედ შეჭურვილი მხედრის ან ქვეითის - ჰოპლიტის გამოყვანა შეეძლოთ, ფლოტთან ერთად გაიზარდა ღარიბების როლი - ხომალდზე მენიჩბედ ან მსუბუქად შეჭურვილ ქვეითად ყველას შეეძლო სამსახური.

ათენის საზღვაო იმპერიად ჩამოყალიბებამ მისცა მას საშუალება მოქალაქეები გაეთანაბრებინა მაღალ, არისტოკრატიული სტანდარტების დონეზე. შესაბამისად შეიზღუდა მოქალაქეთა წრეში ახალი წევრების მიღება. ათენის დემოკრატიის დასახასიათებლად მრავლისმთქმელია ის ფაქტი, რომ პერიკლემ, რომელიც მრავალი წლის მანძილზე ფაქტობრივად ათენის მმართველი იყო, ვერ მოახერხა თავისი ცოლისა და, შესაბამისად, შვილებისთვის ათენის მოქალაქეობა მიეცა.

რომიც თავდაპირველად პოლისს წარმოადგენდა. რომის სახელმწიფო მოწყობა შეიძლება ოპტიმალურად ჩაითვალოს ძველი სამყაროსათვის. მასში შეზავებული იყო დემოკრატიის, ოლიგარქიისა და ერთმმართველობის ნიშნები, რაც სხვადასხვა ფენებსა და ინტერესებს შორის ბალანსს და მთელი სისტემის მდგრადობას განაპირობებდა.

თავდაპირველად რომში პირველი პირი იყო მეფე, რომელიც, ტრადიციის თანახმად, თავად ღმერთის ნებით იღებდა ხელში ძალაუფლებას და ერთდროულად ითვლებოდა უზენაეს მთავარსარდლად, ქურუმად და მსაჯულად. სათათბირო ორგანო იყო უხუცესთა საბჭო ანუ სენატი, რომელიც შედგებოდა 300 წარჩინებული ოჯახის მეთაურებისგან.

სახალხო ანუ ლაშქრის კრება კი ყველა მეომარს აერთიანებდა, რომლებიც სამ ტომად (ტრიბად) და კურიად იყვნენ დანაწილებული. ლაშქარი იღებდა უმნიშვნელოვანეს გადაწყვეტილებებს რომის მთელი ისტორიის მანძილზე. განსაკუთრებით დიდი იყო სახალხო კრების როლი რესპუბლიკის ხანაში.

სამეფო ხელისუფლების გაუქმების შემდეგ სახალხო კრება იღებდა კანონებს და ირჩევდა ყველა დონის მოხელეს. ხმის მიცემის სისტემას ვერ დავარქმევთ დემოკრატიულს. მებრძოლის ხმის ფასი განისაზღვრებოდა მისი როლითა და ფასით ბრძოლის ველზე. კენჭისყრა ცენტურიების - ასეულების მიხედვით ხდებოდა. ეს ასეული პირობითი ერთეული იყო. ის აერთიანებდა 100 მძიმედ შეჭურვილ ქვეითს ან მის შესატყვის სამხედრო ძალას. შესაბამისად, მძიმედ შეჭურვილი მხედარი ცენტურიაში მხოლოდ ორი ან სამი ათეული იყო, ხოლო ცუდად შეიარაღებული ან შეუიარაღებელი ქვეითი - რამდენიმე ათასი. რამდენადაც აღჭურვილობა თავად მეომრის ფინანსურ შესაძლებლობებზე იყო დამოკიდებული, ეს სისტემა იცავდა შეძლებული და საშუალო ფენის უფლებებსა და ქონებას ღარიბი უმრავლესობის მხრიდან ხელყოფისაგან და რევოლუციური გადანაწილებებისგან. კანონების მომზადება და მათ აღსრულებაზე ზედამხედველობა, აგრეთვე მოხელეების კონსულტირება და შესაბამისი დოკუმენტების გამოცემა სენატის ფუნქციებში შედიოდა. სენატორთა რაოდენობა თანდათან იზრდებოდა. 300 წარჩინებულს ემატებოდნენ ყოფილი კონსულები და უაზნო გვარების (პლებეების) აღზევებული წარმომადგენლები.

რომში აღმასრულებელი ხელისუფლება არჩეული მოხელეების - მაგისტრატის ხელში იყო. მოხელეებს ირჩევდნენ ერთი წლით. ერთ თანამდებობაზე ირჩევდნენ ორ პირს თანასწორი უფლებებით, რაც განაპირობებდა მათ კოლეგიალურ მოქმედებას და გამორიცხავდა ძალაუფლების უზურპაციას.

მართალია, მოხელეთა შორის გარკვეული იერარქია იყო დადგენილი და მაღალი თანამდებობის დაკავება მხოლოდ გარკვეული ასაკის მიღწევისა და შედარებით დაბალ თანამდებობებზე მუშაობის შემდეგ იყო შესაძლებელი, მაგრამ თანამდებობის პირი ემორჩილებოდა მხოლოდ კანონს, ხალხსა და სენატს და არა სხვა, თუნდაც უმაღლესი, თანამდებობის პირს.

რომის რესპუბლიკური წყობის ძირითადი ინსტიტუტები შენარჩუნებული იყო იმპერიის არსებობის პირველი საუკუნეების მანძილზე, ე.წ. პრინციპატის ეპოქაში. იმპერატორი იყო ქვეყნის პირველი პირი ფორმალურად პირველი სენატორის, ფაქტობრივად კი მთავარსარდლის რანგში.

ფუნქციების მკაფიო გამიჯვნა ხელისუფლების სხვადასხვა შტოსა - სახალხო კრება, სენატი, მაგისტრატი, და სხვადასხვა თანამდებობის პირს შორის ძალიან ქმედითი აღმოჩნდა რომისთვის და სანიმუშო ახალი დროის ცივილიზებული ქვეყნებისათვის.

გარდა სახელმწიფო მოწყობის პრინციპებისა, დღევანდელი დემოკრატიული ქვეყნები ემყარებიან რომაელთა მიერ შემუშავებულ სამართლის პრინციპებს, ძირითად ცნებებსა თუ საქმის წარმოების ძირითად პროცედურებს. ჩვენამდე მოღწეულია მრავალფეროვანი იურიდიული ლიტერატურა, ცნობილ იურისტთა გამოსვლები სასამართლოში, რომელთაგანაც განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია მარკუს ტულიუს ციცერონის ნაშრომები (ძვ.წ. I ს.). სამართალთან დაკავშირებულ ძალზე მდიდარ მასალას თავი მოუყარა იმპერატორმა იუსტინიანუსმა ახ. წ. VI ს-ში.

კარგად ორგანიზებული სახელმწიფო, ძლიერი ჯარი და მოქნილი საგარეო პოლიტიკა გახდა რომის წარმატებების საწინდარი. რომი თანდათანობით ზრდიდა თავის გავლენას მეზობლებზე, რიგრიგობით ამარცხებდა და იმორჩილებდა მათ. რომაელთა სახელს უკავშირდება გამოთქმა „დაყავი და იბატონე“, რაც ზუსტად ასახავს მათ პოლიტიკას იტალიური ქალაქების მიმართ და რამაც შეაძლებინა ერთ ქალაქ-სახელმწიფოს თავისი ტოლი ქალაქების ან ბევრად დიდი ერთობის, მაგალითად, ეტრუსკების დაპყრობა.

რომი ოდითგანვე მილიტარისტული სახელმწიფო იყო. მას ყოველთვის გამოარჩევდა მამაცი და კარგად ორგანიზებული ჯარი. მეზობლებთან მრავალსაუკუნოვანი ბრძოლის შედეგად რომი მცირე ქალაქ-სახელმწიფოდან დიდ რეგიონალურ ძალად იქცა და თითქმის მთელ იტალიას დაეუფლა.

სისხლისმღვრელ ომებს კართაგენთან, მაკედონიასთან და სხვა ელინისტურ სახელმწიფოებთან მოჰყვა მთელი ხმელთაშუაზღვისპირეთის დაპყრობა. დემოკრატიული თუ რესპუბლიკური წყობა დედაქალაქში გარკვეულ დისონანსს ჰქმნიდა დაპყრობილი მიწების ფაქტობრივად იმპერიულ მმართველობასთან. რომაელთა მთელ საგამგებლოში დემოკრატიის დამყარებაზე უფრო რეალური რომში ერთმმართველობის შემოღება აღმოჩნდა. რამდენიმე სამოქალაქო ომის შედეგად ასეც მოხდა. თავდაპირველად სულამ სძლია მარიუსსა და მის პარტიას და უვადო დიქტატურა დაამყარა, შემდეგ კი გალიიდან დაბრუნებულმა კეისარმა დაამარცხა პომპეუსი და რომს დაეუფლა.

იულიუს კეისრის მკვლელობის შემდეგ სენატს რესპუბლიკის აღდგენა უნდოდა, მაგრამ საამისო რესურსი პრაქტიკულად ამოწურული იყო. ჯარმა კეისრის მემკვიდრესა და მის სარდლებს დაუჭირა მხარი. კეისრის მემკვიდრედ მისი დის შვილიშვილი ოქტავიანუს ავგუსტუსი გამოცხადდა. ავგუსტუსმა აღადგინა წესრიგი რომში, შემდგომ (ძვ. წ. 31 წ-ს) სძლია მარკუს ანტონიუსს, რომელიც, ეგვიპტის დედოფალ კლეოპატრასთან ერთად, მას აღმოსავლეთ ხმელთაშუაზღვისპირეთში ეცილებოდა და ერთპიროვნული მმართველობა დაამყარა.

კეისრისაგან განსხვავებით, რომელსაც ბოლო დროს რომში თავისი სწორი აღარავინ ეგულებოდა და რომელიც, შესაბამისად, საკმაოდ ხისტად იქცეოდა, ოქტავიანუსმა დიდი პოლიტიკური ალღო გამოავლინა და რომაული ელიტის რეალური ინტერესების, რესპუბლიკური ტრადიციების გათვალისწინებით საკმაოდ მოქნილი პოლიტიკური სისტემა შექმნა, რომელიც ათავსებდა რესპუბლიკურ და მონარქიულ მმართველობას და რომელიც საუკუნეების მანძილზე სიცოცხლისუნარიანი აღმოჩნდა. რომმა შეინარჩუნა სენატი, არჩევითი სამოხელეო აპარატი და რესპუბლიკის ზოგი სხვა ნიშან-თვისება. რეალური ხელისუფლება კი იყო ჯარის მთავარსარდლის, იმპერატორის ხელში. ფორმალურად მის პირველკაცობას განსაზღვრავდა პირველი სენატორის, პრინცეპსის თანამდებობა, რის გამოც ამ წყობას პრინციპატი ეწოდება.

სახელმწიფო მოწყობის დონეზე მსგავსებები შეიძლება აღმოვაჩინოთ ადრეულ პოლისებსა და ქართულ თემს შორის, რომელიც შეიძლება აღვადგინოთ ანტიკური წყაროებისა თუ ქართული ეთნოგრაფიული მასალის მიხედვით. შემდგომ განვითარების გზები გაიყო: ანტიკურ სამყაროში თემები პოლისებად ჩამოყალიბდნენ, საქართველოში კი ისინი ფეოდალურ მონარქიებში გაერთიანდნენ. გარკვეული ტიპოლოგიური დაახლოვება შეიმჩნევა გვიანდელ რომის იმპერიას, განსაკუთრებით, მის მემკვიდრე ბიზანტიასა და ერთიან ქართულ მონარქიას შორის.

ეკონომიკური სტრუქტურები უძველესი ცივილიზაციების განვითარებასთან ერთად ყალიბდებოდა. დიდი ხნით ადრე, ვიდრე ქალაქ-სახელმწიფოები წარმოიქმნებოდა, ცალკეულ მოსახლესა თუ ქალაქებს შორის წარმოებდა სავაჭრო გაცვლა, რაც ხელს უწყობდა სავაჭრო ურთიერთობების და შესაბამისად, ეკონომიკური ინსტიტუციების ჩამოყალიბებას. მიუხედავად იმისა, რომ ძველ ბერძნებსა და რომაელებს არ ჰქონდათ ენაში თანამედროვე ტერმინის - ეკონომიკის ეკვივალენტი, მათ მაინც შეძლეს განევითარებინათ ის საქმიანობა და მიმართულებები, რომლებიც დღეს შეიძლება ამ სტრუქტურის შემადგენელ უმთავრეს ნაწილებად მოვიაზროთ. მასში ვგულისხმობთ მიწის მესაკუთრეობას, სოფლის მეურნეობას, სავაჭრო ურთიერთობებს, სახელმწიფო ხაზინას, გადასახადებს, შემოსავლებს, ანაზღაურებას, ბანკებს, მევახშეობას, საგარეო და საშინაო ბაზარს და ა.შ. სწორედ ამ საქმიანობათა საფუძველზე ძველ ბერძნულ ენასა და ლათინურში დამკვიდრდა სპეციალური ტერმინოლოგია, რომელიც მაშინდელი ეკონომიკის განვითარებასთან ერთად ეპოქების მიხედვით იხვეწებოდა.

ეკონომიკის წარმოშობისა და კანონზომიერების შესახებ პირველად კვლევა არისტოტელემ დაიწყო, რომელსაც ზოგჯერ პირველ ეკონომისტსაც კი უწოდებენ. არისტოტელემ დააყენა საკითხი, რომელიც მთავარ პრობლემად რჩებოდა ასწლეულების განმავლობაში - რა კრიტერიუმით ისაზღვრებოდა საქონლის გაცვლის პროპორციები და რა ქმნიდა საქონლის ღირებულებას? არისტოტელემ ჩაატარა კაპიტალის ანალიზი, რომელიც სავაჭრო და ფინანსურ კაპიტალად დაყო. იგი ცდილობდა, გაერკვია „ჭეშმარიტი ღირებულების“ საკითხი. აღსანიშნავია, რომ ეკონომიკურ და ეთიკურ საკითხებს არისტოტელე ცალ-ცალკე არ განიხილავდა ძველი რომაელი მოაზროვნეებისაგან განსხვავებით, რომლებიც ცალსახად დამოუკიდებლად განიხილავდნენ მათ. ძველ რომში აკვირდებოდნენ, თუ როგორ წარიმართებოდა უფრო ეფექტიანად სოფლის მეურნეობა და რა განსაზღვრავდა რაციონალურად წარმოების ფაქტორებს.

თანამედროვე ტერმინი ეკონომიკა (იხ. ეკონომიკა, საბერძნეთი) მომდინარეობს ბერძნული სიტყვიდან οίκονομία, რაც კერძო მეურნეობის (ოჯახის) - οϊκος-ის გაძღოლას ნიშნავდა და არა ეროვნული ეკონომიკისა. თავდაპირველად ეს ტერმინი ქსენოფონთან გვხვდება იმ თხზულების სათაურად, რომელიც საოჯახო მეურნეობის გაძღოლის წესებსა და მიწათმოქმედებას ეხება. თითოეული ბერძნული ოჯახი იდეოლოგიური და პოლიტიკური მიზნებიდან გამომდინარე, ცდილობდა რამდენადაც შესაძლებელი იყო გაეფართოვებინა და კიდევ უფრო დაეწინაურებინა საოჯახო მეურნეობა, რაც მათი კეთილდღეობისა და გავლენის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი გარანტი იყო. საოჯახო ეკონომიკა საბერძნეთში, უპირველეს ყოვლისა, სასოფლო სამეურნეო ეკონომიკა გახლდათ, რადგან ნამდვილი ქალაქებისა თუ უტყუარად ურბანული სამოსახლო ცენტრების რიცხვი აქ ერთობ მცირე იყო.

იმ ფაქტმა, რომ ბერძნებსა და ქართველ ტომებს შორის გარკვეული ურთიერთობა არსებობდა, ძველ კოლხეთში არგონავტების ლაშქრობაც ადასტურებს. გარდა მითებისა, ჰეროდოტემ არაერთი მნიშვნელოვანი ცნობა დაგვიტოვა ქართველი ტომების შესახებ. ადგილობრივ მოსახლეობას საკმაოდ მჭიდრო კავშირი ჰქონდა ბერძენთა ახალშენებთან. სტრაბონის გადმოცემით, მაშინ ხომალდები მდინარე რიონზე შორაპნის ციხემდე ადიოდნენ, ხოლო ამ უკანასკნელიდან მოყოლებული იბერიის საზღვრამდე ოთხი დღის სავალი საურმე გზა მიდიოდა. იმ დროს საქართველოში მართლაც გზების კარგი ქსელი არსებობდა, რასაც სტრაბონი გვიდასტურებს იბერიის გეოგრაფიის აღწერისას. იგი ასახელებს მის საზღვრებს და შემოსასვლელ გზებზე მდებარე ციხე-სიმაგრეებს (XI, 3). ერთი კოლხური ციხე-სიმაგრე შორაპანზე და მასთან არსებულ ვიწრობებზე მდებარეობდა, რომელთა გავლით მდინარე კოლხეთში მიედინებოდა. მასზე 120 ხიდით შეიძლებოდა გადასვლა, რადგან გზა მიხვეულ-მოხვეული იყო (XI, 3, 4). ბერძენთა ახალშენებს კოლხეთში საზოგადოებრივად და კულტურულად საკმაოდ განვითარებული ტომები დახვდნენ და როგორც მოსულმა, ასევე დამხვდურმა ხალხებმა ურთიერთზე აშკარად დიდი ზეგავლენა იქონიეს. უფრო გვიან პომპეუსის ლაშქრობის შედეგად საქართველოში რომაელების გავლენა დამყარდა. ქართლის დამორჩილების შემდეგ პომპეუსი კოლხეთში გადავიდა, გზადაგზა დაიპყრო მდინარე რიონის სანაპირო ციხე-სიმაგრეები და ჩავიდა ქ. ფასისში. კოლხეთი რომის პროვინციის - ბითვინიისა და პონტოს შემადგენლობაში მოექცა. საუკუნეების განმავლობაში საქართველოს პერიოდულად ახლო ურ33 თიერთობები ჰქონდა ძველ საბერძნეთთან და რომთან, რამაც გარკვეულწილად განსაზღვრა ამ ქვეყნებს შორის სავაჭრო, ეკონომიკური და სოციალურ-პოლიტიკური კავშირები. ჩვენ შევეცდებით, დავახასიათოთ თითოეული ქვეყნის ეკონომიკური მიმართულებები და ინსტიტუციები, და აღვნიშნოთ ის მნიშვნელოვანი მსგავსებები, რომლებიც ანტიკურ სამყაროს საქართველოსთან აკავშირებდა.

მიწა და მიწათმოქმედება. ბერძნები პატარა ქალაქ-სახელმწიფოებში - პოლისებში ცხოვრობდნენ, სადაც ჰქონდათ საკუთარი მმართველობა და ტრადიციები. ძვ. წ. 750 წლისათვის საბერძნეთი რამდენიმე ასეულ პოლისად იყო დაყოფილი. თითოეული პოლისი საკუთრივ ქალაქისა და მიმდებარე მიწებისაგან შედგებოდა. პოლისის მოქალაქეობის ძირითადი კრიტერიუმი მიწის საკუთარი ნაკვეთის ფლობის უფლება იყო. მხოლოდ მიწათმფლობელს შეეძლო ყოფილიყო სრულუფლებიანი მოქალაქე და მხოლოდ მოქალაქე შეიძლებოდა ყოფილიყო მიწათმფლობელი. შესაბამისად, შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ, რომ გარკვეული პოლისი დაყოფილი იყო მიწის ნაკვეთებად იმისდა მიხედვით, თუ რამდენი მოქალაქე ჰყავდა მას. ბერძენთა უმეტესობას ამა თუ იმ ტიპის გლეხობა შეადგენდა. გლეხი რამდენიმე ჰექტარ მიწას ამუშავებდა. ნაკვეთზე დათესილი იყო სხვადასხვა სახეობის მარცვლეული - უმთავრესად, ქერი, ხორბალი და ქსეროფიტიკული კულტურები - ზეთისხილი, ყურძენი, ლეღვი. წვრილფეხა რქოსანი საქონელი, განსაკუთრებით კი ცხვარი და თხა ბერძნული აგროკულტურის აუცილებელ შემავსებელ ნაწილს წარმოადგენდა. ზოგიერთ ადგილებში სასოფლო სამეურნეო კულტურები იყო გაშენებული, ზოგან კი უფრო მეტად მეცხოველეობით ირჩენდნენ თავს. სანაპირო რაიონებში მეთევზეობას მისდევდნენ, მაგრამ თუ არ ჩავთვლით შავ ზღვას, საბერძნეთის წყლები ადვილად დასაჭერ თევზთა გუნდებისათვის განსაკუთრებით ხელსაყრელი არ იყო. თევზი, გარკვეულწილად, ბერძენი გლეხის საკვებ რაციონში ფუფუნების პროდუქტად რჩებოდა „მედიტერანულ ტრიადასთან“ (მარცვლეული, ღვინო, ზეითუნის ზეთი) შედარებით.

პოლისების სასოფლო მეურნეობა და სხვადასხვა ფენის მდგომარეობა ეპოქების მიხედვით იცვლებოდა. ძვ. წ. VI ს-ში საკმაოდ მძიმე მდგომარეობაში აღმოჩნდა გლეხობა. მდიდარ ევპატრიდთა (წარჩინებულთა) უმეტესობა ფლობდა საგვარეულო მიწებს, რომლებსაც მონები და თავისუფალი გლეხები ამუშავებდნენ. გლეხებს მხოლოდ უმნიშვნელო ნაკვეთები ჰქონდათ, რის გამოც თითქმის აღარ შეეძლოთ საკუთარი ოჯახების გამოკვება. მრავალი გლეხი იძულებული იყო, მიეტოვებინა კუთვნილი მიწის ნაკვეთი. სოლონმა გლეხებს ვალის გამო დაკარგული მიწები დაუბრუნა. სოლონის რეფორმას, სეისახთეიას უკავშირდება აგრეთვე მიწისმფლობელობის მაქსიმუმის დაწესება და ზედმეტი ნაწილის კონფისკაცია. ეს რეფორმა იმ მიზანს ემსახურებოდა, რომ წვრილი მესაკუთრეები დაეცვა შეძლებული პირების მიერ მათი მამულების შესყიდვისაგან და საერთოდ ხელი შეეშალა მიწის საკუთრების რამდენიმე ადამიანის ხელში კონცენტრაციისათვის. არისტოტელეს გადმოცემით, მაქსიმუმის დაწესების ცდას ადგილი ჰქონდა არა მარტო ატიკაში, არამედ საბერძნეთის სხვა ადგილებშიც, თუმცა უცნობია, რა დანიშნულება მიეცა კონფისკაციაქმნილ მიწებს. საინტერესოა, რომ სოლონის მიერ ქონებრივი ჯგუფების კლასებად დაყოფას საფუძვლად მიწის ცენზი დაედო. გარდა ამისა, გათვალისწინებული იყო საქონელი და შემოსავალი ფულით: 1 მედიმნი = 1 ცხვარს = 1 დრაქმას. სოლონმა პირველ კლასს მიაკუთვნა ის პირები, რომლებსაც 500 მედიმნი პური, ან 500 საწყაო ზეთისხილი თუ ღვინო მოსდიოდა საკუთარ მამულში. მათ ეწოდათ ხუთასმედიმნიანები (πευτακοσιομέδιμυοι - პენტაკოსიომედიმნოსები); მეორეს - 300 მედიმნიანები - მხედრები (ίππεϊς); მესამეს შემოსავალი 300-დან 200 მედიმნს შორის მერყეობდა. ესენი იყვნენ ძევგიტები; ატიკის დანარჩენი მოსახლეობა წარმოადგენდა თეტებს (θήτες). პირდაპირი გადასახადებისაგან მოქალაქეები თავისუფალი იყვნენ, რადგან როგორც საბერძნეთში, ასევე რომშიც, თავისუფალი მოქალაქეების მიმართ ეს ფაქტი უღირს ზომად ითვლებოდა. ქონებრივი ცენზის შემოღებით სოლონმა ე.წ. ტიმოკრატიული წყობა დაამყარა, რომელშიც წარმოშობის პრივილეგია - ქონებრივი და საზოგადოების სამსახურის პრივილეგიით - ტიმოკრატიით შეცვალა.

კლასიკურ ეპოქაში მიწის გასხვისების შემზღუდველი პირობები და კერძოდ, გვარის წევრების მიერ გამოსყიდვის უფლება შემცირდა. პელოპონესის ომის შემდეგ ამ მოვლენას ბერძნულ პოლისებში მიწის მფლობელობის ოდენობის გაზრდის შესაძლებლობა მოჰყვა. თუმცა მსხვილ სავაჭრო ცენტრებში - კორინთოსა და ათენში, თავისუფალი ფულადი თანხები უფრო სავაჭრო ოპერაციებს ხმარდებოდა, ვიდრე მამულების შეძენას. მიუხედავად ამისა, ატიკაში გვხვდება მსხვილი სასოფლო მეურნეობის შექმნის ერთგვარი ტენდენცია. პერიკლეს რეფორმების თანახმად, ათენის კავშირში შემავალ სახელმწიფოებში უნდა დაარსებულიყო ათენური დასახლებები, სადაც ყოველ ათენელს შეეძლო, მიეღო მიწის ნაკვეთი. ამ დასახლებებით ატიკის ფარგლებს გარეთ იქმნებოდა გარნიზონები და უბრალო ხალხს მდგომარეობა უმსუბუქდებოდა. პლუტარქოსის გადმოცემით, პერიკლე მთლიანად ყიდდა წლიურ მოსავალს და შემდეგ ბაზარზე ყიდულობდა ყველა საჭირო პროდუქტს. ათენისათვის უფრო დამახასიათებელი იყო მამულების დაქუცმაცებისა და მიწის წვრილი საკუთრების გავრცელების პროცესი. სპარტასა და ათენს შორის ჰეგემონიისათვის ბრძოლის დროს ერთ ტალანტად ღირებული მიწა უკვე დიდ მამულად ითვლებოდა.

რომში სახელმწიფო მიწა - ager Publicus - ნაკვეთებად იყიდებოდა რომის მოქალაქეებზე. ამ ტიპის ნაკვეთებს ეწოდებოდა agri quaestorii, რადგან მისი გაყიდვით დაკავებული იყვნენ კვესტორები. სახელმწიფო მიწის სხვა ნაწილი ტაძრებსა და ქურუმთა კოლეგიებს გადაეცემოდა როგორც საკუთრებაში, ასევე დროებით სარგებლობაში. ამ მიწის ნაკვეთს agri consecrati ეწოდებოდა. ზოგჯერ მიწის ნაკვეთს სასყიდელის გარეშე გადასცემდნენ მოქალაქეებს, როდესაც ცალკეული პირები ან ახალი კოლონიის თემი (იხ. კოლონია, თემი) იღებდა მიწებს. მიწის გაცემის ამ ტიპს 3 ან მეტი პირისაგან შემდგარი კომისია კურირებდა. მიწა, რომელიც გადაეცემოდა მფლობელს სენატის პროვინციაში, იბეგრებოდა სტიპენდიუმით (stipendium), ხოლო ამ ტიპის გადასახადის გადამხდელები იწოდებოდნენ სტიპენდიარებად (stipendiarii). მაგრამ უნდა აღინიშნოს, რომ სახელმწიფო მიწის უდიდესი ნაწილი სახელმწიფოს მფლობელობაში რჩებოდა და სხვადასხვა სახით ხდებოდა მისი გამოყენება. ბევრი ნაკვეთი დაპყრობის შემდეგ უბრუნდებოდა ძველ მეპატრონეს (agri redditi), ხოლო მათ თავის მხრივ ზუსტად უნდა გადაეხადათ გადასახადი. ისეთი მიწის ნაკვეთებს, რომლებიც კერძო პირებს გადაეცემოდათ დასამუშავებლად, possessiones ეწოდებოდა. მფლობელს შეეძლო ეს მიწები მემკვიდრეობით გადაეცა ან გაეყიდა, თუმცა ჭეშმარიტ კერძო საკუთრებას ეს მიწა მაინც არ წარმოადგენდა, რადგან სახელმწიფოს ნებისმიერ დროს ჰქონდა მისი უკან გამოთხოვის უფლება. მიწის მფლობელები სახელმწიფოს ბეგარას უხდიდნენ. რომაელები დაუმუშავებელ მიწებს საძოვრებისთვის იყენებდნენ და მისი გადაცემა დროებით სარგებლობაში მინიმალური დაბეგვრით (possessiones relictae, loca relicta) ხდებოდა. მეფეების ეპოქაში მოქალაქეებს დაურიგდათ მიწის ნაკვეთები კერძო საკუთრებაში. სერვიუს ტულიუსმა დიდი რაოდენობით მიწები დაურიგა პლებეებსაც. რესპუბლიკის ხანაში კი ამ მხრივ სიტუაცია შეიცვალა. პლებეები მუდმივად ითხოვდნენ მიწის გადაცემას იმის საფუძველზე, რომ ახალი მიწების დაპყრობა საკუთარი სისხლით უწევდათ. მიუხედავად იმისა, რომ პატრიციებს არ ჰქონდათ სახელმწიფო მიწის გამოყენების უფლება, ფაქტობრივად, ისინი ფლობდნენ მას, ვინაიდან ისინი წარმოადგენდნენ ხალხს (populus) სერვიუს ტულიუსის კანონმდებლობამდე. სწორედ მათ ჰქონდათ საშუალება მატერიალური დოვლათის გამო დაემუშავებინათ მიწის დიდი ნაკვეთები. ამასთანავე თავიანთი მდგომარეობის გათვალისწინებით პატრიციებს ახლო ურთიერთობა ჰქონდათ სარდლებთან და მმართველებთან, რომლებიც გადასცემდნენ მათ ამ მიწებს. თუმცა ისინი მაინც ცდილობდნენ, ხელში ჩაეგდოთ პლებეელთა ნაკვეთებიც. მიწის გაყოფა-გაცემა პატრიციელთა და პლებეელთა შორის არსებული ხანგრძლივი დავის საგანი იყო ისევე, როგორც საბერძნეთში ევპატრიდებსა და გლეხებს შორის. სიტუაცია კანონთა განახლებას მოითხოვდა. ტრიბუნები გამოდიოდნენ კანონპროექტებით მიწის შესახებ (leges agrariae). ამ კანონებში იგულისხმება ყველა კანონი, რომელიც ეხება მიწის გადაცემას როგორც მთელი კოლონიის, ასევე ცალკეული პირებისადმი. კონსული კასიუს ვისცელინუსი (Lex Cassia) ახალდაპყრობილი და არსებული მიწების ახალ განაწილებას სთავაზობდა საზოგადოებას. უნდა მომხდარიყო სახელმწიფო მიწის (ager publicus-ის) გამიჯვნა საკუთრებისაგან (privatus-საგან). შემდეგ სახელმწიფო მიწის ნაწილი უნდა დაეყოთ ნადელებად და გაენაწილებინათ. მეორე ნაწილი კი, დაბეგვრას უნდა დაქვემდებარებოდა. თუმცა პატრიციები ყველანაირად ცდილობდნენ ხელი შეეშალათ სენატის დადგენილების აღსრულებისათვის.

დიდი პლებეელი კანონშემოქმედის გაიუს ლიცინიუს სტოლონის სახელს უკავშირდება ახალი ეტაპი მიწის რეფორმის საქმეში. ვფიქრობთ, მან გაითვალისწინა სოლონის მიერ საბერძნეთში გატარებული რეფორმები, რომლებსაც ეფექტიანი შედეგი მოჰყვა და ლიცინიუსმაც ბერძენთა გამოცდილებით მიწის მაქსიმუმი დააწესა. მისი კანონი გულისხმობდა: 1) არავის ჰქონდა უფლება სახელმწიფო მიწებიდან 500 იუგერზე მეტი ფართი ჰქონოდა; 2) საზოგადოებრივ საძოვარზე იკრძალებოდა 100-ზე მეტი მსხვილფეხა და 500-ზე მეტი წვრილფეხა საქონლის შენახვა; 3) კანონის 35 დამრღვევს ეკისრებოდა ფულადი ჯარიმა მულტა (multa). კანონი მიწის სარგებლობისათვის აწესებდა ფასს პურის მინდვრებზე 1/10-ის ოდენობით, ხოლო ვენახებისა და ზეთისხილის პლანტაციებზე 1/5-ის ოდენობით. საზოგადოებრივი მიწებით სარგებლობის უფლება კი თანასწორად ენიჭებოდა როგორც პატრიციებს, ისე პლებეებს. მნიშვნელოვანია ისიც, რომ აპიუს კლავდიუსმა მიწის ცენზი ფულადი ცენზით შეცვალა. ეს ფაქტი კი დემოკრატიული ჯგუფების ინტერესებს შეესაბამებოდა, რომლებიც დაკავშირებული იყვნენ ვაჭრობასთან, ხელოსნობასთან და საერთოდ სასაქონლო-ფულად მეურნეობასთან. ამის შემდეგ რომში გრაკქუსებამდე სიწყნარე იყო. სავარაუდოდ იმიტომ, რომ პლებსი დამპყრობლურ ომებში იყო ჩართული და ამავე დროს მრავალმა ღარიბმა იპოვა თავშესაფარი კოლონიებში. ამ პერიოდისთვის ცნობილია, მხოლოდ Lex Flaminia (ძვ. წ. 228-224 წწ.), რომლის მიხედვითაც, სახელმწიფო მიწები ჩრდ. იტალიისა და არიმანის გარეუბანში განაწილდა უქონელ მოქალაქეთა შორის. მას შემდეგ, რაც რომმა ომებისაგან მოიცალა, ქვეყნის შიგნით ისევ გაჩაღდა ბრძოლა ღარიბებსა და მდიდრებს შორის. II პუნიკური ომის დროს მრავალმა მათგანმა საერთოდ მიატოვა მიწათმოქმედება. გრაკქუსებმა გადაწყვიტეს მიწათმოქმედების აღორძინებით ღარიბთა მდგომარეობა გაეუმჯობესებინათ. ეს გარკვეულწილად აზარალებდა მიწათმფლობელთა ინტერესებს. თავდაპირველად ტიბერიუს გრაკქუსმა ძვ. წ. 134 წ-ს გამოსცა აგრარული კანონი, რომელსაც საფუძვლად ლიცინიუსის კანონი დაუდო: ვინც ფლობდა 500 იუგერზე მეტ მიწას, მას უკან უნდა დაებრუნებინა სახელმწიფოსთვის, რის შემდეგაც ისინი ჯილდოს მიიღებდნენ ქვეყნისაგან. გათავისუფლებული მიწა გადანაწილდებოდა ღარიბ მოსახლეობაზე. ისინი თავის მხრივ სახელმწიფოსაგან გარკვეული გადასახადით დაიბეგრებოდნენ. ტრიუმვირებს ყოველწლიურად უნდა გამოეკვლიათ საქმის მსვლელობის ვითარება. სენატის უმრავლესობა წინააღმდეგობას უწევდა რეფორმას. საბოლოოდ რეფორმას ვეტო დაედო. სახალხო კრებამ კენჭისყრით ხელისუფლებას ჩამოაშორა სახალხო ტრიბუნი (პირველად რომის ისტორიაში). ძმები გრაკქუსების შემდეგ აგრარულ კანონთა გრძელ წყებაში პირველი ადგილი უჭირავს 111 წ-ს მიწის კანონს (lex agraria), რომელიც თავს უყრიდა წინა წლების კანონებს იტალიასა და პროვინციებს შორის საადგილმამულო საკითხებზე. სულას აგრარული რეფორმა სამხედრო კოლონიების დაარსებას უკავშირდებოდა. იულიუს კეისრის მიერ გატარდა ორი აგრარული რეფორმა, რომელთა მიხედვითაც ძველი საკუთრება (possessiones) ხელშეუხებელი რჩებოდა, მაგრამ დაწესდა მიწის დაყოფის ახალი სქემა. არსებული სახელმწიფო მიწა, გარდა კამპანიის ოლქისა, უნდა დანაწილებულიყო, დანარჩენი კი შეესყიდათ მფლობელებისაგან დაწესებულ საფასურად. კამპანიის ოლქის მიწები რჩებოდა მათთვის, ვისაც სამი ან მეტი შვილი ეყოლებოდა. გვიანანტიკურ ეპოქაში მიწათმოქმედებიდან მონური შრომა მთლიანად განდევნა პიროვნულად თავისუფალ მოიჯარეთა შრომამ. კეისართა კანონმდებლობით, ისინი მყარად დაუკავშირდნენ მიწის ნაკვეთებსა და სამეურნეო საქმიანობას.

მიწათმოქმედი მოსახლეობის ძირითად ბირთვს ძველი ქართლის ისტორიის მთელ მანძილზე, როგორც ძველ საბერძნეთსა და რომში, თავისუფალი მიწათმოქმედნი ქმნიდნენ. სტრაბონის თანახმად, ამავე დროს ეს მიწათმოქმედნი მეომრებიც იყვნენ. ძველ ქართულში ერი როგორც ხალხს, ისე ჯარს აღნიშნავდა. „მკვიდრი“ უნდა ყოფილიყო როგორც სასოფლო, ისე საქალაქო თემის სრულუფლებიან წევრთა აღმნიშვნელი ტერმინი. მკვიდრი თავისი სტატუსით შესაძლებელია შევადაროთ ბერძენ ევპატრიდებს. თავისი სოციალური მდგომარეობით მონა, მხევალი, გლახაკი, ტყუე, მწირი უპირისპირდებოდა „მკვიდრს“, იურიდიულად სრულუფლებიან თავისუფალ მოსახლეობას, ქალაქისა და სოფლის თემების „სრულუფლებიან“ წევრებს და წარმოადგენდა ქართლის არათავისუფალ მოსახლეობას ისევე, როგორც ანტიკურ სამყაროში თეტები და პლებეები.

ძველ ქართულში ვხვდებით ტერმინებს, რომლებიც როგორც ქართლში, ისე მეზობელ ქვეყნებში აღნიშნავდა კერძო საკუთრებაში მყოფ მეურნეობას. მიწათმოქმედი მოსახლეობის ერთ-ერთ კატეგორიას ქართლში ლაოი (λαοί) - „სამეფო მონები“ წარმოადგენდნენ, რომელთაც შესაძლოა ადგილობრივად „გლეხნი“ ეწოდებოდათ. ხოლო მიწა, რომელსაც ამუშავებდნენ, სტრაბონის ცნობით, იბერიაში განიხილებოდა „სამეფო მიწად“ - (χώρα βασιλική) - ელინისტური აღმოსავლეთის ტერმინოლოგიის მიხედვით. ბიბლიის ძველქართულ თარგმანში „სოფელი“ გამოყენებულია ბერძნული περίχωρα, περίχρου-ის შესატყვისად.¹ მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ სოფელი უნდა ყოფილიყო ქართლის ტომების უძველეს ტერიტორიულ გაერთიანებათა სახელწოდება. ვინაიდან ქართლის უძველესი საზოგადოებისათვის დამახასიათებელი იყო სატაძრო ტიპის თემების არსებობა, შესაძლებელია ტერმინ სოფელშიც ამგვარი თემების სახელწოდება დავინახოთ. მიუხედავად იმისა, რომ მთის მოსახლეობა მნიშვნელოვნად ჩამორჩებოდა ბარის მოსახლეობას, ბარშიც, ქართლის სამეფოში ერთნაირად არ მიმდინარეობდა სატაძრო მიწათმფლობელობა და სატაძრო მეურნეობის განვითარება. ძველ ქართლში ამგვარი დიდი სატაძრო მამულების არსებობის თაობაზე შეგვიძლია ვიმსჯელოთ მოსხების ქვეყანაში ლევკოთეას მდიდარი ტაძრის შესახებ სტრაბონთან დაცული ცნობების მიხედვით. გარდა ვრცელი მიწების ფლობისა, მათ განკარგულებაში ჰყავდათ ჰიეროდულები (ίερόδουλος) - სატაძრო მონებიც. საყურადღებოა აგრეთვე ჰიეროდულების აღსანიშნად სინონიმის - ίεροί παϊδες გამოყენება, რაც შესაძლებელია საქართველოს ბარში ფეოდალურ ხანაში დამოწმებულ „საყდრის შვილისა“ თუ „ხატის შვილის“ ინსტიტუტს უკავშირდებოდეს.² სატაძრო გაერთიანებებში არსებული მიწები შესაძლებელი იყო გაეცათ ნადელებად გარკვეული პირობით. როგორც აღვნიშნეთ, რომში მიწის იმ ნაწილს, რომელიც ტაძრებსა და ქურუმთა კოლეგიებს გადაეცემოდა agri consecrati ეწოდებოდა.

სათემო და სატაძრო მიწის მფლობელობის, აგრეთვე სამეფო მიწათმფლობელობის გვერდით, ძველ ქართლში არსებობდა მსხვილი კერძო მიწათმფლობელობაც. ეს იყო ძირითადად სამეფო საგვარეულოსა და სამხედრო-სამოხელეო არისტოკრატიის წარმომადგენელთა მიწის ნაკვეთები, რომლებიც მათ მიცემული ჰქონდათ სამსახურის გასამრჯელოდ სათემო ან სამეფო მიწის ფონდიდან. მიწის ამავე კატეგორიას ქმნიდა ყიდვა-გაყიდვის შედეგად მოპოვებული მიწის ნაკვეთებიც. კერძო საკუთრება მიწაზე თავდაპირველად ბაღ-ვენახებზე გაჩნდა და შემდეგ სახნავ-სათეს მიწებზეც გავრცელდა. მიუხედავად იმისა, რომ მიწის ნასყიდობის უძველეს ფაქტს მხოლოდ VI ს-ით ათარიღებენ, მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ „ნასყიდი“ საქართველოში დიდი ხნით ადრე არსებობდა. რომში იმ მიწის ნაკვეთს, რომელსაც ყიდულობდა კერძო მესაკუთრე სახელმწიფოსაგან ager privatus vectigalisque ეწოდებოდა. საინტერესოა, რომ შეძენის შემდეგ ეს მიწა მესაკუთრის ხელში სამუდამოდ გადადიოდა. ერთ-ერთ უძველეს ქართულ დოკუმენტში შემწირველმა საგანგებოდ აღნიშნა, რომ სალოცავისადმი „ნასყიდევ“ მიწას წირავდა, ვინაიდან შეწირვის ასეთი ფორმა მომავალში გაუგებრობებისაგან და მათ შორის „გამოწირვისაგან“ იყო დაზღვეული. ფეოდალური საკუთრების სპეციფიკური და მნიშვნელოვანი ფორმა იყო „შეწირულიც“. ამ კატეგორიის მიწების მფლობელები ეკლესია-მონასტრები იყვნენ. ს. ჯანაშიას აზრით, ამ დროს ქართლში ფეოდალური მსხვილი მიწათმფლობელობა უკვე არსებობდა მემკვიდრეობითი მყარი მემამულეების სახით.³

კერძო მფლობელობაში შესულ მიწას საქართველოში აგარაკი ეწოდებოდა, რაც შესაძლებელია კერძო მიწას (ager privatus) შევადაროთ. მფლობელს ამ მიწის ნაკვეთზე თავისუფალი განკარგულებისა და ყიდვა-გაყიდვის უფლება ჰქონდა, როგორც ძველ რომში. აგარაკად შეიძლებოდა ქცეულიყო აგრეთვე „უშენი“, „უხმარი“ და სხვ. ამავე კატეგორიის მიწას ქმნიდნენ „ნასყიდევი ქვეყნებიც“. კერძო, სამფლობელო მიწის მნიშვნელობით იხმარებოდა აგრეთვე „მამული“, რომელიც მამისაგან მემკვიდრეობით მიღებულ უძრავ საკუთრებას აღნიშნავდა. რომში ასეთ მიწას ager genticius ეწოდებოდა, რომელიც საბოლოოდ გვარის საკუთრებაში მყოფის მიწის მნიშვნელობით დამკვიდრდა. თუმცა საქართველოში მამისეული უძრავი ქონება თავისი წარმოშობით შეიძლებოდა სხვადასხვაგვარი ყოფილიყო: მკვიდრი, ნასყიდი, ნაშოები, მონაგები, ნაწყალობევი, ნამზითვი, სამსახურის სანაცვლოდ გაცემული და სხვ. ამრიგად, აგარაკი და მამული იყო კერძო მიწათმფლობელობის ორი ძირითადი კატეგორია, რომელიც IV-V სს-ში უკვე ფეოდალური საადგილმამულო საკუთრების ძირითად ობიექტებსაც აღნიშნავდა. ანტიკური ხანის აგარაკმა სახე იცვალა და ის ფეოდალურ მამულს შეერწყა.⁴ უნდა აღინიშნოს, რომ სამეფო სახლი სახელმწიფოს მთელი მიწების უზენაეს მესაკუთრედ გამოდიოდა, რაც სხვადასხვა ფორმით იყო შეზღუდული. ანტიკურ საბერძნეთსა და რომშიც, მიუხედავად იმისა, რომ არსებობდა მიწის კერძო მესაკუთრეობა, სახელმწიფოს ნებისმიერ დროს ჰქონდა მისი უკან გამოთხოვის უფლება. საქართველოში სათემო მიწის მფლობელი ან მეფე, ან ფეოდალი (საერო თუ სასულიერო) იყო, ხოლო ფეოდალის საკუთრებაში შედიოდა მემკვიდრეობითი საკუთრებისა და სამსახურის სანაცვლოდ მიღებული მიწები. იმ პროვინციის მიწებს, რომლებიც კერძო საკუთრებას არ წარმოადგენდა და ეკუთვნოდა ან რომაელ ხალხს ან იმპერატორს ager provincialis - fundus provincialis ეწოდებოდა.

სამეფო მიწა-წყალი შედგებოდა „სამამასახლისო სამსახურებლისა“ და დაპყრობილი ტერიტორიისაგან. „სამამასახლისო სამსახურებელი“ აღნიშნავდა იმ ფონდს, რომელიც „მამასახლისის სამსახურის“ ასანაზღაურებლად იყო თემის მიერ გამოყოფილი. რომში იმ დაპყრობილ მიწებს, რომლებიც რომის სახელმწიფო ტერიტორიის ნაწილი ხდებოდა, ager captivus ეწოდებოდა.

პირობითი მიწისმფლობელობა საქართველოში სამსახურთან (ძირითადად სამხედროსთან) იყო დაკავშირებული. ასეთი სამსახურისთვის გაცემული მიწის აღსანიშნად იხმარებოდა ტერმინი „საკარგავი“, ხოლო იმ სამეფო კარის მოხელეს მოსაკარგავე ერქვა. მიწების პირობით გაცემა, თავის მხრივ, უკავშირდება ფეოდალური წყალობის ინსტიტუტს. წყალობა-შეწყალება როგორც ფეოდალური ინსტიტუტი, რომელიც ევროპული ფეოდალური სინამდვილის კომენდაციასა და ბენეფიციუმს უკავშირდება, საქართველოში ფეოდალური ურთიერთობის ადრეულ საფეხურზევე ჩანს, ხოლო IX-X სს-ში შეწყალება და წყალობა ჩვეულებრივი მოვლენა იყო საქართველოში.

ფული და სახელმწიფო ხაზინა. მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ ფულის ის სისტემა, რომელიც მონეტების შემოღებასთან არის დაკავშირებული და რომელმაც ძველი სამყაროს ფინანსური მხარე გარკვეულწილად მოაწესრიგა, ძვ. წ. VII ს-ში დასავლეთ მცირე აზიის ბერძნულ პოლისებში უნდა წარმოქმნილიყო. ეფესოსში მდებარე არტემისის ტაძრის ბაზისში აღმოჩენილია უძველესი მონეტები, რომლებიც დასავლეთ ანატოლიაში დაახლოებით ძვ. წ. 600 წ-თვის უნდა დაემზადებინათ. ჰეროდოტეს გადმოცემით, პირველად ლიდიელებმა მოჭრეს ოქროსა და ვერცხლის ფული და ისინი იყვნენ წვრილი საქონლით პირველი მოვაჭრენი (I, 94). აქედან მოყოლებული ფული აქტიურად დამკვიდრდა ძველ სამყაროში და მონეტების მოჭრა ანტიკურობის ეკონომიკური ცხოვრების ორგანულ ნაწილად იქცა. ანტიკური სამყაროსთვის უცხო იყო ე.წ. „ქაღალდის ფული“, ხოლო ლითონის მონეტა კი, ძირითადად, მეტალის წონის შესაბამის ღირებულებას შეიცავდა. სხვადასხვა პოლისის მიერ მოჭრილ ფულს თითქმის მთელ ელინურ სამყაროში ჰქონდა გასავალი. საბერძნეთში ცნობილი ფულადი ერთეულების ამგვარი სისტემა ჩამოყალიბდა: 1 ტალანტი = 60 მინა = 3 000 დიდრაქმა = 5 000 დრაქმა = 36 000 ობოლონი. ფულის რომაულმა სისტემამ, ძირითადად, ბერძნული გავლენით დაიწყო ჩამოყალიბება, რომელმაც იმპერიის ეპოქაში საკმაოდ მასშტაბური ხასიათი მიიღო. ძვ. წ. VI ს-ის მეორე ნახევარში რომში სპილენძის (aes) მონეტების მოჭრა დაიწყეს. მათ aes grave ეწოდებოდათ, რომელიც ყველაზე მცირე ერთეული გახდა. ფულად ანგარიშსწორებაში ძირითად ერთეულად სესტერციუსი ითვლებოდა, რომელსაც უბრალოდ მონეტას (nummus) უწოდებდნენ. ხოლო როდესაც იმპერატორმა კონსტანტინემ ოქროს მონეტა (solidus - მაგარი, მასიური) შემოიღო, ის იქცა რომში ძირითად ფულად ერთეულად. ფულად ერთეულებს შორის სტაბილური მიმართების დამყარება ავგუსტუსის საფინანსო პოლიტიკის დამსახურებაა და მეტ-ნაკლები წარმატებით შენარჩუნდა მთელი პრინციპატის ეპოქის განმავლობაში. ახ. წ. III ს-ის ფინანსური კრიზისის შემდეგ, ფულადი ერთეულების ახალი სისტემა ჩამოყალიბდა. უმთავრესი ნომინალები იყო: solidus, semissis, tremissis და ა.შ. არსებობდა ოქროს, ვერცხლის, თითბერისა და სპილენძის მონეტები შესაბამისი ნომინალებით.

ბერძნული ახალშენების დაარსებამ მნიშვნელოვნად შეუწყო ხელი შავიზღვისპირეთის მოსახლეობის ანტიკურ სამყაროსთან კულტურულ-ეკონომიკური ურთიერთობების განვითარებას. აღსანიშნავია, რომ სავაჭრო ურთიერთობები ორმხრივი იყო. გარე სამყაროსთან კოლხეთის სავაჭრო-ეკონომიკურ ურთიერთობათა ინტენსიურობას ადასტურებს ადრეანტიკური ხანის მონეტები, რომლებიც კოლხეთსა და მის ფარგლებს გარეთაა აღმოჩენილი, მათ შორის ტრაპეზუნტის მიდამოებში. კოლხური ვერცხლის მონეტებზე ერთ მხარეს ადამიანის თავია გამოსახული, მეორეზე კი - ხარის, იშვიათად ლომის. ეს მონეტები ძვ. წ. VI-IV სს-ის კოლხური გაერთიანების ფარგლებშია მოჭრილი. ზოგიერთი მკვლევარი იმასაც ვარაუდობს, რომ მონეტებს ზღვისპირა ბერძნულ ქალაქებში ჭრიდნენ, პირველ ყოვლისა, ფასისში. თუმცა უდავოა, რომ ამ სახის მონეტები შინაურ, კოლხეთის ბაზარს ემსახურებოდა. ეს კიდევ ერთხელ მიუთითებს, რომ ზღვისპირა ბერძნული სამოსახლოები კოლხეთის სამეფოს ორგანულ შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენდა და მისი რიგითი სავაჭრო ცენტრები იყო.

