სქესი - განსაზღვრავს ქალსა და მამაკაცს შორის ანატომიურ და ფიზიოლოგიურ სხვაობებს და ამ სხვაობათა კავშირს რეპროდუქციის უნართან. სქესი ბიოლოგიურად არის დეტერმინირებული.

გენდერი - გამოიყენება ქალისა და მამაკაცის განსხვავებული თავისებურებებისთვის, რომელიც აქცენტს აკეთებს სოციალურ და კულტურულ ფაქტორებზე და არა ბიოლოგიურზე.

სქესობრივ-როლური იდეოლოგია - განსაზღვრავს სქესებს შორის ადეკვატურ განწყობებს და ვარირებს ტრადიციული ანტიფემინისტური მიდგომიდან, რომელიც მამაკაცის სქესის დომინირებას გულისხმობს, თანამედროვე ანუ ეგელიტარულ მიდგომამდე, რომლის მიხედვითაც ქალისა და მამაკაცის მნიშვნელობა თანაბარია და უარყოფილია ერთი სქესის დომინირება მეორეზე.

გენდერული სტერეოტიპები - ეს არის ფსიქოლოგიური მახასიათებლები და ქცევა, რომელიც ითვლება ერთი რომელიმე სქესისთვის მეტად დამახასიათებლად (მაგ. „კაცები მეტად აგრესიულები არიან, ქალები კი მეტად ემოციურები“). სტერეოტიპები ხელს უწყობს სქესობრივი როლების შეთვისებას და წარმოადგენს სოციალიზაციის მოდელებს ბავშვებისთვის.

მასკულინობა-ფემინურიბა (მ/ფ) - წარმოადგენს იმ ხარისხს, რომლითაც ქალებისა და მამაკაცების თვითაღქმა შეიცავს თვისებებს, რომლებიც მათ კულტურაში განიხილება როგორც ქალებითვის ან კაცებისთვის დამახასიათებელი.

გენდერული ცნობიერება - წარმოადგენს სოციალური ცნობიერების ნაწილს, რომელიც ქალებისა და მამაკაცებს შორის თანაცხოვრებისა და ურთიერთობების წესის მატარებელია.

პირველი ლექციის შემდეგ სტუდნტები აირჩევენ ესსეს თემებს (სალექციო კურსის თემების მიხედვით), რომლებიც მათ უნდა მოამზადონ ძირითადი და დამატებითი ლიტერატურის გამოყენებით და წარმოადგინონ სემინარზე. სტუდენტებს დაევალებათ ინდივიდუალური მუშაობისათვის განკუთვნილ დროში მოამზადონ სასწავლო კურსის სავალდებულო სამეცნიერო ლიტერატურაში (რიდერში) წარმოდგენილი ლექციის თემატიკის შესატყვის მასალები. გენდერის, როგორც სოციალურ-კულტურული კონსტრუქტის უკეთ შესწავლის მიზნით, მათ მიეცემათ, აგრეთვე დავალება შესარულონ პრაქტიკული სამუშაო. კერძოდ, 1. თითოეულმა სტუდენტმა სემინარისათვის უნდა მოამზადოს (ჩაიწეროს და წარმოადგინოს) სულ მცირე 10 გენდერული ქცევის ნორმა. 2). შემთხვევითად გახსენებული 10-15 ოჯახის მაგალითზე აღრიცხოს ქალებისა და მამაკაცების პროფესიები, დასაქმების სფეროები, თანამდებობა, სოციალური სტატუსი.

სემინარზე მოხდება სტუდენტების მიერ შესრულებული კვლევის შედეგების ჯგუფური შეჯამება და ანალიზი. გაიმართება დისკუსია გენდერის კონსტრუირებაში სოციალური და კულტურული ფაქტორების ზეგავლენის შესახებ (1 სთ); სემინარზე მოხდება სტუდენტის მიერ მომზადებული ესსეს პრეზენტაცია; გაიმართება დისკუსია სემინარის თემაზე (1 სთ). კერძოდ დასმული იქნება შემდეგი ტიპის კითხვები:

1. რა განსხვავებაა სქესსა და გენდერს შორის? მოიყვანეთ სქესსა და გენდერს შორის განსხვავების მაგალითები.

2. როგორ განსაზღვრავენ სხვადასხვა ავტორები გენდერს?

3. რას ნიშნავს გენდერული სტერეოტიპები და მასკულინობა/ფემინურობა სხვადასხვა კულტურებში?

4. რითი შეიძლება დავასაბუთოთ, რომ გენდერი წარმოადგენს სოციალურ-კულტურულ კონსტრუქტს?

5. რა სახით ვლინდება გენდერული ცნობიერება ყოველდღიურ ცხოვრებაში?

6. რა ხარისხით არიან ინვარიანტული სხვადასხვა კულტურაში გენდერული თავისებურებები როლები, სტერეოტიპული ქცევები და შეხედულებები?

7. როგორ განსხვავდებიან ისინი კულტურული ფაქტორების ზეგავლენის შედეგად?

8. რატომ არის გენდერის შესწავლა მნიშვნელოვანი სოციალური მეცნიერებებისათვის? სახელმწიფოსათვის?

1. Judith Lorber, Paradoxes of Gender, Yale University Press, 1994, p.: 13-55;

2. George J. Bryjak, Michael P. Soroka, Sociology: Cultural Diversity in a Changing World, Second Edition, Fllin and Bacon, 1994, p.: 199-204;

3. Unger R., Crawford M., Women and Gender. A feminist Psychology, Temple University Press, Philadelphia,1992, p.: 17-23;

4. Juanita H. Williams, Psychology of Women, W.W.Norton & Company, N.Y.,1987, p.:, 135-137.

დამატებითი ლიტერატურა:

1. Burn S.M. The Socal Psychology of Gender, McGraw-Hill, Inc.1996, გვ.: 21-28, 238-266;

2. Best D. L., Williams I. E. Gender and culture. - in Culture and Psychology, edited by David Matsumoto. Oxford University press, 2001, გვ.: 316-322;

3. Judith Batler, Gender Trouble, Feminism and the subversion of identity, Routledge, Chapman & Hall, Inc., 1990, გვ.:1-34;

4. ზურიკაშვილი ფ. მაღრაძე გ. ჭანიშვილი ნ. ხუციშვილი გ. ჯორბენაძე რ. კონფლიქტი, გენდერი და მშვიდობის მშენებლობა, გაეროს განვითარების ფონდი ქალთათვის, თბ., 2003, ნაწილი II;

5. მ. წერეთელი, გენდერი, როგორც ფსიქიკური კონსტრუქტი - დ. უზნაძის სახ. ფსიქოლოგიის ინსტიტუტის შრომათა კრებული, 2004, თბ., გვ.:185-188;

6. ავალიანი ე. ძველი სამყაროს „ფემინისტური“ კულტურები, - კრ.-ში „ქალი პოლიტიკურ და სოციალურ ცხოვრებაში“, ბაკურ სულაკაურის გამომც., 1998, გვ.: 95-103.

გენდერულ კვლევებზე, კერძოდ კი, გენდერული იდენტიფიკაციისა და გენდერული სხვაობების გაგებაზე უდიდესი გავლენა მოახდინა ზ.ფროიდის (Freud) ფსიქოანალიზურმა თეორიამ. ფროიდი იყო პირველი ფსიქოლოგი, რომელმაც პიროვნების თეორიის ცენტრში მოაქცია ბიოლოგიური სქესი და ხაზი გაუსვა მის მნიშვნელოვან როლს განვითარების პროცესში.

მართალია, ფროიდი გენდერის მკვლევართა რიცხვს არ მიეკუთვნება და თვით გენდერის მეცნიერული ტერმინიც არ არსებობდა ამ დროისათვის, მაგრამ მან პირველმა ახსნა პიროვნების სქესობრივი იდენტიფიკაციისა და სქესობრივი სხვაობების ჩამოყალიბების პროცესი. ამდენად, ფროიდმა მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრა გენდერის ფენომენის მეცნიერთა ყურადღების ცენტრში მოქცევა. მისმა შეხედულებებმა საფუძველი ჩაუყარა გენდერის მეცნიერული კვლევის ობიექტად ჩამოყალიბებას. სწორედ ამიტომ, მნიშვნელოვნია სქესობრივი იდენტიფიკაციის მექანიზმის ფროიდისეული გაგების განხილვა.

ზ.ფროიდის მიდგომა სქესობრივი იდენტიფიკაციისადმი ეფუძნება ბავშვის ფსიქოსექსუალური განვითარების მის მიერ გამოყოფილ სტადიებს. კერძოდ, ფროიდის თეორიის მიხედვით სქესობრივი იდენტიფიკაციისა და სქესობრივი სხვაობების ფორმირების მექანიზმი ბავშვის ფსიქოსექსუალური განვითარების პროცესშია ჩადებული. სქესობრივი იდენტურობის განვითარება მიმდინარეობს სტადიების სერიების მიხედვით. ყოველი ეტაპი ხასიათდება ლიბიდური (სექსუალური) ენერგიის კონცენტრაციით სხეულის გარკვეულ ნაწილში. ფსიქოსექსუალური განვითარების I ეტაპზე - ორალურ სტადიაზე ბავშვი აღწევს პრიმიტიულ სექსუალურ დაკმაყოფილებას წოვის საშუალებით. II ეტაპზე - ანალურ სტადიაზე სიამოვნება მიიღწევა დეფეკაციით და ბავშვი კონცენტრირებულია განავლის შეკავებასა და გამოყოფაზე. ფროიდის მიხედვით, ბიჭებისა და გოგონების ფსიქოსექსუალური განვითარება ერთნაირად მიმდინარეობს ამ ორი საწყისი სტადიის განმავლობაში.

ფალოსურ სტადიაზე, რომელიც დაახლოებით სამიდან ექვს წლამდე მიმდინარეობს, ბავშვის ლიბიდური ენერგია ფოკუსირდება გენიტალიებზე. სწორედ ამ ეტაპზე ხდება სქესი და გენდერი გადამწყვეტი ბავშვის განვითარებისთვის. იგი აცნობიერებს, რომ ქალებსა და მამაკაცებს განსხვავებული სასქესო ორგანოები აქვთ.

ამ სტადიამდე სიყვარულისა და ეროტიკული მიმზიდველობის პირველი ობიექტი როგორც გოგონებისათვის, ასევე ბიჭებისათვის, დედაა. თუმცა, როდესაც ბავშვები მიაღწევენ ფალოსურ სტადიას, მათი ურთიერთობები დედასთან რთულდება. ბიჭებში დედის მიმართ სიყვარული ინცესტად იქცევა და ვითარდება ოიდიპოს კომპლექსი. პატარა ბიჭების სურვილი „ფლობდნენ“ დედას და მასთან ურთიერთობაში „ჩაანაცვლონ“ მამა, იწვევს კასტრაციის შიშს. სწორედ ამ შიშით გამოწვეული სტრესი და შფოთვა ბიჭის შემდგომი განვითარების მამოძრავებელი ძლიერი ძალაა. ბიჭები თავს ართმევენ კასტრაციის შიშს დედის მიმართ სექსუალური ლტოლვისა და მამასთან მტრული დამოკიდებულების განდევნით (არაცნობიერში). ეს ხორციელდება მამასთან იდენტიფიკაციის გზით. ბიჭები ცდილობენ მოაწონონ მამას თავი და გაიზიარონ მისი ღირებულებები. მამასთან იდენტიფიკაცია ბიჭებს საშუალებას აძლევს „ფლობდეს“ დედას, თუმცა არა რეალურად, არამედ - გაშუალებულად (ჩანაცვლებულად). მამასთან იდენტიფიკაციის გზით დაიძლევა ოიდიპოს კომპლექსი და ვითარდება სუპერეგო -მორალური ნორმების სისტემა.

გოგონების განვითარება სხვაგვარად მიმდინარეობს. ფალოსურ სტადიაზე გოგონების მიერ გაკეთებული აღმოჩენა, რომ მათ აკლიათ პენისი, ფროიდის მიხედვით, გოგონათა განვითარებისთვის გადამწყვეტი მომენტია. გოგონას უვითარდება ე.წ. „პენისის შური“. ეს უკანასკნელი გოგონების თვითშეფასებას დიდ დარტყმას აყენებს და მათ არასრულფასოვნების კომპლექსს უყალიბებს. თუმცა დედა არის გოგონების სიყვარულის თავდაპირველი ობიექტი, მაგრამ ისინი სწორედ დედას ადანაშაულებენ პენისის არქონაში და უარს ამბობენ დედის სიყვარულზე. თავიანთ სიყვარულს ისინი მამებისკენ მიმართავენ, რომელთაც აქვთ ის ორგანო, რომელიც მათ და მათ „დეფექტურ“ დედებს არასოდეს ექნებათ. გოგონების „პენისის ფლობის“ სურვილი მამისკენ სიყვარულის წარმართვით არ არის სრულად დაკმაყოფილებული. იგი გარდაიქმნება მამისგან ბავშვის ყოლის სურვილად და მოგვიანებით, ბავშვის ყოლის სურვილად საკუთარი მეუღლისგან. ფროიდის მიხედვით, ქალი სრულიად რეალიზირდება ვაჟიშვილის გაჩენის შემთხვევაში, რადგან იგი ასეთნაირად, ბოლოს და ბოლოს, აღწევს დიდი ხნის სასურველი „პენისის ფლობას“. ამგვარად, პატარა გოგო, რომელიც „პატარა კაცი“ იყო ფსიქოსექსუალური განვითარების პრეოიდიპალურ სტადიაზე, ფალოსური სტადიის გავლის შედეგად ხდება პასიური, მგრძნობიარე და განაყოფიერების მომლოდინე ქალი.

ფროიდის აზრით, განსხვავებით ბიჭებისგან, გოგონები ჩვეულებრივ, წარუმატებლობას განიცდიან სრულად გადაწყვიტონ ოიდიპოს კომპლექსი (ამ სიტუაციას, გოგონების შემთხვევაში შეიძლება ელექტრას კომპლექსი ეწოდოს). გოგონებს აქვთ კრიზისი მათ მიერ პენისის არ ფლობის გამო და მათი ინცესტური მოთხოვნილება მამის მიმართ არის პენისის მოპოვების მცდელობა. ბიჭებისგან განსხვავებით, რომლებიც კასტრაციის შფოთვით არიან მოტივირებულნი გადაჭრან იოდიპოს კომპლექსი, გოგონები თავიანთ თავს უკვე კასტრირებულად განიხილავენ და ამდენად, ნაკლებ შფოთვას განიცდიან. ამიტომ ქალებს ჩვეულებრივ აქვთ ნაკლებად განვითარებული მორალურობის გრძნობათა სისტემა ანუ სუპერეგო.

ზ.ფროიდის მიხედვით, გოგონებში იოდიპოს კომპლექსის ნაწილობრივი ან არასრული დაძლევა ხდება. ეს კი იწვევს ტიპურ ქალურ თვისებების ჩამოყალიბებას, ისეთებს, როგორიცაა, პასიურობა და დედობის სურვილი. ფროიდი აღნიშნავდა, რომ განაყოფიერების სურვილი ასევე მიუთითებს მაზოხიზმზე და სიამოვნებაზე ტკივილისა და ტანჯვისაგან, რადგანაც სექსუალური ურთიერთობები და შვილების გაჩენა შეიძლება ტკივილთან იყოს დაკავშირებული. ამგვარად, ფროიდის მიხედვით, „პენისის შური“ და მისი „ფლობის“ სურვილი ნორმალური ქალურობის ჩამოყალიბების მამოძრავებელი ძალაა. ბიჭისათვის ნორმალური მამაკაცურობის ჩამოყალიბების მამოძრავებელი ძალა კი კასტრაციის შიშია. რაც შეეხება სქესის იდენტიფიკაციის მექანიზმს, იგი, ფროიდის მიხედვით, ოიდიპოს კომპლექსის დაძლევასა და იგივე სქესის მშობელთან იდენტიფიკაციაში მდგომარეობს.

ზ.ფროიდის თეორიამ უდიდესი ზეგავლენა მოახდინა არა მხოლოდ გენდერის, არამედ, საერთოდ ადამიანის შესახებ მეცნიერული აზრის განვითარებაზე. თუმცა, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ მისი თეორია მკაცრი კრიტიკის საგანი გახდა. ყველაზე სერიოზული კრიტიკა ანთროპოლოგების მხრიდან მოდიოდა, რომლებიც ამტკიცებდნენ, რომ ეს თეორია დასავლური კულტურის ჩარჩოებით არის შეზღუდული. კერძოდ, მალინოვსკი მიუთითებდა, რომ ოიდიპოს კომპლექსი არ არის უნივერსალური ფენომენი, როგორც ამას ფროიდი ვარაუდობდა. მალინოვსკი აღნიშნავდა, რომ ოჯახის საბაზო სტრუქტურა (მამა, დედა და შვილი), რომელზეც აგებულია ოიდიპოს კომპლექსი, არ არის დამახასიათებელი ბევრი კულტურისთვის. მაგალითად, ტრობრიანის კუნძულებზე (პაპუა - ახალი გვინეა) ოჯახის უფროსი არა მამა, არამედ - ბიძაა დედის მხრიდან. ამასთან მკაცრი ტაბუ ინცესტზე დადებულია არა ბავშვებისა და მშობლების ურთიერთობებზე, არამედ ძმებსა და დებს შორის ურთიერთობებზე. მალინოვსკი აღნიშნავდა, რომ ასეთ პირობებში ოიდიპოს კომპლექსს სრულიად სხვაგავარი სახე უნდა მისცემოდა.

