ეროვნული ინტეგრაციისა და ტოლერანტობის შეფასება (2007-2008) - ანგარიში მომზადდა პროგრამის „ეროვნული ინტეგრაცია და ტოლერანტობა საქართველოში“ ფარგლებში მედია მონიტორინგის, სოციოლოგიური და სამაგიდო კვლევების შედეგების საფუძველზე. ეროვნული ინტეგრაციისა და ტოლერანტობის შეფასება წარმოადგენს ეთნიკურ უმცირესობებთან დაკავშირებული საკანონმდებლო ბაზისა და საზოგადოებრივი აზრის მიმოხილვას. კვლევის ფარგლებში შემუშავდა ტოლერანტობის ინდექსი, რომელიც საქართველოში ინტეგრაციის პროცესის შეფასების საშუალებაა.

ანგარიში მომზადდა: საგას კვლევითი ჯგუფის მიერ BCG Researches-ის, სოციოლოგიური კვლევების ინსტიტუტის, გამოყენებითი კვლევების კომპანიის, თავისუფლების სახლის ევროპის ოფისისა და დამოუკიდებელი ექსპერტების მონაწილეობით.

საქართველოს გაეროს ასოციაცია (საგა), დაარსდა 1995 წლის დეკემბერში. საგა მუშაობს ადამიანის უფლებათა პრინციპებისა და დემოკრატიული მმართველობის მხარდასაჭერად და საზოგადოებას უზრუნველყოფს საერთაშორისო საზოგადოებაში ინტეგრაციისთვის მნიშვნელოვანი მექანიზმებით. საგა 1996 წლიდან გაეროს ასოციაციათა მსოფლიო ფედერაციის წევრია.

საქართველოს გაეროს ასოციაციის მიზანია საქართველოსა და სამხრეთ კავკასიაში დემოკრატიისა და სამოქალაქო საზოგადოების განვითარება. საგა აქტიურად უწყობს ხელს თანამშრომლობის განვითრების სამოქალაქო, სახელმწიფო და ბიზნეს სექტორებს შორის, და ასევე მუშაობს საქართველოში ტოლერანტული სამოქალაქო საზოგადოების ჩამოყალიბებაზე.

საქართველოს ეროვნული ინტეგრაციის პროგრამა

ეროვნული ინტეგრაციის პროგრამა საქართველოში არის აშშ-ს საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს (USAID) მიერ დაფინანსებული ოთხწლიანი პროექტი, რომელსაც ახორციელებს საქართველოს გაეროს ასოციაცია საქართველოს მთავრობასთან, აგრეთვე სხვა ადგილობრივ და საერთაშორისო პარტნიორ ორგანიზაციებთან ერთად.

ეროვნული ინტეგრაციის პროგრამის მიზანია საქართველოს მოქალაქეებს შორის ეროვნული ერთიანობის გრძნობის გაღრმავება. ამისათვის პროგრამა სახელმწიფოს ხელს შეიწყობს ჩამოაყალიბოს და განახორციელოს ინტეგრაციის სახელმწიფო სტრატეგია და სამოქმედო გეგმა. პროგრამა ასევე ითვალისწინებს ერთიანი მრავალ-ეთნიკური სახელმწიფოს ჩამოყალიბებისათვისაუცილებელი დისკუსიებისა და დებატების გამართვას ქვეყნის მასშტაბით, როგორც მოქალაქეების, ისევე სხვადასხვა ორგანიზაციების მონაწილეობით.

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without full attribution. The report was prepared within the framework of the National Integration and Tolerance in Georgia Program (NITG) by the NITG Research Team, consisting of BCG Research, Applied Research Company (ARC), Freedom House Europe (FH EU), Institute of Social Researches (ISR) and other individual experts. UN Association of Georgia would like to express its sincere gratitude to following institutions and individuals, both for their hard work and outstanding contribution in raising this important, yet contentious, issue:

Levan Tarkhnishvili, BCG Research?Marina Imerlishvili, Applied Research Company?Andrey Khanzhin, European Centre for Minority Issues?Giga Zedania, Ilia Chavchavadze University?Kristie D. Evenson, Freedom House Europe, Hungary?Chris Walker, Freedom House, United States?Alexander Motyl, Rutgers University, United States?Balazs Vizi, Research Institute of Ethnic and National Minorities of The Hungarian Academy of?Sciences, Hungary?Nicoleta Fotiade, Media Monitoring Institute, Romania
Jaba Devdariani, Independent expert
Camille Massey Independent expert

საქართველოს მთავრობამ 2005 წელს ეროვნული ინტეგრაცია თავის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს სტრატეგიულ მიზნად გამოაცხადა, შეიტანა რა იგი პარლამენტის მიერ მიღებულ ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციაში. ადმინისტრაციის სურვილი, რომ შექმნას ერთიანი სახელმწიფო, სამოქალაქო იდენტობის საფუძველზე, რომელიც აერთიანებს საქართველოს ტერიტორიაზე მცხოვრები ყველა ადამიანის ინტერესს, არის სახელმწიფოს მშენებლობის და გეოგრაფიული სტაბილურობის ქვაკუთხედი, და განსაკუთრებით დროულია ქვეყნის ევრო-ატლანტიკური მისწრაფებების გათვალისწინებით. ამ ამბიციურ მიზანზე სამოქალაქო კონტროლის უზრუნველსაყოფად, თავისუფლების სახლმა და საქართველოს გაეროს ასოციაციამ შეიმუშავეს სტანდარტიზირებული მექანიზმი ეფექტური მართვის მონიტორინგისათვის, რომელიც მიმართულია მთავრობის მოქმედებების, უმცირესობებთან დაკავშირებული პოლიტიკების და ქვეყანაში მათი ინტეგრაციის გასაზომად. მონიტორინგის მექანიზმის შემუშავებისა და დანერგვის საშუალებით, პარტნიორები მიზნად ისახავდნენ მონიტორინგის შესაძლებლობებისა და მთავრობასა და სამოქალაქო საზოგადოებრივ ორგანიზაციებს შორის თანამშრომლობის გაძლიერებას.

კონტროლის ეს მექანიზმი დაფუძნებულია თავისუფლების სახლის ნაცად მეთოდოლოგიებზე, კონკრეტულად კი დემოკრატიული მმართველობის მეთოდოლოგიაზე თავისუფლების სახლის ყველაზე მნიშვნელოვანი კვლევიდან - გარდამავალი ერები, რომელიც ყოველ წელს აფასებს ცენტრალური ევროპისა და ევრაზიის ქვეყნების პროგრესსა და რეგრესს მმართველობის დემოკრატიულ სტანდარტებში.

გამოყენებული მეთოდოლოგია შეიცავს როგორც საკანონმდებლო ასევე იმპლემენტაციურ კრიტერიუმებს, რომლებიც:

მუშაობს რა კითხვების კომპლექტით, რომელიც იძლევა საშუალებას შეფასდეს ქვეყნის წარმატება უმცირესობათა ინტეგრაციისა და ტოლერანტობის საკითხებთან დაკავშირებით, ეს მეთოდოლოგია ქმნის უნიკალურ პროდუქტს. ის იძლევა მომდევნო წლებში პროგრესსა თუ რეგრესზე დაკვირვების საშუალებას.

ამასთან ერთად, ის წინ სწევს საქართველოს ევროკავშირისაკენ სწრაფვის შესახებ მიმდინარე დებატებში კიდევ ერთ განზომილებას. ევროკავშირის ფარგლებში უმცირესობათა უფლებების ლობირება და მულტიკულტურალიზმი საქართველოს სწრაფვას წევრობისაკენ განსაკუთრებული ყურადღების ქვეშ აქცევს. აქედან გამომდინარე, ქვეყნის ყოველი მცდელობა, რომელიც მიმართული იქნება უმცირესობებთან დაკავშირებული პოლიტიკის უფრო დაწვრილებითი სურათის შექმნისაკენ, განსაკუთრებულ ყურადღებას უნდა ელოდოს როგოც ადგილობრივი ასევე საერთაშორისო აუდიტორიის მხრიდან.

თავისუფლების სახლი და საქართველოს გაეროს ასოციაცია დარწმუნებულები არიან, რომ მხოლოდ მრავალმხრივი მაგრამ შეთანხმებული მოქმედებების შედეგად შეიძლება გაიზარდოს საქართველოში ინტეგრაციისა და ტოლერანტობის სტატუს ქვოს შესამჩნევი პროგრესის მიღწევის შესაძლებლობა. ამ კვლევისა და მომავალი თანამშრომლობის საფუძველზე ჩვენ გვსურს ჩვენი წვლილი შევიტანოთ განვითარების ამ პროცესებში.

როლანდ კოვაჩი

დირექტორი, თავისუფლების სახლი - ევროპა

ტოლერანტობისა და ინტეგრაციის ინდექსი

2006 წლის ივლისში, აშშ-ს საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს კავკასიის ოფისის მხარდაჭერით, საქართველოს გაეროს ასოციაციამ დაიწყო საქართველოს ეროვნული ინტეგრაციის პროგრამის განხორციელება. პროგრამის ძირითად მიზანს ეროვნული ინტეგრაციის სტრატეგიისა და სამოქმედო გეგმის შემუშავება წარმოადგენს.

პროგრამის იმპლემენტაციის პირველივე ფაზაზე - საქართველოს ეროვნული ინტეგრაციის სტრატეგიის შემუშავების დაწყებამდე - ჩატარდა საბაზისო კვლევა, რომლის მიზანი იყო საქართველოს მასშტაბით ეთნიკური უმცირესობების ინტეგრაციის შესახებ არსებულ სურათის წარმოჩენა. კვლევის ფარგლებში შემუშავდა ტოლერანტობისა და ინტეგრაციის ინდექსი, რომელიც საქართველოში ინტეგრაციის პროცესის შეფასების გრძელვადიანი საშუალებაა.

კვლევის ხარისხისა და ობიექტურობის უზრუნველყოფის მიზნით საქართველოს გაეროს ასოციაციამ ჩამოაყალიბა კვლევითი ჯგუფი, რომელშიც მოიწვია წამყვანი ექსპერტები. აღნიშნულმა ჯგუფმა კვალიფიციურ ექსპერტებთან დადაინტერესებულ მხარეებთან თანამშრომლობით მოამზადა და განახორციელაკვლევა, შემდგომში კი ინდექსის რეიტინგული შეფასება. «თავისუფლების სახლის» ექსპერტებმა კვლევით ჯგუფს ჩაუტარეს ტრეინინგები და ასევე გაუწიეს კონსულტაციები კვლევის მიმდინარეობის განმავლობაში.

ქვემოთ წარმოდგენილია ტოლერანტობის ინდექსის მიღების მეთოდოლოგია და საექსპერტო ჯგუფების შეფასების შედეგები.

ქართულ საზოგადოებაში ეთნიკური უმცირესობების ინტეგრაციისა და ტოლერანტობის ხარისხის შესაფასებლად „თავისუფლების სახლის“ ექსპერტებთან მჭიდრო თანამშრომლობით შემუშავდა შვიდი ინდიკატორი, რომლითაც შეფასდა ცენტრალური ხელისუფლება; ადგილობრივი მმართველობა; საარჩევნო პროცესი; სამოქალაქო საზოგადოება და სოციალურ-ეკონომიკური უფლებები; მედია; სასამართლო ხელისუფლება; სოციალურ-კულტურული უფლებები და ურთიერთობები. თითოეული ინდიკატორი მოიცავდა ქვეინდიკატორებს: უფლებები, წარმომადგენლობა, მონაწილეობა.

ტოლერანტობის ინდექსის მიღების პროცესში მონაწილეობას იღებდნენ ექსპერტები, ეთნიკური უმცირესობების წარმომადგენლები და სხვა დაინტერესებული მხარეები. სარეიტინგო შეხვედრების ციკლი ჩატარდა თბილისსა და ეთნიკური უმცირესობებით მჭიდროდ დასახლებულ რეგიონებში - ქვემო ქართლსა და სამცხე-ჯავახეთში, რათა უმცირესობებს თავიანთი შეხედულებების წარმოდგენის თანაბარი შესაძლებლობა მისცემოდათ.

შეხვედრების მონაწილეები წინასწარ გაეცნენ საბაზისო კვლევის ანგარიშის ძირითად დასკვნებსა და მონაცემებს, აგრეთვე შეფასებით დოკუმენტს1, რომელიც მოიცავდა თითო ზოგად პარაგრაფს და კვლევის შედეგების საფუძველზე 38-ვე ქვეინდიკატორზე მიღებულ დასკვნას. ამ მასალებსა და საკუთარ გამოცდილებაზე დაყრდნობით შეხვედრებში მონაწილე ექსპერტებმა 4-ბალიან შკალაზე შეაფასეს თითოეული ქვეინდიკატორი (1 - მაქსიმალური შეფასება, 4 - მინიმალური შეფასება).

ამასთან, კვლევითმა ჯგუფმა შეხვედრების მომზადების ეტაპზევე მიიღო გადაწყვეტილება შეფასების პროცესიდან ამოეღო ის ქვეინდიკატორები, რომელთა შესახებ საბაზისო კვლევის დროს ვერ იქნა მოპოვებული ინფორმაცია. ამდენად, თავდაპირველი 51 ქვეინდიკატორის ნაცვლად, შეფასდა 38 ქვეინდიკატორი.

სარეიტინგო შეხვედრებზე დისკუსიას გამოცდილი ფასილიტატორები წარმართავდნენ, ექსპერტთა საბჭო კი კონსენსუსის საფუძველზე იღებდა თითოეული ინდიკატორის შეფასებით ქულას. აზრთა სხვადასხვაობის შემთხვევაში პროცესში დემოკრატიული კენჭისყრის (ერთი წევრი - ერთი ხმა) მექანიზმი ერთვებოდა, ასევე შესაძლებელი იყო დისკუსიების ფონზე კენჭისყრების იქამდე გაგრძელება, ვიდრე უბრალო უმრავლესობა არ დაუჭერდა მხარს სარეიტინგო ქულის გამოვლენას. თუმცა ამ ქულის შეცვლა შესაძლებელი იყო შეხვედრისშეჯამების ეტაპზეც, რადგან ხანდახან, დამატებითი ინდიკატორების განხილვისა და დისკუსიების შედეგად შეხედულებები იცვლებოდა.

შეხვედრის საბოლოო პროდუქტი რიცხობრივი რეიტინგების დასრულებული ინდექსია. ქვემოთ მოცემულია სამი რეიტინგული შეხვედრის საბოლოო შედეგი:

ანგარიშის შესახებ

წინამდებარე ანგარიში მოიცავს საქართველოში 2006 წელს ჩატარებულ საზოგადოებრივი აზრის კვლევის, სამაგიდო კვლევის, მედიამონიტორინგისა და ფოკუს-ჯგუფების შეხვედრების შედეგებს. კვლევა წარმოადგენს ეთნიკურ უმცირესობებთან დაკავშირებული საკანონმდებლო ბაზის მიმოხილვას. ანგარიშში ასევე მოცემულია საზოგადოებრივი აზრის ანალიზი, რომელიც ზოგადად გავლენას ახდენს ეთნიკურ უმცირესობებზე, განსაკუთრებით კი იმწარმომადგენლებზე, რომლებიც ცხოვრობენ უმცირესობებით კომპაქტურად დასახლებულ რეგიონებში.

ანგარიში მომზადდა საქართველოში ეროვნული ინტეგრაციის პროგრამის ფარგლებში, პროგრამის განმახორციელებელი ორგანიზაციის - საქართველოს გაეროს ასოციაციის (საგა) - კვლევითი ჯგუფის მიერ. ტრენინგებისა და კონსულტაციების კუთხით კვლევაში ასევე მონაწილეობდნენ „BCG Research“-ი, სოციალური კვლევების ინსტიტუტი (ISR) და „თავისუფლების სახლი”.

ანგარიშის მიზანი და ზოგადი ინფორმაცია

საქართველოს ეროვნული ინტეგრაციის პროგრამა აშშ-ს საერთაშორისო ძირითადი მიზანი ეროვნული ინტეგრაციის სტრატეგიისა და სამუშაო გეგმის შემუშავებაა. ბენეფიციარებში ამ დოკუმენტისადმი ნდობის უზრუნველყოფის მიზნით, საქართველოს ხელისუფლება გამოიყენებს ინკლუზიურ მეთოდებს და ხელს შეუწყობს საუკეთესო პრაქტიკის განვითარებას სამართლებრივად სრულყოფილი სტრატეგიისა და სამოქმედო გეგმის შემუშავებისათვის. პროექტი, მიზნად ისახავს ხელი შეუწყოს დაინტერესებულ პირთა შორის ურთიერთობასა და დისკუსიების გამართვას, ასევე საზოგადოების ინფორმირებას ეროვნულ უმცირესობებთან მიმართებაში საყოველთაო კონსენსუსის მიღწევის მიზნით. ეს ანგარიში საქართველოს ეროვნული ინტეგრაციის პროგრამისათვის წარმოადგენს საბაზისო კვლევას და წვლილი შეაქვს ეროვნული ინტეგრაციისსტრატეგიისა და სამოქმედო გეგმის შემუშავებაში. კვლევა ასევე დაეხმარება საზოგადოებასა და აღნიშნულ სფეროში მომუშავე პროფესიონალებს სტრატეგიის შემუშავებასა და პროექტების განხორციელებაში.

მეთოდოლოგია

ანგარიში წარმოადგენს ყოვლისმომცველ, მრავალგანზომილებიან კვლევის შედეგს, რომელიც მოიცავს, როგორც კვლევის ხარისხობრივ, ასევე რაოდენობრივ მეთოდებს. ის აერთიანებს სამაგიდო კვლევას, საზოგადოებრივი აზრის კვლევას, მედიამონიტორინგსა და ფოკუს-ჯგუფების შეხვედრების შედეგებს, რაც ქვემოთ უფრო ვრცლადაა აღწერილი.

უმაღლესი ხარისხისა და ობიექტურობის უზრუნველყოფის მიზნით, საქართველოს გაეროს ასოციაციამ ჩამოაყალიბა კვლევითი ჯგუფი, რომელშიც მოიწვია წამყვანი ექსპერტები. „თავისუფლების სახლის“ ექსპერტებმა კვლევითი ჯგუფის წევრებს ჩაუტარეს ტრენინგები კვლევის მეთოდოლოგიაში და ასევე მუდმივად უწევდნენ კონსულტაციებს კვლევის მიმდინარეობის განმავლობაში.

კვლევითმა ჯგუფმა შეიმუშავა ტოლერანტობის ინდექსი, რომელიც გრძელვადიანი საშუალებაა საქართველოში ინტეგრაციის პროცესის შესაფასებლად. ანგარიშში, რომელიც შემუშავებულ იქნა, როგორც კვლევის ნაწილი, ჩამოყალიბდა ტოლერანტობის ინდექსის ინდიკატორები. თუმცა კვლევა შეიცავს მხოლოდ ცალკეულ მნიშვნელოვან მონაცემს ინდექსის დასადგენად, რომელიც წარმოდგენილია დანართი 2-ის სახით. ინდექსი დასრულდება შემდგომი კვლევისადა შემფასებელი ჯგუფის მოსაზრებების საფუძველზე და გამოქვეყნდება, როგორც ცალკე დოკუმენტი.

სამაგიდო კვლევა

სამაგიდო კვლევა მოიცავს ეროვნული კანონმდებლობის მიმოხილვას (საქართველოს კონსტიტუცია, სამოქალაქო სამართლის კოდექსი, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი, სამოქალაქო სამართლის საპროცესო კოდექსი, საარჩევნო კოდექსი, საქართველოს მოქალაქეობის შესახებ ორგანული კანონი, კანონი მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ, კანონი მეწარმეთა შესახებ, კანონი განათლების შესახებ, კანონი მაუწყებლობის შესახებ, კანონი სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლების შესახებ) ეროვნულ უმცირესობების დაცვასთან დაკავშირებული საქართველოს საერთაშორისო ვალდებულებების შესაბამისად.

დამატებითი მონაცემები მოპოვებულ იქნა სხვადასხვა არასამთავრობო ორგანიზაციებისა და საერთაშორისო ორგანიზაციებისაგან, როგორიცაა: ეუთო; ევროპის საბჭო; გაეროს განვითარების პროგრამა; „Penal Reform International“; „Human Rights Watch“; უმცირესობის საკითხთა ევროპული ცენტრი (ECMI); საერთაშორისო კრიზისების ჯგუფი (ICG); ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ფედერაცია (FIDH); კავკასიის მედია ინსტიტუტი; მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტი.

ეროვნული უმცირესობების დაცვის საკითხებზე განხორციელებული და მიმდინარე ღონისძიებების შესახებ დამატებითი ინფორმაცია მოძიებულ იქნა სამინისტროებიდან და სხვა საჯარო დაწესებულებებიდან ინფორმაციის გამოთხოვის გზით. ასევე შესწავლილ იქნა სახალხო დამცველის რეკომენდაციები და ანგარიშები.

საზოგადოებრივი აზრის კვლევა

საქართველოს მასშტაბით, 6-27 დეკემბრამდე პერიოდში შინამეურნეობებში ჩატარდა საზოგადოებრივი აზრის კვლევა პირისპირ ინტერვიუს მეთოდით. ტოლერანტობის საერთო ინდექსის საფუძველზე საგა-ს კვლევითი ჯგუფისა და “თავისუფლების სახლის” ექსპერტებმა შეადგინეს სტრუქტურირებული კითხვარი. ტოლერანტობის საერთო ინდექსი არკვევს თუ რამდენად არის უზრუნველყოფილი ეროვნულ უმცირესობათა უფლებები, წარმომადგენლობა და მონაწილეობა ცენტრალურ ხელისუფლებაში, ადგილობრივ თვითმმართველობაში, საარჩევნო პროცესებში, სამოქალაქო საზოგადოებაში, სოციალურ-ეკონომიკურ სფეროსა და მედიაში, სასამართლო ხელისუფლებაში, კულტურულ ცხოვრებასა და ურთიერთობებში.

239 წერტილში წარმომადგენლობითი შერჩევის გზით გამოიკითხა 18 წელს ზევით ასაკის 2 400 რესპონდენტი, რაც უზრუნველყოფს 95%-იან სიზუსტესა და 2-3%-იანი ცდომილების შესაძლებლობას. გამოკითხვის შედეგად მიღებული მასალები დამუშავდა SPSS-ის საშუალებით.

შერჩევა

შერჩევის ბაზად გამოყენებულ იქნა საქართველოს მოსახლეობის აღწერის 2002 წლის მონაცემები. შერჩევის ბაზა გაიყო ორ ნაწილად:

1) ქვემო ქართლისა და სამცხე-ჯავახეთის ის დასახლებული პუნქტები, რომლებშიც უმრავლესობას წარმოადგენენ ეროვნული უმცირესობები. ჩატარდა 700 ინტერვიუ (350 ქვემო ქართლში და 350 სამცხე-ჯავახეთში).

2) დანარჩენი 1 700 ინტერვიუ გადანაწილდა პროპორციულად საქართველოს ადმინისტრაციულ რეგიონებზე (ეროვნული უმცირესობებით დასახლების გათვალისწინების გარეშე).

შერჩევის პირველად ერთეულს (კლასტერს) წარმოადგენდა სააღწერო უბანი.

სააღწერო უბნები შეირჩა შემთხვევითი PPS (Probability Proportional to Size) მეთოდის გამოყენებით. ყოველ შერჩეულ „კლასტერში“ ინტერვიუერს განესაზღვრა საწყისი წერტილი და მოძრაობის მიმართულება. შერჩევის მეორად ერთეულს წარმოადგენდა ოჯახი. ოჯახები შეირჩა ე.წ. „შემთხვევითი ხეტიალის“ მეთოდით. შერჩევის საბოლოო ერთეულს წარმოადგენდა რესპონდენტი. რესპონდენტი ოჯახში შეირჩა ბოლო დაბადების დღის პრინციპით.

მედიამონიტორინგი

მედიამონიტორინგის ჯგუფმა განახორციელა 4 ნაციონალური ტელევიზიის: რუსთავი-2, იმედი, მზე, საზოგადოებრივი მაუწყებელი და ეთნიკური უმცირესობებით კომპაქტურად დასახლებულ რეგიონებში მაუწყებელი 2 რეგიონალური ტელევიზიის გადაცემათა მონიტორინგი.

მედიამონიტორინგის განმავლობაში მიმდინარეობდა ზემოთ აღნიშნული ტელევიზიების შემდეგი ტიპის გადაცემების: ქართულ და ეთნიკურიუმცირესობების ენაზე არსებული საინფორმაციო, ანალიტიკური, თოქ-შოუების და გასართობი გადაცემების არქივირება. ჯგუფმა მოახდინა წინასწარ შემუშავებული კრიტერიუმების (ხსენების სიხშირე, აქცენტები, მესიჯები, კავშირები, კონტექსტი და ა.შ.) მიხედვით ეთნიკური უმცირესობების შესახებ გასული ინფორმაციის ანალიზი. მედიამონიტორინგის ჯგუფის ტრენინგი და სამუშაო პროცესშკონსულტაციების გაწევა მონიტორინგის პირველი ეტაპის განმავლობაში უზრუნველყო „თავისუფლების სახლის“ პარტნიორმა ორგანიზაციამ - მედია მონიტორინგის სააგენტომ (MMA).

ფოკუს-ჯგუფები

2006 წლის დეკემბრიდან 2007 წლის იანვრამდე პერიოდში ჩატარდა 11 ფოკუსჯგუფის შეხვედრა. თითოეულს 10-15 ადამიანი ესწრებოდა. ფოკუს-ჯგუფის შეხვედრები ჩატარდა მარნეულსა და ახალქალაქში და მასში მონაწილეობა მიიღეს ადგილობრივი თვითმმართველობის, საზოგადოებრივი სექტორის, მედიისა და მოსახლეობის წარმომადგენლებმა. რამოდენიმე შეხვედრა ჩატარდა თბილისშიც,რომელშიც სახალხო დამცველის აპარატთან არსებული ეთნიკური უმცირესობების საბჭოს წევრები მონაწილეობდნენ.

ფოკუს-ჯგუფების ფორმატში განიხილებოდა შემდეგი საკითხები:

____________________

1. იხ. დანართი 1

დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ საქართველო ღრმა პოლიტიკურ და ეკონომიკურ კრიზისში იმყოფებოდა, საიდანაც თავის დაღწევა სულ ახლახანს დაიწყო. უკანასკნელ ხანებში მიღწეული მაკროეკონომიკური წარმატებების მიუხედავად, უფლებების დაცვა, მომსახურება და შესაძლებლობები ბევრი ადამიანისთვის ჯერ ნაკლებადაა ხელმისაწვდომი. ამ პირობებში, განსაკუთრებით 1990-იანი წლების ნაციონალისტური გამოცდილებიდან გამომდინარე, ეროვნული უმცირესობები კვლავაც აწყდებიან კონკრეტულ სტრუქტურულ წინაღობებს და უფრო მოწყვლადი არიან სიღარიბის, იზოლაციისა და განათლების ნაკლებობის მხრივ.

საქართველოში არ მოქმედებს ისეთი კანონები და პოლიტიკა, რომელიც პირდაპირ შეზღუდავდა უმცირესობების უფლებებს ან შესაძლებლობებს. ამასთან, უმცირესობების წარმომადგენლები, გარკვეულწილად, იზოლირებული რჩებიან, განსაკუთრებით უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში. ისინი გეოგრაფიულად მოშორებულ რეგიოენბში ცხოვრობენ, შეზღუდულია მათთვის ქართულენოვანი მასმედიის ხელმისაწვდომობა, სათანადოდ არ ფლობენ ქართულ ენას და ხშირად აწყდებიან სტერეოტიპულ დამოკიდებულებას. ქართული ენის არასაკმარისი ცოდნა უმცირესობის წარმომადგენლებისათვის ყველაზე მნიშვნელოვანი წინაღობაა. ზემოაღნიშნული ფაქტორები ქმნის უმცირესობების საზოგადოებიდან გარიყვის საშიშროებას, განსაკუთრებით თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ ეკონომიკური სიძნელეები, განათლების პრობლემები და საზოგადოებაში მონაწილეობის შეზღუდულობა მემკვიდრეობით გადაეცემა ახალ თაობებს.

განსაკუთრებით შემაშფოთებელია ქვემო ქართლსა და სამცხე-ჯავახეთში უმცირესობათა თემების მზარდი იზოლაცია მათი ქართველი მეზობლებისაგან, ისევე როგორც დანარჩენი საქართველოსაგან. პირველ რიგში, ამის მიზეზი ენის არასათანადო ცოდნაა, რასაც ემატება რუსულის, როგორც საკომუნიკაციო ენის, როლის დაკნინება. იზოლაციის მეორე სიმპტომია უმცირესობების წარმომადგენელთა მწირი მონაწილეობა საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროში: სამართლადამცავ ორგანოებში, სასამართლო სისტემაში. ბუნებრივია, ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე უმცირესობები თავიანთ თავს საზოგადოებაში ნაკლებად ინტეგრირებულად აღიქვამენ. ამის მიუხედავად, გამოკითხვა გვიჩვენებს, რომ ისინი თავის სამშობლოს უწოდებს, თავის მომავალს ამ ქვეყანას უკავშირებს და არჩევნებში აქტიურად მონაწილეობს. ამ გრძნობას სულაც არ ეწინააღმდეგება უმცირესობების მხრიდან საკუთარი კულტურისა და ენის შენარჩუნების სურვილი.

ამგვარად, უმცირესობების წინაშე ობიექტურად არსებულ გეოგრაფიულ, ენობრივ და სხვა ბარიერებს ემატება პარლამენტსა და მთავრობაში მინიმალური მონაწილეობა, არჩევით ორგანოებსა და ადგილობრივ მმართველობებთან ურთიერთობის მცირე სურვილი და სამოქალაქო საზოგადოებაში ეროვნული უმცირესობების პრობლემისადმი არასაკმარისი ყურდაღება. პრობლემას ისიც ართულებს, რომ ზოგადად, ქვეყანაში არასაკმარისი ცოდნა არსებობს ადამიანის უფლებების, მათ შორის ეროვნული უმცირესობების უფლებების არსის შესახებ. ასევე, შეინიშნება უმცირესობების საკითხებზე საკონსულტაციო ორგანოების ნაკლებობაც.

მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ ეროვნულ უმცირესობებში არ მიმდინარეობს სათანადო დისკუსია დისკუსია საქართველოს საზოგადოებრივ და პოლიტიკურ ცხოვრებაში მონაწილეობის შესახებ და არ არსებობს ამგვარი მონაწილეობის ფორმის გაზიარებული ხედვაც. შესაბამისად, ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენელთა დიდი ხმა საქართველოში ნაკლებას ისმის. სახელმწიფოს მიერ ინიცირებული პოზიტიური ნაბიჯების მიუხედავად, რომელთა მიზანია კულტურული მრავალფეროვნებისა და ეთნიკურ ჯგუფებს შორის დიალოგის წახალისება, საქართველოს მოსახლეობის უმრავლესობისათვის, რომელსაც ჯერაც არ განელებია ტერიტორიული მთლიანობის დარღვევისაგან გამოწვეული შიში. ასეთი ვითარება ამძაფრებს ურთიერთუნდობლობას ეთნიკურ უმცირესობებსა და უმრავლესობას შორის, თუმცა ვითარება ღია დაპირისპირებისაგან საკმაოდ შორსაა.

სტრუქტურული წინაღობებისა და ურთიერთუნდობლობის ფონზე ოპტიმიზმის მაინც საკმაო საფუძველი არსებობს. მიუხედავად იმისა, რომ მოსახლეობის უმრავლესობამ არ იცის უმცირესობების უფლებების არსი, გამოკითხულთა უმრავლესობა მხარს უჭერს ეროვნული უმცირესობების უფლებების დაცვას და მიიჩნევს, რომ მათ თანაბარი უფლებები უნდა ჰქონდეთ, რაც იმავე შესაძლებლობების ხელმისაწვდომობას გულისხმობს, რაც ყველა დანარჩენ მოქალაქეს გააჩნია.

სახელმწიფო სულ უფრო აქტიურად მუშაობს ეროვნული უმცირესობების კონკრეტული პრობლემების მოგვარებაზე, როგორც საკანონმდებლო დონეზე, ისე საზოგადოებრივი პოლიტიკის მეშვეობით. თუმცა, კანონმდებლობაში ეროვნულ უმცირესობებთან დაკავშირებული დებულებები გაფანტულია და შინაარსობრივად, ძირითადად, კანონის წინაშე თანასწორობის პრინციპს უკავშირდება. კანონმდებობაში ბევრი თეთრი ლაქაა დარჩენილი, რამაც შესაძლოა უმცირესობის უფლებების დარღვევის შესაძლებლობა გააჩინოს. ამ თვალსაზრისით მეტად მნიშვნელოვანია კონსტიტუციური დებულება, რომელიც საერთაშორისო სამართლებრივ აქტებს საქართველოს კანონმდებლობასთან მიმართებაში პრიორიტეტად აცხადებს და ამდენად, საშუალებას აძლევს სასამართლოებს შეავსონ კანონებში არსებული ღიობები. უმცირესობების უფლებებთან მიმართებაში ახალი მიღებული კანონების ხარისხი იზრდება, განსაკუთრებით, განათლების სფეროში. ეს კანონები კრძალავს დისკრიმინაციას და ეყრდნობა საერთაშორისო სამართალს.

საბჭოთა პერიოდიდან შემორჩენილი ზოგიერთი სისტემა, რომელიც უმცირესობებისათვის პარალელურ ინსტიტუტებს (მაგალითად, სკოლებს) ქმნიდა უფრო ამძიმებდა, ვიდრე აგვარებდა იზოლაციის პრობლემას. უკანასკნელი რეფორმების შედეგად გადაიდგა ნაბიჯები თანაბარი შესაძლებლობების უკეთ უზრუნველსაყოფად. თუმცა, უნდა ითქვას, რომ ეროვნული უმცირესობების ინტეგრაციისკენ მიმართული პოლიტიკა ჯერ კიდევ ჩამოყალიბების სტადიაშია, არასაკმარისადაა დახვეწილი ან მეტად ახალია იმისათვის, რომ შეფასდეს მისი ზემოქმედება ეროვნული უმცირესობების უფლებებზე. კორუფციის აღმოფხვრისაკენ მიმართული ზოგიერთი რეფორმის გვერდითი მოვლენა იმაში მდგომარეობს, რომ უმცირესობების წარმომადგენლებს სპეციფიკური პრობლემები გააჩნიათ (განსაკუთრებით, ენის ცოდნის თვალსაზრისით), რაც დამატებით წინაღობებს ქმნის. ამ ვითარების გამოსასწორებლად აუცილებელია გრძელვადიანი პოლიტიკის შემუშავება. ამ თვალსაზრისით, განათლების სისტემაში ამჟამად რამოდენიმე ექსპერიმენტი ხორციელდება.

ინტეგრაციის პროცესს, ბუნებრივია, სიძნელეები ახლავს. ქვეყანაში არსებული კანონმდებლობა უფრო მეტ ღირებულებას კანონის წინაშე ფორმალურ თანასწორობას ანიჭებს, ვიდრე ყველა მოქალაქისათვის ქვეყნის ცხოვრებაში თანაბარი მონაწილეობის შექმნის შესაძლებლობას. ამ პირობებში, ეროვნული უმცირესობის ბარიერებისაკენ დაძლევისაკენ მიმართული სპეციფიკური კანონები ან პოლიტიკა მოსახლეობის უმრავლესობის წარმომადგენელთა დაღიზიანებას იწვევს, რადგან ისინი თვლიან, რომ ამგვარი მიდგომა უმცირესობებს „მეტ უფლებებს“ ანიჭებს. მეორე მხრივ, ასიმილაციის შიშით თავად უმცირესობების წარმომადგენლებიც ეჭვის თვალით უყურებენ ინტეგრაციის პოლიტიკას, განსაკუთრებით, სახელმწიფო ენის შესწავლის კუთხით. ამასთან, უნდა აღინიშნოს, რომ სახელმწიფოს მხრიდან არ შეიმჩნევა აღებული ვალდებულებებისაგან გადახვევის მცდელობა, განსაკუთრებით ენობრივი და კულტურული უფლებების დაცვის თვალსაზრისით. მეტიც, ზოგიერთი მექანიზმი, მაგალითად ეროვნული უმცირესობების სკოლები, შენარჩუნებულია და მათ მიმართ პოლიტიკა იხვეწება.

ამ ანგარიშის შედეგები აშკარად მიუთითებს ეროვნული უმცირესობების დაცვისა და ინტეგრაციის საკითხებზე რეალური დისკუსიის აუცილებლობაზე, რომლის ფარგლებიც ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლებს, სახელმწიფო ორგანოებს და პოლიტიკურ ელიტას მიეცემა საკუთარი საკუთარი პოზიციების გამოთქმის საშუალება ყოვლისმომცველი პოლიტიკის შესაქმნელად, რაც ძირითადად კონცეფციებსა და კონსენსუუს დაეფუძნება. ამ პროცესის წახალისებისათვის საჭირო იქნება ფართო უფლებამოსილების მქონე საკონსულტაციო მექანიზმის ჩამოყალიბება, რომელიც გადააჭარბებს უმცირესობების იზოლაციის მიმდინარე ტენდენციის შესანარჩუნებლად დაუყონებლივ საჭიოა საკანონმდებლო სივრცეში გაფანტული დებულებებიდან ყველასათვის ხელმისაწვდომ და განხორციელებად სამოქმედო გეგმაზე გადასვლა.

ასეთი სტრატეგია თავისთავად გულისხმობს ისეთი საკანონმდებლო და სახელმწიფო მმართველობის პოლიტიკის შემუშავებას, რომელიც უკეთ უზრუმველყოფს თანაბარ შესაძლებლობებს უმცირესობებისათვის და მათ დაცვას. ამ ნაბიჯებით უნდა აღმოიფხვრას ადრე ადრე გატარებული პოლიტიკის უარყოფითი შედეგები, მათ შორის, განათლებისა და საჯარო სამსახურის სფეროებში. ამით ასევე უნდა განმტკიცდეს დისკრიმინაციისაგან დაცვისა და კულტურული ღირებულებების შენარჩუნებისაკენ მიმართული დებულებები.

იმავდროულად, აუცილებელია ეფექტური საინფორმაციო პოლიტიკის ჩამოყალიბება, როგორც უმცირესობათა უფლებებთან დაკავშირებული ძირითადი კონცეფციების საზოგადოებასთან გასაცნობად, ისე სახელმწიფო პოლიტიკის ძირითადი პოსტულატების ასახსნელად, მათ შორის ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლებისათვის.

ა - ეროვნული უმცირესობები და სახელმწიფო ორგანოები

I - ზოგადი მიმოხილვა

1. ისტორიული მიმოხილვა

საქართველოს მოსახლეობა ისტორიულად მრავალფეროვანია. ქართველებთან ერთად, საქართველოში ცხოვრობენ ეთნიკური ებრაელები, სომხები, აზერბაიჯანელები, ბერძნები, ქურთები, რუსები, უკრაინელები, ჩეჩნები/ქისტები, ოსები, აფხაზები და სხვა ეთნიკური ჯგუფები. ქვეყნის ეთნიკური შემადგენლობა დროდადრო მნიშვნელოვან ცვალებადობას განიცდიდა. სხვადასხვა ეთნიკურ ჯგუფებს საქართველოში თავშესაფრის ძიება უწევდათ საკუთარი ქვეყნებიდან დევნის გამო და ზოგი მათგანი ომების შედეგად გაუკაცრიელებულ მიწა-წყალზე სახლდებოდა.

საქართველოს დედაქალაქი - თბილისი - აბრეშუმის გზის ერთ-ერთი ძირითადი სავაჭრო ქალაქი იყო, რაც მის მრავალკულტურულობას განაპირობებდა. სომხური, აზერბაიჯანული და ქურთულ/იეზიდურ უმცირესობათა თაობები საუკუნეების განმავლობაში ცხოვრობენ ქალაქში. თბილისში განსაკუთრებითმრავალრიცხოვანია სომხური მოსახლეობა და შეადგენს ქალაქის მთლიანი მოსახლეობის 7.6% - 82,5 ათასს, 2002 წლის მოსახლეობის აღწერის მონაცემების მიხედვით. თბილისში ასევე ცხოვრობს 32 ათასი რუსი, 17 ათასი იეზიდი, 11 ათასამდე აზერბაიჯანელი და 10 ათასი ეთნიკური ოსი. მათი უმრავლესობაფლობს ქართულ ენას, მინიმუმ ყოველდღიური სოციალიზაციისათვის საჭიროდონეზე. ისინი ასევე ინტეგრირებულნი არიან სოციალურ-კულტურულ ცხოვრებაშიდა ხშირად იმყოფებიან მათი თემების კულტურული ცხოვრების წინა რიგებში არა მარტო საქართველოში, არამედ თავიანთ სამშობლოშიც.

მე-18 და მე-19 საუკუნეებში, საქართველოს მოსახლეობის შემადგენლობამ დიდი ცვლილებები განიცადა, ვინაიდან ოსმალეთის იმპერიიდან მიგრირებული ან გამოდევნილი სომხები და ბერძნები ქვეყნის სამხრეთ ნაწილში დასახლდნენ. ასევე გაიზარდა რუსებისა და გერმანელების რაოდენობაც, რომელთაც ხშირად იძულებით ასახლებდა მეფის რუსეთი. 1860-70 წლებში რუსეთის იმპერიამ 500 ათასამდე აფხაზი განდევნა საქართველოს ტერიტორიიდან თურქეთში.მოსახლეობის გეოგრაფიული გადაადგილება 1921 წელს საქართველოს სოციალისტურ რესპუბლიკად გამოცხადების შემდგომაც დაიწყო. ინდუსტრიალიზაციამ ხელი შეუწყო მოსახლეობის რაოდენობის მკვეთრ ზრდას ქვეყნის იმ რაიონებში, სადაც ძირითადი საგანმანათლებლო ცენტრები და საწარმოები შენდებოდა, განსაკუთრებით თბილისში. 1944 წელს, დაახლოებით, 90 ათასი ქართველი მუსულმანი იქნა დეპორტირებული მათი ისტორიული მიწაწყლიდან - მესხეთიდან ცენტრალურ აზიაში (ძირითადად უზბეკეთში). მეორე მსოფლიო ომის განმავლობაში და მის შემდგომაც, ომის შედეგად განადგურებულიტერიტორიებიდან საქართველოში გადმოიტანეს საწარმოები, რაც ხელს უწყობდა მოსახლეობის გეოგრაფიულ გადაადგილებას.

საბჭოთა კავშირის შემდგომმა პერიოდმა კიდევ უფრო მეტი ცვლილებები გამოიწვია საქართველოს ეთნიკურ აგებულებაში. 1990-იანი წლების დასაწყისში,ქვეყნის პრეზიდენტის, ზვიად გამსახურდიას მმართველობის რადიკალურმა ნაციონალიზმმა გამოიწვია საქართველოს დამოუკიდებლობის იდეიდან უმცირესობების გამორიცხვა. დაძაბულობის ზრდის შედეგად, სამხრეთ ოსეთისა და აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკების სეპარატისტულმა ძალებმა სამხედრო კონფლიქტები წამოიწყეს. უმცირესობათა ცალკეული წარმომადგენლები, მათ შორის ოსები, რომლებიც ცხოვრობდნენ სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური რესპუბლიკის საზღვრებს გარეთ, საზოგადოებამ დამნაშავეებად აღიქვა და შესაბამისად, მათ ქვეყნის დატოვება მოუწიათ. ისინი ძირითადად რუსეთში გადასახლდნენ. უმცირესობათა იმ წარმომადგენლებმა, რომლებსაც უშუალოდ არ შეეხოთ კონფლიქტი, ასევე გადაწყვიტეს რომ უმჯობესი იქნებოდა ქვეყნის დატოვება.

1992 წლის დამდეგს ზვიად გამსახურდიას მომხრეებსა და ოპონენტებს შორის სამოქალაქო შეიარაღებული კონფლიქტი დაიწყო. სოციალური კრიზისის შედეგად ქვეყნის ეკონომიკამ კრახი განიცადა, რამაც 500 ათასიდან 1.5 მილიონამდე ადამიანი აიძულა დროებით ან სამუდამოდ დაეტოვებინა ქვეყნის საზღვრები (ძირითადად გადასახლდნენ რუსეთში), რათა ფინანსურად უზრუნველეყოთ საკუთარი ოჯახები. 1992-1994 წლების აფხაზეთის კონფლიქტის შედეგად 300 ათასი ადამიანი იქნა იძულებით გამოდევნილი. ასევე ბევრმა უმცირესობის ჯგუფმა - ესტონელები, ბერძნები, სომხები - დატოვა კონფლიქტის ზონა და გადასახლდა მშობლიურ ქვეყნებში ან რუსეთში.

საქართველოს პარლამენტმა 1993 წელს მიიღო კანონი მოქალაქეობის შესახებ, რომლის მიხედვითაც საქართველოს მოქალაქეობა ენიჭებოდა ყველა ადამიანს, რომელიც ამ კანონის მიღებამდე უკანასკნელი 5 წლის განმავლობაში და კანონის მიღების დროს ცხოვრობდა საქართველოში, თუ კანონის ძალაში შესვლიდან სამი თვის განმავლობაში არ წარმოადგენდა წერილობით უარს მოქალაქეობის მიღებაზე (მუხლი 3ა).¹ მიუხედავად იმისა, რომ კანონი აღიარებდა უმცირესობების უფლებებს მოქალაქეობაზე, ზემოთ აღნიშნულმა პროცესებმა გამოიწვია საქართველოში უმცირესობების პროცენტული შემადგენლობის 30%-დან (1989 წლის აღრიცხვა) 16%-მდე (2002 წლის მოსახლეობის აღწერა) შემცირება. აუცილებლად უნდა აღინიშნოს, რომ სამხრეთ ოსეთი და აფხაზეთი, სადაც არ ვრცელდება ქვეყნის იურისდიქცია 1990-იანი წლების კონფლიქტების შედეგად, არ ყოფილა ჩართული 2002 წლის აღწერაში, რაც შესაბამისად, ამცირებს ქვეყანაში მცხოვრები უმცირესობების რაოდენობრივ მაჩვენებელს.

1990-იანების დასაწყისში, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ ქვეყანა დატოვეს რუსებმა, სხვა რუსულ ენაზე მოსაუბრე უმცირესობებმა (უკრაინელები, ბელორუსები) და ოსებმა. ქვემოთ მოცემული გრაფა აჩვენებს ყოფილ საბჭოთა ქვეყნებთან მიგრაციული ნაკადების მიმოცვლას 1992 წელს.

ყოფილ საბჭოთა ქვეყნებთან მიგრაციული ნაკადების მიმოცვლა (1992)

მკვლევარები აღნიშნავენ, რომ ემიგრაციის ძირითადი ტალღა 1990-1995 წლებში იყო. იგივე კვლევის მიხედვით, რუსების, უკრაინელებისა და ბელორუსების ემიგრაცია მეტწილად დაკავშირებულია საბჭოთა სამხედრო ძალების შემცირებასთან საქართველოში. საქართველოში მცხოვრები აზერბაიჯანელების თითქმის მეოთხედი ნაწილი საცხოვრებლად გადავიდა რუსეთში, სხვები - აზერბაიჯანში. სომხების ნახევარი გადასახლდა რუსეთში, ზოგიერთი მათგანი გეგმავდა რუსეთიდან აშშ-ში გადასახლებას, მხოლოდ ერთი მეოთხედი დაბრუნდა სომხეთში საცხოვრებლად. ემიგრირებული ბერძნებისა და ებრაელების რაოდენობა უმნიშვნელოა, ვინაიდან მათი უმრავლესობა საბერძნეთში და ისრაელში დაბრუნდა.

1995 წლის შემდგომ მიგრაციის ნაკადებმა კლება იწყო, განსაკუთრებით მუდმივი ემიგრაციის თვალსაზრისით². ამის რამოდენიმე მიზეზი შეიძლება არსებულიყო: პირველ რიგში, ქვეყანაში დაიწყო პოლიტიკური და ეკონომიკური სტაბილიზაცია; მეორე, საქართველოს მიგრაციული პოტენციალმაც იწყო შემცირება; და რაც მთავარია, საემიგრაციო რეჟიმი გამკაცრდა მიგრაციის მთავარ ქვეყანაში - რუსეთში. მიგრაციის საერთაშორისო ორგანიზაციის მონაცემების თანახმად, 1995 წლიდან საქართველოდან მიგრირებული პირების 74% იყო ეთნიკური ქართველი³. საბჭოთა კავშირის პერიოდში, სხვადასხვა ეთნიკური ჯგუფების ძირითადი საკომუნიკაციო ენა იყო რუსული. საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ, სახელმწიფო ენად გამოცხადდა ქართული. შედეგად ქართულმა თითქმის მთლიანად ჩაანაცვლა რუსული მასმედია. გამომდინარე იქიდან, რომ საბჭოთა კავშირის პერიოდში ქართული ენის ცოდნა არ იყო პრიორიტეტული, ეროვნული უმცირესობების მნიშვნელოვანი ნაწილი არ ფლობდა ქართულს, რაც მათი შემდგომი იზოლაციისა და ეკონომიკური სიდუხჭირის გამომწვევი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორი გახდა.

ედუარდ შევარდნაძემ საპრეზიდენტო ძალაუფლება 1995 წელს აიღო და მოახერხა ქვეყანაში მოქმედ ძირითად პოლიტიკურ და სამხედრო ძალებზე კონტროლის დამყარება. იგი ხელს უწყობდა უფრო მჭიდრო და ინკლუზიური საზოგადოების ჩამოყალიბებას და ნაციონალისტური შეხედულებების აღმოფხვრას. 1970-80 წლების საქართველოს საბჭოთა ლიდერის ავტორიტეტმა და მისმა ახლო ურთიერთობამ სომხეთისა და აზერბაიჯანის სახელმწიფო ლიდერებთან, ხელი შეუწყო ქვეყანაში მცხოვრები ამ ორი უდიდესი უმცირესობის ჯგუფებთან არსებული დაძაბულობის განმუხტვას. მისი პრეზიდენტობის პერიოდში, სომხების უმრავლესობით დასახლებულ რეგიონში - ჯავახეთში, ადგილობრივი სომეხი ლიდერები ჩართული იყვნენ ადგილობრივ მმართველობაში. თუმცა, გამსახურდიას პერიოდის ნაციონალისტურმა პოლიტიკამ მაინც დატოვა თავისი კვალი ინტერეთნიკურ ურთიერთობებზე. უმცირესობები ჯერ კიდევ არ გამორიცხავდნენ ქართული ეთნონაციონალიზმის ხელახლა გაღვიძების საფრთხეს. სახელმწიფო ორგანოები ისევ სუსტად ფუნქციონირებდნენ და ქართველები, აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის გაკვეთილის გათვალისწინებით, უფრთხოდნენ უმცირესობათა ლიდერების მიერ რადიკალური პოლიტიკის ყოველგვარი ფორმით გამოვლინებას, რაც საქართველოს შემდგომი დაყოფისა და დანაწევრების წინაპირობად აღიქმებოდა.

1990-იანი წლების ბოლოს, პრეზიდენტ შევარდნაძის მმართველობამ ქვეყანა ეკონომიკურ და პოლიტიკურ სტაგნაციამდე მიიყვანა. ამან ნეგატიური ზეგავლენა იქონია ძირითადი სახელმწიფო სერვისებისა და კომუნიკაციების ხელმისაწვდომობაზე მოსახლეობისათვის. ეკონომიკური და სოციალური იზოლაციის გათვალისწინებით, ყველაზე მწვავედ ეროვნულმა უმცირესობებმა იწვნიეს ეს შედეგები.