მართალია, ანტიკურ სამყაროში გარკვეული პერიოდის განმავლობაში არ არსებობდა ჩამოყალიბებული ფინანსური დაგეგმვის პრაქტიკა, რომელიც ფინანსურ პოლიტიკას განსაზღვრავდა, მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ სახელმწიფოს ამ სფეროში არ გააჩნდა თავისი პოლიტიკა. ფული თანდათან ხდებოდა სიმდიდრის ერთ-ერთი ყველაზე პრესტიჟული ფორმა. მას შემდეგ, რაც საბერძნეთში პოლისმა თავის თავზე აიღო არმიისა და ფლოტის შენახვა, გრანდიოზული სამშენებლო პროგრამების განხორციელება, მასობრივი დღესასწაულებისა თუ ფესტივალების ჩატარება, სახელმწიფო ხაზინის შევსება პოლიტიკოსთა ზრუნვის სერიოზული საგანი გახდა. ბიუჯეტის ფორმირების ძირითადი წყაროები იყო არენდის შემოსავალი, საბაჟო გადასახადები, ბეგარა და სხვადასხვა ხასიათის მოსაკრებლები. სპეციფიკური ხასიათი ჰქონდა ათენის ხელმძღვანელობით საზღვაო კავშირის შექმნას, რომლის ბიუჯეტს კავშირის შემადგენელი პოლისების შესატანები ქმნიდა. თავდაპირველად საერთო ხაზინა კუნძულ დელოსზე მდებარეობდა, მაგრამ შემდეგ იგი ათენში გადაიტანეს და ფინანსების ძირითადი გამგებელი, მეტ-ნაკლებად საკუთარი ინტერესებისათვის, თავად ათენი იყო. აქ ხაზინას უმაღლეს ფინანსურ მოხელეებად არჩეული ტამიასები განაგებდნენ. ათენში ამ ტიტულის მატარებელთა შორის ყველაზე მნიშვნელოვანი ქალღმერთ ათენას ტამიასები (10 ტამიასი) გახლდნენ. ისინი ყოველწლიურად წილისყრით იყვნენ დანიშნულნი, თითოეული - თითო ფილედან. დელოსის ლიგაში შემავალი ქალაქებიდან ხარკს ჰელენოტამიასები (ბერძენთა ხაზინადარები) აპოდექტესების მეშვეობით ღებულობდნენ. აპოდექტესების თანამდებობა კლისთენესმა შემოიღო. ისინი ბულეს ზედამხედველობით ყველა გადასახადთა შემკრებ უწყებათაგან ფულადი სახსრების მიღებას აწარმოებდნენ და შემდგომ უხდიდნენ მათ ხარჯვით უწყებებს. ტამიასები იყვნენ აკროპოლისზე მდებარე ათენა პოლიასის, ათენა ნიკესა და ჰერმესის საგანძურთა ზედამხედველები. თანხა ოპისთოდომოსად წოდებულ შენობაში ინახებოდა. ტამიასები არა მარტო რელიგიური მსახურებისათვის გასცემდნენ თანხებს, არამედ სამხედრო და სხვა სამოქალაქო ხარჯებისათვის. შემორჩენილია მათი ჩანაწერები, რომლებიც ათენის ფინანსების თაობაზე მნიშვნელოვან წყაროს წარმოადგენს. ჰელენოტამიასების თანამდებობის გაუქმების შემდეგ სხვა ტამიასები დანიშნეს და მათ სხვადასხვა ფონდი ჩააბარეს: ასეთნი იყვნენ სახალხო კრების ტამიასი, ტრირემთა საბჭოს ტამიასი, სამხედრო ფონდის ზედამხედველი ტამიასი და ა.შ. საინტერესოა, რომ ათენში სახალხო აუდიტები არსებობდნენ და ამ საქმიანობის მწარმოებლებს ლოგისტები ეწოდებოდათ. ძვ. წ. V ს-ში მათი რიცხვი ოცდაათს შეადგენდა, თუმცა ძვ. წ. IV ს-ში შემცირდა და ათს აღარ აღემატებოდა. ვარაუდობენ, რომ ათენის იმპერიის დასრულებასთან ერთად ლოგისტებს ნაკლები საქმე ჰქონდათ, რამაც მათი შემცირება გამოიწვია. ლოგისტების მთავარი ფუნქცია ევთინეს ჩატარება იყო. ისინი სწავლობდნენ სახელმწიფო თანხების განკარგვასთან დაკავშირებულ ყველა მაგისტრატის ანგარიშებს და მოვალეობის შეუსრულებლობის შემთხვევაში მაგისტრატის საქმეს განსახილველად სასამართლოს გადასცემდენენ. ბუნებრივია, ისინი სახალხო კრებასა და ბულეს გადაწყვეტილებებს ემორჩილებოდნენ. სოლონის დროისათვის უკვე ცნობილნი იყვნენ ათენელი მაგისტრატები - პოლეტესები, რომლებიც სახელმწიფო ქონების გასხვისებას ან გაყიდვას აწარმოებდნენ. სახელმწიფო ქონება მოიცავდა არა მარტო მიწასა და შენობა-ნაგებობებს, არამედ იმ მოქალაქეებსაც, რომლებსაც სასჯელის სახით მონობა ჰქონდათ მიღებული. პოლეტესები ასევე უფლებამოსილნი იყვნენ გაეცათ მაღაროს ამუშავების, გადასახადთა შეგროვებისა და მსგავსი ნებართვები. სახელმწიფო ქონების გასხვისება თუ გაყიდვა ბულეს თანდასწრებით აუქციონის წესით ხდებოდა, რასაც პოლეტესები წარმართავდნენ. სახელმწიფო სტრუქტურების შეცვლის კვალდაკვალ, ფინანსური საქმის ორგანიზაცია გარკვეულ ტრანსფორმაციას განიცდის ელინისტურ სახელმწიფოებში, შემდეგ კი - რომში.

რესპუბლიკის ეპოქის დასაწყისამდე რომში მთავარ სახელმწიფო სალაროს ანუ საგანძურს ერარიუმი წარმოადგენდა (aerarium Populi Romani) (იხ. სახელმწიფო მეურნეობა; ხაზინა). იგი განთავსებული იყო სატურნუსის ტაძარში რომის ფორუმზე. სახელი მას ეწოდა ლათინური სიტყვიდან aes, aeris - ბრინჯაო, რადგან სალაროში თავდაპირველად მხოლოდ ბრინჯაოს მონეტები ინახებოდა. ერარიუმში შედიოდა სახელმწიფო შემოსავლები, უპირველეს ყოვლისა, გადასახადები რომაელი მოქალაქეებისაგან - ტრიბუტუმი (tributum ex censu) და სპეციალური გადასახადები, რომლებსაც იხდიდნენ ერარიები (aerarii), უშვილოები, გაუთხოვარი ქალები და ქვრივები. თავდაპირველად ტრიბუტუმი შეჰქონდათ სულადობით და არა ქონებისდა მიხედვით, ვიდრე სერვიუს ტულიუსმა არ შემოიტანა ეხ ცენსუ. ეს ქონების მიხედვით გამოსაღები მხოლოდ სამხედრო მიზნებს ემსახურებოდა, განსაკუთრებით კი ჯარისკაცების ხელფასს. ომში გამარჯვების შემდეგ დამარცხებულ მტერს უნდა გადაეხადა სამხედრო დანახარჯები, რომელთაგანაც მოქალაქეები იღებდნენ თავის ტრიბუტუმს უკან, ამდენად მას შეიძლება ვუწოდოთ იძულებითი სესხიც. თუ ხაზინაში იყო საკმარისი ფული, ტრიბუტუმს არ ითხოვდნენ. ერარიუმში ასევე შედიოდა პროვინციის მოსახლეობიდან სტიპენდიუმი (stipendium) და ვექტიგალი (vectigal), შემოსავლები სახელმწიფო მიწებიდან, მაღაროებიდან, საბაჟოდან, თესაურუსი, ვიკესიმა (vicesima manumissionum) - სამხედრო ალაფი და განძი. თავდაპირველად სტიპენდიუმი ერქვა ხელფასს, რომელსაც ჯარისკაცებს უხდიდნენ არა ყოველთვიურად, არამედ ერთბაშად მთელი ლაშქრობისათვის. მოგვიანებით კი სტიპენდიუმი იყო გადასახადი, რომლითაც იბეგრებოდა პროვინციები. მიწის მფლობელები უხდიდნენ სახელმწიფოს ბეგარას, ხოლო დაუმუშავებელი მიწები საძოვრებს წარმოადგენდა და მინიმალური დაბეგვრით ხდებოდა მათი გადაცემა.

ერარიუმს სენატი განკარგავდა, ხოლო აღსრულების პასუხისმგებლობა კვესტორებს (qaestores aerarii) ეკისრებოდათ. მათ მხოლოდ კონსულის ბრძანებით შეეძლოთ თანხის გამოტანა. სახელმწიფო ხაზინა აგრეთვე წარმოადგენდა მთავარ სახელმწიფო არქივს (aerarium tabularium), სადაც ინახებოდა მიღებული კანონები, სენატის დადგენილებები, მნიშვნელოვანი საზოგადოებრივი აქტები და სახელმწიფო დოკუმენტაცია (tabulae publicae da tabulae censoriae). პრინციპატის ხანაში ხაზინა პრეტორების ზედამხედველობის ქვეშ იყო (praetores aerarii), რომელთაც იმპერატორი ნიშნავდა, მოგვიანებით კი ისევ კვესტორების ხელში გადავიდა. დროთა განმავლობაში, ჯერ კიდევ რესპუბლიკურ რომში დაიწყო კერძო სალაროების, ფისკუსების (fiscus) გახსნა, რომლებიც ლოკალურ საფინანსო საქმიანობას ახორციელებდნენ. ავგუსტუსის ეპოქიდან მოყოლებული რომაელი ხალხის ერარიუმი თანდათანობით კარგავს თავის მნიშვნელობას, უშუალოდ კეისრის დაქვემდებარებაში მყოფი ფისკუსის გაძლიერებით. ეს კი ფინანსების განკარგვის ფუნქციას, ძირითადად კეისარს ანიჭებდა. პრინცეპსის ხაზინა თანხას საკუთარივით განაგებდა. იგი არავის წინაშე არ იყო ანგარიშვალდებული, მაგრამ ამავე დროს იყენებდა მას სახელმწიფო ხარჯების ყველა სახეობის დასაფარად. მალე ფისკუსმა უფრო მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა, ვიდრე ერარიუმმა, პრინციპატის ბოლოს კი გახდა ერთადერთი სახელმწიფო ხაზინა, რომელიც ასევე იწოდებოდა sacrae largitiones.

ძველ საქართველოში გაერთიანებული სამეფოს ხანაში სახელმწიფო სალარო ერთგვარი ხელუხლებელი ხაზინა იყო, სადაც „შეკრული“ იდო ისეთი განძეულობა, „ოქროს ჭურჭელი, ანუ ვერცხლისა“, რომელიც „საჴმარებლად სანიადაგოდ“ არ იყო განკუთვნილი. არსებობდა მოძრავი სალაროც, რომელიც თან მიჰქონდათ მეფის მოგზაურობის დროს. „სალაროს წინათ იარების სიკისტრონი...“ საჭურჭლესგან განსხვავებით, სალარო მეჭურჭლეთუხუცესს არ ექვემდებარებოდა. სალაროს გამგებელს მოლარეთუხუცესი ეწოდებოდა. მისი დამხმარე მოხელეები იყვნენ სალაროს მოლარეები, რომლებიც X ს-დან იხსენიებიან წყაროებში. სალარო თავის მოხელეებთან ერთად მსახურთუხუცესს ექვემდებარებოდა. მოლარეთუხუცესს თანამდებობის ნიშნად ბეჭედი ჰქონდა. არსებობდა აგრეთვე სალაროს მუშრიბი და თავილდარი ანუ ნივთების შემნახავ-გამცემი მოხელე. როგორც ცნობილია, გვიანდელ ფეოდალურ პერიოდში სალაროში სხვადასხვაგვარი ნივთები, მაგალითად, სახარჯავი ფული, ტანსაცმელი, სამკაული, ნადირობის მოწყობილობაც ინახებოდა. ვახუშტი ბატონიშვილი „ქართლის ცხოვრებაში“ განმარტავს, რომ „რაიცა მეფის თეთრნი ანუ ლარნი თვისთა საკუთართა ზედა ანუ ქუელის საქმისად უხმდა, და მის ქუეშე დაწესებულნი მოლარენი“ (ქართლის ცხოვრება, 22, 21-23). ცნობილია, რომ სალაროში ყოველთვის იდო სამართლის წიგნი, მათ შორის, ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნის ოფიციალური ეგზემპლარი, რომელსაც საქმის განხილვისას იყენებდნენ. ვახტანგ VI დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა ფულის მოჭრას სახელმწიფოებრიობის სიმყარისათვის, შესაბამისად, განსაკუთრებული ყურადღება ექცეოდა მისი ინიციატივით გახსნილ ზარაფხანას, სადაც ქართული მონეტები იჭრებოდა. ქართული კანონმდებლობა მკაცრად განსაზღვრავდა სალაროს უსაფრთხოების წესებს. ბაგრატ კურაპალატის სამართლის მიხედვით, „დიდი სალაროს“ გამტეხი „თვალთა დაწვით“ ისჯებოდა. გაერთიანებული სამეფოს ხანაში ტერმინი საჭურჭლე სალაროსაგან განსხვავებულ, სანიადაგოდ სახმარ-სახარჯავ სახელმწიფო ხაზინას აღნიშნავდა, რომლის ცალკეული პატარა საჭურჭლეები საგანძურებად იწოდებოდნენ. საჭურჭლეში ფული, „ლარი და ჭურჭელი ოქროსი და ვერცხლისა, ჩინური და ქაშანური უსაღვინო“, მეფისათვის „შემოძღუნებული“ „თუალნი და მარგალიტნი“ ინახებოდა. საჭურჭლე ერთიან დაწესებულებას წარმოადგენდა, თუმცა საგანძურები სხვადასხვა ადგილზე იყო განთავსებული. ქვეყნის მთავარი საჭურჭლე სატახტო ქალაქში - ჯერ ქუთაისში („ქუთაისსა საჭურჭლე“), შემდეგ კი 1122 წ-დან თბილისში იყო. როდესაც დავით აღმაშენებელმა 1122 წ-ს თბილისი ამირას მპყრობელობისაგან გაათავისუფლა, მან „ქალაქი ტფილისი... დაუმკვიდრა ძეთა თვისთა საჭურჭლედ და სახლად საუკუნოდ“ (ქართლის ცხოვრება, 161, 2). აღმოსავლეთ საქართველოში თბილისის გარდა, სხვაგანაც იყო სახელმწიფო საგანძურები. მაგალითად, „ატენისა საჭურჭლე“, „ციხესა შინა უჯარმისასა“. საჭურჭლე მეჭურჭლეთუხუცესს ექვემდებარებოდა. სამოხელეო აპარატს შეადგენდნენ საჭურჭლისა და მეჭურჭლეთუხუცესის ნაცვალი და მეჭურჭლენი, საჭურჭლის უხუცესი, მუქიბი, მუშრიბი და მწიგნობარი. საჭურჭლის შემოსავლებს მეფე განაგებდა. ძნელია იმის დაზუსტება, თუ რომაული ერარიუმი რითი განსხვავდებოდა საჭურჭლესაგან ან სალაროსგან, თუმცა ფაქტია, რომ ფული როგორც ანტიკურ სამყაროში, ასევე საქართველოში ოფიციალურად სახელმწიფო ხაზინაში ინახებოდა და მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა ქვეყნის ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ცხოვრებაში. ხაზინაში მომუშავე მოხელეები კი - ჰელენოტამიასები, ტამიასები, ერარიები, კვესტორები, მოლარეები თუ მეჭურჭლეები ერთსა და იმავე ფუნქციას აღასრულებდნენ. მაგრამ უნდა აღინიშნოს, რომ მათ შორის საკმაოდ დიდია ნიუანსური სხვაობა დროისა თუ მასშტაბების გათვალისწინებით. ბერძნულრომაული და ქართული ხაზინის მსგავსებას კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორი აერთიანებდა - ყოველგვარი გადასახადი, ბაჟი თუ შემოსავალ-გასავალი სახელმწიფო ხაზინაში იყრიდა თავს. ბიზანტიაში ქართველი მეჭურჭლეთუხუცესის შესაბამის თანამდებობას, ივანე ჯავახიშვილის აზრით, „დიდი საკელლარი“ ან ზოგადად „საკელლარი“ ერქვა, რომელიც ყველა საჭურჭლის ანუ ხაზინების ზედამხედველი იყო. ერთ ამ ხაზინათაგანს ერქვა „საერთო საქმის სეკრეტონი“ (ό γνικός, Λογοθέτης ό γενικός, Λογθέτης τοΰ γενικοΰ), მეორეს - „მეფის ხაზინის სეკრეტონი“, ხოლო მესამეს „სამხედრო ლოგოთეტის სეკრეტონს“ ეძახდნენ, რომელიც ლაშქრისა და სამხედრო ხომალდების შესანახად საჭირო ფუს ინახავდა და ხარჯს ეწეოდა.⁵ მართალია, ქართული ხაზინა ნაწილობრივ ჰგავს „ბიზანტიურს, მაგრამ სრული მსგავსება არც ამ საფინანსო დაწესებულებებს შორის ყოფილა.

ძველ საქართველოში მუშრიბს შემოსავლის განსაკუთრებული დარგი, ბაჟი და სავაჭრო გადასახადები ებარა. როგორც საბერძნეთსა და რომში, ასევე საქართველოშიც შემოტანილ საქონელზე განსაკუთრებული გადასახადი იყო დაწესებული. მუშრიბი შემოსავალს საჭურჭლის უხუცესს ანგარიშითურთ აბარებდა. ათენში პერიკლეს ეპოქაში საქონელზე მისი ღირებულების 2% იყო დადებული. ნავსადგურ პირევსში კი საქონლით დატვირთული ხომალდები შემოდიოდა, რისი საბაჟო გადასახადიც დიდ შემოსავალს აძლევდა ხაზინას. რომში საბაჟო გადასახადი საკმაოდ სოლიდური თანხით იყო წარმოდგენილი. იმპორტულ საქონელზე იგი შეადგენდა 2 1/2 %-ს, ხოლო ფუფუნების საგნებზე, რომლებიც ინდოეთიდან მოჰქონდათ - 25%-ს. ავგუსტუსმა დაადგინა საბაჟო გადასახადი ყველა ნივთზე (centesima rerum venalium), რომელიც გასაყიდად გამოჰქონდათ რომსა და იტალიაში. რომაელები ბაჟის გადასახადს კრეფდნენ ნავსადგურებიდან (portoria), ხიდებიდან და გზებიდან. ნავსადგურის გადასახადი იმ დროიდან მოქმედებდა, როდესაც დაარსდა ოსტიის ნავსადგური და გადასახადი დაწესდა მარილზე.

საქართველოში სამეფო ხელისუფლება, სამეფო მიწებზე მსხდომი მიწათმოქმედი მოსახლეობის გარდა, სახელმწიფო გადასახადების აკრეფის გზით ბეგარას უწესებდა აგრეთვე მოსახლეობის სხვა ფენებს, თავისუფალ მეთემე-მიწათმოქმედებს, ხელოსნებს და ა.შ. გადასახადებს ახდევინებდნენ ვაჭრებსაც. IX-X სს-ში ბეგარა გულისხმობდა როგორც ნატურალურ გადასახადს, ასევე შრომით ვალდებულებას. შრომით ვალდებულებას კი ფეოდალი ძირითადად იყენებდა საბატონო მეურნეობასა და სამშენებლო სამუშაოებზე, ხოლო ნატურალური გადასახადი საგლეხო მეურნეობაზე იყო გადაკვეთილი.⁶ ფეოდალის სამფლობელოში მის მიერ დაპყრობილი თემიც შედიოდა, რომელიც ჩვეულებრივ პასუხისმგებელი იყო სახელმწიფოსათვის გადაეხადა გადასახადები და სხვა დაკისრებული ვალდებულებებიც აღესრულებინა მის წინაშე. ძველ ქართულში თავდაპირველად ბეგარა შრომითი ვალდებულების აღსანიშნად გამოიყენებოდა. თუმცა ქართულ ძეგლებში მოგვიანებით ეს ტერმინი ზოგადი მნიშვნელობით გვხვდება. XI საუკუნის ნიკორწმინდის სიგელში იხსენიება ნასყიდ მიწაზე (აგარაკზე) გლეხის დასახლება და აღნიშნულია, რომ გლეხი გადაიხდის ბეგარას. მეორე ადგილას გადმოცემულია, რომ მიწის ნაკვეთი მიეცა გლეხს „საბეგაროდ“. ამრიგად, ბეგარა გულისხმობდა სხვისი მიწით სარგებლობას გარკვეული ვალდებულების შესრულების პირობით. ასევე არ იყო უცხო ტერმინ ხარკის გამოყენება შრომითი ვალდებულების აღსანიშნად ძველი ქართული ლიტერატურისათვის. ხარკი, ისევე როგორც ბეგარა ირანულიდან მომდინარეობს, რომელიც ქართულში არა მარტო გადასახადის, არამედ შრომითი ვალდებულების აღსანიშნადაც იხმარებოდა. წყაროებიდან ჩანს, რომ ხარკს იხდიდა ქართლის სამეფო შემადგენლობაში შემავალი მთიელთა თავისუფალი თემების მოსახლეობაც. მთიელები ხარკს უხდიდნენ „მცხეთის პირველ მეფეს“ აზონს. მეფე მირიანმა (IV ს.) ხარკი გაუდიდა იმ მთიელებს, რომელთაც ქრისტიანობის მიღებაზე უარი განაცხადეს (ქართლის ცხოვრება, I, 125-126). ამ შემთხვევაში ხარკის დადება დაპყრობის შედეგად მოხდა. თუმცა გვხვდება ისეთი შემთხვევებიც, როდესაც პიროვნება ან სოფელი გარკვეული მიზეზის გამო ნაწილობრივ გათავისუფლებულია გადასახადებისაგან, თუმცა ეს სახელმწიფო ცხოვრების საზოგადო მოვლენას არ წარმოადგენდა. გადასახადების შეუვალობა უმეტესად საეკლესიო და სამონასტრო ყმებს ჰქონდათ მინიჭებული. ტოლერანტობის ერთ-ერთ საუკეთესო ნიმუშად უნდა მივიჩნიოთ ის ფაქტი, რომ დავით აღმაშენებელმა შედარებით მცირე გადასახადი დაუწესა სხვა ერებს. საქართველოში მართლმსაჯულებისა და გადასახადების გაწერისა და აკრეფის უფლება მეფეს ეპყრა მტკიცედ.⁷ გვიანდელ ფეოდალურ საქართველოში არსებობდა აგრეთვე სახელმწიფო კომლობრივი გადასახადი, რომელსაც მახტა ეწოდებოდა. მახტას იხდიდნენ მოქალაქეები, ქალაქში მცხოვრები სახელმწიფო გლეხები და საქართველოს მაჰმადიანური მოსახლეობა. გადასახადს გადამხდელთა ქონებრივი მდგომარეობა განსაზღვრავდა. ისევე, როგორც მიწის ნაკვეთის საკომლო გადასახადი საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში სხვადასხვა რაოდენობის იყო. საკომლოში იგულისხმებოდა სავენახე, ბაღ-ბოსტანი, სათიბი, სასარე და სხვ.

რომში სახელმწიფო მიწიდან (ager publicus) შესული თანხა თავისუფლად ფარავდა სახელფასო ხარჯებს. ყველა დაპყრობილი ხალხი ვალდებული იყო გადაეხადა ხარკი, ამასთანავე თავიანთი საძოვრებიდან და ტყეებიდან გაეცა მეათედი (decuma) და სპეციალური გადასახადი სკრიპტურა (scriptura). ამ გადასახადებს აგროვებდნენ პუბლიკანები (publicani). ხარკის დაწესებას ინდიქციო (indictio) ეწოდებოდა. თუმცა ყველა პროვინციას ერთნაირი გადასახადი არ ჰქონდა დაკისრებული. ზოგი მათგანი საადგილმამულო და სულადი ხარკის გარდა, განსაკუთრებულ ვექტიგალიას (vectigalia) იხდიდა. დროთა განმავლობაში ნატურით გადასახადი თითქმის მთლიანად ჩაანაცვლა ფულადმა გადასახადმა. მხოლოდ ეგვიპტე და აფრიკა იყო ვალდებული მოეწოდებინათ რომისთვის ხორბალი განსაზღვრული რაოდენობით. მიწის გადასახადი უდრიდა შემოსავლის 2-5%. ვესპასიანუსმა გაზარდა გადასახადი, ხოლო ზოგიერთ პროვინციაში გააორმაგა კიდეც.

ფულის მეურნეობისა და ურთიერთობის გაფართოებასთან დაკავშირებით ცვლილებები განიცადა საგადასახადო სისტემამ საბერძნეთში. ათენში ძვ. წ. 378-377 წწ-ში გატარდა ტიმემა, რაც საგადასახადო მიზნით ათენის მოქალაქეთა მამულების, სახლებისა და სხვა ქონების შეფასებას გულისხმობდა. ამ შეფასების მიხედვით, გადასახადების შეგროვების მოწესრიგებისათვის მოქალაქეები დაახლოებით თანასწორი შეძლების საგადასახადო ჯგუფებად, ამხანაგობებათ ანუ სიმორიებად (συμμορία) დაუყვიათ. გადასახდელი თანხა სიმორიებს შორის თანასწორად გაუნაწილებიათ; ხოლო შემდგომ ყოველი სიმორიის ჰეგემონის ხელმძღვანელობით ხდებოდა მისი დანაწილება წევრებს შორის თითოეულის შეძლებისა თუ საგადასახადო თანხის მიხედვით. ამ რეფორმის შესახებ დემოსთენე აღნიშნავს, რომ მამისაგან დატოვებული 15 ტალანტად ღირებული ქონებიდან სამი ტალანტი შეადგენდა ტიმემას, რომლისგანაც უნდა ყოფილიყო გაღებული ეისფორა. ტიმემის საერთო თანხა კი მთელ ატიკაში 6 000 ტალანტს უდრიდა. ქართულ წყაროებში ხშირად გვხვდება ისეთი შემთხვევები, როდესაც ამა თუ იმ სოფლის გლეხებს ეკისრებოდათ გარკვეული გადასახადი, რომელიც შემდეგ ნაწილდებოდა უმეტეს წილად კომლებს შორის. XIII ს-ში ხოვლელ გლეხებს (42 კომლი) სხვა ვალდებულებებთან ერთად დაეკისრათ თეთრის გამოღება ეკლესიისათვის. თითოეულ კომლს 8 თეთრის გაღება უწევდა.⁸

გადასახადებთან დაკავშირებით გარკვეულ ინტერესს იწვევს ტერმინი „საგლეხო“. ხევსურების ცალკეულ თემებს შორის განუწყვეტელი ომიანობის პროცესში ხდებოდა ერთი თემის მიერ მეორის დამორჩილება. მაშინ დამორჩილებული თემი გამარჯვებული თემის „საყმო-საგლეხოს“ წარმოადგენდა, რომელიც ნაწილობრივ კაბალურ მდგომარეობაში ექცეოდა - იხდიდა ყოველწლიურ გადასახადს. იყო შემთხვევები, როცა დამორჩილებულ თემს ეკისრებოდა აგრეთვე შრომითი ვალდებულება, სახელოსნო სამუშაოების შესრულება და ა.შ. ზოგჯერ სუსტი თემები „ნებაყოფლობით“ შედიოდნენ ძლიერი თემის მფარველობაში და უხდიდნენ ხარკს.

წისქვილი სოფლის აუცილებელ შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენდა. როდესაც ხდებოდა სოფლის გაყიდვა, ბოძება თუ შეწირვა, სათანადო საბუთში ამ სოფლის შემადგენელ ნაწილებს შორის წისქვილი უეჭველად აღინიშნებოდა. გიბოძეთ სოფელი „მთითა, ბარითა, ტყითა, ველითა, წყლითა, წისქვილითა და ყოვლითა მიმდგომითა მისითა“. წისქვილით სარგებლობისას გლეხი ვალდებული იყო საფქვავის გარკვეული ნაწილი დაეტოვებინა მეწისქვილესათვის, რომელიც მის განსაზღვრულ ოდენობას წისქვილის მეპატრონე ფეოდალს უხდიდა. წისქვილის ექსპლუატაციას ფეოდალისათვის საგრძნობი შემოსავალი მოჰქონდა.

მევახშეობა. მონეტის შემოღებასა და ფულზე გაცვლა-გამოცვლის განვითარებასთან ერთად ძველი ბერძნების სამეურნეო ცხოვრებაში თანდათან გაფართოვდა ფულადი ოპერაციები და მევახშეობა. სესხს აძლევდნენ მიწის დაწინდრებით (მიწის კრედიტი), ქალაქის სახლების დაგირავებით (საქალაქო კრედიტი) და ხომალდებისა და მათი საქონლის საწინდრით (საზღვაო კრედიტი). ასეთ სესხს აძლევდნენ ათენელებიც და ათენში მცხოვრები უცხოელებიც, როგორც ვაჭრები, ისე ის პირებიც, რომელთაც ვაჭრობას თავი დაანებეს და სპეციალურად საკრედიტო ოპერაციებით ირჩენდნენ თავს. სესხის გაცემას აწარმოებდა ჩვეულებრივად რამდენიმე პირისაგან შემდგარი ამხანაგობა, რომელსაც სანდო პირები ჰყავდა უცხო ქვეყანაში სათანადო მეთვალყურეობის გასაწევად, ანდა სპეციალურად მონებს აგზავნიდა ამ მიზნით. მაგრამ მოვალეები, როგორც დოკუმენტებიდან ჩანს, ხშირად არ ასრულებდნენ დაკისრებულ პირობას და აიძულებდნენ კრედიტორებს სასამართლოს საშუალებით ეზრუნათ გასესხებული თანხების განაღდებაზე. სახელმწიფოს წინაშე აღებული მოვალეობის შეუსრულებლობის გამო პირს სამოქალაქო უფლებების შეზღუდვა, ქონების კონფისკაცია და დაპატიმრება ელოდა.

რაც უფრო იზრდებოდა და ფართოვდებოდა საბერძნეთში ვაჭრობა, მით უფრო საჭირო ხდებოდა მოვაჭრეებისათვის თანხების მოპოვება. თავდაპირველად ტაძრები გასცემდნენ თანხებს პროცენტებით, თუმცა მალე მათი თანხები საკმარისი არ აღმოჩნდა და ძვ. წ. IV ს-ის დასაწყისში წარმოიშვა ბანკები, ე.წ. ტრაპეზიტები (τραπεζίται). თავისთავად ცხადია, ანტიკურ სამყაროში საკმაოდ განსხვავებულად ფუნქციონირებდა ბანკი, ვიდრე დღევანდელ დღეს. ანტიკური ბანკები შეიძლება განვიხილოთ უფრო მეტად როგორც უბრალოდ გაფორმებული ფულის გადამცვლელები და მევახშეები, ვიდრე სარისკო სესხების გამღები ინსტიტუტი პროდუქტიული ეკონომიკური ინვესტირებისათვის. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ თანამედროვე ბანკების მსგავსად მათი მეშვეობით მოქალაქეები სხვადასხვა ფინანსურ ოპერაციას ახორციელებდნენ. ბანკები გასცემდნენ კრედიტებსაც, მაგრამ განსაკუთრებით მაღალი რისკის ღონისძიებისას საკმაოდ დიდ საპროცენტო განაკვეთებს ითხოვდნენ. ისინი ფულს ახურდავებდნენ, ინახავდნენ კერძო პირების ფულს, რასაც განსაკუთრებულ წიგნებში აღნიშნავდნენ, აწარმოებდნენ სხვადასხვა პირებს შორის ანგარიშის სწორებას, ხსნიდნენ მიმდინარე ანგარიშს და ა.შ. ათენის ბანკირთა შორის ცნობილი იყო პასიონი, რომლის საოპერაციო თანხა 50 ოქროს ტალანტს შეადგენდა.

აღსანიშნავია რეფორმები სოლონისა, რომელმაც ყურადღება მიაქცია სავალალო მდგომარეობაში ჩავარდნილ ხალხს. მან საბოლოოდ აკრძალა სესხის აღება სხეულის დაწინდრებით (δανείζει έπί τοϊς σώμασιν) და გააუქმა სრულად ვალები (χρεών άποκοπή). მოვალეები ჰექტემორებად და თეტებად იწოდებოდნენ. ვინც სხეულის საწინდრით იღებდა მდიდრებისაგან სესხს, გამსესხებელ მევახშეებს შეეძლოთ ან თავისთვის დაეტოვებინათ მონად ის, ანდა უცხო ქვეყანაში გაეყიდათ. სოლონის რეფორმების შედეგად ატიკაში ბევრი მონა გათავისუფლდა და, როგორც გადმოგვცემენ, დაბრუნდნენ გაყიდული, თუ ვალების გამო გაქცეული ათენელები, რომელთაც სხვა ქვეყნებში ხანგრძლივი ხეტიალის გამო უკვე დავიწყებულიც კი ჰქონდათ ატიკურად მეტყველება. სოლონის ასეთ აქტს სეისახთეია (σεισαχθία - ტვირთის მოხსნა) უწოდეს. არჩეულმა სოლონმა შექმნა კანონები, რომლებმაც არა მარტო ათენის, არამედ საერთოდ ევროპული კანონმდებლობის განვითარებას შეუქმნა სოლიდური ბაზა. სოლონის კანონებმა ათენში სტიმული მისცა დემოკრატიულ აზროვნებას და სპარტისაგან განსხვავებით, პოლიტიკოსთა საკანონმდებლო ინიციატივები ჩვეულებრივ მოვლენად აქცია.

რომში ვალის უძველეს სახეობას ნექსუმი ეწოდებოდა, რომელსაც თან ერთვოდა დამატებითი მოლაპარაკება პროცენტებზე (fenus unciarium). თუ მოვალე პლებეი დროულად არ დააბრუნებდა ვალს, იგი კრედიტ-პატრიციის განკარგულებაში გადადიოდა. მას კი, თავის მხრივ, შეეძლო ბორკილები დაედო, მოეკლა ან მონად ექცია იგი, ვიდრე არ გამოიმუშავებდა თავის ვალს. ნექსუმი მევახშეების მძიმე პროცენტებით დატვირთულ პლებეებს აღარიბებდა და მონებად აქცევდა. მათ რომს ატოვებინებდნენ და აიძულებდნენ რომის საზღვრებს მიღმა გაეყიდათ - trasns Tiberium. უნდა აღინიშნოს, რომ ძვ. წ. IV ს-ის ბოლოს გამოიცა Lex Poetelia, რომელმაც შეარბილა მოვალეობის ეს ფორმა და შედარებით დემოკრატიულ ჩარჩოებში მოაქცია.

რომაული საკრედიტო ოპერაციების მთავარ ინსტიტუტს აგრეთვე მუტუუმი (mutuum) წარმოადგენდა. მუტუუმი, ფაქტობრივად, უპროცენტო სესხის ფორმა იყო, თუმცა შესაძლებელი იყო ცალკე შეთანხმება პროცენტების თაობაზეც. კრედიტორს ვალის დაუბრუნებლობის შემთხვევაში სარჩელი შეჰქონდა სასამართლოში, მიუხედავად იმისა, რომ შეთანხმება ხშირ შემთხვევაში სიტყვიერი იყო.

რომაელი ბანკირები (argentarii, mensarii, numularii) ბერძენი მევახშეების მსგავსად ახურდავებდნენ და ინახავდნენ ფულს (depositum), აძლევდნენ ფულად კრედიტებს (creditum) ქალაქებს, საზოგადოებებს და კერძო პირებს და კისრულობდნენ ყველა ფულადი ოპერაციის წარმოებას. არგენტარიებს ჰქონდათ მიმდინარე ანგარიშები თავიანთი კლიენტებისა და მათი დავალებით უხდებოდათ ფულის გაცემა-გადახდა და მიღება. წარმოებული ფულადი ოპერაციები (praescriptiones) შეჰქონდათ ცალკე საანგარიშო დავთრებში კლიენტის დებეტად (debet) ან კრედიტად (credit). კლიენტს შეეძლო ნებისმიერ დროს მიეღო ზუსტი ცნობები თავისი ანგარიშის მდგომარეობის შესახებ (ratio). არგენტარიები და ნუმულარიები გამოდიოდნენ აგრეთვე სავაჭრო შუამავლებად. ფულადი ოპერაციების, აუქციონებისა და სავაჭრო გარიგებათა ცენტრს ქალაქი რომი წარმოადგენდა. საბანკირო კანტორები განთავსებული იყო ფორუმზე კასტორის ტაძართან განსაკუთრებულ შენობებში.

მართალია, ძველ საქართველოში არ არსებობდა იმ სახის ბანკები, როგორებიც ძველ საბერძნეთსა და რომში ფუნქციონირებდა, მაგრამ მევახშეობის ინსტიტუტი საკმაოდ გავრცელებული იყო. საქართველოში განსაკუთრებით მაშინ გავრცელდა მევახშეობა, როდესაც ყოველწლიურად მოსახლეობისაგან დიდი ფული გადიოდა ხარკად დამპყრობელ ქვეყნებში და სახელმწიფო სალაროც საკმაოდ გაღარიბებული იყო. ამ გარემოებამ ფულის მნიშვნელობა ძალზე გაზარდა, ხოლო მიწის ფასი კი შეამცირა („მას ჟამსა დია ქვეყანანი დაისყიდნეს ხარკობისაგან, ოქრო ძვირად იყვის და სოფელი იაფადო“ - 1259 წ.). ამრიგად, უმიწაწყლოდ რჩებოდა არა მარტო გლეხი, არამედ თვით მემამულე-ფეოდალიც. საბოლოოდ კი სოფლის მეურნეობა ზარალდებოდა, რომელიც თანდათან კარგავდა საწარმოო საშუალებას, მიწას. როგორც წყაროები გადმოგვცემს, ძველად საქართველოში არსებულა სპეციალური საკრედიტო გამსესხებელ-დამგირავებელი და სავაჭრო ამხანაგობანი, რომელთა წევრს ორტაღი ეწოდებოდა. გასაკვირი არაა, რომ ვალში დაგირავებული მამულები ასეთი გაჭირვებისას გამოუსყიდელი რჩებოდა. ეს მიწები პატრონს ეკარგებოდა, ხოლო ვაჭარ-ორტაღები მას ყიდდნენ და საბოლოოდ მსხვილ მემამულეს რჩებოდა. ერთ-ერთ დოკუმენტში მოთხრობილია, რომ ფეოდალმა კახა თორელმა ორტაღთაგან ფული ისესხა (ლარი და თეთრი) და ამ ფულით ბაღდადში უამრავი ძვირფასეულობა შეიძინა. საქართველოში მას ეს განძი გაუყიდია და აღებული ფულით სესხი გაუსტუმრებია. გარდა ამისა, მას სოფელიც უყიდია იმავე ორტაღვაჭრებისაგან, თუმცა ნათქვამია, რომ ფეოდალს ამ განძის გაყიდვა ძალიან გაჭირვებია.

დახმარება. საინტერესოა, რომ როგორც ანტიკურ საბერძნეთში, ასევე რომშიც სახელმწიფო ხაზინაში გათვალისწინებული იყო გარკვეული ტიპის დახმარებები. პერიკლეს რეფორმას უკავშირდება სახელმწიფოებრივი საქმიანობისათვის გასამრჯელოს დაწესება. თავდაპირველად სახალხო სამსაჯავროს ნაფიც მსაჯულებს, შემდეგ კი სხვა თანამდებობის პირებსაც საზოგადოებრივი სამსახურისთვის ეძლეოდათ საზღაური. მაგრამ გასამრჯელოიანი თანამდებობა ყოველი ღარიბი მოქალაქისათვის როდი იყო ხელმისაწვდომი. მათი მდგომარეობის შესამსუბუქებლად პერიკლემ საბჭოს შესთავაზა, ყოველწლიურად ზღვაზე გაეგზავნათ 60 ტრიერი, რომლის ეკიპაჟიც 6 თვის მანძილზე მიიღებდა საფასურს. ახალგაზრდები უნდა დაუფლებოდნენ საზღვაო საქმეს, რომლის ცოდნაც ომის დროს გამოადგებოდათ. ათენში დარჩენილ ღარიბთა გასართობად პერიკლე ხშირად აწყობდა საერთო სახალხო ნადიმებს, საზეიმო სვლებსა და თეატრალურ სანახაობებს. თეატრს იმდენად დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა, რომ პერიკლეს წინადადებით, სადღესასწაულო დღეებში ღატაკებს ფულსაც კი ურიგებდნენ, რათა მათთვის წარმოდგენებზე დასწრების შესაძლებლობა მიეცათ. უღარიბესი მოქალაქეებისათვის მიცემულ სუბსიდიას თეორიკონი ეწოდებოდა. თითოეული ადამიანისათვის თითო წარმოდგენაზე ორი ობოლონი იყო გამოყოფილი. მოგვიანებით სუბსიდიები სხვა ღონისძიებებზეც გაიცა. ძვ. წ. IV ს-ში შემოიღეს კანონი, რომლის თანახმადაც, სახელმწიფოს მთელი ნამატი თანხა თეორიკონისთვის უნდა ყოფილიყო გამოყენებული, ომის პერიოდის გარდა. თეორიკონის განმკარგველი მოხელეები არჩეული მაგისტრატები იყვნენ, რომლებსაც საკმაოდ დიდი ძალაუფლება ჰქონდათ ათენის ფინანსურ ადმინისტრაციაში.

რომის სახელმწიფო ხაზინაც ითვალისწინებდა ღარიბთა მდგომარეობას და მათთვის გარკვეულ დახმარებას ითვალისწინებდა. მათ ურიგდებოდათ ღვინო, ზეთი და სხვა საჩუქრები, მოგვიანებით კი სახელმწიფო ხაზინიდან ფულადი დახმარებაც გამოიყო, რასაც კონგიარიუმი ერქვა. რომში არსებობდა მისილია მცირე საჩუქრებისა და ფულის სახით, რომელსაც დღესასწაულის დროს ისროდნენ ხალხში. გარდა ამისა, იმპერატორის ინაუგურაციისას ტრიუმფის დროს დაწესებული იყო დონატივუმი, რომელიც რიგგარეშე საჩუქარს წარმოადგენდა. აქვე უნდა მოვიხსენიოთ ის დახმარებაც, რომელსაც სახელმწიფო უნიშნავდა წარჩინებულ, თუმცა გაღარიბებულ ოჯახებს. ერთადერთი პირდაპირი ინფორმაცია, რომელსაც ვპოულობთ სვეტონიუსთან და რომელიც ვესპასიანუსის დროს სახელმწიფო ხარჯებს აღრიცხავს, აღწევს 40 000 მილიონ სესტერცს = ორ მილიარდ ოქროს, თუმცა ეს ცნობა, მეცნიერების მოსაზრებით, სანდო არ უნდა იყოს და ზოგიერთ მკვლევარს ის 2 მილიონზე ჩამოჰყავს.

გლახაკთა რიცხვი იმდენად იზრდებოდა ბატონყმური ურთიერთობის განმტკიცების პერიოდში საქართველოში, რომ ბაგრატ I კურაპალატმა ჯერ კიდევ IX ს-ის ბოლოს გლახაკთა დასახმარებელი, სახელმწიფო საქველმოქმედო თანხა „გლახაკთა ნაწილი“ დააწესა. აგრეთვე ცნობილია, რომ XII-XIII სს-ში მთელი სახელმწიფო შემოსავლის მეათედი „ნაათალი“ გლახაკთათვის იყო განკუთვნილი. ქართლის ცხოვრებაში აღნიშნულია, რომ ვახტანგ VI „...ქურივ-ობოლთა და გლახაკთა მიმცემელი, უღონოთა შემბრალე... მოწყალე“ იყო (481, 6). მიუხედავად იმისა, რომ ქართველ მეფეთა უმრავლესობის დახასიათებისას ისტორიკოსები მათი მხრიდან გლახაკთა მოწყალების გაღების არაერთ შემთხვევაზე მიგვითითებენ, საქართველოში დადგენილი და სტაბილური სუბსიდია არ არსებობდა. იგი მხოლოდ პერიოდულ და ისტორიული ვითარებიდან გამომდინარე ერთჯერად ხასიათს ატარებდა.

ვაჭრობა. სოფლის მეურნეობის განვითარება სხვადასხვა სახის ეკონომიკურ გაცვლას მოითხოვდა, თუმცა სავაჭრო ურთიერთობები თავდაპირველად, როგორც წესი, მეზობლებს ან ერთობის წევრთა შორის იმავე ქალაქის ბაზარში წარმოებდა. აგორაზე ჰომეროსის ეპოქაში რელიგიური კულტმსახურება, სახალხო კრებები და ბასილევსების მიერ სამართალი განისჯებოდა. ძვ. წ. V ს-დან კი აგორა თანდათანობით პროპილეებიანი კოლონადით გარშემორტყმული სიმეტრიული მოედანი გახდა, რომელიც სავაჭრო გარიგებების ადგილსა და საზოგადოებრივი ცხოვრების ცენტრს წარმოადგენდა. ვაჭრობისა და წარმოების განვითარებასთან ერთად პოლისი და წარჩინებული გვარების მიმდებარე მოსახლეობა მალე გარემოცულ იქნა სახელოსნო და სავაჭრო უბნებით. ბერძნული პოლისის ეკონომიკა თავისი სტრუქტურით საკმაოდ განსხვავდებოდა ძველაღმოსავლური და აქეური ეკონომიკისაგან. იგი გამოირჩეოდა თავისი დინამიზმით, სახელოსნო წარმოების მოცულობით და კერძო მეურნეობის სიჭარბით. აღსანიშნავია, რომ სახელმწიფო, ფაქტობრივად, არ ერეოდა სამეურნეო ურთიერთობებში, რამაც კლასიკურ ხანაში ბერძნული დემოკრატია (ძვ. წ. V-IV სს.) განვითარების მაღალ საფეხურზე აიყვანა. პოლისმა მკვეთრად გამიჯნა საზოგადო და პრივატული სივრცეები, რასაც მოჰყვა კერძო და საზოგადო ქონების სუბორდინაცია. ბერძნული პოლისი, როგორც დამოუკიდებელი პატარა ქალაქ-სახელმწიფო თავისი სპეციფიკური სოციალურეკონომიკური და პოლიტიკური სტრუქტურით უზრუნველყოფდა წარმოების სწრაფ განვითარებას. თუ ადრე საბერძნეთში რკინისა და სპილენძის მაღაროების დამუშავება ადგილობრივად არ წარმოებდა და ამ ლითონების საჭირო ნატეხებს ბერძნები უცხოელი ვაჭრებისაგან იძენდნენ, მოგვიანებით უკვე რკინის მაღაროები საბერძნეთის მრავალ ადგილას გაჩნდა. ამოღებული მადნის დასამუშავებლად გამოიგონეს აგრეთვე პატარა ღუმელები. ცნობილია, რომ ათენის სახელმწიფოს ეკუთვნოდა ლავრეიონის ვერცხლის მაღაროები. მათ დამუშავებას ნაწილობრივ თვითონ სახელმწიფო აწარმოებდა და ნაწილობრივ იჯარით გასცემდა. მოიჯარეები უმეტესად მოქალაქეები იყვნენ და იშვიათად მეტეკები. გადმოცემით, მოიჯარეთა მაღაროებში 20 000-მდე მონა მუშაობდა. ასევე რომშიც სახელმწიფო მაღაროები განსაზღვრულ თანხად იჯარით გადაეცემოდათ. ახალი კართაგენის მაღაროები ყოველდღიურად ςიძლეოდა დაახლოებით 25000 დრაქმას, ოქროს მაღაროები (ჰალისიის, ასტურიის, ლუზიტანიის) ყოველწლიურად 4 1/2-5 1/2 მილ. გადასახადს იძლეოდნენ. ლითონების გადასამუშავებელი სახელოსნოებიდან საკმაოდ მნიშვნელოვანი შემოსავალი შედიოდა ხაზინაში. პასიონს ძვ. წ. IV ს-ში იჯარით გაუცია 1 ტალანტად ფარების სახელოსნო, რომელიც წლიურად შემოსავალს - 100 მინას იძლეოდა. გაიხსნა ისეთი საფეიქრო სახელოსნოები, რომლებიც გასაყიდად ამზადებდნენ ნაირფერად შეღებილ ქსოვილებს. საფეიქრო წარმოება მეცხვარეობის ფართო განვითარებას მოითხოვდა. მილეტმა მართლაც გაითქვა სახელი თავისი მაღალხარისხიანი ნაზი მატყლით. სელის ნაზი ქსოვილებით კი განთქმული იყო კუნძული ამორა.

კერამიკულმა წარმოებამ ათენის ეკონომიკაში მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა. ამას ამტკიცებს ის ფაქტიც, რომ ქალაქის სახელოსნო ნაწილს კერამიკოსი ეწოდებოდა. ძვ. წ. VI საუკუნისათვის არსებობდა მსხვილი კერამიკული სახელოსნოები, სადაც ძირითადად მონები იყვნენ დასაქმებულნი. თიხის ჭურჭლის მოხატულობა საკმაოდ ვრცლად გვისურათებს კერამიკულ სახელოსნოებში მუშაობის პროცესს. სავაჭრო გაცვლა წარმოებდა ან იმავე სახის საქონლის ბარტერით, ანდა ფულადი ერთეულის საშუალებით. ათენს ჰქონდა თითქმის უნიკალური საშუალება ამგვარი იმპორტის საფასური ვერცხლით გადაეხადა. ძვ. წ. V საუკუნისათვის ათენი გახდა მთავარი სავაჭრო ცენტრი ხმელთაშუა ზღვის აღმოსავლეთ და დასავლეთ ნაპირებს შორის, მდიდარი ქალაქი, სადაც, ისოკრატეს თქმით, ყველაფრის შოვნა შეიძლებოდა, ხოლო ნავსადგურ პირევსში ყოველი მხრიდან იყრიდა თავს გემები. ყოველ შემოტანილ და გატანილ საქონელზე პირევსის ნავსადგურში ახდევინებდნენ ბაჟს, რომელიც საქონლის ღირებულების 1/50-ს უდრიდა (πεντηκοστή).