მართლაც, ტრობრიანის კუნძულების მითების შესწავლისას მალინოვსკიმ აღმოაჩინა, რომ მათ საფუძველს წარმოადგენს დებსა და ძმებს შორის ურთიერთობების მკაცრი ტაბუ. თუმცა მალინოვსკი აკრიტიკებდა ფროიდს ოიდიპოს კომპლექსთან დაკავშირებით, მაგრამ იგი სრულიად იზიარებდა მისი თეორიის ძირითად პრინციპებს. მალინოვსკი იზიარებდა ფროიდის შეხედულებას იმის შესახებაც, რომ განდევნილი სურვილები პროექციებში (მითებში, ფოლკლორში და ა.შ.) ვლინდება, იმ განსხვავებით, რომ ეს პროექციები უნივერსალური კი არ არის, არამედ განსხვავდება კულტურათა მიხედვით.

ფროიდის იდეებმა ნორმალური ფემინური და მასკულინური პიროვნების შესახებ მეტად ფართე გავრცელება პოვა როგორც მის სტუდენტებში, ასევე ფსიქოლოგებსა და სოციალური მეცნიერებების წარმომადგენლებში. მისი მიდგომა გენდერული იდენტიფიკაციისა და გენდერული ტიპირების შესახებ მრავალი ინტერპრეტაციის დასაყრდენი გახდა.

ზ.ფროიდის თეორიის მიმდევარის ჰელენ დაჩის აზრით, გოგონას განვითარების მამოძრავებელ ძალას „პენისის შურის“ უნივერსალური კატეგორია კი არ წარმოადგენს, არამედ ყველა ადამიანისთვის დამახასიათებელი შური იმისა, რაც სხვას აქვს.

ერიკ ერიქსონმა განავრცო ფროიდის განვითარების თეორია. ერიქსონის დამსახურებაა ბავშვის განვითარებაში და იდენტიფიკაციაში ბიოლოგიურ იმპულსებთან ერთად სოციალური ფაქტორების ზეგავლენის მნიშვნელობის ხაზგასმა. ამასთან, ერიქსონის მიხედვით, ქალის გენდერული იდენტიფიკაციის საფუძველს პენისის უქონლობა კი არ წარმოადგენს, არამედ - საშვილოსნოს ქონა. ერიქსონმა ხაზი გაუსვა შინაგანი სივრცის ცნებას. იგი აკვირდებოდა 10-12 წლის ბავშვების თამაშს და დაადგინა, რომ შინაგანი სივრცე გავლენას ახდენს სქესის იდენტიფიკაციაზე. ბავშვებს ეძლეოდათ ადამიანებისა და ცხოველების მინიატურული ფიგურები. მათ სთხოვდნენ, რომ აეგოთ კინოს (ფილმის) სცენა. გოგოს ტიპური სცენა შედგებოდა ინტერიერის სცენისაგან ადამიანებით და ავეჯით. ბიჭის ტიპური სცენა იყო სახლს გარეთ, მორთული კედლებით, ფასადებით და ბოძებით. გოგონების სცენები მშვიდი და სტატიკური იყო, ხოლო ბიჭებისა - აქტიურობისკენ ორიენტირებული. ერიქსონმა პარალელი გაავლო გენდერულ კონსტრუქტიულ თამაშებს შორის განსხვავებებსა და სქესთაბიოლოგიურ განსხვავებებს შორის (ქალის შინაგანი ფაქიზი ორგანოები და კაცის გარეგანი, აქტიური ორგანოები). სწორედ ეს განსხვავებული ორგანოები განსაზღვრავენ, ერიქსონის მიხედვით, ბავშვების განსხვავებულ შინაგან სივრცეს, რომლიც მათი სქესობრივი იდენტიფიკაციის საფუძველია.

ალფრედ ადლერი თვლიდა, რომ ადამიანი უპირველასად სოციალური და არა სექსუალური არსებაა. და ამდენად, მისი ქცევა მოტივირებულია არა ბიოლოგიური ინსტიქტებით, არამედ - სოციალური ინტერესებით. მისი აზრით, მასკულინური დომინანტობა არ არის ბუნებრივი მოვლენა. იგი გამოწვეულია კაცებისა და ბიჭების უფრო მეტი სოციალური ღირებულებით ოჯახსა და საზოგადოებაში.

კარენ ჰორნი თვლიდა, რომ ფროიდის მონაცემები ქალის განვითარების შესახებ ასახავს პატარა ბიჭის აზრებს ქალის ანატომიის შესახებ. თუმცა პატარა ბიჭი შეიძლება უყურებდეს პატარა გოგოს და ფიქრობდეს, რომ მან დაკარგა პენისი, მაგრამ არანაირი საფუძველი არა გვაქვს ვიფიქროთ, რომ გოგოც ასე ფიქრობს. ჰორნი არ ეთანხმებოდა ფროიდს, რომ „პენისის შური“ და კასტრაციის კომპლექსი ქალის განვითარების მნიშვნელოვანი მექანიზმია. იგი აღნიშნავდა, რომ იცნობდა ზუსტად იმდენივე კაცს, რომლებსაც ქალის საშვილოსნოსი შურდათ, რამდენსაც ქალს, რომლებსაც კაცის პენისის შურდათ. იგი თვლიდა, რომ ზოგიერთი კაცის აკვიატებული სწრაფვა მიღწევისაკენ გამოხატავს ქალების უნიკალური შესაძლებლობების (რეპროდუქციული უნარის) ზეკომპენსაციას. სხვაგავარად რომ ვთქვათ, ჰორნის აზრით, საშვილოსნოს შურს მივყევართ ფემინურ კომპლექსამდე.

ჰორნის აზრით, არ არსებობს ქალებსა და მამაკაცებს შორის ბიოლოგიურად დეტერმინიტებული ფსიქოლოგიური სხვაობები. ისინი განპირობებულია გენდერულ იდენტიფიკაციაზე კულტურული ფაქტორების და ქალის სუსტი ბუნების შესახებ იდეოლოგიების დიდი ზეგავლენის გამო.

ბიოლოგიური და კულტურული ფაქტორების გენდერულ იდენტიფიკაციაზე გავლენის შესწავლის თვალსაზრისით მნიშვნელოვანია მ. მიდის კვლევები. ახლი გვინეის 3 განხსვავებული ტომის შესწავლის შედეგად, მან დაადგინა, რომ ქალისა და მამაკაცის სტერეოტიპული თვისებები ყოველთვის არ არის ბიოლოგიური სქესით განპირობებული. სერიოზული კრიტიკის საგანი გახდა, აგრეთვე ქალისა და ქალურობის ფენომენის ფროიდისეული გაგება. ფემინისტური მოძრაობის მიმდევრები ამტკიცებდნენ, რომ ფროიდის დამოკიდებულება ქალებისადმი ვიქტორიანული ეპოქის შეხედულებების ასახვაა. კლარა ტომპსონის აზრით, ფროიდის შეხედულებების შეზღუდულობა ყველაზე კარგად ჩანს „პენისის შურის“ მის კონცეფციაში. კლარა ტომპსონი აღიარებს, რომ გოგონებს შურთ ბიჭების, მაგრამ მისი აზრით, ეს შური ქალების ბიოლოგიური არასრულფასოვნებით კი არ არის გამოწვეული (როგორც ეს ფროიდს აქვს გაგებული), არამედ იმ პრივილეგიებით, რომლებითაც განსხვავებით გოგონებისა და ქალებისაგან, სარგებლობენ საზოგადოებაში ბიჭები და მამაკაცები.

ფროიდის თეორიას აკრიტიკებენ ემპირიული მონაცემების სიმწირის გამოც. კერძოდ, სხვა მკვლევართა მრავალრიცხოვანი ემპირიული მონაცემები გვიჩვენებს, რომ ზნეობრივი გრძნობები ბავშვებს არ უყალიბდებათ სხეულებრივი დაზიანებების მიღების შიშის გამო (იქნება ეს კასტრაციის შიში თუ სხვა ტიპის ფიზიკური დასჯა). მორალური გრძნობები ბავშვს უვითარდება მაშინ, როცა იგი სიყვარულით არის გარშემორტყმული და ცდილობს შეინარჩუნოს ეს სიყვარული. ეს მონაცემები ეხება როგორც ბიჭებს, ასევე გოგონებს.

ფსიქოანალიზის ფემინისტური მიმართულების ზოგიერთი წარმომადგენელი თვლის, რომ ფროიდის თეორია ზედმეტად ინდივიდუალისტურია და მოწყვეტილია სოციალურ გარემოს. ნენსი ჩოდოროუ და ჯესიკა ბენჟამინი აღნიშნავდნენ, რომ შეუძლებელია შევისწავლოთ ადამიანი იზოლირებულად და მხოლოდ მისი ლტოლვები და ეგოფუნქციები გავითვალისწინოთ. მათი აზრით, მნიშვნელოვანია, რომ გენდერული იდენტიფიკაციისა და გენდერული თვისებების ჩამოყალიბების მოდელის აგებისას გათვალისწინებული უნდა იყოს სხვა ადამიანებთან ურთიერთობებიც.

ფროიდის თეორია გაკრიტიკებული იყო იმის გამოც, რომ მისი დებულებები ეხება ბავშვის განვითარებას, მისი დამამტკიცებელი ემპირიული საბუთები კი ზრდასრული ადამიანების კვლევის შედეგადაა მოპოვებული.

ზოგიერთი ფსიქოლოგის აზრით, ფროიდის თეორიას არანაირი ღირებულება არა აქვს, რადგან იგი ძალიან ბუნდოვანი და არაერთმნიშვნელოვანია. კერძოდ, კრიტიკა ეხება ამ თეორიის საფუძველზე ბავშვის განვითარების პროგნოზირების შესაძლებლობებს. ამ ავტორების აზრით, ხშირ შემთხვევებში მას მივყევართ ერთი და იგივე მოვლენის ურთიერთსაწინააღმდეგო ინტერპრეტაციებამდე. მაგალითად, ფრუსტრაციამ ანალურ სტადიაზე შეიძლება გამოიწვიოს ხასიათის ისეთი თვისებების განვითარება, როგორიცაა, აკურატულობა, სისუფთავე და დამჯერობა ან პირიქით - ამბოხისა და არეულობისაკენ მიდრეკილება.

ამგვარად, დასკვნისათვის შეიძლება ითქვას, რომ ზ.ფროიდის თეორიის ფარგლებში გენდერული იდენტიფიკაციის გაგების კრიტიკა ეფუძნება შემდეგ არგუმენტებს: ემპირიული მასალის სიმწირე; პიროვნების ბიოლოგიური ფსქტორებით დეტერმინირებულობა; ქალის მორალურობისა და თვისებების ჩამოყალიბების მოდელის სისუსტე; პიროვნების სოციალურ გარემოსგან მოწყვეტილი გაგება; კულტურული ღირებულებებისა და მათ შორის ოჯახისა და ურთიერთობების კულტურული პრაქტიკების გაუთვალისწინებლობა.

მიუხედავად მრავალრიცხოვანი და სერიოზული კრიტიკისა, ფროიდის თეორიამ უდიდესი გავლენა მოახდინა გენდერის გაგებაზე და მისი, როგორც მეცნიერული კონცეფციის განვითარებაზე. როგორც ზემოთ დავრწმუნდით, ფროიდის ბევრი კრიტიკოსის შეხედულება სწორედ მისი თეორიიდან იღებს სათავეს: მათი უმეტესობა იზიარებს სქესის იდენტიფიკაციის ფროიდისეული გაგების ძირითად პრინციპებს. თუმცა კი, ფროიდის კრიტიკოსები ავსებენ და ანვითარებენ მის მოდელს, სქესის იდენტიფიკაციის მექანიზმში დამატებითი, კულტურული ფაქტორების შემოტანის გზით. ამდენად, ფროიდის თეორია უნდა განვიხილოთ, როგორც გენდერის ფსიქოლოგიის განვითარების ერთ-ერთი სტიმული, მამოძრავებელი ძალა და გენდერის თანამედროვე გაგების მეცნიერული წინაპირობა.

პიროვნების სოციალურ-კოგნიტური თეორიის (Bandura, Mishell) მიხედვით ქცევის ასახსნელად საკმარისი არ არის მხოლოდ ადამიანის შინაგანი რეალობის გათვალისწინება. მნიშვნელოვანია, აგრეთვე, კულტურული და სოციალური ფაქტორებიც, რომელიც ზეგავლენას ახდენს პიროვნების განვითარებაზე. ბანდურას მიხედვით, ადამიანის ფსიქიკური ფუნქციონირების მექანიზმი ქცევის, შემეცნებითი სფეროს და გარემოს უწყვეტი ურთიერთზემოქმედების ტერმინებში უნდა იყოს აგებული.

სოციალურ-კოგნიტური თეორია გენდერულ-როლური ორიენტაციის ფორმირებას განიხილავს, როგორც გამოცდილების შეძენის რეზულტატს. მშობლები, მასწავლებლები, თანატოლები და სოციალიზაციის სხვა აგენტები აყალიბებენ ბავშვების გენდერულ-როლურად ორიენტირებულ ქცევას, ადეკვატური და არაადეკვატური ქცევის განმტკიცებითა და დასჯით, მოდელირებით, მოლოდინებით, სათამაშოების შერჩევით და სხვა მომენტებით, რომელიც დაკავშირებულია განსხვავებული მოქცევით გოგონებთან და ბიჭებთან.

სოციალურ-კოგნიტური თეორია ბიჰევიორიზმიდან და სწავლის ექსპერიმენტული გამოკვლევებიდან იღებს სათავეს. ამ თეორიის მიხედვით, ადამინი სწავლობს ქცევის პატერნებს დაახლოებით ისევე, როგორც ცხოველი, მაგრამ იმ განსხვავებით, რომ ამ შემთხვევაში გამომწვევი მიზეზი არ არის ყოველთვის ისეთი კონკრეტული, როგორც ცხოველისათვის საკვები. ბავშვის ქცევა ყალიბდება მოზრდილების ყურადღებითა და წახალისებით. როგორც ანგერი აღნიშნავს, მშობლები არ დაყვებიან თავიანთ პატარა გოგონას და ყოველთვის, როცა ის თოჯინას აიღებს ხელში სათამაშოდ, არ აძლევენ კანფეტებს წახალისების მიზნით. ასევე არ უბრაზდებიან ყოველთვის, როცა მანქანით თამაშობს. მაგრამ თუ მამა პერიოდულად შეხედავს მას თბილი ღიმილით, როცა ის ფანქრებით რვეულში ხატავს, გოგონა ხშირად გაიმეორებს ამ ქცევას. ახლად ნასწავლი ქცევა შეიძლება გავრცელდეს სხვა სიტუაციებზეც - გოგონა დაიწყებს ხატვას არა მხოლოდ სახლში, არამედ - საბავშვო ბაღშიც. უფრო ზოგადად, გოგონამ შეიძლება დაისწავლოს, რომ „წყნარი“ თამაში უკეთესია, ვიდრე - „აქტიური“.

ამ თეორიის ფარგლებში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მოსაზრება იმის თაობაზე, რომ ბავშვი ცხოველებისგან განსხვავებით სწავლობს სხვებზე დაკვირვებით, მოდელირებით და მათი ქცევის იმიტირებით. სოციალურ-კოგნიტური თეორიის ამოსავალს წარმოადგენს დებულება იმის შესახებ, რომ ქცევის ახალი ფორმების ჩამოყალიბება შესაძლებელია უშუალო გარეგანი განმტკიცების არარსებობის შემთხვევაშიც. ქცევის ათვისება შესაძლებელია მაგალითის საშუალებითაც. ჩვენ ვაკვირდებით, თუ როგორ იქცევიან სხვები და შემდეგ ვიმეორებთ მათ ქცევას. ამგვარად, ბანდურა აქცენტს აკეთებს არა პირდაპირ განმტკიცებაზე, არამედ - სწავლაზე დაკვირვებისა და მაგალითის გზით. ასეთნაირად ადამიანებს უყალიბდებათ გარკვეული ქცევის კოგნიტური მოდელი, რომელიც ვერბალური და კოგნიტური რეპრეზენტაციების სახით ინახება მეხსიერებაში და მომავალ ქცევაში ორიენტირის ფუნქციას ასრულებს. კერძოდ, ქცევის ამ კოგნიტურ მოდელებზე დაყრდნობით ხორციელდება მომავალი ქცევის ღირებულების კოგნიტური შეფასება და საზოგადოებაში მისი დადებითი თუ უარყოფითი განმტკიცების განჭვრეტა.