მთავრობის მიმართ საყოველთაო უნდობლობამ გამოიწვია 2003 წლის ნოემბრის მასობრივი პროტესტი, რაც საპარლამენტო არჩევნების გაყალბებას მოყვა შედეგად. პრეზიდენტი შევარდნაძე იძულებულ შეიქმნა გადამდგარიყო თანამდებობიდან და ხელისუფლების სათავეში ოპოზიციური პარტიის - „ნაციონალური მოძრაობის“ ლიდერი მიხეილ სააკაშვილი მოვიდა, რომელიც შემდგომში პრეზიდენტად იქნა არჩეული. ახალმა მთავრობამ განაცხადა, რომ მას ჰქონდა გეგმა შეექმნა სახელმწიფო, რომელიც პატივს სცემს და დაიცავს თავის ყველა მოქალაქეს, მიუხედავად მათი ეთნიკური წარმომავლობისა. 2005 წლის 13 ოქტომბერს საქართველომ მოახდინა უმცირესობათა დაცვის შესახებ ევროპის ჩარჩოკონვენციის რატიფიცირება. მთავრობამ ასევე წამოიწყო ინფრასტრუქტურის ფართომასშტაბიანი რეაბილიტაციის პროცესი, უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებზე განსაკუთრებული ფოკუსირებით, ასევე კორუფციისა და უფუნქციობის აღმოფხვრა სახელმწიფო სტრუქტურებიდან.

2. დემოგრაფიული გადანაწილება

2002 წლის მოსახლეობის აღწერის თანახმად, მიუხედავად იმისა, რომ საქართველო კვლავაც ინარჩუნებს თავის მულტი-კულტურულობას, ემიგრაციულმა ტენდენციამ მკვეთრად შეამცირა უმცირესობების რაოდენობა ქვეყანაში. აღრიცხვის თანახმად, აზერბაიჯანელები წარმოადგენენ ყველაზე მრავალრიცხოვან უმცირესობას საქართველოში (284 ათასი ადამიანი, საერთო მოსახლეობის 6.7%), დაახლოებით იგივე რაოდენობით არიან წარმოდგენილნი სომხები (248 ათასი; 5.7%). სხვა უმცირესობებიდან მხოლოდ რუსები აღემატებიან საერთო მოსახლეობის 1%-ს (76 ათასი ადამიანი, 1.5%). ქვემოთ მოცემული გრაფიკი გვაჩვენებს საქართველოს მოსახლეობის ეთნიკურ გადანაწილებას მთელი საქართველოს მასშტაბით, თბილისსა და უმცირესობით დასახლებულ 2 ძირითად რეგიონში.

1990-იან წლებში საქართველოდან ემიგრაციის ტემპები მკვეთრად გაიზარდა შეიარაღებული კონფლიქტებისა და ეკონომიკური სიდუხჭირის გამო. 2002 წლის აღწერის მიხედვით, საქართველოს მოსახლეობამ 1989 წელთან შედარებით, 15.8%-ით იკლო (857.6 ათასი ადამიანი). მკვლევარები აღნიშნავენ, რომ მოსახლეობის ბუნებრივმა კლებამ მხოლოდ მცირედით თუ შეცვალა ეს მონაცემები.

ინფორმაციის შეგროვების ეფექტური სისტემების ნაკლებობა შეუძლებელს ხდის საემიგრაციო ნაკადების ზუსტ შეფასებას. ემიგრაციის შეფასებები მნიშვნელოვნად განსხვავდება ერთმანეთისაგან. მაშინ როცა ოფიციალური სტატისტიკის მიხედვით, 1990-2000 წლებში 217 ათასმა დატოვა ქვეყანა⁴, ექსპერტთა უმრავლესობა მიიჩნევს, რომ ამ პერიოდში ემიგრირებულთა ციფრი 620 ათასს უტოლდებოდა⁵.

მიგრაციის საერთაშორისო ორგანიზაციის (IOM) მიერ 2003 წელს ჩატარებული კვლევის თანახმად, საქართველოდან შრომითი მიგრაცია ხდებოდა ძირითადად რუსეთში, აშშ-ში, საბერძნეთსა და გერმანიაში⁶

მიგრანტები ადგილმდებარეობის მიხედვით

მიგრაციის ზოგადი გეოგრაფია ძალიან დინამიურად იცვლება. სამწუხაროდ, შეუძლებელია მიგრაციის ძირითადი მიმართულებების დადგენა წლების მიხედვით.

მიგრაციის ეთნიკური შემადგენლობა (1995-ის შემდგომ)

ებრაელთა, ბერძენთა და აზერბაიჯანელთა მიგრაციის დაბალი მაჩვენებელი კვლევის მეთოდოლოგიის სპეციფიკით აიხსნება - კვლევა ჩატარებული იყო ე.წ. `შემცვლელ რესპოდენტებზე', ე.ი. მიგრანტების ოჯახებზე. ზემოთ აღნიშნული ეთნიკური ჯგუფების წევრებმა როგორც წესი ოჯახებით დატოვეს ქვეყანა. 2002 წლის კვლევის მიხედვით, მიგრანტთა 60%-ს შეადგენენ ქართველები, 11.1%-ს - სომხები, 7.7%-ს - აზერბაიჯანელები და ბერძნები, 4%-ს - რუსები და 3.9%-ს - ოსები.

ძირითადად ეთნიკური ჯგუფებით დასახლებული რეგიონები ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლები საქართველოს თითქმის მთელს ტერიტორიაზე ცხოვრობენ. ორ რეგიონში ქვემო ქართლსა და სამცხე-ჯავახეთში, შესაბამისად, აზერბაიჯანელები და სომხები წარმოადგენენ მოსახლეობის უმრავლესობას. აქედან გამომდინარე, ამ ორ რეგიონს კვლევის დროს განსაკუთრებული ყურადღება მიენიჭა. ქვემოთ მოცემულია ამ რეგიონებთან დაკავშირებული ძირითადი ფაქტების ზოგადი მიმოხილვა.

ქვემო ქართლი

ქვემო ქართლის რეგიონი შედგება ექვსი რაიონისაგან: ბოლნისი, დმანისი, გარდაბანი, მარნეული, თეთრიწყარო და წალკა. ძირითად ეთნიკურ უმცირესობასამ რეგიონში წარმოადგენენ აზერბაიჯანელები; 2002 წლის მოსახლეობის აღწერისმიხედვით, 284 761 აზერბაიჯანელი ცხოვრობს საქართველოში (საერთო მოსახლეობის 6.5%) და აქედან 78.9% ცხოვრობს ქვემო ქართლში.

ქალაქი რუსთავი, რომელიც 25 კილომეტრით არის დაშორებული ქვეყნის დედაქალაქიდან, რეგიონის ადმინისტრაციული ცენტრია. რუსთავი მკვეთრად განსხვავდება სოციალურად და ეკონომიკურად რეგიონის დანარჩენი ნაწილისგან. რუსთავის მოსახლეობა გაცილებით უფრო შერეულია, ვიდრე რეგიონის დანარჩენი ტერიტორიის მოსახლეობა და თითქმის არაფრით განსხვავდება მთელი დანარჩენი ქვეყნის ეთნიკური შემადგენლობისაგან. რუსთავი მეტწილად საბჭოთა პერიოდში განვითარდა, როგორც მეტალურგების ქალაქი და მოიზიდა კვალიფიციური მუშახელი - ძირითადად ქართველები, ასევე რუსები. ქალაქის თავდაპირველი მოსახლეობა მეტალურგიული წარმოების საერთო მუშახელის მხოლოდ მცირედ ნაწილს შეადგენდა.

მარნეული და გარდაბანი ასევე დედაქალაქთან ახლოს მდებარეობენ (39 კმ და 42 კმ-ის დაშორებით, შესაბამისად), მაგრამ ნაკლებად არიან მასთან დაკავშირებულნი. დმანისის, თეთრიწყაროს და წალკას რაიონები შედარებით მოშორებულები არიან თბილისიდან და მთიან მხარეებში მდებარეობენ. ეროვნული უმცირესობებით დასახლებულია ბოლნისი, დმანისი, გარდაბანი, მარნეული და წალკა. იგივე აღრიცხვის მიხედვით, აზერბაიჯანელები წარმოადგენენ მარნეულის, ბოლნისის, დმანისის რაიონების აბსოლუტურ უმრავლესობას და გარდაბნის მოსახლეობის 40%-ზე მეტს (იხ. ცხრილი 1). ეთნიკური ქართველებით ძირითადად თეთრიწყაროა დასახლებული.

აზერბაიჯანელთა უმრავლესობა ამ რეგიონში ჩამოსახლდა მე-16-17 საუკუნეებში, ოსმალეთის იმპერიიდან მიგრაციის ტალღასთან ერთად. საქართველოს სამეფოს და შემდგომში რუსეთის იმპერიის კონფლიქტმა ოსმალეთის იმპერიასთან ქვემო ქართლის რეგიონის გაუკაცრიელება გამოიწვია. ამან გზა გაუხსნა სომხებსა და ბერძნებს ჩამოსახლებულიყვნენ რეგიონში მე-19 საუკუნეში, ოსმალეთის იმპერიიდან (ძირითადად ანატოლიიდან) დევნის შედეგად. 2002 წლის აღწერის მიხედვით, წალკას მოსახლეობის უმრავლესობას ეთნიკური სომხები წარმოადგენენ. საქართველოში მცხოვრები ბერძნების უმრავლესობა ასევე წალკას რაიონში ცხოვრობდა, თუმცა 2002 წლის აღწერის მიხედვით, ისინი გადასახლდნენ ან საბერძნეთში ან რუსეთში. 1980-იანი წლების ბოლოს და 90-იანი წლების დასაწყისში, ეთნიკური ქართველების დიდი რაოდენობა დასახლდა ემიგრირებული ბერძენი მოსახლეობის ნაცვლად. ესენი ძირითადად იყვნენ ეკოლოგიური მიგრანტები, რომლებიც აჭარიდან და სვანეთიდან გამოექცნენ მეწყერს, მიწისძვრასა და ზვავებს.

ცხრილი 1: ქვემო ქართლის 5 რაიონის ეთნიკური შემადგენლობა (2002 მოსახლეობის აღწერა)

1990-იანი წლების შემდგომ ქვემო ქართლში დაიწყო საგრძნობი ემიგრაცია. 2002 წლის აღწერის მიხედვით, ქვემო ქართლის მოსახლეობა შემცირდა 18.2%-ით, 1989 წელთან შედარებით. ცხრილი 2 გვიჩვენებს, რომ ყველაზე მკვეთრად მოსახლეობამ იკლო დმანისისა და წალკის რაიონებში. წალკის რაიონის მოსახლეობის განახევრება, სავარაუდოდ, დაკავშირებულია ბერძენი მოსახლეობის ემიგრაციასთან.

ცხრილი 2: მოსახლეობის რაოდენობა ქვემო ქართლის 5 რაიონში (1989 წლის და
2002 მოსახლეობის აღწერები)

რუსთავის ინდუსტრიული განვითარება შეწყდა 1990-იან წლებში, რამაც გამანადგურებელი შედეგები მოუტანა ქალაქის ეკონომიკას. სოფლებში ძირითადი ეკონომიკური აქტივობა ბოსტნეულის მოყვანაა, ხოლო მთავარი კულტურა - კარტოფილი. ზოგიერთი წყაროს ინფორმაციით, მთელს საქართველოში მოხმარებული კარტოფილის 40% და ბოსტნეულის მეოთხედი წარმოებულია ამ რეგიონში. ასევე მოჰყავთ ხილი და ხორბალი (ძირითადად ფქვილი და სიმინდი), ძირითადად გარდაბანსა და მარნეულის რაიონებში. რეგიონში მეცხოველეობაც ასევე დიდ როლს თამაშობს, განსაკუთრებით მთიან რეგიონებში.

სამცხე-ჯავახეთი

სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში შედის: ადიგენის, ასპინძის, ახალქალაქის, ბორჯომის და ნინოწმინდის რაიონები. მათგან ახალქალაქი და ნინოწმინდა არიან დასახლებული ეთნიკური სომხების აბსოლუტური უმრავლესობით (94% და 97%, 2002 წლის მოსახლეობის აღწერის მიხედვით), მაშინ როცა ახალციხის რაიონში დასახლებულია სომეხთა მცირე რაოდენობა (36.5%). სხვა რაიონების მოსახლეობის ძირითად ნაწილს ეთნიკური ქართველები წარმოადგენენ, შედარებით მცირე ეთნიკური სომხური უმცირესობით.

სამცხე ჯავახეთის მოსახლეობა რაიონების მიხედვით (პროცენტი, 2002 მოსახლეობის აღწერა)

ქართული ისტორიული წყაროების მიხედვით, ოსმალეთის იმპერიიდან მიგრირებული სომხების რაოდენობა განსაკუთრებით მე-19 საუკუნეში გაიზარდა, როცა რუსეთმა განდევნა თურქეთი სამხრეთ-დასავლეთ კავკასიიდან. მოგვიანებით, 1910-იან წლებში, ეს პროცესი კვლავ განახლდა.

1944 წელს, საბჭოთა ხელისუფლებამ საქართველოს მუსულმანი მოსახლეობა გადაასახლა, რამაც თავისთავად გაზარდა ეთნიკური სომხების რაოდენობრივი შეფარდება საქართველოს სხვადასხვა რეგიონების საერთო მოსახლეობასთან, მაშინ როცა საერთო ციფრები თითქმის უცვლელი რჩებოდა. მაგალითად, 1926 წლიდან 1956 წლამდე სამცხე-ჯავახეთში მცხოვრებ ეთნიკურ სომეხთა პროცენტული რაოდენობა 41.8%-დან 64.5%-მდე გაიზარდა8.

1989-90 წლებში, საქართველოს მთავრობამ გადაწყვიტა აჭარაში მეწყერის შედეგად დაზარალებული ქართველების ჩასახლება ჯავახეთში. თუმცა, იქ აჭარული ოჯახების ძალიან მცირე რაოდენობა დასახლდა.

სამცხე-ჯავახეთი, განსაკუთრებით კი სომხების უმრავლესობით დასახლებული რაიონები, იზოლირებულია მთელი დანარჩენი საქართველოსაგან რამოდენიმე ინფრასტრუქტურული და გეოგრაფიული მიზეზის გამო. ახალქალაქი განლაგებულია ზღვის დონიდან დაახლოებით 1700 მეტრის სიმაღლეზე, ნინოწმინდა 1950 მეტრის სიმაღლეზე. მკაცრი ზამთარი განსაკუთრებულ ზიანს აყენებს რეგიონს, რომელიც ძირითადად დამოკიდებულია სოფლის მეურნეობასა და მეცხოველეობაზე.

საგზაო ინფრასტრუქტურა განუვითარებელია. ჯავახეთის თბილისთან დამაკავშირებელი ორივე გზა უკიდურესად გაუმართავია, რაც ხელს უშლის მგზავრობას და ხელს უწყობს რეგიონის შემდგომ იზოლირებას.

ამასთან უნდა აღნიშნოს, რომ ახალქალაქში განლაგებული იყო საბჭოთა სამხედრო ბაზა, დაახლოებით 15 ათასამდე ჯარისკაცითა და მომსახურე პერსონალით. როგორც ნატო-ს წევრი ქვეყნის, თურქეთის მეზობელი მხარე, რეგიონი განსაკუთრებულად იყო დაცული. რეგიონში შესვლა სპეციალური ნებართვებით ხდებოდა, რამაც გამოიწვია დანარჩენი საქართველოსგან რეგიონის ფიზიკურად იზოლირება. შესაბამისად, რეგიონში არ ჰქონდათ აღქმა, რომ ისინი დანარჩენი ქვეყნის ნაწილი იყვნენ. უკიდურესი მილიტარიზაციის შედეგად რეგიონი ასევე იზოლირებული დარჩა გარდაქმნის პროცესებისგან, რომლებიც მიმდინარეობდა მთელს საბჭოთა კავშირსა და მათ შორის, საქართველოში 1980- იანი წლების შუაში და მიწურულს.

ბაზალტისა და პემზის ქვის წარმოება, ისევე როგორც საკვების გადამამუშავებელი ქარხნები დაიხურა საბჭოთა სისტემის კრახის შედეგად. ადგილობრივი მოსახლეობის შემოსავლის წყაროს ვაჭრობა და რუსეთში სეზონური მიგრანტების მიერ გამოგზავნილი თანხები წარმოადგენს.

3. საკანონმდებლო ბაზა

საერთაშორისო სამართალი

მნიშვნელოვანია საქართველოს მთავრობის მიერ ეთნიკურ უმცირესობებთან დაკავშირებით აღებული საერთაშორისო ვალდებულებების ანალიზი, ვინაიდან კონსტიტუციის მე-6 მუხლი საერთაშორისო ხელშეკრულებებს ანიჭებს უპირატესობას საქართველოს შიდა კანონმდებლობასთან მიმართებაში იმ შემთხვევაში, თუ ის არ ეწინააღმდეგება კონსტიტუციას⁸. მე-7 მუხლი სახელმწიფოს ავალდებულებს ადამიანის უფლებების დაცვას⁹. ეს პრინციპები, რომლებიც საქართველოს ნორმატიული აქტების შესახებ კანონს ეფუძნება (მუხლი 19.1 და 20.2), შეესაბამება საქართველოს მიერ რატიფიცირებულ ეროვნულ უმცირესობებთან დაკავშირებულ საერთაშორისო შეთანხმებებს, რომლებიც ჩამოთვლილია ქვემოთ:

- გაერთიანებული ერების კონვენცია რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ, რატიფიცირებულია 1999 წელს;

- ეროვნულ უმცირესობათა დაცვის შესახებ ევროპული ჩარჩო კონვენცია (შემდგომში ჩარჩო კონვენცია), რომელიც რატიფიცირებულ იქნა 2005 წელს. ჩარჩო კონვენციის შესრულების პირველი ციკლური ანგარიში კონვენციის 25-ე მუხლის შესაბამისად, ევროპის საბჭოს გენერალურ მდივანთან გაიგზავნა 2007 წლის 1 აპრილს;

- ევროპის სოციალური ქარტია, რატიფიცირებულია 2005 წელს.

საქართველომ ამ კონვენციების რატიფიკაციის ვალდებულება 1999 წელს ევროპის საბჭოში შესვლისას აიღო. საქართველოს ჯერ არ მოუხდენია რეგიონალური და უმცირესობათა ენების ქარტიის რატიფიკაცია.

ამასთან, საქართველომ ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ ერთეულებს ან ხელისუფლების ორგანოებს შორის ტრანსსასაზღვრო თანამშრომლობის შესახებ სახელმძღვანელო ევროპულ კონვენციას რატიფიცირება 2006 წელს გაუკეთა. ჩარჩო კონვენციის მე-18 მუხლის შესაბამისად, ეროვნული უმცირესობების საკითხები ასევე რეგულირდება საერთაშორისო ხელშეკრულებების საფუძველზე, რომელიც ჩამოთვლილია დანართში „ა“. ეს ძირითადად ეხება განათლების სფეროს, ვინაიდან ზოგადი განათლების შესახებ საქართველოს კანონის შესაბამისად, მუხლი 4.4, უცხო ენაზე¹⁰ სწავლება საქართველოში მცხოვრები არა საქართველოს მოქალაქეებისათვის, ან საქართველოს მოქალაქეებისათვის, რომელთათვის ეს ენა არ წარმოადგენს მშობლიურ ენას, დაიშვება მხოლოდ კერძო საგანმანათლებლო დაწესებულებებში, მხოლოდ შესაბამისი საერთაშორისო ხელშეკრულების ფარგლებში¹¹.

საქართველო ასევე თანამშრომლობს ევროპის უსაფრთხოებისა და თანამშრომლობის ორგანიზაციის (ეუთო) ეროვნული უმცირესობების უმაღლეს კომისართან, განსაკუთრებით საგანმანათლებლო სფეროში¹². კომისრის მიერ საქართველოსთვის შემუშავებული რეკომენდაციები ითვალისწინებდა სახელმწიფო პოლიტიკის შემუშავებას ეროვნულ უმცირესობათა ლინგვისტურ უფლებებზე ოსლოს რეკომენდაციების, ეროვნული უმცირესობების საგანმანათლებლო უფლებებზე ჰააგის რეკომენდაციების და სოციალურ ცხოვრებაში ეროვნულუმცირესობათა ეფექტურ მონაწილეობაზე ლუნდის რეკომენდაციების საფუძველზე. უმცირესობათა დაცვის შესახებ ევროპული კონვენციის ევროპის საბჭოს საკონსულტაციო კომისიის რჩევები ასევე გათვალისწინებული იქნება სპეციალიზებული სამთავრობო ორგანოების მიერ ეროვნულ უმცირესობებთან დაკავშირებით გადაწყვეტილებების მიღებისას¹³.

საბოლოო ჯამში, უნდა აღინიშნოს, რომ საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაციები, მაგალითად ისეთი როგორიცაა ეროვნულ უმცირესობათა ევროპული ცენტრი, ჩართულია პოლიტიკის შემუშავებაში.

შიდა კანონმდებლობის მიმოხილვა

საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლი აღიარებს კანონის წინაშე თანასწორობის პრინციპს¹⁴, კონსტიტუციის 38-ე მუხლი¹⁵ კი საქართველოს მოქალაქეების თანასწორ უფლებას ისარგებლონ სოციალური, ეკონომიკური, კულტურული და პოლიტიკური უფლებებით. იგივე მუხლი იცავს საკუთარიკულტურის განვითარებისა და მშობლიური ენის პირად და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში გამოყენების უფლებას.

თანასწორობის ამ ზოგადი პრინციპის ფარგლებში, ეროვნულ უმცირესობებთან დაკავშირებული საკითხები რეგულირდება ნორმატიული პრინციპებით, რომლებიც გაფანტულია სხვადასხვა საკანონმდებლო აქტებში. მაგალითად, საქართველოში არ მოქმედებს კანონი უმცირესობების შესახებ ან დისკრიმინაციის წინააღმდეგ ბრძოლის შესახებ, რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია უმცირესობების უფლებების დაცვისათვის. ევროპული ჩარჩო კონვენცია, რომელიც უფრო დეკლარაციული ხასიათისაა, ვერ იქნება დანერგილი პრაქტიკაში შესაბამისი შიდა საკანონმდებლო რეგულაციების შექმნის გარეშე. ეს ნაკლოვანებები აიხსნება კონსენსუსის არ არსებობით და იმავდროულად, საზოგადოებაში ეროვნული უმცირესობების უფლებების შესახებ დაბალი ინფორმირებულობით, დაბალი პოლიტიკური დონითა და საჯარო დაწესებულებების ეფექტურობის ნაკლებობით.

ჯერ კიდევ არ არის მიღწეული თანხმობა ეროვნული უმცირესობების განმარტებასთან დაკავშირებით, უმცირესობების შესახებ კანონმდებლობის შემუშავებისა და კონკრეტული ღონისძიებების განხორციელების საჭიროებაზე. საქართველოს პარლამენტმა, ევროპული ჩარჩო კონვენციის რატიფიკაციისათვის შეიმუშავა „ეთნიკური უმცირესობის“ შემდეგი განმარტება:

„საქართველო „ეროვნული უმცირესობის“ ტერმინის ინტერპრეტაციისათვის იყენებს ქვემოთ მოცემულ კრიტერიუმებს და თვლის, რომ „ეროვნული უმცირესობის“ სტატუსი შეიძლება მინიჭებულ იქნას მხოლოდ პირთა ჯგუფისათვის, იმ შემთხვევაში თუ ამ ჯგუფის წევრები არიან:

- საქართველოს მოქალაქეები;

- ენით, კულტურითა და ეთნიკური ნიშნით განსხვავდებიან მოსახლეობის უმრავლესობისაგან;

- დიდი ხნის განმავლობაში ცხოვრობდნენ საქართველოში;

- კომპაქტურად არიან დასახლებული საქართველოს ტერიტორიაზე.

თუმცა, ამ განმარტებას არ გააჩნია საერთაშორისო სამართლებრივი ძალა,ვინაიდან საქართველოს საგარეო საქმეთა სამინისტროს ის თან არ დაურთავს ევროპის საბჭოს გენერალური მდივნისადმი გაგზავნილი დოკუმენტისათვის ევროპული ჩარჩო კონვენციის რატიფიკაციის შესახებ - რაც, სავარაუდოდ, მიუთითებს განმარტებასთან დაკავშირებით კონსენსუსის უქონლობაზე.

იმავდროულად, ამ განმარტებას არ მიუღია შიდა საკანონმდებლო აქტის სახე. პოლიტიკის შემმუშავებელ ჯგუფში და სამოქალაქო ინტეგრაციისა და ტოლერანტობის საბჭოში მიმდინარეობს დისკუსიები, რათა შემუშავდეს ევროპული ჩარჩო კონვენციის ნორმების შესაბამისი განმარტება და მიღწეულ იქნესკონსენსუსი რიგ მნიშვნელოვან საკითხებზე. შესაბამისი დეფინიცია შეიძლება ჩართული იქნას მომავალ საკანონმდებლო აქტში ან ჩარჩო პოლიტიკის დოკუმენტში.

ქართული საზოგადოების შეხედულებები ეროვნული უმცირესობების უფლებებზე რესპოდენტთა აბსოლუტური უმრავლესობა (66% ქვეყნის მასშტაბით) თვლის, რომ ეროვნულ უმცირესობათა უფლებები დაცული უნდა იყოს. ეს მაჩვენებელი გაცილებით უფრო დიდია იმ რეგიონებში, სადაც ძირითადად ეროვნული უმცირესობები ცხოვრობენ: რესპოდენტთა 91.2% სამცხე-ჯავახეთში და 92.4% ქვემო ქართლში მიიჩნევს, რომ უმცირესობათა უფლებები დაცული უნდა იყოს. იმავდროულად, რესპოდენტები ფიქრობენ, რომ უმცირესობებს არ უნდა გააჩნდეთ რაიმე „განსაკუთრებული უფლებები“: ქვეყნის მასშტაბით 71% თვლის, რომ უმცირესობებს უნდა ჰქონდეთ “იგივე უფლებები და ვალდებულებები, რაც ძირითად მოსახლეობას აქვს”. ეს მაჩვენებელი ქვემო ქართლში 65%-ს და სამცხეჯავახეთში 50.6%-ს უტოლდება. ქვეყნის მასშტაბით მხოლოდ 19%, ქვემო ქართლში 26% და სამცხე-ჯავახეთში 35% ფიქრობს, რომ უმცირესობათა უფლებები უნდა იქნას დაცული სპეციალური საკანონმდებლო აქტით. ამგვარად, მიუხედავადსაერთო კონსენსუსისა - განსაკუთრებით კი ეროვნულ უმცირესობათა შორის - რომ უმცირესობათა უფლებები დაცული უნდა იყოს, რესპოდენტები „განსაკუთრებული დაცვის“ საჭიროებას ვერ ხედავენ.

რესპოდენტებისათვის „განსაკუთრებული დაცვა“, სავარაუდოდ, ნიშნავს „მეტ უფლებებს“, მაშინ როცა იურიდიულად, განსაკუთრებული დაცვა გულისხმობს იმ უფლებების თანასწორ და ეფექტურ ხელმისაწვდომობას, რომლებითაც ქვეყნის უმრავლესობა სარგებლობს. ეს მიუთითებს უმცირესობათა უფლებების შესახებ დაბალ ინფორმირებულობაზე, მათ შორის იმაზეც, თუ რა ითვლება დარღვევად. ეს დადასტურდა ფოკუს ჯგუფებისა და საანკეტო კვლევის შედეგებით, რომელმაც გამოავლინა უმცირესობების უფლებების დაცვის საკანონმდებლო გარანტიების შესახებ ქვეყნის მოსახლეობის ინფორმირებულობის დაბალი დონე. რესპოდენტთა მხოლოდ 3.8% მიიჩნევს, რომ “კარგად იცნობს” ქართულ კანონმდებლობაში უმცირესობათა უფლებებს, მაშინ როცა 31.7% თვლის, რომ „ისინი ზედაპირულად იცნობენ” კანონმდებლობას; 59.1% კი აცხადებს, რომ ისინი „არ იცნობენ“ უმცირესობების შესახებ კანონმდებლობას. დაბალი ინფორმირებულობის ძირითადი მიზეზი არის ინტერესის არ არსებობა ან ინფორმაციის ნაკლებობა. უმცირესობათა უფლებების შესახებ ინფორმირებულობის დაბალი დონის მიუხედავად, რესპოდენტთა უმრავლესობა თვლის, რომ დღეს მოქმედი კანონმდებლობის შესაბამისად საქართველოში უმცირესობათა უფლებები დაცულია (35.9%), ან მეტნაკლებად დაცულია (35.3%). ფოკუს ჯგუფების წევრებმაც ანალოგიურად შეაფასეს სიტუაცია: უმცირესობათა უფლებები არ ირღვევა საქართველოში.

დარღვეულა თუ არა თქვენი უფლებები?

თუმცა, მიუხედავად იმისა რომ მოქალაქეები აღიარებენ უმცირესობათა უფლებების დაცვის იდეას, ისინი არ იცნობენ უმცირესობების უფლებების დაცვის გზებსა და საშუალებებს: რამდენად საჭიროა დარჩეს ისე, როგორც ეს მოცემულია დღევანდელ კანონმდებლობაში, თუ საჭიროა შემუშავდეს ახალი კანონმდებლობა. შესაბამისად, უმცირესობების უფლებების რეგულაციასთან დაკავშირებული ყოველი კამპანია უნდა მოიცავდეს საინფორმაციო კომპონენტსა და კონსულტაციებს, განსაკუთრებული აქცენტით ეროვნული უმცირესობების მიმართ.

___________________

1 კანონი საქართველოს მოქალაქეობის შესახებ, 25 მარტი, 1993

2 რევაზ გაჩეჩილაძე, ქართველი მოსახლეობის მიგრაცია და მისი სოციო-ეკონომიკური შედეგები, თბილისი, 1998, გვ. 29

3 საქართველოს შრომითი მიგრაცია, მიგრაციის საერთაშორისო ორგანიზაცია, 2003 წლის დეკემბერი

4 მიგრაციის სტატისტიკა, სტატისტიკის სახელმწიფო დეპარტამენტი, ტაქსისი, 2001. გვ7.

5.მიგრაციის სტატისტიკა, სტატისტიკის სახელმწიფო დეპარტამენტი, ტაქსისი, 2001. გვ7.

6. საქართველოდან შრომითი მიგრაცია, მიგრაციის საერთაშორისო ორგანიზაცია, 2003 დეკემბერი.

7. თომა გუგუშვილი, გარე მიგრაცია - საქართველოს დემოგრაფიული პრობლემები 145, 1998.

8. საქარველოს კონსტიტუცია, 1995 წლის 24 აგვისტო, 6.2 მუხლის 2001 წლის 30 მარტის შესწორების თანახმად: “საქართველოს კანონმდებლობა შეესაბამება საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებულ პრინციპებსა და ნორმებს. საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებას ან შეთანხმებას, თუ იგი არ ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციას, აქვს უპირატესი იურიდიული ძალა შიდა სახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტების მიმართ”.

9. კონსტიტუციის მე-7 მუხლი: „სახელმწიფო ცნობს და იცავს ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებულ უფლებებსა და თავისუფლებებს, როგორც წარუვალ და უზენაეს ადამიანურ ფასეულობებს. ხელისუფლების განხორციელებისას ხალხი და სახელმწიფო შეზღუდულია ამ უფლებებითა და თავისუფლებებით, როგორც უშუალოდ მოქმედი სამართლით.

10 საქართველოს ზოგადი განათლების შესახებ კანონის 4.3 მუხლი აღიარებს საქართველოს მოქალაქეების უფლებას, რომელთა მშობლიურ ენას არ წარმოადგენს ქართული, მიიღონ სრული ზოგადი განათლება მათ მშობლიურ ენაზე. დეტალური მიმოხილვისათვის იხილეთ თავი V. განათლება.

11 ქვემოთ იხილეთ V. განათლება. ზოგადი განათლების შესახებ კანონის 4.4 მუხლის თანახმად: „საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებებითა და შეთანხმებებით გათვალისწინებულ შემთხვევებში შესაძლებელია, ზოგადსაგანმანათლებლო დაწესებულებაში სწავლება განხორციელდეს უცხოურ ენაზე. ამ ზოგადსაგანმანათლებლო დაწესებულებაში სავალდებულოა სახელმწიფო ენის სწავლება, ხოლო აფხაზეთის ავტონომიურ რესპუბლიკაში - ორივე სახელმწიფო ენისა”

12 იხილეთ V.1. დაწყებითი განათლება

13. იხილეთ II.2: საკონსულტაციო მექანიზმები და სპეციალიზირებული ორგანოები

14. კონსტიტუციის მე-14 მუხლის თანახმად: „ყველა ადამიანი დაბადებით თავისუფალია და კანონის წინაშე თანასწორია განურჩევლად რასისა, კანის ფერისა, ენისა, სქესისა, რელიგიისა, პოლიტიკური და სხვა შეხედულებებისა, ეროვნული, ეთნიკური და სოციალური კუთვნილებისა, წარმოშობისა, ქონებრივი და წოდებრივი მდგომარეობისა, საცხოვრებელი ადგილისა”.

15. კონსტიტუციის 38-ე მუხლის თანახმად: „საქართველოს მოქალაქენი თანასწორი არიან სოციალურ, ეკონომიკურ, კულტურულ და პოლიტიკურ ცხოვრებაში განურჩევლად მათი ეროვნული, ეთნიკური, რელიგიური და ენობრივი კუთვნილებისა. საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებული პრინციპებისა და ნორმების შესაბამისად მათ უფლება აქვთ თავისუფლად, ყოველგვარი დისკრიმინაციისა და ჩარევის გარეშე განავითარონ თავიანთი კულტურა, ისარგებლონ დედაენით პირად ცხოვრებაში და საჯაროდ”

1. არჩევითი ორგანოები და მთავრობა

კანონმდებლობა

საქართველოს საკანონმდებლო, აღმასრულებელი და ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ საქართველოს კანონმდებლობა არ აწესებს რაიმე პირდაპირ მოთხოვნებს, რომელთაც შეიძლება შეზღუდონ ეროვნული უმცირესობების პოლიტიკური მოღვაწეობა ქვეყნის არჩევით ორგანოებში ან მთავრობაში. თუმცა ასევე არ შეიცავს ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლებისათვის საგანგებო დებულებებს - საარჩევნო კვოტებს, პროპორციულ ეთნიკურ წარმომადგენლობას საჯარო სამსახურში, კარიერული წინსვლის მექანიზმებს.

კონსტიტუციის 48-ე მუხლის მიხედვით, საქართველოს პარლამენტი არის ქვეყნის უმაღლეს წარმომადგენლობითი ორგანო. პარლამენტი შედგება 235 წევრისაგან, საიდანაც 150 აირჩევა პროპორციული სისტემით (პარტიული სიებით) და 85 მაჟორიტარული სისტემით, საყოველთაო, თანასწორი და პირდაპირი არჩევნებით ფარული კენჭისყრის გზით 4 წლის ვადით¹. 18 წელს მიღწეულ საქართველოს ყველა მოქალაქეს აქვს არჩევნებში ხმის მიცემის უფლება². 25 წელს მიღწეულ საქართველოს მოქალაქეს ენიჭება საპარლამენტო არჩევნებში მონაწილეობისუფლება, თუ ის 10 წლის განმავლობაში მუდმივად ცხოვრობდა საქართველოში³.საქართველოს საარჩევნო კოდექსის შესაბამისად, საპარლამენტო არჩევნებში მონაწილე პოლიტიკურმა პარტიებმა უნდა გადალახონ 7%25-იანი ბარიერი⁴ საკანონმდებლო ორგანოში მოსახვედრად. ეროვნული უმცირესობებისათვის არ არსებობს ქვეყნის უმაღლეს საკანონმდებლო ორგანოში არჩევის რაიმე სპეციალური კვოტები ან სხვა მექანიზმები. შესაბამისად, ისინი არჩევნებში საერთო წესებითა და პირობებით მონაწილეობენ.

პრეზიდენტი არის ქვეყნის მმართველი, რომელიც აირჩევა 5 წლის ვადით საყოველთაო პირდაპირი არჩევნების გზით. კონსტიტუციის 70.2-ე მუხლის შესაბამისად, დაბადებით საქართველოს მოქალაქე, რომელმაც მიაღწია 35 წლის ასაკს, ცხოვრობდა საქართველოში მინიმუმ 15 წლის განმავლობაში და არჩევნების დღეს ცხოვრობს საქართველოში, შეიძლება არჩეულ იქნას პრეზიდენტად. პრეზიდენტი ნიშნავს პრემიერ-მინისტრს, რომელიც შემდგომ ნიშნავს მთავრობის წევრებს (მინისტრებს) პრეზიდენტთან შეთანხმებით. მინისტრთა კაბინეტს ამტკიცებს პარლამენტი⁵. პრეზიდენტი უფლებამოსილია ერთპიროვნულადგაათავისუფლოს თანამდებობიდან შინაგან საქმეთა მინისტრი და თავდაცვის მინისტრი⁶.

ადგილობრივი თვითმმართველობის პრინციპები აღწერილია კონსტიტუციის 2.4-ე მუხლში, 2004 წლის 6 თებერვლის შესწორების შესაბამისად⁷.

ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ კანონი მიღებულ იქნა 2005 წლის 16 დეკემბერს⁸. კანონის შესაბამისად გაუქმდა ორ საფეხურიანი (თემი, სოფელი, ქალაქი) თვითმმართველობის ქვედა დონე და დარჩა ადგილობრივი თვითმმართველობის მხოლოდ ზედა საფეხური (რაიონი, კანონში მოხსენიებული როგორც მუნიციპალური მმართველობა ან ქალაქის თვითმმართველობა). ქვეყანაში არსებობს 65 თვითმმართველი ერთეული (მუნიციპალური და ქალაქის თვითმმართველობები). თვითმმართველობა შედგება არჩევითი (საკრებულო) და აღმასრულებელი ორგანოებისაგან (გამგეობა, მერია). საკრებულოები აირჩევა შერეული - პროპორციული (პარტიული სია) და მაჟორიტარული სისტემებით.

რამოდენიმე ქალაქის თვითმმართველობაში, საკრებულო შედგება 10 პროპორციული წესით არჩეული და 5 მაჟორიტარული წესით არჩეული წევრისაგან. მუნიციპალურ საკრებულოებში აირჩევა 10 წევრი პროპორციული სისტემით და ყოველი თემიდან თითო მაჟორიტარი წევრი. ადგილობრივი ადმინისტრაციის ხელმძღვანელი ითვლება საჯარო მოხელედ და აირჩევა საკრებულოს წევრთა უმრავლესობის მიერ, შესაბამისი ვაკანსიისა და კონკურსის გამოცხადების გზით. კანდიდატების შეფასება ხდება სპეციალური საბჭოს მიერ, რომლის შემადგენლობაში შედიან საკრებულოს თავმჯდომარე, საკრებულოს თავმჯდომარის მოადგილე, საკრებულოს კომისიებისა და ფრაქციების თავმჯდომარეები. საქართველოს საარჩევნო კოდექსის 109-ე მუხლის შესაბამისად, საკრებულოს წევრად შეიძლება არჩეულ იქნას საქართველოს მოქალაქე, რომელმაც მიაღწია 21 წელს და ბოლო 2 წლის განმავლობაში საქართველოში ცხოვრობს.

ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ საქართველოს კანონის მე-2 მუხლის შესაბამისად, მოქალაქეთა მიერ ადგილობრივი თვითმმართველობის უფლების განხორციელება შემდეგი დებულებებითაა დაცული:

ა) უფლება აირჩიონ და არჩეულ იქნან ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოში;

ბ) ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებში დაიკავონ ნებისმიერი თანამდებობა, თუ აკმაყოფილებენ საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილ მოთხოვნებს;

გ) უფლება მიიღონ საჯარო ინფორმაცია ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოსაგან და თანამდებობის პირებისაგან;

დ) წინასწარ გაეცნონ ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოს გადაწყვეტილებების პროექტებს, მონაწილეობა მიიღონ მათ განხილვაში,მოითხოვონ გადაწყვეტილებათა პროექტების გამოქვეყნება და საჯარო განხილვა;

ე) მიმართონ ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოს და თანამდებობის პირებს;

ვ) განახორციელონ საქართველოს კანონმდებლობით განსაზღვრული სხვა უფლებამოსილებანი⁹.

საქართველოს მთავრობა საკუთარი ინიციატივით, საკრებულოსთან ან მოსახლეობასთან კონსულტაციის ან თვითმმართველი ერთეულის წარდგინების საფუძველზე შეიძლება გამოვიდეს ინიციატივით თვითმმართველი ერთეულის შექმნის, გაერთიანების ან გაუქმების შესახებ (ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ საქართველოს კანონის მე-11 მუხლი). ამგვარმა ალბათობამ შეიძლება გამოიწვიოს ადმინისტრაციული ცენტრების ეროვნული უმცირესობებით დასახლებული პუნქტებიდან მოშორებით გადატანა, რაც გავლენას მოახდენს მათ შესაძლებლობაზე მიმართონ ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებს. იგივე მუხლი ითვალისწინებს თვითმმართველი ერთეულების გაერთიანების თაობაზე მოსახლეობის გამოკითხვას და მისი შედეგების მთავრობისადმი წარდგენის აუცილებლობას. შესაძლებელია ასევე ადგილი ქონდეს ადგილობრივი საზღვრების ეცვლას არჩევნებში უპირატესობის მოპოვების მიზნით, თუმცასაქართველოში ასეთი შემთხვევა არ დაფიქსირებულა¹⁰.

ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების გარდა არსებობს სამხარეო ადმინისტრაცია, რომელიც შექმნილია პრეზიდენტის ბრძანებულების საფუძველზე. დანიშნული რწმუნებული არის საჯარო მოხელე და გააჩნია მართვის ფართო უფლებამოსილება. თუმცა რწმუნებულის საქმიანობას მონიტორინგს არ უწევს რომელიმე წარმომადგენლობითი ორგანო და იგი პასუხისმგებელია მხოლოდ საქართველოს პრეზიდენტის წინაშე¹¹.

წარმომადგენლობა ცენტრალურ დონეზე

ქვეყნის მასშტაბით გამოკითხულთა 82.9%25 აცხადებს, რომ არ არის მზად იმუშაოს ქვეყნის აღმასრულებელ და საკანონმდებლო ორგანოებში. მათგან 51.2%25 არ აკონკრეტებს ასეთი გადაწყვეტილების (“არ ვარ მზად”) მიზეზს, 15.95%25 ამბობს, რომ ამაში აზრს ვერ ხედავს, ხოლო 15.3%25 მიზეზად არასათანადო განათლებას ასახელებს. ოდნავ მეტი რესპოდენტი პასუხობს, რომ არ სურს ქვეყნის საკანონმდებლო და აღმასრულებელ ორგანოებში მუშაობა ქვემო ქართლსა (85.3%25) და სამცხე ჯავახეთში (87.2%25). ქვემო ქართლში რესპოდენტთა უმრავლესობა (39.5%25) უარის მიზეზად არასათანადო განათლებას ასახელებს. სამცხე-ჯავახეთში რესპოდენტთა 36%25 ამბობს, რომ ისინი „მზად არ არიან“. საინტერესოა, რომ უფრო ნაკლებ რესპოდენტს აქვს ნდობა დაკარგული ქვემო ქართლსა (10.3%25) და სამცხეჯავახეთში (10.3%25), ვიდრე რესპოდენტებს მთელი ქვეყნის მასშტაბით. რესპოდენტები ქვემო ქართლში ხშირად ქართულის არცოდნას ასახელებენ მიზეზად. იგივე მიზეზი მოჰყავს რესპოდენტთა 2.6%25-ს სამცხეჯავახეთში, ხოლო 2.3%25-ს ქვეყნის მასშტაბით. რესპოდენტები არც საპარლამენტო არჩევნებში კანდიდატად მონაწილეობით არიან დაინტერესებული - 96.4%25 ქვეყნის მასშტაბით, 98.4%25 ქვემო ქართლში, 96.1%25 სამცხე-ჯავახეთში.

რესპოდენტები ეროვნული უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში, ქვეყნის მთლიანი მოსახლეობის მსგავსად, თავს იკავებენ პასიური საარჩევნო უფლების გამოყენებისაგან, თუმცა ინარჩუნებენ აქტიური საარჩევნო უფლებისადმი ინტერესს. მიუხედავად ამისა, პოლიტიკური წარმომადგენლობის უდიდეს ნაწილს ეთნიკურად ქართველები შეადგენენ. ამ თვალსაზრისით კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია უმცირესობათა წარმომადგენლების არჩევნებში მონაწილეობა. ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენლების არჩევნებში კანდიდატად მონაწილეობის მზადყოფნის დონე დაბალია (93.5%25 ქვეყნის მასშტაბით, 90%25 ქვემო ქართლში და 88.8%25 სამცხე-ჯავახეთში), რაც ხელს უშლის მათ პროპორციულ წარმომადგენლობას. 2004 წლის საპარლამენტო არჩევნების შედეგად, პარლამენტში ეთნიკური უმცირესობა წარმოდგენილია მხოლოდ 9 დეპუტატით, რაც მთლიანი შემადგენლობის მხოლოდ 4%25-ია.. აქედან 4 დეპუტატი მაჟორიტარული, ხოლო 5 პროპორციული წესით არის არჩეული.

ფოკუს ჯგუფებში მონაწილე ეთნიკურ უმცირესობათა წარმომადგენლები აღნიშნავდნენ, რომ საჭიროა გაიზარდოს უმაღლეს საკანონმდებლო ორგანოში ეთნიკური უმცირესობების წარმომადგენელთა რიცხვი. შესაძლოა ისინი გამოსავალს ეთნიკური უმცირესობისთვის კვოტების დაწესებაში ხედავდნენ. თუმცა მავე დროს აღნიშნავენ, რომ თუ არ გაიზარდა დეპუტატთა მუშაობის ხარისხი, მრავალრიცხოვანი წარმომადგენლობაც ვერ შეძლებს გამოხატოს ეთნიკური უმცირესობების ინტერესები. ფოკუს-ჯგუფების ზოგიერთი მონაწილე არ ეთანხმებოდა კვოტების დაწესებას და მათ დისკრიმინაციულ ღონისძიებად იიჩნევდა. გამოითქვა ასევე მოსაზრება, რომ პარლამენტარის ეთნიკური წარმომავლობა არ უზრუნველყოფს საკუთარი ელექტორატის ინტერესების დაცვას. რამდენიმე მკვლევარმა გამოთქვა მოსაზრება, რომ პარლამენტში ეთნიკური უმცირესობის წარმომადგენელ ზოგიერთ დეპუტატს უჭირს საზოგადოების ინტერესების ეფექტურად წარმოჩენა, რადგან სათანადოდ ვერ ფლობს სახელმწიფო ენას¹².

არსებობს საფრთხე, რომ ეროვნულ უმცირესობას მიკუთვნებული დეპუტატების რაოდენობა კიდევ უფრო შემცირდება მორიგი საპარლამენტო არჩევნების შემდეგ, რომელიც 2008 წლისთვის არის დანიშნული. ამისათვის ორი მიზეზი არსებობს: ერთის მხრივ, პარლამენტართა რიცხვი 235-დან 150 დეპუტატამდე დაიწევს, რაც უმცირესობის წარმომადგენელი, გამოუცდელი დეპუტატისთვის არახელსაყრელი იქნება. მეორეს მხრივ, მაჟორიტარული სისტემით არჩეულ პარლამენტართა რაოდენობა 36.1%25-დან 33.3%25-მდე შემცირდება. არადა უმცირესობათა წარმომადგენლების არჩევის უფრო დიდი ალბათობა მათ საკუთარ ოლქებშია, სადაც მოსახლეობის უმრავლესობა ეროვნულ უმცირესობას წარმოადგენს¹³. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ რესპოდენტთა მხოლოდ 3.1%25-მა მთელი ქვეყნის მასშტაბით, 5.4%25-მა ქვემო ქართლში და 3.1%25-მა სამცხე-ჯავახეთში განაცხადა, რომ კანდიდატის ეროვნული წარმომავლობა გადამწყვეტ როლს თამაშობს მათ არჩევანზე. რესპოდენტთა უმრავლესობა კანდიდატის განათლების დონეს ყველაზე დიდ ყურადღებას აქცევს. თუმცა რეალობა - მხოლოდ 4 მაჟორიტარი 9 ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენელ დეპუტატს შორის - ამ ვარაუდში ეჭვის შეტანის საფუძველს იძლევა. ნაკლებად სავარაუდოა, რომ საკანონმდებლო ორგანომ ეროვნული უმცირესობებისათვის კვოტების დაწესებას დაუჭიროს მხარი. უფრო დიდი შესაძლებლობაა იმისა, რომ გავრცელდეს „ბილი“ ნებაყოფლობითი კვოტები პარტიის პროპორციულ სიებში. იმის განსაზღვრა, თუ რა გავლენას მოახდენს პარლამენტის ახალი შემადგენლობა უმცირესობის წარმომადგენლობაზე, ძნელია. ეს საკითხი საჭიროებს მონიტორინგს ცვლილებების ძალაში შესვლის შემდეგ.

ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენლები აღმასრულებელ ხელისუფლებაშიც მწირად არიან წარმოდგენილები. მაღალი თანამდებობა მხოლოდ უმცირესობის ერთ წარმომადგენელს - ზინაიდა ბესტაევას უკავია. იგი ეთნიკური ოსია და სამოქალაქო ინტეგრაციის საკითხებში სახელმწიფო მინისტრის პოსტი უჭირავს.

როგორც კვლევის შედეგები, ისე ფოკუს ჯგუფების შეხვედრათა ანალიზი აჩვენებს, რომ ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენლობა აღმასრულებელ და საკანონმდებლო ორგანოებში მწირია და გაუმჯობესებას საჭიროებს. პარტიული სისტემა საქართველოში სუსტია და მიუხედავად იმისა რომ პოლიტიკურ პარტიათა უმრავლესობა მთელი ქვეყნის მასშტაბით მოქმედებს, ყურადღება ძირითადად დედაქალაქზე მახვილდება, სადაც ქვეყნის ელექტორატის მესამედი ცხოვრობს. დედაქალაქზე კონცენტრირდება ასევე მედიის ყურადღებაც. პარტიები რაიონებში ჯერ კიდევ ძალიან სუსტად გამოიყურებიან. რაიონებზე ყურადღების გადატანა ძირითადად არჩევნების პერიოდში ხდება. ეს ფაქტი ხელს უშლის ჭეშმარიტი პარტიული დემოკრატიის განვითარებასა და ახალი, ძლიერი პოლიტიკოსების ასპარეზზე გამოჩენას, განსაკუთრებით კი რეგიონებში, სადაც ეროვნული უმცირესობები მოსახლეობის უმრავლესობას წარმოადგენენ. სომეხი და აზერბაიჯანელი პოლიტიკოსები, რომლებიც ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაში მონაწილეობენ, ძირითადად დედაქალაქიდან არიან და ძალიან სუსტი კავშირი აქვთ ეროვნული უმცირესობებით დასახლებულ იმ რაიონებთან, რომელთა ინტერესებსაც უნდა იცავდნენ.

წარმომადგენლობა და მონაწილეობა ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებში

როგორც მოსახლეობა მთელი ქვეყნის მასშტაბით, ასევე ეროვნული უმცირესობის წარმომადგენლები ადგილობრივ თვითმმართველობაში მონაწილეობით უფრო არიან დაინტერესებული, ვიდრე ცენტრალურ აღმასრულებელ და საკანონმდებლო ორგანოებში. თუმცა მათი მონაწილეობა ადგილობრივ დონეზე მაინც დაბალია.