აქვე უნდა აღინიშნოს სოლონის რეფორმები ვაჭრობისა და ხელოსნობის საქმეში. თითოეული მოქალაქე, რომელსაც შემოსავლის სხვა წყარო არ გააჩნდა, ვალდებული იყო თავისი შვილებისათვის ესწავლებინა რაიმე ხელობა, წინააღმდეგ შემთხვევაში მას უფლება არ ჰქონდა, მოეთხოვა მათგან მოვლა-პატრონობა მოხუცებულობისას. არსებობს ცნობა, რომ რადგანაც ატიკა ნაკლებად მოსავლიანი იყო, სოლონმა აკრძალა პურისა და საერთოდ სანოვაგის გატანა მისი საზღვრებიდან. თუმცა ეს აკრძალვა არ ვრცელდებოდა ზეთისხილზე. ზეთისხილის ექსპორტი ატიკაში ოფიციალურად უკვე ძვ. წ. 600 წ-დან იწყება. ადგილობრივი პური კონკურენციას ვერ უწევდა იმ იაფ ხორბლეულს, რომელსაც უხვად ეზიდებოდნენ სიცილიიდან, ეგვიპტიდან და ჩრდ. შავიზღვისპირეთიდან. ეს გარემოება კი ხელს უშლიდა საბერძნეთში სოფლის მეურნეობის განვითარებას. დამუშავებული მიწის ფართობი მცირდებოდა და მოსახლეობის პურით დაკმაყოფილების საკითხი რთულდებოდა. ატიკაში ადგილობრივად მოდიოდა დაახლოებით 400 000 მედიმნი პური, ხოლო შემოჰქონდათ 800 000 მედიმნი. მიწის დამუშავების შემცირებასთან ერთად ფართოვდებოდა სხვადასხვა სასარგებლო მცენარის კულტურები, რომელთაც უფრო ნაყოფიერად შეეძლოთ აენაზღაურებინათ გაწეული შრომა. ეს მცენარეები იყო ზეთისხილისა და ლეღვის ხეები და ვენახები.

პერიკლეს ხანაში ათენი ფლობდა ჩრდილოეთ შავიზღვისპირეთის ხორბლეულის ექსპორტს, განსაზღვრავდა მის განაწილებას მოკავშირეთა შორის და სრული საშუალება ჰქონდა ყოველ ურჩ მოკავშირეს მისი მიწოდების აკრძალვით დამუქრებოდა. პურის ტრანსპორტის მეთვალყურეობა დაკისრებული ჰქონდა „ჰელესპონტის მცველებს“ (Ελλησποντοφύλακες). შეგვიძლია ვიგულისხმოთ, ეს თანამდებობა უმთავრესად პელოპონესის ომის დასაწყისში იქნა შემოღებული და გარეგნულად თითქოს სამხედრო ზომას წარმოადგენდა, თუმცა არსებითად მოკავშირეების მიმართ ათენის ეკონომიურ ბატონობას განასახიერებდა. ათენი ტრანზიტის ფართო ბაზრად იქცა. თუმცა ის არა მარტო ტრანზიტის ადგილი იყო, არამედ თვით ქმნიდა სხვადასხვა პროდუქციას ექსპორტისთვის. ათენში არსებობდა ხელოსანთა უბანი, რომელიც აღმოსავლეთით არეოპაგს და დასავლეთით პნიქსს ეკვროდა.

წყაროებში გადმოცემული ინფორმაციის თანახმად, არსებობდა ვაჭართა სხვადასხვა ტიპი: ზოგი თვითონ იყო ხომალდების მეპატრონე, ზოგი კი სხვების გემებით ეზიდებოდა საქონელს. მათ გარდა, მრავლად იყვნენ წვრილი ვაჭრები, მეწვრილმანეები, ფარდულებში მოვაჭრენი და ა.შ. ათენსა და მილეტში ვაჭრობა გარკვეულ ადგილებში - სავაჭრო რიგებში მიმდინარეობდა. ბაზრებში მუდმივად ხმაური იყო. წვრილ მოვაჭრეთა შორის იყვნენ არა მარტო მამაკაცები, არამედ ქალებიც, რომლებიც ხმამაღლა მოუწოდებდნენ გამვლელებს, ეყიდათ ზეთი, ღვინო, ძმარი, ღორის ხორცი, პური და ა.შ. არისტოფანემ თავის კომედიებში კარგად შემოგვინახა მაშინდელი ათენის ბაზრის სურათები.

არქეოლოგიური გათხრების დროს ნაპოვნი ბერძნული და აღმოსავლური წარმოების ნივთები ადასტურებს რომის სავაჭრო კავშირ-ურთიერთობას სამხეთ იტალიურ საბერძნეთთან, ეტრურიასა და კართაგენთან. რომში მთავარი ქუჩების გადაკვეთაზე მდებარე რომაული ფორუმიც, ელინისტური ქალაქების საბაზრო მოედნების მსგავსად წარმოადგენდა ტაძრებით, საზოგადოებრივი დანიშნულების ნაგებობებით, შადრევნებით, ორატორების ტრიბუნებით, ქანდაკებებითა და პორტიკებით შემკულ მოედანს. ტრადიციის თანახმად, ნუმა პომპილიუსის დროს რომში უკვე არსებობდა ხელოსანთა კავშირები - კოლეგია (collegia). ყოველ მეცხრე (nundinae) დღეს სოფლის მცხოვრებნი მოდიოდნენ ქალაქში ბაზრობებზე, რელიგიურ დღესასწაულებსა და საერთო შეკრებებზე.

რომისა და მის მეზობლად არსებულ ლაციუმის ქალაქების ეკონომიურ განვითარებას ძვ.წ. VIIVI სს-ში ადასტურებს სარწყავი არხების ნაშთები, გვირაბები, აკლდამები, შენობები და ა.შ. რომის მეხუთე მეფეს, ტარკვინიუსს, რომლის დროსაც აიგო კლოაკა მაქსიმა (cloaca maxima - კანალიზაციის სისტემა ძველ რომში), საბაზრო მოედნის (macellum) გამართვაც მიეწერება.

უფრო გვიან ფლამინიუსი არა მარტო სოფლის, არამედ ქალაქის სავაჭრო-სამრეწველო ჯგუფების ინტერესთა დასაცავადაც გამოდიოდა. ფლამინიუსის დახმარებით სახალხო ტრიბუნმა კლავდიუსმა გაატარა კანონი ნობილების სავაჭრო ოპერაციათა შეზღუდვის შესახებ. რომაელ ვაჭრებს შორის გამორჩეული ადგილი ეჭირა რაბირიუს პოსტუმუსს, რომელსაც საკუთარი სავაჭრო გემები ჰყავდა. ციცერონის გადმოცემით, რაბირიუსის გემები სავსე იყო სელის, შუშისა და ბამბეული ნაწარმით, რომელიც პუტეოლის ნავსადგურში იდგა.

ქართლის მჭიდროდ ჩაბმას საერთაშორისო ვაჭრობაში ნუმიზმატიკური მასალაც მიგვითითებს. ახ. წ. I-III სს-ის ქართლის ტერიტორიაზე მრავლადაა აღმოჩენილი იმ დროის საერთაშორისო ვაჭრობაში ფართოდ გამოყენებული უცხოური მონეტები. ქართლში იჭრებოდა ამ ფულის მინაბაძებიც - რომაული და პართული მონეტების - ავგუსტუსის დინარებისა და გოტარზის დრაქმების მინაბაძები, აღმოჩენილია დიდძალი იმპორტული საქონელიც, უმთავრესად ფუფუნების საგნები.

დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ასევე ვაჭრობისა და სავაჭრო გზების ფაქტორს, რომელთა გარეშე წარმოუდგენელი იყო მათი სრულფასოვანი ფუნქციონირება. ამ გზების ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს საკვანძო პუნქტს ქართლის (იბერიის) დედაქალაქი მცხეთა წარმოადგენდა. საქართველოს დიდი საერთაშორისო სავაჭრო გზა აღმოსავლეთს (ჩინეთი, ინდოეთი, შუა აზია) დასავლეთთან (ევროპა). ხოლო სამხრეთში, სომხეთში გამავალ ანალოგიურ მაგისტრალთან აკავშირებდა. ეკონომიკურ დაწინაურებაზე გზებისა და ხიდების სიმრავლე მიუთითებს. კეთილმოწყობილი გზები, ხიდები ხელს უწყობდა საქართველოს ცალკეული რაიონების ერთმანეთთან დაახლოებას და საშინაო თუ საგარეო სავაჭრო ურთიერთობების განმტკიცებას. სტრაბონის თანახმად, დიოსკურიაში 70 ტომი იყრიდა თავს, ხოლო ფასისი წარმოადგენდა „კოლხთა სავაჭრო ადგილს“. ანტიკური სამყაროს ცენტრებიდან კოლხეთში შემოდიოდა მაღალი ხარისხის ღვინო, სხვადასხვა ხელოსნური ნაწარმი, ზეითუნის ზეთი და სხვ. სტრაბონი სოანების (სვანების) დახასიათებისას აღნიშნავს, რომ ზამთრის ნიაღვრებს ოქრო ჩამოაქვს, რომელსაც ბარბაროსები დახვრეტილი ვარცლებითა და ბანჯგვლიანი ტყავებით აგროვებენ და აქედან წარმოიშვა მითი ოქროს საწმისის შესახებო (XI, 2, 19). ნოდარ ლომოურის აზრით, ეს გარემოება გვაფიქრებინებს, რომ კოლხეთის ოქროც ბერძნების ინტერესთა სფეროში შედიოდა.⁹ ბერძენი ისტორიკოსების თანახმად, ძვ. წ. VI ს-დან კოლხეთში იჭრებოდა მონეტა, ე.წ. „კოლხური თეთრი“. ვარაუდობენ, რომ კოლხეთის ზღვისპირა ქალაქებში ხდებოდა ბერძენ და კოლხ ხელოსანთა საწარმოო თანამშრომლობა, რაც კოლხური ხელოსნობის განვითარებისათვის მნიშვნელოვანი ფაქტორი უნდა ყოფილიყო. ათენში ნაპოვნია თასი, რომელიც ძვ. წ. 540 წ-ით თარიღდება. მასზე შერჩენილია ბერძნული წარწერა: „კოლხმა მე გამაკეთა“. ბერლინის მუზეუმში დაცულია აგრეთვე ათენში ნაპოვნი ამფორა ბერძნული წარწერით „ევქსითეოსმა გამაკეთა, კოლხმა მომხატა“,¹⁰ რაც კიდევ ერთხელ ადასტურებს საქართველოსა და ანტიკური სამყაროს მჭიდრო ურთიერთობებს.

ამრიგად, ჩვენს ნაშრომში შევეცადეთ წარმოგვეჩინა ძველი საბერძნეთის, რომისა და საქართველოს ეკონომიკური სტრუქტურები და ინსტიტუციები. თითოეული ქვეყნის ეკონომიკას, უპირველეს ყოვლისა, პოლიტიკური მოწყობის სპეციფიკა განსაზღვრავდა. მიუხედავად განსხვავებული მასშტაბებისა და ეპოქისა, მათ ეკონომიკურ ზრდას ერთი საერთო ტენდენცია განაპირობებდა - რაც უფრო დემოკრატიული და დამოუკიდებელი იყო სახელმწიფოს მხრიდან კერძო მეურნეობა და დაცული საკუთრების უფლებები, მით უფრო ვითარდებოდა ეკონომიკური მიმართულებები. აგრეთვე საყურადღებოა, რომ ომიანობა და არასტაბილურობა ყველგან ზრდიდა გლახაკთა რიცხვს და შესაბამისად, გაღარიბებულ სახელმწიფოში ცხოვრების დონე საგრძნობლად ეცემოდა. სავაჭრო სივრცის გაფართოებასთან ერთად მდიდრდებოდა როგორც კერძო პირი, ასევე სახელმწიფოც, რადგან საგარეო ვაჭრობის განვითარებასთან ერთად თანდათან იხვეწებოდა საბაჟო და საგადასახადო სისტემები. ყოველივე ამას კი თან ახლდა სახელმწიფო ხაზინის გამდიდრება, ქვეყნის ეკონომიკის გაძლიერება და ამონაგები თანხების ინვესტირება სამრეწველო თუ სასოფლო სამეურნეო საქმიანობაში. თანამედროვე ეკონომისტები არ დაობენ იმასთან დაკავშირებით, რომ დემოკრატიულ საზოგადოებაში თავისუფლების შეზღუდვა და სახელმწიფოს უხეშად ჩარევის შემთხვევები საკმაოდ აზარალებს ეკონომიკური ზრდის პერსპექტივას. აღსანიშნავია, რომ ჯერ კიდევ ანტიკურ სამყაროში ძველმა ბერძნებმა გაიკვლიეს გზა დემოკრატიისაკენ, რომლის დახვეწასა და განვითარებას დღესაც ცდილობს ცივილიზებული კაცობრიობა.

_______________

1 საქართველოს ისტორია, ტ. I, თბილისი, 2012, 221. 36

2. საქართველოს ისტორია, ტ. I, თბილისი, 2012, 220.

3. ჯანაშია ს., შრომები, I, 1949, 289.

4. საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. II, 1973, 335.

5. ჯავახიშვილი ი., თხზულებანი, ტ. VI, 1982, 308.

6. საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, II, 1973, 336-337.

7. ჯავახიშვილი ი., თხზულებანი, VI, თბილისი, 1982, 254.

8. დოლიძე ი., ქართული სამართლის ძეგლები, II, 1965, 59.

9. ლომოური ნ., კოლხეთის სანაპიროს ბერძნული კოლონიზაცია, თბილისი, 1962, 46-52.

10. საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, I, 1970, 410.

სახელმწიფოს დემოკრატიულობის ხარისხის განსაზღვრისას ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან საკითხს წარმოადგენს ქვეყნის კანონმდებლობის, კანონშემოქმედების და სამართალწარმოების ანალიზი: რამდენად ითვალისწინებს კანონშემოქმედება და სამართალწარმოება სახელმწიფოში მცხოვრები ადამიანების ჩართულობას (პირდაპირი თუ ირიბი გზით) ამ პროცესში. ამ კუთხით გავაანალიზებთ ძველ საბერძნეთში, რომსა და ფეოდალურ საქართველოში მიმდინარე პროცესებს სამართალშემოქმედების და სამართალწარმოების სფეროში. ბუნებრივია, საქართველოს სახელმწიფოზე მსჯელობისას, რომლისთვისაც ფეოდალური ფორმაციისათვის დამახასიათებელი ყველა პოლიტიკურ-სოციალურ-სამართლებრივი ნორმა ორგანული იყო, ჩვენ ვერ ვისაუბრებთ სამართლის სფეროს მართვის დემოკრატიულ პრინციპზე, ამ ტერმინის პირდაპირი მნიშვნელობით, უფრო მეტად გავამახვილებთ ყურადღებას კოლეგიალობის, მოთათბირების ინსტიტუტზე, რომელიც აშკარად სახეზეა როგორც გაერთიანებული ისე გვიანფეოდალური საქართველოს სამართლებრივ სისტემაში.

რაც შეეხება ადათობრივ სამართალს, რომელიც წინასახელმწიფოებრივ ხანაში იღებს სათავეს და საქართველოს მთიანეთში გარკვეული ფორმით დღესაც აგრძელებს ფუნქციონირებას, ბუნებრივია, სამართალწარმოების პროცესში ხალხის უშუალო მონაწილეობის ხარისხი ბევრად მაღალია და აშკარა პარალელების დაძებნა ხერხდება როგორც ათენის, ისე რომის რესპუბლიკის სამართალწარმოებაში არსებულ ნორმებთან.

კანონმდებლობა და კანონშემოქმედება

ათენის კანონშემოქმედება ამ სფეროს დემოკრატიულობის უპრეცენდენტო მაგალითს წარმოადგენს. მასში ბერძნული დემოკრატიის ყველა ძირითადი ინსტიტუტის გარდა (სახალხო კრება, ბულე, ნომოთეტესები, თესმოთეტესები) მონაწილეობის მიღება შეეძლო ათენის რიგით მოქალაქეს. თუ კანონი არ აკმაყოფილებდა საზოგადოების მოთხოვნებს, მოქალაქეს ჰქონდა უფლება ახალი კანონპროექტი წარმოედგინა ხალხის წინაშე. ხაზი უნდა გაესვას იმ გარემოებას, რომ მოქალაქეს მხოლოდ ცვლილების ინიციატივით შემოსვლა არ შეეძლო. მას აუცილებლად უნდა წარედგინა დაწესებული კანონის ახალი ვარიანტი. კანონპროექტის წარმოდგენის შემდეგ ბულეს ეს საკითხი შეჰქონდა სახალხო კრების დღის წესრიგში. ამის შემდეგ კრება განიხილავდა, თუ რამდენად ღირდა ახალი კანონპროექტის ნომოთეტესების (კანონმდებლების) წინაშე წარდგენა. ნომოთეტესების შეკრებაზე დამტკიცების შემდეგ კანონპროექტს კანონის ძალა ენიჭებოდა.

რაც შეეხება რომის რესპუბლიკას, აქ შედარებით განსხვავებული სურათი გვაქვს. თუ ბერძნულ სამართალშემოქმედებას თამამად შეიძლება ეწოდოს აბსოლუტურად ღია მოქალაქის ინიციატივისათვის, რამდენადაც ნებისმიერი ადამიანი პირდაპირ იღებდა მონაწილეობას კანონშემოქმედებაში, რომში საკანონმდებლო ფუნქციით აღჭურვილნი იყვნენ უმაღლესი მაგისტრატები - magistratus maiores (დიქტატორი, კონსული, პრეტორი) და სახალხო ტრიბუნები - tribuni plebis. რამდენადაც ტრიბუნები ხალხის ინტერესების დამცველებს წარმოადგენენ, მათი უფლება კანონშემოქმედების სფეროში შეიძლება გარკვეულწილად კანონშემოქმედებაში რომაელი ხალხის არაპირდაპირ (ირიბ) მონაწილეობად შეფასდეს.

ფეოდალურ საქართველოში კანონშემოქმედებაში ინიციატორის უფლებით მხოლოდ მეფეა აღჭურვილი, რაზეც მოგვიანებით უფრო დეტალურად ვისაუბრებთ.

მნიშვნელოვანია ისიც, თუ რამდენად ხელმისაწვდომი იყო კანონები მოქალაქეებისათვის, რამდენად ჰქონდათ მათ საშუალება სცოდნოდათ კანონები, გასცნობოდნენ მათ. ათენში კანონთა ცოდნა ელიტის პრეროგატივას არ წარმოადგენდა. კანონები საჯაროდ იყო გამოფენილი ათენის ცენტრში ეპონიმ გმირთა ქანდაკებების ირგვლივ და ყველას შეეძლო მათი გაცნობა („ყველა მოქალაქეს თვალწინ ერთი და იგივე კანონები აქვს, მარტივი და ნათელი წასაკითხად და გასაგებად“ (დემოსთენე, 20, 93).

ამ მხრივ რომშიც იდენტურ სურათს ვაწყდებით. XII დაფის კანონები, რომლებიც რომაული საკანონმდებლო სისტემის ბაზისად იქცა, ამოტვიფრეს დაფებზე და ჩვეულების შესაბამისად, საზოგადოების თავშეყრის ადგილას გამოფინეს, რათა მათ ხალხი გასცნობოდა. ასეთი იყო ტრადიცია ძვ. 48 წ. V ს-მდე და გრძელდებოდა შემდეგაც. კანონპროექტის ავტორს წინასწარ უნდა წარმოედგინა, გამოეფინა (promulgatio) იგი გარკვეული პერიოდის განმავლობაში (არაუმეტეს სამი კვირისა). მოქალაქეებს შეეძლოთ შეესწავლათ კანონპროექტი და შეეტანათ მასში ცვლილებები. ხმის მიცემის დღეს მაგისტრატი კრებაზე კითხულობდა კანონპროექტს, რომელიც უკვე აღარ ექვემდებარებოდა ცვლილებებს და შემოდიოდა ხმის მიცემის წინადადებით, რომელიც შემდეგი წესით ტარდებოდა: UR (uti rogas - როგორც შენ შემოგვთავაზებ = დადებითი ხმა) და A (absolvo - უარს ვამბობ ახალ წინადადებაზე = უარყოფითი ხმა). თუ კრება კანონს მიიღებდა, მაგისტრატი ბრძანებას გამოსცემდა, რომ საზეიმოდ გაეხმოვანებინათ იგი (renuntiatio - ხმის მიცემის შედეგების გამოქვეყნება). ამის შემდეგ კანონი ძალაში შედიოდა. აუცილებელ პირობას წარმოადგენდა კანონის სენატის მიერ დამტკიცება (auctoritas patrum), რომელიც Lex Publilia 3-ის მიხედვით წინასწარ გაიცემოდა. მიღებული კანონის ტექსტი ინახებოდა სახელმწიფო არქივში (ხაზინა - aerarium populi Romani).

როგორც უკვე ვთქვით, საქართველოს მეფეს ჰქონდა საკანონმდებლო ფუნქცია, მაგრამ იგი არ გულისხმობდა ერთპიროვნულად კანონების მიღების უფლებას, არამედ დარბაზის ერთა თანამშრომლობით და განჩინებით. ბაგრატ კურაპალატის სამართლის წიგნში ვკითხულობთ: „პირველად... მეუფისა ბრძანებითა და მერმე ეპისკოპოზთა, დიდებულთა და აზნაურთა და ჭკვიან კაცთა მეფეთა წინაშე გაჩენილი“. ფეოდალურ საზოგადოებაში მოქმედი ნორმების თანახმად, კანონთა შემოქმედებაზე ხალხს ხელი არ მიუწვდებოდა, თუმცა წყაროებმა შემოგვინახა ინფორმაცია, რომ ზოგ შემთხვევაში ახალი საკანონმდებლო აქტის შექმნის პროცესში სახელმწიფო მოხელეებთან ერთად ჩართულნი იყვნენ ხოლმე ხევისბერებიც, რომელთა საშუალებითაც მართალია ირიბად, მაგრამ იმ რეგიონის ხალხიც იღებდა კანონთა შექმნაში მონაწილეობას („ძეგლის დადება მეფეთმეფის გიორგის მიერ“).

სახელმწიფო მუდმივად ზრუნავდა საკანონმდებლო სფეროს დახვეწაზე, ამაზე ნათლად მეტყველებს ის ფაქტიც, რომ ათენში ოლიგარქიული გადატრიალების შემდეგ ძვ. წ. 410 წ-ს დემოკრატიული ხელისუფლების პირველი ნაბიჯი იყო ე.წ. „კანონთა გამომქვეყნებელთა“ საბჭოს შექმნა (άναγραφεϊς τών νόμων), რომელსაც არსებული კანონების საფუძველზე დაევალა კანონთა კორპუსის ჩამოყალიბება, რასაც ექვსი წელი დასჭირდა. კანონები ქალაქის ცენტრში, აგორაზე სტოა ბასილეას კედლებზე ამოიტვიფრა ხალხის გასაცნობად. აღსანიშნავია, რომ ძვ. წ. 404 წ-ს დემოკრატიული მმართველობის დროებითი გადაგდების დროს ქვებზე დაწერილი კანონები აგორიდან გაიტანეს. ახალმა დემოკრატიულმა მმართველობამ ისევე ყურადღების ცენტრში მოაქცია კანონმდებლობის მოწესრიგების საკითხი და იქმნება ნომოთეტესების საბჭო (კანონშემოქმედნი), რითაც ახალი ეტაპი იწყება ათენურ კანონშემოქმედებაში - კანონის შემოქმედების უფლება ჩამოერთვა სახალხო კრებას და იგი ნომოთეტესების ხელში გადადის.

სახელმწიფოს მხრიდან ამ სფეროსთვის დიდი მნიშვნელობის მინიჭებაზე მეტყველებს ისიც, რომ ყოველწლიურად ხდებოდა ათენის კანონების მთელი კორპუსის რევიზია. წლის I სახალხო კრებაზე ხელის აწევით უარყოფილი კანონები იმ თვის ბოლო კრებაზე განიხილებოდა, სადაც დგებოდა საკითხი ნომოთეტესების შეკრების, მათი სახელფასო ფონდის შესახებ. თანხმდებოდნენ იმ ვადაზე, რომელიც დასჭირდებოდა მათ კანონების შესასწავლად. მნიშვნელოვანია ისიც, რომ კანონის გაუქმება და ახლით ჩანაცვლება ხელაღებით არ ხდებოდა, პირიქით, ამ პროცედურას სახელმწიფო ძალიან სერიოზულად ეკიდებოდა. ამის დასტურია იმავე სახალხო კრებაზე ხუთი კაცის არჩევა, რომელთაც გასაუქმებელი კანონების დაცვა ევალებოდათ და გრაფე პარანომონი (γραφή παρανόμων) - სამართლებრივი დევნა იმ პირთა წინააღმდეგ, რომლებიც ისეთ ახალ კანონპროექტს წარმოადგენდნენ, რომელიც წინააღმდეგობაში მოდიოდა არსებულ კანონმდებლობასთან. ამ დანაშაულში სამჯერ მხილებული პიროვნება მოქალაქეობას კარგავდა, პირველი ორი შემთხვევა იფარგლებოდა ჯარიმით.

კანონების ყოველწლიური რევიზია თესმოთეტესებსაც ევალებოდათ. ამ რევიზიის მიზანს არაქმედითუნარიანი და კანონმდებლობასთან წინააღმდეგობაში მყოფი კანონების გამოვლენა წარმოადგენდა, რასაც მოჰყვებოდა კანონის დამტკიცების ტრადიციული საფეხურების გავლა (გამოფენა, სახალხო კრების მოწვევა, ნომოთეტესთა მოწვევა და კანონის კენჭისყრა).

შეიძლება ითქვას, რომ ათენის სახელმწიფო, ერთი მხრივ, მუდმივად აკონტროლებდა, რევიზიას უტარებდა კანონმდებლობას და ორიენტირებული იყო მის დახვეწაზე, მაგრამ, მეორე მხრივ, მან ჩამოაყალიბა სამართლებრივი მექანიზმი (γραφή παρανόμων), რომლის საშუალებითაც ხდებოდა საკუთარი კანონების უზენაესობის უზრუნველყოფა.

ათენელები საკანონმდებლო სივრცეში ორ ცნებას განარჩევდნენ νόμος (კანონი) და ψήψισμα (დეკრეტი). ძვ. წ. IV ს-მდე ისინი ერთი და იმავე მნიშვნელობის მატარებლები იყვნენ. მოგვიანებით მათ დამტკიცებას თან ახლდა განსხვავებული პროცედურა: დეკრეტები მიიღებოდა სახალხო კრებაზე კენჭისყრით. კანონები განსაზღვრავდა, თუ რომელი დეკრეტის მიღების უფლება ჰქონდა სახალხო კრებას. შესაბამისად, ათენურ კანონმდებლობაში კანონი აღემატებოდა დეკრეტს.

ათენური კანონები თემატურად იყოფოდა:

1. საბჭოსთან დაკავშირებული კანონები (ნომოთეტესების შეკრება, კანონშემოქმედებითი პროცედურები).

2. კანონები, რომლებიც ყველა ათენელს მიემართებოდა (τών άλλών).

3. 9 არქონის კანონები.

4. კანონები, რომლებიც სხვა თანამდებობის პირებს მიემართებოდა (τών άλλών άρχών).

განსხვავებული სურათია რომში. რომის კანონმდებლობის დახვეწასა და განვითარებაზე პირველი სერიოზული ზრუნვა უკავშირდება სერვიუს ტულიუსის რეფორმას (ძვ. წ. 509 წ.) ტაციტუსის მიხედვით, პირველ კანონმდებლად სახელდება სერვიუს ტულუსი, რამდენადაც მისი წინამორბედნი იფარგლებოდნენ მხოლოდ ცალკეული კანონების და დადგენილების გამოცემით. მეფეების განდევნის შემდეგ გამოიცა მხოლოდ ცალკეული კანონები პატრიციების გავლენის შესამცირებლად. საბოლოოდ, ძვ. წ. 451-450 წწ-ში დეცემვირთა მიერ შემუშავდა ათენის კანონმდებლობითი ტრადიციის (სოლონის კანონმდებლობა) გათვალისწინებით XII დაფის კანონები, რომელმაც საფუძველი ჩაუყარა რომაულ კანონმდებლობას. სტოლონის კანონებმა (იხ. გაიუს ლიცინიუს სტოლონი) ძვ. წ. 366 წ-ს უზრუნველყო პლებეების სამართლებრივი მდგომარეობის მეტ-ნაკლები გათანაბრება პატრიციებთან. შემდგომი ორი საუკუნე, რომელიც აღსავსე იყო განუწყვეტელი ომებით სხვა ხალხებთან, არ გამოირჩეოდა კანონმდებლობის განვითარებით. პირიქით, სტოლონის კანონები დავიწყებას მიეცა. შემდგომ აღზევებად კანონმდებლობის განვითარების ისტორიაში შეიძლება ჩაითვალოს ძმები გრაკქუსების (იხ. გაიუს სემპრონიუს გრაკქუსი, ტიბერიუს სემპრონიუს გრაკქუსი) მოღვაწეობა. სულას არადემოკრატიული კანონები (Leges Corneliae ძვ. წ. 87 წ.) მიმართული იყო სახელმწიფოს სრული რეორგანიზაციისაკენ არისტოკრატიის გაძლიერების კუთხით (იხ. კანონმდებლობა, რომი), სულას სიკვდილთან ერთად (ძვ. წ. 78 წ.) ისევ ჩნდება დემოკრატიული ოპოზიცია, რომელიც ცალკეული კანონებით ცდილობს სახელმწიფოში მდგომარეობის დარეგულირებას. კეისარსა და პომპეუსს შორის მიმდინარე ბრძოლის პირობებში კანონმდებლობა ბრძოლის იარაღად იქცა, სადაც კანონებს ცვლიდნენ და ახალს გამოსცემდნენ ძირითადად საკუთარი ინტერესებიდან გამომდინარე. ავგუსტუსმა შეძლო კანონების საშუალებით აღედგინა წესრიგი ქვეყანაში, თუმცა მის მიერ ჩამოყალიბებული სამართლებრივი ინსტიტუტები მოგვიანებით პირადი ინტერესის დაცვით იყო დაკავებული.

რესპუბლიკის ხანაში კანონებს ღებულობდნენ სახალხო კრებები (კურიის, ცენტურიის, ტრიბის კომიციები). იმის მიხედვით, თუ სად უყრიდნენ კენჭს კანონს, კანონები იყოფოდა leges curiatae, leges centuratae და leges tributae. იმპერიის პერიოდში სახალხო კრების როლი დაეცა და კანონების გამოცემის უფლება მიისაკუთრა იმპერატორმა (იხ. კონსტიტუციები).

კანონი თავის სახელწოდებას იღებდა ავტორის გვარის მიხედვით. კანონი შედგებოდა სამი ნაწილისაგან: კანონის შესავალი ნაწილი (praescriptio legis), კანონის უშუალო გადმოცემა, რომელიც შეიძლება თავებად იყოს დაყოფილი (rogatio legis) და კანონის ის ნაწილი, სადაც გადმოცემულია, თუ რა მოჰყვება ამ კანონის დარღვევას (sanctio). ერთსა და იმავე საკითხთან დაკავშირებით ხშირად რამდენიმე კანონი გამოიცემოდა, რადგან არ ხდებოდა მიღებული კანონის დაცვა, ამის გამო ჩამოყალიბდა კანონთა მსხვილი ჯგუფები: leges agrariae, leges de alea, leges de ambitu, leges de maiestate, leges de provocatione, leges de sacerdotis, leges de sponsu, leges de fenebres, leges frumentariae, leges iudicariae, leges repetundariae (იხ. კანონმდებლობა, რომი).

კანონები არსის მიხედვით ორ ტიპად იყოფოდა: leges privatae, რომლებიც კერძო პირთა, ცალკეულ მოქალაქეთა ინტერესებს იცავდა და არეგულირებდა მათ შორის ურთიერთობებს და leges publicae, რომლებიც იცავდა რომაელი ხალხის სუვერენიტეტს.

კანონების (leges) გვერდით რომშიც მოქმედებდა მაგისტრატების (იხ. პრეტორი, ცენზორი, კონსული, ედილი, კვესტორი, სახალხო ტრიბუნი, დიქტატორი) ედიქტები, რომელთაც კანონის ძალა ჰქონდა. ედიქტი იყო საჯარო განცხადება, ბრძანება. ყველაზე დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა პრეტორის ედიქტებს. მაგისტრატების ბრძანებები ერთი წლის განმავლობაში მოქმედებდა, თუმცა ეს არ შეეხებოდა პრეტორის ედიქტებს, რომელთაც ხანგრძლივი მოქმედების ვადა ახასიათებდა.

რომაული კანონების განვითარების საქმეში დიდი როლი შეასრულეს იურისტებმა. იურიდიულ სამსახურს რომში საფუძველი ჩაეყარა ძვ. წ. III ს-ში. პირველ იურისტად ასახელებენ ტიბერიუს კორუნკანიუსს, თუმცა მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ კორუნკანიუსამდეც მოღვაწეობდნენ იურისტები. მათი მოღვაწეობა რამდენიმე მიმართულებას შეიცავდა: 1) იურიდიულ მოქმედებათა შესატყვისი ფორმულირების ჩამოყალიბება (ფორმულების შედგენა), 2) იურიდიულ საკითხებში მოქალაქეებისათვის, სახელწიფო მაღვაწეებისათვის კონსულტაციის გაწევა, 3) სასამართლოში მოსარჩელის ან მოპასუხის მხარეზე გამოსვლა მისი ინტერესების დაცვის მიზნით.

ათენისა და რომისაგან განსხვავებით, ჩვენ არ ვფლობთ ინფორმაციას იმის თაობაზე, თუ როგორ იქმნებოდა პირველი სახელმწიფო კანონები საქართველოში, თუმცა ფეოდალური (გაერთიანებული და გვიანფეოდალური) საქართველოს საკანონმდებლო სფეროს შესახებ უკვე შეგვიძლია ვთქვათ, რომ იგი, ჩვეულებით სამართალთან ერთად, რომელიც ნებისმიერი ქვეყნის უძველესი სამართლის ბაზისს წარმოადგენს, ეფუძნება საეკლესიო (ნათარგმნი და ქართული საეკლესიო კანონმდებლობა) და საერო კანონმდებლობას (ხელმწიფის კარის გარიგება, დასტურლამალი, ბაგრატ კურაპალატის კანონები, გიორგი ბრწყინვალის სამართლის წიგნი, ბექასა და აღბუღას კანონები, ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნთა კრებული და სხვ.) (იხ. კანონშემოქმედება და სამართალწარმოება, საქართველო).

ქართველი მეფეები დიდ ყურადღებას უთმობდნენ სამართალშემოქმედების სფეროს მოწესრიგების საკითხს, რაზეც ნათლად მეტყველებს თუნდაც გიორგი ბრწყინვალის მიერ ახალი სამართლის წიგნზე მუშაობის დაწყების მიზეზი. მას შემდეგ, რაც გიორგი ბრწყინვალემ გააერთიანა ქვეყანა, მისი ყურადღების ცენტრში მოექცა მთიულეთი, სადაც ძველი ადათობრივი ნორმები ვეღარ არეგულირებდნენ ადამიანთა შორის სამართლებრივ ურთიერთობას, მოშლილი იყო სახელწიფო აპარატის ნორმალური ფუნქციონირება. სწორედ ამის გამო იწყება მეფის დავალებით ახალ სამართლის წიგნზე მუშაობა. აუცილებლად უნდა გავუსვათ ხაზი იმას, რაზედაც ადრეც შევჩერდი, რომ კანონების შექმნაში მონაწილეობას სპეციალურ მოხელეებთან ერთად იღებდნენ მთიულეთის ხევისბერნი, როგორც რეგიონის წარმომადგენლები, რომელთა საშუალებითაც, ხალხიც, მართალია, ირიბად, მაგრამ ჩართული იყო ამ პროცესში. სამართლის წიგნები (კანონები) იქმნებოდა სამართლის მცოდნე პირთა მიერ და შემდეგ უკვე მტკიცდებოდა სათათბირო ორგანოში. ვახტანგ VI „სწავლულ კაცთა“ კომისიას ავალებს ძველი ქართული სამართლის ძეგლთა შეკრებას, უცხოური ძეგლების თარგმნას (მოსეს სამართალი, სამართალი ბერძნული, სამართალი სომხური), თვითონაც ქმნის კანონთა კორპუსს. მიღებულ სამართლის ძეგლს ამტკიცებს დარბაზი, რომელსაც სხვა ბევრ ფუნქციასთან ერთად კანონმდებლობის მიღება და უზენაესი მართლმსაჯულების განხორციელება ევალებოდა.

შესაბამისად, საკანონმდებლო აქტის შექმნაში მრავალი ადამიანი იღებდა ქართულ სინამდვილეშიც მონაწილეობას - საქმის მცოდნენი, სახელმწიფო მოხელენი, მეფე და საბოლოოდ კანონი მტკიცდებოდა სათათბიროზე. განსხვავებული ხასიათის იყო ქართულ სამართლებრივ სივრცეში მოქმედი მეორე ნორმა - დადგენილება, ბრძანება, რომელსაც კანონის ძალა ჰქონდა, მაგრამ განსხვავებით კანონისაგან მას მეფე ერთპიროვნულად იღებდა.

საქართველოშიც კანონი ორ სფეროს მოიცავდა, იყო კანონები, რომლებიც მოქალაქეთა შორის ურთიერთობას არეგულირებდნენ და კანონები, რომლებიც მეფისა და ქვეყნის ხელშეუხებლობას იცავდნენ (განდგომა და ღალატი; მეფის შეურაცხყოფა; ღავღავი - შეთქმულება, რომელსაც აწყობდა საქართველოში მცხოვრები დამარცხებული მოსახლეობა (მაჰმადიანები); სახელწიფო გადატრიალება, რომელიც ზოგიერთ წყაროში საინტერესი ტერმინით - უცხოდ მოსაგონებელი - არის გადმოცემული).

ათენის ყველა მოქალაქე თანაბარი უფლებებით სარგებლობდა კანონის წინაშე განსხვავებით უცხოელებისაგან, რომელთა სამართლებრივი უფლებებიც გარკვეულწილად შეზღუდული იყო. რომში კანონის წინაშე პირის უფლებამოსილებას ეწოდებოდა სტატუსი (status) და აერთიანებდა სამ ელემენტს: 1) თავისუფლების სტატუსი (თავისუფალი და არათავისუფალი მოქალაქეები). 2) მოქალაქეობის სტატუსი (რომაელი მოქალაქეები და არარომაელები - ლათინები, პერეგრინები). 3) საოჯახო სტატუსი (რომაელი მოქალაქის მდგომარეობა ოჯახში). სამართლებრივი სტატუსის ეს სამივე ელემენტი მუშაობს ათენშიც.

რაც შეეხება საქართველოს, კანონის წინაშე მოქალაქეთა უფლებები ფეოდალური ფორმაციის სოციალურ-სამართლებრივი ნორმებით რეგულირდებოდა. წოდებრივი განსხვავება პირდაპირ აისახებოდა მოქალაქის უფლებებზე კანონის წინაშე, რაც მეტად საგრძნობია განსაკუთრებით სამართალწარმოებაში და რაზედაც მოგვიანებით ვისაუბრებთ. ბუნებრივია, ეს შეზღუდვა არ მოქმედებდა ადათობრივ სამართალში, სადაც თემის ყველა წევრი თანაბარუფლებიანი იყო კანონის წინაშე.

როგორც ვხედავთ, რომაული კანონმდებლობა განვითარებით გაცილებით შორს წავიდა ათენურ კანონმდებლობასთან შედარებით. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ დემოკრატიულობის თვალსაზრისით ათენმა გაუსწრო რომს. სახელწიფოს განვითარების სხვადასხვა ეტაპზე რომში კანონმდებლობა პოლიტიკური სურათის მიხედვით იცვლებოდა, იღებდნენ მეტად ხალხზე ორიენტირებულ, ან, პირიქით, ისეთ კანონებს, რომლებიც არისტოკრატიის გაძლიერებისაკენ იყო მიმართული. ფეოდალური საქართველოს კანონშემოქმედება მიმართული იყო პირველ რიგში, ფორმაციის თავისებურებიდან გამომდინარე, ცენტრალური ხელისუფლების გაძლიერებისაკენ და უფრო მეტად მმართველი კლასის ინტერესებს იცავდა. კანონშემოქმედების პროცესში ხალხის ჩართულობის ხარიხი (წარმომადგენლობითი, მაგ., ხევისბერები) არ შეედრება, მაგრამ მაინც მეტ სიახლოვეს გვიჩვენებს რომაულ კანონშემოქმედებასთან (tribuni plebis - უფლება ახალი კანონის წარმოდგენის).

ათენის კანონშემოქმედებას რომაულისა და ფეოდალური საქართველოს კანონშემოქმედებისგან მისი მოყვარული ხასიათიც გამოარჩევს.

ნომეთეტესებს მსაჯულებისაგან - დიკასტესებისგან ირჩევდნენ. დიკასტესად მსახურება კი 30 წ-ს მიღწეულ მამრობითი სქესის ნებისმიერ მოქალაქეს შეეძლო, რომ არაფერი ვთქვათ, ათენელთა უშუალო მონაწილეობაზე კანონპროექტის შექმნის საქმეში. ამ მხრივაც ფეოდალური საქართველო რომაულთან უფრო მიახლოებულ სურათს გვაძლევს. ქართულ სამართლებრივ სივრცეში კანონებს „სწავლულნი კაცნი“ ანუ სამართლის საქმის სპეციალისტები ქმნიდნენ. აღსანიშნავია, რომ უკვე X ს-ის შუა წწ-ში ჩნდებიან ქართულ კანონშემოქმედებაში იურისტები „აზნაურნი მეცნიერნი საბჭოთა საქმეთანი“, რომლებსაც ბაგრატ IV რთული სამართლებრივი საქმეების გადასაწყვეტად იწვევს დარბაზში სათათბიროდ.

სამივე ქვეყნის კანონმდებლობაში სამართლის ორი ფორმა მოქმედებს - კანონი (νόμος, lex) და ბრძანება, დადგენილება (ψήφισμα, edictum). ათენისაგან განსხვავებით, რომის და ფეოდალური საქართველოს სამართალშემოქმედება იდენტურ სურათს გვაჩვენებს: განსხვავებით კანონისაგან, დადგენილების მიღებას ერთპიროვნული ხასიათი აქვს.

ამასთანავე, ისიც უნდა აღინიშნოს აუცილებლად, რომ ათენური კანონმდებლობა მიემართებოდა ყველა ათენელს, რაც ნიშნავს იმას, რომ ინდივიდზე არ ხდებოდა კანონის მორგება. ვერ დამტკიცდებოდა კანონი, რომელიც ინდივიდის წინააღმდეგ ან პირიქით, მის სასარგებლოდ იქნებოდა გამოსაყენებელი, გარდა იშვიათი გამონაკლისისა, რომლის დამტკიცებასაც 6000-კაციანი სახალხო კრების ფარული კენჭისყრა სჭირდებოდა. მაშინ, როცა რომის რესპუბლიკის ხანაში ხშირად ხდებოდა კანონების შედგენა-დამტკიცება პირადი მიზნების მიხედვით და ისინი პოლიტიკური ბრძოლის იარაღად გამოიყენებოდა.

სამართალწარმოება

მართლმსაჯულების ბირთვს წარმოადგენს სასამართლო და ის სამართალდამცავი ინსტიტუტები, რომლებიც არეგულირებენ პიროვნებათა თუ პიროვნებასა და სახელმწიფოს შორის სამართლებრივ ურთიერთობას.

ათენში ძვ. წ. VI ს-ის დასაწყისამდე განაჩენი გამოჰქონდათ ან მაგისტრატებს (არქონი) ან არეოპაგს ან ეფეტესებს. სოლონი აფუძნებს მოქალაქეთა კრებას (ჰელიაია), რომელიც იკრიბებოდა: 1) მაგისტრატების განაჩენთა წინააღმდეგ აპელაციის (ეფესისი) მოსასმენად და 2) იმ შემთხვევაში, როდესაც საჭირო იყო ზღვარს გადაცილებული სასჯელის სანქცირება. აპელაციამ იმდენად ხშირი სახე მიიღო, რომ მართლმსაჯულება კრების ხელში გადავიდა. კრებაც ვეღარ აუდიოდა საქმეების განხილვას და იქმნება დიკასტესების (მსაჯულთა) სისტემა, რომელიც მოქალაქეთა გაერთიანებას წარმოადგენს და განიხილავს მოქალაქის მიერ აღძრულ საქმეებს. ძვ. წ. V ს-დან დიკასტესების ინსტიტუტი შემდეგნაირად ფუნქციონირებდა: შეკრებილი მოხალისეებისაგან, რომლებიც მსაჯულად ყოფნის სურვილს გამოხატავდნენ, დგება 6000-კაციანი სია. ისინი მცირე ანაზღაურებას დღიურად იღებენ (გასამრჯელოს მიცემა მსაჯულებისათვის პერიკლემ შემოიღო). თითოეულ საქმეს განიხილავს დიკასტესთა კოლეგია, რომლის წევრთა რაოდენობაც საქმის ხასიათს უკავშირდებოდა.

როგორც წესი, საქმის განხილვაში რამდენიმე ასეული კაცი (მსაჯული) იღებდა მონაწილეობას. მათი რაოდენობა აუცილებლად კენტი უნდა ყოფილიყო, კენჭისყრის დროს ხმების თანაბარი რაოდენობის თავიდან ასაცილებლად.

მსაჯულად მსახურება შეეძლო 30 წელს მიღწეულ ნებისმიერ ათენელ მამრობითი სქესის მოქალაქეს და მას ერთი წლით ირჩევდნენ. ძვ. წ. IV ს-მდე მსაჯულები ერთსა და იმავე სასამართლოში მსახურობდნენ, შემდეგ ეს წესი ჩაანაცვლა ალალბედზე შერჩევის სისტემამ (იხ. სამართალწარმოება, ათენი), რომლის მიხედვითაც განისაზღვრებოდა, რომელი მსაჯული რომელ საქმეს განიხილავდა, რამდენ დღეს იმსახურებდა, რომელი მსაჯული გააკონტროლებდა გამომსვლელთა რეგლამენტს (იხ. კლეფსიდრა), რომელი მათგანი გადაუხდიდა მსაჯულებს დღიურ გასამრჯელოს.

სასამართლო განხილვას ხელმძღვანელობდა მაგისტრატი ან მაგისტრატთა ჯგუფი. მაგისტრატებს თემატურად ჰქონდათ საქმეები გადანაწილებული (იხ. დიკასტესი).

ძვ. წ. V-IV სს-ის I ნახევარში თითოეული მაგისტრატი ერთსა და იმავე სასამართლოში მსახურობდა. არისტოტელეს დროისათვის მსაჯულთა მსახურების ეს წესი შეიცვალა და მაგისტრატთა გადანაწილება სასამართლოებში კენჭისყრით ხდებოდა. დიკასტესთა კოლეგია რიცხობრივად ყველაზე პატარა კოლეგიიდან (201 კაცი) ზოგჯერ 2000 წევრამდე აღწევდა.

ამ სასამართლოებისაგან განსხვავდებოდა არეოპაგი და ის სასამართლოები, რომლებიც მკვლელობის საქმეებს განიხილავდნენ (ეფეტესები - ძვ. წ. V ს-ში 50 წლის მოქალაქეთაგან ირჩევდნენ 51 კაცს. ისინი იმ მკვლელობებს განიხილავდნენ, რომლებიც არ იყო მიჩნეული იმდენად მნიშვნელოვნად, რომ არეოპაგს მოესმინა).

რომაულ სასამართლოსაც სახალხო სახელწოდება და ხასიათი ჰქონდა, ოღონდ იგი თვისობრივად განსხვავდებოდა ათენში წარმოდგენილი სურათისაგან. რომაულ სახალხო სასამართლოში სამი პერიოდი გამოიყოფა:

1) კურიის კომიციის სასამართლო სერვიუს ტულიუსამდე. კურიის კომიციის სასამართლო იფარგლებოდა პატრიციების პროვოკაციით (provocatio ad populum), რისი გაკეთებაც მათ მეფის გადაწყვეტილების წინააღმდეგაც შეეძლოთ.

2) II პერიოდი მოიცავს იმ დროს, როცა მოქმედებდა ცენტურიის კომიციები. სერვიუს ტულიუსმა ამ კომიციებს პროვოკაციის შემთხვევაში უზენაესი უფლება მიანიჭა, რაც ადრე ჰქონდათ კურიებს: სისხლის სამართლის ყველა პროცესის განხილვის უფლება, განსაკუთრებით სახელმწიფო ღალატისა (perduellio). ეს პერიოდი სრულდება ძვ. წ. 494 წ-ით, როცა ორმა სახალხო ტრიბუნმა (იუნიუს ბრუტუსმა და იცილიუსმა) გაატარა კანონი, რომლის მიხედვითაც სახალხო ტრიბუნის შეურაცხყოფის საქმის განხილვა ტრიბის კომიციაში უნდა გადასულიყო განსახილველად, რომელიც უფლებამოსილი იყო უკიდურესი სასჯელი - სიკვდილიც გამოეტანა. ამის შემდეგ სამართალწარმოების მხრივ ძალაუფლება ტრიბის კომიციაში გადადის.

3) III პერიოდი მოიცავს დროს ძვ. წ. 494 წ-დან რესპუბლიკის ხანის დასასრულამდე, როდესაც ტრიბის კომიცია განიხილავდა არა მარტო სახალხო ტრიბუნის შეურაცხყოფის, არამედ სახალხო ღალატის, გაფლანგვის, კუდიანობის, მექრთამეობის, სისხლის აღრევის, რელიგიური მოვალეობებისა და ადათებისადმი უდიერი დამოკიდებულების საქმეებს. ძვ. წ. II ს-ის დასაწყისში სახალხო კრების მიერ ყალიბდება ექსტრაორდინალური სასამართლოები (quaestiones extraordinariae). ამ სასამართლოების თავმჯდომარეს სენატი ნიშნავდა და მათ მიერ გამოტანილი დადგენილება არ საჩივრდებოდა. რომის რესპუბლიკის ხანის II ნახევარში იქმნება მუდმივი სასამართლოები - quaestiones perpetuae. ეს იყო პრეტორის სასამართლო, რომელიც იდგა მის სათავეში და მოსამართლეებსაც თვითონ ირჩევდა 1 წლის ვადით. თვითოეული საქმის განხილვას მოსამართლეთა სხვადასხვა რაოდენობა წარმართავდა. ამ სასამართლოში მოხვედრა იყო როგორც პრესტიჟის, ისე შემოსავლის წყაროც, ამიტომ იქ მოსახვედრად იბრძოდნენ სენატორები, მხედრები, შეძლებული მოქალაქეები. სპეციალური სასამართლოს შექმნით სახალხო კრებებს ჩამოერთვა საქმეების განხილვის ფუნქცია და ისინი მხოლოდ სახელმწიფო ღალატის საქმეებს განიხილავდნენ, როდესაც საქმე სიკვდილით დასჯას ეხებოდა. პირველი მუდმივი სასამართლო ძვ. წ. 149 წ-ით თარიღდება, რომელსაც საფუძველი ჩაეყარა Lex Calpurnia repetundarum-ით, რასაც კიდევ რამდენიმე მუდმივი სასამართლოს შექმნა მოჰყვა. სულამ სასამართლოების რაოდენობა გაიზარდა, ხოლო ციცერონის დროისათვის უკვე 8 მუდმივი სასამართლო მოქმედებდა. სასამართლოზე მსაჯულთა რაოდენობას კანონი განსაზღვრავდა და მათ სახელებს იღებდნენ მოსამართლეთა სიებიდან (album iudicium), რომელსაც პრეტორი არა კენჭისყრით, არამედ თავისი სურვილის მიხედვით ირჩევდა.