აღსანიშნავია, რომ ქცევის კოგნიტური მოდელი ამ თეორიის ფარგლებში სამოდელო ქცევის ხატია, რომელიც შემდგომში შესაბამისი ან შეუსაბამო ქცევის პროტოტიპად გამოიყენება. ქცევის და მათ შორის გენდერული ქცევის პროტოტიპის ჩამოყალიბება სწავლის პროცესში მიმდინარე შესაბამისი ქცევითი მაგალითების, ინფორმაციის ვერბალური გადაცემის, იმიტაციისა და მოდელირების შედეგია.

იმიტაცია ან მოდელირება სპონტანურად ვლინდება ბავშვში. ისინი მანერების, ლაპარაკის და სხვა მრავალი ქცევის იმიტაციას ახდენენ. მაგალითად, პატარა ბიჭუნა სათამაშო საპარსით იპარსავს, როცა მამამისი ნამდვილ საპარსს იყენებს, დედა ახალშობილს აჭმევს, პატარა გოგონა კი - თავის თოჯინას. იმიტაცია ხშირად ვლინდება თამაშებში, ისეთებში, როგორიცაა, „სახლობანა“, „ომობანა“, „დედა-შვილობანა“, „სკოლობანა“ და ა.შ.

სწავლა ხშირად დაკვირვების შედეგია, თუმცა იგი შეიძლება მაშინვე არ გამოვლინდეს იმიტაციის სახით. მაგალითად, გოგონა შეიძლება აკვირდებოდეს დედას, რომელიც დიდ დროს უთმობს თავის გარეგნობას, კოსმეტიკას, ტანსაცმელს და სწავლობდეს, რომ მიმზიდველობა ქალის აუცილებელი კატეგორიაა. ამავე დროს, მან ეს ცოდნა შეიძლება არა მაშინვე, არამედ გარკვეული დროის გავლის შემდეგ, მხოლოდ მოზრდილობისას გამოიყენოს. ბანდურას მიხედვით, ათვისებული გენდერულად ტიპიური ქცევა მეხსიერებაში ინახება და გამოიყენება მაშინ, როდესაც მოსალოდნელია ამ ქცევის საზოგადოების მხრიდან დადებითი განმტკიცება (წახალისება).

ბავშვის უნარი წინასწარ განჭვრიტოს მომავალი ქცევის შედეგები (კოგნიტური სტრუქტურებისა და ფუნქციების გამოყენებით) საშუალებას აძლევს მას თავიდან აიცილოს არასასურველი ქცევა და ამგვარად ისწავლოს, თუ რომელი ქცევაა მისაღები მისი სქესისთვის და რომელი ქცევაა მიუღებელი.

ამგვარად, როგორც ვხედავთ, ამ თეორიის მიხედვით, დიდი მნიშვნელობა ენიჭება კოგნიტური პროცესების მონაწილეობას ქცევის მოდელირებაში. მიუხედავად ამისა, სოციალურკოგნიტური თეორია ხაზს უსვამს სოციალური და კულტურული ფაქტორების მნიშვნელოვან როლს სქესის იდენტიფიკაციის პროცესში. იგი განიხილავს ამ ფაქტორთა ზეგავლენის 2 დონეს: უშუალო ქცევის დონეს (ქცევის განმტკიცებას პირდაპირი გამოცდილების საფუძველზე) და თეორიული ქცევის დონეს (ქცევის განმტკიცებას დაკვირვების, მოდელირებისა და ქცევის შედეგების კოგნიტური შეფასების, განჭვრეტის გზით).

ამგვარად, სოციალურ-კოგნიტურ თეორიაში კოგნიტური კატეგორიები და ცოდნა წარმოადგენს ერთ-ერთ დამატებით მნიშვნელოვან (ადამიანისათვის სპეციფიკურ) ფაქტორს გენდერული იდენტიფიკაციისა და ტიპირების პროცესში. ამდენად, გენდერული ქცევის კოგნიტური კატეგორია - პროტოტიპი, ამ თეორიაში უფრო გენდერული იდენტიფიკაციისა და ტიპირების პროცესის მექანიზმის ამხსნელი ცნებაა, ვიდრე - უშუალო დასჯა-წახალისაბისა თუ მომავალი ქცევის რეზულტატების შეფასების შედეგად ჩამოყალიბებული ფსიქიკური კონსტრუქტისა.

ქცევის გენდერული ტიპირება (ბავშვის მიერ გენდერულ-როლური ორიენტაციების ათვისება) უფრო ადვილად მიმდინარეობს, როცა მშობლები ისე აწყობენ გარემოცვას, რომ ზოგი ქცევის განხორციელება უფრო იყოს მოსალოდნელი (ან მოსახერხებელი) ვიდრე - სხვისა. მაგალითად, თუ ბიჭის ოთახი სავსეა სპორტული დანადგარებით, უფრო მეტია იმის ალბათობა, რომ ის უფრო უხეში თამაშებით იქნება გატაცებული, ვიდრე მისი და, რომლის ოთახიც ნაზ ფერებში და ნაზი ატრიბუტებითაა მოწყობილი.

არსებობს დამაჯერებელი კროსკულტურული საბუთები, რომ სოციალური ფაქტორები მნიშვნელოვან როლს თამაშობს გენდერულ-როლური ორიენტაციების ათვისებაში. დავალებები, რომლებსაც ბავშვებს აძლევენ, აგრეთვე, როლური მოდელები, რომლებსაც გვთავაზობს კულტურა, უფრო ფართე პლანში, აძლევს ბავშვებს საშუალებას აითვისოს სხვადასხვა როლები და ქცევის ტიპები.

გენდერულ იდენტიფიკაციაზე და ტიპირებაზე სოციალური და კულტურული ფაქტორების მნიშვნელოვან ზეგავლენას ადასტურებენ სხვადასხვა ავტორთა მიერ ჩატარებულ კროსკულტურულ კვლევები. მართალია, ყველა ეს კვლევა სოციალური დასწავლის თეორიის ფარგლებში არ ჩატარებულა, მაგრამ თითოეული მათგანი წარმოადგენს ბავშვების გენდერულ იდენტიფიკაციაზე და ტიპირებაზე სოციალური და კულტურული ფაქტორების ზეგავლენის ილუსტრაციას. ამდენად, ეს კვლევები სოციალურ-კოგნიტური თეორიის დამადასტურებელ საბუთებად შეიძლება მივიჩნიოთ.

ამგვარად, სოციალურ-კოგნიტური თეორია ხაზს უსვამს კულტურული ძალების მნიშვნელობას ბავშვების მიერ გენდერული იდენტიფიკაციისა და გენდერულ-როლური ორიენტაციების ათვისებაში. სოციალურ-კოგნიტური თეორია სოციალური გავლენების თეორიაა. იგი გენდერულ იდენტიფიკაციასა და გენდერულ ტიპირებას განიხილავს არა როგორც ბიოლოგიურად დეტერმინირებულს, არამედ როგორც ბავშვისა და მისი გარემოს (მშობლები, მომვლელები, მედია, სკოლა, თანატოლები და სხვ.) ყოველდღიური ინტერაქციის შედეგს.

ამასთან, ამ თეორიის მიხედვით, გენდერული იდენტიფიკაცია და ტიპირება იმდენად სოციალური გარემოს მხრიდან განხორციელებული უშუალო (პირდაპირი) განმტკიცების შედეგი კი არ არის, რამდენადაც შესაძლო ქცევის ღირებულების, მისი განმტკიცების შესაძლებლობის კოგნიტური შეფასების შედეგია. როგორც ზემოთ იყო აღნიშნული, ამ თეორიის ფარგლებში შემოტანილია სპეციფიკური სტრუქტურა - კოგნიტური მოდელი, რომელიც გამოცდილების პროცესში მოდელირებული ქცევების ვერბალური და ხატოვანი რეპრეზენტაციების სახით ინახება მეხსიერებაში. ეს კოგნიტური მოდელი, რომელსაც პროტოტიპის სახე აქვს, გენდერული იდენტიფიკაციის მექანიზმის ერთ-ერთი რგოლია: იგი მომავალი ქცევის შეფასების ნიმუშად გამოიყენება.

სოციალურ-კოგნიტურმა თეორიამ დიდი ზეგავლენა მოახდინა გენდერული კვლევების განვითარებაზე. განსაკუთრებით დიდია მისი წვლილი ამ თვალსაზრისით ემპირიული მასალის მოპოვებაში. კერძოდ კი, გენდერული იდენტიფიკაციის პროცესში სოციალური და კულტურული ფაქტორების ზეგავლენის დამადასტურებელი ემპირიული მონაცემების დაგროვებაში.

ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი თეორია, რომელიც ეხება გენდერულ-როლური ორიენტაცის ათვისებას, არის კოგნიტური განვითარების თეორია. იგი ეფუძნება ჟან პიაჟეს გამოკვლევებს. მან დაადასტურა, რომ ბავშვები გადიან კოგნიტური განვითარების ეტაპებს. გამოკვლევებზე დაყრდნობით, მან აჩვენა, რომ ზოგიერთი კონცეფციის გააზრება ბავშვისათვის შეუძლებელია, სანამ იგი არ მიაღწევს განვითარების გარკვეულ კოგნიტურ ეტაპს. ბავშვის მიერ საკუთარი სქესის გაგებაც იცლება სხვადასხვა ეტაპზე. ლ. კოლბერგის (Kohlberg) კოგნიტური განვითარების კონცეფციის მიხედვით, გენდერული იდენტიფიკაცია და გენდერულ-როლური ორიენტაციების ათვისება არის ბავშვის სოციალური და ფიზიკური სამყაროს აქრიური შექმნის, ჩამოყალიბების (სტრუქტურირების) შედეგი. ბავშვები მუდმივად იკვლევენ გარემოს, ცდილობენ მის გააზრებას და ამ პროცესში ისინი აქტიურად აგებენ ახალ და უფრო რთულ სტრუქტურებს, რომლებიც გარემოსთან კონტაქტის საშუალებას იძლევიან. ამგვარად, ეს თეორია ხაზს უსვამს გარეგანი ფაქტორების როლს სქესობრივ-როლური ორიენტაციის ფორმირებაში. თუმცა ამ ფაქტორების ზეგავლენა განისაზღვრება ბავშვის კოგნიტური სტრუქტურების ფორმირებით. ბავშვები გადიან თავის განვითარებაში სქესთან დაკავშირებული ინფორმაციის ათვისების განსაზღვრულ ეტაპებს და მათ მიერ შეძენილი გამოცდილება სტრუქტურირდება გაგების მისაწვდომი დონის შესაბამისად.

არსებული ემპირიული მონაცემები ადასტურებს, რომ კოგნიტური განვითარების ფაქტორები დომინანტურ როლს თამაშობენ გენდერული წარმოდგენების ფორმირების პროცესში. ასე მაგალითად, 2-3 წლის ბავშვი სწორ პასუხებს იძლევა საკუთარ სქესთან დაკავშირებით დასმულ კითხვაზე. თუმცა ბავშვს სჯერა, რომ ადამიანებს შეუძლიათ საკუთარი სქესის თმის ვარცხნილობასთან ან ტანსაცმელთან ერთად შეცვლა.

სლები და ფრეი (Slaby & Frey) გამოყოფენ ამერიკელი ბავშვების მიერ სქესთან დაკავშირებული პრობლემების გაგების ოთხ დონეს. თავდაპირველად ბავშვები არ ანსხვავებენ სქესებს, მეორე ეტაპზე ბავშვები იწყებენ სქესთან დაკავშირებული კატეგორიების გამოყენებას, მაგრამ ისინი ეფუძნებიან ზედაპირულ ფიზიკურ მახასიათებლებს. ბოლო ორ ეტაპზე, რომელიც დაახლოებით 4,5-5 წლის ასაკში იწყებს მიმდინარეობას, ბავშვები თანდათანობით მიდიან იმის გაგებამდე, რომ სქესი წარმოადგენს მყარ და შეუცვლელ თავისებურებას.

რ.მონრო, შიმინი და მონრო (R.H. Munroe, Shimmin & Munroe) იკვლევდნენ კულტურულ სხვაობებს ქალისა და მამაკაცის სქესს შორის ამ ოთხი ეტაპის მიმდინარეობაში. როგორც ნავარაუდევი იყო, მაღალი დონეების (მე-3 და მე-4 დონე) მიღწევა ძლიერად ვარირებდა სხვადასხვა კულტურების მიხედვით. მკვლევრები ვარაუდობენ, რომ გენდერული ცნებების ათვისება უფრო ნელა მიმდინარეობს იმ კულტურებში, სადაც ბავშვებს ნაკლები ურთიერთობები აქვთ მამრობითი სქესის წარმომადგენლებთან, რაც ხშირად ხდება ტრადიციულ კულტურებში, სადაც ბავშვებზე ზრუნვით ძირითადად დედაა დაკავებული.

ბესიმ (Bussey) აღმოაჩინა, რომ სქესის შეუცვლელობის შესახებ წარმოდგენა არ არის მნიშვნელოვანი წანამძღვარი სქესობრივი მიკუთვნებულობით განსაზღვრული ქცევის ფორმირებისთვის. ბიჭების ქცევის მოდელი მოიცავს 2 პროცესს, რომელიც ერთის მხრივ, მასკულინური ქცევის ათვისებაში მდგომარეობს, მეორეს მხრივ კი ფემინური ქცევის მიუღებლობაში. გოგონებისთვის ანალოგიური მოდელი მოიცავს მხოლოდ ერთ პროცესს: ქალთა სქესთან დაკავშირებული ქცევის ათვისებას, საწინააღმდეგო სქესის ქცევის არ მიღების გარეშე. ამის შედეგად, პატარა გოგონებისთვის ქალა-ბიჭა ქცევა სრულიად მისაღებია, მაშინ როცა „დედიკოს შვილის“ ქცევა მიუღებელია ბიჭისთვის.

გენდერული როლები ყალიბდება ქალისა და მამაკაცის სქესებს შორის განსხვავების შესახებ სტერეოტიპული კულტურული შეხედულებების კონტექსტში. გამოკვლევები აჩვენებს, რომ ბავშვებს ცხოვრების პირველ ორ წელიწადში უყალიბდებათ ქალურ და მამაკაცურ საწყისთან დაკავშირებული სტერეოტიპები, ხოლო უკვე 3-4 წლის ასაკში ბავშვები ამ სტერეოტიპებს იყენებენ სათამაშოების კატეგორიის, საქმიანობის სხვადასხვა სახისა და პროფესიების განსასაზღვრად. გამოკვლევების შედეგად დადგინდა, აგრეთვე, რომ ბავშვების მიერ იმ სტერეოტიპების ათვისება, რომლებიც დაკავშირებულია სათამაშოებისა და მოღვაწეობის სფეროების გენდერულ დაყოფასთან, წინ უსწრებს ქალისა და მამაკაცის ხასიათის თავისებურებების შესახებ სტერეოტიპული შეხედულებების შეთვისებას.

კოლბერგის კოგნიტური განვითარების თეორიის მიხედვით, ზედმეტ დაჯილდოებებსა და დასჯას გადამწყვეტი მნიშვნელობა არა აქვს გენდერულ ტიპირების პროცესში. სოციალური დასჯა და წახალისება ამ თეორიის ფარგლებში გზამკვლევების როლს ასრულებენ ბავშვის კოგნიტური განვითარების პროცესში. ამდენად, კოგნიტური განვითარების თეორიის პრინციპები არ უარყოფს დასწავლის თეორიას, არამედ ავსებს მას.

კოლბერგის მიხედვით, გენდერული იდენტიფიკაცია გენდერულ-როლური ორიენტაციების ათვისების შედეგია. სანამ ბავშვი მიაღწევს სტაბილურ გენდერულ იდენტიფიკაციას, მან უნდა მოახდინოს საკუთარი თავის სოციალიზაცია შესატყვის გენდერულ როლთან, რადგან ის მოტივირებულია იყოს კარგი გოგო ან კარგი ბიჭი. გოგონებისათვის ეს იმას ნიშნავს, რომ ფემინურობის მისაღწევად მათ ჯერ უნდა მოახდინონ ფემინურობის როლის იდენტიფიკაცია. თუმცა ფემინური როლი საზოგადოებაში ნაკლებად პრესტიჟულია, ვიდრე - მასკულინური. როდესაც გოგონები ეცნობიან ფემინურობისა და მასკულინობის კატეგორიებს, მათ ასევე უნდა გააცნობიერონ მათი უპირეტესობები. როგორ ხდება, რომ გოგონები ირჩევენ და ითვისებენ საკუთარ საზოგადოებაში არადაფასებულ როლს? კოლბერგი ვარაუდობს, რომ გოგონები ფემინურობაში პოულობენ ისეთ ასპექტებს (მაგ. სინაზე), რომლებიც ურჩევნიათ მასკულინურ ასპექტებს (მაგ. აგრესია). გარდა ამისა, ასაკით უფროს ქალებს უფრო მეტი ძალაუფლება აქვთ, ვიდრე პატარა გოგონებს და ესეც შეიძლება გახდეს მათთან იდენტიფიკაციის მიზეზი.