მთელი ქვეყნის მასშტაბით გამოკითხულ რესპოდენტთა 97.8%25 არ მონაწილეობს ადგილობრივი თვითმართველობის მუშაობაში, მაგრამ 18.7%25 მონაწილეობისათვის მზადყოფნას აცხადებს. ქვემო ქართლში ეს მონაცემები 99.6%25 და 11.9%25-ია, ხოლო სამცხე-ჯავახეთში 95.2%25 და 11.4%25.

ზოგიერთი ფიქრობს, რომ ადგილობრივი პრობლემები უფრო მწვავეა და რესპოდენტებზე უშუალოდ მოქმედებს, ამიტომაც ისინი უფრო მეტად არიან დაინტერესებული მონაწილეობით. პოლიტიკური პარტიები ცდილობენ უფრო მეტი უმცირესობის წარმომადგენელი კანდიდატი დაასახელონ, რადგანაც ადგილობრივ არჩევნებში ამომრჩევლები უპირატესობას ანიჭებენ ისეთ კანდიდატებს, რომლებსაც პირადად იცნობენ. ამომრჩევლები თავიანთ პრობლემებზე პასუხისმგებლობას მათ მიერ არჩეულ წარმომადგენლებს აკისრებენ.

რესპოდენტების 39.1%25 მთელი ქვეყნის მასშტაბით, 39.4%25 ქვემო ქართლში და 55.3%25 სამცხე-ჯავახეთში თვლიან, რომ ადგილობრივ თვითმმართველობაში მონაწილეობა „მათი საქმე“ არ არის, თუმცა ისინი ასევე ფიქრობენ, რომ მათი პრობლემების გადაჭრაზე ადგილობრივ დონეზე არჩეული წარმომადგენელია პასუხისმგებელი. ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენლები მონაწილეობენ ადგილობრივ არჩევნებში როგორც პროპორციული, ისე მაჟორიტარული სისტემით და განსაკუთრებით „ნაციონალური მოძრაობის“ პარტიული სიით. ცენტრალური საარჩევნო კომისიის მონაცემების მიხედვით, 2006 წლის ადგილობრივ არჩევნებში 444 ეთნიკური უმცირესობის წარმომადგენელი დასახელდა კანდიდატად (230 კანდიდატმა მაჟორიტარული სისტემით იყარა კენჭი, ხოლო 214-მა - პროპორციულით). აქედან საკრებულოს წევრებად არჩეულ იქნენ მაჟორიტარული სისტემით 114, ხოლო პროპორციული სისტემით 44 დეპუტატი. ეროვნულ უმცირესობებისადმი მიკუთვნებული პირებით კომპაქტურად დასახლებულ ტერიტორიებზე (საგარეჯო, გარდაბანი, მარნეული, ბოლნისი, დმანისი, წალკა, ახალციხე, ახალქალაქი, ნინოწმინდა), სადაც საკრებულოების წევრთა საერთო რაოდენობა ჯამში 260-ს შეადგენს, საკრებულოს 126 წევრი უმცირესობას მიკუთვნებული პირია, რაც საერთო რაოდენობის 48,5%25-ს შეადგენს. აქედან ეროვნული უმცირესობის წარმომადგენელი სამი დეპუტატი საკრებულოს თავმჯდომარე გახდა.

2006 წლის ადგილობრივ თვითმმართველობის არჩევნებში, ეროვნული უმცირესობებით კომპაქტურად დასახლებულ რეგიონებში მოქალაქეთა საკმაოდ მაღალი- 41%25-დან 63%25-მდე- აქტივობა დაფიქსირდა. მათ მონაწილეობა მიიღესსაოლქო საარჩევნო კომისიების მიერ ორგანიზებულ სხვადასხვა ღონისძიებებში.2006 წლის ადგილობრივ არჩევნებში აქტივობის წახალისებისთვის დაიბეჭდა საარჩევნო ბიულეტენები რუსულ, აზერბაიჯანულ და სომხურ ენებზე. საარჩევნო პროცედურებთან დაკავშირებით საარჩევნო ოლქებსა და უბნებში გამოსაკრავად უმცირესობათა ენებზე დაიბეჭდა 5 000 ბუკლეტი და 15 000 პოსტერი.

2. საკონსულტაციო მექანიზმი და სპეციალიზირებული სააგენტოები

საარჩევნო პროცესში მონაწილეობის გარდა, ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენლებისათვის ჩამოყალიბებულია სპეციალიზირებული სააგენტოები, რომლებიც მოქმედებენ როგორც საკონტაქტო პუნქტები, ეროვნულ უმცირესობათა უფლებათა დამცველები, ან ეროვნულ უმცირესობათა საკითხების პოლიტიკისა დასაკანონმდებლო პროცესთან დაკავშირებული სააგენტოები. ეს სააგენტოები საკმაოდ მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ ეროვნული უმცირესობებისათვის კონსულტაციის, მათი პოლიტიკაში და საკანონმდებლო პროცესებში ჩართვის თვალსაზრისით. ზოგადად საქართველოს და განსაკუთრებით ეროვნული უმცირესობებით დასახლებული რეგიონების მოსახლეობა იშვიათად არის მზად აერთოს ამ პროცესებში. მთელი ქვეყნის მასშტაბით გამოკითხულ რესპოდენტთა 17.1%25, ქვემო ქართლში 14.7%25, ხოლო სამცხე-ჯავახეთში 12.8%25 აცხადებს მზაობას აღმასრულებელ და საკანონმდებლო ხელისუფლებაში მონაწილეობის მისაღებად. სპეციალიზირებული სააგენტოები შეიქმნა და ეროვნულ უმცირესობებთან დაკავშირებული საკითხებით დაიტვირთა „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ. შესაბამისად ამ სააგენტოებისათვის ეს საკითხები შედარებით ახალია, რითაც შეიძლება აიხსნას მათი მოქმედებების არაკოორდინირებულობა. ამიტომაც ეროვნული უმცირესობების საკითხებთან დაკავშირებულ სტრატეგიებში უნდა აისახოს ამ სააგენტოების უკეთესი კოორდინაციის მექანიზმები.

საზოგადოება ნაკლებად არის ინფორმირებული ამ სააგენტოების არსებობის შესახებ. კითხვას - აქვთ თუ არა ინფორმაცია ეროვნულ უმცირესობათა უფლებების დაცვის სააგენტოების შესახებ, დადებითად მხოლოდ რესპოდენტთა 8.1%25 პასუხობს (1.2%25 ქვემო ქართლში და 9.5%25 სამცხე-ჯავახეთში). როგორც ზოგადად მოსახლეობის, ისე ეროვნულ უმცირესობათა ინფორმირება ამ სააგენტოების მთავარ ამოცანად რჩება. ამ მიზნის მიღწევა შეუწყობს ხელს ეფექტური და გრძელვადიანი მექანიზმის ჩამოყალიბებას კონსულტაციებისა და ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენლების მათთვის საინტერესო საკითხებში მონაწილეობისთვის.

სპეციალიზირებული ორგანოები აღმასრულებელ ხელისუფლებაში 2004 წელს, საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულების თანახმად, შეიქმნა სამოქალაქო ინტეგრაციის საკითხებში სახელმწიფო მინისტრის თანამდებობა¹⁴. სახელმწიფო მინისტრის აპარატი უზრუნველყოფს ეროვნულ უმცირესობათა შესახებ მონაცემების მოგროვებას, საზოგადოებრივი აზრის შესწავლას, ეროვნულ უმცირესობათა და სამოქალაქო ინტეგრაციის საკითხებზე საქართველოს კანონებისა და სხვა ნორმატიული აქტების პროექტების შემუშავებას. აპარატის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ამოცანაა საქართველოში მცხოვრებ ეროვნულ უმცირესობათა ჯგუფებთან მჭიდრო ურთიერთობების დამყარება და ეროვნულ უმცირესობებთან დაკავშირებულ საკითხებზე ინფორმაციის გავრცელება. ახელმწიფო მინისტრის აპარატი საქართველოში „ეროვნულ უმცირესობათა დაცვის შესახებ“ ევროპული ჩარჩო კონვენციის განხორციელებაზეა პასუხისმგებელი. საქართველოს მოსახლეობას და განსაკუთრებით, ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენლებს არ აქვთ ზოგადი ინფორმაცია სახელმწიფო მინისტრის აპარატის შესახებ: რესპონდენტებიდან, რომლებიც იცნობენ ეროვნულ უმცირესობათა უფლებების დამცველ სააგენტოებს, არც ერთს არ დაუსახელებია ერთ-ერთ ასეთად სახელმწიფო მინისტრის აპარატი.

შემწყნარებლობისა და სამოქალაქო ინტეგრაციის საბჭო 2005 წელს შეიქმნა¹⁵. საბჭოს თავმჯდომარეობს სამოქალაქო ინტეგრაციის საკითხებში სახელმწიფო მინისტრი და აერთიანებს სახალხო დამცველს, შინაგან საქმეთა მინისტრს, იუსტიციის მინისტრს, ფინანსთა მინისტრს, საქართველოს საზოგადოებრივი მაუწყებლის სამეურვეო საბჭოს თავმჯდომარეს და არასამთავრობო ორგანიზაციებს. საბჭოს დაევალა შემწყნარებლობისა და სამოქალაქო ინტეგრაციის ეროვნული კონცეფციის და სამოქმედო გეგმის შემუშავების უზრუნველყოფა. საბჭოს ერთ-ერთი ამოცანაა ეროვნულ უმცირესობათა ამ პროცესში ჩართვა. საბჭო სტრატეგიის შემმუშავებელი ჯგუფთან ერთად მუშაობს. დღემდე საბჭომ ძირითადად, სამხრეთ ოსეთის კონფლიქტთან დაკავშირებული კანონები შეიმუშავა¹⁶. სტრატეგიის შემმუშავებელი ჯგუფი საქართველოს ეროვნული ინტეგრაციის პროგრამის ფარგლებში ამჟამად ტერმინის - „ეროვნული უმცირესობა“ - განმარტებაზე მუშაობს, რომელიც საერთაშორისო სტანდარტებს უნდა შეესაბამებოდეს.

პროკურატურასა და შინაგან საქმეთა სამინისტროში მოქმედი ადამიანის უფლებათა სამმართველოები მონიტორინგს უწევენ ეროვნულ და რელიგიურ ნიადაგზე ჩადენილ დანაშაულებათა ეფექტურ გამოძიებას. სამმართველოები ასევე სწავლობენ გამოძიების პროცესის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ნორმებთან შესაბამისობას და რეკომენდაციებს შეიმუშავებენ ადამიანის უფლებათა დაცვის საკითხებთან დაკავშირებით. თუმცა, ისინი არ იღებენ მოქალაქეთა საჩივრებს და ამიტომ არ გააჩნიათ დარღვეული უფლებების აღდგენის მექანიზმი.

საკანონმდებლო ხელისუფლების სპეციალიზირებული ორგანოები საქართველოს პარლამენტის ადამიანის უფლებათა დაცვისა და სამოქალაქო ინტეგრაციის კომიტეტი: საქართველოს პარლამენტის გადაწყვეტილებით ადამიანის უფლებების დაცვისა და ეროვნულ უმცირესობათა კომიტეტი 1995 წელს შეიქმნა, ხოლო 2004 წელს მისი საქმიანობის არეალი გაფართოვდა და მას სამოქალაქო ინტეგრაციის სფეროც დაემატა. კომიტეტი თანამშრომლობს საქართველოში მცხოვრებ ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლებთან, ასევე მჭიდრო კავშირი აქვს ადამიანის უფლებების დაცვისა და სამოქალაქო ინტეგრაციის სფეროში მოქმედ საერთაშორისო და არასამთავრობო ორგანიზაციებთან. კომიტეტმა, უმცირესობის საკითხთა ევროპული ცენტრის (ECMI) ხელშეწყობით მოამზადა „აქართველოში ეროვნული უმცირესობების ინტეგრაციის პოლიტიკის კონცეფციის“ პროექტი. თუმცა კონცეფციის პროექტი ჯერ პარლამენტს არ განუხილავს. ის წარმოადგენს ბაზას შემდგომი საკანონმდებლო განვითარებისათვის. საპარლამენტო კომიტეტის შესახებ რესპონდენტთა მცირე რაოდენობას გააჩნია ინფორმაცია: ქვეყნის მასშტაბით ეროვნულ უმცირესობების დამცველ სახელმწიფო ორგანოების შესახებ ინფორმირებული 8.1%25 რესპონდენტიდან 27.5%25 ასეთად საპარლამენტო კომიტეტს ასახელებს. სახალხო დამცველი და სახალხო დამცველის აპარატთან არსებული საბჭოები საქართველოს კონსტიტუციის 43-ე მუხლის მიხედვით, „საქართველოს ტერიტორიაზე ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვას ზედამხედველობას უწევს საქართველოს სახალხო დამცველი.“ სახალხო დამცველის ერთ-ერთ კომპეტენციაში ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენლების უფლებათა დაცვა შედის¹⁷. სახალხო დამცველს რეგიონული წარმომადგენლები არ ჰყავს ეროვნული უმცირესობებით კომპაქტურად დასახლებულ რეგიონებში, რაც აბრკოლებს ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლებისათვის სახალხო დამცველის აპარატის ხელმისაწვდომობას. თუმცა ქვეყნის მასშტაბით ეროვნულ უმცირესობების დამცველ სახელმწიფო ორგანოების შესახებ ინფორმირებული 8.1%25 რესპონდენტიდან 38%25 ასეთად სწორედ სახალხო დამცველის აპარატს ასახელებს.

სახალხო დამცველის აპარატთან არსებობს ეთნიკურ უმცირესობათა და რელიგიათა საბჭოები. ეთნიკურ უმცირესობათა საბჭოს დაარსებისას ხელი მოეწერა მემორანდუმს. მასში გაერთიანებულია 80-ზე მეტი არასამთავრობო ორგანიზაცია. საბჭო მჭიდროდ თანამშრომლობს „შემწყნარებლობისა და სამოქალაქო ინტეგრაციის საბჭოსა“ და სხვადასხვა სახელმწიფო უწყებებთან ეროვნულ უმცირესობათა უფლებების დაცვის, ხელისუფლებისა და ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენელთა შორის უშუალო დიალოგის ხელშეწყობის მიზნით. საბჭოს მიზნებსა და მემორანდუმში ჩამოყალიბებული პრინციპების რეალიზებისთვის შეიქმნა შესაბამისი მიმართულების ოთხი კომისია (მედიისა და ინფორმაციის; განათლებისა და კულტურის; რეგიონალური ინტეგრაციისა და კონფლიქტების პრევენციის; და იურიდიულ საკითხთა კომისიები). საბჭო ასევე მჭიდროდ თანამშრომლობს უმცირესობის საკითხთა ევროპულ ცენტრთან (ECMI). საბჭოს წევრები რეგულარულად სტუმრობენ ქვემო ქართლსა და სამცხე-ჯავახეთს.რელიგიათა საბჭო აერთიანებს 23 რელიგიურ ორგანიზაციას. საბჭო ხელს უწყობსრელიგიური უმცირესობებისათვის მნიშვნელოვანი სოციალურ-კულტურული ღონისძიებების განხორციელებას.

3. სამოქალაქო მონაწილეობა

საკანონმდებლო ბაზა

საქართველოს კონსტიტუცია აღიარებს მოქალაქეების შეკრების უფლებას (მუხლი 25) და უფლებას შექმნას და გაერთიანდეს საზოგადოებრივ, პოლიტიკურ, პროფესიულ და სხვა სახის გაერთიანებებში (მუხლი 26). ეს დებულებები ხორციელდება შესაბამისი კანონმდებლობის მეშვეობით. საქართველოს კანონმდებლობა კრძალავს ისეთი საზოგადოებრივი ან პოლიტიკური გაერთიანებების შექმნას, რომელიც აღვივებს ეთნიკურ შუღლს. ისინი ასევე უზრუნველყოფენ მოქალაქეთა უფლებას დაუბრკოლებლად გაწევრიანდნენ საზოგადოებრივ ან პოლიტიკურ გაერთიანებებში.

„პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ“¹⁸ კანონის მე-6 მუხლი, რომელიც კრძალავს პარტიის შექმნას რეგიონული ან ტერიტორიული ნიშნით, სხვადასხვაკვლევებში ხშირად იყო ნახსენები, როგორც ეთნიკური უმცირესობათა პარტიისშექმნის ბარიერი, რადგანაც უმცირესობათა ჯგუფები კომპაქტურად ცხოვრობენქვემო ქართლსა და სამცხე-ჯავახეთში. თუმცა ეს დებულება არ ზღუდავს ეროვნული უმცირესობების მიერ პოლიტიკური პარტიების შექმნას, თუნდაც ეროვნული ნიშნით.

კონსტიტუციის 25-ე მუხლი აწესებს უიარაღოდ შეკრების უფლებას წინასწარი ნებართვის გარეშე¹⁹. „შეკრებისა და მანიფესტაციის შესახებ“ საქართველოს კანონის²⁰ თანახმად, ხელისუფლების წარმომადგენლებს წინასწარ უნდა ეცნობოს, თუ შეკრება ან მანიფესტაცია ტრანსპორტის მოძრაობას შეზღუდავს (მუხლი 5.1). მუხლი 4.2 კრძალავს კონსტიტუციური წყობილების დამხობის ან ძალადობით შეცვლის, ქვეყნის დამოუკიდებლობის ხელყოფის ან ტერიტორიული მთლიანობის დარღვევის, ომის ან ძალადობის პროპაგანდის, ეროვნული, კუთხური, რელიგიური ან სოციალური შუღლის გაღვივების მიზნით შეკრებას ან მანიფესტაციას. სამოქალაქო კოდექსში 2006 წლის 1 სექტემბერს შესული ცვლილებების შედეგად, არასამეწარმეო იურიდიული პირების რეგისტრაცია ხორციელდება საგადასახადო ორგანოს მიერ იურიდიული პირის ადგილმდებარეობის მიხედვით. კოდექსის 28.6-ე მუხლის შესაბამისად, „არასამეწარმეო (არაკომერციული იურიდიული პირის, ფილიალის (წარმომადგენლობის) რეგისტრაცია ხორციელდება სარეგისტრაციო განაცხადის საფუძველზე, რომელიც მოწმდება სანოტარო წესით.“

სამოქალაქო კოდექსის 32-ე მუხლი ადგენს არასამეწარმეო იურიდიული პირის ფილიალის (წარმომადგენლობის) რეგისტრაციაზე უარის თქმის საფუძვლებს: ა) იურიდიული პირის ფილიალის (წარმომადგენლობის) მიზნები ეწინააღმდეგება მოქმედ სამართალს, აღიარებულ ზნეობრივ ნორმებს ან საქართველოს კონსტიტუციურ-სამართლებრივ პრინციპებს; ბ) არსებობს საქართველოს კონსტიტუციის 26-ე მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებული პირობები²¹; გ) არსებობს სამოქალაქო კოდექსის 27-ე მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტებით გათვალისწინებული პირობები²²; დ) სარეგისტრაციო განაცხადი არ არის შესრულებული სამოქალაქო კოდექსის მოთხოვნათა შესაბამისად²³; ე) სარეგისტრაციო განაცხადს არ ერთვის საჭირო დოკუმენტები ან აღნიშნული დოკუმენტები არასრულადაა წარმოდგენილი²⁴; ვ) სარეგისტრაციო განაცხადისთვის დართული დოკუმენტები არ არის გაფორმებული კანონმდებლობით დადგენილი წესით. განმცხადებელს ზემოხსენებული მუხლის პირველი პუნქტის „გ“, „დ“, „ე“ და „ვ“ ქვეპუნქტებით გათვალისწინებული პირობების არსებობისას ხარვეზების აღმოსაფხვრელად ეძლევა ორი დღე. თუ ხარვეზები არ გამოსწორდება, მარეგისტრირებელი ორგანო უფლებამოსილია მიიღოს გადაწყვეტილება რეგისტრაციაზე უარის თქმის შესახებ.

„საზოგადოებრივ გაერთიანებათა საქმიანობის შეჩერებისა და მათი აკრძალვის შესახებ“ საქართველოს კანონის²⁵ თანახმად, საზოგადოებრივ გაერთიანებათა საქმიანობის შეჩერება ან მათი აკრძალვა შეიძლება მხოლოდ სასამართლოს გადაწყვეტილებით (მუხლი 2). სასამართლოს შეუძლია 3 თვემდე ვადით შეაჩეროს იმ საზოგადოებრივი გაერთიანების საქმიანობა, რომელიც ძირითადად სამეწარმეო საქმიანობაზეა ორიენტირებული. ვადის გასვლის შემდეგ საზოგადოებრივი გაერთიანება კვლავ აგრძელებს მუშაობას (მუხლი 3). სასამართლოს შეუძლია აკრძალოსსაზოგადოებრივი გაერთიანება, რომლის მიზანია კონსტიტუციური წყობილების დამხობა ან ძალადობით შეცვლა, ქვეყნის დამოუკიდებლობის ხელყოფა ან ტერიტორიული მთლიანობის დარღვევა, ომის ან ძალადობის პროპაგანდა, ეროვნული, კუთხური, რელიგიური ან სოციალური შუღლის გაღვივება, შექმნილი აქვს შეიარაღებული ფორმირება, ან მისი საქმიანობის შეჩერების ვადის გასვლის შემდეგ განაახლებს სამეწარმეო საქმიანობას (მუხლი 4).

საქართველოს კონსტიტუციის 26.2-ე მუხლის შესაბამისად, საქართველოს მოქალაქეებს უფლება აქვთ შექმნან პოლიტიკური პარტიები და მონაწილეობა მიიღონ მის საქმიანობაში. კონსტიტუციით აკრძალულია ისეთი პოლიტიკური და საზოგადოებრივი გაერთიანების შექმნა და საქმიანობა, რომლის მიზანია საქართველოს კონსტიტუციური წყობილების დამხობა ან ძალადობით შეცვლა, ქვეყნის დამოუკიდებლობის ხელყოფა, ტერიტორიული მთლიანობის დარღვევა ან რომელიც ეწევა ომის ან ძალადობის პროპაგანდას, აღვივებს ეროვნულ, კუთხურ, რელიგიურ ან სოციალურ შუღლს (მუხლი 26.3)

მოქალაქეთა გაერთიანებების შესახებ საქართველოს ორგანული კანონი ადგენს,²⁶ რომ საარჩევნო უფლების მქონე საქართველოს ყველა მოქალაქეს აქვს პარტიისშექმნისა და მის საქმიანობაში მონაწილეობის უფლება (მუხლი 8). მე-11 მუხლი ადგენს, რომ პარტიის წევრობა არ შეიძლება შეიზღუდოს რასის, კანის ფერის, ენის, სქესის, რელიგიის, ეროვნული, ეთნიკური და სოციალური კუთვნილების ან წარმოშობის, ქონებრივი ან წოდებრივი მდგომარეობის და საცხოვრებელი ადგილის ნიადაგზე. მე-9 მუხლის მიხედვით, საქართველოს მოქალაქე შეიძლება იყოს მხოლოდ ერთი პარტიისწევრი. კანონის მე-10 მუხლი ადგენს, რომ მოქალაქეს, რომელიც ჩაირიცხება სამხედრო ძალების ან შინაგან საქმეთა ორგანოების პირად შემადგენლობაში, გამწესდება მოსამართლედ ან პროკურორად უწყდება პარტიის წევრობა. კანონის მე-6 მუხლი კრძალავს პარტიის შექმნას რეგიონალური ან ტერიტორიული ნიშნის მიხედვით.

მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების რეგისტრაციის საკითხები განისაზღვრება „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონით, რომლის 22-ე მუხლის მიხედვით, პარტიის რეგისტრაცია ხდება საქართველოს იუსტიციის სამინისტროში²⁷. კანონის 23-ე მუხლის მე-2 პუნქტის მიხედვით, საქართველოს იუსტიციის სამინისტრო ამოწმებს წარდგენილი დოკუმენტების სისწორეს და მათი წარდგენიდან ერთი თვის ვადაში წყვეტს პარტიის რეგისტრაციის საკითხს. რეგისტრაციაზე უარის მიზეზი შეიძლება იყოს კანონმდებლობასთან წინააღმდეგობა ან არასრულად წარდგენილი დოკუმენტაცია. ასევე პარტიის სახელწოდება, მისი შემოკლებული დასახელება და სიმბოლიკა არ შეიძლება ემთხვეოდეს სხვა, უკვე რეგისტრირებული ან ლიკვიდირებული პარტიის სახელწოდებას, შემოკლებულ დასახელებასა და სიმბოლიკას, თუ ამ პარტიის ლიკვიდაციის დღიდან 4 წელზე ნაკლებია გასული. პარტიის წევრებს თავისუფლად შეუძლიათ პარტიის რიგებიდან გასვლა (მუხლი 15.2)

ძირითადი პოლიტიკური და საზოგადოებრივი ორგანიზაციები საქართველოში არ არის დარეგისტრირებული ეროვნული ნიშნით ჩამოყალიბებული პარტია. ამ მხრივ აღსანიშნავია, საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს სარეგისტრაციო კოლეგიის 1999 წლის 2 აპრილის №5/4 დადგენილება, რომლითაც სრულიად საქართველოს სახალხო პარტია „ვირქ“-ს (ორგანიზაციის წევრები ძირითადად სომხებით კომპაქტურად დასახლებული ჯავახეთის მაცხოვრებლები იყვნენ) უარი ეთქვა რეგისტრაციაზე რეგისტრაციისათვის წარდგენილ დოკუმენტებში არსებული სამართლებრივი ხარვეზების გამო. კერძოდ: სარეგისტრაციოდ წარდგენილი დოკუმენტების მიხედვით, დარღვეული იყო „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-6 და ასევე, მე-14 მუხლების (პარტიის სახელწოდება, მისი შემოკლებული დასახელება და სიმბოლიკა არ შეიძლება ემთხვეოდეს სხვა, უკვე რეგისტრირებული ან ლიკვიდირებული პარტიის სახელწოდებას, შემოკლებულ დასახელებასა და სიმბოლიკას, თუ ამ პარტიის ლიკვიდაციის დღიდან 4 წელზე ნაკლებია გასული) მოთხოვნები^28.

საქართველოს იუსტიციის სამინისტროში დაცული მონაცემების მიხედვით, სხვადასხვა პერიოდში რეგისტრაციაზე უარი ეთქვა მოქალაქეთა ხუთ პოლიტიკურ გაერთიანებას, სარეგისტრაციო დოკუმენტაციაში არსებული სამართლებრივი ხარვეზების გამო. თუმცა უცნობია ამ პარტიებიდან რამდენს ეთქვა უარი მე-6 მუხლის საფუძველზე და რამდენი პარტია იყო ჩამოყალიბებული ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენლების მიერ. შემდგომი გამოკვლევა იქნება საჭირო იმის გასარკვევად, ექმნებათ თუ არა უმცირესობათა წარმომადგენლებსპრობლემები პარტიის შექმნისას მიუხედავად იმისა, რომ ამას კანონმდებლობა არ კრძალავს.

ერთ-ერთი მიზეზი, რის გამოც ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლები არ ქმნიან პარტიებს, შეიძლება იყოს მათი მოსაზრება, რომ ეთნიკური ნიშნით შექმნილი პარტია ვერ მოიპოვებს გამარჯვებას არჩევნებში. არც ერთ უმცირესობათა ჯგუფს, თუნდაც მისი ყველა წარმომადგენელი ერთ პარტიას აძლევდეს ხმას, არ აქვს საკმარისი ხმების რაოდენობა იმისათვის, რომ საპარლამენტო არჩევნებში ბარიერი გადალახოს. საქართველოში ორ მრავალრიცხოვან უმცირესობათა - სომეხთა და აზერბაიჯანელთა საარჩევნო ალიანსი ნაკლებადაა შესაძლებელი მათ შორის დაძაბული ურთიერთობის გამო. უმცირესობათა პარტიებს ადგილობრივ არჩევნებში გამარჯვების უფრო მეტი პოტენციური შესაძლებლობა აქვთ. თანაც, ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენლებისათვის უფრო ადვილია პოლიტიკური კაპიტალისა და ძალაუფლების მოპოვება უფრო დიდ, ქვეყნის მასშტაბით მოქმედ პარტიებში. ფაქტია რომ, უმცირესობათა წარმომადგენლები არჩევნებში სხვადასხვა, ძირითადად კი მმართველი პოლიტიკური პარტიების სიებით მონაწილეობენ, რაცმათი პარლამენტში ან საკრებულოში მოხვედრის შესაძლებლობას ზრდის.შემდგომი კვლევაა საჭირო იმის დასადგენად, თუ რატომ არ შექმნილა საქართველოში პარტია ეთნიკური ნიშნით.

იუსტიციის სამინისტროს მონაცემებით 2005 წლის 1 მარტისათვის საქართველოში 7500 გაერთიანება და 1500 ფონდი იყო რეგისტრირებული²⁹. სამცხე-ჯავახეთში არასამთავრობო ორგანიზაციები ხშირად ითავსებენ პოლიტიკური ან ნახევრად პოლიტიკური მოძრაობის ფუნქციებს. ერთ-ერთი ასეთი ორგანიზაციაა არასამთავრობო ორგანიზაციების საკოორდინაციო საბჭო, რომლის ერთ-ერთი წევრია „ჯავახკი“ ეს ორგანიზაცია ადრე განსაკუთრებული გავლენით სარგებლობდა ადგილობრივ მოსახლეობაში და გამოდიოდა საქართველოს შემადგენლობაში ავტონომიური რესპუბლიკის შექმნის მოთხოვნით, თუმცა ამჟამად, მას დაკარგული აქვს წინანდელი პოზიციები. ადგილობრივი ორგანიზაციების სპექტრში გამოკვეთილია „ვირქი“, რომელსაც იუსტიციის სამინისტრომ პარტიის სტატუსით რეგისტრაციაზე უარი უთხრა (იხ. ზემოთ). აგრეთვე აღსანიშნავია, “დაშნაკები” და ინტელექტუალთა კავშირი.

საზოგადოებრივი ორგანიზაციები, საქმიანობის სფეროს მიხედვით - სამცხე-ჯავახეთი

წყარო: საქართველოს საზოგადოებრივი ორგანიზაციების განვითარება, საგა/სკგც, თბილისი 2005 წ. გვ. 32

ასევე აღსანიშნავია საზოგადოებრივი მოძრაობა - „ერთიანი ჯავახკი“, რომლის ახალგაზრდა ლიდერებმა წარმატებას მიაღწიეს ადგილობრივ არჩევნებში და ახალქალაქის მერად მოძრაობის ერთ-ერთი ლიდერი გაიყვანეს. „ერთიანი ჯავახკი” ზომიერი პოლიტიკის მიმდევარია, გამოდის მხოლოდ რეგიონის კულტურული ავტონომიის მოთხოვნით და მჭიდროდ თანამშრომლობს სახელისუფლებო ორგანოებთან. 2005 წელს საქართველოს გაეროს ასოციაციისა და სტრატეგიული კვლევებისა და განვითარების ცენტრის მიერ ჩატარებული კვლევის მიხედვით, სამცხე-ჯავახეთში 13 მეტნაკლებად განვითარებული არასამთავრობო ორგანიზაციიდან (ეს კვლევა მოიცავს არა ზემოთ ჩამოთვლილ ნახევრად პოლიტიკურ მოძრაობებს, არამედ ისეთ არასამთავრობო ორგანიზაციებს, რომლებიც ძირითადად დონორი ორგანიზაციების მიერ დაფინანსებულ ჰუმანიტარულ და განვითარების პროექტებს ახორციელებენ) მხოლოდ ერთი მუშაობს ეროვნულ უმცირესობათა საკითხებზე³⁰.

ქვემო ქართლში რეგისტრირებულია 30-მდე საზოგადოებრივი ორგანიზაცია, მათგან რეგულარულად მხოლოდ 12-მდე თუ ფუნქციონირებს. მეტ-ნაკლებად გამოკვეთილი ორგანიზაციაა ადრე გავლენიანი „ჯეირათი“, რომელიც ამჟამად დასუსტებულია, განიცდის გარკვეულ პრობლემებს (მათ შორის ფინანსურსაც), თუმცა იგი კვლავ იქცევს აზერბაიჯანის პოლიტიკური წრეებისა და მასმედიის ყურადღებას.

დონორი ორგანიზაციების ხელშეწყობით მიმდინარეობს სამოქალაქო ორგანიზაციების განვითარებაზე მუშაობა, დაფუძნებულია ახალი ორგანიზაციები,მათ შორის საქართველოს აზერბაიჯანელ ქალთა კავშირი მარნეულში, რესურსცენტრი,სამოქალაქო ინტეგრაციის ფონდი, ინტერკულტურული თანამშრომლობის კავშირი და „ხიდი“, რომლებიც ფოკუსირებულია ენის სწავლებაზე, სამოქალაქოგანათლებასა და ინტერკულტურულ ურთიერთობებზე. ევროპული ცენტრის თანადგომით უმცირესობების საკითხებზე ახლახანს დაფუძნდა სამოქალაქო ფორუმი, რომლის მიზანია არასამთავრობო ორგანიზაციების კონსოლიდაცია და თბილისთან დიალოგის ხელშეწყობა.

ორგანიზაციული და ტექნიკური თვალსაზრისით რეგიონული ორგანიზაციები, თბილისის ორგანიზაციებთან შედარებით, ნაკლებად განვითარებულია, თუმცა ისინი მაინც სწრაფად ვითარდებიან³¹. რაც შეეხება თბილისს, აქ არის ორი წარმატებული ორგანიზაცია წარმოდგენილი - „სამოქალაქო ინტეგრაციის ფონდი“ და „საზოგადოებრივი მოძრაობა - მრავალეროვანი საქართველო“. ამ უკანასკნელის მიერ საკანონმდებლო წინადადების სახით მზადდება კანონპროექტი „ეროვნულ უმცირესობებთან მიკუთვნებულ პირთა უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვის შესახებ“.

საზოგადოების მონაწილეობა

სტატისტიკური მონაცემები აჩვენებს, რომ არჩევნებში აქტიური საარჩევნო უფლების გამოყენებით მონაწილეობის სურვილი საკმაოდ მაღალია, ხოლო პასიური საარჩევნო მონაწილეობის - დაბალი. ეს მონაცემები მცირედი ცვლილებებით თითქმის იგივეა სამცხე-ჯავახეთსა და ქვემო ქართლში. ამომრჩეველი საკმაოდ მობილიზებულია როგორც ქვეყნის მასშტაბით, ასევე სამცხე-ჯავახეთსა და ქვემო ქართლში. რესპონდენტთა 80%25 მზადყოფნას აცხადებს არჩევნებში მონაწილეობაზე - საპარლამენტო არჩევნებში (89.1%25-დადებითი პასუხი მთელი ქვეყნის მასშტაბით) და საპრეზიდენტო არჩევნებში (91%25-დადებითი პასუხიმთელი ქვეყნის მასშტაბით). მონაცემები უმნიშვნელოდ მაღალია სამცხე-ჯავახეთში (93.1%25 მიიღებდა მონაწილეობას საპარლამენტო და 95.7%25 საპრეზიდენტო არჩევნებში) და ცოტა დაბალი ქვემო ქართლში (84%25 და 86.7%25). ამომრჩეველთა აქტიურობა ადგილობრივ არჩევნებში შედარებით დაბალია, რასაც შეიძლება განაპირობებდეს ის ფაქტი, რომ პოლიტიკურ პარტიათა სრული სპექტრი ადგილობრივ საარჩევნო კამპანიებში არ მონაწილეობს. თუმცა განსხვავება მცირედია და მონაცემები აჩვენებენ, რომ ქვეყნის მასშტაბით რესპოდენტთა 78.8%25- მა, სამცხე ჯავახეთში - 81.7%25-მა და ქვემო ქართლში - 76.9%25-მა წინა ადგილობრივ არჩევნებზე ხმის მიცემის უფლება გამოიყენა.

ამავე დროს, რესპოდენტთა მცირე ნაწილმა გამოთქვა მზადყოფნა არჩევნებში პასიური საარჩევნო უფლებით მონაწილეობაზე, განსაკუთრებით კი ცენტრალურ დონეზე. აღსანიშნავია, რომ ეროვნული უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში არჩევნებში მონაწილეობის მიღების სურვილი უფრო მაღალია, ვიდრე მთელი ქვეყნის მასშტაბით. საქართველოს მასშტაბით გამოკითხულთა 6.4%25 ავლენს არჩევნებში მონაწილეობის ინტერესს, 3.6%25 გამოთქვამს სურვილს საპარლამენტო არჩევნებში კანდიდატობაზე. სამცხე-ჯავახეთში 11.2%25 და ქვემო ქართლში 10%25 აცხადებს მზაობას ადგილობრივ არჩევნებში მონაწილეობაზე, ხოლო 3.9%25 და 5.2%25 - საპარლამენტო არჩევნებში.

თუმცა ეს მონაცემები საკმაოდ დაბალია ცენტრალური ხელისუფლების არჩევნებთან მიმართებაში. ეროვნული უმცირესობებით დასახლებული რეგიონების, განსაკუთრებით კი სამცხე-ჯავახეთის, შედარებით მაღალი მზაობა შეიძლება გამომდინარეობდეს იქიდან, რომ ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლებს სურვილი აქვთ თავიანთი უფლებების უფრო ეფექტურად დაცვის და მოსაზრებების უფრო ზუსტად გამოხატვის. ეს ფენომენი შეიძლება ნაწილობრივ გამოწვეული იყოს რეგიონების მოსახლეობის დაურწმუნებლობით იმის შესახებ, რომ აღმასრულებელი და საკანონმდებლო ხელისუფლება მათ აზრს ითვალისწინებს. შესაბამისად, რესპოდენტთა 70.3%25-მა სამცხე-ჯავახეთში და 52.7%25-მა ქვემო ქართლში არ იცის ითვალისწინებენ თუ არა სახელმწიფო ორგანოები მათ აზრს. 26.9%25 ქვემო ქართლში და 23.3%25 სამცხე-ჯავახეთში ფიქრობს, რომ საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლება არ ითვალისწინებს ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენლების მოსაზრებებს. შემდგომი სოციოლოგიური კვლევა და ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლებთან კონსულტაციებია საჭირო იმის დასადგენად, თუ რამდენად აფერხებს ხელისუფლებისადმი უნდობლობა უმცირესობათა პოლიტიკურ აქტივობას. ნებისმიერ შემთხვევაში ეს ფენომენი გათვალისწინებულ უნდა იქნას უმცირესობათა ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაში მონაწილეობისა და ინტეგრაციის ამაღლებისათვის სტრატეგიის შემუშავების დროს. ამ მონაცემების გათვალისწინებით, სავარაუდოდ, ეროვნულ უმცირესობათა ჩართვა ადგილობრივ თვითმმართველობაში და კონსულტაციების მექანიზმის შემუშავება სწორი სტრატეგია იქნება უმცირესობათა წარმომადგენლების ხელისუფლებისადმი ნდობის ასამაღლებლად.

საქართველოს ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსის³² 115-ე მუხლის შესაბამისად, საზოგადოებისთვის მნიშვნელოვან საკითხებზე გადაწყვეტილება უნდა იქნას მიღებული საჯარო ადმინისტრაციული წარმოების წესით. აღნიშნული გულისხმობს განსახილველ საკითხთან დაკავშირებული დოკუმენტაციის საჯარო გაცნობას, მოქალაქეთა შესაძლებლობას გამოხატონ მოსაზრება განსახილველ საკითხთან დაკავშირებით და მონაწილეობა მიიღონ ზეპირ მოსმენაში, რომელიც იმართება ადმინისტრაციული აქტის გამოსაცემად. ასეთი დებულებები უზრუნველყოფენ საზოგადოების პოლიტიკურ ცხოვრებაში მონაწილეობას, განსაკუთრებით კი ადგილობრივ დონეზე, სადაც ასეთი განხილვები გზას უხსნის უმცირესობებს ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაში მონაწილეობისაკენ. თუმცა საზოგადოების მონაწილეობა ადგილობრივ თვითმმართველობაში ძალიან დაბალია: რესპონდენტთა მხოლოდ 2.2%25 მონაწილეობს ადგილობრივი ხელისუფლების მიერ ორგანიზებულ ღონისძიებებში. სამცხე-ჯავახეთში ეს მონაცემები შედარებით მაღალია (4.8%25), ხოლო ქვემო ქართლში უმნიშვნელო - 0.4%25. ქვეყნის მასშტაბით რესპონდენტთა მხოლოდ 18.7%25, სამცხე-ჯავახეთში 11.4%25 და ქვემო ქართლში 11.9%25 გამოთქვამს მზაობას ადგილობრივი ხელისუფლების მიერ ორგანიზებულ ღონისძიებებში მონაწილეობის მისაღებად.

რესპონდენტთა უმრავლესობა ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაში არ მონაწილეობის მიზეზს არ ასახელებს (37.1%25 აცხადებს, რომ ისინი „არ არიან მზად“). სახელმწიფო ენის არ ცოდნა რესპონდენტების მიერ მთავარ ხელისშემშლელ ბარიერად არ იყო დასახელებული არც მთლიანად საქართველოში და არცეროვნული უმცირესობების მიერ კომპაქტურად დასახლებულ რეგიონებში (ერთიანი მონაცემი - 2%25, სამცხე-ჯავახეთი - 2%25, ქვემო ქართლი - 7%25). ძირითადმიზეზად სახელდება ინტერესის არ ქონა, განსაკუთრებით სამცხე-ჯავახეთში (49.6%25). ქვემო ქართლში მთავარ მიზეზად არასაკმარისი განათლება მიიჩნევა (29%25).ეს დაკავშირებული უნდა იყოს იმ ფაქტთან, რომ რეგიონებში განათლებაადგილობრივი ხელისუფლების წარმატებული მუშაობის მთავარი კრიტერიუმია (34.9%25), ამის შემდეგ მოდის პრობლემების გადაჭრა (24.3%25). კონტრასტულია მონაცემები ქვეყნის მასშტაბით, სადაც რესპოდენტთა 25.3%25-მა დაასახელა განათლება, როგორც მთავარი კრიტერიუმი³³.

საზოგადოების დაბალი მზაობა ადგილობრივ თვითმმართველობაში მონაწილეობაზე შეიძლება გამოწვეული იყოს ხელისუფლებისადმი შედარებით მაღალი ნდობით. 4 ბალიან შკალაზე (1-სრული უნდობლობა, 4-სრული ნდობა) ქვეყნის მასშტაბით ადგილობრივ ხელისუფლებისადმი ნდობა 2.9 ქულას აღწევს (2.9 - ქვემო ქართლში, 3.0 - სამცხე ჯავახეთში). ამ მონაცემებიდან გამომდინარე საზოგადოება თავის ვალს მოხდილად თვლის, როცა არჩევნებში ხმას აძლევს და შესაბამისად, ენდობა თავისსავე რჩეულს. თუმცა დამატებითი მონაცემები ეჭვის ქვეშ აყენებს ასეთ ინტერპრეტაციას. რესპონდენტთა მნიშვნელოვანმა ნაწილმა თავი შეიკავა ეპასუხა კითხვაზე, თუ რამდენად ენდობა ხელისუფლებას (12.4%25 - ქვემო ქართლში, 21.6%25 - სამცხე-ჯავახეთში). რესპონდენტთა უფრო დიდმა ნაწილმა აარიდა თავი კითხვას, თუ რამდენად სჯერა, რომ ადგილობრივ ხელისუფლებას აქვს უნარი დაიცვას მოსახლეობის უფლებები და უპასუხოს მათ მოთხოვნებს (28%25 - ქვემო ქართლში, 23.2%25 - სამცხე-ჯავახეთში). ეს შეიძლება იმაზე მიანიშნებდეს, რომ მართალია ელექტორატი თვლის, რომ არჩევნებში მონაწილეობით იხდის თავის ვალს, მაგრამ მას არ გააჩნია სრული ნდობა არჩეული კანდიდატის მიმართ. ამასთან, ვერ ხედავს აზრს, თავისი მონაწილეობით მოახდინოს ზეგავლენა ადგილობრივ პოლიტიკაზე. ზემოხსენებულიდან გამომდინარე, იქმნება საჭიროება მოქალაქეთა (იქნებიან ისინი ეროვნული უმცირესობები, თუ არა) ინფორმირებისა და სხვადასხვა მონაწილეობითი და არსებობს, საჭირო იქნება მათი შექმნა და ადგილობრივი ხელისუფლების ჩართვა ამ პროცესში.

ჩართულობის მეთოდების დანერგვის აუცილებლობაზე მეტყველებს ის ფაქტიც, რომ საზოგადოება ნაკლებად მონაწილეობს ღონისძიებებში, რომლებიც ეროვნულ უმცირესობათა პრობლემებს ეხება: რესპონდენტთა მხოლოდ 2.5%25 აცხადებს, რომ მათ მონაწილეობა მიუღიათ ამ ტიპის ღონისძიებებში. სამცხე-ჯავახეთში უფრო მეტ (3.9%25) რესპონდენტს მიუღია მონაწილეობა ამგვარ შეხვედრებში ვიდრე ქვემო ქართლში (1.9%25). ქვეყნის მასშტაბით და ორივე რეგიონში, რესპონდენტები ადგილობრივი ხელისუფლების მიერ ორგანიზებულ ღონისძიებებში, ძირითადად მსმენელებად მონაწილეობდნენ და დისკუსიებში მონაწილეობას თავს არიდებენ. ეს იმაზე უნდა მიუთითებდეს, რომ ადგილობრივ დონეზე დებატებს უმცირესობებთან დაკავშირებით წარმართავენ პოლიტიკური ფიგურები, რომლებიც ძირითადად ადგილობრივი ხელისუფლების წევრები არიან და მოსახლეობა ამ დროს სიჩუმეს ამჯობინებს. რესპონდენტთა პასუხები ცხადყოფს, რომ ასეთი ღონისძიებები და შეხვედრები უფრო სოციალურ ხასიათს ატარებს. როგორც ფოკუს ჯგუფების შეხვედრებზე იყო აღნიშნული, ეს ადასტურებს, რომ უმცირესობათა წარმომადგენლების პრობლემები უფრო სოციალური ხასიათისაა.

საზოგადოებრივი ორგანიზაციების მეშვეობით მოქალაქეთა პოლიტიკურ და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მონაწილეობა გამონაკლისად რჩება. რესპოდენტთა 61.5%25 აღიარებს, რომ მათ არასოდეს სმენიათ არასამთავრობო ორგანიზაციების შესახებ. ქვემო ქართლში ეს მონაცემები უფრო მაღალია (88.4%25); სამცხე ჯავახეთში რესპონდენტთა 56.3%25 აცხადებს, რომ მათ არ გააჩნიათ ინფორმაცია არასამთავრობო ორგანიზაციების შესახებ. ეს მონაცემი დაახლოებით იგივეა თბილისში (56.8%25). შედარებისათვის, იმერეთში, სადაც ეროვნული უმცირესობები თითქმის არ ცხოვრობენ, რესპონდენტთა 66.7%25-ს საერთოდ არ აქვთ ინფორმაცია არასამთავრობო ორგანიზაციების შესახებ. იმ რესპონდენტთა უმრავლესობა, რომელიც ფლობს ინფორმაციას არასამთავრობო ორგანიზაციების შესახებ, აცხადებს, რომ ისინი მხოლოდ ნაწილობრივ არიან გათვითცნობიერებულები მათ საქმიანობაში.

ინფორმაციულობის დონე კიდევ უფრო დაბალია როდესაც ეს ეხება არასამთავრობო ორგანიზაციებს, რომლებიც სპეციალიზირდებიან ეროვნულ უმცირესობათა უფლებებზე,: რესპონდენტთა საერთო მაჩვენებელი, რომლებსაც არ გააჩნიათ ინფორმაცია უმცირესობათა უფლებებზე, წარმოადგენს 82.7%25-ს, ქვემო ქართლში 94.7%25-ს და სამცხე-ჯავახეთში 75.1%25-ს. საინტერესოა რომ, თბილისში, რომელიც შედარებით შერეული ქალაქია, რესპონდენტების 83.3%25 არ ფლობს ინფორმაციას ეროვნულ უმცირესობათა უფლებებზე მომუშავე არასამთავრობო ორგანიზაციების შესახებ. ეს მაჩვენებელი ქვეყნის საშუალო მაჩვენებელზე მეტია და უახლოვდება იმერეთის შედეგებს (85.5%25), რომლის მაცხოვრებელთათვისაც უმცირესობათა უფლებების დაცვა ნაკლებად აქტუალურია. ეს შეიძლება დაკავშირებული იყოს იმ ფაქტთან, რომ ეროვნულ უმცირესობათა მიერ დაარსებული არასამთავრობო ორგანიზაციები არ არიან ფოკუსირებული უმცირესობათა უფლებების დაცვაზე და საქართველოში მოქმედი სხვა არასამთავრობო ორგანიზაციების მსგავსად, პრიორიტეტად სოციალურეკონომიკურ და საქველმოქმედო საკითხებს მიიჩნევენ³⁴. ზოგადად ადამიანის უფლებებზე და მათ შორის ეროვნულ უმცირესობათა უფლებებზე მომუშავე არასამთავრობო ორგანიზაციები ნაკლებად არიან ცნობილი პერიფერიებში. შეკითხვაზე მათთვის ცნობილი რომელი „სახელმწიფო სააგენტოები/სამსახურები არიან პასუხისმგებელი უმცირესობათა უფლებების დაცვაზე“, რესპონდენტთა მცირე ნაწილმა ახსენა ადამიანის უფლებებზე მომუშავე რამოდენიმე არასამთავრობო ორგანიზაცია, მაგალითად „თავისუფლების ინსტიტუტი“ (ქვეყნის მასშტაბით გამოკითხულთა 5.2%25-მა იცის ეს ორგანიზაცია, არცერთმა უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონში) ან „ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია“ (8.2%25 ; არცერთი უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში). ეროვნული უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში, რესპოდენტები ასახელებენ ეროვნულ უმცირესობათა მოძრაობებს: სამცხე-ჯავახეთში არსებული ორგანიზაცია „ჯავახკ“-ი ცნობილია 52.9%25-ისთვის, ხოლო ქვემო ქართლში ადამიანის უფლებათა კომიტეტი ცნობილია გამოკითხულთა 54.3%25-სთვის³⁵. ეს მონაცემები ცხადყოფს, რომ მოსახლეობას ერთმანეთში ერევა სახელმწიფო და სამოქალაქო საზოგადოებრივი ორგანიზაციები.

იმ იშვიათ შემთხვევებში, როცა რესპონდენტებს არასამთავრობო ორგანიზაციებთან ჰქონიათ შეხების წერტილები (4.4%25 ქვეყნის მასშტაბით), ისინი ურთიერთობდნენ ადამიანის უფლებათა ორგანიზაციებთან (32%25), სათემო განვითარების ორგანიზაციებთან (26%25), ან სოციალურ-პოლიტიკურ საკითხებში ჩართულ არასამთავრობო ორგანიზაციებთან (25%25). მიუხედავად იმისა, რომ ძნელია ამ მონაცემების მიხედვით ზოგადი დასკვნების გამოტანა, უნდა აღინიშნოს, რომ უმრავლეს შემთხვევაში არასამთავრობო ორგანიზაციები საქალაქო და სათემო ღონისძიებებით იყვნენ დაკავებულები. როგორც ფოკუს ჯგუფების შეხვედრების დროს აღინიშნა, ეროვნულ უმცირესობათა მიერ ჩამოყალიბებული არასამთავრობო ორგანიზაციები ორგანიზაციულად და ფინანსურადაც სუსტია.