სამართალწარმოება უმაღლესი მაგისტრატების იმპერიუმს წარმოადგენდა. თავდაპირველად ეს იყო მეფე, შემდეგ კონსულები, პრეტორები. ედილების განსახილველი საქმეები შემოიფარგლებოდა პოლიციის საქმეებით. იტალიის ქალაქებში სასამართლოს მართავდნენ დუუმვირები, კვატუოვირები, პროვინციებში - პროვინციის გამგებლები.

მუდმივი სასამართლოების გაჩენამდე ნამდვილი მოსამართლეები (iudices) არ არსებობდნენ. სენატი სენატის დადგენილების მიხედვით, ავალებდა ტრიბუნებს წარედგინათ ხალხისთვის სასამართლო და აერჩიათ სასამართლოს თავმჯდომარე. თავიდან მოსამართლეები შეიძლება ყოფილიყვნენ მარტო სენატორები. შემდეგ იწყება აქტიური ბრძოლა ფენებს შორის მოსამართლის თანამდებობის მოსაპოვებლად. გაიუს გრაკქუსმა ჩამოართვა სასამართლო სენატორებს და გადასცა იმ მოქალაქეებს, რომლებიც მხედრების ცენზს უთანაბრდებოდნენ. ძვ. წ. 106 წ-ს Lex Servilia სენატორებს უბრუნებს მოსამართლეობის უფლებას, რომელიც შემდეგ ისევ მხედრების ხელში გადადის. lex Plautia-ს მიხედვით, მოსამართლის არჩევის უფლება გადაეცა ხალხს - თითოეული ტრიბიდან ირჩევდნენ 15 მოსამართლეს (სენატორები, მხედრები, პლებეები). ეს კანონი ძალიან მოკლე დროის განმავლობაში მოქმედებდა და მალევე Lex Cornelia iudicaria (ძვ. წ. 81 წ.) სასამართლო ძალაუფლებას სენატორებს უბრუნებს. ძვ. წ. 70 წ-ს ირჩევენ 3 სასამართლო დეკურიას (Lex Aurelia) სენატორების, მხედრების, სახაზინო ტრიბუნებისაგან. კეისარი ძვ. წ. 46 წ-ს ამ თანამდებობას ჩამოაშორებს სახაზინო ტრიბუნებს. ავგუსტუსი ქმნის IV დეკურიას შედარებით უმნიშვნელო საქმეების განხილვისათვის. კალიგულა ამატებს V დეკურიას. მოსამართლის ასაკი, სვეტონიუსის მიხედვით, 25 წლით და მათი მოსამართლედ ყოფნის ვადა 1 წლით განისაზღვრებოდა.

როგორც ვხედავთ, ათენის სასამართლო ორგანო რომაულისაგან განსხვავებით, მოქალაქეთაგან არჩეული დიკასტესებით შინაარსით თანამედროვე ნაფიც მსაჯულთა ინსტიტუტს უახლოვდება. სრულიად არაორდინალურია პროცესზე მსაჯულთა რაოდენობაც და მათი არჩევის პრინციპი, რომელიც ყოველგვარ მიკერძოებას გამორიცხავდა საქმის განხილვისას. ათენში ამ მაგისტრატებს მხოლოდ სასამართლოს წარმოება ევალებოდათ, რაზეც შემდეგ შევჩერდები. რაც შეეხება რომს, სამართალწარმოება უმაღლესი მაგისტრატების ხელში იყო. მართალია, საქმე სახალხო კრებაზე განიხილებოდა, რაც მიუთითებს საზოგადოების ჩართულობაზე მართლმსაჯულების პროცესში, მაგრამ მოსამართლეთა თანამდებობა (მიუხედავად იმისა, რომ მათ ტრიბუნები წარუდგენდნენ ხალხს სასამართლოს თავმჯდომარესთან ერთად) ძირითადად მმართველი კლასის ხელში იყო და მხოლოდ პერიოდულად ახერხებდა პლებსის წარმომადგენელი იქ შეღწევას. ეს, რა თქმა უნდა, ხშირ შემთხვევაში საქმის წარმოების სუბიექტურ წარმართვაზე ჰპოვებდა ასახვას.

განსხვავებულ და ხალხის მართლმსაჯულებაში ჩართულობის სხვადასხვა ხარისხს გვიჩვენებს 6000-კაციანი სიიდან ათენში მსაჯულთა არჩევის პრინციპი და რომში, მართალია მოგვიანებით, ალბუმიდან არა კენჭისყრით, არამედ პრეტორის სურვილის მიხედვით შედგენილი მოსამართლეების სია. იმასაც უნდა გაესვას ხაზი, რომ რომშიც, ათენის მსგავსად სამოსამართლეო მოღვაწეობის 1 წლით განსაზღვრა მიმართული იყო მართლმსაჯულების სფეროს სამართლებრივი მოწყობისაკენ.

აუცილებლად უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ საბერძნეთში, რომისაგან განსხვავებით, სადაც, როგორც უკვე ვთქვით, მოსამართლეობა პრესტიჟთან ერთად შემოსავლის წყარო იყო და შეძლებული მოქალაქეები ესწრაფოდნენ ამ თანამდებობას, მოსამართლის ჯამაგირს სიმბოლური შეიძლება ეწოდოს, რამდენადაც იგი უფრო მცირე იყო, ვიდრე ფიზიკური შრომის ასანაზღაურებელი დღიური გასამრჯელო. შესაბამისად, მსაჯულები საბერძნეთში, სავარაუდოდ, ძირითადად ღარიბ ფენას მიეკუთვნებოდნენ.

რა სურათი გვაქვს ამ მხრივ ფეოდალურ საქართველოში?

ქართული სამართალწარმოების უძველეს ფორმას სამედიატორო სასამართლოსთან ერთად, რაზეც ქვემოთ ვისაუბრებთ, წარმოადგენდა სახალხო კრებები (ყრილობები). სახალხო კრების ფუნქციები მრავალფეროვანი იყო. აქ განიხილებოდა საზოგადოებაში წამოჭრილი ყველა მწვავე პრობლემა (ომი, ზავი, ეკონომიკური საკითხები), მათ შორის სასამართლო დავებიც. საქმის განხილვაში მთელი თემი იღებდა მონაწილეობას. ხევისბერის (ხევის გაგა), მახვშის, თუ შუამავლების მიერ არჩეული მსაჯულები ხალხის წინაშე განიხილავდნენ საქმეებს. ხევსურეთში მსაჯულთა რიცხვს სასამართლოზე შუამავლები განსაზღვრავდნენ. რამდენადაც მსაჯულს საქმის განხილვა-დასრულების შემდეგ გასამრჯელოს უხდიდნენ (დიდი სადავო მამულის საქმის განხილვაში ბჭეებს 9-9 ცხვარი ერგებოდათ, მცირე მამულის დავის გადაწყვეტა 1 ცხვრით იყო შეფასებული) მოდავე მხარეებს ხარჯის შესამცირებლად შეეძლოთ ბჭეთა რაოდენობა შეემცირებინათ (იხ. ბჭე).

სახალხო ყრილობას სვანეთში მახვში ხელმძღვანელობდა. მას უვადოდ ირჩევდნენ. არჩევნებში მონაწილეობის მიღება ნებისმიერ სრულწლოვან ადამიანს შეეძლო. მახვშის ფუნქციებში შედიოდა სისხლის და სამოქალაქო სამართლის, საერო საკითხების მოგვარება. იგი გადაწყვეტილებას ერთპიროვნულად არ იღებდა და ბოლომდე საზოგადოების ინტერესების დამცველი უნდა ყოფილიყო.

იგივე ფუნქცია ჰქონდა აღმ. მთიანეთში ხევის გაგას, რომელიც ბჭედუფროსად ითვლეობდა და მისი უფლებები ადათით განმტკიცებული კანონებით განისაზღვრებოდა. ხევის გაგა ძირითადად რვა ბჭესთან ერთად იღებდა სასამართლოში გადაწყვეტილებას.

როგორც ვხედავთ, სახალხო კრების სასამართლო თავისი შინაარსით და ფორმით მთლიანად დემოკრატიულ პრინციპზეა აგებული და მის მთავარ მიზანს ხალხის - მთელი საზოგადოების ინტერესების დაცვა წარმოადგენს.

გაერთიანებულ ფეოდალურ საქართველოში სასამართლო დახვეწილ და ჩამოყალიბებულ ფორმას იღებს. ამ პერიოდში ორი სასამართლო უწყება ფუნქციონირებდა: საკათალიკოსო სასამართლო (სასჯულო სამრებლოი) და სამეფო სასამართლო (სამართალი სამეუფეო). საერო სამართალწარმოებაში

ა) უმაღლესი მოსამართლე იყო მეფე, რომელიც თვითონ ან სპეციალურ პირთა („კაცნი მართლად მცნობელნი და განმკითხავნი“) მეშვეობით განიხილავდა საქმეებს.

ბ) სასამართლო ფუნქციით აღჭურვილი იყო დარბაზი. მეფე განსაკუთრებით რთული საქმეების განხილვისას იწვევდა დარბაზის სხდომას და საქმის წარმოებას „მეცნიერნი საბჭოთა საქმეთანი“- ს მეშვეობით ახორციელებდა.

გ) სააჯო კარი - უზენაესი სასამართლო, რომელსაც მწიგნობართუხუცესი - ჭყონდიდელი ხელმძღვანელობდა და სადაც უფრო დაბალი ინსტანციის სასამართლოში მოღებული გადაწყვეტილებები განიხილებოდა. საქმეები კოლეგიურად ირჩეოდა, მწიგნობართუხუცესი საწოლის მწიგნობარსა და ზარდახნის მწიგნობართან (იხ. ზარდახანა) ერთად განიხილავდა დავებს (დააარსა დავით აღმაშენებელმა).

დ) „სამპარავთმძებნელი“ სასამართლო, რომლის ფუნქციასაც ქურდების მოძებნა და გასამართლება ევალებოდა. ეს სასამართლო ინსტიტუტი გიორგი III-ის 1170 წ-ის სიგელში მოიხსენიება. ქურდ დამნაშავეთა გამოაშკარავება სპეციალურ მოხელეთა - „ჩენილთა“ კომპეტენცია იყო. ისინი ასამართლებდნენ ქურდებს და სისრულეში მოჰყავდათ განაჩენიც. ამ ინსტიტუტის მაღალი რანგის მოხელეებს მპარავთმძებნელნი წარმოადგენდნენ, ჩენილები უფრო დაბლა დგანან მათზე რანგით.

ე) ბაგრატ კურაპალატის სამართლის მე-100 მუხლის მიხედვით, საქართველოში მოქმედებდა წოდებრივი სასამართლოები.

ვ) არსებობდა ცალკეულ ფეოდალთა სასამართლოები, სადაც თვითონ ფეოდალები საკუთარი მოხელეების საშუალებით ახორციელებდნენ მართლმსაჯულებას.

გვიანფეოდალურ ხანაში მეფე ან თვითონ არჩევდა საქმეებს (ომის, მეფის ღალატის, მეფის სალაროს, საყდრის გატეხა, წართმეული ან განადგურებული სიგელები, ქმრის მიერ ცოლოს ტანჯვის საქმეები) ან დარბაზთან ერთად. დარბაზის შემადგენლობა საქმის ხასიათზე იყო დამოკიდებული. დარბაზს მეფე თავმჯდომარეობდა, თუმცა ზოგჯერ მის გარეშეც განიხილებოდა საქმეები. მეფის მიერ გამიტანილი განაჩენი არ ექვემდებარებოდა გადასინჯვას, თვითონ მეფეს კი უფლება ჰქონდა ნებისმიერი სასამართლოს მიერ გამოტანილი განაჩენი განეხილა და შეეცვალა.

საინტერესოა, რომ გვიან პერიოდში სასამართლო ხელისუფლების ფუნქციით აღჭურვილი იყო დედოფალიც. დედოფალს არ შეეძლო სისხლის სამართლის დავები განეხილა, იგი მხოლოდ სამოქალაქო საქმეებით იფარგლებოდა. ბატონიშვილები განიხილავდნენ როგორც საერო, ისე სასულიერო ხასიათის დავებსაც, თუკი მეფის ნებართვა ექნებოდათ.

2) გვიანფეოდალურ საქართველოში ფუნქციონირებდა განსაკუთრებული სასამართლოები. ამ ტიპის სასამართლოს იწვევდა მეფე და იგი შედგებოდა როგორც საერო, ისე სასულიერო პირებისაგან:

1) მდივანბეგთა სასამართლო („სამდივნო სახლი“) გვიანფეოდალურ საქართველოში მართლმსაჯულების ძირითადი რგოლია. მდივანბეგი განსხვავებით სხვა ზემოთჩამოთვლილ მოხელეთაგან მხოლოდ მართლმსაჯულების ფუნქციით არის აღჭურვილი, იგი სასამართლო მოხელეა, რომლის თანამდებობაც საქართველოში XVII ს-დან ჩნდება. მდივანბეგთა სასამართლო კოლეგიალურია. მდივანბეგი ეწოდება სასამართლოს თავმჯდომარეს, რომლის შემადგენლობაშიც შედიოდნენ მსაჯულები - მოსამართლეები და მდივანი, რომელიც სასამართლო ჩანაწერებს აკეთებდა. ამ ტიპის სასამართლოთა რიცხვი დროთა განმავლობაში მატულობდა და XVIII ს-ის 60-იანი წლებისათვის იგი უკვე 28-ს აღწევს.

2) გვიანფეოდალურ საქართველოში ფეოდალი ისევ რჩება მოსამართლის უფლებით აღჭურვილ პირად (ფეოდალური სასამართლო). ფეოდალის სამოსამართლო სფეროს არეგულირებდა ფეოდალური იერარქია - ფეოდალს არ ჰქონდა უფლება თავისზე მაღალი რანგის ფეოდალი გაესამართლებინა, თუმცა მეფის ბრძანებით შეეძლო თავისზე წოდებით დაბლა მდგარი ფეოდალის საქმეები გაერჩია.

3) მოურავი დაბალი რანგის მოსამართლე იყო, რომელიც უმნიშვნელო ხასიათის სისხლის და სამოქალაქო საქმეებს განიხილავდა. მოურავის სასამართლო ერთპიროვნული არ იყო. მასთან ერთად პროცესზე საქმეს არჩევდა რამდენიმე (3-4) „სარწმუნო მოქალაქე“, რომელთაც მოურავი საკუთარი სურვილის მიხედვით არჩევდა.

4) მელიქ-მამასახლისის სამოსამართლო ფუნქციებში შედიოდა მის დაქვემდებარებაში მყოფ ტერიტორიაზე ვაჭართა და მამულთან დაკავშირებული დავების გადაჭრა (საკუთრების უფლებასთან დაკავშირებული დავები, ვალები). მამასახლისის სასამართლოს წევრები იყვნენ ქედხუდები. ქედხუდების ინსტიტუტი XVIII ს-ის II ნახევარში აღმოცენდა აღმ. საქართველოში. ეს იყო შუა რგოლი სახელმწიფოსა და მოსახლეობას შორის. ქედხუდის თანამდებობა იყო არჩევითი. ისინი სხვადასხვა სოციალური ფენის (ვაჭრები, ხელოსნები, გლეხები) წარმომადგენლები არიან და სასამართლო კოლეგიაში მსახურობენ. ქედხუდები უმნიშვნელო სამოქალაქო დავებს განიხილავდნენ.

ვახტანგ VI-ის სამართლის III მუხლით მოსამართლე უნდა ყოფილიყო „... დიდად მჩხრეკელი, მომხუდარი, გამომეძიებელი, გონებააუჩქარებელი, დაწყნარებული, გამგონე, საჩივრის ყურის მიმგდები, გამსინჯველი, მოჩივრის მოადის მომცემელი და სხვისაც მკითხველი, თუ ამისი სამართალი თქვენგან როგორ ისინჯვის, მოწმის მაძებარი იყოს, უქრთამო, ღვთისმოშიში“. მოსამართლის ასაკად დადგენილია იმავე ძეგლის მიხედვით (215-ე მუხლი) 40 წელი და ამასთანავე ხაზგასმულია, რომ მოსამართლე არ უნდა ყოფილიყო ღარიბი.

როგორც ვხედავთ, ყველა სამოსამართლო უწყება ფეოდალურ საქართველოში კოლეგიალობის პრინციპზეა აგებული, ანუ არ ხდებოდა ერთპიროვნული გადაწყვეტილების მიღება (გამონაკლისს, რა თქმა უნდა, იშვიათ შემთხვევებში წარმოადგენს მეფე). მაგრამ ყველა სასამართლო რგოლიდან (საუბარია სახელწიფო სასამართლოზე და არ ვგულისხმობთ ჩვეულებით სამართალზე აგებულ სასამართლოს, რომელიც, რა თქმა უნდა, მთლიანად დემოკრატიულ პრინციპზეა აგებული) ხაზი უნდა გავუსვათ ქედხუდების ინსტიტუტს. ქედხუდები, როგორც ვთქვით, საზოგადოების, ხალხის წარმომადგენლობაა, რომელიც მის ინტერესებს იცავს სასამართლოში. ამ ინსტიტუტის დემოკრატიულ ხასიათზე ნათლად მეტყველებს ქედხუდის თანამდებობის არჩევითობა.

საქართველოს სამართალწარმოება თავისი უკვე გართულებული და მრავალრგოლიანი სასამართლო სისტემებით უფრო მეტ სიახლოვეს გვიჩვენებს რომაულ მართლმსაჯულებასთან. ამასთანავე, ფეოდალური ფორმაციისათვის დამახასიათებელი წოდებრივი თუ სოციალური იერარქია, რა თქმა უნდა, თავშივე გამორიცხავდა მთლიანად დემოკრატიულ მართლმსაჯულებას. მნიშვნელოვანია ალბათ ისიც, რომ მოსამართლის იმ თვისებებთან ერთად, რომელსაც კანონმდებელი მეფე ჩამოთვლის, რაზედაც უკვე შევჩერდით, ხაზგასმით ხდება აღნიშვნა იმისა, რომ მოსამართლე უნდა იყოს მატერიალურად უზრუნველყოფილი. როგორც ჩანს, ამ პუნქტის ჩართვა კანონმდებლობაში აუცილებელი იყო, რათა საჯარო მოხელეს (ამ შემთხვევაში მოსამართლეს) არ ჰქონოდა ცდუნება და მატერიალური კეთილდღეობის ძიების გამო არ ეღალატა სამართლიანობის პრინციპებისათვის (თანამედროვე სახელმწიფო მოწყობა ხომ მთლიანად იზიარებს საჯარო მოხელეებთან დაკავშირებით ამ დებულებას).

სამართალწარმოებაზე საუბრისას, აუცილებლად უნდა გავამახვილოთ ყურადღება ათენსა და რომში არსებულ აპელაციის პროცედურაზე - ეფესისი და პროვოკაცია - provocatio ad populum, რომელიც ერთგვარ მუხრუჭს წარმოადგენდა საჯარო მოხელეებისათვის განაჩენის გამოტანისას - მოქალაქეს უფლება ჰქონდა გაესაჩივრებინა სასამართლოს მიერ გამოტანილი ვერდიქტი.

სოლონის პერიოდში (ძვ. წ. 590 წ. „ეფესისი დიკასტესების მიმართ“) ეფესისი იდენტურია ტერმინ აპელაციის თანამედროვე მნიშვნელობის, თუმცა მოგვიანებით ძვ. წ. 400 წ-დან ეს იყო უკვე 56 არა უკმაყოფილო მოდავე მხარის, არამედ მოსარჩელის მიერ მიმართვა სასამართლოსათვის, თავიდან დაეწყო საქმის ხელახალი განხილვა.

რესპუბლიკის ხანაში მოქალაქეს შეეძლო გაესაჩივრებინა მაგისტრატის დადგენილება კომიციაში (ცენტურიის კომიციაში საჩივრდებოდა სიკვდილით დასჯა, ტრიბის კომიციაში - ფულადი ჯარიმა). პროვოკაციო არ ვრცელდებოდა დიქტატორის, დეცემვირის დადგენილებებზე და სენატის სპეციალურ დადგენილებაზე (senatus consultum ultimum). მას შემდეგ, რაც სახალხო კრებებს ჩამოერთვა საქმეების განხილვის უფლება და იგი მუდმივი სასამართლოების ხელში გადავიდა, ამ პროცედურამ, რომელიც მართლმსაჯულების წინაშე მოქალაქის ხელში დამცავ ინსტრუმენტს წარმოადგენდა და მართლმსაჯულების სისტემის დემოკრატიულ ხასიათს უსვამდა ხაზს, შეწყვიტა არსებობა.

აპელაცია - „სასამართლოში მეორედ შესვლა“ უცხო არ იყო არც ქართული სამართალწარმოებისათვის. ეს პროცედურა განსაკუთრებით გავრცელებული იყო გვიანფეოდალურ მართლმსაჯულებაში. გასაჩივრებულ საქმეთა პროცესს, როგორც წესი, მეფე, როგორც უზენაესი მოსამართლე, ხელმძღვანელობდა. თუმცა მეფეს შეეძლო საქმეები გადაემისამართებინა დედოფალზე, ბატონიშვილებზე, საეკლესიო დავები კათალიკოსზე, რომლებიც მდივანბეგთა სასამართლოში განიხილავდნენ საქმეებს. აპელაცია ქართულ სამართალწარმოებაში უახლოვდება რომში, მუდმივი სასამართლოს არსებობის პირობებში მოქმედ გასაჩივრების პრინციპს, სადაც გასაჩივრების პროცედურა ქვედა ინსტანციიდან უფრო მაღალში გადაინაცვლებდა ხოლმე განსახილველად.

განხილული სასამართლოების გვერდით საბერძნეთსა და რომში ფუნქციონირებდა არბიტრაჟის ინსტიტუტი. ორივე ქვეყანაში გვხვდება არბიტრის ორი ტიპი - კერძო და საჯარო არბიტრი. კერძო არბიტრს (διαιτητής, arbiter ex compromisso) მოდავე მხარეები მიმართავდნენ საქმის განსახილველად, რაც ორივე მხარის თანხმობის საფუძველზე ხდებოდა. მხარეები თანხმდებოდნენ იმაზეც, რომ დაემორჩილებოდნენ არბიტრის მიერ გამოტანილ გადაწყვეტილებას. ორივე ქვეყნის მართლმსაჯულებაში კერძო არბიტრი მედიატორად, შუამავლად უნდა იქნეს განხილული. რომში თუ არბიტრი თავს აარიდებდა დაკისრებულ მოვალეობას გადაეწყვიტა დავა, პრეტორს შეეძლო ფულადი ჯარიმა დაეკისრებინა მისთვის.

საჯარო არბიტრაჟი ათენში ძვ. წ. 400 წ-ს დაფუძნდა. ყველა მოქალაქე, რომელსაც სამხედრო სამსახურში გაწვევის ვადა ასაკით (59 წ.) ამოეწურებოდა, ვალდებული იყო საჯარო დიაიტეტესად ემსახურა. სასამართლოს განტვირთვის მიზნით მათ განსახილველად ის კერძო დავები გადაეცემოდა, რომელთა საფასურიც არ აღემატებოდა 10 დრაქმას. დიაიტეტესები საქმის წარმოებისას სამართლებრივ ნორმებზე მაღლა სამართლიანობას აყენებდნენ. აღსანიშნავია, რომ არბიტრაჟმა ათენში სახელმწიფოთა შორის ურთიერთობის დარეგულირების ფუნქცია იტვირთა. მეცნიერთა მიხედვით, შესაძლოა, ბერძნებმა ეს მექანიზმი შეიმუშავეს იმ მიზნით, რომ თავიდან აეცილებინათ ომები (იხ. არბიტრაჟი, ბერძნული).

საჯარო არბიტრები რომში მესამე მოსამართლის ფუნქციას ასრულებდნენ. არ იყვნენ შეზღუდული მკაცრი იურიდიული ფორმებით და შეეძლოთ ეკვიტასის (aequitas) საფუძველზე ეწარმოებინათ საქმე. მართლმსაჯულება ამ მექანიზმს მაშინ მიმართავდა, როდესაც არასტანდარტული საქმე იყო განსახილველი და სამართლის ნორმა მასთან წინააღმდეგობაში მოდიოდა. შესაბამისად, ყველა სასამართლო პროცესი, რომელიც მკაცრად განსაზღვრული ფორმულის გარეშე მიდიოდა იწოდებოდა არბიტრიუმად (arbitrium).

ერთი თვალის გადავლებითაც აშკარა ხდება, რომ არბიტრაჟის ინსტიტუტი საბერძნეთსა და რომში ძალიან ჰგავს ერთმანეთს. მის მიზანს წარმოადგენს შეარიგოს და შეთანხმებამდე მიიყვანოს მოდავე მხარეები. როგორც კერძო, ისე საჯარო არბიტრაჟიც ხელმძღვანელობენ სამართლიანობის პრინციპით - ეკვიტასით. შესაბამისად, საარბიტრაჟო სასამართლოს პრაქტიკის საშუალებით მეთოდურად ხდებოდა სასამართლო ნორმების ადაპტაცია საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მიმდინარე სოციალ-პოლიტიკურ-ეკონომიკურ თუ ეთიკურ ცვლილებებთან. სამედიატორო სასამართლო, რომელიც სასამართლოს უძველეს ფორმას წარმოადგენს, ძალიან დიდხანს მოქმედებდა როგორც აღმოსავლეთ, ისე დასავლეთ საქართველოში. ისევე როგორც ათენსა და რომში, შუამავლად არჩევის მთავარ პირობას ორივე მხარის შეთანხმება წარმოადგენდა. სამედიატორო სასამართლოს ძირითად ფუნქცია მხარეების შერიგება იყო. განსხვავებით საბერძნეთისა და რომისაგან ფეოდალურ საქართველოში საჯარო არბიტრაჟის არსებობა არ დასტურდება.

მოდავე მხარეების მიერ არჩეული ბჭე-მედიატორი მხოლოდ ადათობრივი სამართლის მიხედვით განიხილავს საქმეს. სვანეთში მსაჯულ-მედიატორს ეწოდებოდა მორვარ. მორვარად ყოფნა შეეძლო ნებისმიერ მოქალაქეს, თუკი ორივე მხარის მიერ იქნებოდა არჩეული. მორვართა რაოდენობა საქმის სირთულის მიხედვით მერყეობდა 2-დან 12-მდე. ძალიან იშვიათად მძიმე საქმეების განხილვისას ეს რიცხვი აღემატებოდა 12-ს. მორვარობა საპასუხისმგებლო საქმე იყო და ხშირად პიროვნება სხვადასხვა ხერხით ცდილობდა ამ მოვალეობის თავიდან აცილებას, თუმცა არსებობდა აპრობირებული სქემა მორვარობაზე პიროვნების დაყოლიებისა (იხ. მორვარ). მედიატორის ფუნქციის მატარებელი იყო ლუფხვილობის ინსტიტუტიც - შუამავალი, რომელსაც დაჩაგრული მხარე ირჩევდა 1-დან 20 კაცამდე (იხ. მორიგება, სვანეთი). ლუფხულობით მორიგებას იმ დროს მიმართავდნენ, როდესაც უმიზეზოდ მიაყენებდა დამნაშავე პიროვნებას შეურაცხყოფას და თავის გასამართლებელი მიზეზი არ ჰქონდა. ლუფხვილს ასახელებდა დაჩაგრული, ხოლო მისი დაყოლიება დამნაშავის საქმე იყო. აღმოსავლეთის მთაში შუამავალი უნდა ყოფილიყო ღირსეული პიროვნება და არანაირი ნათესაობა არ უნდა ჰქონოდა მხარეებთან. იგი კარგად უნდა ერკვეოდეს ჩვეულებით სამართალში. შუამავალი თავად ირჩევს ბჭეებს და მათ რიცხვსაც თვითონ ადგენს. ბჭეებისათვის განკუთვნილი გადასახადიდან შუამავალსაც ეკუთვნოდა თავისი წილი.

ბჭე-მედიატორთა გადაწყვეტილება არ ექვემდებარება გასაჩივრებას. მათ სასამართლოს ზეპირი ხასიათი ჰქონდა.

საბერძნეთში, ისევე როგორც რომში, სასამართლო საქმეები ორ ტიპად: კერძო (δίκη, ius privatum) და საჯარო (γραφή, ius publicum) ბრალდების საქმეებად იყოფოდა.

კერძო ბრალდების სამართალი არეგულირებდა ცალკეულ პირთა შორის დავას და იცავდა მათ ინტერესებს, ხოლო საჯარო ბრალდების სამართალი მიმართული იყო სახელმწიფო და საზოგადოების ინტერესების დაცვისაკენ.

საჯარო სამართლის რეგულირების სფერო ძველ რომში განსხვავებული იყო ტერმინის თანამედროვე გაგებასთან მიმართებაში: რელიგიის წესების დაცვა, ქურუმთა, მაგისტრატების უფლებამოვალეობები, სახელმწიფოს ღალატი და სხვა. საჯარო სამართალი სისხლის სამართლის სფეროსაც მოიცავდა დელიქტების (iniuria, furtum, rapina, damnum, iniuria a datum) გარდა, თუმცა იმპერიის პერიოდიდან ძარცვა (rapina) სახელმწიფო დანაშაულად გამოცხადდა.

მართლმსაჯულების ორივე სისტემაში კერძო ბრალდების საქმის აღძვრა შეეძლო უშუალოდ დაზარალებულ მხარეს, ხოლო საჯარო ბრალდების საქმის წამოყენება - ნებისმიერ მოქალაქეს. კერძო ბრალდების საქმის შემთხვევაში გამოტანილი განაჩენის მიხედვით საჯარიმო სანქცია მიემართებოდა დაზარალებულ მხარეს მორალური თუ მატერიალური ზიანის კომპენსაციისათვის. საჯარო ბრალდების საქმის განხილვისას დაწესებულ ჯარიმას პიროვნება სახელმწიფოს უხდიდა. საქმის წარმოების მხრივ ფეოდალურ საქართველოშიც ათენისა და რომის მსგავსად საქმეები ორ ტიპად - კერძო და სახელმწიფო ბრალდების საქმეებად იყოფოდა. შესაბამისად, საჯარო სანქციაც ან პიროვნების ან სახელმწიფოს ზარალის ანაზღაურებას მიემართებოდა. საჯარო ბრალდების საქმეთა წრე ფეოდალურ საქართველოში უფრო ვრცელია. თუ რომში დელიქტები, მათ შორის ქურდობა კერძო ბრალდების საქმედ განიხილება, საქართველოში ის საჯარო ბრალდების საქმეთა რიგს მიეკუთვნება. შესაბამისად, ქურდობის შემთხვევაში დაზარალებულს უბრუნდება ნაქურდალი ან მისი ფასის შესაბამისი რაოდენობის ფული, ხოლო ხელისუფლებისათვის, სახელმწიფოსათვის დამნაშავეს მოპარული ნივთის შვიდმაგი ღირებულება უნდა გადაეხადა.

უნდა აღვნიშნოთ, რომ საბერძნეთში მოქალაქეობრივი განცდის სტიმულირებისათვის გარკვეული ტიპის საჯარო ბრალდების საქმის წამოჭრის შემთხვევაში (იხ. აპოგრაფე, ფასისი) დაწესებული იყო ფულადი ჯილდო, რასაც, მეორე მხრივ, უარყოფითი ეფექტიც ჰქონდა. ის აქეზებდა ადამიანებს და მათ პროფესიონალ დამბეზღებლებად აქცევდა (იხ. სიკოფანტები), თუმცა სიკოფანტების წინააღმდეგ ათენურმა მართლმსაჯულებამ საკმაოდ ეფექტური დამცავი მექანიზმი შექმნა - ფულადი ჯარიმა 1000 დრაქმის ოდენობით, თუ ბრალდებული სასამართლოზე ხმების 1/5 მაინც ვერ მიიღებდა. რასაც თან ერთვოდა მოქალაქის უფლებების ნაწილობრივი ჩამორთმევა (იხ. ატიმია). ასეთი მკაცრი სანქციები კერძო საქმეზე არ ვრცელდებოდა.

დამბეზღებელთა განსხვავებულ ინსტიტუტს ვხვდებით ქართულ სასამართლო პროცესზე - „მთხრობელი“, პიროვნება, რომელიც დანაშაულის თვითმხილველია და ამბავი მიაქვს დაზარალებულთან, ანუ ბრალმდებელია. მისი ინფორმაციის საფუძველზე ბრალი ედება პიროვნებას და იწყება სასამართლო პროცესი. ინფორმაციის მიწოდებისათვის მთხრობელს ერგებოდა „სამთხრობელო“ ანაზღაურება. მთხრობელი ვალდებულია პროცესზე მოწმის სტატუსით გამოვიდეს (კანონი გამორიცხავს მთხრობელის სუბიექტურ (უარყოფით) ურთიერთობას ბრალდებულთან, რაც შეიძლება ბრალის წაყენების წინაპირობა იყოს). ის, ვინც „მთხრობელის“ სტატუსით წარდგებოდა სასამართლოზე ტყუილი ჩვენებით, ეკისრებოდა სასჯელი, რაც მიმართული იყო იმისკენ, რომ ადამიანები გასამჯელოს გამო არ წასულიყვნენ ცრუ ჩვენებაზე.

სიკოფანტებისაგან განსხვავებით „მთხრობელი“ კერძო საქმის განხილვაშიც იღებდა მონაწილეობას.

რაც შეეხება საქმის აღძვრის პროცედურას, ათენში ის მთლიანად კერძო ინიციატივას ემყარებოდა. პიროვნებას თვითონ უნდა დაეწერა ბრალდება, თავად წაეღო მაგისტრატთან, ისევე როგორც მასვე უნდა გადაეცა მოწინააღმდეგე მხარისათვის სასამართლოში გამოცხადების უწყება. მაგისტრატის მიერ დანიშნულ დღეს ორივე მხარე უნდა მისულიყო მასთან და მთავარ სასამართლო სხდომამდე იმართებოდა წინასწარი მოსმენა - ანაკრისისი. სწორედ აქ ხდებოდა ყველა იმ დოკუმენტის წარდგენა, რომელიც მხარეებს თავისი სიმართლის დასამტკიცებლად სჭირდებოდათ. ეს დოკუმენტები სპეციალურ ქოთანში იდებოდა და ილუქებოდა. მაგისტრატის მოვალეობაში არ შედიოდა ან უარის თქმა საქმის განხილვაზე, ან რაიმე მიმართულების მიცემა მომავალი სამართალწარმოებისათვის.

აქვე უნდა ითქვას, რომ სამართალდამცავი ინსტიტუტის არსებობის პირობებში მოქალაქეს შეეძლო „ცხელ კვალზე“ დაეკავებინა დამნაშავე, თუ ის ქუჩის კრიმინალი იყო (იხ. აპაგოგე) და სპეციალურ მაგისტრატთან (იხ. თერთმეტნი) წაეყვანა. დაზარალებული იშვიათად მიმართავდა მაგისტრატს დახმარებისათვის, მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ თავად ვერ ახერხებდა ქურდის დაკავებას (იხ. ეფეგესისი). მოწმეების მოძებნა და ეჭვმიტანილის სახლის გაჩხრეკაც დაზარალებულს ევალებოდა.

საქმის აღძვრის პროცედურა, ისევე როგორც მთელი სამართალწარმოება, რომში გაცილებით განვითარებულია და შესაბამისად, გართულებულიც. ამასთანავე, მოქალაქე, არც მოსარჩელე და არც მოპასუხე, მხოლოდ საკუთარი თავის იმედად არ რჩება მართლმსაჯულების წინაშე, რასაც დახვეწილი, თანამედროვეობასთან ადაპტირების უნარით აღჭურვილი სისტემა უზრუნველყოფდა.

საბერძნეთის სასამართლოსაგან განსხვავებით, რომელიც აბსოლუტურად ღია, მიუკერძოებელი და დემოკრატიული იყო ამ სიტყვის პირდაპირი გაგებით, რომაული მართლმსაჯულება ძირითადად მმართველი კლასის ხელში იყო, რაც აისახებოდა კიდეც ხშირად საქმის წარმოებაზე და მის არაობიექტურობაზე მეტყველებდა.

პროცესუალურ დონეზე რომის მართლმსაჯულებამ სხვადასხვა ეტაპი გაიარა, ვიდრე თავის საბოლოო სახეს მიიღებდა. დავის გადაწყვეტის უძველეს ფორმას ლეგისაქციური პროცესი წარმოადგენდა, რომელიც ყველაზე მეტ სიახლოვეს აჩვენებს ათენურ მართლმსაჯულებასთან.

რომის მოქალაქე მაგისტრატის წინაშე აკეთებდა განცხადებას, რომელიც ზუსტ შესაბამისობაში უნდა ყოფილიყო კანონებთან. მაგალითად, თუ მოსარჩლე სარჩელში ვაზის გაჩეხვას დაასახელებდა, ის საქმეს აგებდა, რადგან XII დაფის კანონი მოიხსენიებს არა ვაზს, არამედ - ხეს. მოსარჩელეს მოპასუხე უნდა მოეყვანა მაგისტრატთან სასამართლოში, თუ იგი წინააღმდეგობას გაუწევდა, მოსარჩელეს უნდა მიემართა მოწმეებისათვის (antestari) და XII დაფის კანონების შესაბამისად, ძალით წაეყვანა იგი სასამართლოში. მოპასუხე არ იყო ვალდებული მაშინვე გაჰყოლოდა მოსარჩელეს. თუ ის გადაწყვეტდა სასამართლოში წასვლას, იგი უშვებდა ან თავმდებს, ან პიროვნებას, რომელიც მას წარმოადგენდა (თავმდები, vindex).

ორივე პირის მისვლისას სასამართლოში იწყებოდა საქმის წარმოება in iure. ორივე მხარე და პრეტორი წარმოთქვამდნენ საზეიმო სიტყვებს (იხ. სამართალწარმოება, რომი).

ამის შემდეგ მაგისტრატი აკეთებდა განცხადებას (diei actio), რომ განსაზღვრულ დღეს ბრალს დადებს კონკრეტულ პიროვნებას და წინასწარ აცნობს მოსალოდნელ სასჯელს. განცხადებას რამდენჯერმე იმეორებდნენ. ნამდვილ სასამართლომდე ბრალდებულს ან თავდებით ათავისუფლებდნენ გირაოს საშუალებით, ან შეიძლება დაეჭირათ კიდეც (ციხე-carcer). თუ პროცესი არ შეწყდებოდა (სასამართლო სხდომის გადავადება - exilium, tergiversatio), ბრალდებული თავის ახლობლებთან ერთად იცვამდა ტრაურს (გლოვა - luctus) და დათქმულ დღეს ცხადდებოდა სასამართლოში. თუ ბრალდებული სასამართლომდე გაიქცეოდა, მას მოკვეთდნენ საზოგადოებიდან (მოკვეთა, რომი - interdictio aquae et ignis). თუ მის არგამოცხადებას ობიექტური მიზეზი ჰქონდა, სასამართლოს გადაავადებდნენ.

ლეგისაქციური პროცესის დროს, როგორც ვხედავთ, ათენის სამართალწარმოების მსგავსად ინიციატივა მოქალაქის ხელშია. ძალის გამოყენებით ბრალდებულის მოყვანის პრაქტიკაც ორივე ქვეყანაში მოქმედებდა. ლეგისაქციური პროცესი, რომლის მთავარ მინუსს მისი მოუქნელობა წარმოადგენდა, თანაც ამ პროცესით ვერ სარგებლობდნენ პერეგრინები, ადგილს უთმობს ფორმულარულ პროცესს. სახელწოდება უკავშირდება ფორმულას (formula), ინსტრუქციას, რომელსაც მაგისტრატი აძლევდა მოსამართლეს. ათენის სამართალწარმოებისაგან განსხვავებით, სადაც მაგისტრატის კომპეტენციაში არც საქმის მსვლელობის შეჩერება და არც ინსტრუქციის მიცემა შედიოდა, ამ შემთხვევაში მაგისტრატი იძლეოდა ინსტრუქციას, ფორმულას, რაც სარჩელის სახეობაზე იყო დამოკიდებული. მაგისტრატის მიერ შედგენილ დოკუმენტს ბრძანების ფორმა ჰქონდა და იქ გათვალისწინებული უნდა ყოფილიყო 1) მოსამართლის დასახელება; 2) მოსარჩელის პრეტენზიები; 3) მოსამართლისათვის იმ უფლებების მინიჭება, რომლის მიხედვითაც იგი ანიჭებდა მოსარჩელეს საკუთრების უფლებას; 4) მითითება მოსამართლის მიმართ მსჯავრი დადოს ან გაათავისუფლოს მოპასუხე პასუხისმგებლობისაგან; 5) მითითება იმ განსაკუთრებულ გარემოებაზე, რომელიც მოსამართლემ საქმის განხილვისას უნდა გაითვალისწინოს; 6) მოპასუხის სიტყვის შესწავლა, საბუთების შემოწმება, ახალი ფაქტების აღმოჩენა, რამაც შეიძლება საქმეს შეუცვალოს მსვლელობა.

ფორმულარული პროცესი სარჩელის 4 ტიპს განასხვავებს. ამასთანავე ფორმალური პროცესის პირობებში პრეტორი გამოსცემდა სავალდებულო ედიქტებს, რაც უზრუნველყოფდა ვალდებულების შესრულებას (იხ. სამართალწარმოება, რომი).

ფორმულარული პროცესის დროს მოსარჩელე თვითონ აღარ მიმართავდა მაგისტრატს ათენური და ლეგისაქციური პროცესისაგან განსხვავებით. იგი აკითხავდა იურისტს და მისი დახმარებით ადგენდა სასარჩელო განცხადებას. სასარჩელო განცხადებას აცნობენ მოპასუხეს, რომ ისიც მოემზადოს თავის მხრივ პროცესისათვის. მაგისტრატი თავისთან იბარებდა მოპასუხეს და თუ ის არ გამოცხადდებოდა, ედებოდა ფულადი ჯარიმა. სასამართლოში გამოუცხადებლობის შემთხვევაში მოპასუხის ქონება მოსარჩელის ხელში გადადიოდა. მაგისტრატის წინაშე მოსარჩელის და მოპასუხის გარდა შეიძლება დაებარებინათ მხარეთა მიერ დასახელებული პირები, რომლებიც მხარეთა მოთხოვნებს ასაბუთებდნენ (იხ. კოგნიტორი, პროკურატორი), თუმცა სასამართლოს განვითარების I ეტაპზე მხარეები (actor, petitor) თვითონ წარმართავდნენ პროცესს.

როგორც ვხედავთ, ათენური სასამართლოების დამახასიათებელი მთავარი შტრიხი - სამართალწარმოების მოყვარული ხასიათი და კერძო ინიციატივა, რომელსაც აშკარა პარალელი ეძებნება ლეგისაქციურ პროცესთან, ფორმულარულ პროცესში აღარ გვაქვს. საქმის წარმოებაში ერთვებიან პროფესიონალები (იურისტები). ამასთანავე მოსარჩელეს თავად აღარ უწევს მოპასუხესთან ურთიერთობა და ამ ფუნქციას სამართალდამცავი სტრუქტურა იღებს თავის თავზე.

კიდევ უფრო შორს მიდის ექსტრაორდინალური პროცესი. ამ შემთხვევაში მოპასუხის სასამართლოში მოწვევას უკვე სასამართლოს კანცელარია არეგულირებს, რომლის ხარჯები სასამართლო და საადვოკატო გასამრჯელოს ხარჯებთან ერთად მძიმე ტვირთად აწვებოდა ხალხს და რაც ხშირ შემთხვევაში იყო იმის მიზეზი, რომ ისინი აღარ მიმართავდნენ სასამართლოს.

მუდმივი სასამართლოების შექმნასთან ერთად (რესპუბლიკის ხანის II ნახევარში) საქმის აღძვრის პროცედურაც სახეს იცვლის. ნებისმიერ მიქალაქეს შეუძლია აღძრას საქმე, მაგრამ ამისთვის სჭირდება პრეტორის (მუდმივ სასამართლოს პრეტორი ედგა სათავეში) ნებართვა. თუ პირი ამ უფლებას მოიპოვებდა, იგი წარმოადგენდა ბრალდებას იმ პირის თანდასწრებით, რომლის წინააღმდეგაც აღიძვრებოდა საქმე. იმ წუთიდან ეს პირი ხდებოდა ბრალდებული და თუ ეკავა რაიმე თანამდებობა, კარგავდა მას.

ფეოდალურ საქართველოში ძირითადად სასამართლო პროცესის უძველესი ფორმა - საბრალდებო პროცესი გვხვდება. მოსარჩელე და მოპასუხე მხარეებს საქმის წარმოებისას თანაბარი უფლებები ჰქონდათ. თვითონ მხარე იყო საქმის დაწყების ინიციატორი. თვითონვე აგროვებდა დამამტკიცებელ საბუთებს და მოსამართლესთან მიჰქონდა საქმის განსახილველად. მტკიცებულებათა შეგროვებაში მოსამართლე არ მონაწილეობს, იგი მხოლოდ საქმის ვითარებას შეისწავლის და გამოაქვს განაჩენი. ამ ტიპის სასამართლოსათვის დამახასიათებელი იყო საქმის წარმოების ზეპირი ხასიათი და და საჯაროობა - ღია სასამართლო.

საბრალდებო პროცესის გვერდით ფეოდალურ საქართველოში საქმის წარმოების სხვა ფორმაც გვხვდება - სამძებრო, რომლის დროსაც სახელწიფო თავისი მოხელეების საშუალებით, იწყებს გამოძიებას, აგროვებს მტკიცებულებებს. სამართლის ზეპირ ფორმას წერილობითი ანაცვლებს. გიორგი III-ის 1170 წ-ის სიგელში მოხსენიებული „სამპარავთმძებნელი“ სასამართლოც სამძებრო 60 პროცესს განეკუთვნება. ამ სასამართლოს „მპარავთმძებნელთა“ (უფროსი მოხელე) მოვალეობას სწორედ ქურდების მოძებნა და გასამართლება წარმოადგენდა, ხოლო დაბალი რანგის მოხელეები „ჩენილები“ იჭერდნენ დამნაშავეებს და სისრულეში მოჰყავდათ განაჩენი.

მოგვიანებით სამძებრო პროცესი ანაცვლებს საბრალდებოს. საქმეს სასამართლოში აღძრავდა დაზარალებული და ძალიან იშვიათად საქმის აღმძვრელის ფუნქციით გამოდის სახელმწიფო, თუმცა XVIII ს-ის II ნახევარში ამ ტიპის საქმეების რაოდენობა ძალიან იზრდება.

მასარჩელე მიმართავს მეფეს (დედოფალს, ბატონიშვილებს) ან მოსამართლეს, შემდეგ ისინი განსაზღვრავენ, თუ ვის უნდა განეხილა საქმე და ასახელებდნენ მოსამართლეებს. იმ შემთხვევაში, თუ მოპასუხე არ მოვიდოდა სასამართლოზე, წერილს უგზავნიდნენ და ითხოვდნენ მის გამოცხადებას ან ავალებდნენ კონკრეტულ პიროვნებას უზრუნველყო მოპასუხის გამოცხადება სასამართლოში. გამოუცხადებლობის შემთხვევაში, მოპასუხე საქმის განხილვის გარეშეც აგებდა საქმეს. სასამართლო პროცესი დაზარალებულის სარჩელის მოსმენით იწყებდა. მოპასუხე წინასწარ ეცნობოდა სარჩელს და საშუალება ჰქონდა თავი ემართლებინა სასამართლოზე.

ფეოდალური საქართველოს საბრალდებო პროცესი თავისი ხასიათით უახლოვდება ათენის და რომის ლეგისაქციურ პროცესს, სადაც საქმის ძირითადი ინიციატორები თვითონ სუბიექტები იყვნენ. სამივე ქვეყანაში დაზარალებული მიმართავს სახელმწიფო მოხელეს (მაგისტრატი, მეფე, დედოფალი, ბატონიშვილი). მაგრამ განსხვავებით ათენისაგან, სადაც სასამართლოს არჩევა სრულიად დემოკრატიული იყო და რომის სახალხო სასამართლოებისგან, რომელშიც ხალხი ირიბად მაინც იღებდა მონაწილეობას, ქართული სასამართლო პროცესი უახლოვდება პრეტორის სასამართლოს, სადაც პრეტორი, როგორც ვიცით, მართალია ალბუმიდან, მაგრამ არა კენჭისყრით, არამედ თავისი სურვილის მიხედვით ირჩევდა მოსამართლეებს. ფეოდალურ საქართველოშიც მეფე წყვეტდა, თუ რომელ სასამართლოს და ვის უნდა განეხილა საქმეები.

ათენში სასამართლო სხდომაზე მოდავე მხარეები დიკასტესების წინაშე წარდგებოდნენ. ისინი თვითონ გამოდიოდნენ სიტყვით, თუმცა საკუთარი სალაპარაკო დროის ნაწილი შეეძლოთ დაეთმოთ სინეგოროსისათვის (თანამოლაპარაკე), რომელიც, მართალია, მხარდამჭერის ფუნქციას ასრულებდა, მაგრამ ფორმალურად იყო თანამოლაპარაკე, რითაც დაცული იყო კანონი, რომელიც კრძალავდა პროცესზე ადვოკატის ჩართვას. გამომსვლელები ლოგოგრაფოსთა მიერ დაწერილი სიტყვით სარგებლობდნენ, თუმცა გამოდიოდნენ ზეპირად, იმპროვიზებულ სახეს აძლევდნენ სიტყვას და გამოსვლისას, რათა არ დაედანაშაულებინათ სიკოფანტობაში, ხაზს უსვამდნენ საკუთარ გამოუცდელობას სასამართლო პროცესთან მიმართებაში. პროცესზე სიტყვას პირველად იღებდა ბრალმდებელი, მერე - ბრალდებული. თანამედროვე სასამართლოსაგან განსხვავებით, ათენის სასამართლოში არ მოქმედებდა პროტესტის გამოთქმის პრაქტიკა (ძირითადი თემისაგან გადახვევის შემთხვევაში). ათენური მართლმსაჯულება არ იყო პრეცედენტული სამართლის სისტემა, რაც, პირველ რიგში, იმან განაპირობა, რომ არ არსებობდა დიკასტერიონის (სასამართლო) ჩანაწერები. სასამართლო პროცესზე ხდებოდა მოწმეთა მოწვევა, რაც საშუალებას აძლევდა მოსამართლეს მოეწყო ჯვარედინი დაკითხვა. მოწმე ფიცის ქვეშ გამოდიოდა. ცრუმოწმეობა კანონით ისჯებოდა. მონებს (მათი ჩვენება მხოლოდ იმ შემთხვევაში მიღებოდა მხედველობაში, თუ წამების დროს იყო მიცემული) და ქალებს არ შეეძლოთ მოწმედ გამოსვლა. რომის სახალხო სასამართლოზე მოსამართლე - მაგისტრატი კითხულობდა ბრალდებას, რის შემდეგაც ბრალდებული ან თვითონ იცავდა თავს ან ამას მიანდობდა ადვოკატს ან პატრონს. როგორც ვხედავთ რომაულ სამართალწარმოებაში განვითარების ადრეულ ეტაპზევე ბერძნული სისტემისაგან განსხვავებით ვხვდებით ადვოკატს. აღნიშვნის ღირსია, რომ ძველ ქართულ წყაროებში სასამართლო პროცესზე მონაწილეობს „მეოხი“, რომელსაც ივანე ჯავახიშვილი ადვოკატის ფუნქციით აღჭურვილ პირთან აიგივებს. რესპუბლიკის ხანაში ადვოკატი სრულიად უსასყიდლოდ იღებდა მონაწილეობას სასამართლო პროცესში, მხოლოდ იმპერიის ეპოქაში განესაზღვრათ მათ ჰონორარი. პატრონი პროცესზე, როგორც ორატორი გამოდიოდა, რაც გარკვეული პარალელის გავლების საშუალებას იძლევა სინეგოროსთან.