სქესის იდენტიიკაციისა და ტიპირების შესახებ არსებული შეხედულებების უმრავლესობა ფემინურობასა და მასკულინობას განიხილავს, როგორც კონტინიუმის ორ ურთიერთსაწინააღმდეგო პოლუსს. ამ თეორიების ფარგლებში ადამიანი შეიძლება იყოს მასკულინური ან ფემინური, მაგრამ არა ორივე ერთდროულად, რადგან უფრო მეტად მასკულინობა ნიშნავს უფრო ნაკლებ ფემინურობას. ეს დებულება ეფუძნება ფემინურობა-მასკულინობის მრავალ ტესტს. ამგვარად, პიროვნების ტრადიციული თეორიები იზიარებენ ტრადიციული გენდერული ტიპირების უნივერსალურობის იდეას. ამის გამო, ნებისმიერი ბავშვი, რომელიც არ ავლენდა გენდერულად ტიპირებულ ქცევას, განიხილებოდა როგორც ნორმიდან გადახრა. ტრადიციული ფსიქოლოგიური თერაპია ეხმარება მათ გენდერული როლების მორგებაში. პიროვნების თეორიების მიხედვით, გენდერული განვითარება მთავრდება მაშინ, როცა აშკარად ვლინდება აგრესიული დომონანტური მამაკაცობა და ნაზი, პასიური ქალობა.

თუმცა არსებობენ ისეთი ადამიანებიც, რომლებსა თითქმის ერთნაირად ახასიათებთ მასკულინობისა და ფემინურობის ნიშნები. მაგალითად, ქალი, რომლიც ათლეტური აღნაგობისაა და უყვარს ბავშვები ან მამაკაცი, რომელიც გულჩვილია და გულკეთილია და ამავდროულად კარგად აქვს განვითარებული ლოგიკური აზროვნება. ბოლო პერიოდში გენდერული კვლევების განვითარებასთან ერთად დაგროვდა დიდი ემპირიული მასალა და გაჩნდა მრავალი ალტერნატიული შეხედულება გენდერული იდენტიფიკაციისა და ტიპირების შესახებ.

ერთ-ერთი ასეთ ახალი მიდგომაა ანდროგინიის კონცეფცია. ანდროგინია - სიტყვა, რომელშიც ერთმანეთს ერწყმის ბერძნული andro (კაცი) და gyn (ქალი), აღნიშნავს მასკულინობისა და ფემინურობის ბალანსს ადამიანში. ამ კონცეფციის ფესვები კლასიკური მითოლოგიიდან, ლიტერატურიდან და რელიგიიდან მოდის. ფსიქოლოგიაში ეს იდეა გამოყენებული იქნა იუნგის (Jung) ანიმას კონცეფციაში (კაცში ფემინური ნაწილი) და ანიმუსის კონცეფციაში (მასკულინური ნაწილი ქალში). იუნგს მიაჩნდა, რომ პიროვნების სრულყოფილებისათვის აუცილებელია ამ ორი ნაწილის ერთიანობა.

გასული საუკუნის 70-იანი წლების დასაწყისის ფემინისტური მოძრაობის ერთ-ერთი იდეა გახლდათ აზრი იმის შესახებ, რომ ტრადიციული გენდერული როლები აფერხებენ პიროვნულ განვითარებას და მასში ჩადებულ პოტენციალს. ამ იდეამ საფუძველი ჩაუყარა სანდრა ბემის (S. Bem) კონცეფციას ანდროგინიის შესახებ. ანდროგინიის ცნების მიხედვით, ყოველ ადამიანს, დამოუკიდებლად ბიოლოგიური სქესისა, შეიძლება ჰქონდეს როგორც მასკულინობის, ასევე ფემინურობის თვისებები და აერთიანებდეს საკუთარ თავში როგორც ტრადიციულ მამაკაცურ თვისებებს, ასევე - ტრადიციულ ქალურ ნიშნებს. ეს ადამიანებს საშუალებას აძლევს ნაკლებად მკაცრად დაიცვან გენდერულ-როლური ნორმები და თავისუფლად გადაინაცვლონ ტრადიციული ქალური საქმიანობიდან ტრადიციულ მამაკაცურ საქმიანობაზე.

ამგვარად, ანდროგინიის იდეა კვლავ გაცოცხლდა ფემინისტი ფსიქოლოგების გამოკვლევების შედეგად. ფსიქოლოგიური ანდროგინია არის ისეთი ფსიქოლოგიური ნიშნების ბალანსი, რომლებიც მასკულინურად ან ფემინურად არიან სტერეოტიპიზებული. ანდროგინიის განსაზღვრებასთან ერთად, ეს კონცეფცია განსაზღვრავს იმასაც, თუ რა არ არის ანდროგინია: 1) ანდროგინია არ არის ქალთა ლიბერალური პოზიცია საზოგადოებაში. ადამიანი შეიძლება მიიჩნევდეს საკუთარ თავს, როგორც საზოგადოებაში ნაკლებად გენდერულად ტიპიზებულს სხვებთან შედარებით და ამავდროულად, გააჩნდეს გენდერთან დაკავშირებული ტრადიციული შეხედულებები; 2) ანდროგინია არ არის სექსუალურ ორიენტაციასთან დაკავშირებული. ჰომოსექსუალური ან ბისექსუალური ორიენტაცია არის ადამიანის სექსუალური მიდრეკილებების ფორმა, რაც არანაირ კავშირში არ არის ფსიქოლოგიური ანდროგინიასთან და ბოლოს 3) ანდროგინია არ არის დაკავშირებული ფიზიკურ, სექსუალურ ან მასთან დაკავშირებულ მახასიათებლებთან.

ს.ბემმა შეიმუშავა სპეციალური კითხვარი მასკულინობისა და ფემინურობის განსაზღვრისათვის. ამასთან ამ კითხვარში ფემინურობა და მასკულინობა მოიაზრებოდა როგორც ერთმანეთისგან დამოუკიდებელი პიროვნების განზომილებები. მისი კითხვარის მიხედვით, ქალებისა და კაცების გაზომვა შესაძლებელია დაბალი და მაღალი გამოხატულების ოთხი შემდეგი პარამეტრის მიხედვით: მასკულინობა, ფემინურობა, ანდროგინია, არადიფერენცირებულობა. პიროვნება ფასდება ძლიერ მასკულინურად, თუ იგი აღწერს საკუთარ თავს, როგორც დამოუკიდებელს, აგრესიულს და უემოციო ადამიანს. პიროვნება ფასდება ძლიერ ფემინურად, თუ იგი აღწერს თავს, როგორც - დაუცავ და ნაზ არსებად. მხოლოდ ადამიანთა მცირე ჯგუფი შეფასებულ იქნა როგორც არადიფერენცირებული, მათ ორივე სტერეოტიპში მცირე ქულები დააგროვეს. სტუდენტთა შორის ჩატარებული ფართემასშტაბიანი გამოკვლევის შედეგად აღმოჩნდა, რომ სტუდენტთა 1/3 ანდროგინულები არიან.

ანდროგინის კვლევებმა გვიჩვენეს, რომ გენდერულ ტიპირებაში არსებობს ინდივიდუალური ვარიაბილურობის დიდი რაოდენობა. ამდენად, გასარკვევია საკითხი, არსებობს თუ არა ანდროგინიასა და ადამიანის (ქალებისა და მამაკაცების) ქცევას, პიროვნულ ნიშნებს, თავისებურებებს, შეხედულებებსა თუ ცხოვრების სტილს შორის კავშირი. მიუხედავად მრავალრიცხოვანი კვლევებისა, ეს საკითხი დღემდე ერთმნიშვნელოვნად არ არის გადაწყვეტილი.

თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ გამოკვლევები აჩვენებს, რომ გედერულად ტიპირებულ და ანდროგინულ ადამიანებს შორის განსხვავება არსებობს ფლექსიბილობაში. მასკულინურად ტიპირებული ადამიანი მოხერხებულად გრძნობს თავს სიტუაციაში, სადაც საჭიროა აქტივობა, დაჟინება და დამოუკიდებლობა და არა სინაზე, თანაგრძნობა და ემოციურობა. მეორეს მხრივ, ფემინურად ტიპირებული ადამიანები კომფორტულად გრძნობენ თავს სიტუაციებში, სადაც საჭიროა ინტერპერსონალური ურთიერთობების, სინაზის, სიკეთის გამოვლენა. სანდრა ბემმა ივარაუდა, რომ ანდროგინული პიროვნებები კომფორტულად იგრძნობენ თავს ორივე სიტუაციაში. ანდროგინული ადამიანების ძლიერი ადაფტაციის უნარი შემოწმებული იქნა მრავალი კვლევის შედეგად. დადგენილი იყო, აგრეთვე, ანდროგინიის კავშირი მაღალ თვითპატივისცემის და მიღწევის მოტივის მაღალ ხარისხთან.

გენდერული როლის ტრანსცენდენციის სტადიების თეორის (Rebecca, Hefner, Oleshancky, Forisha, Sedney) მიხედვით, გენდერულად ტიპირებული ქცევა და აზროვნება განვითარების თვალსაზრისით მხოლოდ შუა სტადიაა. იგი ჩამოყალიბებულია მაგრამ არ არის განვითარების თვალსაზრისით საბოლოო წერტილი. ამ შეხედულების მიხედვით, გენდერული განვითარების საწყისი ეტაპები, რომლებიც დაკავშირებულია მოწიფულობასთან და ლოგიკური აზროვნების განვითარებასთან კოლბერგის კოგნიტური განვითარების ეტაპების მსგავსად მიმდინარეობენ. ბავშვებმა თავდაპირველად გენდერის არსებობა არ იციან (I ეტაპი), შემდეგ აქტიურად ითვისებენ შესაბამის სტერეოტიპულ როლს და უკუაგდებენ შეუსაბამოს (II ეტაპი). მაგრამ გენდერული განვითარება შეიძლება III ეტაპამდეც გაგრძელდეს, სადაც II ეტაპზე მიღებული ცოდნის რეორგანიზაცია ხდება უნიკალური და ინდივიდუალური გზით. ინდივიდი აღარ არის დაღდასმული მასკულინობისა და ფემინურობის საზოგადოებაში მიღებული კანონებით და მას შეუძლია გამოამჟღავნოს საკუთარი უნიკალური და განსხვავებული მახასიათებლები.

ეს თეორია ანდროგინიას განიხილავს, არა როგორც ინდივიდში მასკულინური და ფემინური ნიშნების ბალანსს, არამედ როგორც პიროვნების გარდაქმნისა და ჩამოყალიბების პროცესს, რომელიც ორიენტირებულია თვითაქტუალიზაციაზე. გენდერულ-როლურად ტრანსცენდენტულმა პიროვნებამ შეიძლება დააგროვოს მასკულინური, ფემინური ან ანდროგინული ქულები, მაგრამ ეს განზომილებები ირელევანტურნი იყვნენ მისი იდენტურობის მიმართ.

ტრანსცედენტული ადამიანი არც ფემინურია და არც მასკულინური მასკულინობა ან ფემინურობა, ერთად ან ცალ-ცალკე არ არიან ტრანსცედენტული პიროვნების სამყაროს ნაწილი.

ტრანსცედენცია მიჩნეულია გენდერული როლის სწავლის (ათვისების) უმაღლეს ეტაპად. იგი გულისხმობს საზოგადოებისა და მე-ს (სელფის) რესინთეზირებას და რეინტეგრაციას. ამგვარად, კოგნიტურ და ემოციურ მოწიფულობას ადამიანი, როგორც წესი, ვერ აღწევს ზრდასრულობამდე. ისეთი ბავშვებიც კი, რომელთა მშობლები ტრადიციული გენდერული როლების ტრანსცენდენციას ახდენენ, არ ამჟღავნებენ თავიანთ ანდროგინულ ზრდას, სანამ არ გაივლიან გედერული ტიპირების 2 ეტაპს. I- დან II-ზე გადასვლა დაკავშირებულია სოციალურ ზეწოლასთან. II-დან III ეტაპზე გადასვლის დროს კი სოციალური მხარდაჭერა ძალიან სუსტია და სწორედ ამიტომაა, რომ არც ისე ბევრი ადამიანი ახერხებს გენდერით განსაზღვრული ქცევისა და აზროვნების ტრანსცედენციას. მაგრამ ისინი ვინც ამას ახერხებენ, სრულფასოვან პიროვნებებად ყალიბდებიან.

ამ თეორიაში ნაცადია გენდერული ტიპირების პრობლემის განხილვა პიროვნების თეორიის ჭრილში, რომელიც ითვალისწინებს, როგორც სოციალური გარემოს ზეგავლენას, ასევე - ადამიანის კოგნიტური განვითარების სტადიებსაც. მნიშვნელოვანია, რომ ეს თეორია მოიცავს, არა მხოლოდ გენდერული იდენტიფიკაციისა და ტიპირების ზოგად კანონზომიერებებს (როგორც ეს აქამდე განხილულ თეორიებში იყო), არამედ ხაზს უსვამს პიროვნული არჩევანის და თავისუფლების როლს გენდერული ტიპირების პროცესში. ამდენად, თვითონ ტიპირებასაც იგი როგორც ე.წ. ყალიბს კი არ განიხილავს, რომელიც უშვებს ფემინური, მასკულინური ან თუნდაც ანდროგინული და არადიფერენცირებული ტიპის არსებობას, არამედ ამ სოციალური ყალიბის მოდიფიცირებას პიროვნული ინტერესების, მოტივების და შესაძლებლობების ჭრილში. სხვაგავრად რომ ვთქვათ, ეს თეორია ითვალისწინებს პიროვნებათშორის ინდივიდუალურ განსხვავებებს. სწორედ ამიტომ იგი მეტად მნიშვნელოვანია გენდერული კვლევების განვითარებისათვის. მაგრამ, გენდერ-როლური ტრანსცენდენციის სტადიების თეორია ძალიან ზოგადია და ადამიანის განვითარების უფრო ფუნდამენტურ პრინციპებს გამოხატავს. მისი ნაკლია ემპირიული მასალაზე დაყრდნობით გამოვლენილი ძირითადი პრინციპების დამადასტურებელ კონკრეტული კანონზომიერებების არარსებობა. ამ თეორიის ფარგლებში არ არის გადაწყვეტილი, აგრეთვე, გენდერული ცნობიერების (გენდერულად ნორმატიულად ტიპირებულის თუ ტრანსცენდენტულის), როგორც კონსტრუქტის რაობისა და მისი მოქმედების მექანიზმების პრობლემა. მიუხედავად ამისა, სწორედ გენდერული ტიპირებისა და გენდერული როლის ტრანსცენდენტურმა მიდგომამ დასვა მეცნიერთა წინაშე გენდერთან დაკავშირებული ინფორმაციის გადამუშავების და მისი გამოყენების საკითხი. ამ საკითხზე პასუხის გაცემა ნაცადია გენდერული სქემის თეორიაში.

გენდერული სქემის თეორიაში გენდერი განხილული იქნა როგორც კოგნიტური კატეგორია.

მოვლენების უბრალო გაგებაც დამოკიდებულია მეხსიერებაში ცოდნის დიდი რაოდენობით არსებობაზე. სქემის კოგნიტური თეორიის მიხედვით, მარტივი წინადადების გასააზრებლადაც კი აუცილებელია, რომ ამ წინადადების შინაარსი გავატაროთ სქემაში. სქემები შეიძლება იყოს გლობალური და უფრო სპეციფიკური. ინფორმაციის გაგება ხდება შინაარსის სწორ სქემასთან დაკავშირებისა და შედარების გზით.

სხვა სქემების მსგავსად, გენდერის სქემა არის ზოგადი ცოდნის ასოციაციების ქსელი, რომელსაც ინდივიდი იყენებს გაგებისა და აზროვნების პროცესში. ამ თეორიის მიხედვით, გენდერის სქემის შესწავლა იწყება ადრეულ ბავშვობაში. სქემა ეხმარება ადამიანს გახდეს გენდერულად ტიპირებული. გენდერული ტიპირება შედეგია ადამიანის მზადყოფნის გადაამუშაოს ინფორმაცია გენდერული სქემის საფუძველზე. მე-კონცეფცია ასიმილირდება გენდერულ სქემასთან. გენდერული სქემის თეორიის ავტორი ს. ბემი აღნიშნავს, რომ „როდესაც ბავშვები სწავლობენ საზოგადოების გენდერულ სქემას, ისინი სწავლობენ აგრეთვე, თუ რომელი ატრიბუტი უნდა იყოს დაკავშირებული მათ სქესთან და მასაშადამე, მათთან“.

გენდერული სქემის თეორიის მიხედვით, გენდერული ტიპირება არის სამყაროს შესახებ ინფორმაციის გენდერული ტერმინებით გადამუშავების მზადყოფნა. ასე, რომ გენდერულად ძლიერად და სუსტად ტიპირებულ ადამიანებს შორის ის განსხვავებაა, რომ მათ აქვთ შესაბამისად მეტად ან ნაკლებად განვითარებული გენდერული სქემა. გენდერულად ძლიერად ტიპირებულ ადამიანებს აქვთ მზადყოფნა სამყაროს შესახებ ცოდნა გენდერული სქემის მიხედვით გადაამუშაონ. ბემის სიტყვებით, მათ გენდერული ლინზები უკეთიათ. გენდერულად სუსტად ტიპირებული ადამიანები კი ინფორმაციის გადამუშავებისას უფრო მეტად სხვა სქემებს ეყრდნობიან.