_____________________

1. 2003 წლის 2 ნოემბრის რეფერენდუმის შედეგების თანახმად 2005 წლის 23 თებერვალს კონსტიტუციაში შევიდა ცვლილება, რომლის მიხედვითაც შემდეგი, 2008 წლის მოწვევის პარლამენტის წევრთა რაოდენობა განისაზღვრა პროპორციული სისტემით არჩეული 100 და მაჟორიტარული სისტემით არჩეული 50 პარლამენტის წევრისგან.

2. საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 28.

3. საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 49.

4. საქართველოს საარჩევნო კოდექსი, მუხლი 105.7.

5. საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 73.ბ, 2004 წლის 6 თებერვლის ცვლილებები.

6. საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 73.ბ, 2004 წლის 6 თებერვლის ცვლილებები.

7. საქართველოს კონსტიტუტუცია, მუხლი 2.4: „საქართველოს მოქალაქეები ადგილობრივი მნიშვნელობის საქმეებს აწესრიგებენ თვითმმართველობის მეშვეობით სახელმწიფო სუვერენიტეტის შეულახავად. ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი და აღმასრულებელი ორგანოების ხელმძღვანელთა თანამდებობა არჩევითია. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების შექმნის წესი უფლებამოსილება და სახელმწიფო ორგანოებთან ურთიერთობა განისაზღვრება ორგანული კანონით”

8. საქართველოს კანონი ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ (2304-RS, 25-12-2005), <http://www.parliament.ge/_special/kan/files/1739.pdf> 7.07.2007

9. საქართველოს ორგანული კანონი ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ Nო 2304/ღშ, 2005 წლის 16 დეკემბერი.

10. ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ ევროპული ქარტიის მე-5 მუხლის თანახმად შესაძლებლობის შემთხვევაში იქ, სადაც კანონით ნებადართულია, უნდა ჩატარდეს რეფერენდუმი ადგილობრივი ორგანოს ადმინისტრაციულ საზღვრებში ცვლილებების შეტანის თაობაზე. რეფერენდუმის ჩატარების მოთხოვნის უფლება საქართველოს კონსტიტუციითაა გარანტირებული (მუხლი 5) რეფერენდომის შესახებ საქართველოს კანონის (15.05.1996) 1.3 მუხლი ითვალისწინებს რეფერენდუმის საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე გამართვას.

11. 1995 წელს მიღებული საქართველოს კონსტიტუცია არ განსაზღვრავს ქვეყნის ტერიტორიულ სახელმწიფოებრივ მოწყობას. კონსტიტუციის მე-2 მუხლის თანახმად ეს საკითხი განისაზღვრება ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე საქართველოს იურისდიქციის სრულად აღდგენის შემდეგ. 1993-1995 წლებში საქართველო დაყოფილი იყო 9 რეგიონად: გურია, იმერეთი, კახეთი, ქვემო ქართლი, მცხეთა-მთიანეთი, რაჭა-ლეჩხუმი და ქვემო ქართლი, სამეგრელო და ზემო სვანეთი, სამცხეჯავახეთი და შიდა ქართლი.

12. საქართველოს პოლიტიკური ლანდშაფტი, პოლიტიკური პარტიები: მიღწევები, გამოწვევები და პერსპექტივები, გია ნოდია, ალვარო პინტო სქოლტბახი, თბილისი, 2006, გვ. 80.

13. ECMI საქართველოში ეროვნულ უმცირესობათა დაცვის შესახებ ჩარჩო კონვენციის განხორციელების შესაძლებლობათა შესწავლა, ჯონათან უითლი, უმცირესობათა საკითხების ევროპული ცენტრის სამუშაო მოხსენება №28, ოქრომბერი, 2006, გვ. 22.

14. საქართველოს პრეზიდენტის 2004 წლის 14 თებერვლის №61 ბრძანებულება „საქართველოს მთავრობაში სახელმწიფო მინისტრის თანამდებობის შემოღების შესახებ”

15. საქართველოს პრეზიდენტის 2005 წლის 8 აგვისტოს №639 განკარგულება “შემწყნარებლობისა და სამოქალაქო ინტეგრაციის ეროვნული კონცეფციისა და სამოქმედო გეგმის შემუშავების შესახებ”.

16 საქართველოს კანონი № 4282 „ყოფილ სამხრეთ ოსეთის ავტონომიურ ოლქში კონფლიქტების შედეგად საქართველოს ტერიორიაზე დაზარალებულთა ქონების რესტიტუციისა და კომპენსაციის შესახებ”(29.12.2006) საქართველოს კანონი № 4625 „ყოფილ სამხრეთ ოსეთის ავტონომიურ ოლქში კონფლიქტის მშვიდობიანი მოგვარებისათვის სათანადო პირობების შექმნის შესახებ”(13.04.2007).

17 იხ. ქვემოთ IV. ეროვნული უმცირესობების უფლებების დარღვევის შემთხვევაში კომპენსაციის მოთხოვნის უფლება.

18. „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებებების შესახებ” საქართველოს ორგანული კანონი (1028- 1შ), 31.20.1997. <http://www.parliament.ge/index.php?lang_id=GEO&sec_id=69&kan_det=det&kan_id=119>, 8.08.2007.

19. ეს უფლება არ ვრცელდება პირებზე რომლებიც არიან სამხედრო ძალების, პოლიციისა და უშიშროების სამსახურის შემადგენლობაში. ხელისუფლებას შეუძლია შეკრების ან მანიფესტაციის შეწყვეტა თუ მან კანონსაწინააღმდეგო ხასიათი მიიღო.

20. საქართველოს კანონი შეკრებისა და მანიფესტაციის შესახებ (763-2შ), 12.06.1997.

21. კონსტიტუციის 26.3 მუხლის თანახმად დაუშვებელია ისეთი საზოგადოებრივი და პოლიტიკური გაერთიანებების შექმნა და საქმიანობა, რომლის მიზანია საქართველოს კონსტიტუციური წყობილების დამხობა ან ძალადობით შეცვლა, ქვეყნის დამოუკიდებლობის დარღვევა, ან რომელიც ეწევა ომის ან ძალადობის პროპაგანდას, აღვივებს ეროვნულ, კუთხურ, რელიგიურ ან სოციალურ შუღლს.

22 საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 27-ე მუხლის მე-2 ნაწილის თანახმად, არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირის სახელწოდებაში არ შეიძლება გამოყენებულ იქნეს შესაბამისი საკანონმდებლო აქტებით („მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონი, „შემოქმედ მუშაკთა და შემოქმედებითი კავშირების შესახებ» საქართველოს კანონი, „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონი) გათვალისწინებული იურიდიული პირისა და საჯარო სამართლის იურიდიული პირის ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმებისათვის დამახასიათებელი აღნიშვნები, ხოლო ამავე მუხლის მე-3 ნაწილის შესაბამისად, არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირის სახელწოდება არ შეიძლება ემთხვეოდეს უკვე რეგისტრირებული არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირის სახელწოდებას.

23. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 29-ე მუხლი განსაზღვრავს მონაცემებს, რომელსაც უნდა შეიცავდეს სარეგისტრაციო განაცხადი.

24. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 29-ე მუხლის მე-3 ნაწილი ითვალისწინებს იმ დოკუმენტების ჩამონათვალს, რომლებიც უნდა დაერთოს სარეგისტრაციო განაცხადს

25. საზოგადოებრივ გაერთიანებათა „საქმიანობის შეჩერებისა და მათი აკრძალვის შესახებ” საქართველოს კანონი (1103-1შ, 14.11.1997, 2006 წლის 25 ივლისისა და(3537-ღშ) 14 დეკემბრის (3973- ღშ) ცვლილებებით).

26. „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებებების შესახებ” საქართველოს ორგანული კანონი (1028- 1შ), 31.20.1997. <http://www.parliament.ge/index.php?lang_id=GEO&sec_id=69&kan_det=det&kan_id=119>, 8.08.2007.

27.მითითებული დოკუმენტები შეიცავს პარტიის არანაკლებ 1000 წევრის სია, სახელის, გვარის, დაბადების თარიღის, პირადობის მოწმობის ნომერის, სამუშაო ადგილის, საცხოვრებელი ადგილის მისამართისა და ტელეფონის მითითებითა და მათი ხელმოწერებით (მუხლი 22).

28. კოლეგიამ, ასევე, აღნიშნა რომ პარტიის დამფუძნებელი ყრილობის ოქმი მოითხოვდა მთელ რიგ სერიოზულ შესწორებებს; კანონმდებლობით დადგენილი წესით არ იყო წარმოდგენილი პარტიის 1000 წევრის სია; პარტიის წესდების თითქმის ყველა პუნქტი მოითხოვდა შესწორებას მოქმედ კანონმდებლობასთან შესაბამისობაში მოყვანის მიზნით.

29. 2005 წლის მარტიდან გაერთიანებებების რეგისტრაციის უფლებამოსილება საერთო სასამართლოებიდან იუსტიციის სამინისტროში გადავიდა. <www.justice.gov.ge>.

30. რადგანაც საქართველოს გაეროს ასოციაციისა და სტრატეგიული კვლევისა და განვითარების ცენტრის მთავარი მიზანი საზოგადოებრივი ორგანიზაციების განვითარების შეფასება იყო, ცალკეული ორგანიზაციების სახელები კვლევაში არ მოიხსენიება.

31. „საქართველოს საზოგადოებრივი ორგანიზაციების განვითარება”, კვლევის ანგარიში; საქართველოს გაეროს ასოციაცია, სტრატეგიული კვლევისა და განვითარების ცენტრი, სამოქალაქო ინტერესების დაცვის პროგრამა. თბილისი, 2005წ. გვ. 4.

32. საქართველოს ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსი, №2181/IIS, 25.06.1999.

33. ასევე იხ. V. განათლება.

34. „საქართველოს საზოგადოებრივი ორგანიზაციების განვითარება”, კვლევის ანგარიში; საქართველოს გაეროს ასოციაცია, სტრატეგიული კვლევისა და განვითარების ცენტრი, სამოქალაქო ინტერესების დაცვის პროგრამა. თბილისი, 2005წ.

51 ამ კვლევისათვის სტატისტიკურად რეპრეზენტატულია მონაცემები ქვეყნის მასშტაბით და ქვემო ქართლისა და სამცხე-ჯავახეთისათვის. ცალკე აღებული თბილისის მონაცემებისათვის უფრო მაღალია ცდომილების შესაძლებლობა, იმერეთისა და სხვა რეგიონის მონაცემები კი მხოლოდ ინდიკატურია.

1. საჯარო სექტორში ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლობა
საკანონმდებლო ბაზა და ხარვეზები

საქართველოს კანონმდებლობა არ ითვალისწინებს რაიმე სპეციალურ პრინციპებს, - როგორიცაა ეთნიკური ნიშნით წარმომადგენლობის კვოტები ან ეროვნული უმცირესობებისათვის შემუშავებული კარიერული წინსვლის მექანიზმები - რომელიც მოახდენდა ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენლების სახელმწიფო და ადგილობრივ მმართველობებში ჩართულობის გაადვილებას. ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსის მე-14 მუხლის შესაბამისად, „ადმინისტრაციული საქმეწარმოების ენა არის ქართული და აფხაზური ენა აფხაზეთის ტერიტორიაზე“¹. ეს პრინციპი ვრცელდება ცენტრალური და ადგილობრივი ხელისუფლების ყველა თანამდებობაზე. საქართველოს ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ კანონის მე-9 მუხლის შესაბამისად, „ადგილობრივი თვითმმართველობის ოფიციალური სამუშაო ენა არის ქართული, და აფხაზური ენა აფხაზეთის ტერიტორიაზე“. ეს პრინციპი ვრცელდება ადგილობრივი თვითმმართველობის ყველა თანამდებობაზე².

საჯარო მოხელეების სამსახურში აყვანის პროცედურები რეგულირდება საქართველოს საჯარო სამსახურის შესახებ კანონის მიხედვით. კანონის მე-15 მუხლის შესაბამისად, საქართველოს მოქალაქე, რომელსაც გააჩნია შესაბამისი განათლება და გამოცდილება, არის მინიმუმ 21 წლის და ფლობს ოფიციალურ სამუშაო ენას, შეუძლია გახდეს საჯარო მოხელე. იგივე კანონის 21-ე მუხლის შესაბამისად, საჯარო მოხელეები ინიშნებიან ან აირჩევიან. 30-ე მუხლი არეგულირებს საჯარო მოხელეების კონკურსგარეშე დანიშვნის პროცედურებს - ეს პროცედურები ვრცელდება პრეზიდენტის ან პარლამენტის მიერ დანიშნულ მოხელეებზე, მინისტრების მოადგილეებზე ან მინისტრების მრჩევლებზე, ასევე მოვალეობის დროებით შემსრულებლებზე, შიდა დაწინაურებებზე და საჯარო სამსახურის რეზერვიდან დანიშვნებზე. 31-ე მუხლის შესაბამისად, სხვა დანიშვნები უნდა მოხდეს ვაკანსიის 2 კვირით ადრე გამოცხადების შემდგომ შესაბამისი კონკურსის ჩატარების გზით. კომისია ღებულობს გადაწყვეტილებას ვაკანსიის გამოცხადებიდან მესამე კვირაში. 33-ე მუხლი ავალდებულებს კომისიას კანდიდატი შეარჩიოს ვაკანსიის მოთხოვნებთან კანდიდატის გამოცდილებისა და კომპეტენციის შესაბამისობის და საჭიროების შემთხვევაში, საბოლოო გადაწყვეტილების მიღებაზე უფლებამოსილ პირთან კონსულტაციების საფუძველზე. 34-ე მუხლი არეგულირებს კომისიის მიერ გადაწყვეტილების მიმღები უფლებამოსილი თანამდებობის პირისათვის რეკომენდაციის წარმოდგენის პროცედურებს. რეკომენდირებული კანდიდატის მიერ შესაბამისი საბუთების წარდგენის შემდგომ, უფლებამოსილი თანამდებობის პირი ამტკიცებს კომისიის რეკომენდაციას და ახალ თანამშრომელს.

აქედან გამომდინარეობს, რომ უფლებამოსილ თანამდებობის პირს არ შეუძლია თავი აარიდოს კომისიის რეკომენდაციას. თუმცა, საჯარო სამსახურის შესახებ კანონი არ არეგულირებს კომისიის შემადგენლობისა და დანიშვნის პროცედურებს. პრაქტიკაში დასაშვებია, რომ კანონის მოთხოვნა იმის თაობაზე, რომ კომისიამ გაიაროს კონსულტაციები დანიშვნაზე უფლებამოსილ თანამდებობის პირთან, უტოლდებოდეს ამ თანამდებობის პირის ვეტოს უფლებას. 19-ე მუხლი დეპარტამენტების ხელმძღვანელებს აძლევს უფლებას კანონით გათვალისწინებულზე მეტი მოთხოვნები დაუწესოს დაქირავებულს. ეს ზოგიერთ შემთხვევაში შესაძლებელია მოთხოვნათა გრძელ სიაში გადაიზარდოს, რაც შეიძლება დისკრიმინაციის არაპირდაპირ ხასიათს ატარებდეს ეროვნული უმცირესობებისათვის (მაგ.: კონკრეტულ ტერიტორიულ არეალში ცხოვრების მოთხოვნა). თუმცა ამ ტიპის შემთხვევები არ დაფიქსირებულა ფოკუს ჯგუფების მუშაობისა და კვლევის განმავლობაში. ეს კანონი არ ითვალისწინებს რაიმე ანტიდისკრიმინაციულ დებულებას სამსახურში აყვანის პროცედურების შესახებ. უნდა აღინიშნოს, რომ საჯარო სამსახურის შესახებ კანონი, განსაკუთრებით სამსახურში აყვანასთან დაკავშირებული მუხლები, პრაქტიკაში ეფექტურად არ არის დანერგილი, განსაკუთრებით რეგიონებში.

ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენლობა

დღეისათვის, არ არსებობს ცენტრალურ და ადგილობრივ მმართველობებში მომუშავე ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლების შესახებ სტატისტიკური მონაცემები. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ფოკუს ჯგუფის მონაწილეებმა ხაზი გაუსვეს ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლების განსაკუთრებით დიდი რაოდენობით დასაქმებას ძირითადად ეთნიკური უმცირესობებით დასახლებულ ქვემო ქართლისა და სამცხე-ჯავახეთის თვითმმართველობებში.

დასაქმებულ რესპოდენტთა შორის საჯარო მოხელეთა პროპორცია თითქმის იდენტურია სამცხე-ჯავახეთსა (11.7%25) და მთელს ქვეყანაში (11.4%25). ეს მაჩვენებელი შედარებით დაბალია ქვემო ქართლში (8.4%25). თუმცა ვინაიდან ეს განსხვავება შეიძლება სტანდარტული სტატისტიკური შეცდომის ბრალი იყოს, შეუძლებელია დაადგინო ეს მაჩვენებელი დაკავშირებულია დასაქმების ნაკლებად ხელმისაწვდომობასთან ქვემო ქართლში, თუ ადმინისტრაციების, როგორც დამქირავებლების, შედარებით მცირე პოტენციალთან.

მწირი ინფორმაცია მოიპოვება იმაზე, რეალურად რამდენად ჰქონდათ მცდელობა ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლებს ადმინისტრაციულ სტრუქტურებში დასაქმებულიყვნენ. ადგილობრივ დონეზე ასეთი ინფორმაცია დღეისათვის ხელმიუწვდომელია. ცენტრალურ დონეზე - საკანონმდებლო ან აღმასრულებელ ხელისუფლებაში - დასაქმების სურვილი შედარებით დაბალია სამცხე-ჯავახეთში (12.8%25 აცხადებს, რომ მზადაა ასეთი სამსახურისათვის) და ქვემო ქართლში (14.7%25), ვიდრე მთელი ქვეყნის მასშტაბით (17.1%25). ეს მონაცემები მოიცავს ზოგადად საჯარო სამსახურს მინისტრის პოსტის ჩათვლით.

ენა

ენასთან დაკავშირებით ზემოთ აღნიშნულმა საკანონმდებლო მოთხოვნებმა, შეიძლება მუშაობის ხელისშემშლელი ობიექტური ბარიერები შეუქმნან ცენტრალურ ან ადგილობრივ მმართველობებში იმ ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლებს, რომლებიც არ ფლობენ ქართულ ენას.

ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლების მიერ ქართული ენის ფლობისდონე განსხვავდება რეგიონების მიხედვით. თბილისში რესპოდენტთა მხოლოდ 5.8%25 აცხადებს, რომ არ ფლობს ქართულს. იმერეთში, რომელიც უმეტესად ქართველებითაა დასახლებული, ყველა უმცირესობის წარმომადგენელმა (1.5%25) განაცხადა, რომ ფლობს ქართულ ენას. საწინააღმდეგო მაჩვენებლებია სამცხეჯავახეთში და ქვემო ქართლში: უმცირესობათა წარმომადგენლების 75.4%25 და 83.1%25 აცხადებს, რომ არ ფლობს სახელმწიფო ენას. ამდენად, ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლები ფლობენ ქართულ ენას ძირითადად დედაქალაქში, ან რეგიონებში, სადაც მეტწილად ქართველები ცხოვრობენ. ამ რეგიონებში ენის ცოდნა შეიძლება არ გახდეს საჯარო სამსახურში დასაქმების ძირითადი ხელისშემშლელი ბარიერი. ხოლო რეგიონებში, რომლებიც ძირითადად დასახლებულია ეროვნული უმცირესობებით, ენის საკითხი შეიძლება პრობლემად იქცეს.

თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში ადგილობრივ დონის თვითმმართველობებში პრაქტიკაში ხშირად გამოიყენება უმცირესობების ენა, რამაც შეიძლება შემდეგი პრობლემები გამოიწვიოს: ქვემო ქართლში, რესპოდენტების 26.6%25 აცხადებს, რომ ადგილობრივ საჯარო მოხელეებს ესაუბრებიან აზერბაიჯანულ ენაზე; სამცხე-ჯავახეთში, რესპოდენტთა 29.5%25 ადგილობრივ საჯარო მოხელეებს ესაუბრება სომხურ ენაზე. ეს მაჩვენებლები ეპისტოლარული კომუნიკაციის შემთხვევაში იკლებს 8.5%25 და 20.7%25-მდე. ფოკუს ჯგუფების მონაწილეებმა დაადასტურეს, რომ უმცირესობების ენები ხშირად გამოიყენება ადგილობრივ თვითმმართველობებში. მიუხედავად იმისა რომ ეს ეწინააღმდეგება კანონს, მაინც ნებადართულია შესაბამისი სამინისტროების მიერ ამ რეგიონების სპეციფიკის გათვალისწინებით. თუმცა რესპოდენტთა უმრავლესობა აღნიშნავს, რომ ადგილობრივ თვითმართველობასთან ურთიერთობისათვის ქართულ ენას იყენებს, როგორც ზეპირ (89.6%25 ქვეყნის მასშტაბით; 47.9%25 ქვემო ქართლში და 51.8%25 სამცხე-ჯავახეთში), ისე წერილობითი (91.2%25; 67%25 და 66.9%25) კომუნიკაციის დროს. ამგვარად, ქართული ენის ფლობა მნიშვნელოვან მოთხოვნად ითვლება საჯარო სამსახურში მუშაობისთვის. ცენტრალურ ხელისუფლებასთან მიმოწერა სახელმწიფო ენაზე მიმდინარეობს და საჭიროების შემთხვევაში ადგილობრივი საკრებულოები იყენებენ პროფესიონალურ თარგმანს, რაც ასევე ზეგავლენას ახდენს ადმინისტრაციის დროისა და რესურსების ეფექტურ გამოყენებაზე.

ქვემო ქართლის მაგალითი გვიჩვენებს, რომ სახელმწიფო ენის ცუდად ფლობა მაინც მნიშვნელოვან ბარიერად ითვლება ადგილობრივ საჯარო სამსახურში მუშაობისათვის მიუხედავად იმისა, რომ უმცირესობების ენა ხშირად გამოიყენება სამუშაო პროცესში. მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტის და გერმანიის ტექნიკური თანამშრომლობის ორგანიზაციის მიერ ჩატარებული კვლევის შედეგების მიხედვით, რესპოდენტების 68.8%25 ფიქრობს, რომ უმუშევრობის ძირითადი მიზეზი ქართული ენის არ ცოდნაა (38.2%25 თვლის, რომ სამსახური ხელმიუწვდომელია მათთვის, ვინც არ ფლობს ქართულ ენას; 30.6%25 მიიჩნევს, რომ დასაქმებულებმა, ვინც არ ფლობს ქართულ ენას, შეიძლება დაკარგოს სამსახური). აზერბაიჯანელი რესპოდენტების 39.3%25 და სომხების 39.7%25 თვლიან, რომ ნორმალური სამუშაო ხელმიუწვდომელია მათთვის, ვინც არ ფლობს ქართულ ენას; აზერბაიჯანელი რესპოდენტების 35.2%25 და სომხების 34.5%25ფიქრობენ, რომ იმ ადამიანებმა, რომლებიც არ ფლობენ ქართულ ენას, შეიძლება დაკარგონ სამუშაო³.

ის რესპოდენტები, რომლებიც ფიქრობენ, რომ არ არიან მზად იმუშაონ ცენტრალურ აღმასრულებელ ან საკანონმდებლო ორგანოებში, იშვიათადასახელებენ ქართული ენის არ ცოდნას ამის მიზეზად (2.3%25 ქვეყნის მასშტაბით). სამცხე-ჯავახეთში ეს პროცენტული მაჩვენებელი თითქმის იგივეა (2.6%25), თუმცა ქვემო ქართლში შედარებით მაღალია (8%25). ყოველ შემთხვევაში, ენობრივი ბარიერი არ არის ცენტრალურ ხელისუფლებო სტრუქტურებში მუშაობის ძირითადი ხელის შემშლელი ფაქტორი. რესპოდენტთა უმრავლესობა სამცხეჯავახეთში (36%25) და ქვეყნის მასშტაბით (51.2%25), უბრალოდ ფიქრობენ, რომ „ჯერ“ არ არიან მზად იმუშაონ ასეთ სტრუქტურებში, რაიმე სპეციფიური მიზეზის დასახელების გარეშე. თითქმის იგივე მაჩვენებელია ქვემო ქართლშიც (31.6%25). ეს შეიძლება მიუთითებდეს იმაზე, რომ ენობრივი ბარიერის გარდა, საჯარო სამსახურში დასაქმების სურვილის უქონლობა დაკავშირებულია თვითშეფასებასთან, რომლის მიხედვითაც, რესპოდენტები არ არიან მზად ასეთი სამსახურისათვის (15.9%25 ქვეყნის მასშტაბით მიიჩნევს, რომ მათ მოღვაწეობას ფასი არ ექნებოდა) ან დედაქალაქში გადასახლებისთვის, ან საერთოდ თავს არიდებენ შეკითხვაზე პირდაპირი პასუხის გაცემას.

სოციალური უფლებები

სოციალური უზრუნველყოფის უფლება ჩადებულია ევროპის სოციალური ქარტიის მე-14 მუხლში, რომლის წევრი საქართველოც არის⁴.

საქართველოს კონსტიტუციის 38-ე მუხლის შესაბამისად, საქართველოს მოქალაქეს აქვს თანასწორი უფლებები სოციალურ, ეკონომიკურ, კულტურულ და პოლიტიკურ ცხოვრებაში მიუხედავად ეროვნებისა, ეთნიკური, რელიგიური ან ენობრივი კუთვნილებისა.

სოციალური საკითხები რეგულირდება სოციალური უზრუნველყოფის შესახებ კანონით, რომელიც არ შეიცავს არცერთ ანტიდისკრიმინაციულ დებულებას და მხოლოდ აცხადებს (მუხლი 2), რომ სოციალური უზრუნველყოფა ვრცელდება საქართველოში ლეგალურად მცხოვრებ ადამიანებზე⁵. იგივე კანონის მე-5 მუხლი აცხადებს, რომ სოციალური უზრუნველყოფა გულისხმობს სახელმწიფო დახმარებას დადასტურებული საჭიროების საფუძველზე, თუმცა ეს არ არის კანონით გარანტირებული უპირობო უფლება. სოციალური უზრუნველყოფის ბენეფიციარების შერჩევა შემოსავლების შემოწმების შედეგად ხდება: ეს მეთოდი სოციალურ მუშაკებს უსახავს რთულ ამოცანას შეაფასონ, თუ რამდენად მცირეა აპლიკანტის შემოსავალი რეალურ საჭიროებასთან შედარებით და საჭიროა თუ არა სოციალური უზრუნველყოფა. ეს იმავდროულად სოციალურ მუშაკებს შეფასების ფართო თავისუფლებას აძლევს. სოციალური მუშაკები რიგი კრიტერიუმებით ხელმძღვანელობენ. რესურსების სიმცირისა და იმის გამო, რომ სოციალური უზრუნველყოფა მე-2 მუხლით განსაზღვრულია, როგორც „უკიდურესი საჭიროების“ დახმარება, ბენეფიციარების შერჩევა ძალიან მკაცრად ხდება. ანტიდისკრიმინაციული დებულებების არ არსებობის მიუხედავად, კანონი მაინც შესაძლებელს ხდის ამ საკითხებში უმცირესობების გათვალისწინებას სოციალურ მუშაკებზე გარკვეული ზეგავლენის მოხდენის საშუალებით.

ეროვნულ უმცირესობებს სოციალური უზრუნველყოფის თანასწორად ხელმისაწვდომობის შესახებ ინფორმაცია არ აქვთ, თუმცა არც ერთი რესპოდენტი, უმცირესობით დასახლებულ რეგიონებში, რომელიც თვლის, რომ მათი უფლებები დარღვეულია, არ მიანიშნებს სოციალურ მოტივაციაზე. ამგვარად, ეროვნული უმცირესობებისთვის თანასწორი ხელმისაწვდომობა სოციალურ უზრუნველყოფაზე ჯერ კიდევ შესწავლის და შეფასების საგნად რჩება.

უმუშევრობის გამო სოციალური უზრუნველყოფის მოთხოვნათა შემთხვევები მცირეა: უმუშევარი რესპოდენტები აცხადებენ, რომ არ მიუმართავთ დასაქმების სახელმწიფო სამსახურისათვის და ეს ტენდენცია მარტო ეროვნულ უმცირესობებს არ ეხებათ (6.7%25 ქვეყნის მასშტაბით, 9.2%25 ქვემო ქართლში, 5.7%25 სამცხეჯავახეთში). მიუხედავად იმისა, რომ შემთხვევების მცირე რაოდენობა არ იძლევა სტატისტიკური დასკვნების გაკეთების საშუალებას, ეს ტენდენცია, სავარაუდოდ, მიუთითებს უფრო დასაქმების ორგანოს შეზღუდულ შესაძლებლობებზე მოაგვაროს უმუშევრობის პრობლემა, ვიდრე ძნელად ხელმისაწვდომობაზე: იმ ადამიანთა უმრავლესობას, რომელმაც მიმართა დასაქმების სააგენტოს დახმარებისათვის, სარგებელი არ მიუღია (ქვეყნის მასშტაბით 65 რესპოდენტიდან 54-ს, ქვემო ქართლში 14-დან 13-ს, სამცხე-ჯავახეთში 6-დან 4-ს).

ევროპის სოციალური ქარტიის მე-11 მუხლი⁶ გულისხმობს მაქსიმალურად მაღალი ხარისხის ჯანდაცვის სტანდარტების უზრუნველყოფის უფლებას. ამ სფეროში ასევე ორმხრივი ხელშეკრულებები დაიდო აზერბაიჯანთან⁷. პაციენტთა ჯანმრთელობის დაცვის უფლება რეგულირდება საქართველოს ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ კანონით⁸. ამ კანონის 6.1 მუხლის თანახმად „არ დაიშვება პაციენტის დისკრიმინაცია რასის, კანის ფერის, ენის, სქესის, აღმსარებლობის,პოლიტიკური და სხვა შეხედულებების, ეროვნული, ეთნიკური და სოციალური კუთვნილების, წარმოშობის, ქონებრივი და წოდებრივი მდგომარეობის, საცხოვრებელი ადგილის, დაავადების, სექსუალური ორიენტაციის ან პირადული უარყოფითი განწყობის გამო“. 6.2 მუხლის თანახმად, „დაუშვებელია სასჯელის აღსრულების დაწესებულებაში მყოფი პაციენტის დისკრიმინაცია სამედიცინო დახმარების აღმოჩენისას“. მე-7 მუხლის თანახმად „საქართველოს ყველა მოქალაქეს უფლება აქვს მისთვის გასაგები ფორმით მიიღოს ამომწურავი და ობიექტური ინფორმაცია, აგრეთვე, მოიძიოს მეორე აზრი საკუთარი ჯანმრთელობის მდგომარეობის შესახებ“. ამ დებულებას განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენელი პაციენტებისათვის, ვინაიდან იგი აკანონებს, რომ ასეთ პაციენტებს აქვთ უფლება მოითხოვონ სრული ინფორმაცია მათი ჯანმრთელობის შესახებ თავიანთ ენაზე („მისთვის გასაგებ ფორმაში“). ამ წესიდან ერთადერთი გამონაკლისი რეგულირდება 41-ე მუხლით, რომელიც უშვებს, რომ ეს ინფორმაცია შეიძლება არ იქნას მიწოდებული იმ შემთხვევაში, თუ ეს ავნებს პაციენტს.

სახალხო დამცველის აპარატთან ფუნქციონირებს პაციენტთა უფლებების დაცვის ცენტრი. სამედიცინო მომსახურებას პაციენტი ანაზღაურებს. სახელმწიფო უზრუნველყოფს სამედიცინო დახმარებას მოქალაქეებისათვის მხოლოდ სახელმწიფო პროგრამების ფარგლებში. სახელმწიფო მხოლოდ სასწრაფო სამედიცინო მომსახურებას აფინანსებს, რომელთა გადადებამ შესაძლებელია გამოიწვიოს ლეტალური შედეგი, უნარშეზღუდულობა ან ჯანმრთელობის მდგომარეობის სერიოზული გაუარესება. სახელმწიფო ასევე უზრუნველყოფს ჯანმრთელობის დაზღვევას სიღარიბის ზღვარს მიღმა მცხოვრები ადამიანებისათვის. კერძოდ, სახელმწიფო ფარავს იმ ხარჯებს, რომლებიც არ ფინანსდება მიმდინარე ჯანმრთელობის დაცვის პროგრამებით.

საქართველოს კანონმდებლობა სამედიცინო დაწესებულებებს არ ავალდებულებს გამოიჩინონ განსაკუთრებული ყურადღება ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენელი პაციენტების მიმართ⁹. დაცვის მექანიზმები მინიმალურია, შესაბამისად, საჭიროა შეფასდეს ეროვნული უმცირესობებისათვის სამედიცინო მომსახურების ხელმისაწვდომობის თანასწორობა. იმ რესპოდენტთა რიცხვი, რომელიც ამბობს, რომ უკანასკნელი 6 თვის განმავლობაში მას დასჭირდა ექიმთან ვიზიტი, მაგრამ ვერ განახორციელა, გაცილებით მაღალია სამცხეჯავახეთში (11.8%25) და ქვემო ქართლში (17.2%25), ვიდრე მთელი ქვეყნის მასშტაბით (7.6%25). თუმცა, იმ რესპოდენტთა აბსოლუტური უმრავლესობა, რომელთაც დასჭირდათ ექიმის მომსახურება და ვერ მიიღეს იგი, მიზეზად ფინანსურ სიდუხჭირეს ასახელებს (87.6%25 ქვეყნის მასშტაბით, 93.6%25 სამცხე-ჯავახეთში, და 91.5%25 ქვემო ქართლში). ეს მიუთითებს იმაზე, რომ სამედიცინო მომსახურებარეგიონების მოსახლეობისათვის ფინანსურად ნაკლებად ხელმისაწვდომია, განსაკუთრებით ეროვნული უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში. სამცხეჯავახეთში ყველაზე დიდია იმ რესპოდენტთა რაოდენობა (8%25), რომელიც აცხადებს, რომ ვერ მიიღო სამედიცინო მომსახურება სამედიცინო დაწესებულების ტერიტორიული სიშორის გამო. ქვემო ქართლში ეს მიზეზი საერთოდ არ დასახელებულა. საინტერესოა, რომ სამედიცინო დაწესებულებებში ვიზიტის მიზანი სამცხე ჯავახეთში (29.8%25) და ქვემო ქართლში (45.2%25)

მკურნალობა/მედიკამენტები იყო, მაშინ როცა ქვეყნის მასშტაბით უმრავლესობაექიმთან კონსულტაციისათვის მიდის. ასეთი ქცევა შეიძლება აიხსნას იმით, რომსამედიცინო დაწესებულებები გრძელვადიანი ავადმყოფობების სამკურნალოდ უფრო გამოიყენება, ვიდრე რუტინულ ჯანმრთელობაზე ზრუნვისათვის. თუმცა საჭიროა ამ ჰიპოთეზის დადასტურება დამატებითი კვლევებითა და სხვა რეგიონებთან შედარების გზით.

___________________

1. საქართველოს ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსი, №2181/IIშ, 1999 წლის 25 ივნისი

2. ადგილობრივი თვით-მმართველობის შესახებ ორგანული კანონი, №2304/ღშ, 2005 წლის 16 დეკემბერი.

3. გერმანიის ტექნიკური თანამშრომლობის ორგანიზაცია და მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტი, ენასთან და განათლებასთან დაკავშირებული კონფლიქტების შესაძლებლობა ქვემო ქართლის რეგიონში, 2006 წ. გვ. 4.

4. საქართველომ ევროპის სოციალურ ქარტიას ხელი მოაწერა 2000 წლის 30 ივნისს, რატიფიცირება მოახდინა 2000 წლის 22 აგვისტოს.

5. კანონი სოციალური დახმარების შესახებ, №489/RS, 2006 წლის 29 დეკემბერი, მუხლი 2: ეს კანონი ვრცელდება საქართველოში კანონიერ საფუძველზე მუდმივად მცხოვრებ, სპეციალური მზრუნველობის საჭიროების მქონე პირებზე, ღატაკ ოჯახებსა და უსახლკარო პირებზე, თუ ამავე კანონით სხვა რამ არ არის დადგენილი.

6. ევროპის სოციალური ქარტიის რატიფიკაციისათვის თანდართულ დეკლარაციაში, საქართველომ ქარტიის მესამე თავის, 1გ პარაგრაფის შესაბამისად სხვა მუხლებთან ერთად, მიუთითა ქარტიის მე-11 მუხლი.

7. საქართველოს ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროსა და აზერბაიჯანის რესპუბლიკის შრომისა და მოსახლეობის სოციალური დაცვის სამინისტროს შორის შრომისა და მოსახლეობის სოციალური დაცვის სფეროში თანამშრომლობის შესახებ შეთანხმება, 2000 წლის 22 მარტი. საქართველოსა და აზერბაიჯანს შორის ჯანდაცვის სფეროში თანამშრომლობის შესახებ შეთანხმება, 1993 წლის 3 თებერვალი.

8. ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ კანონი, №1139/1შ, 1997 წლის 10 დეკემბერი.

9 ეს პრინციპი განიხილება ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ საერთაშორისო კონვენციის მე-12 მუხლის მე-14 განმარტებით კომენტარში.

1. სასამართლო ორგანოები

კანონმდებლობა

სასამართლო ხელისუფლების უფლება-მოვალეობებს განსაზღვრავს საქართველოს კონსტიტუციის მე-5 თავი (83-ე და 90-ე მუხლები), ასევე საქართველოს კანონი „საერთო სასამართლოების¹ შესახებ” და კანონი „საქართველოს უზენაესი სასამართლოს შესახებ“.

კანონმდებლობის კონსტიტუციასთან შესაბამისობის დადგენა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრეროგატივაა². საკონსტიტუციო სასამართლო ამოწმებს ყველა ახალი საკანონმდებლო აქტის შესაბამისობას ადამიანის უფლებების პრინციპებთან და საქართველოს მიერ ხელმოწერილ საერთაშორისო ხელშეკრულებებთან (ეროვნული უმცირესობების დაცვის ევროპული ჩარჩო კონვენციის ჩათვლით), კონსტიტუციის მე-6 და მე-7 მუხლების თანახმად³.

საკონსტიტუციო სასამართლო ასევე ამოწმებს საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესაბამისობას კონსტიტუციის მე-6 მუხლთან. საკონსტიტუციო სასამართლო ასევე განიხილავს მოქალაქეების მიერ შემოტანილ საკონსტიტუციო საჩივრებს, ნორმატიული აქტების კონსტიტუციურობას კონსტიტუციის მე-2 მუხლის თანახმად და საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობისა და ადგილობრივი თვითმმართველობის საქმეებს⁴. ყველა ეს საკითხი პირდაპირ ეხება ეროვნულ უმცირესობებს, ვინაიდან ეს უკავშირდება უმცირესობების საყოველთაოდ აღიარებული უფლებების სახელმწიფოს მიერ დაცვას, საქართველოს მიერ უმცირესობების უფლებების დაცვასთან დაკავშირებული ახალი საერთაშორისო ხელშეკრულებების ხელმოწერას (როგორიცაა უმცირესობათა დაცვის ევროპული ჩარჩო კონვენცია) და პოლიტიკურ და კულტურულ ავტონომიასთან დაკავშირებულ სხვა საკითხებს. ეროვნული უმცირესობების შესახებ საკანონმდებლო ინიციატივებში მთავარ აქტორად საკონსტიტუციო სასამართლო უნდა ჩაითვალოს, ვინაიდან სწორედ მან უნდა ითამაშოს გადამწყვეტი როლი ამ პროცესში. ქვეყანაში საერთო სასამართლოების მუშაობასა და საერთო იურისდიქციას საქართველოს უზენაესი სასამართლო⁵ ზედამხედველობს.

სასამართლო ხელისუფლებისა და მოსამართლეების თავისუფლება დაცულია და მისი ხელყოფა ისჯება კანონით. საქართველოს სასამართლო სისტემა ეყრდნობა შეჯიბრებითობისა და მხარეთა თანასწორობის პრინციპებს⁶. საერთო სასამართლოები სამი ინსტანციისაგან შედგება. პირველი ინსტანციის რაიონული (საქალაქო) სასამართლოები არსებითად განიხილავენ საქმეს და გამოაქვთ გადაწყვეტილება; მეორე, სააპელაციო ინსტანციაში (თბილისისა და ქუთაისის სააპელაციო სასამართლოები, აჭარისა და აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკების უმაღლესი სააპელაციო სასამართლოები) შესაძლებელია გასაჩივრდეს პირველი ინსტანციის სასამართლოს გადაწყვეტილება. მესამე, საკასაციო ანუ საბოლოო ინსტანციის სასამართლო საქართველოს უზენაესი სასამართლოა. ის გადასინჯავს ქვედა ინსტანციების გადაწყვეტილებებს. საერთო სასამართლოების სისტემაში საომარი მდგომარეობის დროს შეიძლება კანონით გათვალისწინებული წესით შეიქმნას სამხედრო სასამართლო. დაუშვებელია საგანგებო ან სპეციალური სასამართლოების შექმნა⁷.

კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მიხედვით, ყოველი ადამიანი უფლებამოსილია საკუთარი უფლებების და თავისუფლებების დასაცავად მიმართოს სასამართლოს. კონსტიტუციის მე-14 მუხლი აღიარებს ყველა მოქალაქის თანასწორობას კანონის წინაშე, ასევე გულისხმობს საქართველოს მოქალაქეების თანასწორ ხელმისაწვდომობას მართლმსაჯულებაზე. საქართველოს საერთო სასამართლოების შესახებ კანონის 6.1-ე მუხლი აღიარებს ყველა მხარის თანასწორობას კანონისა და სასამართლოს წინაშე. აღნიშნული პრინციპი ჩადებულია საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის მე-9 მუხლშიც⁸, რომლის თანახმადაც, „ყველა თანასწორია კანონის წინაშე და თანასწორად დაცული კანონის მიერ, ყოველგვარი დისკრიმინაციის გარეშე. სისხლის სამართლის საპროცედურო ორგანოებმა უნდა დაიცვან ადამიანის უფლებების საყოველთაოდ აღიარებული სტანდარტები და არ დაუშვან ადამიანის დისკრიმინაცია რასის, ეროვნების, ენის, სქესის, სოციალური წარმოშობის, ქონებრივი და თანამდებობრივი მდგომარეობის, საცხოვრებელი ადგილის, რელიგიისადმი დამოკიდებულების, რწმენის, აგრეთვე სხვა გარემოებების მიუხედავად.“

არ არსებობს არც ერთი დებულება, რომელიც პირდაპირ შეუშლიდა ხელს ეროვნულ უმცირესობებს მიემართათ სასამართლო ხელისუფლებისათვის. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ არც ერთი ზემოთ აღნიშნული ნორმატიული აქტი არშეიცავს უმცირესობების დისკრიმინაციის წინააღმდეგ დებულებებს და არ მოუწოდებს ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლების უფლებებისადმი განსაკუთრებული ყურადღების გამოჩენისა და დაცვისაკენ.

ეს ხარვეზი ნაწილობრივ შევსებულია პროკურატურის ქცევის კოდექსით, რომელიც აყალიბებს პროკურატურის მუშაკთა ქცევის ძირითად სტანდარტებს:

- პროკურატურის თანამშრომელთა პასუხისმგებლობის გრძნობისა და სამართლიანობის პრინციპების განმტკიცება;

- სამართლიანი, ეფექტური, მიუკერძოებელი და კვალიფიციური სისხლის სამართლებრივი დევნის განხორციელება; მართლმსაჯულების უპირობო და ეფექტური აღსრულება;

- პროფესიულ და პირად საქმიანობაში პროკურატურის მუშაკის მიერ კანონის მოთხოვნების განუხრელი დაცვა;

- ადამიანის უფლებათა დაცვა საყოველთაოდ აღიარებული სტანდარტების შესაბამისად.

ეთიკის კოდექსი განსაკუთრებულ ყურადღებას ამახვილებს დისკრიმინაციის აკრძალვაზე. კოდექსის მე-5 მუხლის თანახმად, პროკურატურის მუშაკი ვალდებულია ხელი შეუწყოს დისკრიმინაციის ნებისმიერი ფორმის აღმოფხვრას.

ენა

საქართველოს კონსტიტუციის 85.2-ე მუხლის თანახმად: „სამართალწარმოება ხორციელდება სახელმწიფო ენაზე. პირს, რომელმაც არ იცის სახელმწიფო ენა მიეჩინება თარჯიმანი. სახელმწიფო უზრუნველყოფს სახელმწიფო ენის სწავლებას იმ რაიონებში, სადაც მოსახლეობამ არ იცის სახელმწიფო ენა, ასევე იურიდიულ სამართალწარმოებასთან დაკავშირებული საკითხების მოგვარებას“.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მიხედვით, იმ შემთხვევაში, თუ ბრალდებული, ეჭვმიტანილი ან პროცესის სხვა რომელიმე მხარე არ ფლობს ქართულ ენას, მას მიეჩინება თარჯიმანი. თარჯიმნის მომსახურებას სახელმწიფო ბიუჯეტი ანაზღაურებს (სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-17 და 94-ე მუხლების შესაბამისად)⁹. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 297-ე მუხლის თანახმად, თუ დამკითხავმა დაადგინა, რომ დასაკითხმა არ იცის სამართალწარმოების ენა, ეჭვმიტანილს/ბრალდებულს დაენიშნება თარჯიმანი. მე-17 მუხლის თანახმად, კანონის მოთხოვნათა შესაბამისად, მისთვის გადასაცემისაგამოძიებო და სასამართლო დოკუმენტები უნდა ითარგმნოს მის მშობლიურენაზე ან მისთვის გასაგებ სხვა ენაზე. თარჯიმნის მონაწილეობა უზრუნველყოფილია სამოქალაქო საპროცესო კოდექსითაც, ამასთან, მისი მომსახურების საზღაურს გადაიხდის ის მხარე, ვის საწინააღმდეგოდაც იქნა გამოტანილი გადაწყვეტილება (მუხლები 9.4 და 53.1)¹⁰. სამოქალაქო საპროცესო კოდექსი სასამართლოს აძლევს უფლებას გაათავისუფლოს მხარე სასამართლო ბაჟისაგან, შეუმციროს გადასახადი ან გადაუვადოს დადასტურებული საჭიროების შემთხვევაში. ¹¹

პატიმრობის შესახებ კანონის 21-ე მუხლის შესაბამისად, მსჯავრდებულის სასჯელაღსრულების დაწესებულებაში მიღებისას ადმინისტრაციამ მას წერილობითი ფორმით მშობლიურ ენაზე ან მისთვის გასაგებ ენაზე უნდა გააცნოს მისი უფლებები და მისდამი მოსამსახურეების მოპყრობის წესები, ინფორმაციის მიღებისა და საჩივრის შეტანის წესები, დისციპლინური და სხვა სახის მოთხოვნები¹². კანონი ადგენს სასჯელაღსრულებითი დაწესებულების ვალდებულებას, რომ მსჯავრდებულს, რომელიც ვერ ფლობს საქართველოს სახელმწიფო ენას, შეუქმნას პირობები მის შესასწავლად. მაგალითისთვის უნდა აღინიშნოს, რომ ქუთაისის №2 საპყრობილეში ეროვნული უმცირესობებისწარმომადგენლებს, რომლებიც არ ფლობენ სახელმწიფო ენას, დაწესებულების სოცმუშაკები ქართული ენის გაკვეთილებს უტარებენ.

ნდობა

რესპოდენტთა აბსოლუტური უმრავლესობა (95.9%25 ქვეყნის მასშტაბით) აცხადებს, რომ მათ ბოლო წლების განმავლობაში არც ერთხელ არ მიუმართავთ სასამართლოსათვის. ეს მაჩვენებელი კიდევ უფრო მაღალია ქვემო ქართლში (99%25) და სამცხე-ჯავახეთში (97.8%25). იმ მცირე რესპოდენტთა უმრავლესობა, რომელთაც მიუმართავთ სასამართლოსათვის გასული წლების განმავლობაში, სამოქალაქო და სისხლის სამართლის საქმეებზე და ძირითადად, დაზარალებულის პოზიციიდან გამოდიოდა. შეკითხვაზე, თუ რამდენად ენდობიან ისინი სასამართლო ხელისუფლებას, რესპოდენტები ძირითადად აცხადებენ, რომ ამ შეკითხვაზე პასუხის გაცემა არ შეუძლიათ (47.6%25 სამცხე-ჯავახეთში და 18%25 ქვემო ქართლში). ის რესპოდენტები, რომლებიც აფასებენ თავიანთი ნდობის ხარისხს სასამართლო ხელისუფლების მიმართ, ქვეყნის საერთო ქულასთან (2.5 ქულა, ოთხ ქულიან შკალაზე) შედარებით უფრო მაღალი ქულებით აფასებენ რეგიონების დონეზე (2.8 ქულა ქვემო ქართლში, და 2.9 ქულა სამცხე-ჯავახეთში). თითქმის იგივე ციფრები ფიქსირდება პროკურატურისადმი ნდობის ხარისხის შეფასებისას და ნაკლებია იმ რესპოდენტთა რაოდენობაც, რომელთაც არ შეუძლიათ ამ შეკითხვაზე პასუხის გაცემა. სასამართლო ორგანოების მიმართ შედარებით დაბალი ნდობის ხარისხი დასტურდება სახალხო დამცველის ოფისის სტატისტიკითაც: 2003-2005 წლებში სახალხო დამცველთან შესული განაცხადების აბსოლუტური უმრავლესობა დაკავშირებული იყო სისხლის სამართლის სამართალწარმოებასთან და ამ საქმეთა რაოდენობა მუდმივად იზრდებოდა (516 საქმე 2003 წელს, 578 საქმე 2005 წელს და 984 საქმე 2005 წელს) ¹³.

პოლიციის მიმართ ნდობის ხარისხი შედარებით მაღალია და 2.8 და 3 ქულამდე აღწევს. შედარებით ნაკლებია იმ რესპოდენტთა რაოდენობა, რომელთაც არშეუძლიათ ამ შეკითხვაზე პასუხის გაცემა (16.6%25 ქვეყნის მასშტაბით, 15.9%25 ქვემოქართლში, და 27.6%25 სამცხე-ჯავახეთში).

სამართალდამცავ და სასამართლო სისტემებში ეროვნული უმცირესობების
წარმომადგენლობა

საქართველოს კანონმდებლობა არ ითვალისწინებს რაიმე დებულებებს, რომლებიც ხელს შეუწყობდნენ ეროვნული უმცირესობების სასამართლო და სამართალდამცავ სისტემებში წარმომადგენლობას. მაგალითად, კონსტიტუციის 86-ე მუხლი, რომელიც განსაზღვრავს მოსამართლეთა დანიშვნის ძირითად პირობებს, არ ითვალისწინებს ანტიდისკრიმინაციულ დებულებებს. იგივე ეხება საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრების დანიშვნის პირობებსა და პროცედურებს (მუხლი 88). საერთო სასამართლოების შესახებ კანონის 46.1-ე მუხლი განსაზღვრავს, რომ საქართველოს მოქალაქე, რომელმაც მიაღწია 30 წლის ასაკს და აქვს უმაღლესი იურიდიული განათლება, აქვს იურიდიულ საქმიანობაში მინიმუმ 5-წლიანი სამუშაო გამოცდილება, საუბრობს სახელმწიფო ენაზე და გავლილი აქვს საკვალიფიკაციო გამოცდა, შეიძლება გახდეს მოსამართლე.