ფორმალური სასამართლო პროცესი იწყებოდა იმით, რომ ორივე მხარე წარუდგენდა მოსამართლეს ფორმულას, ინსტრუქციას, თუ როგორ უნდა წარემართა მას საქმე და გამოეტანა განაჩენი. ამასთან იმეორებდნენ სიტყვებს si paret, absolve (თუ ნათელია, გაამართლე), ან si non paret, condemne (თუ არ არის ნათელი, გაამტყუნე). მხარეთა სიტყვებს მოჰყვებოდა მტკიცებულებების მოხმობა, რომელსაც თან ახლდა ფიცი უტყუარი მტკიცებულებების შესახებ. ერთი მოწმის ჩვენება იგნორირებული იყო (testis unus, testis nullus). მოწმედ ვერ გამოვიდოდა სასამართლოზე არასრულწლოვანი, მონა, ჭკუასუსტი, ქალი და ინფამისი (infamis).

ის, რომ ერთი მოწმის ჩვენებას განაჩენის გამოტანისას სასამართლო არ ითვალისწინებდა, მიუთითებს, რომ მართლმსაჯულება ცდილობდა თავიდან აეცილებინა მიკერძოებული განაჩენის გამოტანა. ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ მსგავსად ათენისა, რომშიც საჯარო ბრალდების საქმეების განხილვას უფრო მეტი სიფრთხილით ეკიდებოდნენ, რაზეც ის დეტალიც მიუთითებს, რომ ამ ტიპის საქმეთა განხილვა მოწმეთა მეტ რაოდენობას მოითხოვდა. ცრუ ჩვენების მიცემისათვის ზოგჯერ სიკვდილითაც კი სჯიდნენ.

ფეოდალურ საქართველოში სასამართლო პროცესი იწყებოდა დაზარალებულის (მოჩივარი, შემწამებელი, შემსმენელი) სარჩელის მოსმენით. სასამართლო პროცესი, როგორც წესი, ზეპირ ხასიათს ატარებდა, თუმცა ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნიდან ვგებულობთ, რომ სასამართლო ოქმებს მდივანბეგის სასამართლოში აფორმებს მდივანი. მოპასუხეს (მოადე, შეწამებული, შესმენილი) წინასწარ აცნობდნენ სარჩელს და საშუალება ჰქონდა თავი ემართლებინა პროცესზე. ამასთანავე, მოპასუხეს დავის პროცესში შეეძლო ბრალდება წამოეყენებინა მოსარჩელის მიმართ, შესაბამისად მხარეები ერთ პროცესზე მოპასუხენიც იყვნენ და მოსარჩელენიც. სასამართლოზე საქართველოში მხარეები წარმოადგენდნენ მოწმეებს. IX-XIV სს-ში, როგორც მეცნიერები ფიქრობენ, მოწმის ჩვენებას ძალიან დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა საქმის წარმოებისას. შემდგომ ხანაში მოწმის მნიშვნელობა სასამართლო პროცესზე ქვეითდება, რაც კარგად ჩანს ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნში, სადაც მოწმის ჩვენებას სასამართლო მტკიცებულებათა შორის მხოლოდ მეხუთე ადგილი უკავია ფიცის და ორდალების შემდეგ (იხ. კანონმდებლობა, სამართალწარმოება, საქართველო). ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნი ძირითადად ქართულ ადათობრივ სამართალს ეფუძნება, რომლის მიხედვითაც სისხლის სამართლის პროცესზე (ანუ ისეთი საქმის განხილვაზე, რომელიც სისხლის აღებას ითვალისწინებს) მოწმის გამოსვლა დაუშვებელია. მოწმე გვხვდება მხოლოდ ზოგიერთი საქმის წარმოებისას (ქურდობა, ფულის სესხება და ა.შ.). მიუხედავად ამისა, ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნიც მოწმის ფაქტორს არსებითად მიიჩნევს საქმის გადაწყვეტისას და XIII მუხლში განსაზღვრავს კიდეც მოწმის თვისებებს: პატიოსანი, ჭკვიანი, ღვთისმოშიში. აქვე მითითებულია პროცესზე მოწმეთა რაოდენობაც, ერთი მოწმის ჩვენება ქართულ სასამართლოშიც მხედველობაში არ მიიღებოდა.

როგორც ვიცით, ძველ ათენსა და რომში სასამართლო პროცესზე ფიცს დებდნენ მსაჯულები, მოსამართლეები, მოწმეები, რომ სიმართლეს იტყოდნენ და ობიექტურად წარმართავდნენ საქმეს. ქართულ სამართლებრივ სივრცეში ფიცს მიმართავდნენ, როგორც სასამართლო მტკიცებულებას, როგორც ადათობრივ, ისე სახელმწიფო სასამართლოში. ადათობრივი სასამართლოსათვის ფიცის, როგორც მტკიცებულების, მნიშვნელობაზე მეტყველებს მისი რაოდენობრივი მრავალფეროვნება (სვანურ სამართალში ფიცის სამი ფორმა დასტურდება: (ერთგულების ფიცი, თანასწორობის ფიცი, გამართლების ფიცი), აღმ. მთიანეთში - დროშით დაფიცება, ხალხში დაფიცება, მონათესავე კაცის ფიცი, დაფიცება კეჭნაობის დროს და ა.შ.) (იხ. კანონმდებლობა, სამართალწარმოება, საქართველო). ვახტანგ VI-ის სამართლის მიხედვით, ფიცს იმ შემთხვევაში მიმართავდნენ, როცა სხვა მტკიცებულება არ ჰქონდათ ხელთ და ძირითადად ქონებაზე დავისას გამოიყენებოდა. ფიცის დაკისრება არ შეიძლებოდა გონებრივად ჩამორჩენილი, არასრულწლოვანი ადამიანისთვის. ფიცის დადება არ შეუძლია ქალს, მის ნაცვლად უნდა დაიფიცოს ქალის უახლოესმა მამრობითი სქესის ნათესავმა - ძმამ, ქმარმა, შვილმა და ა.შ. (იხ. კანონმდებლობა, სამართალწარმოება, საქართველო).

მოფიცართა რაოდენობა საქმის სიმძიმეზე იყო დამოკიდებული და ამასთან ერთად, რამდენადაც ფეოდალური საქართველოს სამართალი ამ ფორმაციისათვის დამახასიათებელ ყველა ზნეობრივსამართლებრივ ნორმას იზიარებდა, თანამოფიცართა სოციალურ მდგომარეობაზე. ვახტანგ VI-ის სამართლის მიხედვით, ორი დიდებული თავადის ფიცი 20 საშუალო და 60 დაბალი რანგის თავადის და აზნაურის ფიცთან იყო გათანაბრებული. შესაბამისად, თავადის, აზნაურის და მითუმეტეს, გლეხის ჩვენებებს შორის, მკაცრი რანგირება არსებობდა სამართლებრივი მნიშვნელოვნების კუთხით.

სასამართლო მტკიცებულებათა შორის ასევე გამოიყენებოდა ორდალი და ცოდვის მოკიდება (იხ. კანონმდებლობა, სამართალწარმოება, საქართველო).

განაჩენის გამოტანის პროცედურა ისევე როგორც საქმის წარმოების მთელი პროცესი ათენში იყო გამჭვირვალე, დემოკრატიული და სამართლიანი. მხარეების გამოსვლის შემდეგ მსაჯულთა 62 ბიულეტენები იყრებოდა კალათაში (იხ. სამართალწარმოება, ათენი), რაც ნიშნავს, რომ კენჭისყრას ფარული ხასიათი ჰქონდა, რაც თავის მხრივ კიდევ მეტ თავისუფლებას ანიჭებდა მსაჯულს ობიექტური განაჩენის გამოსატანად.

კენჭისყრითვე გამოჰქონდათ განაჩენი რომში. უძველეს დროში ამ პროცედურას ზეპირი ხასიათი ჰქონდა, შემდეგ უკვე წერილობითი - leges tabellariae.

ორივე ქვეყნის მართლმსაჯულებაში ხმის დათვლის პროცედურის დასრულებასთან ერთად ხდებოდა განაჩენის გამოტანა. საბერძნეთში, თუ არ გავითვალისწინებთ სოლონის პერიოდს (ეფესისი), აპელაცია ამ ტერმინის თანამედროვე გაგებით არ არსებობდა, თუმცა მოდავეს შეეძლო არაპირდაპირი გზით ემოქმედა: აღეძრა საქმე ცრუმოწმეობის ბრალდებით, ან წამოეწყო ახალი საქმე, რომელიც სხვა ინციდენტს მოიცავდა. რომში აპელაციის ნამდვილად დემოკრატიული პროცედურის - provocatio ad populum - გაუქმების შემდეგ აპელაცია განაგრძობს არსებობას. ფორმულარული პროცესის დროს აპელაცია მიემართებოდა მხოლოდ მაგისტრატის და არა მოსამართლის გადაწყვეტილებას. ეს პრაქტიკა მხოლოდ ავგუსტუსის ეპოქიდან ჩნდება. რაც შეეხება ექსტრაორდინალურ პროცესს, აქ შესაძლებელი იყო ყველა გადაწყვეტილების გასაჩივრება, გარდა იმპერატორის გადაწყვეტილებისა. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, განაჩენის გასაჩივრების პრაქტიკა „სასამართლოში მეორედ შესვლა“ ქართულ სამართალწარმოებაშიც ძალიან გავრცელებული იყო. ამაზე აღარ შევჩერდები. ფაქტია, რომ საქმის ხელახლა გადასინჯვის შესაძლებლობა სამართალწარმოებაში მეტყველებს მის სამართლიან ხასიათზე. ბერძნულმა მართლმსაჯულებამ ეს რგოლი რომაულისაგან განსხვავებით არ განავითარა, თუმცა დემოკრატიულობის ხარისხის მიხედვით provocatio ad populum-თან შედარებით სასამართლო აპელაცია რომშიც და გვიანფეოდალურ საქართველოშიც უკან გადადგმული ნაბიჯი იყო. სასამართლო პროცესზე მოსარჩელის არგამოცხადება რომში აღიქმებოდა, როგორც სარჩელის უკან გატანა და მოქალაქე ჯარიმდებოდა. მოპასუხის არგამოცხადების შემთხვევაში, საქმის წარმოება მის გარეშეც გრძელდებოდა.

როგორც უკვე ვთქვით, ფეოდალური საქართველოს სამართალწარმოება ადრეულ პერიოდში ზეპირი იყო, განვითარების მოგვიანო ეტაპზე შეიძინა მან წერილობითი ფორმა. ამის შემდეგ სასამართლო თავის გადაწყვეტილებას წერილობითი სახით აძლევდა ორივე მხარეს. განაჩენში აუცილებლად უნდა მიეთითებინათ სამართლის წიგნის ის მუხლი, რომელიც შეუფარდეს მოცემულ კონკრეტულ შემთხვევას და რომლის საფუძველზეც გამოიტანეს განაჩენი. პროცედურა კანონმდებლის განმარტებით ხორციელდებოდა, რათა გამტყუნებულ მხარეს განაჩენი უსამართლოდ გამოტანილად არ ჩაეთვალა. ეს პროცედურა განაჩენის სამართლიანობის და უტყუარობის გამოვლინებად უნდა ჩაითვალოს. რაც შეეხება ადათობრივ სამართალს, სახალხო კრებებზე (ყრილობებზე) ბჭეებს, მახვშს, ხევის გაგას და ა.შ. კენჭისყრით გამოაქვთ გადაწყვეტილება მოთათბირეების საფუძველზე, რაც, რა თქმა უნდა, სიახლოვეს გვიჩვენებს ძველი ათენის სასამართლო პროცესთან.

ათენში, ისევე როგორც რომში, მართლმსაჯულების ადრეულ პერიოდში განაჩენის აღსრულება სახელმწიფო ორგანოებს არ ევალებოდათ. თუ მოპასუხე არ დაემორჩილებოდა სასამართლოს გადაწყვეტილებას, მოსარჩელეს შეეძლო ახალი სარჩელი შეეტანა. მაგ., რომში თუ მოვალე ვალს არ გადაიხდიდა, მოსარჩელეს მიერ აღძრული ახალი საქმის მიხედვით, მისი ვალი ორმაგდებოდა. კრედიტორს ენიჭებოდა უფლება როგორც მოვალის ქონებაზე, ისე მის პიროვნებაზე, შეეძლო გაეყიდა ის სახელმწიფოს ფარგლებს გარეთ ან ჰყოლოდა პირად პატიმრობაში, რაც ძვ. წ. 326 წ-ს აიკრძალა კანონის მიხედვით. მოგვიანებით, ექსტრაორდინალური პროცესის პირობებში, თუ მოპასუხე არ აასრულებდა სასამართლოს გადაწყვეტილებას, სახელმწიფო 2 თვის შემდეგ თავისი მიხელეების საშუალებით იძულებით იწყებდა სასამართლო პროცესის აღსრულებას.

განაჩენის აღსრულების მხრივ, გვიანფეოდალურ საქართველოში, მთავარი სასამართლო აღმასრულებელი იყო იასაული. იასაული საქმის აღსრულებისათვის იღებდა გასამრჯელოს. მას საქმის აღსრულების დროს აუცილებლად უნდა ჰქონოდა განაჩენი ან იასაულობის უფლების აღმჭურველი ოქმი. საქმის ვითარებიდან გამომდინარე შესაძლოა, დანიშნულიყო ორი, სამი ან მეტი იასაულიც.

XVIII საუკუნის II ნახევარში სასამართლო აღმასრულებლად ინიშნებოდნენ ეშიკაღასბაში და ნასაღჩიბაში. ეშიკაღასბაში პოლიტიკურ - ადმინისტრაციული აპარატის ხელმძღვანელი იყო. აღმ. საქართველოში სასამართლო განაჩენის აღსრულება მას და მის ხელქვეითებს ევალებოდათ. რაც შეეხება ნასაღჩიბაშს, მას დამასახიჩრებელი სასჯელის აღსრულება ევალებოდა.

განაჩენის აღსრულებაში მოყვანა პოლიციის საქმიანობის ერთ-ერთ ფუნქციას წარმოადგენს. შესაბამისად, ფეოდალურ საქართველოშიც ეს რგოლი იყო დაკავებული ამ საქმიანობით. დავით აღმაშენებელი აყალიბებს სამი სახის საპოლიციო აპარატს: სამოქალაქო პოლიცია, რომელსაც მანდატურთუხუცესი ედგა სათავეში; კრიმინალური პოლიცია - მპარავთმძებნელის აპარატი (მპარავთმძებნელნი და ჩენილნი); ფარული პოლიცია - მსტოვართა ინსტიტუტი. ნათელია, რომ დავით აღმაშენებლის ქართული საპოლიციო აპარატი ძალიან უახლოვდება თანამედროვეს.

გაერთიანებულ ფეოდალურ საქართველოში პოლიციელის ფუნქციებს ასრულებდა არგნოსანი (ხელარგნოსანი). ბოქაულის სამოსახელეო თანამდებობა XVI ს-დან ჩნდება. ეს არის საპოლიციოადმინისტრაციული აპარატის დაბალი მოხელე გვიანფეოდალურ საქართველოში და იგი იასაულის ფუნქციებს ინაწილებს.

განსხვავებით ფეოდალური საქართველოს საპოლიციო უწყებისაგან თავისი შინაარსით და ფუნქციებით საპოლიციო რგოლი ათენსა და რომში ძალიან უახლოვდება ერთმანეთს და განსხვავდება ტერმინის თანამედროვე გაგებისაგან. ათენში ყოველწლიურად არჩეულ კოლეგიებს (ასტინომოსები, აგორანომოსები) ქუჩებში სისუფთავის დაცვა, ბაზრის სავაჭრო მიმოქცევის ზედამხედველობა, მარცვლეულის ფასის კონტროლი ევალებოდათ. ამის გარდა მოქმედებდა თერთმეტთა კოლეგია, რომელსაც კენჭისყრით ირჩევდნენ და მათ კრიმინალის გარკვეული სახეობის ზედამხედველობა ევალებოდათ (ტუსაღთა მეთვალყურეობა, სიკვდილით დასჯა, ზოგ შემთხვევაში დაპატიმრება). ათენის პოლიციურ ძალას წარმოადგენდნენ სკვითი მშვილდოსნებიც, რომლებიც მცველების და ყარაულების ფუნქციას ინაწილებდნენ (იხ. პოლიცია).

საინტერესოა, რომ ათენში ე.წ. ფინანსური პოლიციის ჩანასახს ვაწყდებით (ასტინომოსები, აგორანომოსები).

რომში ედილები (aediles curules) ბაზრის დავებს არეგულირებდნენ და კურირებდნენ თამაშებს. ქალაქის კოჰორტა (cohortes urbanae) წარმოადგენდა პოლიციის კორპუსს, რომელსაც ქალაქის პრეფექტი (praefectus urbi) ხელმძღვანელობდა. ეს იყო სამი კოჰორტა, რომელსაც ქალაქში ღამის გუშაგობა და სახანძრო სამსახური ევალებოდა.

ფუნქციურად ორივე საპოლიციო სისტემა (ათენი, რომი) ითავსებდა საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვის ფუნქციას, მაგრამ ჯაშუშობის ფუნქციას (ამ ფუნქციით აღჭურვილია თანამედროვე საპოლიციო სისტემა) ათენი საერთოდ არ იცნობს, რომში კი იგი უკვე გვიან დომინატის ხანაში ჩნდება (agentes in rebus - პოლიციელი ჯაშუშები).

რაც შეეხება სასჯელს, საბერძნეთსა და რომში ყველაზე მეტად გავრცელებული იყო სასჯელის ფორმა - ფულადი ჯარიმა. ამასთან ერთად ფუნქციონირებდა საზოგადოებიდან მოკვეთა და სიკვდილით დასჯა. ორივე ქვეყანაში სასჯელის უკიდურესი ზომის საქმეებს სპეციალური სასამართლოები განიხილავდა. ორივე ქვეყანაში ციხე - როგორც სასჯელის ფორმა იშვიათად გამოიყენება (რომში უფრო მეტად მას წინასწარი დაკავების მიზნით მიმართავდნენ).

სასჯელის სამივე ფორმას მიმართავდნენ საქართველოშიც. გაერთიანებულ ფეოდალურ საქართველოში გვხვდება სასჯელის შემდეგი ფორმები: სიკვდილით დასჯა, სხეულის დამასახიჩრებელი სასჯელები, მოკვეთა საზოგადოებიდან, თავისუფლების აღკვეთა. ქონების კონფისკაცია („მამულის დაჭირვა“), მოქალაქეობრივი უფლებების დროებითი ან სამუდამო ჩამორთმევა, ქონებრივი სასჯელი, დაკრულვა და სხვა საეკლესიო სასჯელები. თავისუფლების აღკვეთას როგორც სასჯელის ფორმას, ისევე როგორც ათენსა და რომში ქართულ მართლმსაჯულებაშიც ძალიან იშვიათად მიმართავდნენ. ვახტანგ VI-ის ძეგლისდებაში ორი მუხლი ეძღვნება სასჯელის ამ ფორმას (177 და 64): „მაგრამ კაცი რომ ცოლს სტანჯვიდეს და უპატიურად ეპყრობოდეს, ურიგოს უშურებოდეს, მეფემ ის კაცი დააბას, დატუქსოს და კათალიკოსმაც ასრე უყოს“. უფრო ვრცლად ეხება თავისუფლების აღკვეთას („შეპყრობაი“) ბაგრატ კურაპალატის წიგნი (მუხლები 101-104).

როგორც ვნახეთ, აბსოლუტური მონარქიის პირობებში, ფეოდალური საქართველოს სამართლებრივი მოწყობა დემოკრატიული მართვის გარკვეულ ტენდეციებს ამჟღავნებს, რამდენადაც ამის საშუალებას იძლეოდა ფეოდალურ ფორმაციაში მოქმედი სოციალ-პოლიტიკურ-სამართლებრივი ნორმები: მართალია, საკანონმდებლო ინიციატივა მეფეს ეკუთვნოდა, მაგრამ იგი ერთპიროვნულად არ ახორციელებდა ცვლილებების შეტანას კანონმდებლობაში. საკანონმდებლო ცვლილებებს განიხილავდნენ საქმის პროფესიონალები, საჯარო მოხელეები, ხალხის წარმომადგენლები (ხევისბერნი, ხევისთავნი). ახალი კანონმდებლობა განხილვის შემდეგ მტკიცდებოდა სათათბიროში - დარბაზში. მეფე იყო უზენაესი მოსამართლე, მაგრამ არც სამართალწარმოებისას არ მოქმედებდა იგი ერთპიროვნულად, იშვიათი გამონაკლისის გარდა, მხოლოდ მსაჯულებთან ერთად, მოთათბირების საფუძველზე. ამის ნათელ ნიმუშს წარმოადგენს ერეკლე მეორეზე თავდასხმის საქმე, რომელიც მეფემ თვითონ გამოიძია, მაგრამ განსახილველად დარბაზს გადასცა. ქართულ სამართალწარმოებაში შეზღუდულად, მაგრამ მაინც ფუნქციონირებდა წარმომადგენლობითი სასამართლო, რომლის მოსამართლეებსაც კენჭისყრით საზოგადოების სხვადასხვა ფენიდან ირჩევდნენ (ქედხუდები).

ეს რაც შეეხება ოფიციალურ, სახელმწიფო კანონმდებლობასა და სამართალწარმოებას, რომლის გვერდითაც, როგორც ვიცით, ფუნქციონირებდა ადათობრივ სამართალზე დაფუძნებული სახალხო სასამართლოები (სახალხი კრება (ყრილობა), სამედიატორო სასამართლო), რომლის კანონმდებლობა და სამართალწარმოება დემოკრატიული მართვის პრინციპებს ეფუძნებოდა - ხალხის რჩეულნი ხალხის თანდასწრებით განიხილავნდენ სასამართლო დავებს და კენჭისყრის საფუძველზე გამოჰქონდათ განაჩენი.

ამ კუთხით ფეოდალური საქართველოს საკანონმდებლო და სამართალწარმოების სფეროს ანალიზი იმისთვის გვჭირდება, რომ შეგვექმნას წარმოდგენა, რამდენად ორგანული იყო ისტორიულად ქართული სახელმწიფოს სამართლებრივი სფეროსთვის დემოკრატიული მართვის პრინციპები.

რადგანაც ნათელი ხდება, რომ დემოკრატიული ტენდეციები ქართული სამართალწარმოების და კანონშემოქმედების განვითარების ყველა ეტაპზე (გაერთიანებული ფეოდალური სახელმწიფო და გვიან ფეოდალური) შეინიშნება, ეს იძლევა იმის წინაპირობას, დარწმუნებულები ვიყოთ, რომ თანამედროვე დემოკრატიული სახელმწიფოს განვითარების პირობებში მით უფრო მარტივად შესაძლებელია სამართლებრივი სივრცე იყოს დემოკრატიული მოწყობის, ხალხზე ორიენტირებული და ხალხის ინტერესების დაცვისკენ მოწოდებული. ამას, პირველ რიგში, კანონის უზენაესობის აღიარება უზრუნველყოფს, რასაც ზუსტად მიხვდნენ თავის დროზე ძველი ბერძნები: „თუ რომელიმე თქვენგანს სურს დააზუსტოს, რა არის მიზეზი იმისა, რომ იკრიბება სახელმწიფო საბჭო, ხალხი მიდის სახალხო კრებაზე, სასამართლოები გავსებულია მსაჯულებით, რომ წინა წლის ხელისუფლება ნებაყოფლობით უთმობს ადგილს ახალს, კეთდება ყველაფერი პოლისის შენარჩუნებისთვის; თუ ვინმე დაინტერესდება, აღმოაჩენს, რომ ამისი მიზეზი გახლავთ კანონები და ის, რომ მათ ყველაფერი ემორჩილება. და მართლაც, თუ გავანადგურებთ კანონებს, ამ შემთხვევაში დაიღუპება არა მარტო სახელმწიფო, არამედ განადგურდება ჩვენი ცხოვრებაც, რადგან ის მხეცთა ცხოვრებას დაემსგავსება“ (დემოსთენე, 25, 20).

ზოგადად პატრიარქალურ საზოგადოებაში, იქნება ეს ანტიკური სამყაროს დემოკრატიული რეჟიმები - კლასიკური ეპოქის საბერძნეთი ან რომის რესპუბლიკა, თუ შუასაუკუნეების ფეოდალური საქართველოს მონარქია მისი მთის სპეციფიკური სოციალ-პოლიტიკური მოწყობით, ქალის მდგომარეობა არსებითად დაქვეითებულია. ჩვენ ხაზს გავუსვამთ სიტყვას „არსებითად“, რადგან, ბუნებრივია, ცნება „ქალის მდგომარეობა“ ერთი გაყინული, უცვლელი სიდიდე არ არის და მისი სხვადასხვა ასპექტი დროის შესაბამისად დიაქრონულ ცვლილებებს განიცდის. რას ვგულისხმობთ ქალის არსებით დაქვემდებარებაში? პირველ რიგში, საჯარო სივრცეში მის ლეგალურ უუფლებობას. ანტიკურ სამყაროში, როგორც კლასიკური პერიოდის საბერძნეთში, ისე რომში (რომაელი ქალის ლეგალური უფლებების თუ მისი სოციალური როლების ჩვენ მიერ განხილული საკითხები უმთავრესად რესპუბლიკის ხანასა და ცალკეულ შემთხვევაში ადრეული პრინციპატის პერიოდს მოიცავს) ქალის სამოქალაქო უფლებები შეზღუდული იყო. მას არ გააჩნდა პოლიტიკური უფლებები, ანუ ქალს არ შეეძლო დასწრებოდა სახალხო კრებას ან ხმა მიეცა მასზე, მას არ შეეძლო დაეკავებინა არანაირი თანამდებობა, არ შეეძლო ემსახურა როგორც მსაჯულს, სენატორს და ა.შ. ქალს საბერძნეთში (დასახელებულ პერიოდში) და რომში უმეტეს პერიოდებში არ ჰქონდა უფლება სასამართლოში სიტყვით გამოსულიყო, არ შეეძლო მოწმედ გამოსვლა. რომში მან მხოლოდ მოგვიანებით მიიღო ანდერძის დაწერის უფლება. რაც შეეხება საქართველოში საზოგადოებრივ სარბიელზე ქალის მონაწილეობას, ფეოდალური საზოგადოების მოწყობისა და პრინციპების არსებითი განსხვავების მიუხედავად ანტიკური სამყაროს საზოგადოების მოწყობისა და პრინციპებისაგან (ამ არსებით განსხვავებაში, პირველ რიგში, ანტიკურ საზოგადოებათა მეტად თუ ნაკლებად ეგალიტარულ ხასიათს ვგულისხმობთ), უნდა განვაცხადოთ, რომ საქართველოშიც ამ მხრივ იმავე სურათს ვხვდებით - ქალი საჯარო სივრცეში არ არის ჩართული. ბუნებრივია, საქართველოში, ისევე როგორც სხვა ფეოდალურ მონარქიებში, განსაკუთრებული ვითარების დროს ქალი უმაღლეს სახელმწიფო თანამდებობას იკავებს, მაგრამ ამგვარი მოვლენა გამონაკლისს წარმოადგენს. ცნობილი აფორიზმი „ლეკვი ლომისა სწორია, ძუ იყოს თუნდაც ხვადია“ არა საზოგადოდ ქალთა და მამაკაცთა თანასწორობაზე, არამედ სახელმწიფოს უმაღლეს საფეხურზე (რისი სიმბოლური გამოხატულებაა ცხოველთა მეფე ლომი) ქალისა და მამაკაცის შესაძლო თანასწორობაზე მიუთითებს. ამავე რანგში გადის გვიანფეოდალურ ხანაში დედოფლის წარმოდგენა სასამართლო კონტექსტში. კერძოდ, დედოფალს შეუძლია განიხილოს ყველა ტიპის სამოქალაქო დავა, ოღონდ არ შეუძლია ჩაერთოს სისხლის სამართლის საქმეთა გადაწყვეტაში. ქალს საქართველოში ვერ ვხვდებით მოხელის რანგში - იქნება ეს სამეფო კარის ფარგლებში, სასამართლოში, თუ სხვა უფრო დაბალი დონის ადმინისტრაციულ სტრუქტურებში. ეს არცაა გასაკვირი, რადგან ფეოდალიზმისთვის საზოგადოდ არ არის დამახასიათებელი ქალისა და მამაკაცის სრული თანასწორუფლებიანობა. ქალის სამოქმედო ასპარეზი ამ ფორმაციის პირობებში ძალზე შეზღუდულია და მხოლოდ ერთეულებს თუ არგუნებს ხვედრი იმას, რომ თავი გამოიჩინონ საზოგადოებრივ თუ პოლიტიკურ სარბიელზე. საბერძნეთსა და რომში საჯარო სივრცეში ქალის მონაწილეობა რელიგიური მსახურებით ამოიწურებოდა, თუმცა, უნდა ითქვას, რომ რელიგიაში ქალს საკმაოდ მნიშვნელოვანი როლი ეკისრებოდა.¹

ქრისტიანულ ღვთისმსახურებაში ქალის მოღვაწეობა საქართველოში ისეთსავე ხასიათს ატარებდა, როგორსაც სხვა მართლმადიდებლურ ქრისტიანულ ქვეყნებში. რელიგიური აქტივობის მეორე მხარეა სახალხო დღესასწაულები, რომლებშიც ქალები აქტიურად ფიგურირებენ. ამასთან, საქართველოში, საბერძნეთის მსგავსად, არსებობდა ისეთი რელიგიური დღესასწაულები, რომლებშიც მხოლოდ ქალები მონაწილეობდნენ. ასეთი იყო ნაყოფიერების კულტთან დაკავშირებული რიტუალური ქმედებანი - „წყლის ხვნა“ გვალვის გამოსაწვევად, ასევე „ლამარიას კულტი“ სვანეთში.

ქალის ჩაურთველობა საჯარო სივრცეში, ალბათ, ყველაზე გასაოცარი კლასიკური ეპოქის საბერძნეთში - ძვ. წ. V-IV სს-ში უნდა იყოს, როდესაც ათენში დემოკრატიული რეჟიმი თავის უმაღლეს გამოხატულებას პოულობს, როდესაც ჩამოყალიბდა და განვითარდა ის ინსტიტუტები, პრინციპები და იდეალები, რომლებიც შემდგომ საერთოდ დემოკრატიისთვის პარადიგმატულ პრინციპებად თუ მოდელებად იქცა. მაგრამ ეს ერთი შეხედვით პარადოქსი ლოგიკურ ახსნას ექვემდებარება. პოლისი - ბერძნული ქალაქ-სახელმწიფო ინდივიდუალურ ოჯახებს (ოიკოსებს) ეფუძნებოდა. მოქალაქეობის საფუძველიც ოიკოსი იყო. პიროვნება მოქალაქე მხოლოდ როგორც ოიკოსის წარმომადგენელი ხდებოდა. შესაბამისად, ოჯახის მოუშლელობა დემოკრატიული პოლისის ფუნქციონირების ქვაკუთხედი გახლდათ. ოჯახს რომ ნორმალურად ეფუნქციონირა, საჭირო იყო, რომ ოიკოსის აუცილებელ კომპონენტს - ქალს პირნათლად შეესრულებინა თავისი ფუნქციები - გაეჩინა კანონიერი მემკვიდრე, რათა ოჯახს მიწაზე საკუთრების უფლება შეენარჩუნებინა და გათხოვებისას ერთი ოჯახის საკუთრება მეორისათვის გადაეცა. მისი ეს ფუნქციები ძირეული მნიშვნელობის იყო პოლისისათვის. შესაბამისად, ქალი აუცილებლად უნდა ყოფილიყო დაცული, უნდა ჰყოლოდათ მკაცრი კონტროლის ქვეშ და ამასთან უნდა შეეზღუდათ იმიტომ, რომ სახელმწიფოს ამ საჭიროებისათვის მისი სამსახური ყოველთვის გარანტირებული ჰქონოდა. ბუნებრივია, ამ სამმა ფაქტორმა - გაკონტროლებამ, დაცვამ, შეზღუდვამ ქალის მდგომარეობის დაქვეითება გამოიწვია, დაქვეითება როგორც სოციალურ-პოლიტიკური, ისე კულტურული თვალსაზრისით.

ამას გარდა, კლასიკური პერიოდის ათენი ამ მხრივ კიდევ ერთი სპეციფიკურობით ხასიათდება. პოლისმა მკვეთრად გამიჯნა საზოგადო და პრივატული სივრცეები. მამაკაცი უპირობოდ საზოგადოს, ქალი კი პრივატულ სივრცეს მიაკუთვნეს, რამაც სქესთა მკვეთრი დიქოტომიზაცია გამოიწვია. ქალებს დაეკისრათ თავიანთი კულტურული როლი, მამაკაცებს კი - თავიანთი. ამით უნდა აიხსნებოდეს ზემოთ ნახსენები პარადოქსი - დემოკრატიას თან მოჰყვა ქალების ლეგალური და კულტურული სუბორდინაცია.

მიუხედავად იმისა, რომ საჯარო სივრცეში მოღვაწეობა არც სპარტელ ქალს შეეძლო, სპარტელი ქალიშვილი ათენელი ქალის მსგავსად სახლში არ იყოს გამოკეტილი. კანონმდებელმა ლიკურგოსმა ის არა მარტო სახალხო დღესასწაულებზე აქტიურ დასწრებას, არამედ, პლუტარქოსის გადმოცემით, ჯეელი ბიჭების თვალწინ დედიშობილად ცეკვასა და სიმღერასაც მიაჩვია (პლუტარქოსი, ლიკურგოსი, 15). ამასთან ერთად გარკვეული ინტელექტუალური წვრთნა მათ საჯარო სივრცეში თავისუფლად ლაპარაკის სითამამესაც აძლევდა.²

რომაული საზოგადოება, როგორც მკვლევარები აცხადებენ, საზოგადოდ, არ ხასიათდებოდა სქესთა დიმორფიზმის ასეთივე ხარისხით. შესაბამისად, რომაელი ქალების საზოგადოებრივი მდგომარეობა იყო უკეთესი, ვიდრე ბერძენი ქალებისა. წყაროებში ისინი ჩვენთვის უფრო ინდივიდუალიზებულად არიან წარმოდგენილნი, ვიდრე მათი ბერძენი მეწყვილეები³. ბუნებრივია, ცალკეული ინდივიდები - როგორც ბერძენი, ისე რომაელი ქალები, წარმოდგენილნი არიან საზოგადო სარბიელზე, მაგრამ ეს ვრცელდება მხოლოდ ცალკეულ პიროვნებებზე და, სამწუხაროდ, არ ქმნის ქალთა ცხოვრების ზოგად სურათს. საზოგადო სარბიელზე მოღვაწე ქალების მოღვაწეობის განხილვა ამჟამად ჩვენს მიზანს არ წარმოადგენს⁴. და რადგან საჯარო სივრცე როგორც ბერძენი, ისე რომაელი და ქართველი ქალებისთვის, ფაქტობრივად, დაკეტილი იყო, ჩვენ უმთავრესად მათი რეალიზაციის მთავარ სივრცეზე - ოჯახში ქალის მდგომარეობაზე ვისაუბრებთ.

ათენის კანონმდებლობის მიხედვით, ქალი ავტონომიური არსება არ იყო. იგი არ გახლდათ რეგისტრირებული დემოსის რეესტრში. ათენურ სინამდვილეში არ არსებობდა რაიმე დოკუმენტი, სადაც ქალის პიროვნება ოფიციალურად იქნებოდა დადასტურებული. ორატორთა სიტყვებში და საფლავის წარწერებში იშვიათად მოიხსენიებენ მოქალაქე ქალის სახელს. ამ სტატუსის ქალი უბრალოდ ქმრის ან მამის სახელიდან გამომდინარე სახელდებოდა. საყურადღებოა ამ მიმართებით რომაელი ქალის სახელდების პრინციპი. რომაელ ქალს მხოლოდ ერთი სახელი ჰქონდა - მამის gentilicium-ის (საგვარეულო სახელი) მდედრობითი ფორმა. მას ეს სახელი საზიარო ჰქონდა თავის დებთან, ბიძაშვილებთან და მამიდებთან (მამის მხრიდან) და არ იცვლიდა ქორწინების შემდეგ.

საქართველოში ქალი, როგორც მეუღლე, სამართლებრივი ურთიერთობის სუბიექტს წარმოადგენდა. მას შეეძლო დამოუკიდებლად განეკარგა საკუთარი ქონება და ქმართან სხვადასხვა სახის ქონებრივ გარიგებაში შესულიყო (ამაზე ქვემოთ ვისაუბრებთ). საქართველოსთვის უცხო იყო ისლამური აღმოსავლეთის ქვეყნებისთვის დამახასიათებელი ცოლის სრული უუფლებობა.

რადგან ოჯახისგან დამოუკიდებლად ბერძენი ქალი პიროვნებას არ წარმოადგენდა, ამიტომაც იგი აუცილებელი პირობით ოიკოსის სტრუქტურაში უნდა ყოფილიყო ჩართული. ათენურ სინამდვილეში მეურვის, ანუ კირიოსის ინსტიტუტი მოქმედებდა, რაც იმას ნიშნავდა, რომ ათენელი ქალი მთელი ცხოვრება უახლოესი მამაკაცი ნათესავის ზედამხედველობის ქვეშ უნდა ყოფილიყო. გათხოვების შემდეგ ქალის მეურვე უკვე ქმარი ხდებოდა, თუმცა მამა მასზე მაინც ინარჩუნებდა გარკვეულ უფლებებს. დაქვრივებული ან განქორწინებული ქალი, თუ მას შვილები არ ჰყავდა, თავის ყოფილ მეურვესთან ბრუნდებოდა. კირიოსის მოვალეობას ქალის ეკონომიურად და სოციალურად დაცვა წარმოადგენდა. ქალს საზოგადო სივრცეში სწორედ კირიოსი წარმოადგენდა. რაც შეეხება სპარტას, მონაცემთა სიმწირე არ გვაძლევს დანამდვილებით თქმის საშუალებას, არსებობდა თუ არა იქ კირიოსის ინსტიტუტი. თუმცა ის გარემოება, რომ არც სპარტელ ქალიშვილს არ ჰქონდა საქმროს არჩევის თავისუფლება, სპარტაში ამ ინსტიტუტის სასარგებლოდ უნდა მეტყველებდეს.

რომში გაუთხოვარი ქალის კირიოსი ოჯახის უფროსი - paterfamilias იყო, რომლის ძალაუფლება, განსაკუთრებით ადრეულ პერიოდებში, შეუზღუდავი გახლდათ. გათხოვების შემდეგ, თუკი ეს ქორწინება ქმრის ძალაუფლებაში/ხელში გადამსვლელი ქორწინება, ანუ in manu ქორწინება იყო, ქალის მეურვე მისი ქმარი ხდებოდა და იგი ქმრის ოჯახში filiae loco-ს სტატუსს იღებდა. იმ შემთხვევაში, თუ ქალი ქორწინდებოდა ქმრის ძალაუფლებაში/ხელში გადასვლის გარეშე, ანუ sine manu (რის შესახებაც ჩვენ ქვემოთ ვისაუბრებთ), მაშინ ის რჩებოდა მამის ძალაუფლების ქვეშ, ეს კი იმას ნიშნავდა, რომ მას სჭირდებოდა მამის თანხმობა ნებისმიერი მნიშვნელოვანი ფინანსური ტრანსაქციის საწარმოებლად, მამას ასევე შეეძლო შეეწყვიტა მისი ქორწინება მიუხედავად იმისა, უნდოდა თუ არა ეს ქალს. თუ ქალს, რომელიც ამგვარი ქორწინებით იყო გათხოვილი, მამა გარდაეცვლებოდა, მას უკვე ოფიციალური მეურვე - tutela mulierorum უნდა დანიშვნოდა. ამ სტატუსით იგი უკვე sui iuris ქვეშ იყო (ეს ნიშნავს, რომ იყო სუბიექტი, რომელიც არ იყო არც მამის და არც ქმრის ძალაუფლების - manus-ის ქვეშ). დროთა მანძილზე მეურვის (tutela-ს) ინსტიტუტი რომში თანდათანობით კარგავს თავის ძალმოსილებას და პრინციპატის დასაწყისისთვის პრაქტიკულად მხოლოდ გააზატებული ქალებისა (libertines) და ემანსიპირებულებისთვის გამოიყენება (იხ. ემანსიპაცია).

და მაინც, თუ ათენელი ქალისთვის სრულიად გამორიცხული იყო მეურვის გარეშე არსებობა, რომში ამის პრეცენდენტი არსებობდა. დამოუკიდებელ იურიდიულ სუბიექტს წარმოადგენდა ის ქვრივი ქალი, რომელსაც სამი შვილი ჰყავდა და რომელიც 50 წელს იყო გადაცილებული (იგულისხმებოდა, რომ იგი აღარ გათხოვდებოდა და გააჩენდა შვილებს). დამოუკიდებელი ხდებოდნენ ამ სტატუსის გააზატებული ქალებიც - libertines, ოღონდ მათ უკვე ოთხი შვილის ყოლა მოეთხოვებოდათ.

საქართველოს პატრიარქალურ ოჯახში, რომელშიც წარმმართველია სქესობრივ-ასაკობრივი დეფინიცია და იერარქია, ქალი ოჯახის უფროსი მამაკაცის დაქვემდებარების ქვეშ იმყოფებოდა, ანუ გაუთხოვარი ქალი - მამის, გათხოვილი კი - ქმრისა. ოჯახში ყველაფრის მეთაურობა უფროსის საქმე იყო, მასვე ევალებოდა ქალის გათხოვებასთან დაკავშირებით ყველა საქმის მოგვარება. ამასთან, როგორც აღვნიშნეთ, საქართველოში ქალი სამართლებრივი ურთიერთობის სუბიექტი გახლდათ. სრულწლოვანი ქალი, როგორც მეუღლე, დამოუკიდებლად განაგებდა საკუთარ ქონებას და ქმართან სხვადასხვა სახის ქონებრივ გარიგებაში შედიოდა.

ათენელი ქალის ცხოვრების ყველაზე მნიშვნელოვანი მოვლენა ქორწინება იყო. საერთოდ, ბერძნები თვლიდნენ, რომ ქალის გაუთხოვრობა დიდ უბედურებას წარმოადგენდა და ამიტომ მისტიროდნენ ისინი უპირველესად გაუთხოვარი ქალის გარდაცვალებას - ქალი ხომ საიქიოში თავისი უმთავრესი მოვალეობის შეუსრულებლად მიდიოდა.

საბერძნეთში ქორწინების ყველაზე ადრეულ ფორმას ქალის მეურვისგან მისი ყიდვა, სყიდვითი ქორწინება წარმოადგენდა. ქალის თანხმობა საჭირო არ იყო, რამეთუ იგი ყიდვა-გაყიდვის ობიექტი გახლდათ. ამ დროს სასიძო ქალის მამას έδνα-ს - საქორწინო საჩუქარს აძლევდა. თუ თავდაპირველად „ჰედნა“ ნამდვილად იყო ქალის შესყიდვისას გადახდილი ფასი, მოგვიანებით იგი ფიქტიურ საფასურად იქცა, რადგან ქალის მამა ამ საჩუქარს პირდაპირ გადასცემდა საპატარძლოს, ანდა ქმარი უშუალოდ აძლევდა ცოლს მისი მამის ჩარევის გარეშე. ეს ადრეული ფორმა ქორწინებისა - ქალისთვის საფასურის გადახდა რომშიაც არსებობდა. მოგვიანო რომაული ქორწინების ერთ-ერთი ფორმის სახელწოდება coemptio - შესყიდვას ნიშნავს. ის უკვე იყო იმიტაცია ცოლის ყიდვისა და ძველ რომში გავრცელებულ ცოლის ყიდვის ტრადიციას უკავშირდებოდა.

ქორწინების ეს უძველესი ფორმა დასტურდება ადრეული პერიოდის საქართველოში („შუშანიკის წამება“). ამგვარი ქორწინების დროს სიძის ოჯახს საპატარძლოს მშობლებისათვის საქორწინო გადასახადი - ურვადი უნდა მიეტანა (იხ. ქორწინება, საქართველო; ურვადი). ეს ჩვეულება სამეგრელოში მოგვიანო ხანებშიც გვხვდება, როგორც ამას არქანჯელო ლამბერტის (XVII ს.) და თედო სახოკიას (XIX ს.) ჩანაწერები აჩვენებს. ეთნოგრაფიული მასალით, საქორწინო საურავის გადახდის წესი ნათლადაა გამოკვეთილი ხევსა და სვანეთში. სვანეთში ამ მისატანს „ნაჭვლაში“ ეწოდებოდა. იგი ძველ დროში განსაზღვრული იყო და მორიგებას დიდი დრო არ სჭირდებოდა (იხ. ნაჭვლაში; მუყა).

ქორწინებას ათენში ორი უმთავრესი წინაპირობა ჰქონდა. ერთი მათგანი ნიშნობა გახლდათ. ნიშნობა ქალის მეურვესა და სასიძოს (ან მის მეურვეს) შორის სიტყვიერი შეთანხმების დადებას ნიშნავდა. მიუხედავად იმისა, რომ წერილობითი აქტი არ დგებოდა, გარკვეული პერიოდიდან მოყოლებული მას ოფიციალური ხასიათი ჰქონდა და აუცილებლად მოწმეთა თანდასწრებით ტარდებოდა. თუმცა ნიშნობა არ ბოჭავდა მხარეებს და შესაძლებელია ის ქორწინებაში არ გადაზრდილიყო (იხ. ნიშნობა, საბერძნეთი).

რომშიც ნიშნობა ჩვეულებრივ წინ უძღოდა ქორწინებას, მაგრამ აუცილებელი წინაპირობა არ იყო. ნიშნობა იყო სასიძოსა და საპატარძლოს მხარეთა (უპირატესად მამათა) გარკვეული გარიგება, რომლის დროსაც მამები ორივე მხრიდან საზეიმო დაპირებას წარმოთქვამდნენ. ადრეული რესპუბლიკის ხანაში გარიგების დამრღვევი მხარე ვალდებული იყო ზარალი აენაზღაურებინა (actio ex sponsu). დროთა განმავლობაში ამ ინსტიტუტმა ცვლილებები განიცადა, მან დაკარგა ოფიციალური ხასიათი და მისი დარღვევისთვის დაწესებული ჯარიმა, ფაქტობრივად, აღარ მუშაობდა. რომშიც ნიშნობა მხარეებს არ ბოჭავდა (იხ. ნიშნობა, რომი; ქორწინება, რომი).

საქართველოში ნიშნობა ასევე იყო ქორწინების აუცილებელი წინაპირობა. ამასთან იგი სამართლებრივ ქმედებას წარმოადგენდა, მხარეებს ვალდებულებას აკისრებდა და მის დამრღვევს იურიდიული პასუხისმგებლობა ეკისრებოდა. ასე რომ, საქართველოში ნიშნობის იურიდიული შედეგები უფრო მკაცრი იყო და მრავალი ასპექტით უახლოვდებოდა კიდევაც ქორწინების შედეგებს, რაც საერთო მოვლენა გახლდათ ქრისტიანულ იდეოლოგიაზე დაფუძნებული ქრისტიანული ოჯახისათვის. სხვადასხვა კუთხეში ნიშნობის თავისებურებების მიუხედავად, მას საერთო მომენტები ჰქონდა: მოყვრობაზე შეთანხმების ინიციატორი სასიძოს მხარე იყო; ვაჟის ოჯახს ქალისთვის სამკაულები უნდა მიეტანა, ზოგჯერ მას სურსათ-სანოვაგეც მიჰქონდა, თუმცა უმთავრესი ნიშნის/წინდის - ანუ საქორწინო ბეჭდის მიტანა იყო. გადამწყვეტი ნიშნობისას მშობლების აზრი გახლდათ. საქარველოში ნიშნობას მთელი რიგი ქმედებანი უძღვოდა წინ: ცოლის შერჩევა, მაჭანკლობა, სასიძოს შესახებ ცნობების შეგროვება (იხ. ნიშნობა, საქართველო; ნიშნობა, მთა).

ქორწინების მეორე, აუცილებელი წინაპირობა გამზითვება გახლდათ. რომში ეს უფრო მამის მორალური ვალი იყო, ვიდრე ქორწინების აუცილებელი წინაპირობა. ათენში მზითვზე ქალის კირიოსს უნდა ეზრუნა. მამისთვის დიდად სამარცხვინოდ ითვლებოდა, თუკი იგი ზრდასრულ ქალიშვილს მზითვს ვერ მისცემდა. ამ შემთხვევაში საქმეში ოჯახის ნათესავები უნდა ჩარეულიყვნენ. რომში თავდაპირველად მზითვი ქმრის ქონებას ერწყმოდა, რაც შემდეგ კარდინალურად შეიცვალა. როგორც ჩანს, ინსტიტუტის სახით მზითვი რომში ძვ. წ. III ს-დან ყალიბდება და აქედან მოყოლებული ის იღებს იმგვარ სახეს, როგორიც მას პრინციპში ათენში ჰქონდა - ანუ მზითვი მოიაზრება, როგორც ქალის მატერიალური უზრუნველყოფის მექანიზმი, ქალის მიერ მამისეული საკუთრების ფლობის სპეციფიკური ფორმა. სპეციფიკური კი ის გახლდათ იმიტომ, რომ ქალს, განსაკუთრებით ათენში, არ შეეძლო მზითვის განკარგვა, მეტიც, მისი გაფლანგვა არც მის ქმარს არ ხელეწიფებოდა. ათენში ქმარს მზითვით გამოხატული კაპიტალური თანხის ინვესტირება უნდა მოეხდინა და ამონაგები თანხით უზრუნველეყო ცოლის შენახვა. მზითვის ფაქტობრივი მესაკუთრე კი მათი შვილი ხდებოდა. რომში ქმარს ჰქონდა უფლება განეკარგა მზითვი, თუმცა სამართლებრივად ის ქალს ეკუთვნოდა. მზითვის შესახებ მოლაპარაკებას მხარეები დეტალურად აწარმოებდნენ. გაყრის შემთხვევაში, როგორც საბერძნეთში, ისე რომში, მზითვი ქალს აუცილებლად უკან უნდა დაბრუნებოდა. თუ ქმარი უარს იტყოდა ამაზე, მაშინ ქალის მხარე მის წინააღმდეგ სასამართლოში სამართლებრივ დავას იწყებდა. მზითვისაგან დამოუკიდებლად ათენში ქალს შეეძლო ქმრის სახლში პატარა ქონება წაეღო, რაც, სოლონის კანონმდებლობით, ერთობ მცირე იყო და რამდენიმე კაბით შემოიფარგლებოდა (იხ. მზითვი, საბერძნეთი; მზითვი, რომი).