ამ თეორიის მიხედვით, ადამიანების უმრავლესობას აქვს მდიდარი და მრავალფეროვანი გენდერული სქემები. გენდერულ სქემასთან დაკავშირებულია ისეთი კონცეფციებიც, რომლებიც შეიძლება მეტაფორულად უკავშირდებოდეს გენდერს (ისეთები, როგორიცაა, ფერების გენდერული აღქმა, მთვარის ამ მზის გენდერული გააზრება და სხვ.).

გენდერული სქემის თეორიის მიხედვით, არსებული სხვაობები ინფორმაციის გადამუშავებაში დაკავშირებულია ადამიანთა გენდერულად ტიპირების ხარისხთან.

გენდერული როლის ტრანსცენდენციის სტადიების თეორიისგან განსხვავებით გენდერული სქემის თეორია არ აღიარებს გენდერული ტიპირების მაღალ ხარისხს მომწიფების განუყოფელ ნაწილად. ამ თეორიის მიხედვით, ბავშვები უფრო გენდერულად ტიპირებულნი ხდებიან, რადგან უფროსები ასწავლიან მათ სამყაროს სქესის მიხედვით დაყოფას. სახლში, გოგონებს ეძახიან „ლამაზს“ და აქედან გამომდინარე, ბავშვებში სილამაზის ცნება ქალებთანაა დაკავშირებული. სკოლაში, ხშირად ბიჭები ერთ რიგში არიან გამწკრივებულნი, გოგონები კი - მეორეში. ამ თეორიის მიხედვით, უფროსების მხრიდან ასეთი ქცევა იწვევს გენდერული სქემის განვითარებას ბავშვებში. სოციალიზაციის მნიშვნელობა ხაზგასმულია გენდერული სქემის თეორიაში იმ დებულებითაც, რომლის მიხედვითაც, ბავშვების აღზრდა შესაძლებელია ისე, რომ მინიმუმამდე დავიყვანოთ გენდერული სქემა და თავიდან ავიცილოთ გენდერული სტერეოტიპული აზროვნება.

ამგვარად, სქემა შეხედულებების კომპლექსია, რომელიც გამოიყენება ინფორმაციის ორგანიზებისთვის, ახალი ინფორმაციის ფილტრაციისთვის და კოგნიტური მოღვაწეობის მიმართულების მიცემისთვის. გენდერული სქემის თეორია ვარაუდობს, რომ გენდერული პრიორიტეტი კონკრეტული კულტურის საზღვრებში ინფორმაციის ორგანიზაციის საფუძველია.

როგორც ვხედავთ, გენდერული სქემის თეორია კოგნიტური განვითარებისა და სოციალურკოგნიტური თეორიის მოდიფიკაციაა.

ამგვარად, შეიძლება ითქვას, რომ გენდერული სქემის თეორია ერთადერთი ფსიქოლოგიური თეორიაა, რომლიც არა მხოლოდ ბავშვების მიერ გენდერული იდენტიფიკაციისა და გენდერული ტიპირების პროცესის მექანიზმებს სწავლობს, არამედ იმ კოგნიტური სტრუქტურების ჩამოყალიბებისა და მოქმედების მექანიზმებსაც, რომლებიც გენდერული იდენტიფიკაციისა და ტიპირების შედეგად ყალიბდება ცნობიერებაში. სხვაგავარად რომ ვთქვათ, გენდერული სქემის თეორია მიმართულია ახსნას გენდერული ცნობიერების მექანიზმებიც.

გენდერული სქემის თეორია გამოყოფს გენდერული იდენტიფიკაციისა და ტიპირების ორ ძირითად სოციალურ-ფსიქოლოგიურ მექანიზმს. ეს არის ნორმატიული და ინფორმაციული ზეწოლა. ტერმინი „ნორმატიული“ ზეწოლა აღწერს მექანიზმს, თუ როგორ ხდება ადამიანის „იძულება“ შეეწყოს საზოგადოებრივ ან ჯგუფურ მოლოდინებს, რათა საზოგადოებამ არ უარყოს იგი. „ნორმატიული“ ზეწოლის მექანიზმი ამ საზოგადოებაში მიღებული ქცევის ნორმების წახალისებაში და ამ საზოგადოებაში მიუღებელი ქცევის ნორმების ე.წ. „დასჯაში“ გამოიხატება. გამოკვლევებმა აჩვენა, რომ გენდერული როლის შეუსაბამო ქცევა განსაკუთრებულ ზიანს აყენებს პოპულარობას ბიჭებს შორის და რომ მშობლები უარყოფითად რეაგირებენ თავიანთი ბავშვების იმ თამაშებზე, რომლებიც დამახასითებელია საწინააღმდეგო სქესისათვის. ასე მაგალითად, თუ ბიჭი თოჯინებით თამაშობს, მას დედა ეუბნება - „არა გრცხვენია, გოგო ხომ არა ხარ?!“, ხოლო დანარჩენი ბავშვები დასცინიან და ქალაჩუნას ეძახიან. თუ გოგონა სახლს არ ალაგებს ან თავის ნივთებს ყრის, მშობლები მას ხშირად ასე მიმართავენ - „სირცხვილია, შენ ხომ გოგო ხარ და მოწესრიგრბული უნდა იყო“ და ა.შ.

ინფორმაციულ ზეწოლაში მოიაზრება ის, რომ ადამიანი აფართოებს რა თავის ცოდნას საკუთარი თავის და სამყაროს შესახებ, ამავე დროს, იგებს იმასაც, თუ რა პოზიცია უნდა დაიჭიროს ამა თუ იმ სოციალურ საკითხებთან მიმართებაში, თუ რა პოზიციაა მიღებული და მოწონებული მის საზოგადოებაში. ამ შემთხვევაში ადამიანები ძირითადად ეყრდნობიან არა საკუთარ გამოცდილებას, შეხედულებას, პირად აზრს ან ინტესესს, არამედ ინფორმაციას, რომელსაც იღებენ სხვებისგან. ასე მაგალითად, ბავშვები და მოზარდები მშობლებისგან, ნათესავებისგან ან სხვა ავტორიტეტული პიროვნებებისგან (ან ჯგუფებისაგან) არკვევენ, თუ როგორ უნდა მოიქცნენ ამა თუ იმ ცხოვრებისეულ სიტუაციაში, მაგალითად, ქორწილში, პანაშვიდზე და სხვა მრავალ ყოფით სიტუაციაში, რომელიც ადამიანთა ურთიერთობებს მოიცავს.

მართალია, ადამიანები თვითონ ქმნიან სოციალურ ნორმებს, ღირებულებებს, წეს-ჩვეულებებს და ა.შ., მაგრამ, ამავე დროს, თითოეული ადამიანი აკვირდება სხვას და თავის ქცევას აფასებს მართებულად მანამ, სანამ იგი თავისი რელევანტური ჯგუფის მსგავსად იქცევა. ამას სოციალური შემოწმება ჰქვია.

ამგვარად, გენდერი ძლიერი ზეგავლენის ქვეშ იმყოფება როგორც კულტურული ნორმების მხრიდან, რომელიც ადგენს, თუ რა უნდა გააკეთონ მამაკაცებმა და ქალებმა, ასევე სოციალური ინფორმაციის მხრიდანაც, რომელიც შთააგონებს ადამიანებს, თუ რაოდენ დიდი განსხვავებაა ქალებსა და მამაკაცებს შორის. გენდერულ-როლური სოციალიზაცია პროცესია, რომლის დროსაც ადამიანები სწავლობენ, თუ რა არის სოციალურად მიღებული ქალებისთვის და რა - მამაკაცებისთვის.

შ.ბერნს გენდერის, როგორც კოგნიტური კატეგორიის საილუსტრაციოდ მოყავს შემდეგი მაგალითი: ერთხელ მხატვარმა დახატა პატარა კომიქსი: ორი პერსონაჟი სიცივისგან გაწითლებული ყურებით დგას ქუჩაში ზამთრის ცივ ამინდში. ერთი ამბობს: „რაში მჭირდება ქუდი, მე სიცივის არ მეშინია». მეორე კი პასუხობს: „მე ქუდს არ ვატარებ, რადგან ვარცხნილობას მიფუჭებს“. დასმულ კითხვაზე, თუ რომელი მათგანია გოგო და რომელი - ბიჭი, ბერნის აზრით, პასუხის გაცემა არავის არ გაუჭირდება, რადგან ორივე ფრაზა ასახავს საერთოდ მიღებულ სტერეოტიპს.

შიგადაშიგ ჩვენ ვხვდებით ადამიანებს, რომელთა სქესის განსაზღვრაც გვიჭირს. ჩვეულებრივ ასეთი სიტუაციები გარკვეული დაფიქრებისა და მსჯელობის საგანი ხდება ხოლმე. ბერნს მოყავს თავისი თანამშრომლის კლიფის მაგალითი, რომელიც სტუდენტობის დროს რესტორანში მუშაობდა ოფიციანტად. იგი სპეციალურად იცვამდა იუბკას, ფრჩხილებზე ისვამდა ლაქს და იკეთებდა მაკიაჟს. გარშემომყოფი ადამიანების უმრავლესობას არ შეეძლო ამ ამბის მშვიდად ყურება. ბერნის აზრით, ამის მიზეზი კლიფის მიერ საზოგადოებაში მიღებული ნორმების დარღვევა კი არ იყო, არამედ ის, რომ მათ არ იცოდნენ, როგორ მოქცეულიყვნენ ადამიანთან, რომლის სქესიც გაურკვეველია.

ფსიქოლოგების კროსის და მარკუსის (Cross, Markus) აზრით, ასეთი შემთხვევები განსაკუთრებული ინტერესის ღირსია, რადგან ისინი ხაზს უსვამენ გენდერის, როგორც სოციალური კატეგორიის მნიშვნელობას. მათ მაგალითად მოყავთ გაურკვეველი სქესის მქონე პეტის ისტორია სატელევიზიო შოუდან. ისინი აღნიშნავენ, რომ ადამიანები, რომლებიც ნახულობდნენ სცენებს ამ პერსონაჟის მონაწილეობით, განიცდიდნენ შინაგან დისკომფორტს, რადგან არ იცოდნენ, თუ როგორ უნდა აღექვათ ამ ადამიანის ქცევა მისი გენდერული მიკუთვნობულობის შესახებ ინფორმაციის არარსებობის გამო.

იმისათვის, რომ გასაგები გახდეს, თუ რა დიდი მიშვნელობა აქვს გენდერს ადამიანის შესახებ ინფორმაციის გადამუშავებისას, გენდერული სქემის თეორიის წარმომადგენლები აღნიშნავენ, რომ ადამიანები არ აქცევენ ყურადღებას ადამიანის თვალების ან თმის ფერს, ავიწყდებათ თუ როგორ იყო იგი ჩაცმული, ან რა ერქვა მას, მაგრამ პრაქტიკულად ყოველთვის ახსოვთ ქალი იყო ეს ადამიანი თუ კაცი. მაგალითად, გრეიდიმ (Grady) დაადგინა, რომ მეტროს მგზავრები, რომლებსაც სთხოვდნენ აღეწერათ მოლარე, რომელმაც მათ ბილეთი მიყიდა, პირველ რიგში ან მეორეში მაინც, ასახელებდნენ მის სქესს. ამგვარად, ამ ტიპის დაკვირვებებზე და ექსპერიმენტებზე დაყრდნობით, გენდერული სქემის თეორის წარმომადგენლები ასაბუთებენ, რომ სქესი წარმოადგენს უმნიშვნელოვანეს სოციალურ კატეგორიას, რომლის საშუალებითაც ჩვენ ვახდენთ გარშემომყოფი ადამიანების შესახებ ინფორმაციის გადამუშავებას.

ამ თეორიაში, ისევე, როგორც ზოგადად კოგნიტურ ფსიქოლოგიაში, ისმება საკითხი ინფორმაციის გადამუშავების სისტემების გამტარუნარიანობისა და ინფორმაციის კოდირების შესახებ. სქემის თეორიის წარმომადგენლები აღიარებენ ფსიქიკური ენერგიის ეკონომიზმის პრინციპს და აღნიშნავენ, რომ ჩვენ არ ვახდენთ მთელი შემოსული ინფორმაციის გადამუშავებას. ჩვენი სამყარო სავსეა ადამიანთა, საგანთა და სხვადასხვაგვარ სიტუაციათა უთვალავი რაოდენობით. ჩვენ შეიძლება გავგიჟებულიყავით, რომ შეგვემჩნია და გადაგვემუშავებინა შემოსული სრული ინფორმაცია გამონაკლისის გარეშე. სინამდვილეში ჩვენ გადავამუშავებთ მხოლოდ იმას, რასაც ვამჩნევთ. მაგრამ რა გვაიძულებს ყურადღება მივაქციოთ სწორედ ამ მოვლენებს? კოგნიტური სქემის თეორია ამ საკითხზე პასუხის გასაცემად გამოყოფს ისეთ პარამეტრებს, როგორიცაა ზომა, ფერი, ინტენსივობა და სიახლე (უჩვეულობა). ამავე დროს, არანაკლებ როლს თამაშობს ადამიანის წინა გამოცდილებაც და აგრეთვე, ადამიანის გათვითცნობიერებულობა იმაში, თუ რა არის მნიშვნელოვანი მოცემულ სიტუაციაში და რა - არა (სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ცოდნა იმისა, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია, რამდენად ღირებულია ამა თუ იმ ინფორმაციის (ან პარამეტრის) შემჩნევა და ამ სიტუაციის გადამუშავების საერთო კოგნიტურ პროცესში ჩართვა). იმისათვის, რომ ჩვენი მრავალსახოვანი გარე სამყარო დავიყვანოთ კოგნიტურად აღქმად ფორმამდე, ჩვენ ვანაწილებთ შემოსულ ინფორმაციას ცალკეულ კატეგორიებად. ამგვარად ფორმირდება განსაკუთრებული კოგნიტური კატეგორიები, რომლებსაც სქემებს უწოდებენ. სქემები გავლენას ახდენენ იმაზე, თუ როგორ ხდება შემოსული ინფორმაციის აღქმა, შენახვა და აღდგენა. მოკლედ, სქემები წარმართავენ ინფორმაციის გადამუშავების პროცესს. ფისკესა და ტეილორის (Fiske & Taylor) მიხედვით, ჩვეულებრივ, ჩვენ გვაქვს წინასწარ მომზადებული კოგნიტური კატეგორიები სოციალური სიტუაციების (მოვლენების სქემები) უმრავლესობისთვის, ადამიანებისათვის, რომლებსაც ვიცნობთ (პიროვნული სქემები) და სოციალური ჯგუფებისათვის, რომელთა იდენტიფიკაციაც გენდერის, ეთნიკური მიკუთვნებულობის და მოღვაწეობის სახეების (როლური სქემები) საფუძველზე ხდება. მსგავსი კატეგორიები მართავენ ადამიანებისა და სიტუაციების შესახებ შემომავალი ინფორმაციის გადამუშავებას.

ამგვარად, გენდერული სქემის თეორია გენდერის სტრუქტურირებაში ითვალისწინებს როგორც სოციალური და კულტურულ ფაქტორებს, ასევე კოგნიტური განვითარების შესაძლებლობებსა და კოგნიტური ფუნქციების თავისებურებებს. ამიტომ, ერთი შეხედვით, ეს თეორია უნივერსალურადაც შეიძლება მოგვეჩვენოს. მაგრამ თუ ყურადღებით გავაანალიზებთ მას, აღმოვაჩენთ, რომ იგი ადეკვატურად ვერ ასახავს გენდერის, როგორც სოციალურკულტურული კონსტრუქტის რაობას. საქმე ისაა, რომ სქემის თეორიის მიხედვით, გენდერი კოგნიტური კატეგორიაა და ამდენად, იგი მხოლოდ ცოდნის მატარებელი კონსტრუქტია. სინამდვილეში კი გენდერი მოიცავს ემოციურ, შეფასებით დამოკიდებულებასაც, რომელიც მჭიდროდ არის დაკავშირებული შინაარსობრივ მხარესთან და ღრმა მთლიან პიროვნებისეულ ხასიათს ატარებს.

ეს თეორია ვერ ითვალისწინებს, აგრეთვე, გენდერული ცნობიერების ჩამოყალიბების არაცნობიერ მექანიზმებსაც. საქმე ისაა, გენდერის კონსტრუქტი (იქნება ეს გენდერული ღირებულებები, სტერეოტიპები თუ სხვ.) უმეტესწილად ადამიანების მიერ ცხოვრებისეული გამოცდილების შეძენის პროცესში ყალიბდება და იგი ხშირად არაცნობიერი სწავლის შედეგია.

გენდერული იდენტიფიკაცია - საკუთარი თავის ამა თუ იმ სქესისადმი მიკუთვნებულობა.