ეროვნული უმცირესობის ძალიან ცოტა წარმომადგენელი მუშაობს საქართველოს

სასამართლო და სამართალდამცავ ორგანოებში. სულ 261 მოსამართლიდანმხოლოდ 6 (2.5%25) არის ეროვნული უმცირესობის წარმომადგენელი, ორი მათგანი საქართველოს უზენაეს სასამართლოში მუშაობს. სამართალდამცავ ორგანოებში ეროვნული უმცირესობების დასაქმების შესახებ გაცილებით მეტი ინფორმაცია მოიპოვება¹⁴. საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს პერსონალის 4%25 (1222 თანამშრომელი) მიეკუთვნება ეროვნულ უმცირესობებს, რაც დიდად ჩამორჩება მთელი ქვეყნის მასშტაბით დადგენილ მონაცემებს (2002 წლის მოსახლეობის აღწერის მიხედვით, 16%25). ეს თანამშრომლები ძირითადად გადანაწილებულნი არიან ადმინისტრაციულ თანამდებობებზე (552 ეროვნული უმცირესობის წარმომადგენელი მუშაობს სამინისტროს ცენტრალურ აპარატში, დეპარტამენტებსა და რეგიონალურ ოფისებში) და სამართალდამცავ ან საველე პოზიციებზე (670 ეროვნული უმცირესობის წარმომადგენელი მუშაობს სასაზღვრო პოლიციაში, პოლიციის აკადემიაში, იუსტიციის სამინისტროს და ჯანდაცვის სამსახურებში, დაცვის პოლიციასა და სატყეო პატრულებში). ქვემოთ მოცემული ცხრილი გვიჩვენებს შინაგან საქმეთა სამინისტროში დასაქმებული ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლების რაოდენობასა და პროცენტულ მაჩვენებლებს.

გერმანიის ტექნიკური თანამშრომლობის ორგანიზაციისა და მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტის კვლევის მიხედვით, „საქართველოს აზერბაიჯანელი მოქალაქეები განსაკუთრებით უკმაყოფილონი არიან, რომ სამართალდამცავი ორგანოები თითქმის მთლიანად დაკომპლექტებულია ეთნიკური ქართველებით“ ¹⁵.

საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტრო აცხადებს, რომ სამართალდამცავ ორგანოებში ეროვნულ უმცირესობების დასაქმების ძირითადი ხელის შემშლელი ფაქტორი სახელმწიფო ენის არ ცოდნაა¹⁶. პოლიციის აკადემია ცდილობს, რომ უფრო მეტი ეროვნული უმცირესობის წარმომადგენელი მიიწვიოს სასწავლებელში. თუმცა, არ არსებობს მათ მიერ გამოცდების ჩაბარების ფასილიტაციის რაიმე სპეციალური მექანიზმები, ან ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლების გამოცდის ჩასაბარებლად მოსაზიდი რაიმე საშუალებები.

2006 წელს პოლიციის აკადემიის 2200 აპლიკანტიდან, მხოლოდ 67 (3%25) მიეკუთვნებოდა ეროვნულ უმცირესობას. 557 აპლიკანტთაგან, რომელთაც გაიარეს წერილობითი ტესტი, მხოლოდ 20 მიეკუთვნებოდა ეთნიკურ უმცირესობას (3.5%25).ჩარიცხული 260 აპლიკანტიდან, რომელთაც გაიარეს ზეპირი გამოცდა, 11 მიეკუთვნებოდა ეთნიკურ უმცირესობას (4.2%25). ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლების პროცენტული რაოდენობა საგამოცდო პროცესის ყოველ საფეხურზე მატულობს, რაც სავარაუდოდ, პოლიციის აკადემიის მიერ გამოჩენილ ყურადღებაზე მიუთითებს. თუმცა ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენელ აპლიკანტთა რაოდენობა მაინც დაბალია, რაც შეიძლება მოითხოვდეს პოლიციის აკადემიის მიერ ეროვნული უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში საინფორმაციო კამპანიების ჩატარებას სკოლებსა და მოსახლეობაში.

2. ეროვნული უმცირესობების უფლებების დარღვევისათვის კომპენსაცია
სასამართლო ორგანოებში კომპენსაციის მოთხოვნა

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ეროვნული უმცირესობების უფლებების დაცვასთან დაკავშირებით საქართველოს შიდა კანონმდებლობა მწირია და იგი ძირითადად საერთაშორისო ხელშეკრულებებს ეყრდნობა¹⁷. საინტერესოა იმის ანალიზი, შეუძლიათ თუ არა და რა გზებით ეროვნულ უმცირესობებს უფლებების დარღვევის შემთხვევაში მოითხოვონ კომპენსაციები. ეს ანალიზი ყურადღებას დისკრიმინაციისა და შუღლის ენაზე გაამახვილებს: ამ რეგიონებში შიდა კანონმდებლობა მართლაც ითვალისწინებს გარკვეულ სპეციფიკას და შესაბამისი კომპენსაციის მექანიზმები ხშირად აღიქმება უპირველეს და ყველაზე ეფექტურ ზომად თასნასწორობის მისაღწევად¹⁸.

საქართველო რამოდენიმე საერთაშორისო ხელშეკრულებას შეუერთდა ანტიდისკრიმინაციულ სფეროში:

- ეროვნულ უმცირესობათა დაცვის ე.ვროპული კონვენცია;¹⁹

- ადამიანის უფლებების და ძირითადი თავისუფლებების ევროპული ქარტია, რომელიც კრძალავს კონვენციით განსაზღვრული უფლებების დარღვევას²⁰, და კონვენციის პროტოკოლი №12, რომელიც კრძალავს ქვეყნის შიდა კანონმდებლობით²¹ განსაზღვრული უფლებების ყოველგვარ დისკრიმინაციულ დარღვევას;

- სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტი;²²

- ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების საერთაშორისო პაქტი;²³

- რასობრივი დისკრიმინაციის ყოველგვარი ფორმის წინააღმდეგ გაერთიანებული ერების კონვენცია.²⁴

შუღლის ენის კუთხით საქართველომ შემდეგ საერთაშორისო ხელშეკრულებებს მოაწერა ხელი:

- სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტი;²⁵

- რასობრივი დისკრიმინაციის ყოველგვარი ფორმის ლიკვიდაციის გაერთიანებული ერების კონვენცია.²⁶

კონსტიტუციის მე-6 მუხლის შესაბამისად, ამ საერთაშორისო ხელშეკრულებებს უპირატესობა ენიჭებათ საქართველოს შიდა კანონმდებლობასთან და პირდაპირ შეიძლება იქნას სასამართლოში გამოყენებული, იმ შემთხვევაში თუ იგი საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ არაკონსტიტუციურად არ არის გამოცხადებული. საქართველოში არ მოქმედებს არც ერთი ცალკე აღებული კანონი ეროვნული უმცირესობების ანტიდისკრიმინაციისა და შუღლის ენის შესახებ. უნდა აღინიშნოს, რომ საერთაშორისო „რბილ სამართალში“, რიგი ქვეყნებისა დადანაშაულებულ იქნენ „დისკრიმინაციის წინააღმდეგ არასაკმარისი საკანონმდებლო ბაზის“ ან „ანტიდისკრიმინაციული კანონმდებლობის“ არ ქონის გამო²⁷. ამ პრინციპებს განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს მომავალში საკანონმდებლო თუ აღმასრულებელი ორგანოების ეროვნულ უმცირესობებთან დაკავშირებული ინიციატივების განხორციელებისას.

კონსტიტუციის მე-14 მუხლი, რომელიც აღიარებს ყველა მოქალაქის თანასწორობას კანონის წინაშე, არის საქართველოს კანონმდებლობაში უპირატესი დებულება დისკრიმინაციის წინააღმდეგ. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი ასევე გმობს ადამიანის უფლებების თანასწორობის ხელყოფას მათი რასის, კანის ფერის, ეროვნების, ეთნიკური თუ სოციალური კუთვნილების განურჩევლად (მუხლი 142, 143). საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 142.2-ე მუხლი ცალკე განიხილავს უფლებების თანასწორობის ხელყოფასსახელმწიფო მოხელეების მიერ. გამომდინარე იქიდან, რომ ეს დებულებები პირდაპირ არ გმობენ დისკრიმინაციას და უფრო მეტიც, არც კი განსაზღვრავენ მას, დისკრიმინაციასთან დაკავშირებულ სასამართლო საქმეებში საერთაშორისო ხელშეკრულებებს უპირატესი მნიშვნელობა ენიჭებათ. საერთაშორისო „რბილ სამართალში“, რამოდენიმე სახელმწიფო გაკრიტიკებულ იქნა „დისკრიმინაციის წინააღმდეგ დეტალური კანონმდებლობის“ არ ქონის გამო, ან „ეთნიკური დისკრიმინაციის წინააღმდეგ დეტალური სამოქალაქო და ადმინისტრაციული კანონმდებლობის“ სიმწირის გამო²⁸.

საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლი უზრუნველყოფს სიტყვის თავისუფლებას, თუმცა, სიტყვის თავისუფლება შეიძლება შეზღუდულ იქნას იმ შემთხვევაში, თუ ის „ეხება სხვის უფლებებს“ (მუხლი 19.3). შუღლის ენასთან დაკავშირებით იგივე შეზღუდვები შეიძლება იქნას გამოყენებული სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტის მე-4 მუხლის და რასობრივი დისკრიმინაციის წინააღმდეგ გაერთიანებული ერების კონვენციის 20.2-ე მუხლის საფუძველზე, ვინაიდან საქართველოს კონსტიტუციის მე-6 მუხლის შესაბამისად, საერთაშორისო ხელშეკრულებების დებულებები პირდაპირ გამოიყენება ქვეყნის შიდა კანონმდებლობაში. ასევე უნდა აღინიშნოს, რომ საზოგადოებრივ და პოლიტიკურ ორგანიზაციებს ეკრძალებათ ეროვნული, სათემო, რელიგიური და სოციალური დაპირისპირების გამომწვევი საქმიანობა (კონსტიტუციის 26-ე მუხლი). დისკრიმინაციასა და შუღლის ენასთან არაპირდაპირი კავშირის მიუხედავად, უნდა აღინიშნოს საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის რამოდენიმე მუხლი, ვინაიდან ისინი დანაშაულის ეთნიკურ, რასობრივ და რელიგიურ მოტივებს დამამძიმებელ გარემოებებად განიხილავენ: მკვლელობა (109 მუხლი), ჯანმრთელობისათვის შეგნებული ზიანის მიყენება (მუხლი 117), წამება (მუხლი 126), მიცვალებულის შეურაცხყოფა (მუხლი 258).

დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ დისკრიმინაციის და შუღლის ენისშესახებ და ზოგადად ეროვნული უმცირესობების შესახებ ქვეყნის შიდა კანონმდებლობა ძალიან მწირია და სასამართლოები ამ საკითხებთან დაკავშირებული საქმეების განხილვისას ძირითადად საერთაშორისო ხელშეკრულებებით ხელმძღვანელობენ. შესაბამისად, კონსტიტუციის მე-6 მუხლი შეიძლება ჩაითვალოს ეროვნული უმცირესობების უფლებების დაცვის მთავარ მექანიზმად მანამ, სანამ არ შემუშავდება უფრო ფართო, ღრმა საკანონმდებლო ბაზა (ეროვნული უმცირესობებისა და დისკრიმინაციის შესახებ კანონები). ასევე აღსანიშნავია, რომ სასამართლო ორგანოების მიერ ეროვნული უმცირესობების უფლებების, ანტიდისკრიმინაციისა და შუღლის ენის წინააღმდეგ საერთაშორისო სამართლის დებულებათა ცოდნას გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება ამ უფლებების დაცვისათვის. ამ მხრივ, პროკურატურასთან არსებული ტრენინგცენტრი, რომელიც ეროვნული უმცირესობების უფლებების შესახებ ტრენინგებს ატარებს, შეიძლება ჩაითვალოს მნიშვნელოვან წინ გადადგმულ ნაბიჯად. ის ფაქტი, რომ ამ სფეროში ძირითადი საკანონმდებლო წყარო საერთაშორისო ხელშეკრულებებია, სრულებითაც არ აიოლებს ეროვნული უმცირესობებისათვის მათი უფლებების შესახებ ინფორმაციის ხელმისაწვდომობას და არც საკუთარი უფლებების დაცვის მოტივაციას. ამგვარად, ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლების მიერ საკუთარი უფლებების დარღვევის გამო კომპენსაციის მოთხოვნის შანსი ფაქტიურად ძალზედ მცირეა²⁹. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ეროვნული უმცირესობების უფლებების შესახებ ინფორმირებულობის დონე ძალიან დაბალია, რაც თავისთავად განაპირობებს რესპოდენტთა მიერ დასახელებული უფლებების დარღვევების ფაქტების მცირე რაოდენობას.რესპოდენტთა მხოლოდ ძალიან მცირე ნაწილი ფიქრობს, რომ მათი უფლებები დარღვეულა (5.9%25 ქვეყნის მასშტაბით), სამცხე-ჯავახეთში (0.2%25) და ქვემო ქართლში (2.2%25). ამ ძალიან მცირე ნაწილიდან, რესპოდენტთა მხოლოდ 11%25-ს მიუმართავს სასამართლოსათვის (ერთადერთი სასამართლო საქმე ქვემო ქართლში, სამცხე-ჯავახეთში არცერთი).

სახალხო დამცველი: კომპენსაციის არა სასამართლო მექანიზმი

ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლებისათვის კომპენსაციის მოთხოვნის ძირითადი არა სასამართლო მექანიზმი არის სახალხო დამცველის აპარატი, რომელიც შექმნილია საქართველოს კონსტიტუციის 43-ე მუხლის შესაბამისად. „სახალხო დამცველის შესახებ“ კანონი³⁰ სახალხო დამცველს ავალდებულებს ზედამხედველობა გაუწიოს საქართველოში ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვას, გამოიკვლიოს ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების ხელყოფის შემთხვევები და შეიმუშაოს რეკომენდაციები შესაბამისი სახელმწიფო ორგანოებისათვის (მუხლი 3).

საქართველოს სახალხო დამცველს 5 წლის ვადით ირჩევს პარლამენტი და შესაბამისად, იგი ანგარიშვალდებულია საქართველოს პარლამენტის წინაშე (მუხლი 5). ორგანული კანონის მე-4 მუხლის თანახმად, სახალხო დამცველითავისი უფლებამოსილების განხორციელებისას დამოუკიდებელია. რაიმეზე მოქმედება სახალხო დამცველზე ან ჩარევა მის საქმიანობაში აკრძალულია და ისჯება კანონით. ორგანული კანონის 22-ე მუხლის თანახმად, სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტს ექვს თვეში ერთხელ წარუდგენს ანგარიშს ქვეყანაში ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის მდგომარეობის შესახებ. მე-12 და 18-20-ე მუხლები სახალხო დამცველს ანიჭებს მრავალ საგამოძიებო მექანიზმს და ინფორმაციის გამოთხოვის ფართო უფლებებს. 21-ე მუხლის თანახმად, სახალხო დამცველს გააჩნია საქართველოს პარლამენტისათვის საკანონმდებლო ინიციატივით მიმართვის უფლება, სხვადასხვა სახელმწიფო ორგანოებისათვის რეკომენდაციების გაწევის, საქმის შესაბამის სასამართლო ინსტანციაში განხილვის, ან სასამართლოს მიერ უკვე გამოტანილი განაჩენის გადახედვის მოთხოვნის უფლება. იგივე მუხლი სახალხო დამცველს ანიჭებს უფლებას მასმედიას ამცნოს ადამიანის უფლებების დარღვევის მოსალოდნელი და დამდგარი ფაქტების შესახებ, მასობრივი დარღვევების შემთხვევაში წერილობით მიმართოს პარლამენტს და მოხსენებით წარსდგეს საქართველოს პარლამენტის წინაშე. სახალხო დამცველის აპარატთან ფუნქციონირებს ტოლერანტობის, ბავშვთა უფლებების და პაციენტთა უფლებების დაცვის სპეციალიზირებული ცენტრები.

სახალხო დამცველი უფლებამოსილია გამოძიება დაიწყოს ინდივიდუალური საჩივრების საფუძველზეც და საკუთარი ინიციატივითაც (მუხლი 12). საქართველოს ნებისმიერ მოქალაქეს აქვს უფლება სახალხო დამცველთან იჩივლოს ნებისმიერი სახელმწიფო ორგანოს წინააღმდეგ (მუხლები 13 და 14). ეს მუხლები ამარტივებენ სახალხო დამცველისათვის მიმართვის პროცედურებს. თუმცა, რიგი ფაქტორებისა მაინც განაპირობებს ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლების მიერ სახალხო დამცველისათვის მიმართვის სიმცირეს. პირველ რიგში ის, რომ სახალხო დამცველს არა აქვს რეგიონალური წარმომადგენლობები ეროვნული უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში³¹. მეორე, კვლევის შედეგების მიხედვით, რესპოდენტები ნაკლებად არიან ინფორმირებული ეროვნული უმცირესობების უფლებების დაცვაზე უფლებამოსილი სახელმწიფო ორგანოების შესახებ. რესპოდენტთა იმ მცირე ნაწილიდან, რომელთაც განაცხადეს, რომ აქვთ ინფორმაცია ამგვარი სახელმწიფო ორგანოების შესახებ (8.1%25 ქვეყნის მასშტაბით, 1.2%25 ქვემო ქართლში და 9.5%25 სამცხე-ჯავახეთში), უმრავლესობამ (38.3%25 ქვეყნის მასშტაბით, 25.7%25 ქვემო ქართლში) სახალხო დამცველის ოფისი დაასახელა - თუმცა ეს მაჩვენებელი სამცხე-ჯავახეთში 7.7%25-მდე ჩამოდის³². ადამიანის უფლებების შესახებ და ზოგადად ეროვნული უმცირესობების უფლებების შესახებ ინფორმირებულობის დაბალი დონე, ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლებს საშუალებას არ აძლევს გაანალიზონ, თუ რა ითვლება მათი უფლებების დარღვევად.

ეს ფაქტორები ნაწილობრივ განსაზღვრავს ეროვნული უმცირესობების უფლებების დარღვევასთან დაკავშირებით სახალხო დამცველის აპარატში შეტანილი საჩივრების მცირე რაოდენობას: როგორებიცაა დისკრიმინაციის შემთხვევები, აღმსარებლობის თავისუფლების დარღვევა და განათლებისთან და კულტურასთან დაკავშირებული საკითხები. 2003-2006 წლებში შესაბამისად 10; 64 და 78 საჩივარი დაფიქსირდა. დისკრიმინაციის შემთხვევები განიხილება სახალხო დამცველის გამოძიებისა და მონიტორინგის დეპარტამენტის თავისუფლებებისა და თანასწორობის სამსახურის მიერ. ეს დეპარტამენტი უფლებამოსილია საჩივრების და განცხადებების მიღებაზე; სამოქალაქო, პოლიტიკური, სოციალური და ეკონომიკური უფლებების სფეროში დაფიქსირებული დისკრიმინაციის შემთხვევების, რომლებშიც ჩართული იყო ადმინისტრაციული, სასჯელაღსრულებითი და სამართალდამცავი ორგანოები, გამოკვლევასა და მონიტორინგზე; საკომპენსაციო ანგარიშებისა და რეკომენდაციების შემუშავებაზე. უკანასკნელი პერიოდის განმავლობაში გაიზარდა დისკრიმინაციის შემთხვევების რაოდენობა: 2003 წელს არცერთი არ დაფიქსირებულა, 2006 წელს კი 5 აღირიცხა. კვლევის დროს გამოკითხულმა სახალხო დამცველის აპარატის წარმომადგენლებმა აღნიშნეს, რომ ეს საქმეები ეხებოდა ოჯახურ ძალადობას, სამუშაო ან სხვა დავებს, სადაც მომჩივნები თვლიდნენ, რომ მათი უფლებები ეთნიკური მოტივაციით დაირღვა.

სახალხო დამცველთან გასაჩივრებული საქმეების რაოდენობა შინაარსისა და წლების მიხედვით

საქართველოს სახალხო დამცველის ანგარიშის „ადამიანის უფლებების და თავისუფლებების დაცვის შესახებ საქართველოში“ თანახმად, რომელიც 2005 წლის მეორე ნახევარს მოიცავს, ეროვნული უმცირესობების მიმართ სისხლის სამართლებრივი დანაშაულების რაოდენობა არ გაზრდილა. შესამჩნევი და სახიფათო გამონაკლისია წალკის ბერძენი მოსახლეობა, რომელთა მიმართაც დრამატულად გაიზარდა სისხლის სამართლებრივი დანაშაულების რაოდენობა ბოლო წლებში. ყველა სისხლის სამართლებრივი საქმე, რომელიც აშკარად ეთნიკური ზიზღით იყო მოტივირებული, საბოლოო ჯამში საქართველოს სახალხო დამცველის მიერ შეფასდა, როგორც „კლასიკური კრიმინალური აქტი“.

____________________

1 საერთო სასამართლოების შესახებ ორგანული კანონი 767/2შ, 13 ივნისი, 1997.

2 საქართველოს კონსტიტუცია, 38-ე და 89 მუხლები.

3 საქართველოს კონსტიტუცია, მე-6 მუხლის 2001 წლის 30 მარტის შესწორების თანახმად „საქართველოს კანონმდებლობა შეესაბამება საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებულ პრინციპებსა და ნორმებს. საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებას ან შეთანხმებას, თუ იგი არ ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციას, აქვს უპირატესი იურიდიული ძალა შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტების მიმართ”. მე-7 მუხლის თანახმად, სახელმწიფო ცნობს და იცავს ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებულ უფლებებსა და თავისუფლებებს, როგორც წარუვალ და უზენაეს ადამიანურ ფასეულობებს. ხელისუფლებისგანხორციელებისას ხალხი და სახელმწიფო შეზღუდულია ამ უფლებებითა და თავისუფლებებით, როგორც უშუალოდ მოქმედი სამართლით.

4 საქართველოს კონსტიტუცია, მე-2 მუხლის 2004 წლის 6 თებერვლის შესწორების თანახმად, „1. საქართველოს სახელმწიფოს ტერიტორია განსაზღვრულია 1991 წლის 21 დეკემბრის მდგომარეობით. საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობა და სახელმწიფო საძღვრების ხელშეუხებლობა დადასტურებულია და აღიარებულია საქართველოს კონსტიტუციითა და კანონებით, აგრეთვე სახელმწიფოთა მსოფლიო თანამეგობრობისა და საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ. 2. საქართველოს სახელმწიფო ტერიტორიის გასხვისება აკრძალულია. სახელმწიფო საზღვრების შეცვლა შეიძლება მხოლოდ მეზობელ სახელმწიფოსთან დადებული ორმხრივი შეთანხმებით. 3. საქართველოს ტერიტორიული სახელმწიფოებრივი მოწყობა განისაზღვრება კონსტიტუციური კანონით უფლებამოსილებათა გამიჯვნის პრინციპის საფუძველზე ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე საქართველოს იურისდიქციის სრულად აღდგენის შემდგ. 4. საქართევლოს მოქალაქეები ადგილობრივი მნიშვნელობის საქმეებს აწესრიგებენ თვითმმართველობის მეშვეობით სახელმწიფოს სუვერენიტეტის შეულახავად.ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების შექმნის წესი, უფლებამოსილება და სახელმწიფო ორგანოებთან ურთიერთობა განისაზღვრება ორგანული კანონით.” ეს ასპექტები მნიშვნელოვანია II1.არჩევითი ორგანოებში აღნიშნული ადმინისტრაციული ღონისძიებებთან დაკავშირებით.

5 საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 90

6 საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 85.3; საერთო სასამართლოების შესახებ საქართველოს კანონი, მუხლი 6.2

67 საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 83

8 საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი, №1257, 1999 წლის 20 თებერვალი.

9 სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი, №1257, 1998 წლის 20 თებერვალი.

10 სამოქალაქო სამართლის საპროცესო კოდექსი, №1106, 1997 წლის 14 ნოემბერი.

11 სამოქალაქო სამართლის საპროცესო კოდექსი, 47 და 48-ე მუხლები.

12 საქართველოს კანონი სასჯელაღსრულების შესახებ, № 2263/ღშ, 22 ივლისი 1999.

13 იხილეთ IV.2 კომპენსაცია ეროვნული უმცირესობების უფლებების დარღვევის შემთხვევაში.

14. შინაგან საქმეთა სამინისტროს წერილი საქართველოს სახელმწიფო მინისტრისადმი სამოქალაქო ინტეგრაციის საკითხებში, უმცირესობების ევროპული ჩარჩო კონვენციის პირველი ანგარიშის მომზადების თაობაზე, 2007 წლის 13 მარტი

15. გერმანიის ტექნიკური თანამშრომლობის ორგანიზაცია და მშვიდობის, დემოკრატიისა და

განვითარების კავკასიური ინსტიტუტი, ენასთან და განათლებასთან დაკავშირებული

კონფლიქტების შესაძლებლობა ქვემო ქართლის რეგიონში, 2006 წ. გვ.7.

16 შინაგან საქმეთა სამინისტროს წერილი საქართველოს სახელმწიფო მინისტრისადმი სამოქალაქო ინტეგრაციის საკითხებში, უმცირესობების ევროპული ჩარჩო კონვენციის პირველი ანგარიშის მომზადების თაობაზე, 2007 წლის 13 მარტი.

17 იხილეთ I.3 საკანონმდებლო მიმოხილვა.

18 კრისტინ ჰენრარდი, საერთაშორისო ადამიანის უფლებების და ანტი-დისკრიმინაციული ნორმების მნიშვნელობა ეროვნული უმცირესობების უფლებების დაცვის მხრივ: გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის რამოდენიმე ადამიანის უფლებათა კონვენცია; კრისტინ ჰენრარდი, საერთაშორისო ადამიანის უფლებების და ანტი-დისკრიმინაციული ნორმების მნიშვნელობა ეროვნული უმცირესობების უფლებების დაცვის მხრივ: ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია; რაინერ ჰოფმანიL საერთაშორისო ნორმების მნიშვნელობა ევროპაში ეროვნული უმცირესობების უფლებების დაცვის სფეროში, ეროვნული უმცირესობების ევროპული ჩარჩო კონვენციის ძირეული და დამატებითი ღირებულება.

19 საქართველომ ეროვნულ უმცირესობათა დაცვის შესახებ ევროპულ ჩარჩო კონვენციას ხელი 2000 წლის 21 იანვარს მოაწერა, ხოლო რატიფიცირება 2005 წლის 22 დეკემბერს მოახდინა.

20 საქართველო ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპულ ქარტიას 1999 წლის 27 აპრილს მოაწერა ხელი, ხოლოდ რატიფიცირება 1999 წლის 20 მაისს მოახდინა.

21 ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპის ქარტიის მე-12 დამატებითი ოქმი, რომელსაც საქართველომ ხელი 2000 წლის 4 ნოემბერს მოაწერა, და რატიფიცირება მოახდინა 2001 წლის 15 ივნისს, მუხლი 1 - დისკრიმინაციის აკრძალვა “კანონით დადგენილი ნებისმიერი უფლებით სარგებლობა უზრუნველყოფილია ყოველგვარი დისკრიმინაციის გარეშე სქესის, რასის, კანის ფერის, ენის, რელიგიის, პოლიტიკური თუ სხვა შეხედულებების, ეროვნული თუ სოციალური წარმოშობის, ეროვნული უმცირესობისადმი კუთვნილების, ქონებრივი მდგომარეობის, დაბადებისა თუ სხვა სტატუსის განურჩევლად. 2. დაუშვებელია საჯარო ხელისუფლების მხრიდან ვინმეს დისკრიმინაცია 1-ლ პუნქტში აღნიშნული რომელიმე საფუძვლით.

22 სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტი, რომლის რატიფიკაციაც საქართველომ 1994 წლის 3 აგვისტოს მოახდინა, მუხლი 2.1.: “ამ პაქტის მონაწილე თითოეული სახელმწიფო კისრულობს ვალდებულებას პატივი სცეს და მისი ტერიტორიის ფარგლებსა და მის იურისდიქციაში მყოფი ყველა პირისათვის უზრუნველყოს ამ პაქტით აღიარებული უფლებები: რასის, კანის ფერის, სქესის, ენის, რელიგიის, პოლიტიკური ან სხვა მრწამსის, ეროვნული თუ სოციალური წარმოშობის, ქონებრივი მდგომარეობის, დაბადებისა თუ სხვა გარემოების გამო'”. მუხლი 4.1: “სახელმწიფოში საგანგებო წესების შემოღების დროს, როცა ერის სიცოცხლე საფრთხეშია და ეს ოფიციალურად გამოაცხადეს ამ პაქტის მონაწილე სახელმწიფოებს შეუძლიათ გადაუხვიონ პაქტით ნაკისრ თავიანთ ვალდებულებებს იმდენად, რამდენადაც ამას მოითხოვს მდგომარეობის სიმძაფრე, და განახორციელონ ღონისძიებანი იმ პირობით, რომ ეს ღონისძიებანი შეუთავსებელი არ იქნება საერთაშორისო სამართლით დაკისრებულ სხვა ვალდებულებებთან და მათ არ მოჰყვება დისკრიმინაცია მხოლოდ და მხოლოდ რასის, კანის ფერის, სქესის, ენის, რელიგიისა თუ სოციალური წარმოშობის საფუძველზე.”

23. 1994 წლის 3 მაისს, საქართველომ მოახდინა ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების დაცვის საერთაშორისო პაქტი, მუხლი 2.2: „ამ პაქტის მონაწილე სახლმწიფოები კისრულობენ ვალდებულებას უზრუნველყონ, რომ ამ პაქტით გამოცხადებული უფლებები განხორციელდება რაიმე დისკრიმინაციის გარეშე, როგორიცაა დისკრიმინაცია რასის, ფერის, სქესის, ენის, რელიგიის, პოლიტიკური თუ სხვა მრწამსის, ეროვნული თუ სოციალური წარმოშობის, ქონებრივი მდგომარეობის, დაბადებისა და სხვა გარემოებების გამო.

24. საქართველომ გაეროს რასობრივი დისკრიმინაციის ყოველგვარი ფორმის ლიკვიდაციის შესახებ კონვენციის რატიფიცირება მოახდინა 1999 წლის 22 ივნისს.

85 სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების დაცვის საერთაშორისო პაქტი, მუხლი 20.2: ყოველგვარი გამოსვლა ეროვნული, რასობრივი თუ რელიგიური შუღლის სასარგებლოდ, რაც დისკრიმინაციის, მტრობისა თუ ძალადობის წაქეზებაა, უნდა აიკრძალოს კანონით.

26. მუხლი 4: მონაწილე სახელმწიფოები გმობენ ყოველგვარ პროპაგანდას, აგრეთვე, ერთი რასის ან განსაზღვრული ფერის კანის ან ეთნიკური წარმოშობის მქონე ჯგუფის უპირატესობის იდეებზე დაფუძნებულ ორგანიზაციებს, რომლებიც ცდილობენ გაამართლონ ან წაახალისონ ნებისმიერ ფორმაში გამოხატული რასობრივი ზიზღი და დისკრიმინაცია, ვალდებულებას იღებენ დაუყოვნებლივ განახორციელონ ჯეროვანი ღონისძიებანი ასეთი წაქეზების და დისკრიმინაციის აქტების ამოსაძირკვად, ადამიანის უფლებათა დეკლარაციაში აღნიშნული პრინციპებისა და წინამდებარე კონვენციის მე-5 მუხლში მოცემული წესების მიხედვით, მათ შორის: ა) კანონით დასჯად ქმედებად აცხადებენ ისეთი იდეების გავრცელებას, რომლებიც ემყარება რასობრივ უპირატესობასა და ზიზღს, რასობრივი დისკრიმინაციის ყოველგვარ წაქეზებას და ასევე ძალადობის აქტებს ან წაქეზებას ისეთი აქტებისაკენ, რომლებიც მიმართულია ნებისმიერი რასისა და კანის ფერის ან ეთნიკური წარმოშობის მქონე ჯგუფის წინააღმდეგ, და ასევე ყოველგვარი დახმარების, მათ შორის ფინანსური დახმარების აღმოჩენას რასისტული ქმედებების მიზნით; ბ) აცხადებენ კანონსაწინააღმდეგოდ და კრძალავენ ორგანიზაციებს, და ასევე ორგანიზებულ და ყოველგვარ სხვა პროპაგანდისტულ საქმიანობას, რომლებიც წაახალისებენ რასობრივ დისკრიმინაციას და უბიძგებენ მისკენ, აღიარებენ დანაშაულად ასეთ ორგანიზაციებსა და ასეთ საქმიანობაში მონაწილეობას; გ) ნებას არ აძლევენ ნაციონალურ და სახელმწიფო მმართველობის ორგანოებს და სახელმწიფო დაწესებულებებს წაახალისონ ან წააქეზოს რასობრივი დისკრიმინაცია.

27 ევროპის საბჭოს ეროვნული უმცირესობების უფლებების დაცვის ექსპერტთა კომიტეტი, უმცირესობების ჩარჩო კონვენციის მე-4 მუხლის შესახებ საკონსულტაციო კომიტეტის პირველი და მეორე ციკლის შეფასებები, სტრასბურგი, 2006 წლის 15 თებერვალი. მაგალითისათვის, იხილეთ ალბანეთის, ბოსნიის და ჰერცეგოვინის შეფასებები.

28 ევროპის საბჭოს ეროვნული უმცირესობების უფლებების დაცვის ექსპერტთა კომიტეტი, უმცირესობების ჩარჩო კონვენციის მე-4 მუხლის შესახებ საკონსულტაციო კომიტეტის აზერბაიჯანის და ხორვატიის შეფასებები

29 იხილეთ I4. შიდა კანონმდებლობა.

30 საქართველოს სახალხო დამცველის შესახებ ორგანული კანონი, №230, 1996 წლის 16 მაისი.

31 იხილეთ ზემოთ II.2 საკონსულტაციო მექანიზმები და სპეციალიზირებული ორგანოები.

32 იხილეთ ზემოთ II.2 საკონსულტაციო მექანიზმები და სპეციალიზირებული ორგანოები.

1. სოციალური ინტერაქცია

საკანონმდებლო ბაზა

საქართველოს კონსტიტუციის 34.1-ე მუხლის თანახმად, „სახელმწიფო ხელს უწყობს კულტურის განვითარებას, კულტურულ ცხოვრებაში მოქალაქეთა შეუზღუდავ მონაწილეობას, კულტურული თვითმყოფადობის გამოვლინებასა და გამდიდრებას, ეროვნულ და ზოგადსაკაცობრიო ღირებულებათა აღიარებას და საერთაშორისო კულტურულ ურთიერთობათა გაღრმავებას“. 34.2-ე მუხლი კი საქართველოს ყველა მოქალაქეს ავალდებულებს დაიცვას და შეინარჩუნოს კულტურული მემკვიდრეობა. კულტურულ მემკვიდრეობას სახელმწიფო კანონმდებლობა იცავს.

საქართველოს მოქალაქეების სოციალური ინტერაქცია განსაზღვრულია საქართველოს კონსტიტუციის 22-ე მუხლით, რომელიც აღიარებს გადაადგილებისა და საცხოვრებელი ადგილის შერჩევის თავისუფლებას საქართველოს ტერიტორიაზე კანონიერად მყოფი ყველა პირისათვის. 1996 წელს ე.წ. „ჩაწერის“ სოციალისტური სისტემა და საცხოვრებლის სავალდებულო რეგისტრაცია გაუქმდა.

საქართველოს ყველა მოქალაქეს ენიჭება მშობლიური ენის პირად და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში გამოყენების და საკუთარი კულტურის ყოველგვარი ჩარევის გარეშე განვითარების უფლება (კონსტიტუციის 38-ე მუხლი),აღმსარებლობისა და რელიგიური სიმბოლოების გამოყენების უფლება (მე-19 მუხლი). „სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლების შესახებ“ კანონი (2004 წლის 24 ივნისი, №220) აღიარებს და იცავს ნებისმიერი ადამიანის გამოხატვის თავისუფლებას (მუხლი 3). ეს ასევე გულისხმობს ნებისმიერი ენისა და ანბანის გამოყენების უფლებას.

2. სოციალური და კულტურათაშორისი ინტერაქცია

კვლევისა და ფოკუს ჯგუფების შედეგების თანახმად, ქართულ საზოგადოებაში ეროვნული უმცირესობების ინტეგრაციის ხელისშემშლელი ძირითადი ფაქტორი ენობრივი ბარიერია, განსაკუთრებით, ეროვნული უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში.

ქვემო ქართლში, არაქართველი რესპოდენტების მხოლოდ 16%25-მა თქვა, რომ ფლობს ქართულს, ხოლო სამცხე-ჯავახეთში ეს მაჩვენებელი 25%25-ს უტოლდება. იმათგან, ვინც არ იცის ქართული ენა (83.1%25 ქვემო ქართლში, 74.5%25 სამცხეჯავახეთში) აცხადებს, რომ ეს მათ გარკვეულ პრობლემებს უქმნის რაიონს გარეთ გასვლის შემთხვევაში. ეს მეტყველებს იმაზე, რომ ენის არ ცოდნამ და მასთან დაკავშირებულმა დისკომფორტმა შეიძლება გარკვეული ბარიერები შექმნას გადაადგილებისა და სხვადასხვა ეთნიკურ ჯგუფებთან სოციალური ინტერაქციისათვის. საკუთარ მშობლიურ რაიონებშიც კი, თემები ძირითად მხოლოდ ერთ ენას ფლობენ - იმ რესპოდენტთა რაოდენობა, რომლებიც თავიანთ მეზობლებთან და მეგობრებთან ძირითადად სომხურ (სამცხე-ჯავახეთში) და აზერბაიჯანულ ენებზე (ქვემო ქართლში) ურთიერთობენ, თითქმის უტოლდება ამ ეთნიკური ჯგუფების პროპორციას ხსენებულ რეგიონებში. ეთნიკურად „დახურული“ სამეზობლოები ბუნებრივად ზღუდავენ ინტეგრაციის შესაძლებლობებს და ხელს უწყობენ ეჭვისა და უნდობლობის ჩამოყალიბებას. „კავკასიური ინსტიტუტისა“ და გერმანიის ტექნიკური თანამშრომლობის ორგანიზაციის მიერ ჩატარებული კვლევის შედეგების თანახმად, ქვემო ქართლის აზერბაიჯანელი მაცხოვრებლები იმედგაცრუებას გამოხატავდნენ ქართველებთან დიალოგიდან „გამორიყვის“ გამო. ეს ასევე განპირობებულია რუსულის, როგორც ეთნოსშორისი კომუნიკაციის ენის, ფუნქციის დაკარგვით. იგივე კვლევის თანახმად, ეთნიკური ქართველები ასევე იმედგაცრუებულნი იყვნენ აზერბაიჯანელების მიმართ, რადგან სახელმწიფოს დამოუკიდებლობის გამოცხადებიდან 10 წლისშემდეგაც, მათ ვერ ისწავლეს ქართული ენა¹.

თბილისში ამ მხრივ არსებული სიტუაცია შესამჩნევად განსხვავდება, რაც უფრო მჭიდრო ურბანული გარემოთი და მრავალი ეთნოსის თანაცხოვრების მრავალსაუკუნოვანი გამოცდილებით არის განპირობებული. ენის საკითხები შედარებით ნაკლებად მტკივნეულია სხვა რეგიონებში მაცხოვრებელი ეროვნული უმცირესობებისათვის. მათი რაოდენობა ამ რეგიონებში ძალიან მცირეა და მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი მათგანი ინარჩუნებს თავიანთ მშობლიურ ენას, ისინი მაინც ძირითადად ქართულ ენაზე მეტყველებენ. ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენელი ზოგიერი რესპოდენტი - ქურთები/იეზიდები, ბელორუსები, პოლონელები, ებრაელები, ოსები, ბერძნები - ქართულ ენას ოჯახში ძირითად საკომუნიკაციო ენად იყენებს.

ქვემოთ მოცემული ცხრილი გვიჩვენებს, რომ ქართული ენის ფლობა ქვემო ქართლსა და სამცხე-ჯავახეთში ასაკობრივი ჯფუფების მიხედვით არათანაბრად არის გადანაწილებული. როგორც წესი, ახალგაზრდების (18-25 წელი) მცირე ნაწილი საუბრობს ქართულად, თუმცა გაცილებით მაღალია ქართული ენის მცოდნეთა რაოდენობა 26-30 წლის ადამიანებში. ეს მიუთითებს იმაზე, რომ ქართულ ენაზე მოსაუბრეებთან სოციალიზაციის პროცესი ცოტა მოგვიანებით იწყება, ვინაიდან ახალგაზრდები ხშირად ტოვებენ მშობლიურ რეგიონს.

გერმანიის ტექნიკური თანამშრომლობის ორგანიზაციის და „კავკასიური ინსტიტუტის“ კვლევის თანახმად, სახელმწიფო ენის ცუდად ცოდნა ძირითადად მისი სწავლის შესაძლებლობების ნაკლებობით აიხსნება. ქვემო ქართლის ერთერთმა რესპოდენტმა განაცხადა, რომ ხალხი აცნობიერებს ქართული ენის სწავლის საჭიროებას, განსაკუთრებით სამუშაოს პოვნასთან დაკავშირებით და ამიტომაც უკვე უფრო და უფრო მეტ მშობელს მიჰყავს ბავშვები ქართულ სკოლებში².

თუმცა არსებობს იმის ეჭვი, რომ ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლებს მაინც უსამართლოდ ეპყრობიან სამუშაოს ძიებისას, ან კანონიერი სახელმწიფო მომსახურეობის მოთხოვნის დროს მიუხედავად იმისა, რომ საუბრობენ ქართულად. ეს აღნიშნული იყო ქვემო ქართლში უმცირესობების მიერ პოლიციაში და ადგილობრივ მმართველობაში სამუშაოს ძიებისა და მიწის განაწილების პროცესებთან მიმართებაში³. იგივე ეჭვები არსებობს სამცხე-ჯავახეთში, რეგიონში, რომელიც დიდი ხნის განმავლობაში ფიზიკურად და მენტალურად იყო მოწყვეტილი ქვეყანას, როგორც გეოგრაფიული მდებარეობის, ისე რეგიონში რუსული სამხედრო ბაზის განლაგების გამო⁴. ფოკუს ჯგუფის ერთ-ერთმა წევრმა, სომხურ მოსახლეობასთან საქართველოს შინაგან საქმეთა მინისტრის წარმომადგენელმა სამცხე-ჯავახეთში, აღნიშნა რომ პრაქტიკაში ქართული ენის ცოდნის მოთხოვნები ხშირად მსუბუქდება ეროვნული უმცირესობების სამსახურში დაქირავების ფასილიტაციის მიზნით. დაჩაგრულობის შეგრძნება შეიძლება გააქარწყლოს სახელმწიფო მართვის ეფექტურობისა და გამჭვირვალობის გაზრდამ, მაგრამ ასევე ეროვნული უმცირესობების უფრო ეფექტურმა ჩართვამ ადგილობრივ თვითმმართველობაში, სათემო პოლიტიკაში და თემებსა და სამართალდამცავ ორგანოებს შორის კომუნიკაციის ხელშეწყობამ. პოლიტიკური შუღლის ენა და სტერეოტიპები ჯერ კიდევ არსებობს საქართველოში, რაც აშკარად არ უწყობს ხელს ამ ეჭვების გაქარვებას. საბედნიეროდ, ყოველივე ამას არასამთავრობო სექტორიც და პოლიტიკოსებიც უფრო და უფრო ერიდებიან⁵. არსებული პრობლემების მიუხედავად, კვლევის შედეგების თანახმად, ქვემო ქართლის და სამცხე-ჯავახეთის არა ქართველი მოსახლეობის 90%25 თავიანთ მომავალს უახლოესი 5 წლის განმავლობაში საქართველოს უკავშირებს. ქვემო ქართლში მცხოვრები აზერბაიჯანელების 98%25 და სამცხე-ჯავახეთში მცხოვრები სომხების 80%25 საქართველოს საკუთარ სამშობლოდ განიხილავს. ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლები თვალს ადევნებენ ქართული მედია საშუალებებით მათ ენაზე გადმოცემულ საინფორმაციო გადაცემებს. ქართული ტელეპროგრამების სუბტიტრებით თარგმნა ერთდროულად ზრდის ინფორმაციის მიღების ხარისხს და ხელს უწყობს მოსმენის გზით ენის შესწავლას.

ქვემო ქართლის რესპოდენტთა 95.8%25 თვლის, რომ მათი რეგიონის პრობლემები არგანსხვავდება სხვა რეგიონების პრობლემებისაგან. იგივე მონაცემი სამცხე-ჯავახეთში 64.7%25-ს უტოლდება. ეს ნაწილობრივ სამცხე-ჯავახეთის შედარებით მეტი იზოლაციითაც შეიძლება აიხსნას. მეორეს მხრივ, სამცხე-ჯავახეთის მოსახლეობის მიერ ჩამოთვლილი ძირითადი პრობლემები (უმუშევრობა, გაუმართავი გზები და ცუდი სოციალური პირობები) შეიძლება ზოგადად არც კი განსხვავდებოდეს სხვა რეგიონების პრობლემებისგან, თუმცა მაინც გამოირჩევა სიღრმით, სხვა პერიფერიული მთიანი მხარეების მსგავსად.

რესპოდენტებს უნდა შეეფასებინათ ის ეთნიკური ჯგუფები, რომელთანაც ისინიისურვებდნენ ახლო ურთიერთობას. ბუნებრივია, რომ ქვემო ქართლის რესპოდენტებს სურთ, რომ აზერბაიჯანელები გახდნენ მათი ოჯახის წევრები, ხოლო სამცხე-ჯავახეთის სომეხ მოსახლეობას ოჯახის წევრად სომეხი ურჩევნია. თუმცა ორივე რეგიონში, ეთნიკური ქართველები რეიტინგით მეორე ადგილზე დგანან. რესპოდენტებმა რუსებსა და უკრაინელებს საშუალო შეფასება მისცეს. აფხაზების და ოსების, ისევე როგორც ამერიკელებისა და ევროპელების შეფასებაც თითქმის იგივეა.

აღსანიშნავია, რომ მთელი საქართველოს მასშტაბით რესპოდენტებს რუსებთან და უკრაინელებთან ინტერაქცია ურჩევნიათ. მათ ისურვებდნენ მეზობლებად, ბიზნეს პარტნიორებად, ქვეყნის მაცხოვრებლებად, სტუმრებად და ოჯახის წევრებად. ასევე აღსანიშნავია ქვემო ქართლის რეგიონში გამოკვეთილად დადებითი დამოკიდებულება ბერძნების მიმართ. მეგობრად, მეზობლად და თანამშრომლად ბერძნებს ისურვებდნენ, ამაში მათ მესამე ადგილი მიენიჭათ. საერთო მონაცემების თანახმად, ბერძნებიც და ებრაელებიც პოზიტიურად შეფასდნენ ყველა სახის ინტერაქციისათვის.

კვლევამ ასევე დაადგინა, რომ აფხაზების და ოსების მიმართ დამოკიდებულება უფრო პოზიტიურია, ვიდრე ნეგატიური, 1990-იანი წლების შეიარაღებული კონფლიქტების მიუხედავად.

უმრავლესობის წარმომადგენლებს არ გააჩნიათ ჩამოყალიბებული ხედვა უმცირესობების მომავლის შესახებ - 43%25 თვლის, რომ ისინი უნდა დარჩნენ საქართველოში და ჩაერთონ ქვეყნის პოლიტიკურ და სოციალურ ცხოვრებაში და იქონიონ კულტურული ავტონომია; 32%25 თვლის, რომ ისინი უნდა დარჩნენ საქართველოში და ასიმილირდნენ ქართულ სოციუმში; 6.1%25 ფიქრობს, რომ ეროვნული უმცირესობები უნდა განიდევნონ ქვეყნის ტერიტორიიდან. ეს ციფრები კიდევ ერთხელ მეტყველებს ქართული საზოგადოებისათვის ეროვნული უმცირესობების კულტურის, ტრადიციებისა და ყოველდღიური ცხოვრების, ისევე როგორც ქვეყნის განვითარებაში მათი წარსული, დღევანდელი და მომავალი როლის უკეთ გაცნობის საჭიროებას.

ცენტრალურმა და ადგილობრივმა ხელისუფლებამ მრავალი ნაბიჯი გადადგა ამ მიმართულებით, ძირითადად ახალგაზრდებზე აქცენტით (ახალგაზრდული ბანაკები, სპორტული შეჯიბრებები, სამხატვრო კონკურსები, და ა.შ.). მაგალითად, თბილისის მერიამ, კულტურის, სპორტისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტროსთან და საქართველოს სახალხო დამცველის აპარატთან თანამშრომლობით, ჩაატარა საქართველოში მცხოვრები ეროვნული უმცირესობების კულტურისა და ტრადიციების ფესტივალი⁶.

სიღრმისეული სოციოლოგიური კვლევის ჩატარება იქნება საჭირო მოგვიანებით, რათა შეფასდეს საზოგადოებაში არსებული მოსაზრებები, შეხედულებები და სხვადასხვა ეთნიკურ ჯგუფებს შორის ურთიერთობები, ისევე როგორც მათი თვით იდენტიფიკაციის ხასიათი.

______________________

1. გერმანიის ტექნიკური თანამშრომლობის ორგანიზაცია და მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტი, ენასთან და განათლებასთან დაკავშირებული კონფლიქტების შესაძლებლობა ქვემო ქართლის რეგიონში, თბილისი-მარნეული-გარდაბანი, 2006 წ. გვ. 10-11.

2 გერმანიის ტექნიკური თანამშრომლობის ორგანიზაცია და მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტი, ენასთან და განათლებასთან დაკავშირებული კონფლიქტების შესაძლებლობა ქვემო ქართლის რეგიონში, თბილისი-მარნეული-გარდაბანი, 2006 წ. გვ.12.

3. გერმანიის ტექნიკური თანამშრომლობის ორგანიზაცია და მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტი, ენასთან და განათლებასთან დაკავშირებული კონფლიქტების შესაძლებლობა ქვემო ქართლის რეგიონში, თბილისი-მარნეული-გარდაბანი, 2006 წ. გვ. 9-10.

4. იხილეთ I.3. ძირითადად ეროვნული უმცირესობების მიერ დასახლებული რეგიონები.

5.2007 წლის 14 აპრილს, არასამთავრობო ორგანიზაცია “მრავალეროვანი საქართველო”-მ გააკრიტიკა საქართველოს პარლამენტის წევრი- ბესო ჯუღელი, პარლამენტში მყოფი სომეხი ეროვნების წარმომადგენლების მიმართ შეურაწხმყოფელი გამოთქმების გამო. (2007 წლის 15 აპრილი, სივილ ჯორჯია <http://www.civil.ge/eng/article.php?id=14954>). ასევე გაკრიტიკდა პარლამენტის წევრი ბეჟან გუნავა, 2007 წლის 21 ივნისს, საპარლამენტო სესიაზე მესხების წინააღმდეგ შუღლის ენის გამოყენებისათვის (1944 წელს გადასახლებული ადამიანების შთამომავლები) (სივილ ჯორჯია, 2007 წლის 21 ივნისი <http://www.civil.ge/eng/article.php?id=15316>)

6.ქვემოთ იხილეთ თავი VII. მედია

საქართველო ეროვნული უმცირესობების განათლების უფლებებთან დაკავშირებული რამოდენიმე საერთაშორისო კონვენციის წევრია:

განათლების შესახებ საქართველოს კანონმდებლობა და პოლიტიკა მნიშვნელოვნად განვითარდა 2004 წელს დაწყებული განათლების რეფორმის შედეგად. რეფორმის მიზანია საკანონმდებლო ბაზის განვითარება, კორუფციის წინააღმდეგ ბრძოლა, სასწავლო პროგრამის მოწესრიგება და ევროპული სტანდარტების დანერგვა, საგანმანათლებლო სისტემის ჰარმონიზაცია, სკოლების ინფრასტრუქტურის რეაბილიტაცია და სასწავლო გარემოს განვითარება ინკლუზიური სწავლების ფორმისათვის.