მზითვის, და საერთოდ, ქალის ქონებრივი უფლებების საკითხი საკმაოდ განსხვავებული ჩანს სპარტის სინამდვილეში. ასე მაგალითად, არისტოტელეს განსაკუთრებით არ მოსწონდა, რომ სპარტელი ქალები დიდძალ საკუთრებას ფლობდნენ და რომ მათ დიდ მზითვს აძლევდნენ (არისტოტელე, პოლიტიკა, II, 9 1269a-1271b19 ). თუმცა გამომდინარე წყაროთა მონაცემებიდან, რომლებიც სპარტაში მზითვის არარსებობის შესახებ მოგვითხრობენ, მეცნიერთა ნაწილი თვლის, რომ ის, რასაც არისტოტელე ამ პასაჟში მზითვს უწოდებს, ქორწინებისას მხარეთა შორის ქონების თაობაზე დადებული შეთანხმება უნდა ყოფილიყო.⁵

მზითვის ინსტიტუტი, როგორც ქორწინების წინაპირობა, დასტურდება საქართველოშიც, თუმცა ჩვენ არ ვიცით, თუ რა დროიდან იწყებს ეს ინსტიტუტი ფუნქციონირებას (ტერმინი IX ს-ის ძეგლშია მოხსენიებული). მზითვი იყო ქონება, რომელიც ქალს გათხოვებისას ეძლეოდა და რომელიც მას ქმრის ოჯახში მიჰქონდა. მზითვი უძრავი და მოძრავი ქონებისაგან შედგებოდა. ისევე როგორც ათენში, საქართველოშიც ქმარს უფლება არ ჰქონდა ეს ფასეულობანი განეკარგა (იხ. მზითვი, საქართველო; ქორწინება, მთა).

მკვლევართა აზრით, გამზითვებას საქართველოში ბარში უფრო მეტი ყურადღება ექცეოდა, ვიდრე აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში, სადაც ნივთიერი ქონების ნაცვლად არსებობდა საქონლის გატანების წესი, რომელსაც სათავნო ერქვა (იხ. სათავნო, მთა). ასე მაგალითად, ფშავში და ხევსურეთში სათავნოდ ქალს პატარაობიდანვე აძლევდნენ საძროხე ძროხასა და სანაშენო ცხვარს, რომელთაც ქალი თვითონვე უვლიდა, ამასთან ნაწველსა და მატყლს ყიდდა და სარგებელში ასესხებდა. ქალის სათავნო ხელუხლებლად ითვლებოდა და მისი დახარჯვა არ შეიძლებოდა. სათავნო გათხოვების შემდეგაც ქალის საკუთრება იყო. თუ ქმარი მას დახარჯავდა, უნდა აენაზღაურებინა კიდეც.

ამ მხრივ განსხვავებული ვითარება დასტურდება სვანეთში, სადაც ქალს ქორწინების დღესვე აძლევდნენ გარკვეულ ქონებას - მზითვს, ხოლო ერთი წლის შემდეგ ქალს მშობლებისაგან ეკუთვნოდა ასევე განსაზღვრული რაოდენობით საქონელი და ერთი ზანდუკი. სვანეთში ქალს მამისეულ ქონებაში აშკარად უფრო მეტი წილი აქვს. ყოველ წელიწადს ოჯახი თავისი მატერიალური შესაძლებლობის ფარგლებში ქალიშვილს ერთი მანეთიდან დაწყებული ძროხა-ხარ-ცხენის ჩათვლით დამთავრებული აძლევდა და, რაც ყველაზე საყურადღებოა, გათხოვილი ქალი დედ-მამის ოჯახში თითქმის ისეთივე უფლებით სარგებლობდა, როგორითაც მისი რიგითი წევრი, რაც გამონაკლის შემთხვევას წარმოადგენს ქართული ქორწინების კონტექსტში (იხ. მზითვი, სვანეთი).

გაყრის შემთხვევაში, საქართველოში, საბერძნეთისა და რომის მსგავსად, ცოლს მზითვი უნდა დაბრუნებოდა. ვფიქრობთ, ქართულ სინამდვილეში პარალელი დაეძებნება ათენელი ქალის მიერ სახლში წაღებულ მცირე პირად საკუთრებასაც. ტერმინ „სათავნოს“ ზემოთ განხილული მნიშვნელობის გარდა (მთაში იგი, ფაქტობრივად, ქალის მზითვია), სათავნოს ბარში ქალის პირად ქონებას უწოდებდნენ, რომელზედაც წინასწარი შეთანხმება არ ხდებოდა და მისი მიცემა ქალის მშობლების ნება იყო.

ათენელი ქალის დაქვემდებარებულ სტატუსს ადასტურებს ის გარემოება, რომ ქალი საქმროს თავად არ ირჩევდა. რომში ადრეულ პერიოდში ქორწინებას ოჯახის მამა აწყობდა. მოგვიანებით, როცა რომაელმა ქალმა მეტი თავისუფლება მოიპოვა, ქორწინებაზე მამის თანხმობა მაინც აუცილებელი იყო, თუმცა, თუ ქალიშვილს მამა ურჩევდა ქმარს, ქალიშვილის თანხმობაც ასევე საჭირო გახლდათ. ქალიშვილს შეეძლო უარი ეთქვა მამის შერჩეულ სასიძოზე იმ შემთხვევაში, თუ მამის არჩევანი მორალური თვალსაზრისით მიუღებელი იყო, ან თუ მას ზურგის გასამაგრებლად ნათესავებისა და მეზობლების მხარდაჭერის მოპოვება შეეძლო (დიგესტები, 23. 2. 2). ამ მხრივ იმავე მდგომარეობას ვხედავთ საქართველოშიც. საცოლის არჩევა ვაჟის მშობლებზე იყო დამოკიდებული და მექორწინეთა სურვილი მხედველობაში არ მიიღებოდა. მხოლოდ მოგვიანებით ღებულობს ვაჟი საცოლის „განსჯაში“ გარკვეულ მონაწილეობას. შედარებით მეტი უფლება ამ მხრივ სვან ქალს აქვს. ბუნებრივია, როცა ქალიშვილი ადრეულ ასაკში ქორწინდებოდა, მას მშობლები მისდა დამოუკიდებლად ათხოვებდნენ. მოზრდილ სვან ქალს კი შეეძლო დამოუკიდებლადაც მიეღო გადაწყვეტილება. თუ ქალიშვილი მშობლების ნების წინააღმდეგ გათხოვდებოდა, ურჩობის მიუხედავად მშობლები მაინც ურიგდებოდნენ შვილს და წილს არ უკარგავდნენ.

ათენურ ქორწინებას გარკვეულ დრომდე ოფიციალური მხარე არ ჰქონდა და იგი უბრალოდ ცოლისა და ქმრის თანაცხოვრებაში გამოიხატებოდა. უფრო გვიან, ოფიციალური ქორწინება აუცილებელი გახდა, სავარაუდოდ, ძვ. წ. 451 წ-დან, როდესაც პერიკლეს მოქალაქეობის კანონის მიხედვით, შვილის მოქალაქეობისთვის ორივე მშობლის მოქალაქეობა გახდა აუცილებელი. მეუღლეების კანონიერი მოქალაქეობის ეჭვი რომ არავის გასჩენოდა, ქორწინება ოფიციალურად უნდა გამართულიყო, ამასთან იგი ქმრის ფრატრიის წევრებთან უნდა ყოფილიყო რეგისტრირებული. რაც შეეხება საქორწინო ცერემონიებს, ის საბერძნეთსა და რომში უძველესი ხანიდან დასტურდება და არ უკავშირდება ქორწინების ოფიციალურ თუ არაოფიციალურ ხასიათს.

ქორწინების საკმაოდ უცნაური ფორმა გვხვდება სპარტაში. პლუტარქოსის გადმოცემით, ქორწინება სპარტაში საკმაოდ პირქუში პირველი ღამის რიტუალით იწყებოდა. კერძოდ, თმამოკვეცილი და მამაკაცის ტანსაცმელსა და ფეხსამოსში გამოწყობილი პატარძალი ბნელ ოთახში ჩალისგან გამზადებულ ლოგინზე მარტოდმარტო იწვა და ნეფეს უცდიდა. ხანმოკლე საქორწინო ღამის შემდეგ ნეფე სხვა ოთახში გადიოდა და ყმაწვილ კაცებთან ერთად იძინებდა. შემდგომშიც ქმარი დღესა და ღამეს სახლის გარეთ ატარებდა, ცოლთან კი მალულად დადიოდა. ეს საკმაოდ დიდხანს გრძელდებოდა და ზოგ სპარტელს შვილი ისე უჩნდებოდა, რომ საკუთარი ცოლი დღისით არც კი ჰყავდა ნანახიო (პლუტარქოსი, ლიკურგოსი, 15).

რომაული ქორწინების ძალაში შესასვლელად არავითარი ფორმალობა არ იყო საჭირო: ცერემონიებს, რომლებიც ჩვეულებრივ მას თან სდევდა, იურიდიული ხასიათი არ ჰქონდა. საჭირო იყო მხოლოდ ქალისა და მამაკაცის თანაცხოვრების ფაქტი იმ მიზნით, რომ მათ დაემყარებინათ სამუდამო კავშირი (affectio maritalis), რომელსაც თან ერთვოდა ქორწინების სოციალური შედეგები - პატივისცემა საქორწინო პარტნიორის მიმართ (honor matrimonium). ცერემონიალი - deductio in domum mariti ამ განზრახვის ნათელყოფას წარმოადგენდა⁶. რომაული ქორწინების ამგვარ დახასიათებას იზიარებს ბარტოშეკი, რომაული სამართლის ავტორიტეტული მკვლევარი. მისი აზრით, რომაული ქორწინება მეუღლეთა თანაცხოვრების საზოგადოებრივ ფაქტს წარმოადგენდა და არა ფორმალურ სამართლებრივ აქტს.⁷

შუა საუკუნეების ფეოდალურ საქართველოში ქორწინების არსი, ბუნებრივია, ქრისტიანული მოძღვრებით იყო განსაზღვრული და, როგორც ხელშეკრულება, სამართლებრივ აქტს წარმოადგენდა, რომელიც სრულ თანაფარდობაში იყო შუა საუკუნეების ქრისტიანული ქვეყნების საოჯახო სამართლის პრინციპებთან. ქრისტიანობამ ქორწინებისას საეკლესიო გვირგვინით კურთხევა ქორწინების აუცილებელ პირობად გახადა, თუმცა, როგორც ივ. ჯავახიშვილი აღნიშნავს, პრაქტიკაში ჯვარდაუწერელი ქორწინებებიც საკმაოდ გავრცელებული მოვლენა ყოფილა. წყაროები გვაწვდიან ცნობებს ჯვარდაუწერელი კაცისთვის ცოლის დაორსულების გამო სასჯელად ჯარიმის დაწესების თაობაზე⁸. საქართველოშიც ქორწინებას ქორწინებად ხდიდა მთელი რიგი წინა საქორწინო ქმედებების შესრულებისა და საქორწინო ლხინის - ქორწილის შემდეგ ცოლისა და ქმრის თანაცხოვრების ფაქტი.

ბერძნული ქორწინება უმთავრესად ფართო კომლის - ანქისტეის შიგნით იმართებოდა. ძალზე ხშირი იყო ბიძასა და ძმისწულს, ნახევარძმებსა და ნახევარდებს (მამით), ბიძაშვილებს შორის ქორწინება. ამგვარი ქორწინებისაგან განსხვავებით, რომში ქორწინება გარკვეული ნათესაური წრის შიგნით ნებადართული არ იყო (კერძოდ, ბიძასა და ძმის შვილს, ბიძაშვილებს შორის და ა.შ.). ქრისტიანულ მოძღვრებაზე დაფუძნებული ქორწინებისთვის არსებით დაბრკოლებად ითვლებოდა წყვილთა შორის ნათესაური კავშირი. ბუნებრივია, ეს დამაბრკოლებლად მიიჩნეოდა საქართველოშიც. ზუსტად იყო განსაზღვრული ნათესავთა ის წრე, რომელთა დაქორწინება გამორიცხული იყო. ასე მაგალითად, ქრისტიანულმა რელიგიამ აკრძალა: მამის ძმისწულის ან დედის ძმისწულის შერთვა, ასევე მამის ან დედის დისწულის შერთვა. აიკრძალა მამისა და შვილის დაქორწინება დებზე, ან მამისა და შვილის დაქორწინება დედასა და მის ქალიშვილზე და ა.შ. ამასთან, ივ. ჯავახიშვილის მიხედვით, ძვ. ქართულ წყაროებში სამეფო საგვარეულოს ფარგლებში მახლობელ ნათესავთა შორის ქორწინებაც, ანუ ენდოგამიური ქორწინებებიც დასტურდება. თუმცა ამგვარი ქორწინება სხვა ფენებში გავრცელებული არ ყოფილა⁹ (იხ. ქორწინება, საქართველო).

ათენში ახალი ოჯახის შექმნისას ქორწინების მომწყობთათვის მნიშვნელოვანი დასანათესავებელი ოჯახის ეკონომიკური მდგომარეობა, ზოგჯერ კი პოლიტიკური კავშირებიც იყო. რომში უპირატესი მნიშვნელობა, ამ მხრივ, ოჯახისათვის საჭირო პოლიტიკურ კონტაქტებს ექცეოდა. ბუნებრივია, ამ საზოგადოებებში, რომლებშიც ოჯახი ძალზე მგრძნობიარე ერთეული იყო, ქალ-ვაჟის გრძნობები და მათი ემოციები გათვალისწინებული ვერ იქნებოდა.

როგორც საბერძნეთში, ისე რომში ქალიშვილები ძალზე ადრე თხოვდებოდნენ, ძირითადად, მოყოლებული 14 წლიდან. ასეთი ადრეული ქორწინების მიზეზი ის იყო, რომ საქორწინო იდეალი ფიზიკურად უბიწო და სულიერად წმინდა საპატარძლოს მოითხოვდა. და რადგან მიიჩნეოდა, რომ გოგონას სექსუალური ლტოლვა უკვე პუბერტეტის ასაკიდან უჩნდებოდა, რომლის მოთოკვაც მას ძალიან უჭირდა, ამიტომ ზედმეტი გართულების თავიდან ასაცილებლად მშობლები მის ადრეულ ასაკში გათხოვებაზე ზრუნავდნენ. ამასთან, მკვლევართა აზრით, რომაელი ქალიშვილები, რომლებიც არ იყვნენ კარჩაკეტილად გაზრდილნი, ქორწინებისათვის უფრო მეტად უნდა ყოფილიყვნენ მზად, ვიდრე ქსენოფონის „ოიკონომიკოსში“ დახატული ისომაქოსის მეუღლე (ქსენოფონი, ოიკონომიკოსი, 3. 11 შმდგ., 4, 7 შმდგ.), რომელსაც თავისი ცხოვრების 15 წლის მანძილზე რაც შეიძლება ნაკლები ჰქონდა ნანახი, გაგონილი თუ ნათქვამი და რომელიც დედამ ქორწინების წინ ასე დაარიგა: „იყავი კარგი“.¹⁰

საქართველოშიც ქალიშვილების საქორწინო ასაკი ძალზე დაბალი იყო და მისი დასაშვები ქვედა ზღვარი 1003 წ-ს რუის-ურბნისის კრების დადგენილებით 12 წლით განისაზღვრა. საქართველოს მთიანეთში ქალთა საქორწინო ასაკი უფრო მაღალი იყო. ასე მაგალითად, ხევსურეთში ქალს ოც წლამდე არ ათხოვებდნენ. გასათხოვარი ქალის ქალიშვილობას საქართველოშიც დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა. არსებობდა ისეთი გარიგებაც, როდესაც ქალიშვილის დედა სასიძოს ოჯახს თავისი შვილის უბიწობის თაობაზე პირობას უდებდა. შემდეგ მის შესამოწმებლად მთელი რიგი რიტუალები ტარდებოდა. იმ შემთხვევაში, თუ საპატარძლო ქალიშვილი არ აღმოჩნდებოდა, იგი მშობლებს უბრუნდებოდა და მთელ ოჯახს სამარცხვინო ლაქა ეცხებოდა.¹¹

როგორც ზემოთ მოკლედ აღვნიშნეთ, რომში ქორწინების ორი ფორმა არსებობდა. ამ საკითხზე მკვლევართა მოსაზრებების სხვადასხვაობის მიუხედავად, ძირითადად მაინც გაზიარებულია თვალსაზრისი, რომ ადრეულ პერიოდში რომში ქორწინების ფორმა იყო ქორწინება cum/in manu, რომლის დროსაც ქალი მამის ძალაუფლებიდან ქმრის ძალაუფლებაში/ხელში გადადიოდა.¹² როგორც ჩანს, ამგვარი ქორწინების დროს ქალის მდგომარეობა უფრო მძიმე იყო. ქალი (ცოლი, ქალიშვილი) არ ფლობდა საკუთრებას.¹³ ეს ქორწინება „დაურღვეველ კავშირად“ ითვლებოდა, რაც იმას ნიშნავს, რომ გაყრა ძალზე ძნელი გახლდათ. რესპუბლიკის პერიოდის დასასრულისთვის ქორწინება cum manu-თი იცვლება sine manu-თი ქორწინებით. საინტერესოა, რომ ამ შემთხვევაში ქალიშვილი მამის ძალაუფლებაში რჩება. მას რიგ საკითხებში მამის თანხმობა ესაჭიროება. აქ კარგად იკვეთება, თუ რა დიდი უფლება აქვს ქალის მამისეულ ოჯახს ქალზე. ქალის მამა აკონტროლებს მზითვის სახით მისი ოჯახიდან გასულ ფულს, მას შეუძლია უპრობლემოდ შეწყვიტოს ქალის ქორწინება, აქტიურად ჩაერიოს ქალიშვილის პირად ცხოვრებაში. მამის ინტერესების უპირატესობას აღიარებდა ავგუსტუსის მიერ ადულტერის (ღალატის) შესახებ შემოღებული კანონებიც. მეორე მხრივ, ამ ქორწინებისას ქალს უფრო მეტი თავისუფლება ჰქონდა, კერძოდ, მამის სიკვდილის შემდეგ ის სამართლებრივი ურთიერთობის სუბიექტი - sui iuris ხდებოდა.

ქორწინების ფორმამ არსებითი ევოლუცია განიცადა საქართველოშიც. ივ. ჯავახიშვილის მიხედვით, საქართველოში ქორწინების თავდაპირველი ფორმა ექსოგამიური ქორწინება იყო და იგი „მამამძუძეობას“ ეყრდნობოდა. ექსოგამიური ქორწინება ნიშნავდა, რომ მამაკაცს ქალი სხვა საგვარეულოდან უნდა მოეყვანა, მაგრამ ამასთან ერთად მამამძუძეობის წესის მიხედვით, სიძე შედიოდა ცოლის გვარში შვილის გაჩენის მიზნით. ცოლის გვარში გაჩენილი შვილი იზრდებოდა დედის ოჯახში, სადაც დედის უახლოესი მამრობითი სქესის ნათესავი იყო მისი აღმზრდელი და მფარველი. ის მხოლოდ მოზრდილი შედიოდა თავისი მამის ოჯახში.¹⁴ ანუ „მამამძუძეობის“ ადათი პატრიარქალური ქორწინების ერთ-ერთი მახასიათებლის - პატრილოკალური დასახლების (ცოლი დასახლებულია ქმრის გვარში) საპირისპირო მოვლენას წარმოადგენს. ვფიქრობთ, რომ ქორწინების ეს ფორმა ქალის ქორწინებაში მისი მამისეული ოჯახის დიდ როლზე მიუთითებს.

საყურადღებოა ასევე საქართველოში არსებული ქორწინების ადრეული წესი. ეს ქალის მოტაცებით ქორწინება იყო, რომელიც შემდეგ მშვიდობიანი მოლაპარაკების გზით ზემოთ განხილული წინასაქორწინო აქტივობებით და ნიშნობით დაგვირგვინებული ქორწინებით შეიცვალა (იხ. მოტაცება ქალის). ქართული სამართლის ძეგლებში ქალის მოტაცება, როგორც დაქორწინების საშუალება, არ დასტურდება, მისი კვალი ეთნოგრაფიულ მასალებში ჩანს (იხ. ქორწინება, საქართველო). სათემო რჯულის მიხედვით, თავისი თემის ქალის მოტაცების და ცოლად შერთვის უფლება კაცს არ ჰქონდა. იგი მოღალატედ ითვლებოდა და ხატში არ უშვებდნენ. თუმცა არსებობდა მასთან შერიგების წესებიც. შერიგების გარეშე საერთოდ მოტაცებული ქალის ცოლად მოყვანა არ შეიძლებოდა (იხ. ბანზე შეხტომა).

ზოგადად საბერძნეთში ქალის დაქვემდებარებული მდგომარეობის მიუხედავად, ქალის როლი ოჯახში განსხვავებული ჩანს ათენსა და სპარტაში. გამომდინარე იქიდან, რომ სპარტელი მამაკაცი ნიადაგ სალაშქროდ იყო, საოჯახო მეურნეობის გაძღოლა და დოვლათზე კონტროლი სპარტელ დიასახლისს ეკისრებოდა. თუ ამას სპარტელი ქალის მიერ საკუთრების ფლობასაც დავუმატებთ, შეიძლება ითქვას, რომ ათენელ ქალთან შედარებით, სპარტელი ქალის სტატუსი უფრო მაღალი იყო. სწორედ მათ როლთა შორის არსებული განსხვავება იყო ალბათ იმის მიზეზი, რომ არისტოტელე სპარტელ ქალთა სტატუსს ქალისთვის შეუფერებლად მაღალ სტატუსად მოიაზრებდა. ამ მხრივ, სპარტაში არსებული სიტუაცია მისთვის სრულიად მიუღებლად მოჩანდა და ამას ქალების მხრიდან თავაწყვეტილობად და მბრძანებლობად, კაცების მხრიდან კი ქალებისათვის სრული თავისუფლების მიცემად და მათთვის ზომაზე მეტ პატივისცემად განიხილავდა (პლუტარქოსი, ლიკურგოსი, 15).

ზოგადად ქალის დაქვემდებარებული მდგომარეობის მიუხედავად, განსხვავებულია ქალის როლი რომაულ ოჯახში. ეს განსხვავება განსაკუთრებით გვიანდელი პერიოდის მაღალი წრის რომაულ ოჯახში ჩანს.

კორნელიუს ნეპოსი ხაზს უსვამს რომაული და ბერძნული ოჯახების ადათ-წესებს შორის არსებულ ერთ თვალშისაცემ განსხვავებას. კერძოდ იმას, რომ რომში ოჯახის დიასახლისი (materfamilias) ოჯახის სოციალური ცხოვრების ცენტრშია. იგი იღებს სტუმრებს, ესაუბრება მათ, დადის საყიდლებზე, სტუმრად მეგობრებთან მიდის ტაძარში, თეატრში, ესწრება თამაშობებს. სავარაუდოდ, მას ქალიშვილებიც დაჰყავს წვეულებებზე (კორნელიუს ნეპოსი, 6; იხ. ასევე ოვიდიუსი, ტრფობანი, 3. 633შმდგ.; ტიბულუსი, 1.6.15შმდგ.; მარციალისი, 11.7; ოვიდიუსი, სიყვარულის ხელოვნება, 1.565). ამისი უპირველესი მიზეზი, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, რასაკვირველია, ის გახლდათ, რომ რომაული საზოგადოება არ ახდენდა ქალების განცალკევებას. ბუნებრივია, საზოგადოება, რომელიც აფასებდა ქალს (ცოლს) როგორც სასიამოვნო საურთიერთო სუბიექტს, საქორწინო ცხოვრებას უფრო სასიამოვნოს ხდიდა, ვიდრე კლასიკური ათენის ადათ-წესები. მართლაც, ათენში კულტურული იდეალი გათხოვილი ქალის მამაკაცებისაგან განცალკევებული ცხოვრების ნირს მოითხოვდა. რესპექტაბელური ათენელი ქალი არ დადიოდა საყიდლებზე, არ მიდიოდა ქმართან ერთად წვეულებაზე. დაუშვებელი იყო ისიც, რომ იგი საკუთარ სახლში გამართულ ნადიმზე გამოსულიყო. მეტიც, უცხო მამაკაცთან მას თავის სახლშიც კი არანაირი კონტაქტი არ უნდა ჰქონოდა. მეცნიერები ვერ თანხმდებიან იმ საკითხზე, დადიოდნენ თუ არა ათენელი ქალები თეატრში. უმეტესობას მიაჩნია, რომ ისინი ესწრებოდნენ თეატრალურ სანახაობებს. ბუნებრივია, ყოველივე ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ისინი სახლში იყვნენ გამოკეტილნი. ათენელი ქალები მოახლეების თანხლებით გადიოდნენ სასეირნოდ, ურთიერთობდნენ მეზობლებთან. სოციალურ კონტაქტთაგან უმთავრესი საოჯახო რიტუალებსა და რელიგიურ დღესასწაულებში მონაწილეობა იყო. ორ უმთავრეს საოჯახო რიტუალში - დაკრძალვისა და ქორწინების ცერემონიალებში ათენელი ქალი მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა.

საქართველოში, როგორც არაერთგზის აღვნიშნეთ, ოჯახში მამაკაცს გაბატონებული მდგომარეობა ჰქონდა ცოლზე, ხოლო მამას - შვილებზე, მათ შორის ვაჟიშვილებზე, რაც სრულ თანაფარდობაში იყო შუა საუკუნეების ქრისტიანული ქვეყნების საოჯახო სამართლის პრინციპებთან. ქმარს შეეძლო ფიზიკურად დაესაჯა ცოლი დაუმორჩილებლობისათვის, მრუშობის შემთხვევაში კი ფიზიკურად გაენადგურებინა იგი. აღვნიშნეთ ისიც, რომ ქალი თვითონვე იყო სამართლებრივი ურთიერთობის სუბიექტი და განაგებდა საკუთარ ქონებას. ამასთან, როგორც ჩანს, საქართველოს სხვადასხვა რეგიონში ქალის როლი ოჯახში განსხვავებულია. შეგახსენებთ, რომ სვანეთში გათხოვილი ქალი მამისეულ ოჯახში თითქმის იმავე უფლებებით სარგებლობდა, რომლებითაც ოჯახის რიგითი წევრი. ამასთან, ცოლ-ქმარს თანაბრად ეკისრებოდათ მოვალეობები. ცოლი ქალის საქმეს აკეთებდა, ქმარი - მამაკაცისას. საყურადღებოა ისიც, რომ გარკვეულ შემთხვევებში ცოლი ქმრის მოვალეობებს ითავსებდა. თუ ქმარი ცოლს შეურაცხყოფას მიაყენებდა, ან გალახავდა, ცოლს შეეძლო დედ-მამასთან წასულიყო და არ დაბრუნებულიყო, ვიდრე ქმარი ბოდიშს არ მოიხდიდა. ცოლის მოკვლის თუ დაჭრის უფლება ქმარს არ ჰქონდა. წინააღმდეგ შემთხვევაში ცოლის ახლობლები მას სისხლითვე აზღვევინებდნენ. ვფიქრობთ, ქალის ამგვარი როლისა და გავლენის საპირისპირო სურათს ხევსურეთის ცხოვრებაში ვხვდებით. იქ ქალი „შრომის მონად“ მოიაზრება, რომლის გაგდებაც ქმარს ნებისმიერ დროს შეეძლო, თუ იგი ვერ ასრულებდა თავის მოვალეობას. ოჯახში ყველა საქმეს ქალი აკეთებდა, მეტიც, იგი ქმარს შველოდა ყველაფერში - მკაში, ლეწვაში. ტვირთის ზიდვა და ზურგით მოტანა უფრო ქალის საქმედ ითვლებოდა, ვიდრე კაცის. მას ყოველგვარი მხიარულება და სიამოვნება აკრძალული ჰქონდა (იხ. ოჯახი, მთა). განსაკუთრებით მძიმე პირობებში ხევსური ქალი მშობიარობის დროს იყო. ქალი სოფლის ბოლოში სპეციალურად მოწყობილ ფანჩატურში ან სანეხვეზე მშობიარობდა, სამი დღის შემდეგ კი ბოსელში შესვლის უფლება ეძლეოდა. მას ორი კვირის განმავლობაში არც კაცი და არც ქალი ხმას არ სცემდა, ვინაიდან იგი უწმინდურად ითვლებოდა. ქალს საჭმელ-სასმელს ბოსლის ბანიდან აწვდიდნენ (იხ. ბოსელი, ბოსლობა). მიუხედავად ამისა, ხევსურეთში დიასახლისის როლი დაფასებული იყო. დიასახლისი წარმართავდა საოჯახო ცხოვრებას და არეგულირებდა ოჯახის წევრ სხვა ქალებთან ურთიერთობას. გარდა ამისა, ქალს ყოველთვის თემი მფარველობდა და თუ ქმარი რაიმეს ჩვეულების წინააღმდეგ ჩაიდენდა, მას თემი განსჯიდა. ქალის ზემოთ აღნიშნულ უუფლებობასთან ერთად ქალს გარკვეული როლი აკისრია საზოგადოებრივი დაპირისპირების დროს. თემი დიდ პატივს სცემს ქალის მანდილს და მიჩნეულია, რომ ქალის მანდილიც თემს მფარველობს. ორი თემის შუღლის დროს ქალები მანდილით წყვეტენ დავას.

კანონიერი ქორწინების გვერდით, რომში, განსაკუთრებით მოგვიანო პერიოდში, ქალისა და მამაკაცის თანაცხოვრების ძალზე გავრცელებული ფორმა კონკუბინატი გახლდათ. აქ გამორიცხული იყო როგორც ცოლ-ქმრის ნება-სურვილი სამუდამოდ ერთად ცხოვრებისა, ისე პატივისცემა ქორწინების პარტნიორის მიმართ. კონკუბინასთან ერთად ქმარს შეიძლებოდა კანონიერი ცოლიც ჰყოლოდა.

ქმრისადმი ცოლის ღალატი, ადულტერი კლასიკური პერიოდის ათენში ძალიან მკაცრად ისჯებოდა. ქალის მორალური სახის მიმართ დამოკიდებულება ამ პერიოდში გაცილებით მკაცრი იყო წინამორბედ პერიოდებთან შედარებით. მიზეზი ამისა ის გახლდათ, რომ დემოკრატიულ პოლისში ღალატი არა მარტო მეუღლისათვის მიყენებულ შეურაცხყოფად, არამედ საჯარო შეურაცხყოფად მოიაზრებოდა, რადგან იგი საეჭვოს ხდიდა მემკვიდრის კანონიერ სტატუსს, საფრთხეს უქმნიდა ოიკოსის შენარჩუნებას და, შესაბამისად, მთელ საზოგადოებას აყენებდა დარტყმის ქვეშ. როგორც ათენში, ისე რომში, და საერთოდ, პატრიარქალურ საზოგადოებებში გამეფებული იყო „ორმაგი მორალი“, რომელიც ცოლისთვის და ქმრისთვის სრულიად განსხვავებულ ცხოვრების ნირს გულისხმობს. ქალებს მხოლოდ ერთ კაცთან - მეუღლესთან ჰქონდათ სექსუალური ურთიერთობის უფლება, მაშინ, როდესაც მამაკაცს შეეძლო სხვადასხვა სტატუსის ქალთან ჰქონოდა კავშირი ერთი მნიშვნელოვანი გამონაკლისით - მას ეკრძალებოდა კავშირი იმ ქალთან, რომელიც სხვა მამაკაცის მეურვეობის ქვეშ იმყოფებოდა. ავგუსტუსის დროს მიღებული კანონებით ისჯებოდა არა მარტო ის მამაკაცი, რომელიც სხვის ცოლთან დაამყარებდა კავშირს, არამედ ისიც, რომელიც სახელს გაუტეხდა (stuprum) გაუთხოვარ ქალს.

ათენური კანონის მიხედვით, თუ ქმარი დანაშაულის ადგილზე წაასწრებდა ცოლსა და მაცდუნებელს, მას უფლება ჰქონდა მოეკლა კაცი. თუმცა ამ პრაქტიკას ათენში მაინც იშვიათად მიმართავდნენ და უფრო ხშირად ფინანსური კომპენსაციის მოთხოვნით კმაყოფილდებოდნენ. რომში მოღალატე ცოლის სიკვდილით დასჯას კანონი არ მოითხოვდა. ათენისგან განსხვავებით, რომში ადათობრივი სამართლის მიხედვით, ქმარს, რომელიც დანაშაულის ადგილზე წაასწრებდა ცოლს, უფლება ჰქონდა მოეკლა ქალი, ან დაესაჯა იგი როგორც მაშინვე, ისე მოგვიანებით, ოჯახური სასამართლოს შემდეგ (iudicium domesticum). ამავე დროს აუცილებელი იყო, რომ ამ სასამართლოზე ქმარს ცოლის ნათესავები მოეწვია განურჩევლად იმისა, თუ რა სახის ქორწინებაში იმყოფებოდა ქალი - in manu-თი თუ sine manu-თი.

როგორც ათენში, ისე რომში კანონი ავალდებულებდა მოღალატე ცოლის ქმარს, რომ ცოლს აუცილებლად გაყროდა. რომში, თუ კაცი მაშინვე არ გაეყრებოდა ცოლს, იგი დანაშაულის თანამონაწილედ აღიქმებოდა და ისჯებოდა მკაცრად, იმავე კანონებით, რომლებითაც იდევნებოდა leno (ითარგმნებოდა როგორც მაჭანკალი, თუმცა რომში ის მთლიანად ნეგატიური ფენომენია). ქმრის გარდა მოღალატე ქალის დასჯის უფლება მამასაც ჰქონდა. თუ გაუთხოვარ ქალს მამა მამაკაცთან წაასწრებდა, სოლონის კანონმდებლობით, მას შეეძლო ქალიშვილი მონად გაეყიდა. თუმცა პრაქტიკაში ეს ათენში ნაკლებად ხორციელდებოდა. ჩვეულებრივ, ამგვარ ქალიშვილს სახლში გამოკეტავდნენ და არ ათხოვებდნენ. რომში კანონი კიდევ უფრო მკაცრი იყო. მამას, თუ იგი ქალიშვილს სიძვისას თავის ან სიძის ოჯახში წაასწრებდა, შეეძლო მოეკლა ორივე დამნაშავე - ქალიშვილიც და მისი მაცდუნებელიც. დეტალურად განიხილავდნენ ადულტერს ავგუსტუსის მმართველობის პერიოდში შემოღებული კანონები - lex Iulia 23 და 45, რომლებიც რესპუბლიკის ბოლოს საზოგადოებაში გავრცელებული უზნეობის წინააღმდეგ იყო მიღებული. მოღალატე ქალი საჯაროდ დადანაშაულების სუბიექტი ხდებოდა. ათენში ღალატში დადანაშაულებულ ქალს ეკრძალებოდა რელიგიურ დღესასწაულებში მონაწილეობის მიღება და თუ იგი ამას მაინც გაბედავდა, ნებისმიერ პირს უფლება ჰქონდა საჯაროდ ტანსაცმელი შემოეხია მისთვის ან რაიმე სხვა შეურაცხყოფა მიეყენებინა.

საინტერესოა, რომ როგორც ღალატის მიმართ დამოკიდებულება, ისე მოღალატე სუბიექტების დასჯის პრაქტიკა საქართველოში ძალიან ახლო მიმართებაშია ამ ფაქტისადმი საბერძნეთსა და რომში არსებულ დამოკიდებულებებსა და დამნაშავეთა დასჯის წესებთან. ქართული სინამდვილისათვის ამოსავალი, ბუნებრივია, ქრისტიანობის ზნეობრივი პრინციპები გახლდათ, რომლისთვისაც ოჯახის დაშლა ერთგვარ ანომალიას წარმოადგენდა. შესაბამისად, იგი მკაცრად სჯიდა ადულტერს, როგორც განქორწინების ერთ-ერთ საფუძველს. საქართველოში, ისევე როგორც სხვა მართლმადიდებლურ ქვეყნებში, ღალატის - მრუშობის (იხ. მრუშობა) შემთხვევაში ადგილი ჰქონდა არა მარტო განქორწინებას, არამედ სხვადასხვა სახის სასჯელსაც, თუმცა აქაც მოქმედებდა ზემოთ ნახსენები „ორმაგი მორალი“. შესაბამისად, აქაც, ისევე როგორც ათენსა და რომში, კაცისთვის სიძვა მხოლოდ გათხოვილ ქალთან კავშირის დაჭერა იყო, მხოლოდ ეს შეიძლებოდა გამხდარიყო განქორწინებისა და დასჯის საფუძველი. რაც შეეხება ცოლის ქმრისადმი ღალატს, იგი ქმრის ღირსების დამცირებად, შეურაცხყოფად მიიჩნეოდა და ქალისთვის 15 წლით უზიარებლობას აწესებდა. ამას გარდა, ადულტერი ადათობრივი სამართლის მიხედვითაც ისჯებოდა. მოღალატე ცოლს სოფელი საჯაროდ სჯიდა. ქალს გამოიყვანდნენ სოფლის შუაგულში, მოწმენი დაადასტურებდნენ ქალის დანაშაულს, მოხსნიდნენ მანდილს, შესვამდნენ ვირზე პირუკუღმა და კარდაკარ ჩამოატარებდნენ. ქალს ყველა თავზე ლაფს ასხამდა და აფურთხებდა. ამის შემდეგ სხვა ქალების სახლის კარები მისთვის დაკეტილი იყო, სანამ დრო არ გავიდოდა და თავისი კარგი საქციელით წარსულ ამბავს სხვებს არ დაავიწყებდა. ამასთან, როგორც რომში, საქართველოშიც სამართალი ნებას აძლევდა ქმარს, მოღალატე ცოლი ადგილზე მოეკლა. ეთნოგრაფიული მასალების მიხედვით, ხევსურეთში ღალატის შემთხვევაში ქმარი ცოლს ასახიჩრებდა ანუ „გაახაიბრებდა“ - მოსჭრიდა მას ცხვირს ან ხელს, რომ არავის მოსწონებოდა.

მეუღლეთა განქორწინება საბერძნეთსა და რომში არ იყო ლეგალური პროცესი და იგი მეუღლეთა ცალ-ცალკე ცხოვრების ფაქტის კონსტანტირებას წარმოადგენდა. გაყრის ცალკეული ასპექტებთან მიმართებით, რომაული და ბერძნული პრაქტიკა ერთმანეთისაგან განსხვავდებოდა. რომში ადრეული რესპუბლიკის ხანაში გაყრა იშვიათ მოვლენას წარმოადგენდა. „ურღვევი ქორწინება“, როგორც ჩანს, რომაელთათვის როგორც იდეალი, ისე ნორმა უნდა ყოფილიყო. ათენში, პირიქით, გაყრა არც რთული და არც სამარცხვინო მოვლენა არ გახლდათ. ქალის რამდენჯერმე გათხოვებას აქ ხშირად ჰქონდა ადგილი. ბუნებრივია, ეს ქალის სურვილებიდან არ გამომდინარეობდა, პირიქით. როცა ოჯახის საჭიროება მოითხოვდა (მაგ., ოჯახს დაეღუპებოდა მამრობითი სქესის მემკვიდრე), ქალის მამას ყოველთვის ჰქონდა უფლება შეეწყვიტა ქორწინება იმისდა მიუხედავად, სურდა თუ არა მის ქალიშვილს ქმარს გაყროდა. ათენში გაყრა ძირითადად ორმხრივი შეთანხმებით ხდებოდა და მისი ინიციატორი ორივე მხარე შეიძლებოდა ყოფილიყო. რომში ქორწინების ტიპის შეცვლის და sine manu-თი ქორწინების დროს გაყრის პროცესი გაადვილდა. გამოთქმულია მოსაზრება, რომ გვიანი რესპუბლიკის საქორწინო კანონმა ქალებს განსაკუთრებული თავისუფლება და ღირსება მიანიჭა. შულცის მიხედვით, „ცივილიზაციის ისტორიაში პირველად... კანონი ქორწინების ჰუმანისტურ იდეას ეფუძნებოდა, ის ორი თანასწორი პარტნიორის თავისუფალი და თავისუფლად შეწყვეტადი კავშირი იყო“¹⁵. თუმცა ეს მაინც არ ნიშნავს იმას, რომ ქალებს თავისუფალი არჩევანი ჰქონდათ. sine manu-თი ქორწინების შემთხვევაში არ უნდა დაგვავიწყდეს ის უფლებები, რომლებიც ქალის მიმართ მის მამას ჰქონდა. გაყრის შემდეგ როგორც ათენში, ისე რომში, ბავშვები მამის ოჯახში რჩებოდნენ (იხ. განქორწინება, საბერძნეთი; განქორწინება, რომი).

საქართველოში, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, განქორწინების ერთ-ერთი საფუძველი ცოლის სიძვა იყო (ღალატისთვის დაწესებული სასჯელისათვის იხ. ზემოთ). განქორწინების საფუძველად ასევე ითვლებოდა ცოლის ავადმყოფობა; ქორწინებამდე ცოლის ორსულობა; ცოლის ქეიფი უცხო მამაკაცთან; აბანოში ცოლის უცხო მამაკაცთან ყოფნა; ქმრის ნებართვის გარეშე საცირკო სანახაობაზე დასწრება; ერთი მეუღლის მიერ მეორის მოწამლვის მცდელობა და ასევე ე.წ. სოდომური ცოდვები (იხ. მამათმავლობა). ამასთან დამნაშავე მხარეს სხვადასხვა შემთხვევაში სხვადასხვა სასჯელი ეკისრებოდა ( იხ. განქორწინება, საქართველო).

ვახტანგ VI-ის კანონმდებლობიდან აშკარად ჩანს, რომ განქორწინების ინიციატივა მამაკაცს ეკუთვნოდა, ქალს არ ჰქონდა ამ საკითხის დასმის უფლება. მაგრამ ამ კანონმდებლობასთან ერთად, ცოლ-ქმრის განქორწინების - გაყრის დროს მოქმედებდა ადათობრივი სამართლის ნორმები, რომლებიც სხვადასხვა კუთხის მიხედვით განსხვავებული იყო. ასე მაგალითად, სვანეთში ქმარს არ შეეძლო გაეგდო, ე.ი. გაყროდა ცოლს, ეს დანაშაულად ითვლებოდა და ისჯებოდა ცოლის ნათესავთაგან სისხლით ან მატერიალური ჯარიმით, რომელსაც „ნაცვრიერ“ ეწოდებოდა. ბუნებრივია, რომ არც ცოლს ჰქონდა ქმრისაგან გაქცევის (სხვასთან წასვლის) უფლება. საინტერესოა, რომ ამ შემთხვევაში მომტაცებელი და ქალის მშობლები იმავე სამართლებრივ ნორმას ექვემდებარებოდნენ, რომელსაც მიმტოვებელი ქმარი. საერთოდ, არც ქალის და არც კაცის უშვილობა ვახტანგ VI-ის კოდექსით განქორწინების საფუძველი არ იყო. თუმცა თუ სვანს უშვილო ცოლი შეხვდებოდა ან მარტო ქალიშვილები შეეძინებოდა, ცოლისა და მშობლების ნებართვით მას შეეძლო მეორე ცოლი მოეყვანა ან ბავშვი გაეჩინა სხვა ქალისაგან. მაგრამ ასეთი შემთხვევები იშვიათი იყო. ხევსურეთში თუ კაცი ცოლს უშვილობის გამო გაეყრებოდა, რისი უფლებაც არ ჰქონდა, მას „სამწუნობროს“ - თექვსმეტი ძროხის გადახდა ეკისრებოდა, ამასთან იგი იხდიდა „ნამაშვრალს“, ანუ ქალს იმდენ ძროხას აძლევდა, რამდენი წელიც მათ ერთად ჰქონდათ ნაცხოვრები, ოღონდ პირველი და ბოლო წლის გამოკლებით (იხ. ოჯახი, მთა).

საქართველოს აღმოსავლეთ მთაში საინტერესოა ქალის მხრიდან ქმართან გაცილების ერთი წესი, რომელსაც „კვეთილში ჩასმა“ ეწოდება. ამ შემთხვევაში, ხევსურეთსა და ფშავში ქმრისგან წასულ ქალს ქმრისთვის პირობა უნდა მიეცა, რომ საუკუნოდ უქმროდ დარჩებოდა და თუ იგი პირობას დაარღვევდა, მას სიკვდილი არ ასცდებოდა. არსებობდა „კვეთილში ჩასმის“ სხვა მიზეზებიც (იხ. კვეთილში ჩასმა).

დაუქორწინებელი მშობლებისაგან გაჩენილი ბავშვები, როგორც საბერძნეთში, ისე რომში უკანონოდ ითვლებოდნენ. თუმცა მათ შორის იყო ერთი სპეციფიკური განსხვავება. ძვ. წ. 451 წ-ის პერიკლეს კანონის შემდგომ, თუ ათენელი მამაკაცი არაათენელს მოიყვანდა ცოლად, ეს ქორწინება კანონიერად არ მიიჩნეოდა, შესაბამისად, ამ ქორწინებისაგან გაჩენილი შვილებიც უკანონოდ ითვლებოდნენ. ისინი, ბუნებრივია, ვერ მიიღებდნენ მოქალაქის სტატუსს, მაგრამ ამასთანავე მათ არც მემკვიდრეობის უფლება ჰქონდათ. რაც შეეხება შვილს ისეთი ათენელი მშობლებისა, რომლებიც ქორწინებაში არ იმყოფებოდნენ, მას მემკვიდრეობის უფლება არ ჰქონდა, თუმცა, შესაძლებელია, ჰქონოდა მოქალაქეობა. რომში დაუქორწინებელი მშობლებისაგან გაჩენილ ბავშვებს არ ჰქონდათ მემკვიდრეობის უფლება, მაგრამ ისინი მოქალაქეები იყვნენ, თუ მათ დედას ჰქონდა რომის მოქალაქეობა, რადგან ასეთი ბავშვები რომში ნათესაური კავშირით მხოლოდ დედასთან იყვნენ დაკავშირებული. რომში უკანონო ბავშვების რამდენიმე სახეობა არსებობდა, რომელთა შორისაც მოგვიანო ხანებში ყველაზე მეტი პრივილეგიები კონკუბინატში გაჩენილ ბავშვებს ჰქონდათ (იხ. უკანონო ბავშვი, რომი). აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ უკანონო ბავშვთა რამდენიმე სტატუსის არსებობა გამოწვეული იყო იმ შეზღუდვებით, რომლებიც რომაელი მოქალაქეებისთვის ქორწინებაში შესასვლელად იყო დაწესებული (იხ. ქორწინება, რომი).

საქართველოში ქორწინების გარეშე გაჩენილ ბავშვს, ანუ „სიძვით შობილს“ ნაბიჭვარი ეწოდებოდა და მისი უფლებები განსაზღვრული იყო მამის წოდებრივი უფლებებით. იგი მშობლების უძრავი ქონების კანონიერ მემკვიდრედ არ ითვლებოდა (იხ. ნაბიჭვარი).

ანტიკურ საზოგადოებებში ქალის უფლებების კუთხით საყურადღებოა მემკვიდრეობის საკითხი. კლასიკური ეპოქის ათენში არსებობდა სპეციფიკურად ბერძნული ინსტიტუტი - ეპიკლეროსი. ოჯახში, რომელსაც მამრობითი მემკვიდრე არ ჰყავდა, საგვარეულო ხაზი ქალიშვილს უნდა გაეგრძელებინა. სწორედ ქალიშვილს ეწოდებოდა „ეპიკლეროსი“, რაც სიტყვასიტყვით „საკუთრებასთან მყოფს“ აღნიშნავს. მართლაც, ეპიკლეროსი თითქოს იყო მამისეული ქონების მემკვიდრე, მაგრამ რეალობაში ნამდვილი მემკვიდრე მისი ვაჟიშვილები იყვნენ. ეპიკლეროსი მკაცრად იყო ვალდებული ოჯახის უახლოეს ნათესავს გაჰყოლოდა. თუ ქალი ეპიკლეროსი უკვე გათხოვების შემდეგ გახდებოდა, იგი იძულებული იყო ქმარს გასცილებოდა და მამისეულ ოჯახში დაბრუნებულიყო, რათა შემდეგ უკვე ეპიკლეროსისათვის დადგენილი წესების თანახმად გათხოვილიყო და მამისეული საოჯახო ხაზი გაეგრძელებინა. ქორწინების აღმნიშვნელ ბერძნულ ტერმინს „ეკდოსისს“, რომელიც სიტყვა-სიტყვით სესხებას ნიშნავს, ყველაზე უკეთ სწორედ ეს - ეპიკლეროსის ინსტიტუტი გამოხატავს. ქალი მართლაც იყო ის ნივთი, რომელსაც მამა სხვა ოჯახის კირიოსს ასესხებდა, რათა ქალს თავისი მოვალეობა, ვითარცა ცოლსა და დედას, იმ ოჯახში შეესრულებინა. მაგრამ ქალის კირიოსს უფლება ჰქონდა გასესხებული ნივთი უკან გამოეთხოვა. ამის საჭიროება, უპირველეს ყოვლისა, სწორედ ოჯახის შენარჩუნების დროს დგებოდა. როცა მამისეულ ოჯახს ეს ესაჭიროებოდა, ეპიკლეროსი საგვარეულო ხაზის გამგრძელებლად უნდა დაბრუნებულიყო და არავინ ეკითხებოდა, უნდოდა თუ არა მას ეს. ეპიკლეროსის ეს სპეციფიკურად ათენური ინსტიტუტი ნათელი მაგალითია იმისა, რომ ქალი ვალდებული იყო თავისი გენერაციული ფუნქცია უპირველესად მამისეული ოჯახის წინაშე შეესრულებინა.

ქალის ქონებრივი უფლებების თვალსაზრისით განსხვავებულ სურათს ვხედავთ სპარტაში. აქ მემკვიდრე ქალი - πατρούχος რეალურად წარმოადგენდა მამისეული სამკვიდროს მფლობელს, ანუ მას დამოუკიდებლად ხელეწიფებოდა თავისი საკუთრების განკარგვა-სურვილისამებრ ჩუქება თუ დახარჯვა. თუმცა ათენელი ეპიკლეროსის მსგავსად ისიც ვალდებული იყო ცოლად იმას გაჰყოლოდა, ვისაც მას ამ სფეროში უფლებამოსილნი პირნი დაუდგენდნენ. სპარტაში პატრუხოსების ბედს მეფეები განკარგავდნენ.