გენდერული ტიპირება - პროცესი, რომელიც მდედრსა და მამრს გარდაქმნის ფემინურ ან მასკულინურ არსებად (ე.ი. ქალად და მამაკაცად) ცნობილია, როგორც სქესად ტიპირების (ან გენდერული ტიპირების) პროცესი.

მოდელირება - სწავლის ფორმა სხვის სწორ ქცევაზე დაკვირვების საშუალებით.

პროტოტიპი - პროტოტიპის ცნება ფართედ გამოიყენება კოგნიტურ ფსიქოლოგიაში, კერძოდ, კი ინფორმაციის ამოცნობის, გადამუშავებისა და შენახვის მოდელებში. პროტოტიპი წარმოადგენს ამა თუ იმ ობიექტის (ან მოვლენის) არსებითი ნიშნების კრებულს, რომელიც საუკეთესოდ და სრულად ასახავს ამ ობიექტებს (ან მოვლენებს) ან მათ კლასებს. ინფორმაციის იდენტიფიკაცია ანუ „კოგნიტური ძიება“ შემოსული ინფორმაციის პროტოტიპთან შედარების გზით მიმდინარეობს.

ანდროგინია - ანდროგინიის ცნების მიხედვით, ყოველ ადამიანს, დამოუკიდებლად ბიოლოგიური სქესისა, შეიძლება ჰქონდეს როგორც მასკულინობის, ასევე ფემინურობის თვისებები და აერთიანებდეს საკუთარ თავში როგორც ტრადიციულ მამაკაცურ თვისებებს, ასევე - ტრადიციულ ქალურ ნიშნებს

კოგნიტური მოდელი - მეტაფორა, რომელიც დფუძნებულია დაკვირვებებზე და დასკვნებზე და აღწერს ინფორმაციის შემოსვლის, შენახვის და გამოყენების პროცესებს.

კოგნიტური თეორია - თეორია, რომელიც განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს ადამიანის ინფორმაციის გადამამუშავებელ სისტემებს. იგი ადამიანს განიხილავს როგორც ინფორმაციის გადამამუშავებელ სისტემას.

ვერბალური და კოგნიტური რეპრეზენტაციები - ინფორმაციის შენახვის ფორმა, რომელიც მიიღება ობიექტური ინფორმაციის პიროვნული გამოცდილებისა და ინტერესების ჭრილში გადამუშავების შედეგად.

გენდერული სქემა - ჰიპოთეტური კოგნიტური სტრუქტურა, რომლის საშუალებითაც ხდება გენდერთან დაკავშირებული ინფორმაციის აღქმა, გადამუშავება და გამოყენება. ლექციის შემდეგ სტუდენტებს დაევალებათ ინდივიდუალური მუშაობისათვის განკუთვნილ დროში მოამზადონ სასწავლო კურსის რიდერში წარმოდგენილი ლექციის თემატიკის შესატყვის მასალები.

სემინარზე მოხდება სტუდენტის მიერ მომზადებული ესსეს პრეზენტაცია; გაიმართება ჯგუფური დისკუსია სემინარის თემაზე. კერძოდ, დასმული იქნება შემდეგი ტიპის კითხვები:

1. როგორია ფროიდის მიხედვით, გენდერული იდენტიფიკაციის მექანიზმი?

2. რა მნიშვნელობა ჰქონდა ფროიდის თეორიას გენდერული კვლევების განვითარებისთვის?

3. რატომ აკრიტიკებდნენ ფემინისტები ფროიდს? როგორია მათი არგუმენტები?

4. როგორია სოციალურ-კოგნიტური თეორიის მიხედვით, გენდერული იდენტიფიკაციისა და ტიპირების მექანიზმი?

5. როგორია სოციალურ-კოგნიტური თეორიის როლი გენდერის, როგორც სოციალურკოგნიტური კონსტრუქტის თანამედროვე გაგებაში?

6. რატომ არის მნიშვნელოვანი კროსკულტურული კვლევებისთვის კოგნიტური განვითარების თეორია?

7. როგორია ანდროგინიის კონცეფციის მეცნიერული და პრაქტიკული მნიშვნელობა?

8. როგორ არის გაგებული გენდერულ-როლური ტრანსცენდენციის სტადიების თეორიაში ანდროგინია?

9. რატომ არის ეს თეორია მნიშვნელოვანი გენდერული კვლევების განვითარებისთვის?

10. რა ფაქტორები განსაზღვრავს გენდერულ იდენტიფიკაციისა და ტიპირების მექანიზმს გენდერული სქემის თეორიის მიხედვით?

11. როგორ არის გაგებული ამ თეორიებში გენდერული ცნობიერება?

12. სემინარის ბოლოს სტუდენტები გაეცნობიან მასკულინობა-ფემინურიბს ს. ბემის კითხვარის პრინციპით ი. გენდევანიშვილის მიერ ქართველ სტუდენტებზე ჩატარებულ გამოკვლევის მონაცემებს. სტუდენტებს საშუალება ექნებათ აგრეთვე, გამოიკვლიონ საკუთარი თავი ამ მიმართულებით.

1. Juanita H. Williams, Psychology of Women, W.W.Norton & Company, N.Y.,1987, გვ.: 28-96;

2. genderuli Teoriebis anTologia, Semdgeneli n. berekaSvili, bakur sulakauris gamomc., 2003, გვ: 15-38, 49-60, 63-79;

3. Unger R., Crawford M., Women and Gender. A feminist Psychology, Temple University Press, Philadelphia,1992, gv.: 27-60.

1. Judith Batler, Gender Trouble, Feminism and the subversion of identity, Routledge, Chapman & Hall, Inc., 1990, გვ: 35-78;

2. Jacklin, C.N. (1989). Female and male: Issues of Gender. American Psychologist, 44, გვ. :127-133;

3. Bussey K. & Bandura, A. (1984). Influence of Gender Constancy and social power on sex-linked modeling. Journal of Personality and Social psychology, 47, გვ.:1292-1302;

4. Bern, S. L. (1981). Gender Schema theory: A cognitive account of sex-typing. Psychological Review, 88, გვ.:354-364;

5. Best D. L., Williams I. E. Gender and culture. - in Culture and Psychology, edited by David Matsumoto. Oxford University press, 2001, გვ.: 337-339;

6. Burn S.M. The Socal Psychology of Gender, McGraw-Hill, Inc.1996, T. I, V;

7. George J. Bryjak, Michael P. Soroka, Sociology: Cultural Diversity in a Changing World, Second Edition, Fllin and Bacon, 1994, გვ.: 199-204, 218-131;

8. Liben, L.S. & Signorella, M. L. (1980). Gender Related Schemata and constructive memory in Children, Child Development, 51, გვ.:11-17.

- ეს არის პროცესი, რომლის დროსაც ადამიანი ითვისებს თავისი სქესის შესაბამის ქცევის მოდელებს, ღირებულებებს და ა.შ. დიფერენციალური სოციალიზაციის ჩანასახები ვლინდება ჯერ კიდევ ბავშვის დაბადებამდე. მშობლებს უნდათ წინასწარ იცოდნენ გოგო ეყოლებათ მათ თუ ბიჭი, რადგან ამაზეა დამოკიდებული თუ რას დაარქმევენ მას, როგორ სათამაშოებს და ტანსაცმელს უყიდიან და როგორ გაზრდიან მას. მაგალითად, მექსიკაში გოგონებს დაბადებისთანავე უხვრიტავენ ყურებს და უკეთებენ საყურეებს, რომ გარშემომყოფებს არ შეეშალოთ მათი სქესი. ამერიკაში ახალშობილ გოგონებს უკეთებენ ლენტებს და ბაბთებს. საქართველოში მიღებულია გოგოსათვის ვარდსფერი და ბიჭისათვის ცისფერი ტანსაცმლისა და ატრიბუტების შეძენა. ამ მონაცემებიდან ჩანს, რომ გენდერი ძალიან მნიშვნელოვანი სოციალური კატეგორიაა და მშობლები ცდილობენ თავდაპირველადვე მოახდინიონ, ბავშვთა სქესის მიხედვით, დიფერენციაცია.

დიფერენციალური სოციალიზაციის ორი ძირითადი მექანიზმია ცნობილი: დიფერენციალური გაძლიერება და დიფერენციალური მიბაძვა (მოდელირება). დიფერენციალური გაძლიერება მუშაობს მაშინ, როცა მისაღები გენდერული ქცევის წახალისება ხდება, ხოლო მიუღებლის - დასჯა (იმ პირობით, რომ გარკვეული ქცევის მოდელის დასჯა-წახალისება შეესაბამება მის ბიოლოგიურ სქესს). ასე მაგალითად, პერის (Perry) და მისი კოლეგების კვლევამ აჩვენა, რომ აშშ-ში მე-4-დან მე-7 კლასის ბიჭები გოგონებთან შედარებით ნაკლებად ელოდებიან მშობლებისგან გაკიცხვას აგრესიული ქცევისათვის.

ემპირიული კვლევები გვიჩვენებს, რომ 7 წლის ასაკისთვის, ზოგჯერ კი 4-5 წლის ასაკისთვის ბავშვები აღწევენ გენდერულ კონსტანტობას. ამასთანავე, დაწყებით სკოლაში წასვლამდე ბავშვებს უკვე აქვთ მყარი შეხედულებები სათამაშოებში, ტანსაცმელში, მოქმედებებში და საქმიანობის სფეროებში გენდერული სხვაობების შესახებ.

როგორც კი სრულდება გენდერული იდენტიფიკაცია, ბავშვი ავლენს განსაკუთრებულ ინტერესს იმ როლური მოდელებისადმი, რომლებიც შეესაბამება მათ სქესს. ეს ინტერესი განპირობებულია სურვილით იყოს საუკეთესო გოგო ან ბიჭი. ამ მოვლენას დიფერენციალური მიბაძვა ან დიფერენციალური მოდელირება ეწოდება. ბანდურას მიხედვით, ბიჭების უმრავლესობა (ისევე, როგორც გოგონები) 2 წლის ასაკში აკვირდება დედის ქცევას და ცდილობს გაიმეოროს იგი: იცვამს ქუსლიან ფეხსაცმელებს, ისვამს ფრჩხილებზე ლაქს და ა.შ. მაგრამ, როდესაც გენდერული იდენტიფიკაციის პროცესი სრულდება, მუშაობას იწყებს დიფერენციალური მოდელირების მექანიზმი და ბიჭი უკვე ცდილობს მიბაძოს მამას. დიფერენციალური მიბაძვის საფუძველზე შეიძლება აიხსნას ის, თუ რატომ ხდება, რომ ქალებს ჩვეულებრივ მოსწონთ მაღაზიებში სიარული, დღესასწაულებისთვის მზადება, ხოლო მამაკაცები ცდილობენ ამ საქმიანობისთვის თავის არიდებას. იგივე შეიძლება ითქვას შინა მეურნეობაზეც ანუ დიასახლისობაზე. დიფერენციალური სოციალიზაციით შეიძლება აიხსნას, აგრეთვე, მამაკაცების და შესაბამისად ბიჭების მიდრეკილება უყურონ სპორტულ ტელეგედაცემებს.

სოციალიზაციის უმთავრეს წყაროებად მიჩნეულია ოჯახი (მშობლები), თანატოლები, მასმედია (განსაკუთრებით ტელევიზია), განათლების სისტემა. ჩვენ განვიხილავთ სოციალიზაციის ინსტიტუტების კვლევებს სხვადასხვა კულტურების მაგალითზე. ეს კვლევები ნათლად გვიჩვენებს სოციალური და კულტურული ფაქტორების როლს გენდერული ტიპირების პროცესში.

იმ პირობათა შესწავლა, რომელშიც ხდება ბავშვების სწავლება და აღზრდა, საშუალებას იძლევა უკეთ გავიგოთ თუ როგორ ახდენენ ზეგავლენას კულტურული განსხვავებები სოციალიზაციის პროცესში ბავშვების განვითარებაზე. მეცნიერები (Edvards & Whiting, 1974; Minturn &Lambert, 1964; E. Whitting & Edvards, 1973) აკვირდებოდნენ ბავშვთა აღზრდის პირობებს 6 კულტურის კვლევის პროცესში. კვლევა ეხებოდა ბავშვების ქცევას, რომელიც დაკავშირებული იყო აგრესიასთან, უმცროსებზე ზრუნვასთან, პასუხისმგებლობასთან, დახმარების ძიებასა და ყურადღებასთან. გამოკვლევაში მონაწილეობდნენ 3-11 წლის ბავშვები კუნძულ ოკინავადან, მექსიკიდან, ფილიპინებიდან, ინდოეთიდან, კენიიდან და ამერიკის შეერთებული შტატებიდან. უმნიშვნელო გენდერული სხვაობები აღმოჩენილი იყო სამ შერჩევაში (ამერიკის შეერთებული შტატები, ფილიპინები, კენია), რომლებშიც როგორც გოგონებს, ასევე ბიჭებს დაახლოებით ერთნაირი სამუშაო ევალებოდათ. დანარჩენ სამ შერჩევაში (ინდოეთი, მექსიკა და ოკინავა) გოგონებს და ბიჭებს ექცეოდნენ განსხვავებულად და გოგონებს გაცილებით უფრო ხშირად სთხოვდნენ მოეარათ უმცროსი და-ძმისთვის და გაეკეთებინათ სახლის სამუშაო. რაც შეეხება ოჯახური დავალებების შესრულებების სიხშირეს, ეს მაჩვენებელი ყველაზე მცირე იყო ამერიკულ შერჩევაში, სადაც არც გოგონები და არც ბიჭები არ იღებდნენ განსაკუთრებულ მონაწილეობას ოჯახურ საქმიანობებში და უმცროსების მოვლაში.

ბრედლიმ (Bredley, 1993) გამოიკვლია ბავშვთა შრომა 91 კულტურაში სტანდარტული კროსკულტურული შერჩევის მაგალითზე. მან მიიღო შემდეგი რეზულტატები: 6 წლამდე ბავშვები ასრულებენ მცირე სამუშაოს ყველა კულტურაში. 6 წელზე უფროსი ასაკის ბავშვები ასრულებენ ისეთ სამუშაოს, რომელიც ფაქტიურად შეესაბამება (უახლოვდება) მისი შესატყვისი სქესის უფროსის სამუშაოს. თუმცა როგორც გოგონები, ასევე ბიჭები, უფრო ხშირად ასრულებენ ქალურ სამუშაოს (მაგ. წყლის მოტანა), ვიდრე მამაკაცურს (მაგ. ნადირობა). ამასთან, ბავშვები ხშირად ასრულებენ ისეთ სამუშაოს, რომელსაც უფროსები დამამცირებლად ან არაკვალიფიციურად მიიჩნევენ. ბავშვთა შრომას თვალს ადევნებენ ქალები, რაც ხელს უწყობს ბავშვების მიერ კულტურული ნორმების ათვისებას და ამსუბუქებს დედის შრომას. ამგვარად, ბრედლი თვლის, რომ ის ვინც ზრდის ბავშვს, არა მხოლოდ ზრდის თავის მომავალ დასაყრდენს სიბერეში, არამედ, ამავე დროს, აქვს საშუალება ისარგებლოს ბავშვთა შრომის ნაყოფითაც.

ვაისნერნმა და გალიმორმა (Weisner & Gallimore, 1977) გააანალიზეს 186 საზოგადოების მონაცემები და მივიდნენ იმ დასკვნამდე, რომ ჩვილი ბავშვების მოვლით პირველ რიგში დაკავებულნი არიან დედები, უფროსი ნათესავი ქალები და გოგონები. თუმცა კი, როგორც კი პატარები იზრდებიან, მათი აღზრდის პასუხისმგებლობას იღებენ არა მხოლოდ მათი დები, არამედ - ძმებიც. 2-4 წლის ბავშვები ასეთ „ძიძებთან“ ყოველდღიურად დროის 70% ატარებენ იმ საზოგადოებებში, სადაც დედები თავის დროის უმეტესი ნაწილი სხვადასხვა ტიპის წარმოებითი საქმიანობით არიან დაკავებულნი და მთელ დროს დედობრივი მოვალეობის შესრულებას არ ახმარენ. თუმცა კი ყველა კულტურაში ბავშვები ხედავენ დედაში იმას, ვინც მათზე პასუხს აგებს.

80 გამოკვლეული კულტურიდან (Katz & Konner, 1981; West & Konner, 1976) ფაქტიურად 20%-ში მამები იშვიათად, ან არასოდეს არ არიან დაკავებულნი ჩვილ ბავშვებზე ზრუნვით. მამის ახლო ურთიერთობა ჩვილებთან გამოვლენილი იყო მხოლოდ კულტურათა 4%- ში, მაგრამ ასეთი სიახლოვის დროსაც კი მამები ჩვილებთან თავისი დროის მხოლოდ 14%-ს ხარჯავდნენ და უზრუნველყოფდნენ მათი მოთხოვნილებების მხოლოდ 6%-ს. მონროს (R.L. Munroe & Monroe, 1994) გამოკვლევებმა აჩვენა, რომ უმეტეს საზოგადოებებში მამის ბავშვთან ურთიერთობა - ეს არის მხოლოდ თამაში.