განათლების სისტემასთან რესპონდენტთა 41.1%25-ია დაკავშირებული, რომლებიც ან თავად არიან მასში ჩართული ან ჰყავთ საგანმანათლებლო სისტემასთან დაკავშირებული ახლო ნათესავი. რესპონდენტების უმეტესობა არის მოსწავლის მშობელი (რესპონდენტების 50%25 აცხადებს, რომ მისი შვილი ან შვილები სწავლობენ საბავშვო ბაღში, სკოლაში ან უმაღლეს სასწავლებელში). ქვემო ქართლში რესპოდენტების 48.2%25-ის და სამცხე-ჯავახეთში 44.2%25-ის შვილები სწავლობენ სასწავლო დაწესებულებებში. მათგან, ვისაც არ აქვს შეხება განათლების სისტემასთან, ძალიან მცირე ნაწილი აცხადებს, რომ ჰყავთ სასკოლო ასაკის შვილები, რომლებიც არ დადიან სკოლაში. ძალიან იშვიათია სკოლამდელი ასაკის ბავშვების წილი, რომლებიც არ დადიან საბავშვო ბაღში - 3.1%25. ეს მაჩვენებელი სამცხე-ჯავახეთში 10.4%25-ს და ქვემო ქართლში 1.1%25-ს უტოლდება. ზოგადად, რესპონდენტები მაღალი ქულებით აფასებენ განათლებას: საბავშვო ბაღიდან უნივერსიტეტამდე, განათლების ყველა ეტაპი შეფასებულია 3.7-დან 4 ქულამდე, შეფასების 4 ქულიან შკალაზე. როგორც აქამდე აღვნიშნეთ, სხვადასხვა მონაცემების თანახმად, ქვემო ქართლის რესპოდენტთათვის განათლებას განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს. ეს ფაქტი მეტად მნიშვნელოვანს ხდის ეროვნული უმცირესობებისათვის განათლების ხელმისაწვდომობის შესწავლას. ქვეყნის დანარჩენი მოსახლეობისათვის განათლების ხელმისაწვდომობისაგან თუნდაც მცირე განსხვავება პროპორციულად იმოქმედებს იზოლირების, სეგრეგაციის ან დისკრიმინაციის გრძნობის ჩამოყალიბებაზე ეროვნულ უმცირესობებში.

1. დაწყებითი და საშუალო განათლება

ზოგადი განათლების შესახებ კანონის⁴ 35.3-ე მუხლის თანახმად, დაწყებითი საშუალო განათლება უფასო და სავალდებულოა.

კონსტიტუციის 35.2-ე მუხლის თანახმად, სახელმწიფო იღებს ვალდებულებას “უზრუნველყოს საგანმანათლებლო პროგრამების შესაბამისობა საერთაშორისო წესებსა და სტანდარტებთან”. ეს მუხლი მიზნად ისახავს საქართველოს საგანმანათლებლო სტანდარტები და მეთოდები გახადოს მაქსიმალურად ხელმისაწვდომი. ეს ნათლად გამოვლინდა 2004 წელს დაწყებულ საგანმანათლებლო რეფორმაში. ამ რეფორმის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი მიზანია საქართველოს საგანმანათლებლო სისტემა ჰარმონიზაციაში მოვიდეს ევროპულ სტანდარტებთან და ასევე გზა გაუკვალოს კრედიტების ევროპულ სისტემას⁵. ეს მუხლი ასევე აძლიერებს საერთაშორისო სამართლისადმი პატივისცემას. იგი წარმოადგენს ვალდებულებას შემდგომში ეს პრინციპები და წესები აისახოს ეროვნულ უმცირესობათა საგანმანათლებლო სტანდარტებზე.

ანტიდისკრიმინაცია

საქართველოს კონსტიტუციის 35.1-ე მუხლი იცავს მოქალაქის უფლებას მიიღოს განათლება და აირჩიოს განათლების ფორმა. ზოგადი განათლების შესახებ კანონის 4.2.-ე მუხლის „ა“ პუნქტი ადასტურებს განათლების მიღების უფლებას და მის „თანასწორად ხელმისაწვდომობას“, მათ შორის ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენელთათვისაც.

ზოგადი განათლების შესახებ კანონის მე-18.3 და მე-18.5 მუხლები კრძალავს პირდაპირ და არაპირდაპირ დისკრიმინაციას. ზოგადი განათლების შესახებ კანონში ჩადებულია სპეციალური ანტიდისკრიმინაციული დებულებები, რომლებიც ეხება სკოლის რესურსების გამოყენებას და სკოლის შიდა განაწესს. სკოლის განაწესთან დაკავშირებული დავის შემთხვევაში, მტკიცების ტვირთი გადადის „შეზღუდვების ინიციატორზე“. ეს დებულება განსაკუთრებით იცავს უმცირესობებს: მაგალითად, თუ უმცირესობის წარმომადგენელი მოსწავლის მშობელი სკოლის განაწესში აღმოაჩენს დისკრიმინაციას, სკოლა ვალდებულია ამტკიცოს საპირისპირო. თუმცა კვლევითმა ჯგუფმა ვერ შეძლო მოეპოვებინა ინფორმაცია მსგავსი პრეცედენტის არსებობის შესახებ.

ეროვნული უმცირესობების უფლება მშობლიურ ენაზე სწავლის და განათლების შესახებ

ჩარჩო კონვენციის 13-ე მუხლი იცავს ეროვნულ უმცირესობათა უფლებასწარმართონ თავისი პირადი განათლება და სწავლება, სახელმწიფოს მხრიდან ფინანსური ვალდებულების გარეშე. 14-ე მუხლი უმცირესობათა წარმომადგენელ ყველა ადამიანს უდგენს უფლებას ისწავლონ მათი მშობლიური ენა. იგივე მუხლი ავალდებულებს სახელმწიფოს მისი საგანმანათლებლო სისტემის ფარგლებში, უზრუნველყოს უმცირესობათა წარმომადგენელთათვის მათი მშობლიური ენის ან მშობლიურ ენაზე სწავლების ხელმისაწვდომობა, უმცირესობებით ტრადიციულად და კომპაქტურად დასახლებულ რეგიონებში. თუმცა იგივე მუხლი აკონკრეტებს, რომ მსგავსი პრაქტიკა ზიანს არ უნდა აყენებდეს სახელმწიფო ენის სწავლებას. ზოგადი განათლების შესახებ კანონის 4.1-ე მუხლის შესაბამისად, ქართული არის სწავლების ოფიციალური ენა - გარდა აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკისა, სადაც სწავლების ენები ქართული და აფხაზურია. მუხლი 4.3-ე ეხება საქართველოს იმ მოქალაქეებს, „რომელთა მშობლიური ენა არ არის ქართული”. ეს მუხლი ეროვნულ უმცირესობებს უფლებას ანიჭებს მიიღონ “სრული ზოგადი განათლება მათ მშობლიურ ენაზე“.

კერძო საგანმანათლებლო ინსტიტუტი შეიძლება დაფუძნდეს იურიდიულ პირად, საქართველოს საჯარო სამართლის იურიდიული პირის შესახებ კანონის შესაბამისად⁶ (ზოგადი განათლების შესახებ კანონის 31 მუხლი). საჭირო ლიცენზიებსა და აკრედიტაციას გასცემს განათლების სამინისტრო (ზოგადი განათლების შესახებ კანონის 26.1-ე მუხლის „თ“ პუნქტი) 31-ე მუხლის პროცედურების შესაბამისად და 32-ე⁷ მუხლში დათქმული კრიტერიუმების გათვალისწინებით. კერძო სკოლებს უფლება აქვთ დაფინანსება მიიღონ საჯარო ფონდებიდან (მუხლი 31.6).

მშობლიურ ენაზე განათლების უფლება რეალიზდება საჯარო სკოლებში უმცირესობათა ენების სწავლებით (ძირითადად სომხური, აზერბაიჯანული და რუსული). ასეთი სკოლები არსებობდა საბჭოთა კავშირის დროს და დღესაც რჩება საგანმანათლებლო სისტემის ნაწილად. ეს ჩარჩო კონვენციის 14-ე მუხლის მინიმალურ მოთხოვნებსაც სცდება. 1990 წლის შემდეგ მოსწავლეთა რიცხვი არაქართულ სკოლებში მიგრაციის გამო შემცირდა. განათლების სამინისტრო აცხადებს, რომ ამჟამად 50 ათასი მოსწავლე სწავლობს სომხურ და აზერბაიჯანულ სკოლებში⁸.

კანონის მე-5 მუხლით (პუნქტი 4) ეროვნული სასწავლო გეგმის შესრულება სავალდებულოა ყველა ზოგადსაგანმანათლებლო დაწესებულებისათვის. საქართველოს განათლების სამინისტროს 2006 წლის 28 სექტემბრის №848 ბრძანებით, განათლების სამინისტროს მიერ დამტკიცებული ეროვნული სასწავლო გეგმის ფარგლებში, სკოლებს აქვთ უფლება ეროვნული სასწავლო პროგრამით დადგენილ სავალდებულო საგნებზე გადაანაწილონ სასწავლო საათების 25%25. ყოველ კლასს შეიძლება წარედგინოს დამატებითი (ფაკულტეტური) საგნები⁹. მე-4 მუხლი ასევე ითვალისწინებს სახელმწიფო ენის სავალდებულო სწავლებას არაქართულენოვან სკოლებში, ჩარჩო კონვენციის მე-14 მუხლის შესაბამისად. ქართული ლიტერატურა, ისტორია და გეოგრაფია უნდა ისწავლებოდეს ქართულ ენაზე. ამ ვალდებულებამ გარკვეული კრიტიკა გამოიწვია ეროვნული უმცირესობების ზოგიერთი წარმომადგენლის მხრიდან: ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენელი მასწავლებლების ნაწილი, რომლებიც სათანადოდ ვერ ფლობენქართულ ენას საიმისოდ, რომ ეს საგნები ქართულად ასწავლონ, შიშობს, რომ მათ სამუშაო ადგილზე ეთნიკური ქართველებით ჩაანაცვლებენ. კომპენსაციის სისტემისარ არსებობის პირობებში, არსებობს ეჭვი, რომ ამან შეიძლება ამ მასწავლებლების ირიბი დისკრიმინაცია განაპირობოს¹⁰. თუმცა კვლევით ჯგუფს არ შეხვედრია არც ერთი ასეთი შემთხვევა სამიზნე ჯგუფების კვლევის დროს. სამცხე-ჯავახეთსა და ქვემო ქართლში ხორციელდება ეუთოს მიერ მხარდაჭერილი პროგრამები, რომლებიც ხელს უწყობს მშობლიური ენების სწავლებას. პროგრამები ითვალისწინებს მასწავლებელთა ტრენინგს და შესაბამისი სტანდარტების შემუშავებას.

განათლების ფინანსური ხელმისაწვდომობა

2004 წელს დაწყებული რეფორმის შედეგად საქართველოს განათლების სისტემაში შეიცვალა სწავლის დაფინანსების პრინციპი ვაუჩერული, მოსწავლეზე ორიენტირებული სისტემით. ყველა სკოლას საჯაროსა თუ კერძოს, ქართულსა თუ არაქართულს თითო მოსწავლეზე ერთი ვაუჩერი გამოეყოფა. ეს პრინციპი დაცულია ზოგადი განათლების შესახებ კანონის 22-ე და 51-ე მუხლებით. ეს დაფინანსება ძალაშია 12 წლიანი სასკოლო განათლების განმავლობაში, როგორც აღნიშნულია 22.1-ე მუხლში. მაგრამ 23-ე მუხლი ახანგრძლივებს შესაძლო დაფინანსებას იმ მოსწავლეთათვის, რომლებიც 12-წლიანი ზოგადი განათლების შემდეგ ვერ ფლობენ საჭირო მინიმალურ აკადემიურ სტანდარტებს. ამ მუხლის 7-ე პუნქტის თანახმად, ზოგადი განათლების დაფინანსება უზრუნველყოფილია საქართველოს მოქალაქეებისთვის. საქართველოში მცხოვრებ უცხოელ და მოქალაქეობის არმქონე პირთა განათლების უფლება რეგულირდება იმ საერთაშორისო ხელშეკრულებების და შეთანხმებების საფუძველზე, რომლებშიც მონაწილეობს საქართველო. თუ საქართველოში მცხოვრები სხვა ქვეყნის მოქალაქის განათლების უფლება არ რეგულირდება საერთაშორისო ხელშეკრულების ან შეთანხმების მიხედვით, სახელმწიფო აფინანსებს თანამონაწილეობის პრინციპით¹¹.

22.3-ე მუხლი ითვალისწინებს გაზრდილი ვაუჩერების გაცემას გადაუდებელი საჭიროების საფუძველზე (ფინანსური მდგომარეობა, სკოლასთან ახლოსსაცხოვრებლად გადმოსვლა და ა.შ.). განათლების სამინისტრო ითვალისწინებს რა სკოლის მოსწავლის საშუალო ფინანსურ მდგომარეობას გასცემს ვაუჩერს 220 ლარის ოდენობით, სოფლებში 330 ლარის ოდენობით და მთიან რეგიონებში 396 ლარის ოდენობით¹².

ზოგადი განათლების შესახებ კანონის თანახმად, ყოველ მოსწავლეს აქვს უფლება მშობლიურ ენაზე მიიღოს განათლება მისი საცხოვრებელი ადგილის მიხედვით. არაქართულენოვანი სკოლები ფუნქციონირებენ იმ რეგიონებში, სადაც მინიმუმ სამი მოსწავლე მაინც იქნება დაწყებით დონეზე, ექვსი - საბაზისო საფეხურზე და/ან 21 მოსწავლე საშუალო დონეზე¹³. იმ შემთხვევაში თუ არაქართულენოვანი სკოლა ახლოს არ მდებარეობს, მოსწავლე შეიძლება მიღებულ იქნას ტერიტორიულად ახლოს მდებარე სკოლაში. ამ მუხლის განხორციელებამოითხოვს ვაუჩერების გაზრდილ რესურსს. დამატებითი დაფინანსება უნდადაამტკიცოს განათლების სამინისტრომ, როგორც სპეციალიზირებული პროგრამა. არც ერთ რესპონდენტს არ განუცხადებია, რომ ჰყავს სკოლის ასაკის შვილები, რომლებიც ვერ იღებენ განათლებას ფინანსური პრობლემების გამო.

საგანმანათლებლო სისტემის ჰარმონიზაცია და სახელმწიფო ენის სწავლება არაქართულენოვანი სკოლების მოსწავლეები ქართული ენის სრულფასოვანი სწავლის ნაკლებობას განიცდიან, განსაკუთრებით კი ეთნიკური უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში. ენობრივი პრობლემების გამო, ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენელი აბიტურიენტებისათვის უმაღლესი განათლება ხშირად ხელმიუწვდომელია¹⁴. ეს ფაქტორი ხელს უშლის ეროვნული უმცირესობების თემთა შორის სოციალურ ინტერაქციას და საჯარო სტრუქტურებსა და კერძო კომპანიებში სამსახურის პოვნას (რაც ზოგჯერ შრომითი მიგრაციის გამომწვევი მიზეზია), ქვეყნის სოციალურ, პოლიტიკურ, ეკონომიკურ ცხოვრებაში მონაწილეობასა და ზოგადად, ინტეგრაციას. ეს ფენომენი შეიძლება აიხსნას რამოდენიმე ფაქტორით. საბჭოთა კავშირის პერიოდში, ქართული ენა ზედაპირულად ისწავლებოდა ეთნიკური უმცირესობების სკოლებში და ქართულის ცოდნა, რუსულისგან განსხვავებით, არ იყო მნიშვნელოვანი. საბჭოთა კავშირის დაშლის შედეგად წარმოშობილმა მძიმე კრიზისმა და დამოუკიდებლობის პირველმა მშფოთვარე წლებმა დაიცვა საგანმანათლებლო ინსტიტუტები პრობლემებისაგან¹⁵. გარდა ამისა, ამ პერიოდში ქართულენოვან და უმცირესობათა ენების სკოლების პროგრამებს შორის გაჩნდა განსხვავება/უფსკრული. არაქართულენოვანი სკოლები სახელმძღვანელოებით თავიანთი ეთნიკური წარმომავლობის მეზობელი ქვეყნებიდან მარაგდებოდნენ. არაქართულენოვან სკოლებში ხშირად ქართული ენის კვალიფიცირებული მასწავლებლების ნაკლებობაა. ქართული ენის წიგნები, რომლებიც გამოიყენებოდა სახელმწიფო ენის სასწავლებლად, ასევე მოძველდა და აღარ შეესაბამება განათლების რეფორმის ახალ საგანმანათლებლო სტანდარტებს. კვლევის შედეგები აჩვენებს, რომ ეროვნული უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში საზოგადოება კვლავ ერთ ენოვანია, რაც ახალგაზრდობისათვის ქართულ ენაში პრაქტიკის მიღებისა და გაწაფვის შანსებს ამცირებს¹⁶.

საგანმანათლებლო რეფორმა ასევე ითვალისწინებს არაქართული და ქართული სკოლების ჰარმონიზაციას პროგრამებისა და სწავლების მეთოდების კუთხით:

განათლების სამინისტრომ სკოლებში განახორციელა რიგი პროგრამებისა, რომლებიც მიმართულია ქართული ენის სწავლების გაძლიერებისაკენ:

ინტეგრაციის პროგრამებზე განათლების სამინისტრო ყოველწლიურად, დაახლოებით, 2 მლნ ლარს ხარჯავს, რომლის 15%25 საერთაშორისო და 85%25 სახელმწიფო ბიუჯეტის წყაროებიდან ივსება.

ქართული ენის სწავლების სტანდარტების და სახელმძღვანელოების ჰარმონიზაციის ეფექტი რთული შესაფასებელია, ვინაიდან პროცესი ახალიდაწყებულია. თუმცა, რამოდენიმე კვლევამ მრავალი ხარვეზი გამოავლინა: ახალი სახელმძღვანელოები ვიზუალურად კარგად არ არის გაფორმებული, რთული გასაგებია მეორე ენის შესწავლის მეთოდოლოგია; უმცირესობათა გარემოში მყოფი მასწავლებელი იშვიათად საუბრობს უმცირესობათა ენაზე და შესაბამისად კომუნიკაცია მოსწავლეებსა და მასწავლებლებს შორის შეუძლებელია; მასწავლებელთა გადამზადებამ ვერ შეძლო შეევსო ქართულის, როგორც მეორე ენის, მცოდნე კვალიფიციური მასწავლებლების დეფიციტი¹⁹. იგივე კვლევებმა ცხადყო, რომ ქართული ენის სწავლების პროგრამებმა არაქართულენოვან სკოლებში უკმაყოფილება გააჩინა ეროვნულ უმცირესობებს შორის: ზოგ შემთხვევაში, სკოლაში ქართული ენის სავალდებულო სწავლება უმცირესობათა მხრიდან აღიქმება, როგორც ასიმილაციის მცდელობა და საფრთხე მათი თვითმყოფადობისადმი. მიუხედავად ამისა, უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში კვლავ შეინიშნება ახალგაზრდების მხრიდან ქართული ენის შესწავლის მზარდი ინტერესი. განათლების რეფორმის მიმდინარეობის პარალელურად, სასარგებლო იქნებოდა ინტენსიური ინფორმაციული კამპანიები უმცირესობათა წარმომადგენლების დასარწმუნებლად განათლების რეფორმის პოზიტიურ მიზნებში.

მრავალფეროვნება და ინტერკულტურული ურთიერთობები განათლების სფეროში ჩარჩო კონვენციის 12-ე მუხლი მონაწილე სახელმწიფოებისათვის აწესებს ვალდებულებას მხარი დაუჭიროს, „ეროვნულ უმცირესობათა და უმრავლესობათა კულტურას, ისტორიას, ენას და რელიგიას“, უზრუნველყოფილი იქნას „შესაძლებლობები მასწავლებლის გადამზადებისთვის და სახელმძღვანელოების ხელმისაწვდომობისათვის, ხელშეწყობა გაეწიოს სხვადასხვა თემის წარმომადგენელ მასწავლებელთა და სტუდენტთა კომუნიკაციებს” და მოხდეს“ თანასწორი შესაძლებლობების ხელშეწყობა ეროვნული უმცირესობებისათვის განათლების ყველა საფეხურის ხელმისაწვდომობისათვის“.

ანტიდისკრიმინაციული პუნქტების გარდა, კანონი ზოგადი განათლების შესახებ მოიცავს ეთნიკური შუღლის, რწმენის იძულებით შეცვლისა და ასიმილაციის წინააღმდეგ მრავალ დებულებას: მუხლი 8.3-ე უფლებას აძლევს სკოლის შიდა განაწესში აისახოს დებულებები, რომელიც „ეთნიკური და რელიგიური შუღლის წარმოქმნის“ პრევენციას მოახდენს. კანონის მე-13 მუხლი²⁰ ასევე კრძალავს რელიგიურ პროზელიტიზმს. კანონის 13.6-ე მუხლით სკოლებს ასევე მოეთხოვებათ „დააკვირდნენ და ხელი შეუწყონ ტოლერანტობისა და ორმხრივი პატივისცემის განვითარებას მოსწავლეთა, მშობელთა და მასწავლებელთა შორის განურჩევლად მათი სოციალური, ეთნიკური, რელიგიური და ენობრივი კუთვნილებისა.“ კანონი ზოგადი განათლების შესახებ მოიცავს ეროვნულ უმცირესობას მიკუთვნებული ადამიანების იდენტობის პატივისცემასთან დაკავშირებულ დებულებებს: მუხლი 13.7-ე იცავს სკოლაში მშობლიური ენის გამოყენების და ინდივიდუალურად ან კოლექტიურად კულტურული ღირებულებების დაცვის და გამოხატვის უფლებას.

მე-18 მუხლი იცავს რწმენის თავისუფლებას და იმ მოქმედებების თავისუფლებას, რომელიც ეწინააღმდეგება ვინმეს რელიგიურ ღირებულებებს. იგივე მუხლი არეგულირებს საჯარო სკოლებიდან რელიგიური სიმბოლოების მოხსნას, მაგრამ მოსწავლეებს უტოვებს უფლებას დაკავდნენ რელიგიური საკითხებით თავისუფალ დროს. შემდგომი მონიტორინგი უკეთესად შეაფასებდა დებულების შესრულებას, განსაკუთრებით რელიგიურ სიმბოლოებთან და რელიგიის გაკვეთილებთან დაკავშირებით.

რეგიონებსა და თემებს შორის საგანმანათლებლო სფეროში ურთიერთობების გააქტიურების მიზნით განათლების სამინისტრომ 2005 წელს სკოლების პარტნიორობის პროგრამა წამოიწყო. ეს პროგრამა მოიცავს პროექტების კონკურსს, რომელიც საშუალებას აძლევს უმცირესობისა და უმრავლესობის წარმომადგენელ მოსწავლეებსა და მასწავლებლებს დაამყარონ ახლო ურთიერთობა და გაეცნონ ერთმანეთის კულტურასა და ტრადიციებს. 2005-2006 წლებში პროგრამაში მონაწილეობდნენ წალკის, თერჯოლის, მარნეულის, ბოლნისის, თბილისის, ახალგორის, ახალციხის, ჩხოროწყუს, ლაგოდეხის, გარდაბნის, აბაშის, ახალქალაქის, ქობულეთის, დმანისის, ხელვაჩაურის, ქუთაისის, ხონის, ნინოწმინდის, საგარეჯოს, წყალტუბოს რაიონები.

სხვა

2005 წლიდან განათლების სამინისტრო ახორციელებს სასწავლო პროცესის ინფორმაციული ტექნოლოგიებით აღჭურვის წარმატებულ პროგრამას, რომელიც ვრცელდება უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში მდებარე ყველა სკოლაზე, მათ შორის არაქართულენოვან სკოლებზე.

1. უმაღლესი განათლება

უმაღლესი განათლება რეგულირდება უმაღლესი განათლების შესახებ კანონის მიხედვით²¹.

უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულებები, ზოგადსაგანმანათლებლო დაწესებულებებისაგან განსხვავებით, ავტონომიურია (კანონის 3.2 მუხლი) და იმართებიან შინაგანაწესით. საქართველოს კონსტიტუციის 35.1-ე მუხლი იცავს ყველა მოქალაქის უფლებას მიიღოს განათლება და თავისუფლად აირჩიოს ამ განათლების ფორმა. 35.3-ე მუხლი უზრუნველყოფს უფასო უმაღლეს განათლებას სახელმწიფო ინსტიტუტებში.

ანტიდისკრიმინაცია და მულტიკულტურულობა

უმაღლესი განათლების შესახებ კანონის 3.2-ე მუხლი კრძალავს აკადემიურ, რელიგიურ ან ეთნიკურ საფუძველზე და/ან შეხედულებებზე გენდერული, სოციალური ან სხვა ნიშნით დისკრიმინაციას.

უმაღლეს სასწავლებლებში სწავლის დაწყება უნდა ეფუძნებოდეს სამართლიან,გამჭვირვალე და თანასწორ კონკურსს - ეს შეიძლება შეფასდეს, როგორც დისკრიმინაციის აკრძალვა (მუხლი 34.1). ეს დებულება ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენელი სტუდენტების დაცვის დამატებითი მექანიზმია.

3.4-ე მუხლი კრძალავს რაიმე რელიგიური ან პოლიტიკური ორგანიზაციის არსებობას უმაღლეს სასწავლებელში.

უმაღლესი განათლების ხელმისაწვდომობა

უმაღლესი განათლების შესახებ კანონის 3.1-ე მუხლი ავალდებულებს სახელმწიფოს უზრუნველყოს უმაღლესი განათლების ხელმისაწვდომობა და ღიაობა.

უმაღლესი განათლების შესახებ კანონის მე-4 მუხლის მიხედვით, უმაღლესსასწავლებლებში სწავლების ენა არის ქართული, ხოლო აფხაზეთში - ქართული და აფხაზური. უმაღლეს სასწავლებლებში სხვა ენაზე სწავლება იკრძალება, თუამას არ ითვალისწინებს საერთაშორისო შეთანხმება ან საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს სპეციალური თანხმობა. ამ კუთხით კანონი ბევრად უფრო შეზღუდულია ზოგადი განათლების შესახებ კანონთან შედარებით: იგი არ ითვალისწინებს ისეთი უმაღლესი სასწავლო დაწესებულებების დაარსებას, სადაც სწავლა უმცირესობათა ენებზე იქნება საქართველოს იმ მოქალაქეთათვის, რომელთა მშობლიური ენა არ არის ქართული. ამ კანონის საფუძველზე, ფუნქციონირებს თურქულ, ინგლისურ და რუსულენოვანი საგანმანათლებლო დაწესებულებები.

ამჟამად, საქართველოში არ არსებობს უნივერსიტეტი, რომელშიც სწავლა ეროვნული უმცირესობების ენაზე მიმდინარეობს. ამდენად, ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენელი სტუდენტებისათვის განათლების მიღების ერთადერთი შესაძლებლობა ქართულ ან მესამე ენაზეა. სამართლიანი იქნება იმის აღნიშვნა, რომ დიდი მოთხოვნა არ არის იმაზე, რომ სწავლა მიმდინარეობდეს მაგალითად, სომხურ ან აზერბაიჯანულ ენაზე იმ თემებშიც კი, რომელთათვის ეს ენები მშობლიურია. ამ ენებში კვალიფიცირებული ლექტორების ნაკლებობაა საქართველოში. ამას გარდა, სომხურ ან აზერბაიჯანულ ენაზე მიღებული განათლების კურსდამთავრებულებს დასაქმება გაუჭირდებათ. ეროვნული უმცირესობებისათვის უმაღლესი განათლების ხელმისაწვდომობასა და წარმატებული განათლების მიღებაში ბარიერი კვლავ ქართული ენაა.

უმაღლესი განათლების შესახებ კანონმა შემოიღო ერთიანი ეროვნული გამოცდები (51-ე მუხლი). გამოცდები, რომელიც ტარდება საშუალო განათლების მიღებისშემდეგ, აუცილებელია უნივერსიტეტში სწავლის გასაგრძელებლად (მუხლი 52)²².იმ დროს, როდესაც 52-ე მუხლი არეგულირებს უცხოელი სტუდენტებისათვის სპეციალურ პროცედურებს, არ არსებობს კონკრეტული დებულებები ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენელი სტუდენტებისათვის ან საქართველოს იმ მოქალაქეთათვის, რომელთა მშობლიური ენა არ არის ქართული. ერთიანი ეროვნული გამოცდები, რომელიც ქართულ ენაზე ტარდება, ასევე მოიცავს ქართული ენის ტესტს. ერთიანი ეროვნული გამოცდების მთავარი მიზანია შემცირდეს კორუფცია საგანმანათლებლო სისტემაში და უზრუნველყოს სამართლიანი და თანაბარი კონკურენცია. ერთიანი ეროვნული გამოცდები ასევე იძლევა ზოგადი განათლების რეფორმის შედეგების შეფასების საშუალებას აბიტურიენტთა ნაშრომების სტატისტიკური ანალიზის გზით.

მიუხედავად იმისა, რომ ერთიანი ეროვნული გამოცდები უმაღლეს სასწავლებლებში ჩარიცხვის თანაბარ შესაძლებლობებს უზრუნველყოფს, ქართული ენის არადამაკმაყოფილებელი ცოდნის გამო ეროვნულ უმცირესობებს სერიოზული დაბრკოლება ექმნებათ. კვლევა ადასტურებს ამ სირთულეებს: ქვეყნის მასშტაბის გამოკითხულთა 6.1%25 სწავლობს უნივერსიტეტში; 11%25-ს ჰყავს შვილები, რომლებიც სწავლობენ უმაღლეს სასწავლებლებში. ეს მონაცემები 3%25 და 6.5%25-ია ქვემო ქართლში და მხოლოდ 1.7%25 და 5.8%25 სამცხე-ჯავახეთში. ეროვნულ უმცირესობებს მიკუთვნებული სტუდენტები მწირად არიან წარმოდგენილები ქართულ უნივერსიტეტებში. ისინი ძირითადად სწავლობენ საზღვარგარეთ (უფრო ხშირად რუსეთში) და ცდილობენ სამსახურიც იქვე მოიძიონ. ბევრი მათგანი უბრალოდ არც კი ცდილობს დაძლიოს სირთულეები განათლების მისაღებად. ეს კი საქართველოს ღირებულ კვალიფიციურ კადრებს აკლებს. უმაღლეს სასწავლებლებში უმცირესობათა სიმცირე, განსაკუთრებით პროვინციებიდან, შესამჩნევი იყო საბჭოთა კავშირის პერიოდშიც. დამოუკიდებელ საქართველოშისამომავლო ინტეგრაციის პოლიტიკისათვის ამ საკითხის გადაჭრა ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი გამოწვევაა.

განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრო შეეცადა შეემცირებინა ერთიანი ეროვნული გამოცდების ნეგატიური გავლენა უმცირესობების წარმომადგენელ აბიტურიენტებზე. 2005 წელს ერთიანი ეროვნული გამოცდების ცენტრმა შეიმუშავა გამარტივებული ტესტი ქართულ ენაში იმ აბიტურიენტებისათვის, რომელთაც არაქართულენოვანი სკოლები დაამთავრეს. თუმცა ამას დიდი ეფექტი არ ჰქონია, ვინაიდან ქართული ენის სწავლების დონე არაქართულენოვან სკოლებში იმდენად დაბალი იყო, რომ აბიტურიენტებმა დაბალი მოთხოვნებიც კი ვერ დააკმაყოფილეს. 32 ათასი აბიტურიენტიდან, მხოლოდ 16 507-მა შეძლო ჩაებარებინა პირველიერთიანი ეროვნული გამოცდები. სომხური განათლების საფუძვლით, უნივერსიტეტის სამცხე-ჯავახეთის ფილიალში მხოლოდ ორმა შეძლო ერთიანი ეროვნული გამოცდების ჩაბარება. არადა, 2005 წლამდე სომხური განათლების სტუდენტები, უფრო მრავლად იყვნენ წარმოდგენილნი უმაღლეს სასწავლებლებში²³. აღსანიშნავია, ეთნიკური ნიშნით პრივილეგიების ბოროტად გამოყენების ფაქტებიც: რამოდენიმე ეთნიკურმა ქართველმა აბიტურიენტმა უმცირესობის ან რუსულ ენოვანი სასწავლებლის ყალბი დიპლომი შეიძინა, რათა ესარგებლა ამ პრივილეგიით. ამას გარდა, უმრავლესობის წარმომადგენელმა რამოდენიმე აბიტურიენტმა უკმაყოფილება გამოხატა როგორც სისტემის უსამართლობის მიმართ, ასევე უმცირესობებისათვის პრივილეგიების მინიჭების გამო. შედეგად, 2006 წელს ერთიან ეროვნულ გამოცდებში გაუქმდა ქართულის მარტივი ტესტები.

2006 წელს ქართული ენის გამოცდები ჩააბარა ყველა აპლიკანტმა, მიუხედავად მათი სკოლის წარმომავლობისა. არაქართულენოვანი სკოლების აბიტურიენტებს საშუალება მიეცათ ჩაებარებინათ რუსული, როგორც უცხო ენა. როგორც ზემოთ განვიხილეთ, ეროვნულ უმცირესობათა ახალგაზრდა თაობა ძირითადად არ ფლობს რუსულ ენას აკადემიურ დონეზე, აქედან გამომდინარე დებულება ხელსაყრელად შეიძლება ჩაითვალოს მხოლოდ ეთნიკური რუსებისათვის. განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრო პრობლემის გადასაჭრელად ამჟამად ახორციელებს უმცირესობათა აბიტურიენტების ერთიანი ეროვნული გამოცდებისათვის მოსამზადებელ პროგრამას. 2006 წელს კონკურსის საფუძველზე 203 აბიტურიენტი ჩაირიცხა მოსამზადებელ კურსებზე თბილისის ივანე ჯავახიშვილის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტში, თბილისის სახელმწიფო სამედიცინო უნივერსიტეტში, გორის სახელმწიფო უნივერსიტეტში და შოთა რუსთაველის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტში. ამ ინსტიტუტებს მოეთხოვებოდათ აბიტურიენტები უზრუნველეყოთ მაღალკვალიფიციური დაგამოცდილი პედაგოგებით და სპეციალური სასწავლო პროგრამით, რომელიც გააუმჯობესებდა მათ უნარებს ერთიანი ეროვნული გამოცდებისათვის. სამწუხაროდ, პროგრამის შედეგები უცნობია და რამოდენიმე წელი დასჭირდება მისი ეფექტურობის შეფასებას. ასევე უნდა აღინიშნოს, რომ მოსამზადებელზე ჩარიცხულ აბიტურიენტთა რაოდენობა კვლავაც მარგინალურია და ვერ ხელმისაწვდომობას.

უმაღლესი განათლების ხელმისაწვდომობა

უმაღლეს განათლებას სტუდენტი თავად აფინანსებს, რადგან სახელმწიფო დაფინანსების სისტემა - „ერთ ვაუჩერი ერთ მოსწავლეზე“ არ ვრცელდება უნივერსიტეტებზე. ამის ნაცვლად უმაღლესი განათლების შესახებ კანონის 79-ე მუხლი არეგულირებს უმაღლესი განათლების დაფინანსებას - დამატებითიდახმარებების სისტემა მიზნად ისახავს გაზარდოს უმაღლესი განათლების ხელმისაწვდომობა.

უმაღლესი განათლების შესახებ კანონის 43.1-ე მუხლი ითვალისწინებს სტუდენტებისათვის სახელმწიფო სტიპენდიების გაცემას, უნივერსიტეტიდან ან სხვა წყაროებიდან, ისევე როგორც ფინანსურ და მატერიალურ დახმარებებს. ხელისუფლება ფინანსურად გაჭირვებული სტუდენტებისათვის სოციალურ პროგრამებს ახორციელებს განსაკუთრებულ შემთხვევებში (მუხლი 6.1.გ და 52.8). სახელმწიფო საგანმანათლებლო გრანტები, 54-ე მუხლის თანახმად, გადაეცემა ერთიან ეროვნულ გამოცდებში საუკეთესო შედეგების მქონე სტუდენტებს. გრანტები და დახმარება გადაეცემა ასევე უნივერსიტეტებს სახელმწიფო ბიუჯეტიდან, მათი სტუდენტების რაოდენობის მიუხედავად (74.2-ე მუხლი).უმაღლესი განათლება სტუდენტებისა და მათი ოჯახებისათვის დიდ ფინანსურ პრობლემებთან არის დაკავშირებული. ქართულ უნივერსიტეტებში ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენლების კლება დაკავშირებულია ასევე სწავლის საფასურის სრულ თუ ნაწილობრივ გადასახადთანაც²⁴.

აბიტურიენტებს რომლებმაც მონაწილეობა მიიღეს 2006 წლის ერთიანი ეროვნული გამოცდების მოსამზადებელ კურსში, საშუალება მიეცემათ მოიპოვონ სახელმწიფოვაუჩერი, რომელიც დაფარავს სწავლის საფასურს (500 ლარის ოდენობით) და პირდაპირ გადაერიცხება შესაბამის უნივერსიტეტს ერთიანი ეროვნული გამოცდების წარმატებით ჩაბარების შემთხვევაში. სტუდენტები ასევე მიიღებენ სტიპენდიას 50 ლარის ოდენობით. თუმცა, მოსამზადებელ კურსზე ჩარიცხული სტუდენტების პროგრამა პილოტურია და ზედაპირულ ზეგავლენას ახდენს მიუხედავად იმისა, რომ იგი მიმართულია გრძელვადიან მიზნებზე. 2006 წელს სახელმწიფომ ერთიანი ეროვნული გამოცდების ჩაბარების შემდეგ ასევე გამოუყო სტიპენდიები სტუდენტებს ქვემო ქართლის და კახეთის აზერბაიჯანულენოვანი და ახალქალაქის და ნინოწმინდის რაიონების სომხურენოვანი სკოლებიდან²⁵.

გრანტის მიმღები სტუდენტების რაოდენობა (დაახლოებით 12 თითო კატეგორიისათვის) სიმბოლურია და არ ფარავს განათლების არათანასწორი ხელმისაწვდომობის ხარვეზს. შეიძლება ითქვას, რომ ქვეყანაში, რომელიც აღიარებს კანონის წინაშე თანასწორობის პრინციპს, უმრავლესობის წარმომადგენელმა სტუდენტებმა ასეთი სპეციალური ზომები შეიძლება მათ წინააღმდეგ დისკრიმინაციულად ჩათვალონ.

განათლების თანასწორი ხელმისაწვდომობა და უმაღლეს სასწავლებლებშიეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენლობის გაზრდა მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული განათლების სამინისტროს შესაძლებლობაზე გამოცდილებასა და პილოტურ პროგრამებზე დაყრდნობით შეიმუშაოს გრძელვადიანი და ყოვლისმომცველი პოლიტიკა, რომელიც ეროვნულ უმცირესობათა მეტ რაოდენობას მოიცავდა. ასევე საჭიროა ქართული ენის სწავლების გაუმჯობესება არაქართულენოვან ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლებში. ნებისმიერ შემთხვევაში, უკიდურესად მნიშვნელოვანია თავიდან იქნას აცილებული უთანხმოებების და კონფლიქტების წარმოქმნა:

პროფესიული განათლება

საქართველოს პარლამენტმა 2007 წლის 28 მარტს მიიღო კანონი პროფესიული განათლების შესახებ²⁶, რომელიც არეგულირებს პროფესიული განათლების სისტემას. კანონის ერთ-ერთი მთავარი მიზანია უზრუნველყოს პროფესიული განვითარების პირობები და სამუშაო ადგილები სოციალური გაუცხოების რისკის ქვეშ მყოფი ადამიანებისათვის (მე-5 მუხლის „ვ“ პუნქტი). მე-6 მუხლის „გ“ პუნქტი გადმოცემს კანონის ერთ-ერთ უმთავრეს ამოცანას, რომელიც გულისხმობს პროფესიული განათლების მისადაგებას ადგილობრივ მოთხოვნებთან და შესაბამისი პროფესიული საგანმანათლებლო ცენტრების ქსელის შექმნას. კანონი არ განასხვავებს ადამიანებს ეთნიკური ნიშნით, ითვალისწინებს როგორც სოციალურ, ასევე გეოგრაფიულ ასპექტებს, რათა მაქსიმალურად შეუწყოს ხელი სწავლის მსურველებს. კანონი ასევე აწესებს პროფესიული უნარების ატესტაციის პროცედურას, ეროვნულ დონეზე ჩამოყალიბებული პროფესიული ჩარჩოს ფარგლებში, რომელიც შექმნა ახლად ჩამოყალიბებულმა ეროვნულმა პროფესიულმა სააგენტომ. (მუხლი 11). აღსანიშნავია, რომ ეროვნული პროფესიული სააგენტო უზრუნველყოფს ატესტაციას საზღვარგარეთ ან არაფორმალური განათლებით შეძენილ უნარებზე (მუხლი 3.3 და მუხლი 10). 31-ე მუხლის „ა“ პუნქტის მიხედვით, პროფესიული სწავლების ცენტრი უზრუნველყოფს გადაწყვეტილებების საჯაროობის, გამჭვირვალობისა და დაინტერესებული პირებისათვის ხელმისაწვდომობის პრინციპების დაცვას. 31-ე მუხლის „ბ“ პუნქტში საუბარია სტუდენტებისადმი თანაბარ მოპყრობაზე, განურჩევლად მათი „სქესისა, ეთნიკური და სოციალური კუთვნილებისა, წარმოშობისა, რელიგიური და პოლიტიკური შეხედულებებისა, ფიზიკური შესაძლებლობებისა და ა.შ.“ კანონის ეფექტური დანერგვა მნიშვნელოვნად შეუწყობს ხელს ეროვნული უმცირესობებისათვის პროფესიული და უმაღლესი განათლების ხელმისაწვდომობას. კანონი მოიცავს მიზნობრივ კრიტერიუმს, რომელიც შეიცავს ზოგად ანტიდისკრიმინაციულ დებულებებს და შეიძლება ფასილიტაცია გაუწიოს მათ ჩართულობას. თუმცა იგი არ აწესებს განსაკუთრებულ პასუხისმგებლობას პროფესიული საგანმანათლებლო ცენტრებისა და მათი დირექტორების მიმართ აქტიური პრევენცია გაეწიოს დისკრიმინაციას. იმის გამო, რომ კანონი ახალი მიღებულია, ინფორმაცია მისი ეფექტურობის შესახებ არ მოიპოვება.

____________________

1 საქართველომ ეროვნულ უმცირესობათა დაცვის შესახებ ევროპის საბჭოს ჩარჩო კონვენციას ხელი მოაწერა 2000 წლის 21 იანვარს და რატიფიკაცია მოახდინა 2005 წლის 22 დეკემბერს.

2 საქართველომ საერთაშორისო პაქტის ეკონომიკური, სოციალური, და კულტურული უფლებების შესახებ რატიფიცირება მოახდინა 1994 წლის 3 მაისს.

3.საქართველომ გაეროს ბავშვთა უფლებების დაცვის კონვენციის რატიფიცირება მოახდინა 1994 წლის 2 ივლისს

4. საქართველოს კანონი ზოგადი განათლების შესახებ, No. 1330/IS, 08 აპრილი 2006 წ.

5. საქართველოს ეკონომიკური განვითარებისა და სიღარიბის აღმოფხვრის პროგრამის განხორციელების ანგარიში 2006 წელი.

6. საქართველოს კანონი საჯარო სამართლის იურიდიული პირის შესახებ Nო 2053/2შ, 28 მაისი 1999 წელი.

7. ეთანხმება საქართველოს კონსტიტუციის 3.1-ე მუხლს, რომელიც აცხადებს: “საშუალო სკოლებისა და უმაღლესი საგანმანათლებლო ინსტიტუტების ატესტაცია და აკრედიტაცია, კანონმდებლობა აკადემიური, სამეცნიერო და პროფესიული წოდებებისა და ხარისხის შესახებ” მიეკუთვნება საქართველოს უმაღლესი სახელმწიფო ორგანოთა განსაკუთრებულ გამგეობას.

8 განათლების სამინისტროს მიერ 2007 წლის 07 მარტს საგარეო საქმეთა სამინისტროსთვის მიწერილი წერილი, ეროვნულ უმცირესობათა დაცვის შესახებ ევროპული ჩარჩო კონვენციის 25-ე მუხლის პირველი პარაგრაფის შესაბამისად საქართველოს პირველი ანგარიშის მოსამზადებლად.

9.ეროვნული სასწავლო გეგმა, გვ.19, იხილეთ <http://www.mes.gov.ge/files/700_518_722308_erovnuli sascavlo gegma 5 seqmeberi.dc>

10. გერმანიის ტექნიკური თანამშრომლობის ორგანიზაციის Gთძ-ის მშვიდობის, დემოკრატიის და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტი, ენობრივ პრობლემებთან და განათლებასთან დაკავშირებული კონფლიქტის შესაძლებლობა ქვემო ქართლის რეგიონში.

11. იხილეთ ქვემოთ I.4. საკანონმდებლო მიმოხილვა.

12. განათლების სამინისტროს მიერ 2007 წლის 07 მარტს საგარეო საქმეთა სამინისტროსთვის მიწერილი წერილი, ეროვნულ უმცირესობათა დაცვის შესახებ ევროპული ჩარჩო კონვენციის 25-ე მუხლის პირველი პარაგრაფის შესაბამისად საქართველოს პირველი ანგარიშის მოსამზადებლად.

13. გერმანიის ტექნიკური თანამშრომლობის ორგანიზაციის GTZ-ის მშვიდობის, დემოკრატიის და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტი, ენობრივ პრობლემებთან და განათლებასთან დაკავშირებული კონფლიქტის შესაძლებლობა ქვემო ქართლის რეგიონში.

14. ჯოანა პოპიანევსკი, უმცირესობები და სახელმწიფო სამხრეთ კავკასიაში: ეროვნული უმცირესობების კვლევა საქართველოში და აზერბაიჯანში, სექტემბერი 2006 წ.

15. გერმანიის ტექნიკური თანამშრომლობის ორგანიზაციის GTZ-ის მშვიდობის, დემოკრატიის და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტი, ენობრივ პრობლემებთან და განათლებასთან დაკავშირებული კონფლიქტის შესაძლებლობა ქვემო ქართლის რეგიონში.

16. იხილეთ ქვემოთ VII.2 სოციალური ინტერაქცია.

17. საქართველოს პირველი ანგარიში ეროვნულ უმცირესობათა დაცვის შესახებ ევროპული ჩარჩო კონვენციის 25-ე მუხლის პირველი პარაგრაფის შესაბამისად, 2007 წლის 01 აპრილი.

18. ჯოანა პოპიანევსკი, უმცირესობები და სახელმწიფო სამხრეთ კავკასიაში: ეროვნული უმცირესობების კვლევა საქართველოში და აზერბაიჯანში, სექტემბერი 2006 წ.

19. გერმანიის ტექნიკური თანამშრომლობის ორგანიზაციის GTZ-ის მშვიდობის, დემოკრატიის და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტი, ენობრივ პრობლემებთან და განათლებასთან დაკავშირებული კონფლიქტის შესაძლებლობა ქვემო ქართლის რეგიონში.

20. ძველ კანონში განათლების შესახებ მუხლი 13 ითვალისწინებდა მართლმადიდებელ ეკლესიასთან თანამშრომლობას. შედეგად და მიუხედავად ახალი 13-ე მუხლისა, მართლმადიდებლური ეკლესიები კვლავაც მდებარეობს და მოქმედებს საჯარო სკოლების ტერიტორიებზე, რაც შეიძლება შეურაცხმყოფელი იყოს სხვა აღმსარებლობის მქონე სტუდენტებისა და მასწავლებლებისათვის.

21. საქართველოს კანონი უმაღლესი განათლების შესახებ No 688/RS, 21 დეკემბერი 2004 წელი.

22. აღნიშნული დებულება ხორციელდება 2005 წლის 28 მარტში განათლების მინისტრის მიერ გაცემული №127 ბრძანების ერთიანი ეროვნული გამოცდების ჩატარების წესების მიხედვით.

23. ჯონათან უიტლი, ECMI სამუშაო დოკუმენტი No 26, 2006, ჯოანა პოპიანევსკი, უმცირესობები და სახელმწიფო სამხრეთ კავკასიაში: ეროვნული უმცირესობების კვლევა საქართველოში და აზერბაიჯანში, სექტემბერი 2006 წ.

24. აღნიშნული მოქმედებები აღწერილია ჩარჩო კონვენციის 25-ე მუხლის საფუძველზე მომზადებულ

ანგარიშში ევრისაბჭოს მიმართ

25. კომუნისტური წყობის დროს სამცხე-ჯავახეთიდან გადასახლებული მოსახლეობის შთამომავლობაც სარგებლობდა ამ შეღავათით

26. საქართველოს კანონი პროფესიული განათლების შესახებ, (4528-1S, 28 მარტი 2007 წელი ).

1. საკანონმდებლო ბაზა

კონსტიტუციის 19-ე მუხლი უზრუნველყოფს სიტყვის, სინდისის, რელიგიის და რწმენის თავისუფლებას. იგივე მუხლი კრძალავს ადამიანის დევნას სიტყვის, აზრის, რელიგიისა და რწმენის საფუძველზე და ასევე იძულებას გამოთქვას საკუთარი აზრი ამასთან დაკავშირებით. 24.1-ე მუხლი აღიარებს ზეპირად, წერილობით ან სხვა საშუალებებით ინფორმაციის მიღებისა და გავრცელების საყოველთაო უფლებას. 24.2 მუხლის თანახმად, მედია თავისუფალია და ცენზურა დაუშვებელია. 24-ე მუხლის პირველ და მეორე პუნქტებში ჩამოთვლილ უფლებათა განხორციელება შეიძლება კანონით შეიზღუდოს ისეთი პირობებით, რომლებიც აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში სახელმწიფო უშიშროების, ტერიტორიული მთლიანობის ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად, დანაშაულის თავიდან ასაცილებლად, სხვათა უფლებებისა და ღირსების დასაცავად, კონფიდენციალურად აღიარებული ინფორმაციის გამჟღავნების თავიდან ასაცილებლად ან სასამართლოს დამოუკიდებლობისა და მიუკერძოებლობის უზრუნველსაყოფად (მუხლი 24.4). კონსტიტუციის 23-ე მუხლი იცავს ინტელექტუალური შემოქმედების თავისუფლებას და კრძალავს შემოქმედებით საქმიანობაში ჩარევას და კონტროლს.

სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლების შესახებ¹ კანონის მე-3 მუხლი იცავს სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლებას „როგორც წარუვალ და უზენაეს ფასეულობას“. ამავე კანონის მე-2 მუხლის „ა“ პუნქტი უზრუნველყოფს აზრის აბსოლუტურ თავისუფლებას, ხოლო „დ“ პუნქტი კრძალავს ცენზურას, იცავს სარედაქციო თავისუფლებასა და პლურალიზმს, ასევე ჟურნალისტების უფლებას დაიცვან ინფორმაციის წყაროს საიდუმლოება. იგივე კანონის მე-6 მუხლის თანახმად, ცილისწამების შემთხვევაში, სასამართლოს წინაშე პასუხისმგებელი პირი მედია-საშუალების ხელმძღვანელია. 7.6-ე მუხლი ცილისწამების შემთხვევაში მტკიცების ტვირთს მომჩივანს აკისრებს, რაც ნაწილობრივ ართულებს ცილისწამების ფაქტის გამოძიებას. ნებისმიერ საეჭვო ვითარებაში, ცილისწამების საქმე გამოხატვის თავისუფლების პრინციპის სასარგებლოდ უნდა გადაწყდეს. კანონი მიმართულია ცილისწამების გამო აღძრული საქმეების სიჭარბის თავიდან არიდებისაკენ, განსაკუთრებით, სახელმწიფო მოხელეთა მხრიდან, რაც დამახასიათებელი იყო პოსტ-კომუნისტური სისტემისათვის და ხშირად გამოიყენებოდა მოხელეთა მიერ მედიის თავისუფლების შემზღუდავ ბერკეტად. ამ დებულების მეტი გამოცდაა საჭირო პრაქტიკაში, თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ იმავდროულად ამ დებულებამ შეიძლება ხელი შეუშალოს შუღლის ენის წინააღმდეგ ბრძოლას.

საქართველოს ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსის 28-ე მუხლი მასმედიასა და ყველა მოქალაქეს აძლევს უფლებას და შესაძლებლობას მოითხოვოს და მიიღოს ნებისმიერი ინფორმაცია სახელმწიფო მოხელისაგან, თუ იგი არ შეიცავს სახელმწიფო, კომერციულ ან პირადი სახის საიდუმლოებას². კოდექსის 33-ე და 24-ე მუხლები უზრუნველყოფენ პირადი ინფორმაციისა და მონაცემების დაცვას. მაუწყებლობის საკითხები რეგულირდება კანონით მაუწყებლობის შესახებ³. კანონის 3.2-ე მუხლი პირდაპირ აცხადებს, რომ ნორმები შესაბამისობაში უნდა იყოს ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის, ადამიანის უფლებათა ევროპის სასამართლოს პრაქტიკისა და საქართველოს მიერ რატიფიცირებული დანარჩენი საერთაშორისო შეთანხმებების მოთხოვნებთან. მაუწყებლობა ხორციელდება ლიცენზიის საფუძველზე, რომელსაც საქართველოს კომუნიკაციების ეროვნული მარეგულირებელი კომისია კონკურსის წესით გასცემს (კანონის მე-5 მუხლი). კომისია განსაზღვრავს ლიცენზირების პირობებს, გაცემის, შეჩერების, განახლების და შეწყვეტის საკითხებს.

მაუწყებლობის შესახებ კანონის მე-3 მუხლის თანახმად, საზოგადოებრივი მაუწყებელი არის პოლიტიკური და კომერციული გავლენისაგან თავისუფალი საჯარო სამართლის იურიდიული პირი, რომელიც ფინანსდება სახელმწიფო ბიუჯეტიდან, დამოუკიდებელია სახელმწიფოსაგან და პასუხისმგებელია საზოგადოების წინაშე (მუხლი 15). მე-16 მუხლში ჩამოთვლილია საზოგადოებრივი მაუწყებლის მოვალეობანი: პროგრამებში ასახოს საზოგადოების ეთნიკური,კულტურული, ენობრივი, რელიგიური, ასაკობრივი და გენდერული მრავალფეროვნება (მე-16 მუხლის „თ“ პუნქტი); ასევე თანაბრად გააშუქოს პროგრამები უმცირესობათა ენებზე, უმცირესობებისთვის და უმცირესობათა შესახებ (მე-16 მუხლის „მ“ პუნქტი). კანონის 46-ე მუხლი ასევე ითვალისწინებს სათემო მაუწყებლობას, რომელიც მოემსახურება თემის ინტერესებს, უზრუნველყოფს მაუწყებლობის პროცესში იმ საზოგადოების წარმომადგენელთა მონაწილეობას, რომელსაც იგი ემსახურება და უზრუნველყოფს მისი მომსახურების ზონაში მცხოვრები უმცირესობების მოსაზრებათა გაშუქებას. სათემო მაუწყებლობის ლიცენზირებაზე პასუხისმგებელია კომუნიკაციების ეროვნული მარეგულირებელი კომისია, რომელიც ითვალისწინებს ზემოთ მოცემულ მოთხოვნებს (მუხლი 47.2).

ბეჭდვითი მედია შეიძლება დაფუძნდეს, როგორც მოგებაზე ორიენტირებულისაწარმო, საქართველოს მეწარმეთა შესახებ კანონის შესაბამისად⁴. შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებების (შპს) ფორმა ყველაზე გავრცელებულია ბეჭდვით მედიაში. შპს-ები ფუძნდება კანონის მე-3 თავის შესაბამისად დაითვალისწინებს საწესდებო კაპიტალს მინიმუმ 1000 აშშ დოლარის ოდენობით(მუხლი 45), დებულების შემუშავებას და რეგისტრაციას სამეწარმეო რეესტრში (მუხლი 4).

მედიის მიერ ეროვნულ უმცირესობებთან დაკავშირებული საკითხების გაშუქების თვალსაზრისით განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს საზოგადოებრივი მაუწყებლის ქცევის კოდექსი⁵.

კოდექსის 15.1-ე მუხლი შეიცავს ანტიდისკრიმინაციულ დებულებებს⁶ და მოუწოდებს პატიმრის ან ბრალდებულის ეთნიკური კუთვნილების განზოგადებისკენ, პროფესიულ საქმიანობასა და ეთნიკურჯგუფს შორის პარალელების გავლების წინააღმდეგ და ეროვნულ უმცირესობათა ინდივიდუალური წარმომადგენლის მთლიანი ეთნიკური ჯგუფისაგან გამიჯვნისაკენ. კოდექსი ასევე მოუწოდებს ჟურნალისტებს სიუჟეტებში ეთნიკურ უმცირესობები ჩართონ რესპოდენტებად და „სუბიექტებად“ (და არა მხოლოდ „ობიექტებად“), და რესპონდენტები, სახელმწიფო მოხელეთა და პოლიტიკოსთა ჩათვლით, გააკრიტიკონ ეთნიკური ან სხვა უმცირესობების მისამართით რასისტული და ქსენოფობიური გამონათქვამების გამო (მუხლი 15.5).

2. საზოგადოებრივი მაუწყებელი

საზოგადოებრივი მაუწყებლის საინფორმაციო და საზოგადოებრივ-პოლიტიკური მიმართულებების დეპარტამენტი ყოველდღიურად ამზადებს 25-წუთიან საინფორმაციო გადაცემას „მოამბე“ ეროვნულ უმცირესობათა ჯგუფებისათვის ხუთ - აფხაზურ, ოსურ, სომხურ, აზერბაიჯანულ და რუსულ - ენაზე. გადაცემაში შუქდება კვირის უმნიშვნელოვანესი საზოგადოებრივი და პოლიტიკური მოვლენები. სოციალური სიუჟეტები მზადდება რეგულარულად მიღებულ წერილებსა და სატელეფონო ზარებზე დაყრდნობით.

საზოგადოებრივი რადიო აფხაზურ, ოსურ, სომხურ, აზერბაიჯანულ და რუსულ ენებზე ყოველდღიურად ამზადებს ხუთწუთიან საინფორმაციო გამოშვებებს, სადაც დღის მთავარი მოვლენები მიმოიხილება. ყოველ შაბათს საზოგადოებრივი რადიო 20-წუთიან მიმოხილვას უძღვნის კვირის მთავარ მოვლენებს რუსულ ენაზე. უფრო მეტიც, ყოველ ხუთშაბათს პროგრამა „ჩვენი საქართველო“ მიმოიხილავს ეთნიკურ და რელიგიურ უმცირესობათა ისტორიას, მათ ტრადიციებსა და კულტურას, ისევე როგორც ეთნიკურ და რელიგიურ უმცირესობებთან დაკავშირებულ სხვა საკითხებს. პროგრამა მიზნად ისახავს ხელი შეუწყოს სამოქალაქო ინტეგრაციის პროცესს და გააძლიეროს ინკლუზიური საზოგადოება.2006 წელს შეიქმნა საზოგადოებრივი მაუწყებლის ეთნიკურ უმცირესობათა საბჭო.იგი აერთიანებს უმცირესობათა 10 არასამთავრობო ორგანიზაციას და იკრიბება ორ თვეში ერთხელ. საზოგადოებრივი მაუწყებელი ითვალისწინებს საბჭოს რეკომენდაციებს ეროვნულ უმცირესობათა შესახებ გადაცემების მზადებისას. 2006 წელს ასევე დაარსდა საზოგადოებრივი მაუწყებლის რელიგიურ უმცირესობათა საბჭო, რომელიც ამჟამად 6 ორგანიზაციას აერთიანებს.

3. ეროვნულ უმცირესობათა საკითხების გაშუქება ქართულ ტელესივრცეში.

მედია მონიტორინგმა, რომელიც ამ კვლევის ფარგლებში ჩატარდა, აჩვენა, რომ ქართული სატელევიზიო არხები უმნიშვნელო ყურადღებას აქცევენ ეთნიკურ უმცირესობებს და მათთან დაკავშირებულ საკითხებს. უმცირესობათა თემებისაერთო სატელევიზიო სივრცეში ნაკლებად წარმატებულად და არაბალანსირებულად არის ინტეგრირებული.

პრაიმ-ტაიმში გაშუქებული 1 020 რეპორტაჟიდან, მხოლოდ 58 (5,7%25) შეეხო ეთნიკურ უმცირესობებს. სიუჟეტების უმეტესობა ეძღვნებოდა აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის სეპარატისტული კონფლიქტების თემატიკას. ეროვნულ უმცირესობებზე ყურადღება მახვილდება მათ ირგვლივ მომხდარი რაიმე ახალი ამბის დროს, რომელიც დაკავშირებულია დაძაბულობის გამწვავებასთან ანკონფლიქტურ ზონებში სიტუაციის გაუარესებასთან, ტერიტორიულ დავებთან, რელიგიურ ან ეროვნულ დღესასწაულებთან და ა.შ.

როგორც წესი, ახალი ამბების გაშუქებისას ჟურნალისტები აქცენტს აკეთებენ ეთნიკურ წარმომავლობაზე, ხშირად ნეგატიურ კონტექსტში. მაგალითად, „ოსი კრიმინალი“ ან „რუსი პოლიტიკოსი“. ძალიან ხშირად უმცირესობის წარმომადგენელი არ მონაწილეობს სიუჟეტში და წარმოადგენს რეპორტაჟის „ობიექტს“ და არა „სუბიექტს“.

ჟურნალისტის ნეგატიური/პოზიტიური/ნეიტრალური დამოკიდებულება ძირითადად განპირობებულია ახალი ამბის შინაარსით. მაგალითად, სიუჟეტებში, რომლებიც მოგვითხრობენ ეროვნულ უმცირესობათა დღესასწაულებზე, პოზიტივი ჭარბობს მთავარი მოქმედი პირების მიმართ, რომლებიც ეროვნულ უმცირესობას წარმოადგენენ. ზოგადად, ასეთი სიუჟეტები უფრო ნეიტრალური ხასიათისაა და შეფასებისაგან თითქმის დაცლილია. პოლიტიკურ კონტექსტში ხშირადნეგატიურად მოიხსენებიან რუსები (უფრო მეტად რუსეთის მოქალაქეები), აფხაზები, ოსები. მათ მიმართ ხშირად გამოიყენება ტერმინოლოგია, როგორიცაა „კრიმინალი“, სტერეოტიპები „სეპარატისტი“ და „სეპარატისტების მხარდამჭერი“. ამ ტიპის რეპორტაჟებში ჟურნალისტები ხშირად ეყრდნობიან პოლიტიკოსებისა და ოფიციალური პირების ნეგატიურ ტონს.

ამ კვლევის ფარგლებში ფოკუს ჯგუფების წარმომადგენლებმა ხაზი გაუსვეს ეროვნულ უმცირესობებთან დაკავშირებული სიუჟეტების სიმცირეს. „კავკასიური ინსტიტუტისა“ და „გერმანიის ტექნიკური თანამშრომლობის“ მიერ ორგანიზებული ფოკუს ჯგუფების ზოგიერთმა რესპონდენტმა გამოხატა უკმაყოფილება საზოგადოებრივი მაუწყებლის ახალი ამბების მიმართ და აღნიშნა, რომ საზოგადოებრივი მაუწყებელი არის მიკერძოებული, მუშაობს სახელმწიფოს სასარგებლოდ და იშვიათად გამოხატავს კრიტიკულ შეხედულებებს. მათ ასევე განაცხადეს, რომ შეუძლებელია იმ პოლიტიკური დებატებსა და დისკუსიებში ჩართვა, რომელსაც საზოგადოებრივი მაუწყებელი ქართულ ენაზე აშუქებს⁷. ამ პრობლემების გადასაჭრელად 2006 წლიდან საზოგადოებრივმა მაუწყებელმა დაიწყო საინფორმაციო პროგრამების თარგმნა აზერბაიჯანულად პირდაპირ ეთერში, ადგილობრივი სატელევიზიო სადგურების მეშვეობით. მსგავსი პირდაპირი/სინქრონული თარგმანი კეთდებოდა ცოტა ადრე სამცხე-ჯავახეთშიც. 2007 წლის მაისის დასაწყისიდან საზოგადოებრივი მაუწყებლის ეთერში გადის ახალი თოქ-შოუ, რომელიც ნაწილობრივ მხარდაჭერილია ეროვნული ინტეგრაციის პროგრამის (ამ კვლევის განმახორციელებლის) მიერ და მიზნად ისახავს ეროვნული და რელიგიური უმცირესობების სამოქალაქო ინტეგრაციის ხელშეწყობას. ახალი თოქ-შოუ გავა ეთერში ქართულ ენაზე ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენლების მონაწილეობით.

4. ეროვნული უმცირესობებისათვის ინფორმაციის ხელმისაწვდომობა

კვლევა ცხადყოფს, რომ ტელევიზია ინფორმაციის წამყვანი წყაროა საქართველოში. ქვეყნის მასშტაბით გამოკითხულთა ნახევარზე მეტი (51.8%25), რესპონდენტების აბსოლუტური უმრავლესობა ქვემო ქართლსა (70%25) და სამცხეჯავახეთში (66.4%25) არ კითხულობს ბეჭდვით მედიას. საქართველოს კულტურის სამინისტრომ დააფინანსა რამოდენიმე გაზეთის გამოცემა, მათ შორის სომხურენოვანი „ვრასტანის“, აზერბაიჯანული „გურჯისტანისა“ და რუსულენოვანი „სვობოდნაია გრუზიას“.

ყველაზე რეიტინგული სატელევიზიო პროგრამებია საინფორმაციო გამოშვებები - რესპონდენტთა 71%25 ქვეყნის მასშტაბით, 61.4%25 ქვემო ქართლში და 53.4%25 სამცხეჯავახეთში საინფორმაციო წყაროდ იყენებს ტელევიზიასა და რადიოს.

საზოგადოებრივი მაუწყებელი არ მიიჩნევა ინფორმაციის სასურველ წყაროდ: ქვეყნის მასშტაბით იგი (20%25 მაყურებლით) მესამე ადგილზეა ორი დიდი კომერციული მაუწყებლის შემდეგ. კვლევის თანახმად, ქვემო ქართლში მესამე ადგილზეა აზერ TV, ხოლო მოწინავე ორი პოზიციას იგივე კომერციული მაუწყებლები იკავებენ. სამცხე-ჯავახეთში საზოგადოებრივი მაუწყებელი მესამეა,მეორე ადგილს სომხეთის სახელმწიფო ტელევიზია იკავებს, ხოლო კომერციული მაუწყებელი, რომელიც ხელისუფლებას კრიტიკულად აშუქებს, რეიტინგით პირველ ადგილზეა. ტელეკომპანია „ალანიამ“ ახლახან დაიწყო რუსულ ენაზე მაუწყებლობა და მიზნად ისახავს ინფორმაცია მიაწოდოს ოსურ მოსახლეობას. ქვემო ქართლში რესპოდენტთა 51.9%25-ის და სამცხე-ჯავახეთში 38.7%25-ის აზრით, სამაუწყებლო ენის ცოდნა გადამწყვეტ როლს თამაშობს სატელევიზიო არხის შერჩევისას (ქვეყნის საერთო მაჩვენებელი 24.7%25-ს უტოლდება). გასაკვირი არ არის, რომ აზერბაიჯანული და სომხურენოვანი სატელევიზიო არხები მაღალრეიტინგულია უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში. თუმცა, ქართულენოვან კერძო სატელევიზიო არხს „იმედს“ უმაღლესი რეიტინგი აქვს ქვეყნის მასშტაბით (83.2%25), ქვემო ქართლში (54.4%25) და სამცხე-ჯავახეთში (73.8%25). რუსეთის სატელევიზიო არხების გავლენა მაღალია მხოლოდ სამცხე-ჯავახეთში, სადაც 22.4%25 ადევნებს თვალს რუსეთის I არხს (ყოფილი საბჭოთა კავშირის ცენტრალურ არხს). ქვეყნის მასშტაბით და ქვემო ქართლის მაჩვენებლით, რუსულ ტელეარხებს 5%25-ზე მეტი აუდიტორია არ ჰყავს.

კვლევის მიხედვით, ქვემო ქართლის და სამცხე-ჯავახეთის რეზიდენტები, რომლებიც მიეკუთვნებიან ეთნიკურ უმცირესობებს, ამჯობინებენ ინფორმაცია მიიღონ თავის ენაზე, მაგრამ ასევე უყურებენ ქართული სატელევიზიო არხების 46.8%25 აცხადებს, რომ ინფორმაციას იღებს ძირითადად ქართულ ენაზე და 45.3%25 აცხადებს, რომ ამჯობინებს მიიღოს ინფორმაცია ქართულ ენაზე. 42.2%25ინფორმაციას აზერბაიჯანულ ენაზე იღებს და 45.8%25 ამჯობინებს აზერბაიჯანულს.სამცხე-ჯავახეთში რესპოდენტთა 51.6%25 ინფორმაციას ქართულად ღებულობს და 47.6%25 აცხადებს, რომ ამით კმაყოფილია; ხოლო 38.1%25 ინფორმაციას ღებულობს სომხურ ენაზე და 46.1%25 ინფორმაციის მიღებას სომხურ ენაზე ისურვებდა.

ინფორმაციის მიღების სასურველი ენის არჩევის გადანაწილება თითქმის ემთხვევა ამ ორ რეგიონში მოსახლეობის ეთნიკური შემადგენლობის მაჩვენებელს.უმცირესობებს, მართალია ნაწილობრივ დამოკიდებულნი არიან სხვა ქვეყნებიდან მოწოდებულ ინფორმაციაზე, მაგრამ ასევე სარგებლობენ ქართული საინფორმაციოწყაროებითაც. შესაბამისად, ეთნიკური უმცირესობებით დასახლებული რეგიონების მიმართ არსებული სტერეოტიპი - „ინფორმაციული ვაკუუმი“ - შეიძლება დახასიათდეს, როგორც ინფორმაციის წყაროების გარკვეული ბალანსი. და ბოლოს, საგულისხმოა რომ ეთნიკური უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში ინტერნეტი ნაკლებად არის ხელმისაწვდომი: ინტერნეტზე ქვემო ქართლის მაცხოვრებელთა მხოლოდ 1%25-ს მიუწვდება ხელი მაშინ, როცა ინტერნეტთან შეხება არ აქვს სამცხე-ჯავახეთის არც ერთ რესპოდენტს. თუმცა ქვეყნის მასშტაბით გამოკითხულთა 5.1%25-მა განაცხადა, რომ აქვს ინტერნეტი.

___________________

1. საქართველოს კანონი სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლების შესახებ (220-RS, 24, ივნისი 2004) საპარლამენტო უწყებანი №19. 15 ივლისი 2004 წ.

2. საქართველოს ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსი, (2181-IIS, 25 ივნისი 1999), <http://www.parliament.ge/index.php?lang_id=GEO&sec_id=69&kan_det=det&kan_id=215>, 2007 წლის 8 ივლისი.

3. საქართველოს კანონი მაუწყებლობის შესახებ (7080-RS, 23 დეკემბერი 2003 წ.).

4. საქართველოს რესპუბლიკის კანონი მეწარმეთა შესახებ, (557-1S, 28 October 1994), იხილეთ <http://www.parliament.ge/_special/kan/files/16.pdf> 2007 წლის 8 ივლისი.

5. საზოგადოებრივი მაუწყებლის ქცევის კოდექსი, პროფესიული სტანდარტები და ჟურნალისტური ეთიკის პრინციპები სსმ-ს პროგრამებში, 2006 წ. დეკემბერი, იხილეთ <http://gpb.ge/angarishi_3.php?lang=geo&lm_id=4>. 2007 წლის 8 ივლისი.

6. ეს მუხლი გულისხმობს რომ “დაუშვებელია უმცირესობათა დისკრიმინაცია რასის, სქესის, რელიგიური აღმსარებლობის, პოლიტიკური შეხედულებების, ეთნიკური წარმომავლობის, კულტურული და სოციალური კუთვნილების, ოჯახური, ქონებრივი და წოდებრივი მდგომარეობის, საცხოვრებელი ადგილის, ჯანმრთელობის მდგომარეობის, ასაკისა ან ნებისმიერი სხვა ნიშნის მიხედვით” ამ შემთხვევაში დისკრიმინაცია გამოიყენება უფრო ფართო მნიშვნელობით ვიდრე მისი იურიდიული განმარტება (ხელი შეუშალო გარკვეული ჯგუფის წევრებს მათი უფლებებისა და თავისუფლებების განხორციელებაში) და ასევე შეიცავს გარკვეულ ჯგუფებზე სტერეოტიპების შექმნას.

7. ენობრივ პრობლემებთან და განათლებასთან დაკავშირებული კონფლიქტის შესაძლებლობა ქვემო ქართლის რეგიონში, ანალიტიკური ანგარიში, მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტი, და გერმანიის ტექნიკური თანამშრომლობის ორგანიზაცია, თბილისიმარნეული- გარდაბანი, 2006 წელი, გვ. 8.

კანონმდებლობა ფართო არეალს ფარავს ამ სფეროში გადასახადების, ინვესტიციების, დაზღვევის, მუშაობის, პრივატიზაციის, უსაფრთხოების, ლიცენზიების გაცემის, საბანკო საქმის, საბაჟოს და სხვა მიმართულებების ჩათვლით. ეს კანონები არ შეიცავს დებულებებს, რომლებიც განსაკუთრებულ უფლებებს ანიჭებენ ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლებს. კანონი მხოლოდ რეზიდენტებსა და არა რეზიდენტებს განასხვავებს ერთმანეთისაგან ისეთ სფეროებში, როგორიცაა მიწის საკუთრება და გადასახადები. სხვა სფეროებში, ქვეყნის რეზიდენტებსა და არა რეზიდენტებს შორის განსხვავება მინიმალურია. გაუქმდა მიწის პრივატიზაციის ის დებულებები, რომლებიც ზღუდავდნენ სასაზღვრო რაიონებში ეროვნული უმცირესობებისათვის მიწის საკუთრებაზე დაწესებულ ლიმიტებს.

1. დასაქმება და სიღარიბე

საქართველოს კონსტიტუციის 33-ე მუხლი ავალდებულებს სახელმწიფოს იზრუნოსუმუშევრების დასაქმებაზე. კონსტიტუციის 38-ე მუხლი უზრუნველყოფსსოციალური და ეკონომიკური უფლებების, შესაბამისად შრომითი უფლებების თანასწორობას.

საქართველოს ახალ, ლიბერალურ შრომის კოდექსთან დაკავშირებით საზოგადოებაში კითხვები გაჩნდა, ვინაიდან იგი მინიმალურად იცავსდაქირავებულის უფლებებს. კოდექსი ეყრდნობა შრომის თავისუფლების, გაერთიანების თავისუფლების და გაფიცვის უფლების (კონსტიტუციის 26-ე, 30-ე და 33-ე მუხლები), ასევე „პირადი განვითარების თავისუფლების“ (კონსტიტუციის მე-16 მუხლი) საკონსტიტუციო დებულებებს. კოდექსი აყალიბებს შრომითიურთიერთობების მხოლოდ ზოგად სისტემას (41 საათი - მაქსიმალური სამუშაოსაათების რაოდენობა კვირაში, მინიმალური ხელფასი არანაკლებ სახელმწიფოსმიერ დადგენილი საარსებო მინიმუმისა) და აუქმებს საბჭოთა პერიოდში მოქმედ შრომითი უფლებების დაცვის მექანიზმებს.

მთავრობის აზრით, ძველი მოთხოვნების შესრულება უკვე შეუძლებელი გახდა და საჭირო იყო ლიბერალური კოდექსი, რომელიც გაყინულ შრომით ბაზარს გააცოცხლებდა. შეკითხვები დაიბადა ასევე ევროპის სოციალურ ქარტიასთანკოდექსის შესაბამისობასთან დაკავშირებით; თუმცა არ არსებობს რაიმე ავტორიტეტული ანალიზი ამ საკითხთან მიმართებაში.

შრომის კოდექსი შეიცავს ღია ანტიდისკრიმინაციულ დებულებას 2.3-ე მუხლში. თუმცა 2.4-ე მუხლი ძალიან დამაბნეველ განმარტებას უკეთებს დისკრიმინაციის ტერმინს, რაც მკვეთრად განსხვავდება საერთაშორისო სამართალში და იურისპუდენციაში ზოგადად მიღებული განმარტებისაგან, ასევე ადამიანის უფლებათა დაცვის ევროპის ქარტიის განმარტებისგან¹. 2.4-ე მუხლი განმარტავს შეურაცხყოფას და რეკეტს, ან შრომით შეურაცხყოფას. 2.4 მუხლში აღწერილიქმედებები შესაძლებელია დისკრიმინაციის ტერმინის განსამარტად იქნესგამოყენებული. ამან შესაძლოა ხელი შეუშალოს შრომით ურთიერთობებში დისკრიმინაციის აკრძალვას (მაგალითად სამუშაოზე აყვანა და დათხოვნა).ვინაიდან შრომის კოდექსი ძალიან ახალია, მისი ეფექტურობის გაზომვა რთულია.ძალიან მნიშვნელოვანი იქნება მომავალში კოდექსის 2.3-ე მუხლის და ზოგადად, შრომითი დისკრიმინაციის საქმეების დაკვირვება.

საქართველოს ეკონომიკა მკვეთრად დასუსტდა დამოუკიდებლობის გამოცხადებიდან პირველ წლებში. შედეგად უმუშევრობამ და სიღარიბემ არნახულ მაჩვენებელს მიაღწია. ოფიციალური მონაცემების მიხედვით, უმუშევრობის დონე2006 წელს 13.6%25 იყო. 2000 წლიდან მოყოლებული ეს მაჩვენებელი 1-2%25-ითიცვლებოდა 10%25-ის ფარგლებში². გაეროს განვითარების პროგრამის ადამიანური განვითარების ინდექსის მიხედვით, 1990-2003 წლებში ქვეყნის მოსახლეობის საშუალოდ 25%25 ცხოვრობდა დღეში 2 აშშ დოლარზე ნაკლები შემოსავლით და 53%25 სახელმწიფოს მიერ დადგენილი სიღარიბის ზღვარს მიღმა³. თუმცა რეალურიციფრები მკვეთრად განსხვავდება, ვინაიდან სოფლის მეურნეობაში ჩართული ადამიანები არ ითვლებიან უმუშევრებად და შედიან თვით დასაქმებულთა კატეგორიაში. რეგიონებში მოსახლეობის უმრავლესობა ჩართულია სოფლის მეურნეობაში და ამდენად, „დასაქმებულთა“ კატეგორიიდან მათი ამოღება მნიშვნელოვანწილად გაზრდიდა უმუშევრობის მაჩვენებელს. მაგალითად, გამოკითხულ რესპოდენტთაგან მხოლოდ 23.9%25 თვლიდა საკუთარ თავს დასაქმებულად, საიდანაც 10.4%25 სოფლის მეურნეობაში იყო ჩართული. კვლევის შედეგებმა აჩვენა, რომ უმუშევრობის საშუალო დონე ქვემო ქართლსა და სამცხე ჯავახეთში უფრო მაღალია, ვიდრე მთელი ქვეყნის საშუალო დონე. ეს თითქმის სოფლის მეურნეობით დაკავებულ ყველა მხარეს ახასიათებს: უმუშევრობაუმწვავეს პრობლემად ითვლება მთელი ქვეყნის მასშტაბით (87.8%25), ქვემო ქართლში (95.5%25), სამცხე-ჯავახეთში (76.8%25) და თბილისში (86.1%25).

უმუშევრობის ზრდამ, რა თქმა უნდა, კიდევ უფრო გაზარდა სიღარიბის დონე ქვეყანაში, რამაც 2004 წელს 35.7%25-ს მიაღწია და გაიზარდა 39.4%25-მდე 2005 წელს⁴, იმის მიუხედავად, რომ საქართველოს მთლიანი შიდა პროდუქტი გაიზარდა 5.9%25-ით და 9.6%25-ით შემდგომ წლებში⁵. სიღარიბის დონე სოფლად მუდმივად 3-4%25-ით უფრო მაღალი იყო. გინის კოეფიციენტი, რომელიც ზომავს მოსახლეობაში შემოსავლების უთანასწორობას 0-დან (ყველაზე დაბალი) 1-მდე (ყველაზე მაღალი), პრაქტიკულად უცვლელი იყო, მხოლოდ მცირედი - 0.35 მაჩვენებლით ზრდა აღინიშნა 2003-2005 წლებში. შემოსავლების კოეფიციენტი უტოლდებოდა 0.4-ს⁶. განსაკუთრებულად სამ შვილიანზე მეტ ოჯახებს უჭირდათ:2004 წელს - 66.2%25 და 2005 წელს - 60.1%25 ცხოვრობდა სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ⁷.

კვლევის მონაცემების თანახმად, საქართველოს რეგიონები, სადაც ძირითადად სოფლის მეურნეობაა განვითარებული და გამორჩეულია კარგი მოსავლიანობით, უფრო მოწყვლადები არიან სიღარიბის საფრთხის წინაშე. ქვემო ქართლი და სამცხე-ჯავახეთი აკმაყოფილებენ ამ კრიტერიუმებს. კვლევამ აჩვენა, რომ რესპოდენტთა უმრავლესობა სამცხე-ჯავახეთსა და ქვემო ქართლში დასაქმებულია სოფლის მეურნეობაში, მათ შორის მეცხოველეობის ფერმებში. მოსახლეობის მხოლოდ მცირე ნაწილი იყენებს სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკას ორივე რეგიონში.

ქვემო ქართლის რესპოდენტთა 96.4%25 აცხადებს, რომ არ გააჩნია სასოფლოსამეურნეო ტექნიკა. რესპოდენტთა მხოლოდ მცირედი ნაწილი (4.7%25) ამუშავებს მიწას საკუთარი ტექნიკით. სამცხე-ჯავახეთში შედარებით მეტი ოჯახი იყენებს აგრარულ ტექნიკას, თუმცა მაჩვენებელი მაინც დაბალია (13.2%25). ენობრივი ბარიერი ასევე დამატებით პრობლემას წარმოადგენს ეროვნული უმცირესობებისათვის დასაქმების ძიებაში, რაც მათ აიძულებს სამუშაო ან საზღვარგარეთ ან თავისივე ადგილობრივ თემებში ეძებონ⁸. თუმცა, ლოგიკურია იმის დასკვნაც, რომ ეროვნული უმცირესობების სოციალური მობილობა სასოფლო დასახლებებიდან გაცილებით უფრო დაბალია, ვიდრე ეთნიკური ქართველებისა. კვლევის შედეგების მიხედვით, მთელი საქართველოს მასშტაბით რესპოდენტთა 38.1%25-ს უდგას სახლში ტელეფონი და 18.9%25-ით მეტი რესპოდენტი სარგებლობს მობილური ტელეფონით. რესპოდენტთა უმრავლესობას აქვს ტელევიზორი და სარეცხი მანქანა. ტელევიზორი და ვიდეომაგნიტოფონი არის ყველაზე გავრცელებული საოჯახო ნივთი სამცხე-ჯავახეთსა და ქვემო ქართლში. ამ რეგიონის მაცხოვრებლებისათვის ტექნიკის სხვა საშუალებები შეიძლება ზედმეტ ფუფუნებად ჩავთვალოთ.

კვლევის შედეგად აღმოჩნდა, რომ ოჯახის ყველაზე დიდ დანახარჯს კვება წარმოადგენს, რაც ასევე დასტურდება ეკონომიკური მაჩვენებლებით, რომლის მიხედვითაც, ოჯახის სამომხმარებლო ხარჯების ნახევარი კვებაზე იხარჯება⁹. კვლევის შედეგების მიხედვით, კომუნალურ გადასახადებზე გაწეული ხარჯები ნომინალურია. მაგალითად, სამცხე-ჯავახეთში არც ერთ რესპოდენტს არ უთქვამს, რომ მან გადაიხადა გასული თვის კომუნალური გადასახადი. საგულისხმოაწლიური დანახარჯები ქორწილებსა და დაკრძალვებზე, ძირითადად ნაღდი ფულითგაწეული ხარჯები ცერემონიებზე, საჩუქრებსა და ტრადიციულ დღესასწაულებზე.ეს მაჩვენებლები უმცირესობებით დასახლებულ ორ რეგიონში ქვეყნის საშუალო მაჩვენებელზე მაღალია. სოციალური მდგომარეობის ნათელი მაჩვენებელია ის,რომ საშვებულებო დასვენებისას დახარჯული თანხის ოდენობა სამცხე-ჯავახეთსა და ქვემო ქართლში ქვეყნის საშუალო მაჩვენებელზე დაბალია. კვლევის შედეგებისმიხედვით, ტრანსპორტზე დახარჯული თანხები აღემატება შვებულების დროს, ავეჯსა და სამომხმარებლო ტექნიკაზე გაწეული ხარჯების ოდენობას.

კავკასიის კვლევითი რესურს-ცენტრის კვლევის მიხედვით, საქართველოში მცხოვრებთა 39.1%25 აცხადებს, რომ მათი ეკონომიკური მდგომარეობა 2003-2006 წლებში არ შეცვლილა, 23.3%25 ამბობს, რომ მისი მდგომარეობა ცოტათი გაუარესდა და 15.8%25 აცხადებს, რომ მდგომარეობა მნიშვნელოვნად გაუარესდა. მეზობელ სომხეთსა და აზერბაიჯანში გაცილებით დაბალია იმ ადამიანების რაოდენობა,რომელთა ცხოვრების დონე მკვეთრად ჩამორჩება ამ ციფრებს. თუმცა,საქართველოს მოქალაქეები უფრო ოპტიმისტურად არიან განწყობილნი, ვიდრე მათი მეზობლები - 34.5%25-ს სჯერა, რომ მათი ეკონომიკური მდგომარეობა გაუმჯობესდება შემდგომი სამი წლის განმავლობაში, მაშინ როცა მეზობელ ქვეყნებში ამის იმედი 19.5%25-ს აქვს¹⁰.

2. მიმდინარე რეფორმების შედეგები

კონსტიტუციის 31-ე მუხლი ავალდებულებს მთავრობას ხელი შეუწყოს სოციალურ და ეკონომიკურ განვითარებას ისე, რომ ეს თანასწორად შეეხოს ქვეყნის მთელს ტერიტორიას. ეს მუხლი სპეციალურ ზომებს ითვალისწინებს მთიანი რეგიონებისათვის.

2004 წლიდან მოყოლებული, საქართველოს მთავრობამ წამოიწყო ძირეული ეკონომიკური რეფორმები. კორუფციისა და ორგანიზებული დანაშაულის წინააღმდეგ ბრძოლამ, ბიზნეს გარემოს ლიბერალიზაციამ და დერეგულაციამ ხელი შეუწყო ეკონომიკური მდგომარეობის გაუმჯობესებას. ეკონომიკური განვითარების სამინისტროს მონაცემების მიხედვით, საქართველოს ერთობლივი შიდა პროდუქტი 2005 წელს 9.6%25-ით და 2006 წელს 9.4%25-ით გაიზარდა. 2003 წელთან შედარებით, ქვეყნის საბიუჯეტო შემოსავლები და გრანტები 2006 წელს 275%25 გაიზარდა. ზრდის ტენდენცია შენარჩუნებულია: 2006 წელს, 2005 წელთან შედარებით, საბიუჯეტო შემოსავლები 44.7%25-ით გაიზარდა. 2007 წლისათვის მოსალოდნელია შემოსავლების კიდევ 4.9%25-ით მატება. საქართველომ პირველი ადგილი დაიკავა ათი ყველაზე რეფორმატორული ქვეყნის სიაში, რომელიც შეადგინა მსოფლიო ბანკმა 2005-2006 წლის „Doing Business“ ანგარიშის ფარგლებში¹¹. ამასთან, მსოფლიო ბანკის „Anticorruption in Transition“ ანგარიშში აღნიშნულია, რომ გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნებს შორის, საქართველოს კორუფციის აღმოფხვრის ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი აქვს 2002-2005 წლებში¹². საკმაოდ მკვეთრი ეკონომიკური ცვლილებების მიუხედავად, უმუშევრობის დონე ქვეყანაში არ შემცირებულა. თუმცა გაუმჯობესებული ეკონომიკური გარემო საქართველოს მოქალაქეებს ოპტიმიზმის დამატებით სტიმულს აძლევს. საინვესტიციო კლიმატის გაუმჯობესებამ გამოიწვია პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების ზრდა, რამაც 2006 წელს 1 მილიარდ აშშ დოლარს გადააჭარბა, 2005 წელს ეს ციფრი 449 მილიონ აშშ დოლარს უტოლდებოდა (იხ. გრაფიკი ქვემოთ). კაპიტალის ძირითადი ნაკადი მიედინება ეკონომიკის რამოდენიმე დარგში, რომელიც უფრო მიმზიდველია ბიზნესისათვის (როგორიცაა ბანკები), დედაქალაქსა და საკურორტო ზონებში (განსაკუთრებით აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში). აუცილებლად უნდა ითქვას, რომ ზოგიერთი ფართომასშტაბიანი ინფრასტრუქტურული პროექტი, როგორიცაა ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის ნავთობსადენი, ითვალისწინებს თემის განვითარებაში დამატებითი ინვესტიციების ჩადებას. ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის სათემო ინვესტიციების პროგრამას 25 აშშ მილიონი დოლარის ბიუჯეტი ჰქონდა მილების საკონსტრუქციო ფაზისათვის. სათემო ინვესტიციების პროგრამის ფარგლებში, ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის (BTC) და სამხრეთ კავკასიური მილსადენის (SCP) პროექტები 72 თემთან მუშაობენ საქართველოში¹³. ამ კვლევის მიზანი არ იყო ამ პროექტების შედეგების შეფასება, მაგრამ ვინაიდან მათი უმეტესობა ახალია, დამატებითი კვლევა იქნება საჭირო შემდგომ საფეხურზე, რათა შეფასდეს, თუ რა სახის გავლენა იქონიეს მათ ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენელთა კეთილდღეობაზე.

2003-2006 წლებში საგრძნობლად გაიზარდა საწარმოთა რაოდენობა, რაც მეტყველებს საწარმოების რეგისტრაციის პროცედურების გამარტივებაზე და იმავდროულად, ბიზნესის ლეგალიზაციაზე. იგივე ტენდენცია შეიმჩნევა ქვემო ქართლსა და სამცხე-ჯავახეთში. 2006 წლის მონაცემების მიხედვით, 15 495 სამეწარმეო იურიდიული პირი იქნა რეგისტრირებული ქვემო ქართლში, რაც მთელს საქართველოში განხორციელებული რეგისტრაციების 8.9%25-ს შეადგენს. ამ მონაცემების მიხედვით, ქვემო ქართლი საწარმოების რაოდენობით მესამე ადგილზეა, თბილისსა და იმერეთის შემდეგ. სამცხე-ჯავახეთში სამეწარმეო იურიდიულ პირთა რაოდენობა 2006 წელს 22%25-ით გაიზარდა, 2003 წელთან შედარებით და მიაღწია 3 938, რაც მთელს საქართველოში განხორციელებული რეგისტრაციების 2.3%25-ს შეადგენს¹⁴. საწარმოო ბრუნვის მაჩვენებლების მიხედვით სამცხე-ჯავახეთის წილი შედარებით უცვლელი იყო (ეროვნული ბრუნვის 3.6%25; 3.9%25 -2006 წელს), ხოლო ქვემო ქართლმა აღიდგინა 2001 წლის 20.7%25-იანი მაჩვენებელი 2006 წელს, 2003 წელს 16.2%25-მდე ვარდნის შემდგომ. უნდა აღინიშნოს, რომ ქვემო ქართლის ინდუსტრიული მაჩვენებლები არაპროპორციულად იზრდება ძირითადად თბოელექტროსადგურის ხარჯზე. ეს მაჩვენებლები ასევე მიუთითებს რეგიონებში სოფლის მეურნეობის წილზე და იმაზე, რომ სოფლის მეურნეობა და მცირე საწარმოები არიან ძირითადი, თუმცა უმნიშვნელო, დამსაქმებლები. ასევე უნდა აღინიშნოს, რომ ქვემო ქართლი და სამცხე-ჯავახეთი საზღვრისპირა რეგიონები არიან და ისინი ხშირად ასოცირდებიან კონტრაბანდასთან, რაც არაერთხელ გამხდარა პოლიციასა და ადგილობრივ მოსახლეობას შორის კონფლიქტის მიზეზი. ეს ძირითადად ეხება ქვემო ქართლს, სადაც აქტიურია სამომხმარებლო საქონლის, საკვების, სიგარეტის (აქციზური გადასახადი უფრო დაბალია აზერბაიჯანში) და განსაკუთრებით ნავთობისა და ნავთობპროდუქტების კონტრაბანდა. 1990-იან წლებში მთავარი პრობლემა იყო საგზაო პოლიციის მიერ ადგილობრივი აზერბაიჯანელი ვაჭრების შევიწროვება ქრთამების გამოძალვის გზით, ახლა კი ანტიკორუფციული და ანტიკონტრაბანდული ზომებია გაძლიერებული. სასაზღვრო რეჟიმის გამკაცრება დაძაბულობას იწვევს. 2000-იანი წლების დასაწყისში იმართებოდა დემონსტრაციები და ფიქსირდებოდა კონფლიქტური ფაქტები. სამცხე-ჯავახეთი ესაზღვრება თურქეთს და თურქების მიმართ სომხური მოსახლეობის განწყობის გამო, საზღვართან დაკავშირებული პრობლემები ნაკლებად შესამჩნევი იყო. ადგილი ჰქონდა თურქეთთან უმნიშვნელო კონტრაბანდულ ვაჭრობას. დანარჩენ საქართველოსთან დამაკავშირებელი ცუდი საგზაო კავშირის გამო, კონტრაბანდულ საქონელს მხოლოდ ადგილობრივები მოიხმარდნენ. მთავარი პრობლემა, რომელიც დაკავშირებული იყო საგზაო პოლიციის მიერ ეთნიკური სომეხი ფერმერების შევიწროვებასთან, უკვე მოგვარებულია საქართველოს პოლიციის სისტემის ძირეული რეფორმების შედეგად 2004-2005 წლებში¹⁵.

საშუალო ყოველთვიური ხელფასი ქვემო ქართლსა და სამცხე-ჯავახეთში უმნიშვნელოდ გაიზარდა, მაგრამ რჩება ქვეყნის საერთო მონაცემზე ქვევით. 2006 წლის მესამე კვარტალში, ქვემო ქართლში ყოველთვიური საშუალო ხელფასი შეადგენდა 276.9 ლარს (26.2 ლარით ჩამორჩება ქვეყნის საშუალო მაჩვენებელს და მეოთხე ადგილზეა რეგიონებს შორის). სამცხე-ჯავახეთში საშუალო ხელფასი 218 ლარს უტოლდება (ქვეყნის საშუალო მაჩვენებელზე 81 ლარით ნაკლები და იმყოფება რეგიონებს შორის მეშვიდე ადგილზე) და დაეცა 195 ლარამდე 2007 წლის პირველ კვარტალში¹⁶. სავარაუდოდ, ეს კლება სამცხე-ჯავახეთში (ახალქალაქში) რუსული სამხედრო ბაზის დახურვამ გამოიწვია.

მთავრობა ექსტენსიურად აფინანსებს ინფრასტრუქტურის განვითარებას. აშშ-ს ათასწლეულის გამოწვევის პროგრამის ფარგლებში გამოყოფილი 295.3 მილიონი აშშ დოლარიდან 102.2 მილიონი აშშ დოლარი განკუთვნილია 245 კმ სიგრძის გზატკეცილის რეაბილიტაციისათვის, რომელიც სამცხე-ჯავახეთს თბილისთან აკავშირებს. სამუშაოები 2007 წლის გაზაფხულზე დაიწყო და დასრულდება 2010 წლის ბოლოსათვის¹⁷. ასევე დაიგება ახალი სარკინიგზო ხაზი, რომელიც ერთმანეთთან დააკავშირებს აზერბაიჯანს, საქართველოსა და თურქეთს სამცხეჯავახეთის გავლით. სარკინიგზო პროექტის პირველი ფაზის დასაწყისი მოსალოდნელია 2008-2010 წლისათვის. 2006 წელს მთავრობამ პროფესიულიტრენინგი ჩაუტარა 957 ადამიანს სამცხე-ჯავახეთში და 1141 ადამიანს ქვემო ქართლში.

ინფორმაციის ნაკლებობის გამო, ახალქალაქისა და ნინოწმინდის მოსახლეობა არასწორად აღიქვამდა სიტუაციას და თვლიდა, რომ რესურსების არაეფექტური გადანაწილება იყო „საქართველოს მთავრობის მცდელობა აეძულებინათ ისინი დაეტოვებინათ საქართველო „თეთრი გენოციდის“ გზით, ე.ი. სკოლის შენობების, სამედიცინო დაწესებულებების, გზების, და ა.შ. იმ მდგომარეობამდე მიყვანით, რომ შეუძლებელი გამხდარიყო ცხოვრება“¹⁸. თუმცა კვლევის შედეგების მიხედვით, რეგიონის ეკონომიკური მდგომარეობა დიდად არ განსხვავდება დანარჩენი საქართველოს სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობისაგან. კვლევამ დაადგინა სამი ძირითადი პრობლემა, რომელთა თანმიმდევრობა ზუსტად ემთხვევა უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებსა და მთელს საქართველოში არსებულ ვითარებას: უმუშევრობა, საცხოვრებელი პირობები და გზები.

სოციალური უზრუნველყოფისა და დასაქმების სახელმწიფო სააგენტომ 2006 წელს წამოიწყო დასაქმების სპეციალური პროგრამა, რომლის ფარგლებშიც დააფინანსა უმუშევრების სტაჟირება სხვადასხვა ბიზნეს-ორგანიზაციებში. 50 000-მდე მოქალაქემ მიიღო მონაწილეობა ამ პროგრამაში. სააგენტოს მონაცემებით,სამცხე-ჯავახეთში 1 352-მა და ქვემო ქართლში 1 530-მა ადამიანმა დაიწყო მუშაობა.

2. მიწის პრივატიზაცია

ქვეყნის მასშტაბით რესპოდენტთა 55.3%25 აცხადებს, რომ ფლობს მიწას. ესციფრები უფრო მაღალია ქვემო ქართლსა და სამცხე-ჯავახეთში (62%25 და 77.9%25,შესაბამისად). რესპოდენტთა 66.8%25 ქვეყნის მასშტაბით, 70%25 ქვემო ქართლში და 77.9%25 სამცხე-ჯავახეთში აცხადებს, რომ სახლის მფლობელია.

სასოფლო სამეურნეო მიწების პრივატიზაციის პროცესი დასასრულს 2005 წლისათვის მიუახლოვდა, როცა ახალი კანონი შევიდა ძალაში სახელმწიფოს კუთვნილებაში მყოფი სასოფლო-სამეურნეო მიწების პრივატიზაციის შესახებ¹⁹. ახალი კანონის თანახმად, გაუქმდა მიწის პრივატიზაციაზე შეზღუდვები სასაზღვრო რეგიონებში, რომლებიც 1992-1998 წლებში მოქმედებდა. ძველი კანონის თანახმად, საზღვრის 21-კილომეტრიან ზონაში (1998 წელს ეს ზღვარი ჩამოყვანილიქნა 5 კილომეტრამდე) აკრძალული იყო მიწების პრივატიზაცია, თუმცა შესაძლებელი იყო მისი იჯარით გაცემა. ახალი კანონმდებლობის თანახმად, შესაძლებელი გახდა ამ მიწების აუქციონის გზით გაყიდვა იმ შემთხვევაში, თუ ისიჯარაში არ იყო გადაცემული; მოიჯარეებს ამ მიწების პირდაპირი წესით შესყიდვის შესაძლებლობა მიეცათ.

ახალი კანონი უკვე დაინერგა პრაქტიკაში ქვემო ქართლში, თუმცა სამცხეჯავახეთში ჯერ არა, ვინაიდან შესაბამისი სპეციალისტების რესურსი ძალიანმწირია და მუშაობა რიგ-რიგობით უწევთ რეგიონებში. კანონის აღსრულების პროცესი ნელი და საჩივრებით სავსე იყო. მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტის და გერმანიის ტექნიკური თანამშრომლობის ორგანიზაციის მიერ ჩატარებული კვლევის შედეგების მიხედვით, მაცხოვრებლები ჩიოდნენ დაბრკოლებებზე, გადავადებებზე, გამჭვირვალობის ნაკლებობასა და ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების მიერ აუქციონის შესახებ ინფორმაციის დამალვაზე ან საზოგადოების შეცდომაში შეყვანაზე²⁰. 2006 წლის მარტში მარნეულის რაიონში რამოდენიმე აზერბაიჯანელი იქნა დაკავებული, რომლებიც მონაწილეობდნენ მიწის არასამართლიანი პრივატიზაციის წინააღმდეგ მოწყობილ დემონსტრაციაში²¹.

კვლევის რესპოდენტები გამოხატავდნენ თავიანთ უკმაყოფილებას იმაზე, რომ უზარმაზარი მიწები „უცხოების“ მიერ იქნა შესყიდული - ძირითადად მდიდარი მიწის მესაკუთრეების მიერ საქართველოს სხვა ნაწილებიდან, რომლებიც დაინტერესებულნი არიან სოფლის მეურნეობის ბიზნესით. რა თქმა უნდა, მიწის შესყიდვაზე არავითარი შეზღუდვა არ არის დაწესებული არც ერთი საქართველოს მოქალაქისათვის. ქვემო ქართლის მიწები მთელს საქართველოში ყველაზე უფრო უხვმოსავლიანია და მისი სიახლოვე დედაქალაქთან რეგიონს მიმზიდველს ხდის აგრობიზნესისათვის. „კავკასიური ინსტიტუტის“ და გერმანიის ტექნიკური თანამშრომლობის ორგანიზაციის კვლევა მიუთითებს იმაზე, რომ სახელმწიფო მოხელეები ცდილობენ ძველი შეცდომების გამოსწორებას.