რომაელი ქალის მემკვიდრეობის უფლება, როგორც ჩანს, სხვადასხვა პერიოდში განსხვავებული იყო. ადრეულ ხანაში ოჯახის უფროსის - paterfamilias-ის ცოლი (ისევე როგორც მისი შვილები) საკუთრებას არ ფლობდნენ. in manu-თი ქორწინების ქვეშ მყოფი ცოლები ქმრის ოჯახში მხოლოდ filiae loco-ს მათეული სტატუსით იყვნენ დაცულნი.¹⁶ მოგვიანებით, გარკვეული პერიოდის მანძილზე მათ არ ჰქონდათ უფლება I კლასის მემკვიდრენი ყოფილიყვნენ (იხ. Lex Voconia ძვ. წ. 169 წ.). როგორც ჩანს, კანონი რომაელი ქალების მემკვიდრეობის უფლებას ზღუდავდა. ასე მაგალითად, თუ ქმარს ანდერძი დაწერილი არ ჰქონდა, ცოცხლად დარჩენილ მეუღლეს სამკვიდრო იმ შემთხვევაში ეძლეოდა, თუ წინა რიგის მემკვიდრეები არ არსებობდნენ. ქალი შეზღუდული იყო ანდერძის დაწერაში. მან მხოლოდ მოგვიანებით მიიღო ეს უფლება, ოღონდ ამისათვის მას უნდა შეეცვალა ოჯახი -(ლეგალური ფორმალობა). გვიანდელ პერიოდში ბევრი რომაელი ქალი დიდ საკუთრებას ფლობდა, თუმცა ოჯახები განსხვავდებოდნენ იმის მიხედვით, თუ რა მასშტაბით შეეძლო ქალს საკუთრება განეკარგა. რომაელი მატრონას საკუთრება მოიცავდა ტყეებს, გაქირავებულ ager publicus-ს, სასოფლო დასახლებებსა და საიჯარო მიწებს. ცალკეულ შემთხვევებში, რთულდება იმის დადგენა, ესა თუ ის კონკრეტული ქალი მხოლოდ ამა თუ იმ ქონების მენეჯმენტს აწარმოებდა, თუ თვითონ იყო მესაკუთრე.

საქართველოში ქალს ჰქონდა მემკვიდრეობის უფლება. მას შემდეგ რაც იუსტინიანუსმა სპეციალური კანონი მიიღო ქალის მემკვიდრეობითი უფლებების შესახებ, ეს კანონი, როგორც ჩანს, საქართველოშიც გავრცელდა. ქალი საქართველოში ქონებრივი ურთიერთობის სუბიექტს წარმოადგენდა. IX-X სს-ის წერილობითი ძეგლის მიხედვით, მას აქვს მამულის მემკვიდრეობის მიღების უფლება. ის ფაქტი, რომ მის ქმარს არ შეუძლია მისი მზითვის განკარგვა, მეცნიერებს აფიქრებინებს, რომ ქალს ოჯახში საკუთრების მხრივ მაღალი უფლებრივი მდგომარეობა ჰქონდა. საზოგადოდ, საქართველოსთვის დამახასიათებელი იყო შუა საუკუნეების ცივილიზებული ქვეყნებში (ბიზანტია) მოქმედი მეუღლეების ქონებრივი ურთიერთობის სამართლებრივი მოწესრიგება.

და ბოლოს, სანამ საბერძნეთში არამოქალაქე ქალების ცხოვრების წესს შევეხებოდეთ, სპარტელი ქალების სოციალურ სტატუსს შევაჯამებთ. ზემოთ ჩვენ ათენელ ქალებთან შედარებით სპარტელი ქალების მაღალ სოციალურ სტატუსზე ვმსჯელობდით, თუმცა აღვნიშნეთ ისიც, რომ ტერმინ „მაღალ სტატუსს“ ამ კონტექსტში მხოლოდ რელევანტურად თუ გამოვიყენებთ. სპარტელ ქალს, ისევე როგორც მამაკაცს, მკაცრად ევალებოდა შვილების გაჩენა. ამგვარად, შვილოსნობა სახელმწიფოს უპირველესი საზრუნავი იყო. ამ მიზნის მისაღწევად სახელმწიფომ დაადგინა, რომ ყველა მამაკაცი ვალდებული იყო ცოლი მოეყვანა. ამას გარდა, ახალგაზრდა ცოლის პატრონ მოხუცებულ კაცს უფლება ეძლეოდა, თუკი ვინმე ლამაზი ჭაბუკი მოეწონებოდა, თავის ცოლთან მიეშვა, რათა ამ უკანასკნელთ შვილები გაეჩინათ, რომელთაც შემდგომ იგი საკუთარ შვილებად აღიარებდა. ასევე კეთილშობილ ჭაბუკს, რომელსაც სხვისი ცოლი მოეწონებოდა, შეეძლო ქმრისთვის მის ცოლთან ურთიერთობის ნება ეთხოვა, რათა ამ ქალისაგან კეთილშობილური სისხლის ღირსეული მემკვიდრეები გაეჩინა (პლუტარქოსი, ლიკურგოსი, 15). ცხადია, რომ თავად ქალს არავინ ეკითხებოდა, რამდენად უნდოდა მას „გასესხებული“ ყოფილიყო, რათა ქორწინების გარეთ შვილები გაეჩინა. შვილოსნობას, უფრო ზუსტად კი საუკეთესოთა ჯიშის გამრავლებას, ემსახურებოდა სპარტელი ქალიშვილების აღზრდის, ერთი შეხედვით, უცნაური ასპექტი - განსაკუთრებული ყურადღება ქალიშვილების ფიზიკური სიჯანსაღის მიმართ. ჭაბუკების მსგავსად, სპარტელ ქალიშვილებს სირბილს, ჭიდაობას, შუბისა და დისკოს ტყორცნას ასწავლიდნენ. ძველებს მიაჩნდათ, რომ ამგვარად აღზრდილი ქალიშვილები სახელმწიფოს ძლიერ და ჯანსაღ ნაშიერთ გაუჩენდნენ. ყოველივე ამის გათვალისწინებით შეიძლება ითქვას, რომ სპარტელი ქალი არანაკლებ, თუ არა მეტად, იდგა სახელმწიფოს სამსახურში და რომ სახელმწიფო აქაც განსაზღვრავდა მისი თავისუფლების ხარისხს. ქალის თავისუფლება კი იმ მასშტაბის იყო, რა მასშტაბიც სახელმწიფოს იდეოლოგიისა და მისი სოციალ-პოლიტიკური მოწყობისათვის ხელისშემშლელი არ იქნებოდა.

საბერძნეთში არამოქალაქე ქალებს მოქალაქე ქალებისაგან განსხვავებული ცხოვრების ნირი ჰქონდათ. პოპულარული პროფესია მეძაობა იყო, რომელსაც სხვადასხვა ფენის ქალები ეწეოდნენ - მონები, გააზატებულები და თავისუფალი არამოქალაქე ქალები. არცთუ იშვიათად მონა-მეძავი ახერხებდა თავისუფლება მოეპოვებინა, რის შემდეგაც ამ სფეროში ბიზნესს თავად იწყებდა. ათენში მაცხოვრებელ ქალთაგან ასე თუ ისე მნიშვნელოვანი თანხის განკარგვა მხოლოდ მათ შეეძლოთ.

სოციალურად ყველაზე მაღალ საფეხურზე მდგომ მეძავებს ჰეტერები ეწოდებოდათ და მათი ფუნქცია მამაკაცთა გართობა იყო. ამისათვის მათ ინტელექტუალურად წვრთნიდნენ, ასწავლიდნენ პოეზიასა და მუსიკას. აკი ამბობს კიდეც დემოსთენეს ორატორი, რომ ჰეტერები სიამოვნების მისაღებად გვყავსო (დემოსთენე, LIX, 122). ჰეტერათა შორის იყვნენ ისეთებიც, რომლებიც თავიანთი დროის ინტელექტუალურ ელიტასთან იყვნენ დაკავშირებულნი.

ასევე განსხვავდებოდა სხვადასხვა სოციალური ფენის რომაელ ქალთა ცხოვრება. მონა ქალი ბატონის სახლში შინამოსამსახურის (ancilla) მოვალეობას ასრულებდა. ზოგიერთი მონა ქალი გარკვეული უნარებით - კერვის, ქსოვის, თმის დავარცხნის და ა.შ. იყო დაჯილდოვებული და ამ საქმიანობას მისდევდა. ზოგიერთი მათგანი პატარა საწარმოში მუშაობდა. სხვები ძიძის მოვალეობებს ასრულებდნენ. რომში ზოგიერთი სახლი საროსკიპო გახლდათ, ისევე როგორც ზოგიერთი საჭმელ-სასმელი დაწესებულება. აქ მცხოვრები მონა ქალები შესაბამის საქმიანობას ეწეოდნენ. ისევე როგორც საბერძნეთში, მონა გოგონათა ნაწილს რომშიც წვრთნიდნენ და მათაც ასწავლიდნენ ცეკვას, სიმღერას, მსახიობობას. განთავისუფლებული მონა ქალის - libertina-ს პერსპექტივები დიდი არ გახლდათ: ის შეიძლება გამხდარიყო მეძავი (meretrix, mulier quaestuaria), მსახიობი-მოცეკვავე (mima), ან თუ მას გაუმართლებდა, შეეძლო შეექმნა ოჯახი, ოღონდ ეკრძალებოდა სენატორის ოჯახის მამაკაცთან ქორწინება. მას შეეძლო მხოლოდ მისი კონკუბინა ყოფილიყო.

ამდენად, ქალის იურიდიული და სოციალური სტატუსის მიმოხილვამ კლასიკური ეპოქის ათენის და სპარტის, რომის რესპუბლიკისა და შუა საუკუნეების საქართველოს ფეოდალური მონარქიის კონტექსტებში კიდევ ერთხელ ცხადყო, თუ რაოდენ დაქვემდებარებული იყო ქალის მდგომარეობა პატრიარქალურ საზოგადოებაში. ქალი დემოკრატიულ ათენშიც კი ერთობ, რომ არა ვთქვათ ყველაზე მეტად (ვგულისხმობთ ჩვენ მიერ განხილულ სივრცეებს), უუფლებო სუბიექტად, ლეგალურად არაავტონომიურ არსებად გვევლინება. მიზეზი ამ განსაკუთრებული უუფლებობისა, როგორც ვნახეთ, ბერძნული პოლისის პოლიტიკური მოწყობის სპეციფიკა, სახელმწიფოებრივი ინტერესები გახლდათ. საერთოდაც, ქალის მდგომარეობას სხვაგანაც საზოგადოებრივი და სახელმწიფო მოწყობა და იდეოლოგიის მთლიანი კონტექსტი განაპირობებდა. საქართველოშიც ქალის დაქვემდებარებული სტატუსი და მისი სამოქმედო სივრცის სივიწროვე გამომდინარეობდა, ერთი მხრივ, შუა საუკუნეების ფეოდალური მოწყობის პრინციპიდან, რომლისთვისაც არ იყო დამახასიათებელი ქალისა და მამაკაცის თანასწორუფლებიანობა, ხოლო, მეორე მხრივ, ქრისტიანული მოძღვრებიდან, რომელიც მამაკაცს დედაკაცის გონად მიიჩნევდა (პავლე მოციქული).

ამასთან, სამი სხვადასხვა ეპოქის მიუხედავად, ერთობ საგულისხმო პარალელები გამოვლინდა ქალთან დაკავშირებული სამართლებრივი ინსტიტუტების და სოციალური როლების კუთხით (გამომდინარე იქიდან, რომ ქალი ამ საზოგადოებებში საჯარო სფეროში არ იყო წარმოდგენილი, ყურადღება მთლიანად საოჯახო სივრცეში ქალის ფუნქციონირებას დაეთმო). ასე მაგალითად, სამივე საზოგადოებაში კონცეპტუალურად მსგავსია საქორწინო ინსტიტუტები (ნიშნობა, მზითვი. მეტნაკლებად სპეციფიკურ სიტუაციას ამ მხრივ სპარტაში ვხვდებით), ქალი შეზღუდულია პარტნიორის არჩევაში, მას ადრეულ ასაკში აქორწინებენ, განსაკუთრებით გამახვილებულია ყურადღება საპატარძლოს ქალწულობაზე. როგორც ათენსა და რომში, ისე საქართველოში გაბატონებულია ე.წ. „ორმაგი მორალი“, ძალიან მკაცრია ცოლის ქმრისადმი ღალატის მიმართ დამოკიდებულება, გასაოცრად მსგავსია მოღალატე ცოლის დასჯის პრაქტიკა როგორც საკანონმდებლო დონეზე, ისე ადათობრივი სამართლის ნორმების მიხედვით. განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს მამის, და საერთოდ, მამისეული ოჯახის, ფართო უფლებამოსილება გათხოვილ ქალზე. ამ მხრივ საქართველოში ერთობ საინტერესოა ადრეულ პერიოდში დადასტურებული ქორწინების ის ფორმა, რომელშიც მამამძუძეობის ტრადიციის მიხედვით, ქალის ვაჟიშვილი საერთოდაც ქალის ოჯახში იზრდებოდა. მამისეული ოჯახის დიდ უფლებებს ადასტურებს ქორწინების აღმნიშვნელი ქართული და ბერძნული ტერმინები: ბერძნული „ეკდოსისი“ სესხებას ნიშნავს, ქართულად კი ქალის დაქორწინებას „გათხოვება“ ეწოდება და ამდენად, ორივე მათგანი აღნიშნავდა ქალის მამის მიერ ქალის თხოვებას/სესხებას სხვა ოჯახის მეთაურისთვის, რათა ქალს იქ თავისი ფუნქციები როგორც მეუღლესა და დედას შეესრულებინა.

ბუნებრივია, ქრისტიანული ნორმები და შუა საუკუნეების საოჯახო სამართლის პრინციპები გარკვეულწილად განსხვავებულს ხდის ქალთან დაკავშირებულ სამართლებრივ ინსტიტუციებს. ამასთან, საქართველოში, განსხვავებით ათენისაგან (და გარკვეულწილად რომისაგანაც), ქალი სამართლებრივი ურთიერთობის სუბიექტს წარმოადგენს. აქ უფრო მაღალია ქალის ქონებრივი და მემკვიდრეობითი უფლებები, რასაც განაპირობებდა, როგორც ზევით აღვნიშნეთ, საქართველოში მოქმედი შუა საუკუნეების ცივილიზებული ქვეყნებისთვის დამახასიათებელი ქონებრივი ურთიერთობის სამართლებრივი მოწესრიგების მექანიზმები. გაცილებით რთულად მისაღწევი ხდება საქართველოში განქორწინება, რაც უპირველესად, ქრისტიანული მოძღვრების მიხედვით ოჯახის დაშლის ანომალიად გააზრებას ეფუძნებოდა. ვფიქრობთ, პარალელები, ისევე როგორც კონკრეტული კონტექსტის მიერ განპირობებული განსხვავებები კიდევ შეიძლება დაიძებნოს, რაშიც მკითხველი, ალბათ, კონკრეტული სტატიების კითხვის დროს დარწმუნდება. ამჟამად ჩვენ ყურადღება მხოლოდ არსებით მომენტებზე გავამახვილეთ.

და ბოლოს, რა შეიძლება ითქვას საზოგადოებრივ ცნობიერებაში არსებული კლიშეების თაობაზე ქალის ამგვარ დაქვემდებარებულ მდგომარეობასთან დაკავშირებით, ქალებისა, რომლებიც, არისტოტელეს თქმით, მთელი თავისუფალი მოსახლეობის ნახევარს ქმნიდნენ და რომელთა ღირსეულად ყოფნა საჭირო უნდა ყოფილიყო იმ სახელმწიფოსთვის, რომელიც ღირსეული მოწყობისაკენ მიისწრაფვოდა? (არისტოტელე, პოლიტიკა, 1260b16). ბერძნულ ცნობიერებაში ამ მხრივ ორი მიმართულება იყო გამოკვეთილი. ერთი, ე.წ. ქალთმოძულეობითი, რომელიც ქალის ამგვარ დაქვემდებარებულ მდგომარეობას ამართლებდა - იგი ქალს მისი ბუნებით განპირობებული უარყოფითი ნიშან-თვისებებით ამკობდა და აქედან გამომდინარე კაცობრიობის უდიდესი მონაპოვრის - ცივილიზაციის მტრად განიხილავდა. მეორე დამოკიდებულება, რომელიც კლასიკურ ეპოქაში იღებს დასაბამს, როგორც ჩანს, ამ ტრადიციულ იდეოლოგიაში სუსტ წერტილებს პოულობდა, ან სულაც უპირისპირდებოდა მას. ქალი მამაკაცს პიროვნულ დონეზე პირველმა სოფოკლემ გაუთანაბრა (მის პერსონაჟ ქალებს იგივე იდეალური მახასიათებლები აქვთ, რაც მის მამაკაც გმირებს). ევრიპიდე კი დაუღალავად ამტკიცებდა ქალური ღირებულებების აუცილებლობას, როგორც საოჯახო, ისე საჯარო სივრცეებში. განსაკუთრებით რადიკალური ქალის ფუნქციისა და როლის გააზრების კუთხით პლატონი აღმოჩნდა. იგი თვლიდა, რომ სახელმწიფოს არ უნდა უგულებელეყო ქალების სამსახური, რადგან თუ ქალებს მამაკაცების მსგავს აღზრდა-განათლებას მივცემდით, ისინიც შეძლებდნენ სახელმწიფოსთვის იმავე ფუნქციების შესრულებას, რომლებსაც მამაკაცები აღასრულებდნენ. მართალია, ქალის როლის შეცვლისას პლატონი ცალსახად სახელმწიფოს ინტერესებიდან ამოდიოდა, მაგრამ ფაქტია, საჯარო სივრცეში ჩართვით იგი ქალს თვითრეალიზაციის ახალ ასპარეზს უხსნიდა.

რომში, სადაც სქესთა დიმორფიზაციას ამგვარად გამოკვეთილი ხასიათი ნაკლებად ჰქონდა, ქალის უარყოფითი გააზრება ქალთმოძულეობითი იდეოლოგიის დონეზე არ ჩამოყალიბებულა. თუმცა რომაელთა გააზრებითაც ქალები იყვნენ ემოციურნი, ირაციონალურნი, ინტელექტუალურად მამაკაცზე დაბალ დონეზე მდგარნი და ა.შ. ანუ აქაც მრავლად მოიპოვებოდა ის არგუმენტები, რომლებიც ქალისთვის საჯარო სივრცის დაკეტვას გამართლებულად მიიჩნევდნენ.

ამასთან, რომშიც გაისმოდა საპროტესტო ხმები ქალის ამგვარი გააზრების წინააღმდეგ. ასე მაგალითად, სტოიკოსი მუსონიოსი აღიარებდა ქალების გონიერებასაც და სიქველის მიმართ მათ მიდრეკილებასაც. ჩემი აზრით, ყველა ადამიანური საქმიანობა საერთოა ქალებისა და კაცებისათვის და არაფერი არ არის აუცილებლობის ძალით ან ერთის, ან მეორისათვის ექსკლუზიური. თუმცა, ზოგიერთი საქმიანობები, უფრო მეტად მისადაგებულია ერთის ბუნებისათვის, სხვანი კი - მეორისათვის, - წერდა ფილოსოფოსი (მუსონიუსი, 13 შმდგ.). სენეკაც პრინციპში ბუნების მიერ ქალისთვის მინიჭებულ უნარებს აღიარებდა.

ქალის გააზრება ქართულ ცნობიერებაში, მისი დაქვემდებარებული მდგომარეობის ახსნა თუ გამართლება ჯერ კიდევ კვლევის საწყის ეტაპზეა.¹⁷ რაც შეეხება ქართველი ქალის იდეალს, ეს იდეალი სრულ შესატყვისობაში იყო ქრისტიანული მსოფლმხედველობის მიხედვით ჩამოყალიბებულ ქალის ხატთან და, პრინციპში, -მარადიული ქალურობის ზოგად მახასიათებლებთან. ქალი უნდა ყოფილიყო ნაზი, ლამაზი, რბილი, ალერსიანი, პასიური და უმწეო, მიჯაჭვული ოჯახზე. ამასთან, ლ.სურმანიძის დაკვირვებით, ქართული ცნობიერების უმთავრესი იდეა - სამშობლოსათვის თავდადება ქალისაგან მოითხოვდა, რომ მას აღეზარდა თავისი ქვეყნისთვის თავგანწირული, ქრისტიანული მორალის მატარებელი ვაჟკაცები. საინტერესოა, რომ ქალის სუსტ და უმწეო არსებად გააზრებასთან ერთად, ქალის აღმნიშვნელ სემანტიკურ ველში საპატიო ადგილს იკავებს ტერმინი „დედაკაცი“, რაც გასაკვირი არაა საქართველოს პოლიტიკური კონტექსტიდან გამომდინარე. მუდმივი ძნელბედობის გამო ქალი ოჯახში ხშირად მამაკაცის ფუნქციასაც ითავსებდა, რამაც გამოიწვია მისი აღქმა როგორც სრულფასოვანი წევრისა საოჯახო უღლის გამწევ წყვილში.¹⁸ და მიუხედავად იმისა, რომ ქალის ამგვარი გააზრება თითქოსდა წინააღმდეგობაშია „მარადიული ქალურობის“ მახასიათებლებთან, დედაკაცის ფენომენს ქართულ ცნობიერებაში მხოლოდ დადებითი შინაარსი აქვს. ამასთან, ცალკეული გამონაკლისების გარდა, კულტურულ კონტექსტში აშკარად არ იკვეთება ქალთმოძულეობითი ტენდენცია. ვფიქრობთ, ქართულმა ხასიათმა საინტერესოდ დაძლია ქალის მიმართ შიში - ქალთმოძულეობითი ტენდენციის საფუძველი. მან შექმნა დედის იდეალიზირებული ხატი, ანუ როგორც ფსიქოლოგები ამბობენ, საქართველოში მოქმედებდა არა ქალის, არამედ დედის კულტი, ფასობს დედა, რომელიც ასრულებს სწორედ იმ მოვალეობებს და ფუნქციებს, რომლებიც მისგან საზოგადოებას სჭირდება. თუმცა ამის პარალელურად ქართულ კონტექსტში ქალის მიმართ სხვა ძალიან საყურადღებო ტენდენციებიც ვლინდება, რაც სამომავლო გამოკვლევათა საგანია.

__________________

1. რადგან ჩვენ საბერძნეთისა და რომის ისტორიის ზემოთ დასახელებულ პერიოდებს განვიხილავთ, ამიტომ შემდგომში ყოველ ჯერზე ჩვენ ამ პერიოდებს აღარ მივუთითებთ.

2. უნდა აღინიშნოს, რომ მონაცემების სიმწირიდან გამომდინარე, მეცნიერებაში არ არის ცალსახა პოზიცია სპარტელი ქალების ცხოვრების სხვადასხვა სფეროს თუ მათ სოციალურ სტატუსთან დაკავშირებით. იხ. Cartledge P., „Spartan Wives: Liberation or Licence?“, Classical Quarterly 31, 1981, 84-105.

3. Arthur M., „Review Essay: Classics“, Signs, Winter, 1976, 399.

4. ამ საკითხის შესახებ იხ. ტონია ნ., ნადარეიშვილი ქ., ანტიკური სამყაროს ქალთა პორტრეტები, თბილისი, 2003.

5. Cartledge, 1981, 98. სპარტაში მზითვის არარსებობის შესახებ იხ. ჰერმიპოსი ფრ. 87; პლუტარქოსი, მორალიები, 227F; ელიანე, ნაირ-ნაირი ამბები VI. 6;

6. The Oxford Classical Dictionary, ed. by Hammond N. G. L. and Scullard H. H., 19702, შემდგომში OCD, სტატია „Marriage, Law of, Roman“ , 649.

7. Бартошек М., Римское Право, Москва, 1989, სტატია Matrimonium, გვ. 213-214. თუმცა სხვები არ იზიარებენ რომაული ქორწინების ამგვარ დახასიათებას (იხ. იქვე, 214).

8. ივ. ჯავახიშვილი, თხზ. ტ. VI, თბ., 1982, 146.

9. ივ. ჯავახიშვილი, თხზ. ტ. VI, თბ., 1982, 150.

10. Clark G., „Roman Women“ in: Greece and Rome Studies, Woman in Antiquity, ed. I. McAuslan and P. Walcot, Oxford, 1996, 44.

11. Hans Schiltbergers, Reisebuch, Tübingen, 1885, 98-99.

12. ბარტოშეკი რომში ქორწინების ორი ფორმის არსებობას არ იზიარებს. იხ. Бартошек, 1989, 214.

13. OCD, სტატია „Woman, position of“, 1139.

14. ივ. ჯავახიშვილი, თხზ. ტ. VI, თბ., 1982, 153.

15. Schulz F., Roman Classical Law, Oxford, 1951, 103. 76

16. OCD, statia „Women, position of“, 1139.

17. უნდა აღინიშნოს, რომ 90-იანი წლების შემდეგ ნელ-ნელა იწყება ამ საკითხის კვლევა. გამოქვეყნებულ იქნად. კიზირიას, გ. ნიჟარაძის, ლ. სურმანიძის და სხვა მეცნიერთა საყურადღებო გამოკვლევები. საქართველოში მუშაობდა გაეროს პროექტი „ქალები განვითარების პროცესში“ და სხვ.

18. იხ. სურმანიძე ლ., ქალი ქართულ მენტალიტეტში, გაეროს პროექტი „ქალები განვითარების პროცესში“, თბილისი,1998.

დემოკრატიის განვითარების, დემოკრატიული ფასეულობების დამკვიდრებაში დიდი წვლილი შეიტანეს ანტიკურობის დიდმა კანონმდებლებმა და რეფორმატორებმა.

ათენის დემოკრატიულ განვითარებას საფუძველი დაუდო სოლონის (ძვ. წ. VI ს.) პოლიტიკურმა და სამეურნეო რეფორმებმა. მაგრამ სოლონს წინამორბედიც ჰყავდა - დრაკონი - ათენის პირველი კანონმდებელი (ძვ. წ. VII ს.). არქონმა დრაკონმა მოქმედი სამართლის ნორმები ჩაიწერა, მან კანონმდებლობაში ჩართო არა მხოლოდ ძველი დროის სამართალი, არამედ ახალი ნორმებიც, რომლებიც ძვ. წ. VII ს-ის ათენის სოციალურ-ეკონომიკურ მდგომარეობას ასახავდა. არისტოტელეს თქმით, დრაკონი ის პოლიტიკური რეფორმატორია, რომელმაც ყველა ათენელის, რომელსაც შეეძლო თავისი ხარჯით მძიმედ შეირაღებული მეომარი ყოფილიყო, პოლიტიკური სრულუფლებიანობა აღიარა. დრაკონმა, პირველი დაწერილი კანონის შემომტანმა, მოქალაქეები ქონებისა და თანამდებობებზე არჩევის უფლების მიხედვით კლასებად დაყო, რაც შემდგომ სოლონმა დაასრულა. თუმცა დრაკონი არისტოკრატთა ინტერესებს იცავდა (მძიმე სასჯელი ედებოდა საკუთრების ხელმყოფებს - მწვანილის მოპარვისთვისაც კი ქურდი სიკვდილით ისჯებოდა), მაგრამ ქონებრივი ცენზის მიხედვით კლასებად დაყოფა მეტ მოქალაქეს აძლევდა საშუალებას პოლიტიკური აქტიურობა გამოევლინა, რაც უდაოდ რამდენადმე დემოკრატიულად შეიძლება ჩაითვალოს.

დრაკონის მკაცრი კანონები სოლონმა შეცვალა, ჩაატარა რეფორმა, რომელიც მიმართული იყო ევპატრიდების (მსხვილი მიწათმფლობელები) წინააღმდეგ.

ძვ. წ. 594 წ-ს ათენში სოლონი არქონად აირჩიეს და მას პოლიტიკური და ეკონომიკური რეფორმების ჩატარება მიანდეს. იგი ზომიერი პოლიტიკის გამტარებელი იყო. მას ყველა: მდიდრები - სიმდიდრისათვის, ღარიბები კი პატიოსნებისათვის - ემადლიერებოდა და ასევე ყველას ჰქონდა მის მიმართ პრეტენზია, მაგრამ სოლონმა მაინც დაიწყო საზოგადოებრივი და სახელმწიფო წყობის რეფორმირება. ხელი შეუწყო ეკონომიკის გამოცოცხლებას, მიწათმოქმედების, სავაჭრო ოპერაციების გაფართოებას, სახელმწიფო წესრიგის დამყარებას, პოლიტიკურ ცხოვრებაში მოსახლეობის ფართო მასების ჩართვას და შესაბამისად, დემოკრატიზაციას.

სოლონმა განახორციელა სოციალურ-ეკონომიკური და პოლიტიკური გარდაქმნების ფართო პროგრამა, რომლის საბოლოო მიზანი იყო დემოკრატიის საფუძვლების ფორმირება, ბრძოლა საგვარეულო წყობის ნაშთებთან და პოლისური საზოგადოების გაერთიანება.

უპირველეს ყოვლისა, სოლონმა თანამოქალაქეები გაათავისუფლა ვალისგან, ჩაატარა სავალო ურთიერთობის რადიკალური რეფორმა, სოლონის კანონი „სეისახთეია“ -„ტვირთის მოხსნა“ ითვალისწინებდა მიწის ვალის გაუქმებას. მან კანონით აკრძალა მიწის ვალის გადაუხდელობის შემთხვევაში ადამიანის მონად გაყიდვა; მან არა მარტო აკრძალა მონებად გაყიდვა, არამედ სამშობლოში დააბრუნა, „გამოისყიდა“ მონებად გაყიდული მოქალაქეები.

სოლონმა მოქალაქეები არა მათი წარმოშობის, არამედ ქონებრივი ცენზის მიხედვით ოთხ კლასად დაყო. მოქალაქეთა პოლიტიკური უფლებების განმსაზღვრელი გახდა წლიური შემოსავლის ოდენობა და არა მათი წარმომავლობა. ქონებრივი ცენზის დაწესებამ სამხედრო ვალდებულებებიც განსაზღვრა:

I კლასი - მსხვილი მონათმფლობელები, მსხვილი ვაჭრები, ხუთასმედიმნიანები, ე.წ. პენტაკოსიოსმედიმნოსები (მოქალაქენი, რომელთა წლიური შემოსავალი შეადგენდა 500 მედიმნს), მათ შეეძლოთ ყველა თანამდებობის დაკავება, ეკისრებოდათ მაღალი სახელმწიფო გადასახადები, ომის დროს საკუთარი ხარჯით სამსახური;

II კლასი - შეძლებული გლეხობა და ვაჭრები, რომელთაც ეკისრებოდათ ცხენოსან ჯარისკაცად კავალერიაში სამსახური, ე.წ. მხედრები. მასში შემავალ პირთა შემოსავალი 500-დან 300 მედიმნ ხორბალს (ან სხვა პროდუქტში მის ეკვივალენტს თუ ფულად თანხას) შორის მერყეობდა. მხედრები თითქმის იმავე პრივილეგიებით სარგებლობდნენ, რითაც მოქალაქეთა პირველი კლასი. გამონაკლისს არქონებისა და ხაზინადრების თანამდებობები წარმოადგენდა, რომელთაც გარკვეული პერიოდი მხოლოდ პირველი კლასიდან ირჩევდნენ;

III კლასი - ღარიბი გლეხობა, ხელოსნები და მეთევზეები, ორასმედიმნიანები; შეეძლოთ საშუალო რანგის თანამდებობის დაკავება, სახალხო კრებაში მონაწილეობა; ევალებოდათ საკუთარი სახსრებით მძიმედ შეიარაღებული ქვეითების, „ჰოპლიტების“ გამოყვანა, ე.წ. ძევგიტები;

IV კლასი - დაქირავებული მუშები, უუფლებოები, 200 მედიმნზე ნაკლები შემოსავლის ან საერთოდ არაფრის მქონენი. შეეძლოთ მეზღვაურებად ფლოტში და მსუბუქად აღჭურვილ ჯარისკაცებად სამსახური, სახალხო კრებაში მონაწილეობის მიღება, ე.წ. თეტები;

სოლონის მიერ ქონებისა და შემოსავლის მიხედვით მოქალაქეების დაყოფა ძალაუფლების კონტროლსა და მმართველობაში ამ კლასების როლისა და მონაწილეობის გადანაწილებას ნიშნავდა. სოლონის რეფორმამდე ათენში მთელ ძალაუფლებას ევპატრიდები ფლობდნენ, ხალხი სახელმწიფოს მართვაში მონაწილეობას არ იღებდა, ქონებრივი ცენზის შემოღებით გზა გაეხსნა არა მხოლოდ წარჩინებულ, არამედ უბრალო წარმოშობის შეძლებულ ადამიანებსაც, გვაროვნულმა არისტოკრატიამ კი დაკარგა თავისი პრივილეგიები და რიგით მოქალაქედ იქცა.

სოლონმა გააძლიერა ათენის უმაღლესი საკანონმდებლო ორგანოს - სახალხო კრების მნიშვნელობა. სახალხო კრებას უფრო ხშირად იწვევდნენ და მასზე უმნიშვნელოვანეს სახელმწიფო საქმეებს განიხილავდნენ, იღებდნენ კანონებს, ირჩევდნენ თანამდებობის პირებს. სახალხო კრებისთვის ასევე ყველა ათენელს სამართლის მოსაძიებად შეეძლო მიემართა. ათენის დემოკრატიის ფორმირებისათვის ეს უმნიშვნელოვანესი რეფორმა იყო - ყველა თავის წამოწყებას სოლონი სახალხო კრებაზე ამტკიცებდა, რითაც არა მარტო საყოველთაო სახალხო მხარდაჭერას, არამედ თავისი ჩანაფიქრის განხორციელების უმაღლეს სანქციას იღებდა.

კანონების წინასწარი განხილვისათვის სოლონმა შექმნა ოთხასთა საბჭო (ბულე), ყოველი ფილედან 100 კაცი (პირველი სამი კლასიდან). ოთხასთა საბჭო სახალხო კრებისთვის ამზადებდა საკითხებს, თუმცა მეცნიერთა ვარაუდით, ამ მეორე საბჭოს - ბულეს შექმნას არ უნდა ჩამოერთმია არეოპაგისათვის (უწინდელი საბჭოსთვის) პრობულევტიკური ფუნქციები.

მეორე მხრივ, კანონთა კოდიფიკაციამ არეოპაგის იურისდიქცია ნაკლებად თვითნებური გახადა. სოლონმა წერილობით დაადგინა არეოპაგის უფლებები და ამით გარკვეულწილად შეზღუდა ის.

ტრადიციის მიხედვით, ანდერძი ატიკურ კანონმდებლობაში სოლონმა შემოიტანა. იგი ნებადართული მხოლოდ იმ შემთხვევაში იყო, როცა ანდერძის დამწერ პირს ვაჟიშვილები არ ჰყავდა.

სოლონი მოქალაქეობის უფლებას ართმევდა მათ, ვინც თავის მოქალაქეობრივ პოზიციას არ გამოხატავდა და ნეიტრალიტეტს ინარჩუნებდა, ასე მაგალითად, შინაური მღელვარებისას ათენელს, რომელიც არც ერთ მხარეს არ მიემხრობოდა, მოქალაქეობის უფლება ჩამოერთმეოდა.

ასევე სოლონმა აკრძალა ატიკიდან პურის გატანა. ამით მან ბრძოლა გამოუცხადა გვაროვნულ არისტოკრატიას, რომელიც ფლობდა ნაყოფიერ მიწებს და ატიკის გარეთ ხორბლის გატანით აწესებდა თვითნებურ ფასებს შიდა ბაზარზე, დემოსს კი ნება დართო, ზეთისხილი გაეტანა, რომ დამატებითი შემოსავალი ჰქონოდა.

სოლონის რეფორმები შეეხო ათენის საზოგადოების ცხოვრების ყველა მხარეს: ეკონომიკურ ურთიერთობებს, სოციალურ სტრუქტურას, სამხედრო საქმეს, სახელმწიფო მმართველობას.

სოლონის დემოკრატიული კანონმდებლობა ტირან პისისტრატოსამდე მოქმედებდა. ძვ.წ. 561 წ-ს ათენში პისისტრატოსის ტირანია დამყარდა. პისისტრატოსმა, ერთი მხრივ, შეინარჩუნა სოლონის კანონები, მეორე მხრივ, გაატარა ახალი რეფორმები: ჩამოართვა მიწები დიდებულებს, უპოვრებს გაუნაწილა ის და იაფი სასოფლო-სამეურნეო კრედიტი მისცა, ხელმოკლე გლეხებს ინვენტარით, მარცვლით, პირუტყვით ხელი გაუმართა. შეეცადა ღარიბების ინტერესები გაეთვალისწინებინა, „სოფლის მოსამართლეები“ (მომრიგებელი მოსამართლეები) დააყენა, რომ მიწათმოქმედთ დრო არ დაეკარგათ ქალაქში სიარულით, ომში დასახიჩრებულები უზრუნველეყო; ღარიბების დასასაქმებლად მშენებლობები წამოიწყო (პირევსის ნავსადგური, აკროპოლისზე ათენა პალასისა და ზევსის ტაძრები, ელევსინში დემეტრეს ტაძარი, წყალგაყვანილობა, ბაზარი, შადრევნები და ა.შ.) მან დააწესა ორი ახალი სახალხო დღესასწაული; დიდი პანათენეები და საქალაქო დიონისიები. პისისტრატოსი დიდად არად დაგიდევდა კანონებს ან ტრადიციულ ინსტიტუტებს (საბჭოები, სახალხო კრება და ა.შ.). თავისი ძალაუფლების განმტკიცებას და მოსახლეობის გულის მოგებას საჩუქრების დარიგებითა და უფასო გამასპინძლებით ცდილობდა. მიუხედავად იმისა, რომ პისისტრატოსი წარჩინებულებთან დაპირისპირებისას ცდილობდა ხალხი თავისკენ მიემხრო, ის მაინც ვერ ჩაითვლება დემოკრატიული რეფორმების დიდ გამტარებლად, პისისტრატოსის დროს ათენელები უჩვეულოდ დიდ გადასახადს (თავისი შემოსავლის ერთ მეათედს) რიცხავდენენ ტირანის ხაზინაში მშენებლობებისა და სხვა საჭიროებისათვის. პისისტრატოსის შვილმა, ჰიპიასმა მამის ზომიერ პოლიტიკას გადაუხვია და ძალადობაზე გადავიდა, იგი გააძევეს და ათენში ტირანიაც დაემხო, რის შემდეგაც გატარდა კლისთენესის რეფორმები.

სოლონის დემოკრატიული გზის გამგრძელებელმა კლისთენესმა არსებული სტრუქტურების (ფილე, ფრატრიები) ახლებურად ორგანიზაცია განახორციელა. მან ოთხი ფილე და სხვა ძველი ერთეულები დატოვა, თუმცა მათ პოლიტიკური მნიშვნელობა გამოაცალა. ამიერიდან თითოეული მოქალაქე 139 ადგილობრივი ერთეულიდან ერთ-ერთის წევრი უნდა ყოფილიყო. ამ ერთეულებს დემოსები ეწოდებოდა და ისინი იმგვარად იყვნენ დაჯგუფებულნი, რომ 30 ახალი ტრიტია - „მესამედები“ და 10 ახალი ფილე შეექმნათ. სწორედ ამ ერთეულებზე უნდა ყოფილიყო დაფუძნებული ატიკის მოქალაქეობა, პოლიტიკური და სამხედრო მოწყობა (მაგ., სოლონისეული 400-თა ბულე გახდა 500-თა ბულე, რომელშიაც თითოეული ფილედან 50 წევრი შედიოდა, ხოლო ცალკეული დემოსი საარჩევნო ოლქად წარმოგვიდგებოდა). არისტოტელეს თქმით, „კლისთენესმა ატიკის მთელი მოსახლეობა არია“, უგულებელყო მისი ტრადიციული და რელიგიური კავშირები. ამით მან სამი მნიშვნელოვანი პრობლემა გადაჭრა: 1. კონსერვატორული ათენის დემოსი გაათავისუფლა ძველი საგვარეულო ტრადიციებისაგან, რომელსაც წარჩინებულთა პოლიტიკური გავლენა ეყრდნობოდა; 2. აღმოფხვრა სხვადასხვა საგვარეულო კავშირებს შორის ხშირად წამოჭრილი შუღლი, რომელიც ათენის შიდა ერთიანობისათვის საფრთხეს წარმოადგენდა; 3. პოლიტიკურ ცხოვრებაში ჩართო ისინი, ვინც ფრატრიებსა და ფილეებში არ იყო გაერთიანებული და შესაბამისად მოქალაქეობრივი უფლებებითაც არ სარგებლობდა;

კლისთენესმა შემოიღო ოსტრაკისმოსის ინსტიტუტი.

სოლონის რეფორმებმა წარჩინებულთა ეკონომიკური სიძლიერე შეარყია, კლისთენესისამ კი - პოლიტიკური. კლისთენესის რეფორმებმა ათენის დემოსი პოლიტიკურად გააძლიერა, სახალხო კრებაზე გამოთქმულმა დემოსის ნებამ კანონის მნიშვნელობა შეიძინა; ყველა საჯარო მოხელე (არქონები, სტრატეგოსები) აირჩა და ისინი ვალდებულნი იყვნენ ანგარიში ჩაებარებინათ ხალხისთვის, რომელსაც, თავის მხრივ, შეუფერებელი ქმედებისათვის შეეძლო დაესაჯა ისინი. კლისთენესის ბულე წინასწარ განიხილავდა წინადადებებსა და პროექტებს და შემდეგ წარუდგენდა სახალხო კრებას. ამიტომ სახალხო კრების დეკრეტები ასე იწყებოდა: - დაადგინა საბჭომ და ხალხმა - (έδοξεν τήι βουήι καί τώι δήμωι). ყველა მოქალაქეს შეეძლო ჰელიაიასთვის საჯარო მოხელეებზე საჩივრით მიემართა. სახალხო კრება, ბულე, ჰელიაია ის დემოკრატიული ორგანოები იყო, სადაც, არეოპაგისაგან განსხვავებით, ყველა მოქალაქისათვის გზა ხსნილი იყო.

კლისთენესის უმცროს თანამედროვეს, ბერძენ-სპარსელთა ომების გმირ თემისტოკლესს (დაახლ. ძვ. წ. 524-459 წწ.), ლამის დემოკრატიის „მამად“ იხსენიებენ. როგორც დემოკრატი, იგი გამოხატავდა მსხვილი ვაჭრების ინტერესებს და ათენის სავაჭრო ბაზრის გაფართობით იყო დაინტერესებული. იგი კარგად გრძნობდა სპარსეთის მხრიდან საშიშროებას და სამხედრო ფლოტის შექმნას ესწრაფვოდა. მისი პოლიტიკური მოწინააღმდეგეები მსხვილი მიწათმოქმედები, პირველ რიგში, შიშობდნენ, რომ ფლოტის შექმნა დემოკრატებს გააძლიერებდათ და ამიტომ სახმელეთო ჯარის გაფართოებას მოითხოვდნენ. თემისტოკლესის პოლიტიკურმა რეფორმებმა (ძვ.წ. 487-486წწ.) ხელი შეუწყო ათენის სახელმწიფო წყობის შემდგომ დემოკრატიზაციას. მისი რეფორმით, არქონები წილისყრით უნდა აერჩიათ, მხედრებს შესაძლებლობა მიეცათ, დაეკავებინათ ეს თანამდებობები, სტრატეგოსების კოლეგია გათავისუფლდა არეოპაგის კონტროლისაგან, გაფართოვდა პირევსის პორტი, ლავრიონის ვერცხლის საბადოებიდან შემოსული შემოსავალი სამხედრო ფლოტის შექმნას მოხმარდა, რამაც საბოლოოდ დემოკრატიის გაძლიერებას შეუწყო ხელი.

ათენის სახელმწიფოს პოლიტიკური სისტემის შემდგომი დემოკრატიზაცია დაკავშირებული იყო ეფიალტესისა და პერიკლეს სახელებთან. ეფიალტესი სახელმწიფო წყობის შემდგომი დემოკრატიზაციის მომხრე იყო და არისტოკრატიის დასაყრდენის - არეოპაგის პოლიტიკური მნიშვნელობის გაუქმებას მოითხოვდა.

ეფიალტესმა ძვ. წ. 462 წ-ს გაატარა არეოპაგის რეფორმა, რომლითაც ამ უკანასკნელმა ყოველგვარი პოლიტიკური გავლენა დაკარგა. მისი პრივილეგიები გადაეცა ბულეს, ნაწილობრივ სახალხო კრებას და სასამართლოებს (იხ. დიკასტერიონი). მას ჩამოერთვა „კანონების დამცველის“ - νομοφυλακία-ს ფუნქცია და იგი სახალხო კრებამ ბულეს მიანიჭა. ამიერიდან სწორედ ეს ინსტიტუტი ზრუნავდა კანონების დაცვაზე. არეოპაგი გადაიქცა სასამართლოდ, რომელშიც სისხლის სამართლის საქმეთა გარკვეული ნაწილი - უმთავრესად მკვლელობის საქმეები და სხვა საქმეები (მაგ., მკრეხელობასთან დაკავშირებული საქმეები) განიხილებოდა. შესაბამისად, შეიზღუდა მისი იურისდიქციაც. რეფორმამდე არეოპაგის (კონსერვატორული გავლენის ცენტრი) ფუნქცია თანამდებობის პირების სამსახურის ვადის გასვლის შემდეგ მათი ანგარიშების მოსმენა გახლდათ. ეფიალტესმა კორუფციის აღმოფხვრის მიზნით გაართულა ანგარიშის ჩაბარების სისტემა, გახადა იგი უფრო ღია და დემოსს თანამდებობის პირების მოქმედებაზე კონტროლის საშუალება მისცა.

ეფიალტესის რეფორმით, მაგისტრატებს უნდა წარმოედგინათ ანგარიში 10 ლოგისტისათვის, რომლებიც ხუთასთა საბჭოს წევრებიდან ირჩეოდნენ. ლოგისტების მთავარი ფუნქცია ევთინეს ჩატარება იყო. ევთინოსებთან (ამ საქმისთვის განკუთვნილ სპეციალურ მოხელეებთან) ერთად ისინი შეისწავლიდნენ სახელმწიფო თანხების განკარგვასთან დაკავშირებულ ყველა მაგისტრატის ანგარიშებს და მოვალეობის შეუსრულებლობის შემთხვევაში მაგისტრატის საქმეს განსახილველად სასამართლოს გადასცემდნენ.

ეფიალტესმა დააწესა ყველა დოკუმენტის (დეკრეტები, დადგენილებები) აგორაზე საჯაროდ გამოდგმა, რაც ასევე დემოკრატიზაციის განვითარებას უწყობდა ხელს.

ეფიალტესის საქმე პერიკლემ გააგრძელა. პერიკლეს მიზანი დემოკრატიის განმტკიცება, საშუალო ფენისათვის დიდად მომგებიანი ათენის საზღვაო ძლიერების გაზრდა და სავაჭრო კავშირების გაფართოება, ათენის კულტურულ ცენტრად გადაქცევა იყო.

მისი მცდელობით უზენაესი ძალაუფლება მიენიჭა სახალხო კრებას, რომელსაც ყველა სხვა ორგანო ემორჩილებოდა; სამართალს განაგებდა მოქალაქეთაგან კენჭისყრით არჩეული მსაჯულების - დიკასტესების სასამართლო, რომლის წევრები ყოველდღიურად სამსახურისთვის გასამრჯელოს იღებდნენ.

წილისყრით (ნაცვლად ოდინდელი ხმის მიცემისა) ირჩეოდნენ მაღალი თანამდებობის პირნიც, რომელთაც არჩევის შემდეგ ენიშნებოდა ხელფასი სახელმწიფო ხაზინიდან, რაც უღარიბეს მოქალაქეებსაც კი რეალური პოლიტიკური მოღვაწეობის შესაძლებლობას აძლევდა.

პერიკლეს რეფორმები თავისუფალ მოქალაქეებს შორის (მათ რიცხვში არ შედიოდნენ მონები, ქალები) ძალაუფლების თანაბარ განაწილებას გულისხმობდა.

ათენის დემოკრატია მოქალაქეების მონაწილეობისთვის სახელმწიფო საქმეებში ხელსაყრელ პირობებს ქმნიდა, ღარიბები საზოგადოებრივ საქმეებში მონაწილეობისათვის სახელმწიფო ხაზინიდან გასამრჯელოს იღებდნენ.

არისტოტელე პერიკლეს ორ მნიშვნელოვან კანონს აღნიშნავს: პერიკლეს მოქალაქეობის კანონსა და მოსამართლეებისათვის ხელფასის დაწესებას. ამ სიახლით - მოსამართლეებისთვის ჯამაგირის დანიშვნით პერიკლემ გზა გაუხსნა ბევრ ათენელს, მათ შორის უქონლებსაც, მონაწილეობა მიეღოთ სახელმწიფო საქმეებში.

პერიკლეს მოქალაქეობის ახალი კანონით პიროვნება მხოლოდ მაშინ ჩაითვლებოდა ათენელ მოქალაქედ, თუ მას მამაც და დედაც ათენელი მოქალაქე ეყოლებოდა. კანონის მიღებამდე უცხოელი ცოლის ყოლა ათენელისთვის არც თუ იშვიათი იყო. პერიკლეს კანონის შემდეგ სიტუაცია ძირეულად შეიცვალა. არამოქალაქე ქალისაგან გაჩენილი შვილი ათენელად აღარ ითვლებოდა და იგი არამოქალაქე - ξένος - ხდებოდა.

არისტოტელეს თქმით, ამ კანონის მიღების მიზეზი იყო დიდად გაზრდილი მოქალაქეთა საზოგადოება, მაშინ როცა მოქალაქეობას ყოველთვის განიხილავდნენ როგორც სახელმწიფო ორგანიზმის წარმატებული ფუნქციონირების პირობას. შესაბამისად, პერიკლეს სამოქალაქო რეფორმა მიზნად ისახავდა ყველაზე ოპტიმალური რაოდენობის სამოქალაქო კოლექტივის ფორმირებას, რაშიც ათენის დემოსი იყო დაინტერესებული.

პერიკლეს მმართველობისას ძალაუფლების უფრო მკვეთრი გამიჯვნა მოხდა: საკანონმდებლო ხელისუფლება გადაეცა სახალხო კრებას, აღმასრულებელი - 500-თა საბჭოსა და მაგისტრატებს, სასამართლო - დიკასტერიონს.

დემოკრატიის ყოვლადძლიერება აბსოლუტურად იქცა. კანონმდებელი უმრავლესობის სახით კანონზე მაღლა დადგა და შეეცადა თავისი გადაწყვეტილებებით, რომლებსაც დემოსი სავაჭრო მოედანზე იღებდა, სამხედრო მოქმედებები ემართა, ბრძოლებში დამარცხებისათვის სიკვდილი მიესაჯა მხედართმთავრებისათვის.