რიგ გამოკვლევებში დადასტურდა (Katz & Konner, 1981; Segall, 1988, B.B. Whiting, 1965), რომ მამის არყოფნა (არარსებობა) უკავშირდება ზედმეტ აგრესიას ან ჰიპერმასკულინურ ქცევას. ხოლო სხვა გამოკვლევებში (Gronseth, 1957; Lynn & Sawrey, 1959) დადგინდა, რომ მამის ხანგრძლივი არყოფნის დროს, მაგალითად, ომის გამო ან ზღვაშ გასვლის გამო ჰიპერმასკულინურ ქცევასთან ერთად ვაჟიშვილები იქცევიან აშკარად არავაჟკაცურად და ავლენენ დაქვემდებარების მაღალ დონეს, ზედმეტად გიჟურ ფანტაზიას.

დადგენილია, რომ თითქმის ყველა კულტურაში მამები ნაკლებ დროს უთმობენ ქალიშვილებს, ვიდრე - ვაჟიშვილებს. ამასთანავე, ისინი, უფრო მეტად, ვიდრე - დედები, ახალისებენ გოგონების ისეთ ქცევას, რომელიც სქესობრივ-როლური ორიენტაციით არის განსაზღვრული (Lytton & Romney, 1991). დედის აღმზრდელობითი როლი ერთნაირად მნიშვნელოვანია როგორც გოგონებისთვის, ასევე - ბიჭებისთვის. მაგრამ მამა ჩვეულებრივ უფრო მნიშვნელოვან როლს თამაშობს ვაჟისშვილის აღზრდაში (Rohner & Rohner, 1982). მაკი და დეი (Mackey, 1985; Mackey & Day, 1997) აკვირდებოდნენ ბავშვთა და მშობელთა ქცევას საზოგადოებრივ ადგილებში 10 სხვადასხვა კულტურაში და აღმოაჩინეს, რომ გოგონები უფრო ხშირად იყვნენ ისეთ ჯგუფებში (საზოგადოებაში), სადაც არ არიან ზრდასრული მამაკაცები, მაშინ როცა ბიჭები უფრი ხშირად არიან ისეთ ჯგუფებში, რომლებიც მთლიანად მამაკაცებისგან შედგებიან. აღსანიშნავია, რომ ეს განსხვავებები ასაკთან ერთად მატულობს.

ბავშვობაში და ყმაწვილობისას სოციალიზაციაში მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ თანატოლები. თანატოლების ზეგავლენა იზრდება ბავშვთა ზრდასთან ერთად, ახდენს რა ბავშვობიდან ზრდასრულობისკენ გადასვლის სტრუქტურირებას.

2-10 წლის ბავშვთა თანატოლებთან ურთიერთობის ანალიზმა, რომელიც ხორციელდებოდა 6 კულტურის და 6 დამატებითი შერჩევის ფარგლებში მკვლევართა ჯგუფის მიერ (Edwards, 1992; Edwards & Whting, 1993), აჩვენა საკუთარი სქესის წარმომადგენლებისადმი უპირატესობის მინიჭების კროს-კულტურული თვალსაზრისით უნივერსალურად მდგრადი ტენდენცია, რომელიც ვლინდება დაწყებული 2 წლის ასაკიდან. უფრო უფროს ბავშვებში სქესის მიხედვით სეგრეგაცია გხვდება ძალიან ხშირად. ედვარდსი გამოთქვამს ვარაუდს, რომ თავის მსგავსისკენ სწრაფვა შეიძლება საკუთარი თავის შეცნობით იყოს განპირობებული, თანატოლები კი - ყველაზე კარგი სარკეა. ბავშვისთვის თანატოლები - ეს არიან ისინი, ვისაც აქვთ მისი მსგავსი შეხედულებები და განსაზღვრული მოღვაწეობის და ქცევის უპირატესობის მინიჭების მსგავსება. მაგრამ თანატოლები, ასევე, უზრუნველყოფენ შესაძლებლობებს შეჯიბრისა (კონკურენციისა) და კონფლიქტებისათვის, რაც ნორმალურ ფარგლებში განვითარების საფუძველია.

მოზარდთა ინიციაციის რიტუალები ვლინდება ბევრ კულტურაში და მიზნად ისახავს ჩამოაშორონ ინიცირებული ახლობლებს (მშობლებს); მოამზადოს იგი სექსუალობისთვის, დომონირებისა და აგრესიისათვის (იმ დოზით, როგორც ის მიცემულ კულტურაშია მისაღები); განამტკიცოს პოლიტილური კავშირები. ედვარდსის გამოკვლევები გვიჩვენებს, რომ კოლექტიური რიტუალები უფრო გავრცელებულია ბიჭებთან მიმართებაში, ვიდრე - გოგონებთან და ხშირედ გვხვდება მეომართა საზოგადოებებში, რომლებიც აქცენტს აკეთებენ ქალებისა და მამაკაცებისათვის დამახასიათებელ საქმიანობებზე.

განსაკუთრებით ხაზი უნდა გაესვას იმ გარემოებას, რომ დასავლური განათლების მიღებას და გავრცელებას საზოგადოებაში ინიციაციის რიტუალების ცვლილება მოჰყვება, მაგრამ ისინი უკვალოდ არ ქრებიან და მაინც ახდენენ გავლენას გოგონებისა და ბიჭების სოციალიზაციაზე.

ბავშვთა მიერ გენდერული როლების ათვისებაზე ასევე დიდ ზეგავლენას ახდენს განათლების სისტემაც. მიუხედავად იმისა, რომ განათლების სისტემა ერთიანია გოგონებისა და ბიჭებისათვის, ისევე, როგორც ამ სისტემაში ცოდნასთან და ქცევასთან დაკავშირებული ოფიციალური მოთხოვნები, გამოკვლევები ადასტურებს, რომ არსებობს მნიშვნელოვანი განსხვავება სკოლის ლიტერატურაში წარმოდგენილ ქცევით ნიმუშებში ბიჭებისთვის და გოგონებისთვის და პედაგოგების ურთიერთობაში ორივე სქესის წარმომადგენლებთან.

განათლების პირობები მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს ბავშვების სოციალიზაციაზე. იაპონიისა და ამერიკის შეერთებული შტატების მე-5 კლასელებზე ჩატარებული დაკვირებები (Hamilton, Blumenfeld, Akhon & Miura, 1991) აჩვენებს, რომ მასწავლებლები ორივე ქვეყანაში მეტ ყურადღებას აქცევენ ბიჭებს, ამასთან აფასებენ მათ უარყოფითად. ამავე დროს, მეტი ყურადღება ვერანაირად ვერ აიხსნება ცუდი მოქცევით ან დავალების შეუსრულებლობით.

გენდერული როლების ათვისებაში მნიშვნელოვან როლს თამაშობს, აგრეთვე, სკოლის სახელმძღვანელოები და მათში მოთავსებული ილუსტრაციები. აქ წარმოდგენილი ქალის და გოგონას პერსონაჟები ტრადიციული სტერეოტიპული თვისებების მატარებელია: მათ მამაკაცები და ბიჭები იცავენ, შევლიან, ასწავლიან ან მფარველობენ. აქედან გამომდინარე, სკოლის სახელმძღვანელოები, როგორც სოციალიზაციის მოდელები ხელს უწყობს ტრადიციული გენდერულ-როლური იდეოლოგიის განმტკიცებას და შესაბამისი სტერეოტიპული შეხედულებების ჩამოყალიბებას.

საბავშვო ლიტერატურაში სექსიზმის გამოსავლენად გენდერული მკვლევრები აკეთებდნენ ტექსტების შინაარსის ანალიზსს. კროსკულტურული კვლევების უმრავლესობაში დადგინდა, რომ იმ წიგნების კითხვა, რომლებშიც შეიმჩნევა სქესობრივ-როლური სტერეოტიპიზაცია, ხელს უწყობენ ბავშვების თამაშების სქესობრივ-როლურ ტიპიზაციას.

ამერიკის შეერთებულ შტატებში ბოლო დროს ჩატარებული წიგნების ანალიზი უჩვენებს, რომ 1980 წლის შემდეგ გამოცემული საბავშვო ლიტერატურა საგრძნობლად შეიცვალა, მაგრამ ბიბლიოთეკებში ჯერ კიდევ არსებობს სექსიზმით გაჟღენთილი წიგნები. ამ ლიტერატურაში ქალები წარმოდგენილნი არიან როგორც ოჯახური კერის მფარველები, მაშინ როცა მამაკაცებს აქვთ სრული შესაძლებლობა საკუთარი თავის რეალიზაცია სახლს გარეთ მოახდინონ. ეს ისტორიები (მოთხრობები) გოგონებს ასწავლიან, რომ მათი ფუნქციაა ბავშვების მოვლა და ოჯახური მეურნეობის გაძღოლა, სხვა როლები კი მამაკაცთა პრივილეგიაა. საბავშვო ლიტერატურის უმეტესობაში გოგონებისა და ქალების ილუსტრაციები საოჯახო ნივთებთან არის დაკავშირებული. მაგალითად, გოგონას უჭირავს ცოცხი, დედას ეხმარება ჭურჭლის რეცხვაში და სხვ. ბიჭებისა და მამაკაცების ილუსტრაციები კი ამავე ლიტერატურაში ისეთ შრომის იარაღებთან (ინსტრუმენტებთან და ატრიბუტებთან) არის დაკავშირებული, რომლებიც საჭიროა სახლს გარეთ სამუშაოდ.

მშობელთა განწყობებს მოსწრების მიმართ ასევე შეუძლიათ მნიშვნელოვანი გავლენის მოხდენა ბავშვთა მიღწევებზე. სერპელმა (Serpell, 1993) აღმოაჩინა, რომ ზამბიაში ითვლება, რომ განათლება უფრო მნიშვნელოვანია ბიჭებისთვის, ვიდრე - გოგონებისათვის. ამიტომ სკოლაში სწავლებაზე პასუხისმგებლობას ძირითადად იღებს მამა, დედა კი ბავშვების მოვლით არის დაკავებული. ჩინეთში, იაპონიაში და ამერიკის შეერთებულ შტატებში დედები თვლიან, რომ ბიჭები უფრო კარგად უნდა ითვისებდნენ მათემატიკას, გოგონები კი - კითხვას (Lummis & Stevenson, 1990), თუმცა კი, რეალობაში გოგონებიც და ბიჭებიც ერთნაირი წარმატებით ითვისებენ ორივე საგანს.

გავრცელებული აზრის მიხედვით, ბოლო დროს ტელევიზია კონკურენციას უწევს მშობლებისა და მასწავლებლების მიერ წარმოდგენილ ქცევით მოდელებს. ტელევიზია მყარი სქესობრივ-როლური იდეოლოგიის მატარებელია და შესაბამისად ქმნის ქალებისა და მამაკაცების სტერეოტიპულ სახეებს.

მკვლევრების მიერ სატელევიზიო პროგრამების ანალიზმა აჩვენა, რომ უმრავლეს კულტურებში ტელეეკრანებზე მამაკაცები უფრო ხშირად ჩანან, ვიდრე - ქალები. ამასთან, მამაკაცები წარმოდგენილნი არიან, როგორც უფრო ძლიერნი და აქტიურნი, ხოლო ქალები კი - როგორც გულისხმიერნი და ემოციურნი.

რეკლამებშიც მამაკაცები დომინანტურ როლში გამოდიან. ქალები ძირითადად ისეთ რეკლამებში მონაწილეობენ, რომლებიც საოჯახო საქმიანობას ან საოჯახო ნივთებს ეხება. ეს, რა თქმა უნდა, ძლიერ ზეგავლენას ახდენს ტრადიციული გენდერულ-როლური იდეოლოგიის ჩამოყალიბებაზე.

რიგი გამოკვლევებისა (Archer) გვიჩვენებენ, რომ ქალებისა და მამაკაცების გამოსახულებებში სახე წარმოდგენილია სხვადასხვა ხარისხით. ამ მოვლენას ფეისიზმი ეწოდება. კერძოდ, ამერიკის შეერთებულ შტატებში ჩატარებული კვლევების შედეგად, გამოვლინდა, რომ ფოტოები პრესაში მამაკაცების შემთხვევაში ხაზს უსვამენ სახეს, ხოლო ქალების შემთხვევაში - მათ სხეულს. მამაკაცები, ჩვეულებრივ, წარმოდგენილნი არიან კისრიდან ზემოთ, ხოლო ქალები - მთლიანად. ეს ფაქტი, არჩერის აზრით, მიუთითებს იმაზე, რომ მასმედია მამაკაცების სახის უპირეტესი ჩვენებით ხაზს უსვამს მამაკაცების პიროვნებას და მათ მნიშვნელობას საზოგადოებაში. არჩერისა და მისი კოლეგების მიერ გამოკვლეული იყო 12 ქვეყნის ბეჭვდითი გამოცემები. ყველა ქვეყანაში გამოვლინდა ფეისიზმის მოვლენა.

სათამაშოები ასრულებენ მნიშვნელოვან როლს დიფერენციალური სოციალიზაციის პროცესში. არსებობს სათამაშოების მკვეთრი დიფერენციაცია, გენდერული ნიშნით. კერძოდ, გოგონების სათამაშოებად ყველა კულტურაში მიიჩნევა თოჯინები, საოჯახო საქმიანობაში გამოსადეგარი ნივთების მოდელები (ე.წ. საექიმო ინვენტარი, ჭურჭელი, ბავშვის მოვლასთან დაკავშირებული საგნები, ლოგინი, ეტლი, საბანი და სხვ.). ბიჭების სათამაშოებად მიჩნეულია მანქანების მოდელები თვითმფრინავის და მანქანების კონსტრუქტორები და სხვ. მსგავსი გენდერული სტერეოტიპები, რომლებიც დაკავშირებული იყო სათამაშოებთან, გამოვლენილი იყო როგორც დასავლურ კულტურებში, ასევე აფრიკაშიც, სადაც გოგონები თამაშობდნენ თოჯინებით, ბიჭები კი - მანქანების კონსტრუქტორებით და იარაღების მოდელებით. გოგონებისა და ბიჭების სათამაშოების გამოკვლევები გვიჩვენებს, რომ გოგონები გადიან ე.წ. „პრაქტიკას“ და ემზადებიან მომავალი როლებისათვის - დიასახლისობისა და დედობისათვის. გენდერულად ტიპირებული სათამაშოები უვითარებენ მათ ურთიერთობების უნარებსაც. ბიჭების სათამაშოები კი მიმართულია შემოქმედებითობის, გარშემომყოფი სამყაროს გარდასახვის უნარის, მათემატიკური უნარების, ლოგიკური აზროვნების განვითარებაზე. ბიჭების სათამაშოები იწვევენ, აგრეთვე, შეჯიბრზე და ლიდერობაზე მიმართული ქცევების წახალისებას.

ამგვარად, ნებისმიერი სათამაშოების მაღაზიის ანალიზი გვიჩვენებს, რომ არსებობს გოგონებისა და ბიჭების სათამაშოები. ისინი დიფერენციალური სოციალიზაციის ინსტრუმენტებია. ამასთან, სათამაშოების გენდერულ მიკუთვნებულობაზე მიუთითებს არა მატრო მათი ფუნქცია, არამედ სახელი და შეფუთვის კოლოფიც.

ამგვარად, არსებობს პანკულტურული ტენდენცია ბავშვებს ასწავლონ, მათ კი აითვისონ გენდერის შესატყვისი ქცევა, თუმცა კულტურათა შორის მცირედი სხვაობა ვლინდება თვით სწავლების შინაარსში.

დიფერენციალური გაძლიერება - სოციალიზაცის პროცესი, რომლის დროსაც მოცემული საზოგადოებისათვის მისაღები ქცევის წახალისება ხდება, ხოლო მიუღებლის - სოციალური დასჯა.

დიფერენციალური იმიტაცია (მოდელირება) - სოციალიზაციის პროცესი, რომლის დროსაც ადამიანი ირჩევს როლურ მოდელებს მისთვის შესატყვის ჯგუფში მიღებული ნორმების მიხედვით და ცდილობს მიბაძოს მათ.

გენდერული კონსტანტობა - ბავშვის მიერ იმის გაგება, რომ სქესი მუდმივია და მისი შეცვლა შეუძლებელია.

მეტაანალიზი - ეს არის სტატისტიკური ტექნიკა, რომლის მიზანია ჯგუფთა შორის სხვაობის საერთო შეფასება დადგენა რამდენიმე გამოკვლევიდან მიღებული ინფორმაციის კომბინაციის გზით.

სექსიზმი - წინასწარი განწყობები და მადისკრიმინირებელი ქცევა ამა თუ იმ სქესის წარმომადგენლის მიმართ.

ფეისიზმი - ქალისა და მამაკაცის გამოსახულებაში სახისა და სხეულის განსხვავებული ხარისხით წარმოჩენის ტენდენცია.

ლექციის მსვლელობისას მოყვანილი იქნება კონკტერული მაგალითები ყოველდღიური ცხოვრებიდანაც, რაც ხელს შეუწყობს სტუდენტების მიერ გენდერული სოციალიზაციის ინსტიტუტების ზეგავლენის უკეთ გაცნობიერებას და კულტურის როლის გააზრებას ამ პროცესში.