2006 წლის პირველი შვიდი თვის განმავლობაში, დაახლოებით, 8 ათასმა აზერბაიჯანელმა, თითომ 0.5 ჰექტარი მიწა მიიღო²². ზოგიერთი საიჯარო ხელშეკრულება გაუქმებულ იქნა სახელშეკრულებო ვალდებულებების დარღვევის გამო. შეიქმნა სპეციალური კომისიები, რომლებსაც დაევალათ მიწის განაწილების პროცესის გამჭვირვალედ და სამართლიანად წარმართვა. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ადგილობრივი მოსახლეობა სკეპტიკურად არის განწყობილი ამ აქტივობის მიმართ²³.

იხილეთ დანართი 3 ქვემო ქართლსა და სამცხე-ჯავახეთში მიწის პრივატიზაციის შესახებ.

3. კაპიტალი

საქართველოში ფინანსური სექტორი შედარებით განვითარებულია. მთელი ფინანსური სისტემა კერძო საკუთრებაშია გადასული. უკანასკნელ წლებში რამოდენიმე უცხოურმა ბანკმა, „კრედიტ აგრიკოლის“ (Credit Agricole) და „sosiete Jeneralis“ (Societe Generale of France) ჩათვლით, ისევე როგორც უკრაინის „პრივატბანკმა“ (PrivatBank of Ukraine) ქართული ბანკების აქციები იყიდა და სტრატეგიად კრედიტების გამარტივებულად გაცემა დაისახა. რამოდენიმე ბანკმა, მათ შორის „თიბისი ბანკმა“ განაცხადა, რომ ბიზნესებისა და ინსტიტუციონალური კლიენტების მომსახურებიდან გადადიან გაყიდვების სერვისის გაფართოებაზე, კრედიტების ჩათვლით. საკრედიტო გაერთიანებები და საკრედიტო არასამთავრობო ორგანიზაციები ასევე აქტიურად მოღვაწეობენ საქართველოს მთელსტერიტორიაზე, ეროვნული უმცირესობებით დასახლებული რეგიონების ჩათვლით. სექტორში შეინიშნება კონსოლიდაციის ნიშნები, ვინაიდან რამოდენიმე მიკროსაფინანსო არასამთავრობო ორგანიზაციამ („კონსტანტა“, „ფინკა“, ა.შ.) მომხმარებელს ერთნაირი საკრედიტო პროდუქტები შესთავაზა.

მიუხედავად იმისა, რომ ბანკები კრედიტებით ემსახურებიან დაბალ შემოსავლიან და მცირე ბიზნესებს, საპროცენტო განაკვეთი მაინც მაღალია. სპეციალისტების აზრით, ბანკებს უკვე ზედმეტად დიდი ოდენობის კრედიტები აქვთ გაცემული, განსაკუთრებით სამშენებლო სექტორში, რაც სოფლის მეურნეობის სარისკო კრედიტების წილს ამცირებს. ეს მიკროსაფინანსო კრედიტის მიღებას განსაკუთრებულად ართულებს სოფლად მცხოვრები ადამიანებისათვის, ქვემო ქართლის და სამცხე-ჯავახეთის ჩათვლით. იმავდროულად, ბანკები ავითარებენ სწრაფი საერთაშორისო გადახდის სერვისებს და მომხმარებლებს სთავაზობენ სადეპოზიტო, საიჯარო და მიკროსადაზღვევო მომსახურების პროდუქტებს. ასევე უნდა აღინიშნოს, რომ საკანონმდებლო და რეგულირების სფეროს რეფორმა ჯერ კიდევ მიმდინარეობს. მიკროსაფინანსო მომსახურების განვითარების ყველაზე მნიშვნელოვან ხელის შემშლელ ფაქტორს დღეისათვის ჯერ კიდევ დაუდგენელი ფინანსური და საკანონმდებლო სისტემა წარმოადგენს²⁴. აშშ-ს საერთაშორისო განვითარების სააგენტო და ევროპის რეკონსტრუქციისა და განვითარების ბანკი დაბალი საპროცენტო განაკვეთიანი კრედიტების ბაზარზე მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ საშუალო და მცირე ბიზნესებისათვის. მათ ასევე დიდი წვლილი შეაქვთ მიკროსაფინანსო სექტორის გაძლიერებაში.

კვლევის შედეგების თანახმად, სესხები და კრედიტები ხელმისაწვდომია, თუმცაარც თუ ისე ხშირად გამოიყენება: 1000 აშშ დოლარზე მეტი ოდენობის კრედიტით უკანასკნელი წლების განმავლობაში ქვეყნის მასშტაბით გამოკითხულთა 22.3%25-ს, ქვემო ქართლში 31.4%25-ს და სამცხე-ჯავახეთში 7.4%25-ს უსარგებლია. ამ განსხვავებას რეგიონებს შორის ორი ახსნა შეიძლება მოეძებნოს: პირველი, ქვემოქართლი სოფლის მეურნეობისათვის გაცილებით უფრო მიმზიდველია და უფროახლოს იმყოფება დედაქალაქთან და მეორე, ამ რეგიონში კრედიტებისუმრავლესობა ინდივიდუალური სახის იყო, ყოველგვარი საპროცენტო ნამატის გარეშე.

თუმცა მაშინ, როცა ქვემო ქართლში კრედიტების უმრავლესობა გამოიყენებოდა საოჯახო ხარჯებზე (46.6%25), სამცხე-ჯავახეთში ისინი, ძირითადად, ინვესტირებაზე იყო მიმართული (34.3%25), ან სხვა სესხების დასაფარად (21.6%25). აღსანიშნავია ასევე ის ფაქტი, რომ სამცხე-ჯავახეთში სესხის აღება ძირითადად ბანკებიდან და საკრედიტო ორგანიზაციებიდან ხდება - 94.2%25, ქვემო ქართლის 28.6%25-თან²⁵ და მთელი ქვეყნის 49.1%25-თან შედარებით. ქვემოთ მოცემული გრაფიკი გვიჩვენებს, რომ კაპიტალის უკმარისობა სამცხე-ჯავახეთში აქამდე მიკროპროექტებით (500 აშშ დოლარზე ნაკლები ღირებულების) იფარებოდა, მაგრამ მათი უმრავლესობა დღეისათვის უკვე დასრულებულია. მხოლოდ რამოდენიმე პროექტის დაწყება იგეგმება, რაც შესაბამისად, ისევ გააჩენს კაპიტალის ნაკლებობის პრობლემას რეგიონში.

ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლების მონაცემთა ბაზა, რომლებიც საკრედიტო ორგანიზაციების მომხმარებლები არიან, არ მოიპოვება. კვლევის შედეგების მიხედვით, კრედიტის აღების პროცესში, ძირითადად პრობლემებს იწვევდა დოკუმენტაციებში შეცდომები, ასეთ სერვისებზე ინფორმაციის ნაკლებობა და ფინანსური გარანტიების წარმოდგენის სირთულე, ისევე როგორც მოკლე საკრედიტო პერიოდი. კრედიტის გაცემაზე უარის თქმის მოტივი არ იყო ღიად დაკავშირებული ეთნიკურ წარმომავლობასთან. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომსაბანკო ინსტრუქციები ხშირად არ მოიპოვება უმცირესობების ენებზე, ან ხელმისაწვდომია რუსულ ენაზე, რომელიც უკვე იმდენად ფართოდ აღარ გამოიყენება. ამან შეიძლება შეამციროს კრედიტების ხელმისაწვდომობა ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლებისათვის, რომლებიც კარგად არ ფლობენ რუსულსა და ქართულს.

___________________

1. დისკრიმინაციის განმმარტავი პრეცედენტული სამართლის ძირითადი მაგალითებია ბელგიის ლინგვისტური საქმე, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო; აბდულაზიზ, კაბალე და ბალკანდალი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა ევროპის სასამართლო; ჩეპმანი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო.

2. ეკონომიკური ტენდენციები საქართველოში, ეკონომიკური პოლიტიკისა და სამართლებრივი საკითხების ქართულ-ევროპული საკონსულტაციო ცენტრი, თბილისი, 2007 წლის აპრილი.

3. გაეროს განვითარების პროგრამა, 2006 წლის ადამიანური განვითარების შესახებ ანგარიში http://hdr.undp.org/hdr2006/statistics/countries/data_sheets/cty_ds_GEO.html

4. ეკონომიკური განვითარებისა და სიღარიბის აღმოფხვრის შესახებ ანგარიში, ეკონომიკური პოლიტიკისა და სამართლებრივი საკითხების ქართულ-ევროპული საკონსულტაციო ცენტრი/საქართველოს მთავრობა, თბილისი, 2006, გვ 7.

5. ეკონომიკური ტენდენციები საქართველოში, ეკონომიკური პოლიტიკისა და სამართლებრივი საკითხების ქართულ-ევროპული საკონსულტაციო ცენტრი, თბილისი, 2007 წ.აპრილი, გვ. 13.

6. ეკონომიკური განვითარებისა და სიღარიბის აღმოფხვრის პროგრამის შესახებ ანგარიში, ეკონომიკური პოლიტიკისა და სამართლებრივი საკითხების ქართულ-ევროპული საკონსულტაციო ცენტრი/საქართველოს მთავრობა, თბილისი, 2006, გვ 10.

7. ეკონომიკური განვითარებისა და სიღარიბის აღმოფხვრის პროგრამის შესახებ ანგარიში, ეკონომიკური პოლიტიკისა და სამართლებრივი საკითხების ქართულ-ევროპული საკონსულტაციო ცენტრი/საქართველოს მთავრობა, თბილისი, 2006, გვ 8.

8. გერმანიის ტექნიკური თანამშრომლობის ორგანიზაცია და მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტი, ენასთან და განათლებასთან დაკავშირებული კონფლიქტების შესაძლებლობა ქვემო ქართლის რეგიონში, 2006 წ. გვ.6, ცხრილი 2.

9. ეკონომიკური განვითარებისა და სიღარიბის აღმოფხვრის შესახებ ანგარიში, ეკონომიკური პოლიტიკისა და სამართლებრივი საკითხების ქართულ-ევროპული საკონსულტაციო ცენტრი/საქართველოს მთავრობა, თბილისი, 2006, გვ 9.

10. ჰანს გუტბროდი, “საქართველოსა და სამხრეთ კავკასიის საინფორმაციო კვლევის ინიციატივა, შესავალი, შედეგები და გამოყენება”, კავკასიის კვლევითი რესურსების ცენტრი, 2006 წელი.

11. ჯეიმს ჰ. ანდერსონი, ჩერილ ვ. გრეი: “Anti-corruption in Transition 3 - Who is Succeeding… And Why?” მსოფლიო ბანკი, 2006 წელი, გვ. 19 <http://siteresources.worldbank.org/INTECA/Resources/ACT3.pdf >, 2007 წლის 10 ივლისი

12. ბრითიშ პეტროლიუმის ოფიციალური ვებ-გვერდი http://www.bp.com/genericarticle.do?categoryId=9006669&contentId=7014360> 2007 წლის 10 ივლისი.

13. საქართველოს სტატისტიკის departamenti:http://statistics.ge/main.php?pform=93&plang=2

14. საქართველოს სომხური მოსახლეობა, წარმოშობის ქვეყნის შესახებ ინფორმაციის ანგარიშები, საქართველოს გაეროს ასოციაცია, 2003 წლის იანვარი-სექტემბერი, იანვარი-სექტემბერი, 2003, გვ. 17.

15. საქართველოს სტატისტიკის დეპარტამენტი: http://www.statistics.ge/_files/georgian/enterprise/regionebi/Sromis anazraureba-1.xls

16. სამცხე-ჯავახეთის გზის რეაბილიტაციის პროექტის ვებ-გვერდი: http://gza.ge/ge/project.htm

17. უმცირესობის საკითხთა ევროპული ცენტრი: საქართველოში ეროვნული უმცირესობათა დაცვის შესახებ ჩარჩო კონვენციის განხორციელების შესაძლებლობათა შესწავლა საქართველოში: ჯონატან ვიტლი, გვ. 28, 2006 წლის ოქტომბერი

18. სახელმწიფოს კუთვნილებაში მყოფი სასოფლო-სამეურნეო მიწის პრივატიზაციის შესახებ კანონი (1896-RS, 8 ივლისი, 2007), http://www.parliament.ge/index.php?lang_id=GEO&sec_id=69&kan_det=det&kan_id=521, 2007 წლის 10 ივლისი.

19. გერმანიის ტექნიკური თანამშრომლობის ორგანიზაცია და მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტი, მიწის პრობლემებთან დაკავშირებული კონფლიქტების შესაძლებლობა მარნეულსა და გარდაბნის რაიონებში, 2006 წ. გვ.6-8.

20. უმცირესობის საკითხთა ევროპული ცენტრი: საქართველოში ეროვნული უმცირესობათა დაცვის შესახებ ჩარჩო კონვენციის განხორციელების შესაძლებლობათა შესწავლა საქართველოში: ჯონატან ვიტლი, გვ. 28, 2006 წლის ოქტომბერი.

21. „საქართველოში მცხოვრები სომეხი და აზერბაიჯანელი უმცირესობები” საერთაშორისო კრიზის ჯგუფი, ევროპის ანგარიში №178 - 2006 წელის 22 ნოემბერი.

22. გერმანიის ტექნიკური თანამშრომლობის ორგანიზაცია და მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტი, მიწის პრობლემებთან დაკავშირებული კონფლიქტების შესაძლებლობა მარნეულისა და გარდაბნის რაიონებში, თბილისი-მარნეული-გარდაბანი 2006 წ. გვ.17-18.

23. დრუშელ, კეიტ და ჯენს რაინკეები: “Self-Assessment Tool for Microfinance Legal and Regulatory Reform, Assesment of Financial Regulation and Access for the Poor in Georgia», აშშ-ს საერთაშორისო განვითარების სააგენტო, მიკრო-ანგარიში №16, 2005 წლის 16 თებერვალი, გვ. 3-7 24. http://www.microlinks.org/ev02.php?ID=7289_201&ID2=DO_TOPIC, 2007 წლის 17 მაისი.

25. ქვემო ქართლი

26. აღსანიშნავია, რომ იგივე ტენდენცია შეიმჩნევა აზერბაიჯანში, სადაც ხალხს პერსონალური, არა-სარგებლიანი კრედიტის (79.1%25) აღება ურჩევნიათ, და ბანკებისგან ძალიან იშვიათად სესხულობენ ფულს (6.7%25) (იხ. ჰანს გუტბროდი, „2006 საინფორმაციო კვლევა საქართველოსა და სამხრეთ კავკასიაში, შესავალი, შედეგები და გამოყენება”, კკრც, 2006)

მეზობელ სახელმწიფოებთან დადებული ორმხრივი შეთანხმებები

ცენტრალური ხელისუფლება

უფლებები

უზრუნველყოფს თუ არა ქვეყნის კონსტიტუცია და კანონმდებლობა ხელისუფლების მიერ დადებული საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესაბამის უსაფრთხოებასა და შესაძლებლობებს ეთნიკური უმცირესობებისათვის საქართველოში.

კანონმდებლობა ითვალისწინებს ეროვნული უმცირესობების შესახებ ან მათთან დაკავშირებულ რამოდენიმე დებულებას. თუმცა, იურიდიულმა ანალიზმა გვიჩვენა, რომ ეს დებულებები ძირითადად არაორგანიზებულია და უფლებების ხელყოფის ყველა ფაქტის პრევენციისათვის საკმარისი არ არის.

რაც შეეხება საკანონმდებლო ბაზას, კვლევამ დაასკვნა, რომ საკანონომდებლო ბაზა ბევრი ხარვეზი გააჩნია, რაც თავისუფალ არეალს ტოვებს უფლებების ხელყოფისათვის. ეს კიდევ უფრო ზრდის საერთაშორისო სამართლის ქვეყნის შიდა კანონმდებლობაზე უპირატესობის მნიშვნელობას ამ ხარვეზების დროებით დაფარვის მიზნით (ახალი საკანონმდებლო ინიციატივები, ძირითადად საგანმანათლებლო სფეროში, უფრო და უფრო შეესაბამება საერთაშორისო სამართლის ნორმებს).

საზომი: საკანონმდებლო დაცულობის ხარისხი; საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესაბამისად მიღებული და დანერგილი კანონმდებლობა.

ქვეყნის შიდა კანონმდებლობა არ ახდენს ამ უფლებების აქტიურ და ეფექტურ იმპლემენტაციას, თუმცა მაინც შეიმჩნევა დაცულობის ხარისხის გაუმჯობესების ტენდენციები:

- ძველი კანონები, რომლებიც მიღებულ იქნა 1990-იან და 2000-იანი წლებისდასაწყისში, არ შეიცავენ ამ დებულებებს, ან უბრალოდ ზოგადად განიხილავენ ამ პრინციპებს ყოველგვარი კონკრეტიკის გარეშე.

- ახალი კანონები, ან ახალი საკანონმდებლო ცვლილებები შეიცავენ სხვადასხვა დებულებებს, რომლებიც ზოგჯერ გაუგებარი და არაეფექტურია. თუმცა, ეროვნულ უმცირესობებთან დაკავშირებული დებულებების რაოდენობა მაინც გაიზარდა, რაც კანონმდებლების მხრიდან ეროვნული უმცირესობების უფლებებისადმი გაზრდილ ყურადღებაზე მიუთითებს.

ქვეყნის შიდა საკანონმდებლო ბაზაში არსებული ეროვნული უმცირესობების უფლებებთან დაკავშირებული დებულებები შეიძლება სამ ძირითად ჯგუფად დავანაწილოთ:

- ეროვნული უმცირესობების ასიმილაციისაგან დაცვა (კულტურული მემკვიდრეობის შენარჩუნება, საზოგადოებრივი მაუწყებლის ვალდებულებები და ყველაზე მნიშვნელოვანი: განათლების შესახებ კანონმდებლობა, რომელიც ეროვნულ უმცირესობებს აძლევს ზოგადი განათლების მიღების უფლებას საკუთარ ენაზე, ქვეყნის საერთო საგანმანათლებლო სისტემის ფარგლებში).

- ეროვნული უმცირესობების დისკრიმინაციისაგან დაცვა (ანტიდისკრიმინაციული დებულებები განათლების შესახებ კანონებში, ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ კანონში და პროკურატურის ქცევის კოდექსში).

- უფლებების თანასწორობის უზრუნველყოფა (სასამართლოში თარჯიმნის მომსახურების უზრუნველყოფა, თარგმანისათვის ვადების გადავადების უფლება). კვლევას არ აღმოუჩენია დისკრიმინაციის დადასტურებული ფაქტები (თუმცა, ამგვარი ფაქტების აღმოჩენა არ ემსახურებოდა კვლევის მიზნებს) და შეხვდა უმცირესობების უფლებების დარღვევებზე საჩივრების მხოლოდ რამოდენიმე შემთხვევას (რაც შეიძლება უბრალოდ ინფორმირებულობის დაბალი ხარისხით იყო გამოწვეული). საზოგადოება არ იცნობს ეროვნული უმცირესობების უფლებების დაცვაზე უფლებამოსილ სახელმწიფო ორგანოებს, ისევე როგორც სამოქალაქო სექტორს. შედეგად, ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლებს უჭირთ მათი პრობლემების შესაბამის ორგანოებში გასაჩივრება. საზომი: ძირითადო საკანონმდებლო აქტების დანერგვის მაგალითები კონვენციების, სახელმწიფო ვალდებულებების რატიფიკაციის/დანერგვის გაჭიანურების პოლიტიკის მაგალითები

ეროვნული უმცირესობები ნაკლებად იცნობენ მათი უფლებების შესახებ კანონებს, თუმცა უმრავლესობა მაინც მიიჩნევს, რომ უმცირესობათა უფლებები მეტ-ნაკლებად დაცულია. საზომი: რამდენად ენდობიან უმცირესობები მათ შესახებ კანონმდებლობას? უმცირესობების საჩივრები.

წარმომადგენლობა

უმცირესობათა წარმომადგენლობა აღმასრულებელ ორგანოებში

ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენლობა ქვეყნის სახელმწიფო მმართველობაში, აღმასრულებელ და საკანონმდებლო ხელისუფლებაში, სამართალდამცავ ორგანოებში და უმაღლეს განათლებაში ძალიან დაბალია. ეს ძირითადად დაკავშირებულია ენობრივ ბარიერებთან, მაგრამ ასევე დაბალ თვითშეფასებასთან (როგორც ნაკლებად განათლებული), ზემოთ ხსენებულ სფეროებში ჩართვის შანსების დაბალ შეფასებასთან

და შესაძლებლობების შესახებ ინფორმაციის სიმწირესთან.

საზომი: აღმასრულებელ და საკანონმდებლო ორგანოებში მაღალ პოზიციებზე დასაქმებული უმცირესობების წარმომადგენლების პროცენტული რაოდენობა; ეროვნული უმცირესობების მზაობა და სურვილი ჩაერთონ ამ პროცესებში.

უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში რესპოდენტთა უმრავლესობამ არ იცის იცავენ თუ არა ეს ორგანოები უმცირესობების უფლებებს. ამ თვალსაზრისით ისინი ადგილობრივ მმართველობას უფრო ენდობიან, ვიდრე ცენტრალურ ან სასამართლო ხელისუფლებას.

ისინი ნაკლებად იცნობენ სპეციალიზირებულ სახელმწიფო ორგანოებს, როგორიცაა სახალხო დამცველის ოფისი. საზოგადოება არ იცნობს ეროვნული უმცირესობების უფლებების დაცვაზე უფლებამოსილ სახელმწიფო ორგანოებს, ისევე როგორც სამოქალაქო სექტორს. შედეგად, ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლებს უჭირთ მათი პრობლემების შესაბამის ორგანოებში გასაჩივრება.

ქვეყნის აღმასრულებელი და საკანონმდებლო ორგანოები უკვე შედარებით მეტ ყურადღებას აქცევენ ეროვნული უმცირესობების პრობლემებს. არსებობს სხვადასხვა საკონსულტაციო მექანიზმები, თუმცა ისინი ვერ ახერხებენ საკუთარი პოტენციალის მაქსიმალურ გამოყენებას (სახელმწიფო მინისტრი სამოქალაქო ინტეგრაციის საკითხებში, სამოქალაქო ინტეგრაციისა და ტოლერანტობის საბჭო, სხვადასხვა სპეციალიზირებული საბჭოები). საზომი: რამდენად ითვალისწინებს აღმასრულებელი და საკანონმდებლო ხელისუფლება ეროვნული უმცირესობების ინტერესებს?

რთავენ თუ არა აღმასრულებელი და საკანონმდებლო ხელისუფლების წარმომადგენლები უმცირესობებს საკონსულტაციო პროცესებში და მიუღიათ თუ არა უმცირესობებთან დაკავშირებული რაიმე ნორმატიული აქტები უკანასკნელი ერთი წლის განმავლობაში? რამდენად სჯერათ უმცირესობებს ამ კონსულტაციების?

ხელმისაწვდომობა

მიუწვდებათ თუ არა უმცირესობებს ხელი კანონმდებლებთან და საკანონმდებლო პროცესებთან საჯარო განხილვების, შეხვედრების, საკანონმდებლო გამოცემების საშუალებით და ა.შ.?

მთელს ქვეყანაში არსებული ტენდენციის მსგავსად, ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლები არჩევნებში მასიურად მონაწილეობენ, თუმცა თვითონ ნაკლებად სურთ პოლიტიკურ ცხოვრებაში ჩართვა: ხმის მიცემით, ისინი თვლიან, რომ უკვე მოიხადეს თავიანთი მოქალაქეობრივი ვალი და რომ პოლიტიკა მათი საქმე არ არის. საქართველოს მოქალაქეები და განსაკუთრებით კი ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლები, ადგილობრივ თვითმმართველობაში შედარებით უფრო ხშირად არიან ჩართულნი, ვიდრე ცენტრალურ აღმასრულებელ და საკანონმდებლო ორგანოებში. საზომი: რამდენად ხშირად ურთიერთობენ უმცირესობები ამ დაწესებულებებთან და რა მექანიზმების საშუალებით; ეროვნული უმცირესობების მზაობა და სურვილი ჩაერთონ ამ პროცესებში

ეროვნული უმცირესობების სამოქალაქო სექტორი პრაქტიკულად არ ფუნქციონირებს, ან ფოკუსირდება მხოლოდ ადგილობრივ განვითარებაზე, სოციალურ და საქველმოქმედო საკითხებზე. შედეგად, ეროვნულ უმცირესობათა სამოქალაქო უფლებების დაცვა თავისი კლასიკური გაგებით თითქმის არ არსებობს. თუმცა, რიგი ორგანიზაციებისა მთელი ქვეყნის მასშტაბით, ძირითადად ისინი, რომლებიც ადამიანის უფლებებზე არიან ორიენტირებულნი, მონაწილეობენ ეროვნული უმცირესობების უფლებების დაცვასთან დაკავშირებულ ინიციატივებში. ენობრივი ბარიერი, სავარაუდოდ, არ არის ამ ფენომენის მთავარი განმაპირობებელი მიზეზი.

საზომი: უმცირესობების ჩართულობის მაგალითები ბოლო წლის განმავლობაში და ამ ჩართულობის ტენდენციები.

ადგილობრივი მმართველობა

უფლებები

უსაფრთხოების ყველა საკანონმდებლო გარანტია მოცემულია ქვეყნის ეროვნულ და არა

ადგილობრივ კანონმდებლობაში. კვლევამ ვერ შესძლო ადგილობრივი კანონმდებლობის შესწავლა, რათა შეეფასებინა ადგილობრივი ნორმატიული აქტები და განვითარების გეგმები, თანასწორი შესაძლებლობების უზრუნველყოფის შეფასების მიზნით. საზომი: საკანონმდებლო დაცულობის ხარისხი/საერთაშირო ხელშეკრულებებსა და ცენტრალურ კანონმდებლობასთან შესაბამისობა.

წარმომადგენლობა

ეროვნული უმცირესობები უმცირესობებით დასახლებული რეგიონების ადგილობრივ მმართველობებსა და თვითმმართველობებში შედარებით მრავლად არიან წარმოდგენილნი, ვიდრე ცენტრალურ ხელისუფლებაში. წარმომადგენლობის ზუსტი პროცენტული მაჩვენებელი არ მოიპოვება.

საზომი: ადგილობრივ აღმასრულებელ და საკანონმდებლო ორგანოებში მაღალ პოზიციებზე დასაქმებული უმცირესობების წარმომადგენლების პროცენტული რაოდენობა;

ეროვნული უმცირესობების მზაობა და სურვილი ჩაერთონ ამ პროცესებში. ხელმისაწვდომობა

მიუხედავად იმისა, რომ უმცირესობები უფრო ჩართულები არიან ადგილობრივ განხილვებში, ისინი ქვეყნის სხვა მოქალაქეების მსგავსად თვლიან, რომ პირადად არ არიან საკანონმდებლო პროცესებში მონაწილეობისათვის მზად.

საზომი: რამდენად ხშირად ურთიერთობენ უმცირესობები ამ დაწესებულებებთან და რა მექანიზმების საშუალებით? წარმოადგენს თუ არა ენა რაიმე ბარიერს?

საარჩევნო პროცესი

უფლებები

თანასწორია თუ არა საარჩევნო კანონმდებლობა?

საქართველოში არ არსებობს არც ერთი ეროვნული უმცირესობის პოლიტიკური პარტია. არსებობენ მხოლოდ რეგიონებში მოქმედი პოლიტიკური მოძრაობები, რომლებიც ძირითადად ქველმოქმედებასა და განვითარების საკითხებზე არიან ორიენტირებულნი. კანონმდებლობა არ ზღუდავს უმცირესობების პოლიტიკური პარტიების რეგისტრაციის უფლებას და მის შემდგომ პოლიტიკური ცხოვრებას. კანონმდებლობა მხოლოდ რეგიონალური პარტიების ჩამოყალიბებას კრძალავს. თუმცა, საარჩევნო სისტემა ხელს უწყობს ეროვნული უმცირესობების ჩართულობას ქვეყნის პოლიტიკური პარტიების ცხოვრებაში. უკანასკნელი ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნების დროს, ზოგიერთი ცვლილებები იქნა განხორციელებული უმცირესობების არჩევნებში მონაწილეობის ხელშეწყობისათვის (მაგალითად, ინფორმაციის მიწოდება და საარჩევნო ბიულეტენები უმცირესობების ენაზე).

საზომი: უმცირესობების პოლიტიკური პარტიებისა და არჩევნებში მონაწილეობის საკანონმდებლო მოთხოვნები.

საქართველოში არ არსებობს არც ერთი ეროვნული უმცირესობის პოლიტიკური პარტია.არსებობენ მხოლოდ რეგიონებში მოქმედი პოლიტიკური მოძრაობები, რომლებიც ძირითადად ქველმოქმედებასა და განვითარების საკითხებზე არიან ორიენტირებულნი. ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლები ძირითადად კენჭს ადგილობრივი მმართველობის არჩევნებისათვის იყრიან კენჭს პარტიული სიით, ძირითადად უმცირესობების მიერ დასახლებულ რეგიონებში.

საზომი: უმცირესობების რაოდენობა პარტიულ სიებში სხვადასხვა დონის არჩევნებზე.

უმცირესობები, ქვეყნის მთელი ელექტორატის მსგავსად, მასიურად იღებენ არჩევნებში მონაწილეობას და ქვეყნის მთელი ელექტორატის მსგავსად იშვიათად თუ თვლიან თავს კენჭისყრისათვის მზად. უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში რესპოდენტთა მხოლოდ ძალიან მცირე რაოდენობა აღნიშნავს, რომ ისინი კენჭს არ იყრიან იმიტომ, რომ არჩევნები არასამართლიანად ტარდება.

საზომი: რამდენად ენდობიან საარჩევნო პროცესს უმცირესობების კანდიდატები. მონაწილეობა

მთელს ქვეყანაში არსებული ტენდენციის მსგავსად, ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლები არჩევნებში მასიურად მონაწილეობენ, თუმცა თვითონ ნაკლებად სურთ პოლიტიკურ ცხოვრებაში ჩართვა: ხმის მიცემით, ისინი თვლიან, რომ უკვე მოიხადეს თავიანთი მოქალაქეობრივი ვალი და რომ პოლიტიკა მათი საქმე არ არის. საქართველოს მოქალაქეები და განსაკუთრებით კი ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლები, ადგილობრივ თვითმმართველობაში შედარებით უფრო ხშირად არიან ჩართულნი, ვიდრე ცენტრალურ აღმასრულებელ და საკანონმდებლო ორგანოებში.

საზომი: ჩართულობის ხარისხი პოლიტიკურ პარტიაში წევრობის, საარჩევნო ხმების რაოდენობისა და სხვა ფაქტორების მიხედვით; ეროვნული უმცირესობების მზაობა და სურვილი ჩაერთონ ამ პროცესებში

უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში რესპოდენტთა უმრავლესობამ არ იცის პასუხობს თუ არა ხელისუფლება უმცირესობების საჭიროებებს. ხოლო ის რესპოდენტები,რომელთაც უპასუხეს ამ შეკითხვას, აცხადებენ, რომ უმცირესობების მოსაზრებები ძალიან იშვიათად თუ არის მიღებული მხედველობაში.

საზომი: მიაჩნიათ თუ არა უმცირესობებს, რომ მათ მნიშვნელოვანი წვლილი შეაქვთ ქვეყნის მმართველობაში

წარმომადგენლობა

არ არსებობს უმცირესობების არჩევნებში მონაწილეობისათვის არც ერთი ღია საკანონმდებლო ბარიერი.

საზომი: რაიმე თვალსაჩინო, (თუნდაც) არასაკანონმდებლო ბარიერი, რომელიც ხელს უშლის ეროვნულ უმცირესობებს არჩევნებში წარმატებაში.

ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლები პარტიული სიებით კენჭს იყრიან ადგილობრივ არჩევნებში, ძირითადად უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში. საზომი: უმცირესობების კანდიდატების წარმატებულობის ხარისხი ადგილობრივი და უმაღლესი საფეხურის არჩევნებში მონაწილეობის მიღების რაოდენობისა და მასში წარმატების მიღწევის რაოდენობების მიხედვით.

ეროვნული უმცირესობები ნაკლებად არიან დაინტერესებულნი არჩევნებში მონაწილეობით, თუმცა ამის ინტერესი მთელი ქვეყნის მასშტაბით უფრო დაბალია, ვიდრე უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში.

საზომი: დაინტერესებულნი არიან თუ არა უმცირესობები არჩევნებში მონაწილეობის

მიღებით. სამოქალაქო საზოგადოება და სოციალურ-ეკონომიკური უფლებები

სამოქალაქო საზოგადოება

ქვეყნის კანონმდებლობა არ აწესებს რაიმე შეზღუდვებს ასეთი არასამთავრობო ორგანიზაციის რეგისტრაციაზე და არ ზღუდავს ამ ორგანიზაციის საქმიანობას, თუ ის არ ეწინააღმდეგება ქვეყნის ტერიტორიულ მთლიანობასა და კონსტიტუციურ სამართალს და თუ ხელს არ უწყობს შუღლისა და ძალადობის გავრცელებას.

საზომი: შესაბამისი კანონმდებლობის არსებობა, სამოქალაქო ორგანიზაციების არსებობა.

სამოქალაქო სექტორში უმცირესობების ჩართულობა უმნიშვნელოა.

სოციალურ-ეკონომიკური უფლებები

კონსტიტუცია იცავს სოციალურ, ეკონომიკურ და კულტურულ უფლებებს, განსაკუთრებით, საერთაშორისო ხელშეკრულებებისათვის ქვეყნის შიდა კანონმდებლობაზე უპირატესი ძალის მინიჭების გზით. საქართველომ მოახდინა ყველაზე მნიშვნელოვანი საერთაშორისო ხელშეკრულებების რატიფიკაცია. თუმცა, მაინც უნდა აღინიშნოს, რომ შიდა კანონები მაინც არაეფექტურად იცავენ ამ უფლებებს.

საზომი: შესაბამისი კანონმდებლობა და მათი დანერგვის ხარისხი.

ზოგადი განათლების ხელმისაწვდომობა თანასწორია, ფინანსურად ხელმისაწვდომობის ჩათვლით. თუმცა, საბჭოთა გადმონაშთი არაქართული სკოლების სისტემა ხელს უწყობს ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენელი მოსწავლეების სეგრეგაციას და ზღუდავს უმაღლესი განათლების მათთვის ხელმისაწვდომობას, ძირითადად ენობრივი ბარიერების შედეგად. მიმდინარე რეფორმები მიზნად ისახავენ ამ სიტუაციის გამოსწორებას, თუმცა პრაქტიკის მოკლე პერიოდში, ამ რეფორმებმა აშკარად დამატებითი ბარიერები შექმნეს ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენელი სტუდენტებისათვის, რომელთაც სურთ უმაღლესი განათლების მიღება.

უმაღლესი განათლების არათანასწორი ხელმისაწვდომობა, ენობრივი ბარიერები და გეოგრაფიული იზოლაცია ამცირებს ქვეყნის ეკონომიკურ ცხოვრებაში მონაწილეობის შესაძლებლობებს. ქვეყანაში სიღარიბე ფართოდ არის გავრცელებული. მთელს ქვეყანაში კრედიტები მინიმალურად არის ხელმისაწვდომი, განსაკუთრებით სოფლად - უმცირესობებით დასახლებული რეგიონების ჩათვლით. სოციალური უფლებებიც (სოციალური დახმარება და ჯანდაცვა) ასევე ნაკლებად ხელმისაწვდომია მთელი ქვეყნის მასშტაბით. ამ სექტორში დისკრიმინაციის წინააღმდეგ ბევრი საკანონმდებლო ხარვეზი არსებობს, თუმცა კვლევის დროს არ დაფიქსირებულა დისკრიმინაციასთან დაკავშირებული არც ერთი საჩივარი.

საზომი: უმცირესობების წარმომადგენლობა ბიზნეს სექტორში; უმცირესობების მიერ აღებული კრედიტების რაოდენობა; დასაქმებისა და საოჯახო მეურნეობის განვითარების სერვისების გამოყენება და ხელმისაწვდომობა; უმცირესობებისა და უმრავლესობის სიღარიბის დონე მთელი ქვეყნის მასშტაბით; უმცირესობების მიერ ჯანდაცვის სერვისების გამოყენების ტენდენციები რამდენად ემთხვევა უმრავლესობისას.

მიაჩნიათ თუ არა უმცირესობებს, რომ მათ თანასწორად მიუწვდებათ ხელი განათლებაზე, ბიზნესის განვითარებაზე, დასაქმებასა და ჯანდაცვაზე?

უკმაყოფილება ძირითადად გამოწვეულია ენობრივი ბარიერის შედეგად დასაქმების არათანასწორი შესაძლებლობების არსებობის გამო. კვლევას არ შეუსწავლია სოციალური უფლებების დაცვით გამოწვეული კმაყოფილების ხარისხი.

საზომი: რამდენად კმაყოფილები არიან უმცირესობები ძირითადი სოციალურ-ეკონომიკური სარგებლის ხელმისაწვდომობით? რა უწყობს ხელს ამ სახის კმაყოფილებას?

მედია

კანონმდებლობა ითვალისწინებს სპეციალურ დებულებებს, რომელიც ადგენს საზოგადოებრივი მაუწყებლის მიერ უმცირესობათა ენებზე მომზადებული გადაცემების პროპორციას, ასევე დებულებებს საზოგადოებრივ მაუწყებელში უმცირესობათა წარმომადგენლობის პროპორციების შესახებ. კანონი არ ვრცელდება კომერციულ სატელივიზიო კომპანიებზე. იურიდიულად შესაძლებელია რეგიონალური საზოგადოებრივი მაუწყებლის ჩამოყალიბება, რომელიც ადგილობრივ საჭიროებებზე გააკეთებდა ძირითად აქცენტს.

საზომი: კანონმდებლობის არსებობა და რეალიზაციის ხარისხი.

ავრცელებს თუ არა მედია უმცირესობების მიმართ ნეგატიურ სტერეოტიპებს?

აქტიურად იცავს თუ არა მედია უმცირესობების უფლებებსა და კულტურას? მედია არასისტემატიურად ეხება ეროვნული უმცირესობების საკითხებს. როცა ეხება, ასეთ შემთხვევაში მედია ძირითადად კონფლიქტურ ზონებზე აკეთებს აქცენტს. შესაბამისად, მედია ნეგატიურ სტერეოტიპებს ავრცელებს საზოგადოებაში, რაც ხშირად უმცირესობებს გარკვეულ „იარლიყებს“ აკრავს და იშვიათად თუ აშუქებს უმცირესობების წარმომადგენლებს სიუჟეტის ობიექტად. მათი წარმოჩენა ძირითადად, სუბიექტად ხდება.

საზომი: მედია პროდუქტები

წარმომადგენლობა

კანონი პირდაპირ არ უზღუდავს ეროვნული უმცირესობის წარმომადგენელს მიიღოს ლიცენზია მაუწყებლობაზე ან მედია საშუალების ჩამოყალიბებაზე. ელექტრონული მედიის ჩამოყალიბება დაკავშირებულია სიხშირის მისაღებად ღია კონკურსთან. ამგვარად, ბარიერები ძირითადად ფინანსური ტიპისაა. ბეჭდვითი მედია საშუალების ჩამოყალიბება ხდება ბიზნეს-ორგანიზაციის დაარსების პროცედურის მიხედვით. ამ სფეროში რეგულაციების და ფინანსური მოთხოვნების რაოდენობა მინიმალურია. თუმცა, ბეჭდვითი მედია ნაკლებად იკითხება და შესაბამისად, ნაკლებად მომგებიანია. მთავრობა აფინანსებს უმცირესობების ზოგიერთ ბეჭდვით გამოცემას. კანონი არ აწესებს მედია ასოციაციების შექმნაზე რაიმე შეზღუდვებს, რომლებიც არასამთავრობო ორგანიზაციების ჩამოყალიბების სტანდარტული პროცედურებით ხდება. საქართველოში არსებობს რამოდენიმე პროფესიული მედია ასოციაცია (მაუწყებლებისა და ჟურნალისტების), მაგრამ მათი ზეგავლენის ხარისხი მინიმალურია. კვლევის დროს ვერ იქნა აღმოჩენილი ვერც ერთი ეროვნულ უმცირესობათა მედია ასოციაცია.

საზომი: უმცირესობების მიერ მედია დაწესებულებების ფლობის და უმცირესობებზე გაცემული მედია ლიცენზიების რაოდენობა; უმცირესობების პროფესიული ასოციაციების არსებობა და აქტიურობის დონე.

სასამართლო ხელისუფლება

უფლებები

კონსტიტუცია აღიარებს კანონის წინაშე თანასწორობის პრინციპს, რასაც რამოდენიმე საკანონმდებლო აქტიც ეხმაურება. თუმცა, მასთან დაკავშირებული დებულებები მიმობნეულია კანონმდებლობაში, და არ არსებობს რაიმე კონკრეტული მექანიზმები, რომლის საშუალებითაც უნდა მოხდეს ამ უფლების განხორციელება და დაცვა. სისხლის სამართლისა და სამოქალაქო კოდექსები, და საპროცედურო კოდექსი ითვალისწინებს კანონის წინაშე თანასწორობის პრინციპს, და პროკურატურის ეთიკის კოდექსი ამ პრინციპის განხორციელებაში პირველ ნაბიჯს წარმოადგენს. ხელმიუწვდომელია რაიმე სახის კვლევა ამ პრინციპების განხორციელების შესახებ, თუმცა არც ჩვენს კვლევას აღმოუჩენია კანონის წინაშე თანასწორობის პრინციპის დარღვევის რაიმე კონკრეტული მაგალითები. ფუნქციონირებს სახალხო დამცველის ინსტიტუტი, რომელსაც ევალება მოქალაქეთა უფლებების დაცვა, ეროვნული უმცირესობების უფლებების ჩათვლით. ძალიანიშვიათია ეროვნული უმცირესობების მხრიდან უმცირესობების უფლებების დარღვევის თაობაზე სახალხო დამცველისათვის მიმართვის შემთხვევაში.

საზომი: კანონის აღსრულების ხარისხი და სახალხო დამცველის ოფისის არსებობისა და ფუნქციონირების დონე.

მთელი საქართველოს მასშტაბით სასამართლო ხელისუფლებისადმი ნდობა შედარებით დაბალია სხვა ორგანოებთან შედარებით. უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში შედარებით მაღალი ნდობის ხარისხი აღინიშნება, თუმცა ბევრმა რესპოდენტმა აღნიშნა რომ არ შეუძლია სასამართლო ხელისუფლების შეფასება, რაც სასამართლო ხელისუფლებასთან ურთიერთობის იშვიათობით არის განპირობებული. რესპოდენტთა მცირე ნაწილმა, რომელთაც ჰქონდათ გარკვეული შეხება სასამართლო ხელისუფლებასთან, სასამართლო ხელისუფლება შეაფასეს როგორც საკმაოდ სამართლიანი.

საზომი: რამდენად ენდობიან უმცირესობები პროცესების სამართლიანობას. წარმომადგენლობა

უმცირესობები მცირე რაოდენობით არიან წარმოდგენილნი სასამართლო დასამართალდამცავ სტრუქტურებში. საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს პერსონალის 4%25 (1222 თანამშრომელი) წარმოადგენს ეროვნულ უმცირესობას. ჯამში 261 მოსამართლიდან, მხოლოდ 6 (2.5%25) წარმოადგენს ეროვნულ უმცირესობას, თუმცა ორი

მათგანი საქართევლოს უზენაესი საბჭოს წევრები არიან.

საზომი: უმცირესობების მიერ დაკავებული პოზიციების იერარქიული საფეხურები.

საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი ითვალისწინებს არაქართულენოვანი მოქალაქეებისათვის უფასო თარჯიმნის უფლებას. სამოქალაქო სამართლის საქმის განხილვის პროცესში, კანონი ასევე ითვალისწინებს თარჯიმნის მოთხოვნის უფლებას, თუმცა მისი მომსახურების საფასურს უკვე წაგებული მხარე იხდის.

ეროვნული უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში, უმცირესობებს შედარებით ნაკლები შეხება აქვთ სასამართლო ხელისუფლებასთან ვიდრე სხვა რეგიონებში. კვლევას არ ჰქონდა საშუალება გამოეკვლია დაკავშირებულია თუ არა ეს ფენომენი ენობრივ ბარიერებთან.

საზომი: მიმართავენ თუ არა უმცირესობები სასამართლო ხელისუფლებასა და ძალოვან სტრუქტურებს საჭიროების შემთხვევაში? თუ არა (ან იშვიათად), რატომ?

სოციალური და კულტურული უფლებები და ურთიერთქმედება

სოციალური და კულტურული უფლებები

რამდენად უფლებამოსილნი არიან უმცირესობები გამოიყენონ თავიანთი ენა, კულტურული და რელიგიური სიმბოლიკა სოციალურსა და პოლიტიკურ მოცემულობებში?

კონსტიტუცია იცავს ეროვნული უმცირესობების უფლებას გამოიყენონ მშობლიური ენა, კულტურა და რელიგიური სიმბოლიკა პირადსა და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. ქართული ენა განსაზღვრულია, როგორც სახელმწიფო ენა (და აფხაზური აფხაზეთში). და კანონის თანახმად, საჯარო სამსახურში კომუნიკაციის ერთადერთი ენაა. თუმცა პრაქტიკაში იმ რეგიონებში, სადაც ძირითადად ეროვნული უმცირესობები ცხოვრობენ, ადგილობრივი თვითმმართველობებში შესაძლებელია უმცირესობების ენების გამოყენება.

სახელმწიფო უზრუნველყოფს დაწყებით განათლებას უმცირესობების ენაზე, თუმცა ეს არ ვრცელდება უმაღლეს განათლებაზე. კვლევას არ შეუსწავლია რელიგიური სიმბოლიკისგამოყენებასთან დაკავშირებით არსებული ბარიერები, თუმცა არც ერთი ამგვარი ბარიერის არსებობა არ დაფიქსირებულა ირიბ ხასიათის შეკითხვებზე გაცემულ პასუხებში.

საზომი: ენისა და სიმბოლიკის გამოყენების შესახებ კანონმდებლობის არსებობა და რეალიზაციის ხარისხი.

ეროვნული უმცირესობები საკუთარ ენას ყოველდღიურ ცხოვრებაში და საჯარო მოხელეებთან ურთიერთობაში იყენებენ, მიუხედავად იმისა რომ ეს პირდაპირ ეწინააღმდეგება კანონის მოთხოვნებს. მთავარი პრობლება ერთ ენაზე მოსაუბრე თემების იზოლაციაში მდგომარეობს. კვლევის დროს არ აღმოჩენილა კულტურული სიმბოლიკის გამოყენების არც ერთი ბარიერი. უმცირესობები, როგორც ჩანს, რელიგიურ ნიშნებს დიდ ყურადღებას არ აქცევენ. ეს ყურადღებას იქცევს მხოლოდ ქორწინების დროს. უმნიშვნელოა ეროვნული უმცირესობების პოლიტიკურ ცხოვრებაში ჩართულობა და ზოგადად, ჩართულობის ინტერესი.

საზომი: მათი ყოველდღიური დე ფაქტო გამოყენება.

ეროვნული უმცირესობები იყენებენ საკუთარ ენას, კულტურულსა და რელიგიურ სიმბოლიკას ყოველდღიურ ცხოვრებაში. ენობრივი ბარიერი გარკვეულ პრობლემებს ქმნის სახელმწიფო სტრუქტურებთან ურთიერთობაში, მათ შორის ადგილობრივ დონეზეც.ეროვნულ უმცირესობებს სახელმწიფო ორგანოებთან ურთიერთობისას საკუთარი ენის უფრო აქტიურად გამოყენება ურჩევნიათ.

საზომი: რამდენად თამამად იყენებენ უმცირესობები თავიანთ ენასა და სიმბოლიკას? როგორ გარემოში/რა სიტუაციებში იყენებენ უფრო ხშირად და უფრო იშვიათად?

ინტერაქცია

არც ერთი საკანონმდებლო აქტი არ უშლის ხელს ჯანმრთელ სოციალურ ინტერაქციას. ინტერაქცია ძირითადად ინფრასტრუქტურული და გეოგრაფიული მიზეზების გამო არის შეზღუდული.

საზომი: არსებობს თუ არა რაიმე საკანონმდებლო აქტი, რომელიც ხელს უშლის ნორმალურ სოციალურ ურთიერთქმედებას.

რამდენად აქტიურად ურთიერთობენ უმცირესობა და უმრავლესობა ყოველდღიურად?

უმრავლესობა და უმცირესობები ნაკლებად ურთიერთობენ ყოველდღიურ ცხოვრებაში ძირითადად ეროვნული უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში. კვლევის შედეგების თანახმად, ისინი ძირითადად ერთ ენაზე საუბრობენ. კვლევით არ შემოწმებულა უმრავლესობის მიერ უმცირესობების ენების ცოდნის ხარისხი, მაგრამ კვლევის შედეგების თანახმად, ეროვნული უმცირესობები, ძირითადად ახალგაზრდები, ძალიან ცუდად ფლობენ ქართულ ენას. რუსული ენა უკვე კარგავს ინტერეთნიკური ენის ფუნქციას. ქვეყნის სხვა რეგიონებში სიტუაცია ძალიან განსხვავდება, ვინაიდან უმცირესობებმა უმეტეს შემთხვევაში ყოველდღიური ინტერაქციისათვის საკმარისად კარგად იციან ქართული ენა.

საზომი: შერეული სამეზობლოების, ოჯახების და ა.შ. რაოდენობა; რამდენად ფლობენ უმცირესობა და უმრავლესობა ამ ენებს საერთო ენაზე საკომუნიკაციოდ?

მიაჩნიათ თუ არა უმცირესობასა და უმრავლესობას, რომ მათ შეუძლიათ ყოველდღიური ცხოვრების ერთად წარმართვა?

უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში რესპოდენტები ქართველებს აფასებენ, როგორც მეორე ყველაზე სასურველ ეთნიკურ ჯგუფს სხვადასხვა სახის ახლო ურთიერთობებისათვის. გამოკითხული უმრავლესობისა და უმცირესობის არც ერთ ჯგუფს არ გამოუხატავს ამ ურთიერთობების გაწყვეტის ან შეზღუდვის სურვილი.

საზომი: რამდენად სიამოვნებთ უმცირესობებს უმრავლესობასთან ურთიერთობა

უმცირესობების მიერ საკუთარი თავის ქართული სახელმწიფოსა და კულტურისადმი გაიგივების ხარისხი/რაოდენობა

ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენლების უმრავლესობა საქართველოს თავიანთ სამშობლოდ მიიჩნევს, საკუთარ მომავალსაც მას უკავშირებენ და აქტიურად მონაწილეობენ არჩევნებში. ეს მათ ხელს არ უშლის საკუთარი კულტურის შენარჩუნებაში, რაც ასევე საკუთარ ენაზე სწავლის სურვილით გამოიხატება უმრავლესობის მიერ იმის გათვითცნობიერება, რომ უმცირესობა უნდა წარმოადგენდეს საქართველოს სახელმწიფოსა და კულტურის ნაწილს უმრავლესობის წარმომადგენლებს არ გააჩნიათ რაიმე ჩამოყალიბებული ხედვა საქართველოში უმცირესობების მომავლის შესახებ: 43%25 თვლის, რომ ისინი უნდა დარჩნენ საქართველოში და ჩაერთონ ქვეყნის პოლიტიკურ და სოციალურ ცხოვრებაში და იმავდროულად შეინარჩუნონ კულტურული თვითმყოფადობა; 32%25 მიიჩნევს, რომ ისინიუნდა დარჩნენ საქართველოში და ასიმილირებულ იქნენ ქართული საზოგადოების მიერ.; 6.1%25 ფიქრობს, რომ ეროვნული უმცირესობები უნდა განიდევნონ ქვეყნის ტერიტორიიდან.