გახშირდა ღარიბების შურისგება მდიდრებზე, სხვაგვარად მოაზროვნეების დევნა. ანტიდემოკრატიულობაში მსჯავრდადებულმა სოკრატემ შხამი დალია, პერიკლე სიცოცხლის ბოლო წლებში მსჯავრდადებული იყო, ფიდიასი სიკვდილს ციხეში შეხვდა და ა.შ.

უმრავლესობის ყოვლადძლიერება ათენის დემოკრატიას ძლიერ დესპოტურ და ტოტალიტალურ ტენდენციებიან მმართველობად აქცევდა. არაეფექტური მმართველობა, კორუფცია, ძალადობრივი დამოკიდებულება უმცირესობის მიმართ, არაათენელების მოქალაქეთა სიიდან ამორიცხვა, დემოკრატიისადმი უნდობლობასა და პოლიტიკური ოპოზიციის ბანაკს აძლიერებდა. ძალაუფლებისათვის ბრძოლამ აიძულა ათენელები ძვ. წ. 410 წ-ს დემოკრატიის მტრებისთვის სიკვდილის მისჯისა და ქონების ჩამორთმევის კანონი მიეღოთ.

მაგრამ დემოკრატიის გადარჩენა ვერ მოხერხდა, ძვ. წ. 411 წ-ს ოლიგარქიულმა გადატრიალებამ ათენის მმართველობის დემოკრატიული ფორმების თანდათანობით მოსპობას დაუდო დასაბამი.

ბერძნულმა დემოკრატიამ დიდხანს ვერ იარსება, გაუთავებელმა ომებმა ძალა გამოაცალა პოლისებს და ალექსანდრე მაკედონელის იმპერიის დაშლის შემდეგ ის თანდათანობით გაქრა.

სპარტას მთელი ელადისაგან განსხვავებული სახელმწიფო სისტემა ჰქონდა - არისტოკრატული და სახალხო მმართველობის განსაკუთრებული ფორმა, რომელიც აგვარებდა სპარტის საზოგადოების ყველა ინტერესს და ამასთანავე ეს საზოგადოება მკაცრ სახელმწიფო კონტროლს ექვემდებარებოდა.

ძვ. წ. VI ს-ში სპარტაში სოციალურმა მდგომარეობამ მაქსიმალურ დაძაბულობას მიაღწია, გაიზარდა დემოკრატიული მოძრაობა, რომლის ერთ-ერთი მოთხოვნა სპარტიატების (სპარტელი მებრძოლი მიწათმფლობელები, რომელთა მიწებს სპარტელების მიერ დამორჩილებული ლაკონიისა და მესენიის მცხოვრებნი - ჰელოტები ამუშავებდნენ) საყოველთაო პოლიტიკური და ქონებრივი თანასწორობა იყო. ლიკურგოსმა გაატარა რეფორმები, რომლებიც მიზნად ისახავდა სპარტის საზოგადოების ერთიანობას.

სპარტის წინამდებარე კანონებიდან მან მარტო ორმეფობა (ისიც ომიანობისას) დატოვა.

მან დააწესა უხუცესთა 30 კაციანი საბჭო - გერუსია, რომელიც ყველა საქმეს წყვეტდა, მნიშვნელოვანი საქმეების გადაწყვეტისას სამეფო ძალაუფლებასთან ერთად საბჭოს თანაბარი ხმის უფლება ჰქონდა.

ლიკურგოსმა ყოველთვიური სახალხო კრება - აპელა შექმნა ყველა 30 წელს გადაცილებული მამაკაცისგან, რომელსაც უფლება ჰქონდა მიეღო ან უარეყო გერუსიის გადაწყვეტილება (თუმცა გერუსიას არასახარბიელო გადაწყვეტილების მიღებისას შეეძლო დაეშალა აპელა), აერჩია გერონები (უხუცესები) და სხვა თანამდებობების წევრები. თავის ნებას აპელა ხმაურიანი მხარდაჭერით გამოხატავდა.

ლიკურგოსმა გაატარა უმნიშვნელოვანესი აგრარული რეფორმა, მთელი მიწა დაყო და თითოეულმა ოჯახმა (9 ან 10 ათასმა) თანაბარი წილი მიიღო, რასაც არა მარტო სოციალური, არამედ პოლიტიკური მნიშვნელობაც ჰქონდა. ლიკურგოსმა ამით „თანასწორების“ საზოგადოების მატერიალური საფუძველი შექმნა. უთანასწორობის მოსასპობად მან კერძო საკუთრებაც გადაანაწილა, რის შედეგადაც სპარტაში ქურდობა აღარ იყო.

აგრარულ რეფორმასთან მჭიდრო კავშირში იყო ფულის რეფორმა, რომლითაც ლიკურგოსმა ოქროსა და ვერცხლის მონეტა აკრძალა და მათ ნაცვლად რკინის ფული შემოიღო. რკინის ფული სინამდვილეში წინასწარ ძმარში ჩამბალი ყოვლად გამოუსადეგარი რკინის წკნელები იყო. რკინის ფულის შემოღებამ სხვა ბერძნულ პოლისებთან ყოველგვარი ურთიერთობის შეწყვეტა გამოიწვია, ეს ფული არავის სჭირდებოდა. მაგრამ ამ ფულის რეფორმამ მიზანს მიაღწია: სპარტაში ქონებრივ და სოციალურ ფენებად დაყოფა შეწყდა.

ლიკურგოსმა თანასწორობა ქორწინებაზეც გაავრცელა. ქალები კაცებს სპორტსა და სამხედრო საქმეში თითქმის გაუტოლდნენ. ლიკურგოსმა არაქორწინებითი კავშირებიც წაახალისა.

თანასწორობისთვის შემოიღო ლიკურგოსმა საერთო სადილი (სისიტიები) უბრალო საჭმელითა და ჭურჭლით, რისთვისაც სპარტელებს მცირე საზღაური უნდა შეეტანათ. სპარტელები ერთად სადილობდნენ, საუბრობდნენ და თვალყურს ადევნებდნენ, რომ არავინ ყოფილიყო გამორჩეული საკვებით, ტანსაცმლით, ულვაშით, წვერითა და ა.შ. ამ კონტროლს უნდა უზრუნველეყო „თანასწორების“ საზოგადოების ერთიანობა.

ლიკურგოსმა შემოიტანა ასევე ყმაწვილების თანასწორი, აუცილებელი და მკაცრი აღზრდა და სწავლება, რომელშიც უმნიშვნელოვანესი ფიზიკური მომზადება და სამხედრო საქმე იყო. სახელმწიფომ ყველა ბავშვის აღზრდა იდო თავს. ბავშვების აღზრდა მიზნად ისახავდა, სპარტიატებისაგან ძლიერი მეომრები გაეზარდა.

ლიკურგოსმა აკრძალა ხელოსნობა, ხელოვნება, მიწათმოქმედება, ვაჭრობა; არავის ჰქონდა უფლება ეცხოვრა ისე, როგორც სურდა; ყველა ემორჩილებოდა კანონებს და სახელმწიფოსთვის იმ სასარგებლო საქმეებს აკეთებდა, რომლებიც მათ ჰქონდათ დაწესებული.

ლიკურგოსს მიეწერება ფუფუნების წინააღმდეგ სხვადასხვა ზომის მიღება.

სპარტული ცხოვრების წესს ბევრი აკრძალვა ჰქონდა უცხოელებთან ურთიერთობისას, მათი ლაპარაკიც კი ლაკონიური უნდა ყოფილიყო.

ლიკურგოსის გატარებული რეფორმები მიზნად ისახავდა სპარტული საზოგადოების დემოკრატიზაციას და მთელი სახელმწიფოს გადაქცევას სამხედრო ბანაკად, რომელსაც შეეძლებოდა ჰელოტების ამბოხების საშიშროებას აღდგომოდა წინ.

ლიკურგოსის რეფორმების შედეგი სპარტისთვის მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა.

დემოკრატიის განვითარება სპარტაში შეუძლებელი გახდა, რადგან ლიკურგოსის რეფორმები თანასწორობასა და მათ უცვლელად შენარჩუნებას ისახავდა მიზნად. აქ არ ვითარდებოდა სასაქონლო-ფულადი ურთიერთობები და ასევე ვაჭარ-ხელოსანთა ფენაც, რომელიც ის-ის იყო იწყებდა ფორმირებას. შესაბამისად, სპარტა ეკონომიკურად ერთ-ერთ ყველაზე უფრო ჩამორჩენილ სახელმწიფოდ იქცა. დემოკრატიულმა ჩანასახებმა მილიტარიზმის, მკაცრი სამხედრო დისციპლინისა და სუბორდინაციის პირობებში განვითარება ვერ მოახერხეს.

რომი

ძველ რომში ძალაუფლება გადანაწილებული იყო სამეფო ხელისუფლებასა და სენატს (საგვარეულო დიდებულები) შორის. თავისთავად ძველ რომში (მეფეების ხანაში) სენატის არსებობა დემოკრატიის დასაწყისად შეიძლება მივიჩნიოთ.

მეექვსე მეფემ სერვიუს ტულიუსმა კი, რომელიც ბერძენი სოლონის მსგავს პოლიტიკას ეწეოდა, შეზღუდა რომის მმართველი სახლების (გვარების) ძალაუფლება და ზოგიერთი პოლიტიკური უფლება პლებსს მიანიჭა. სერვიუსის კანონმდებლობით, მოქალაქეები ქონებრივი ცენზის მიხედვით დაიყო. გაირკვა, რომ რომში იარაღის მატარებელი 25 000 მოქალაქე ცხოვრობდა. მოქალაქეებს შორის მოვალეობების თანაბარი განაწილებისათვის სერვიუს ტულიუსმა რომის საზოგადოებაში პლებსი შეიყვანა. მან რომის მთელი მოსახლეობა სოლონის მსგავსად ქონებრივი მდგომარეობის მიხედვით 5 ქონებრივ კლასად დაყო, რომელშიც გაერთიანდა 170 ცენტურია (centuriae peditum - ქვეითთა ცენტურიები), ამ 170 ცენტურიას წინ უსწრებდა მხედართა 18 ცენტურია (centuriae equitum). მათ ემატებოდა ხელოსნების 4 ცენტურია. სულ 192 ცენტურია, რომელთაც კომიციებში დაემატა 193-ე.

I კლასი - მოქალაქეთა ქონება შეადგენდა 100 000 ასს (რომაული ფულის ერთეული) და მას უნდა გამოეყვანა 80 ცენტურია;

II კლასი - ქონება - 75 000 ასი, უნდა გამოეყვანა 22 ცენტურია;

III კლასი - ქონება - 50 000 ასი, უნდა გამოეყვანა 20 ცენტურია;

IV კლასი - ქონება - 25 000 ასი, უნდა გამოეყვანა 22 ცენტურია;

V კლასი - ქონება - 11 000 ასი, უნდა გამოეყვანა 30 ცენტურია;

VI კლასში ირიცხებოდნენ ცხენოსნები, რომლებსაც 18 ცენტურია უნდა გამოეყვანათ. გარდა ამისა, დაარსდა 5 ცენტურია - 2 მუსიკოსების, 2 ხელოსნების და 1 ცენტურია უნდა გამოეყვანა იმ ხალხს, რომელსაც არ ჰქონდა იმდენი ქონება (11000 ასი), რომ V კლასში ჩარიცხულიყო. ამ ცენტურიას ეწოდებოდა პროლეტარების ცენტურია. ამა თუ იმ კლასში გაერთიანება თავდაპირველად საკუთრებაში არსებული მიწის ფართობს უკავშირდებოდა (არა უმცირეს 20, 15, 10, 5 ან 2 იუგერისა), აპიუს კლავდიუსიდან მოყოლებული კი - ქონების ღირებულებას ასებში. განსაკუთრებით გავლენიანი იყო 1 კლასის 18 ცენტურია და 2 კლასის 18 ცენტურია: ისეთ შემთხვევაში, თუ რომელიმე საკითხზე ისინი ერთნაირ ხმებს აძლევდნენ, სხვა ცენტურიათა აზრს არ იზიარებდნენ. ზოგიერთი ისტორიკოსი მიიჩნევს, რომ პროლეტარები და ღარიბები გამოყოფილნი იყვნენ ცალკე მე-6 კლასში, ქმნიდნენ 1 ცენტურიას ხმის მიცემის უფლების გარეშე და სამსახურიც არ ევალებოდათ. ამრიგად, შეიქმნა მდიდარი არისტოკრატია გვაროვნული არისტოკრატიის ნაცვლად და გვაროვნული ტრიბები ტერიტორიულით შეიცვალა.

პატრიციებს, ბუნებრივია, ეს არ მოეწონათ, შეთქმულება მოაწყვეს მის წინააღმდეგ და მოკლეს.

სერვიუს ტულიუსს მიეწერება ფულის რეფორმაც, მან პირველმა მოჭრა ვერცხლის მონეტა.

სერვიუს ტულიუსი საზოგადოების კეთილდღეობისათვის ზრუნავდა: იგი ათენელი სოლონივით უპოვრებს მონობიდან, კლიენტებს პატრონების დამოკიდებულებიდან იხსნიდა და ათავისუფლებდა. ამიტომაც სერვიუს ტულიუსს „სახალხო“ მეფედ მიიჩნევდნენ.

სენატის წინააღმდეგ ბრძოლასა და მოქალაქეების დემოკრატიული უფლებების გაფართოებისათვის მნიშვნელოვანი იყო სახალხო ტრიბუნ გაიუს ლიცინიუს სტოლონის (ძვ. წ. 376-367 წწ.) რეფორმები. იგი იბრძოდა პლებსის სოციალური პირობების გაუმჯობესებისათვის, ცდილობდა პლებსისთვის პატრიციების თანაბარი უფლებები მიენიჭებინათ. სენატი წინააღმდეგი იყო მისი რეფორმისა, მაგრამ იძულებული იყო დაეთმო, რის შედეგადაც გავიდა კანონი - lex Liciniae Sestiae, რომელიც ძალიან ხელსაყრელი იყო მოვალეებისათვის და ზღუდავდა მდიდართა უფლებებს ager publicus-თან მიმართებაში. ათწლიანი ბრძოლის შემდეგ ძვ. წ. 366 წ-ს მიღწეულ იქნა კომპრომისი, რომლის მიხედვითაც, პლებეებს მიეცათ უფლება კენჭი ეყარათ კონსულის თანამდებობის არჩევნებში. ძვ. წ. 364 წ-ს ლიცინიუსი აირჩიეს კონსულად, მეორედ - ძვ. წ. 361 წ-ს. ის პატრიციები, რომელთაც სძულდათ ლიცინიუსი თავისი კანონებისა და მოღვაწეობის გამო, დაუპირისპირდნენ მას და დაადანაშაულეს თავისივე კანონის (აგრარული კანონი, რომლის მიხედვითაც, 500 იუგერზე მეტი მიწის ფლობა აკრძალული იყო. ლიცინიუსის მიწა 1000 იუგერს შეადგენდა) დარღვევაში, რის გამოც ძვ. წ 357 წ-ს მას ფულადი ჯარიმა დააკისრეს.

რომის ცნობილმა პოლიტიკურმა მოღვაწეებმა და რეფორმატორებმა, ტიბერიუს და გაიუს გრაკქუსებმა დიდი წვლილი შეიტანეს რომაული საზოგადოების დემოკრატიზაციის საქმეში.

ტიბერიუს გრაკქუსმა (ძვ. წ. 162 - 133 წწ.), ძვ. წ. 133 წ-ს სახალხო ტრიბუნად არჩეულმა, გაითვალისწინა ქვეყანაში შექმნილი მძიმე მდგომარეობა (თავისუფალი გლეხების უკიდურესი სიღარიბე, მიწის გარეშე დარჩენილი მოქალაქეების რიცხვის კატასტროფული ზრდა, დიდ ლატიფუნდიებში მონათა სიჭარბე, დასუსტებული არმია) და შემოიტანა უძველესი აგრარული კანონის აღდგენის კანონპროექტი. ტიბერიუსის მიერ შემოთავაზებული კანონპროექტი უკრძალავდა მოქალაქეს ager publicus-იდან მიეღო 500 იუგერზე მეტი მიწის ფართობი. იმისათვის, რომ გამოეთავისუფლებინათ გლეხებისათვის მიწები, რეფორმა ითვალისწინებდა მფლობელისათვის დადგენილ ნორმაზე მეტი მიწის ჩამორთმევას და ღარიბი და მიწის გარეშე დარჩენილი მოქალაქეებისათვის არენდის უმნიშვნელო საფასურად მის გადანაწილებას. არენდა მემკვიდრეობით გადაცემას ითვალისწინებდა. ტიბერიუსმა კანონპროექტი შეათანხმა იმ ლატიფუნდისტებთან, რომლებიც მხარს უჭერდნენ მეურნეობის ინტენსიური განვითარების გეგმას. სენატის უმრავლესობამ დიდი წინააღმდეგობა გაუწია რეფორმას. ტიბერიუსს მხარი არ დაუჭირა მისმა კოლეგამ ტრიბუნატში და კანონპროექტს ვეტო დაადო. ტიბერიუსმა თავის კოლეგას ამ სიტყვებით მიმართა: „ვინც დემოკრატიას ამხობს, ის ტრიბუნი აღარ არის. გადაწყვიტეთ, შეუძლია თუ არა მარკუს ოქტავიუსს ეკავოს ტრიბუნის თანამდებობა, როცა იგი ეწინააღმდეგება კანონს, რომლითაც რომაელი ხალხი მიიღებს ჭერს, პურსა და სამუშაოს.“ თავად ტიბერიუსი კი მთელი ცხოვრება ცდილობდა პლებსის მდგომარეობის გაუმჯობესებას, რომის მმართველობის დემოკრატიზაციას და კიდეც შეეწირა ამ საქმეს. სახალხო კრებაზე კენჭისყრის შემდეგ ტიბერიუსს ძალაუფლება ჩამოართვეს (პირველად რომის ისტორიაში). შეიქმნა სამი კაცისაგან შემდგარი კომისია, რომელსაც მიწები უნდა გადაენაწილებინა. იმისათვის, რომ დაწყებული რეფორმა ბოლომდე მიეყვანა (სასამართლო რეფორმა, სამხედრო სამსახურის ვადის შემცირება) ტიბერიუსმა სახალხო ტრიბუნის თანამდებობაზე მეორედ წამოაყენა საკუთარი კანდიდატურა. არჩევნების დღეს სენატმა მის წინააღმდეგ გამოიტანა consultum ultimum (საგანგებო მდგომარეობა). თავის მომხრეებთან ერთად ტიბერიუსი მოკლეს სენატორებმა, რომელთაც პონტიფექსი კორნელიუს სციპიონი ნაზიკა ხელმძღვანელობდა. მიუხედავად იმისა, რომ ტიბერიუსის რეფორმა ძალაში დარჩა, პრაქტიკაში მისი გატარება ძალიან გართულდა. გაიუს სემპრონიუს გრაკქუსი, ტიბერიუს გრაკქუსის ძმა ძვ. წ. 123 და 122 წწ-ში არჩეული იყო სახალხო ტრიბუნად იმისთვის, რომ ძმის დაწყებული რეფორმა გაეგრძელებინა. გრაკქუსი გაიუს სემპრონიუსი მიწების განაწილების საკითხებით დაინტერესდა და თავისუფალი მოქალაქეების მხარდაჭერის ძიებას შეუდგა. გაიუს გრაკქუსმა გაითვალისწინა უფროსი ძმის გამოცდილება. მიწის ახალი გადანაწილებისათვის იგი შეეცადა არა მხოლოდ გლეხებს, არამედ მხედრებსა და მიწათმოქმედებს, რომლებიც სახელმწიფოს მართვაში არ მონაწილეობდნენ და ასევე მოსახლეობის დაბალ ფენებს დაყრდნობოდა. გაიუსის მნიშვნელოვანი კანონები არისტოკრატების წინააღმდეგ მოსახლეობის ყველა კლასის გაერთიანებას ცდილობდა:

1) პურის კანონი (lex frumentaria), იაფი პურის გაყიდვა რომის ღარიბი მოსახლეობისათვის. პურის კანონის მნიშვნელობა დიდი იყო. ამ კანონით რომში პირველად შეტანილი იქნა ფასების რეგულირება, რომელმაც უღარიბესი ფენების მდგომარეობა შეამსუბუქა. ამ კანონმა რომში შეიტანა ანტიკური პოლისის ძირითადი პრინციპი - კოლექტიური სახელმწიფო საკუთრების პრინციპი, რომლის თანახმადაც, სამოქალაქო საზოგადოების ყველა წევრს სახელმწიფოს შემოსავლიდან უნდა ჰქონოდა თავისი წილი. პურის კანონმა პლებსი მის მხარეზე გადაიყვანა;

2) გზების კანონი (lex viaria) წვრილი მიწისმფლობელების, რომლებიც ტიბერიუს გრაკქუსის აგრარულმა კანონმა წარმოშვა, დასაკავშირებლად. მოსახერხებელი გზების მოწყობას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა გლეხებისა და მხედრებისათვისაც. გაღარიბებული სოფლისა და ქალაქის მოსახლეობის მნიშვნელოვანმა ნაწილმა მიიღო სამუშაო და შესაბამისად, ცხოვრების საშუალებებიც;

3) სასამართლო კანონი (lex iudiciaria), რომლის მიხედვითაც მოსამართლეთა სიაში, რომელშიც ადრე მხოლოდ სენატორები შედიოდნენ, ახლა ასევე ჩართული იყო იმდენივე მხედარი, რამდენიც სენატორი იყო. ძვ. წ. III ს-დან მხედრები გადაიქცნენ სენატორების შემდეგ მეორე ფენად. მხედრები ფლობდნენ მიწის დიდ ნაკვეთებს, ჰქონდათ მაღალი ქონებრივი ცენზი, თუმცა მხედრების პოლიტიკური გავლენა პატრიციებისაზე ბევრად უფრო სუსტი იყო.

გაიუს გრაკქუსის რეფორმების წყალობით მხედრები პროვინციებში გამოძალვის საქმესთან დაკავშირებულ სასამართლოებს ხელმძღვანელობდნენ. ეს მათ პროვინციების ნაცვლებზე მეტ ძალაუფლებას აძლევდა. სასამართლოს მხედრების ხელში გადასვლით გაიუსმა რეალური კონტროლი დააწესა ნაცვლების საქმიანობაზე, რამაც ნობილიტეტს მძიმე დარტყმა მიაყენა და შესაბამისად, გააძლიერა რომის დემოკრატია;

4. სამხედრო კანონმა (lex militaris) ღარიბებს გაუადვილა სამხედრო სამსახური. კანონი კრძალავდა ჩვიდმეტ წლამდე მოქალაქეების სამხედრო სამსახურში გაწვევას, ასევე სახელმწიფოს ხარჯზე მეომრების ჩაცმა-დახურვას;

5. კანონი საკონსულო პროვინციებზე (lex de provinciis consularibus) აწესებდა პროვინციების კონსულებს შორის განაწილების უფრო დემოკრატიულ წესს პროვინციები კონსულების არჩევამდე უნდა ყოფილიყო განსაზღვრული და არა კონსულების არჩევის შემდეგ სენატის მიერ განაწილებული „თავისიანების“ სასიკეთოდ;

6. სამხრეთ იტალიაში ახალი სამიწათმოქმედო კოლონიების დაარსება (lex de coloniis deducendis). გლეხებს შორის საზოგადოებრივი მიწის განაწილების შემდეგ იტალიაში მიწის მარაგი შემცირდა. დღის წესრიგში დადგა ახალი მიწების საკითხი. იტალიის გარეთ რომაული კოლონიების დაარსება ხელს შეუწყობდა გლეხების ნაწილს, მიეღო მიწა და გაეუმჯობესებინა თავისი მდგომარეობა. როგორც ჩანს, ამ კოლონიებს სავაჭრო-სამრეწველო ცენტრების ფუნქციაც უნდა შეეთავსებინათ და შესაბამისად, ქალაქური დემოკრატიაც გაეფართოებინა;

გაიუსის წინადადებამ - რომის მოქალაქის უფლებების გავრცელება მოკავშირეებზე - მას ბევრი თანამზრახველი ჩამოაშორა. რომის პლებსს ესმოდა, რომ რაც უფრო მეტი მოქალაქე იქნებოდა, განაწილებისას მით უფრო ნაკლები შეხვდებოდა. ოპტიმატები ოპოზიციაში ჩაუდგნენ გაიუს გრაკქუსს და ცდილობდნენ ყველა საშუალების გამოყენებით ხელი შეეშალათ მისი კიდევ ერთხელ ტრიბუნად არჩევისათვის. წინააღმდეგობის სხვა ხერხებს შორის გამოიყენეს მარკუს დრუზუსის დემაგოგიური კანონებიც. ძვ. წ. 121 წ-ს გაიუს გრაკქუსი ტრიბუნად (tribunus plebis) აღარ აირჩიეს. იგი თავის მომხრეებთან ერთად წავიდა ავენტინუსზე და იქ სიცოცხლე თვითმკვლელობით დაასრულა. გაიუს გრაკქუსის რეფორმები არისტოკრატიის წინააღმდეგ იყო მიმართული.

ძმებმა გრაკქუსებმა დიდი გავლენა მოახდინეს რომის ისტორიაზე, ხოლო მათ მიერ ჩატარებულმა რეფორმებმა ხელი შეუწყო სახელმწიფო მიწების განაწილებას, გზების მოწყობას, კოლონიების გაყვანას, კერძო საკუთრების, ფულადი მეურნეობისა და ვაჭრობის განვითარებას.

ძმების მოღვაწეობის შედეგად დადგა საკითხი იტალიკების ჩართვისა რომის მოქალაქეების შემადგენლობაში და დაისახა გზები მათ გადასაჭრელად.

ძმების რეფორმებმა მხედრები ნობილიტეტიდან საბოლოოდ გამოარჩია და მათ პოლიტიკური და ეკონომიკური სიძლიერე მოუტანა. გრაკქუსებმა ადმინისტრაციული და კონსტიტუციური რეფორმებით მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანეს რომის სახელმწიფო აპარატის გაუმჯობესებაში. მათი მოღვაწეობის პერიოდში რომის დემოკრატიამ აყვავებას მიაღწია. აპიანეს აზრით, გრაკქუსების აგრარულმა რეფორმამ გამოიწვია სამოქალაქო ომები.

სახალხო ტრიბუნმა ლივიუს დრუზუსმა (ძვ. წ. 91 წ.) განაახლა გრაკქუსების კანონწინადადებები, რომლებიც შეეხებოდა მინდვრების განაწილებას, პურის დარიგებასა და ა.შ.; წამოაყენა წინადადება, სამართალწარმოება ჩამოერთმიათ მხედრების ფენისათვის და კვლავ გადაეცათ სენატისათვის, რომელსაც 300 მხედრის შეყვანით გაადიდებდნენ, ასევე მოკავშირეებისათვის მიეცათ რომის მოქალაქეობის უფლება. სასამართლოს გარდაქმნით ლივიუს დრუზუსმა აიმხედრა მხედრების ფენა, ბევრი სენატორიც უკმაყოფილო იყო რეფორმით, ხოლო წინადადებით - მიეცათ რომის მოქალაქეობის უფლება მოკავშირეებისათვის - მან ყველა პარტია გადაიმტერა. ხალხის კეთილგანწყობის გამო დიდი გავლენის მქონე ლივიუს დრუზუსმა პურის დარიგებისა და კოლონიების დაარსების წინადადება გაატარა, მაგრამ იტალიკი მოკავშირეებისათვის რომის მოქალაქეობის უფლების მიცემამ იგი დაღუპა (საკუთარ სახლში მოკლეს). მისი კანონები გააუქმეს, იტალიკმა მოკავშირეებმა კი ომი დაიწყეს.

რომში არისტოკრატული ოჯახების მხრიდან ოპოზიციის ზრდამ სამეფო ხელისუფლება მოსპო. რომში რესპუბლიკური წყობა და სახელმწიფოს ორგანიზაციის პოლისური სისტემა დამყარდა. მაგრამ ადრერესპუბლიკურ პერიოდში პოლისისთვის დამახასიათებელია დემოკრატიული პოტენციალი, რომელიც უშუალო დემოკრატიის ელემენტებს (სახალხო კრება) გულისხმობდა, სრულად ვერ განვითარდა. პოლიტიკურად გამოუცდელმა ხალხმა ყველა ანტიკურ პოლისში პრაქტიკულად მმართველობა გვაროვნულ, ქურუმთა და ახალგამდიდრებულ არისტოკრატიას დაუთმო.

პოლიტიკური ცხოვრების შემდგომი დემოკრატიზაციის პროცესს ანტიკურ ქალაქ-სახელმწიფოებში არისტოკრატიასა (რომელიც ცდილობდა პოლისის ძველი წესები დაეკონსერვებინა) და დემოსს (რომელიც სულ უფრო და უფრო აცნობიერებდა თავის მოქალაქეობრივ ერთიანობას) შორის ბრძოლის გამძაფრება სდევდა თან. ამ ბრძოლის (ევპატრიდებისა და დემოსის ათენში; პატრიციებისა და პლებსის რომში) შედეგი იყო საკანონმდებლო რეფორმები, რომლებიც სახელმწიფო ორგანოებში არისტოკრატიის მონოპოლიას უთხრიდა ძირს და საფუძველს ქმნიდა დემოკრატიული ინსტიტუტების განვითარებისათვის.

ძველი საბერძნეთის და ძველი რომის პოლიტიკურ წყობაში პრინციპულად მნიშვნელოვანი იყო „სახალხო მმართველობა“, საბერძნეთში - დემოკრატია, რომში - რესპუბლიკა.

საქართველოში, რასაკვირველია, მსგავსი მოვლენა არც იყო და არც შეიძლება ყოფილიყო მონარქიის პირობებში, მაგრამ მეტ-ნაკლებად ხალხის გარკვეული რაოდენობის მონაწილეობა ამა თუ იმ ფორმით მმართველობაში, ძველის შეცვლა და უფრო პროგრესული მმართველობის ფორმების შემოღება მეფე-რეფორმატორების დროსაც შეინიშნება.

ასე მაგ., ქართლის მეფემ, ვახტანგ I გორგასალმა (442 - 502 წწ.) ეკლესიის რეორგანიზაცია ჩაატარა. მეფის სურვილს, წესრიგი დაემყარებინა ეკლესიაში, წინ აღუდგა მთავარეპისკოპოსი მიქაელი. მან მეფეს ცილი დასწამა, თითქოს იგი უარყოფდა ქრისტიანობას და ცეცხლთაყვანისმცემლობას აღიარებდა. მეფემ კონსტანტინოპოლის პატრიარქს სთხოვა, ქართლში პეტრე კათოლიკოსი და თორმეტი ეპისკოპოსი გამოეგზავნა. ანტიოქიის პატრიარქის კურთხევით, ისინი საქართველოში ჩამოვიდნენ. შესაბამისად, ქართლის ეკლესიის მეთაურად ეპისკოპოსის ნაცვლად კათოლიკოსი დააწესა, ეკლესია სამეფო კარს დაუქვემდებარა, გააძლიერა კავშირი კონსტანტინოპოლთან (შესაბამისად ევროპასთან), რასაც დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ირანის წინააღმდეგ მომავალი ბრძოლისათვის, შეცვალა ზოგიერთი ძველი ეპისკოპოსიც.

კათოლიკოსობის დაწესება, თავის მხრივ, ნიშნავდა ქართული ეკლესიისათვის ავტოკეფალიის მოპოვებას, რაც უდიდესი მოვლენა იყო ქართველი ერის ისტორიაში.

კათალიკოსობის დაწესებით ვახტანგ მეფე რამდენიმე მიზნის მიღწევას ცდილობდა. უპირველეს ყოვლისა, ეკლესიის თვითმწყსობა, ცხადია, აძლიერებდა ქვეყნის დამოუკიდებლობას. შემდეგ, სამეფო ხელისუფლება, უეჭველია, მეტ გავლენას იძენდა მღვდელმთავარზე, რომლის არჩევაში მეფეს მეტი ხმა ეძლეოდა.

ეკლესიის რეორგანიზაცია ვახტანგმა გარეგნულად დოგმატიკურ საკითხებთანაც დააკავშირა. ეს რეორგანიზაცია უფრო პოლიტიკური ხასიათისა უნდა ყოფილიყო, ვიდრე წმინდა საეკლესიო.

ბევრად დიდ რეფორმატორად წარმოგვიდგება მეფე დავით IV, დავით აღმაშენებელი (1073-1125 წწ.), მან სახელმწიფოს დამცველი ძალის მქონე მრავალი სტრუქტურა შექმნა და აამოქმედა. ადმინისტრაციული რეფორმა გამოიხატა ბიუროკრატიული აპარატის რეორგანიზაციით, ვეზირთა ინსტიტუტის მნიშვნელობის გაზრდით. საქართველოს გაერთიანებისა და ერთიანი ქართული ფეოდალური მონარქიის შექმნასთან ერთად დაიწყო სახელმწიფო მმართველობის ერთიანი სისტემის ჩამოყალიბება - შეიქმნა ვეზირის ინსტიტუტი. მმართველობის ცენტრალიზაციის მიზნით დავით აღმაშენებელმა ძირითადი უწყებები (საშინაო, ფინანსთა, სამხედრო) გამოყო სხვა დარგებისაგან და ისინი უშუალოდ მეფის ვეზირს, მწიგნობართუხუცესჭყონდიდელს დაუქვემდებარა. მათი მეთაურები კი (მანდატურთუხუცესი, მეჭურჭლეთუხუცესი, ამირსპასალარი, მსახურთუხუცესი და ა.შ.) წინ წამოსწია სხვა „უხუცესებთან“ შედარებით და მათ გარკვეული უწყება ჩააბარა.

განახორციელა სასამართლო რეფორმა - ე.წ. „სააჯო კარში“ - უმაღლეს სააპელაციო სასამართლოში დავით აღმაშენებლამდე სამართალს მეფე სჯიდა, მან კი „სააჯო კარში“ სამი მოსამართლე დასვა: მწიგნობართუხუცესი, (უფროსი) საწოლისა და ზარდახნის მწიგნობარნი (იხ. ზარდახანა). ეს სამეული სასამართლოში შემოსულ საქმეებს იძიებდა. „სააჯო კარის“ მიზანი მომჩივანთა, დაჭირვებულთა და მიმძლავრებულთა განკითხვა და კურნება იყო. სასამართლო რომ მართვა-გამგეობისაგან განცალკევებული გახდა და განსაკუთრებულ დაწესებულებად იქცა, ეს ქართული სამართლის დიდ წარმატებად უნდა ჩაითვალოს.

რეფორმატორი მეფის ერთ უმნიშვნელოვანეს ღონისძიებად მიჩნეულია საგარეო და შინაგანი დაზვერვის დიდად ეფექტური სამსახურის, ე.წ. მსტოვართა ინსტიტუტის შექმნა, რომელიც (დაზვერვისა და კონტრდაზვერვის სამსახური) სახელმწიფოს უსაფრთხოების მნიშვნელოვან გარანტად იქცა.

დავით IV ებრძოდა სახელმწიფოს ცენტრალიზაციის მოწინააღმდეგე დიდგვაროვან ფეოდალებს. ძლიერი საერისთავოს გაუქმებით მან მნიშვნელოვნად დაასუსტა ოპოზიცია და გააძლიერა სამეფო ხელისუფლება (იხ. ერისთავი). დავით IV-მ უცნობი ადამიანები გამოიყვანა სახელმწიფო ასპარეზზე, მისცა მათ შესაძლებლობათა რეალიზების საშუალება.

დავით აღმაშენებელმა შეიმუშავა თვისობრივად ახალი სამხედრო ტაქტიკა, შექმნა ახლებურად ორგანიზებული და გაწვრთნილი ლაშქარი. ამ გარდაქმნების წყალობით შესაძლებელი გახდა მომთაბარეთა დამარცხება და „გასხმა“ საზღვრებს გარეთ, რამაც, არა მარტო ეთნიკური კატასტროფისაგან იხსნა საქართველო, არამედ ეს სამხედრო წარმატება ქართული სახელმწიფოს გაძლიერების საფუძველი გახდა.

XII საუკუნის დასაწყისში საქართველოში მეტად ეფექტური სამხედრო სტრუქტურა შეიქმნა: დავით აღმაშენებელის დროს ჯარი ოთხი სახეობისაგან შედგებოდა: მონა-სპა ანუ, მეფის გვარდია, მეციხოვნენი - საზღვრის მცველები, ფეოდალური ლაშქარი - რომელიც საგანგებოდ იკრიბებოდა ომის დროს და როქის სპა - შემდგარი დაქირავებული მეომრებისაგან.

დავითმა საქართველოს სახელმწიფოს ლაშქარი გასტუმრების ახალ წესზე გადაიყვანა. მანამდე მოლაშქრეები სამხედრო ალაფს ინაწილებდნენ, დავითმა ეს აკრძალა და ლაშქრის გასტუმრება ულუფითა და სარგოთი (ჯამაგირით) სახელმწიფოს დაევალა. დავით აღმაშენებელმა ლაშქრის კვების სრულყოფილი სისტემა შეიმუშავა. როგორც ორგანიზაციულად, ასევე შეიარაღებითა და საბრძოლო თვისებებით, საქართველოს ჯარს ნებისმიერი სამხედრო ამოცანის შესრულების ძალა შესწევდა.

საერო დიდგვაროვნებთან ერთად მეფე ცენტრალური ხელისუფლების მოწინააღმდეგე საეკლესიო ფეოდალებსაც ებრძოდა. 1103 წ-ს მეფის თაოსნობით მოიწვიეს რუის-ურბნისის საეკლესიო კრება, რომელმაც სამეფო ხელისუფლების განმტკიცებისა და საეკლესიო ცხოვრების მოსაწესრიგებელი დადგენილებები მიიღო.

სახელმწიფოს ძლიერების განმტკიცების საქმეში უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა ჭყონდიდლისა და მწიგნობართუხუცესის თანამდებობების გაერთიანებას მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის თანამდებობის შექმნას (სავარაუდებელია 1103-04 წწ.). მწიგნობართუხუცესი - მეფის კანცელარიის უფროსი იყო, ხოლო ჭყონდიდელი - ერთ-ერთი ყველაზე გავლენიანი ეპისკოპოსი. მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის თანამდებობაზე მყოფ ადამიანს შეეძლო როგორც საერო, ასევე სასულიერო საქმეებში ჩარევა. მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდლის თანამდებობის გავლენას ისიც ზრდიდა, რომ მეფემ უმაღლესი სასამართლო - სააჯო კარი მას დაუქვემდებარა.

ამ თანამდებობის პირი ერთსა და იმავე დროს მაღალი სამოქალაქო და საეკლესიო მმართველი იყო.

დავით IV-მ მთელი რიგი ღონისძიებები გაატარა სამონეტო საქმის მოსაწესრიგებლად. მოჭრა მონეტები როგორც ქართული, ისე არაბული ზედწერილით და რამდენადმე შეცვალა მონეტის ტიპი.

დავით IV დიდად უწყობდა ხელს ვაჭრობისა და ხელოსნობის განვითარებას. მან შეღავათიანი პირობები შეუქმნა ვაჭრებს, ააგო ხიდები, გზები, ააშენა ფუნდუკები, სადაც სხვადასხვა ქვეყნის ვაჭრებს უფასოდ შეეძლოთ ღამისთევა.

დავით აღმაშენებელმა სცადა შეეჩერებინა გლეხთა მიწაზე დამაგრების პროცესი, „შეწყალების ინსტიტუტით“ გააფართოვა პირობითი მიწათმფლობელობა.

თამარ მეფემაც (1184-1213 წწ.) სამეფო დარბაზს უფლებები გაუფართოვა და შეჰპირდა, უმნიშვნელოვანეს საკითხებს „დარბაზის თანადგომითა და ერთნებაობით“ გადავწყვეტთო.

მეფე გიორგი V ბრწყინვალემ (1286-1346 წწ.) აღადგინა სახელმწიფოს მართვის ტრადიციული წესები და ტრადიციული სამეურნეო დარგები.

XIV საუკუნის 30-იან წწ-ში გიორგის ინიციატივით მოწვეული იქნა საეკლესიო კრება და მონღოლთა ბატონობის შემდეგ წესრიგი დაამყარა ეკლესიაში (იხ. საეკლესიო სამართალი).

გიორგი V-ის ინიციატივით შეიქმნა სამართლის წიგნი „ძეგლის დება“. ახალი მკაცრი კანონმდებლობა - „ძეგლის დება“ აღადგენდა და განამტკიცებდა ტრადიციულ ქართულ სამართალს, სჯულსა და ზნეობას.

ამავე პერიოდში შეიქმნა სახელმწიფო სამართლის მნიშვნელოვანი წიგნი „ხელმწიფის კარის გარიგება“ - ქართული სამეფო-სამართლებრივი „კონსტიტუცია“. მასში განსაზღვრული იყო სახელმწიფო კარის ეტიკეტი, სხვადასხვა მოხელის უფლებები და მოვალეობები.

გიორგი V-მ გაატარა ფინანსური რეფორმა. მონღოლური ფულადი ერთეული, „ყაზანური თეთრი“ შეცვალა ახალი, საკუთარი ვერცხლის მონეტით - „გიორგაული თეთრით“ (იხ. ქართული თეთრი).

საქართველოს ეკონომიკის განვითარებას ხელს უწყობდა სავაჭრო ურთიერთობები ევროპასთან.

ქართლის მეფე ვახტანგ VI (1675-1737 წწ.) იბრძოდა ქვეყანაში წესრიგის აღდგენისა და ცენტრალური ხელისუფლების გაძლიერებისათვის. მან ფეოდალთა თვითნებობა ალაგმა. 1704-1708 წწ. ეკლესიას დაუბრუნა ფეოდალების მიერ წართმეული მიწები, გააუქმა ქვეყანაში ფეხმოკიდებული ირანულ-ყიზილბაშური წესები, აღადგინა ქართულ-ეროვნული წეს-ჩვეულებები.

ვახტანგმა „მცველთა ჯარი“ ანუ სამეფო გვარდია შექმნა, რომელიც შედგებოდა ვახტანგის ერთგული თავადიშვილების (იხ. თავადი), აზნაურებისა და მსახურებისაგან. მათ ჯამაგირი სამეფო ხაზინიდან ეძლეოდათ და გარკვეული პრივილეგიებიც ჰქონდათ. ამ ჯარს მხოლოდ საშინაო დანიშნულება ჰქონდა და ურჩი თავადების დასასჯელად გამოიყენებოდა. ვახტანგმა ყურადღება მიაქცია ქვეყნის მეურნეობის აღდგენას - ქართლის გაუკაცრიელებული ადგილები ხელახლა დაასახლა. განაახლა დიდი ხნის წინ მოშლილი სარწყავი არხები, სპეციალური ნორმები შეიმუშავა სარწყავი რუებით სარგებლობის შესახებ, ააშენა და აღადგინა ბევრი გზა, ხიდი, ქარვასლა, სასახლე, ეკლესია-მონასტერი. ხელი შეუწყო სოფლის მეურნეობის, ხელოსნობისა და ვაჭრობის განვითარებას. ვახტანგმა გააუმჯობესა ფულის მოჭრის საქმე.

ვახტანგ VI-ის თაოსნობით შეგროვებული იქნა 1705-1708 წწ. სასამართლო გადაწყვეტილებები და შემუშავდა სახელმწიფო ადმინისტრაციული და სამეურნეო სამართლის წიგნი, კანონთა კრებული „დასტურლამალი“, რომელმაც სახელმწიფოებრივი ორგანიზაციის მოხელეთა უფლებები და ფუნქციები განსაზღვრა (იხ. „სამართალი ბატონისშვილის ვახტანგისა“). „დასტურლამალი“ მიზნად ისახავდა „ბატონყმური რიგის“ მოწესრიგებას, ფეოდალთა ძალადობის შეზღუდვას, მებატონეთა თვითნებობის აღკვეთას და მწარმოებელთა მინიმალური უფლებების დაცვას, მათი შრომისათვის აუცილებელი პირობების შექმნას.

საქართველოში ყველაზე მნიშვნელოვან დემოკრატიულ ცვლილებად ერეკლე II-ს რეფორმები (1720-1798 წწ.) უნდა ჩაითვალოს.

ქვეყნის განვითარება-განახლებისათვის პირველ რიგში ცენტრალური აპარატის გაძლიერება იყო საჭირო. თეიმურაზ II-მ და ერეკლემ ჯერ კიდევ 1743-1744 წწ-ში გააუქმეს არაგვისა და ქსნის საერისთავოები. ერეკლემ გაანადგურა ფეოდალური ოპოზიცია, მან სამეფო დარბაზი სათათბირო ორგანოდან მეფის მუდმივმოქმედ დაწესებულებად აქცია. უმაღლესი თანამდებობის დაკავების დროს ადრე გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭებოდა წოდებრივ მდგომარეობას, გვარს, ქონებას, ერეკლემ კი ძველი თანამდებობების ერისთავების, გამგებლების, ციხისთავების ნაცვლად შემოიღო ბევრად უფრო მისაღები და გარკვეულწილად უფრო „დემოკრატიული“ „მოურავი, მამასახლისი, ნაცვალი, გზირი, მელიქი, ქევხა, ტარუღა. ერეკლემ თავადური მმართველობა შეცვლა სახელმწიფო ბიუროკრატიული აპარატით.

ამ ევროპულად „გარდაქმნას“ იმდროინდელ ბატონყმურ საქართველოში, უპირველეს ყოვლისა, სათავადოთა სისტემის შესუსტება და მმართველობის დარგობრივი დანაწილება მოჰყვა; ისინი მკვეთრად გაიმიჯნა ერთმანეთისაგან:

ქვეყნის თავდაცვის განმტკიცებისათვის ერეკლემ შექმნა მორიგე ჯარი, რაც რეგულარულ ჯარზე გადასვლის გარდამავალ საფეხურს წარმოადგენდა. რეფორმით წესდებოდა საყოველთაო სამხედრო ბეგარა, რომლის მიხედვით ყოველი მამაკაცი, განურჩევლად ეროვნებისა, წოდებისა და სარწმუნოებისა, ვალდებული იყო საკუთარი იარაღით, ტყვია-წამლითა და საკვებით წასულიყო ერთი თვით ჯარში. თუ გლეხი ღარიბი იყო, მისთვის საჭირო ხარჯები მის მებატონეს უნდა გაეღო. ვაჭრებს, მწყემსებს, მებაღეებს, ხაბაზებს, მზარეულებს, მეწისქვილეებს, გუთნისდედებს შეეძლოთ თავისი მაგიერი კაცი გაეგზავნათ, ყოველგვარი მონაცვლის გარეშე იხდიდნენ სამხედრო ბეგარას მეფე და მისი ოჯახის წევრები. სამხედრო ბეგარისაგან თავის არიდებისათვის მკაცრი სასჯელი იყო დაწესებული.

საპოლიციო რეფორმით ერეკლემ სასახლის გვარდიას მეთაურად ყულაღარასი (მეფის შემდეგ უმაღლეს სამხედრო თანამდებობა) და ხელქვეითებად უზბაშები და მეთოფენი დააყენა. მეთოფენი დანაწილებული იყვნენ წოდებრივი მდგომარეობის მიხედვით. ამგვარადვე იყო განაწილებული მეთოფეთა ჯამაგირი და ულუფა.

ეკონომიკურ-საფინანსო რეფორმით თეიმურაზმა და ერეკლემ მიმართეს საგანგებო ღონისძიებას - „მყრელობას“. ხელისუფლების წარმომადგენლები ჩადიოდნენ სხვადასხვა კუთხეში და ქართლიდან გაქცეულ გლეხებს უკან აბრუნებდნენ. ახლადდასახლებულებს რამდენიმე წლით საგადასახადო შეღავათებს უწესებდნენ. ამასთან ერეკლე მოითხოვდა არ დარღვეულიყო „ბატონყმური რიგი“ - მებატონეებს უსამართლო გადასახადებით არ დაემძიმებინათ ყმა-გლეხის მდგომარეობა.

ერეკლეს დროს მასობრივად ხდებოდა ლეკიანობის შედეგად გატაცებული ტყვეების გამოსყიდვა.

მწარმოებელი ძალების გამრავლების მიზნით ერეკლე არ ერიდებოდა არაქართველი მოსახლეობის იძულებით მოზიდვასაც.

მოქალაქეების კეთილდღეობის გაუმჯობესების მიზნით ერეკლე მეფემ 1770 წ-ს აღადგინა ჯერ კიდევ ვახტანგ VI-ის მიერ მიღებული კანონი - უშვილოდ გარდაცვლილ მოქალაქეთა ქონების მათივე ნათესავებისათვის დატოვების შესახებ. ერეკლე დასავლეთსა და აღმოსავლეთს შორის სატრანზიტო გზის ფუნქციის აღდგენით დაინტერესებული იყო, მაგრამ მონდომების მიუხედავად, სრულად აღდგენა ვერ მოახერხა.

ერეკლეს დროს აშენდა ციხესიმაგრეები, სარწყავი არხები, დამუშავდა აუთვისებელი მიწები, ფაბრიკა-ქარხნები, გაიზარდა ნათესები, ჩატარდა პურის გასაიაფებელი ღონისძიებები, განვითარდა სამთამადნო წარმოება, გაჩნდა შაქრის, მინის, შალეულის, იარაღის საწარმოები, განვითარდა ვაჭრობა, მრეწველობა, საქალაქო ცხოვრება, რაც ქვეყნის დემოკრატიზაციას უწყობდა ხელს.

1749 წ-ს მეფის ინიციატივით თბილისში საეკლესიო კრება ჩატარდა, რომელმაც ამ მხრივ უმნიშვნელოვანეს ღონისძიებებს დაუდო სათავე. 1767-1768 წწ-ში მეფემ და კათალიკოსმა ერთობლივად შეიმუშავეს განჩინება, რომელიც ემსახურებოდა შელახული სარწმუნოებისა და ეკლესიის მოშლილი საქმეების მოწესრიგებას. განჩინება შეეხებოდა სასულიერო პირთა სწავლებას, მოღვაწეობას, ეკლესია-მონასტრების მოვლა-პატრონობას, გამოყენებასა და ქონების განკარგვას. მკაცრად განსაზღვრავდა ქრისტიანული ნორმების, ვადებისა და შესრულების წესებს და სხვ. ამას მოჰყვა პრაქტიკული ღონისძიებები, რის შედეგადაც ეკლესია გაიწმინდა უღირს მსახურთაგან. აღდგა მართლმადიდებლური ჰეგემონია, უამრავი გამაჰმადიანებული დიდგვაროვანი დაუბრუნდა მამა-პაპისეულ სარწმუნოებას.

ქართველ რეფორმატორებს ისეთი სახის დემოკრატიული რეფორმები, როგორებიც ძველ საბერძნეთსა და რომში ტარდებოდა, ბუნებრივია, არ განუხორციელებიათ. მაგრამ დემოკრატიის ელემენტები ანუ ხალხის უფრო ფართო მასების ჩართვა მმართველობაში, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, არც ქართველი რეფორმატორებისათვის იყო უცხო.