სოციალიზაციის ყოველი წყაროს განხილვისას გათვალისწინებულია, აგრეთვე, სტუდენტების აქტიური მონაწილეობა ლექციის პროცესში. მათ მოეთხოვებათ გაიხსენონ შემთხვევები, როცა მათი ან მათი ნაცნობების მიერ ამ ინსტიტუტების მხრიდან მოწოდებული გენდერული ქცევის ნიმუშების მოდელირება (იმიტაცია) ხდებოდა ან ისეთი შემთხვევები, როცა გენდერულად შეუსაბამო ქცევას მშობლების, უფროსების ან თანატოლების მხრიდან უარყოფითი შეფასება მოჰყვა.

ლექციის შემდეგ სტუდენტებს დაევალებათ ინდივიდუალური მუშაობისათვის განკუთვნილ დროში მოამზადონ სასწავლო კურსის რიდერში წარმოდგენილი ლექციის თემატიკის შესატყვის მასალები. სტუდენტებს, აგრეთვე, დაევალებათ სემინარისათვის გააკეთონ ე.წ. ქალებისა და მამაკაცების ჟურნალების ანალიზი. კერძოდ, განსაზღვრონ, მათი თემატიკა, იკვლიონ სექსიზმისა და ფეისიზმის მოვლენა; გაანალიზონ, თუ როგორ ვლინდება გენდერული სტერეოტიპები მოცემულ პუბლიკაციებში.

სემინარზე მოხდება სტუდენტის მიერ მომზადებული ესსეს პრეზენტაცია; გაიმართება ჯგუფური დისკუსია სემინარის თემაზე. კერძოდ, შემოწმდება მასალის ათვისების (სოციალიზაციის ინსტიტუტების ცოდნა, ძირითადი ცნებების ფლობა) ხარისხი; დასმული იქნება შემდეგი ტიპის კითხვები:

1. დაასახელეთ ის ფაქტორები, რომლებიც განსაზღვრავენ ქალებსა და მამაკაცებს შორის გენდერულ სხვაობებს.

2. სოციალიზაციის რომელი ინსტიტუტები იცით? მოკლედ დაახასიათეთ თითოეული მათგანი

3. ახდენს თუ არ განსხვავებულ ზეგავლენას სოციალიზაცია ნიჭიერ გოგონებზე და ნიჭიერ ბიჭებზე?

4. რა ზეგავლენას ახდენენ კულტურული ტრადიციები სოციალიზაციის შედეგბზე?

5. რა და რა სფეროებში ვლინდება გენდერული დიფერენციალური სოციალიზაციის შედეგები?

6. როგორია დიფერენციალური სოციალიზაციის მექანიზმები?

7. სემინარზე მოხდება შესრულებული დავალების წარმოდგენა, შედეგების ჯგუფური შეჯამება და ანალიზი.

1. Unger R., Crawford M., Women and Gender. A feminist Psychology, Temple University Press, Philadelphia,1992, p.: 144-188;

2. Handbook of Marriage and the family, edited by Marrin B. Sussman & Suzann K. Steinmetz, Plenum?Press, 1988, p.: 327-370;

3. Judith Lorber, Paradoxes of Gender, Yale University Press, 1994, p.: 123-144;

4. George J. Bryjak, Michael P. Soroka, Sociology: Cultural Diversity in a Changing World, Second?Edition, Fllin and Bacon, 1994, p.: 204-207.

1. Burn S.M. The Socal Psychology of Gender, McGraw-Hill, Inc.1996, გვ.: 29-82;

2. Best D. L., Williams I. E. Gender and culture. - in Culture and Psychology, edited by David Matsumoto. Oxford University press, 2001, გვ.: 329-332;

3. Families in Multicultural Perspective, edited by Bron B. Ingoldsby, Suzanna Smith, The Guilford Press, 1992, T.: 8;

4. Juanita H. Williams, Psychology of Women, W.W.Norton & Company, N.Y.,1987, გვ.:, 198-226.

ედვარდსმა და უაიტინგმა (Edwards &Whiting, 1980) ექვსი სხვადასხვა კულტური კვლევის შედაგად აღმოაჩინეს, რომ 5-დან 12 წლამდე ასაკობრივ შუალედში გენდერული განსხვავებები ვლინდება უფრო თანმიმდევრულად იმ ჩვილთა და ბავშვთა მიმართ ქცევაში, რომლებიც სიარულს სწავლობენ, ვიდრე დიდებისა და უფროსო ასაკის ბავშვების მიმართ. რადგანაც ჩვილები მეტ ზრუნვას ითხოვენ, ვიდრე უფროსი ბავშვები, გოგონები, რომლებიც ჩვილებთან დიდ დროს ატარებენ, უფრო მეტ სწრაფვას ავლენენ უმცროსებზე ზრუნვის, ვიდერე - ბიჭები, რომლებიც ასე დიდად არ არიან დაკავებულნი პატარა ბავშვებით.

ბარიმ, ბეკონმა და ჩაილდმა (Barry, Bacon & Child) აღმოაჩინეს, რომ ბიჭებთან შედარებით, გოგონებს მეტად ამზადებენ უმცროსებზე ზრუნვისთვის (კულტურათა 82%-ში), იმისთვის, რომ იყვნენ უფრო დამჯერნი (კულტურათა 35%-ში) და უფრო პასუხისმგებლიანი (კულტურათა 61%-ში). ბიჭებს კი თავის მხრივ, ასწავლიან მიზნის მიღწევას (კულტურათა 87%-ში) და დამოუკიდებლობას (კულტურათა 85%-ში).

უელჩმა, პეიჯმა და მარტინმა (Welch, Page & Martin, 1981) 108 კულტურის კვლევის შედეგად აღმოაჩინეს, რომ ბიჭების როლური ორიენტაციები მეტად ლიმიტირებულია, გოგონების სოციალური ორიენტაციებისგან განსხვავებით. ამ უკანასკნელთა სოციალური ორიენტაციები გამოირჩევა დიდი მრავალფეროვნებით. ამასთანავე, ბიჭებს უფრო მკაცრად მოეთხოვებათ მიღებული როლისადმი შესატყვისობა, ვიდერე - გოგონებს.

იმ ბავშვთა კროსკულტურული გამოკვლევები, რომლებმაც ჯერ არ მიაღწიეს სქესობრივ მომწიფებას, აჩვენებენ, რომ ბიჭებს გოგონებთან შედარებით უფრო მეტად ახასიათებთ აგრესია, მექიშპეობის (შეჯიბრის) სული, დომინირებისკენ სწრაფვა და ჩხუბთან და ბრძოლასთან დაკავშირებული თამაშები. უაიტინგისა და ედვარდსის (B.B. Whiting & Edvards, 1981) მიერ ექვსი კულტურისა და აფრიკის დამატებითი შერჩევის შესწავლის შედეგად აღმოჩნდა, რომ სქესებს შორის არსებობს განსხვავება აგრესიულობისა და დომინირებისაკენ სწრაფვის თვალსაზრისით. დადგინდა, აგრეთვე, რომ აგრესია არ მცირდება ასაკის მომატებასთან ერთად, არამედ პირიქით, იგი უფრო გამოხატული ხდება უფროსი ასაკის ბიჭებში. დაკვირვევბები, რომლებიც ომარკმა, ომარკმა და ედელმანმა (Omark, Omark & Edelman, 1975) ჩაატარეს ეთიოპიის, შვეიცარიის და ამერიკის შეერთებული შტატების სათამაშო მოედნებზე, აჩვენებენ, რომ ბიჭები უფრო აგრესიულად იქცევიან, ვიდერე - გოგონები.

წარმოების თვალსაზრისით, ჩამორჩენილი ოთხი კულტურის შესწავლისას მონრომ და მისმა კოლეგებმა (Munroe, ... 2000) აღმოაჩინეს, რომ აგრესიის გამოვლინება ბიჭებთან უფრო ხშირია, ვიდრე - გოგონებთან. როდესაც გოგონები და ბიჭები იკრიბებიან ერთგვაროვან სქესობრივ ჯგფუფებად, აგრესიის ეპიზოდები უფრო ხშირად გვხვდება ბიჭებთან, ვიდრე - გოგონებთან.

ექვსი კულტურის კვლევამ აჩვენა, რომ დედები, ჩვეულებრივ, ერთნაირად რეაგირებენ აგრესიის გამოვლენაზე ბიჭებისა თუ გოგონების მხრიდან. ხოლო მამა მნიშვნელოვან როლს ასრულებს აგრესიულობის აღზრდაში, განსაკუთრებით კი - ბიჭებში. დადგენილია, რომ აგრესიის ხარისხზე ძლიერ ზეგავლენას ახდენს აღზრდის კულტურული სისტემა და ამ სისტემაში მამაკაცისა თუ ქალის აგრესიულობისთვის მიწერილი ვალენტობა. ასე მაგალითად, შესწავლის შედეგად აღმოჩნდა, რომ ოკინავაზე და ამერიკის შეერთებულ შტატებში სხვადასხვაგვარად უდგებიან გოგონებთან და ბიჭებთან აგრესიულობის აღზრდას.

ქალებისა და მამაკაცების მხრიდან აგრესიის მიმღებლობის ხარისხი დასავლეთ ევროპის ქვეყნებში ერთნაირია, თუმცა განსხვავდება ქალებისა და მამაკაცების მიერ აგრესიის გამოვლენის ფორმები. მამაკაცები თავდაპირველად ძალიან თავშეკავებულად იქცევიან, თუმცა შემდეგ უფრო მეტი სიშმაგე ეუფლებათ, მაშინ როცა ქალები უფრო ემოციურები არიან და აქვთ მიდრეკილება თავიდანვე მიმართონ ყვირილს ან სიტყვიერ კინკლაობას.

ფრიდმანი (Ftedman, 1976) აკვირდებოდა 5-7 წლის ბავშვების თამაშს რვა კულტურაში (ავსტრალიელი აბორიგენები, ბალის, ტაივანის, ცეილონის, კიკუიტუს, იაპონიის მაცხოვრებლებს, ნავაჰოს ტომის წარმომადგენლებს და პენჯაბები). მან აღმოაჩინა, რომ ბიჭები თამაშის დროს გროვდებიან დიდ ჯგუფებში, დიდ მანძილებს გადიან და უფრო მეტად არიან თამაშის ფიზიკური სახეობებით დაკავებულნი, მაშინ როცა გოგონები უფრო მეტად ისეთი თამაშებით ერთობიან, რომლებიც გარკვეული მოქმედებების გამეორებასთან და ლაპარაკთან არის დაკავშირებული. გარდა ამისა, გოგონები, ჩვეულებრივ, ნაკლებად შორდებიან სახლს. გამოკვლევები აჩვენებს, რომ გენდერულ განსხვავებათა გაღრმავებაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ის პრიორიტეტები, რომლებიც გარკვეულ ქცევებს ენიჭებათ ბიჭებისა თუ გოგონების მხრიდან.

ბიჭები მეტად ესწრაგვიან სხვა ბიჭებთან ურთიერთობებს, ხოლო გოგონები უპირატესობას ანიჭებენ უფროსებთან ურთიერთობას. სქესის მიხედვით სეგრეგაციას ასახავენ, აგრეთვე, ბავშვების ნახატებიც. მათი ანალიზი გვიჩვენებს, რომ ბიჭები უფრო ხშირად ხატავენ ბიჭებს, ხოლო გოგონები - გოგონებს. ბავშვების ნახატებში გენდერული განსახვავებების გამოვლენად მიიჩნევა, აგრეთვე, ისიც, რომ ბიჭები უფრო ხშირად ხატავენ მანქანებს, ურჩხულებს და აგრესიასთან დაკავშირებულ სცენებს, მოვლენებს თუ საგნებს, ხოლო გოგონები უპირატესობას ანიჭებენ ყვავილების დახატვას. სქესის მიხედვით ბავშვთა ნახატთა ასეთ განსხვავებები გამოვლინდა გამოკვლეული ცხრა სხვადასხვა კულტურიდან ყველაში.

გამოკვლევების შედეგად დადგენილია, რომ თითქმის ყველა კულტურაში გოგონები ნაკლებად კმაყოფილნი არიან იმით, რომ ისინი გოგონები არიან, ვიდრე ბიჭები იმით, რომ ისინი ბიჭები არიან. მიუხედავად ამისა, გოგონების თავისი სქესით ასეთი უკმაყოფილება ყოველთვის არ გამოიხატება დაბალ თვითშეფასებაში. ასე მაგალითად, გოგონები ფილიპინებში, ნეპალში, ავსტრალიაში და ნიგერიაში თვლიან, რომ ისინი ბიჭებთან შედარებით ნაკლებად ნიჭიერები არიან ფიზიკასა და მათემატიკაში. ამავე დროს, გოგონებს ავსტრალიაში და ნიგერიაში მიაჩნიათ, რომ მათი მიღწევები კითხვაში გაცილებით უფრო დიდია, ვიდრე - ბიჭების წარმატებები ამ საგანში. ნიგერიელი ბიჭები კი თვლიან, რომ ისინი გოგონებზე უფრო ჭკვიანები არიან.

ამგვარად, გოგონებსა და ბიჭებს შორის არსებობს მყარად გამოხატული განსხვავებები უმცროსებზე ზრუნვაში, აგრესიაში და მობილურობაში და ეს განსხვავებები ვლინდება ყველა კულტურაში. კულტურა აყალიბებს ბავშვთა სოციალურ ქცევას, განსაზღვრავს იმ ადამიანთა წრეს, რომელთა გარემოცვაშიც ბავშვი იმყოფება. კულტურა განსაზღვრავს, აგრეთვე, იმ საქმიანობების სახეებსაც, რომლებითაც სხვადასხვა სქესის ბავშვები არიან დაკავებულნი. მამაკაცების სოციალური როლი დაკავშირებულია მათი ბუნების, როგორც „შემომტანის“ გაგებასთან და უმრავლეს კულტურაში მიჯნავს ქალებისა და მამაკაცების ფუნქციებს. ფემინისტების დიდ ნაწილს მიაჩნია, რომ არ არის საჭირო მამაკაცის სოციალური როლების შესწავლა, რადგან ეს გვაშორებს მთავარ პრობლემას - ქალის დისკრიმინაციულ მდგომარეობაზე ყურადღების გამახვილებას. მაგრამ ფაქტია, რომ კულტურა უწესებს მამაკაცებს გარკვეულ სოციალურ შეზღუდვებს ისევე, როგორც ქალებს და ამიტომ მნიშვნელოვანია ამ შეზღუდვების შესწავლა.

უნდა ითქვას, რომ დღეისათვის არსებობს საკმაოდ მწირი ემპირიული მასალა, რომელიც ეძღვნება ტრადიციული მამაკაცური როლების შესწავლას. ეს გენდერული კვლევების შედარებით ახალი და ნაკლებად განვითარებული სფეროა.

მამაკაცური გენდერული როლების ათვისების მექანიზმი ისეთივეა, როგორც ქალური გენდერული როლისა (დიფერენციალური სოციალიზაცია, მოდელებზე დაკვირვება, კულტურული არხების საშუალებით ზეგავლენა) მამაკაცები, ისევე როგორც ქალები მუდმივი ინფორმაციული და ნორმატიული ზეწოლის ზეგავლენის ქვეშ იმყოფებიან. ყოველდღიურ ცხოვრებაში ბიჭები და მამაკაცები სოციალური ინფორმაციის დიდი ნაკადის ზემოქმედების ქვეშ იმყოფებიან. მათი ქცევა ისჯება, როგორც კი იგი გადაუხვევს ტრადიციულად «მამაკაცური» ქცევის ნორმებიდან. „მამაკაცურობის“ შესახებ წარმოდგენებს ბიჭები ითვისებენ კულტურის და სოციალიზაციის სხვა ინსტიტუტების მეშვეობით. ამ შეხედულებათა სისტემას პლეკმა (Pleck) და მისმა კოლეგებმა მამაკაცურობის იდეოლოგია უწოდეს. ფაქტიურად ეს არის სოციალური ნორმების კრებული მამაკაცებისთვის. ტომპსონმა და პლეკმა მამაკაცური გენდერული როლი განსაზღვრეს, როგორც სოციალური ნორმები, რომელიც შეიცავს ნებართვებსა და აკრძალვებს იმის თაობაზე, თუ რა უნდა იგრძნოს და აკეთოს მამაკაცმა და რა -არა. ტომპსონმმა და პლეკმა გამოკვლევის შედაგად დაადგინეს, რომ მამაკაცთა როლური ნორმების სტრუქტურა შედგება სამი მნიშვნელოვანი ფაქტორისგან: პირველი - ეს არის მოლოდინები იმის თაობაზე, რომ მამაკაცები მიაღწევენ მაღალ სტატუსს და დაიმსახურებენ გარშემომყოფთა პატივისცემას (სტატუსის ნორმა); მეორე - მდგრადობის ნორმა, რომელიც განსაზღვრავს მამაკაცებისგან გონრბრივი, ემოციური და ფიზიკური მდგრადობის მოლოდინს; მესამე - ეს არის მოლოდინი იმისა, რომ მამაკაცმა თავი უნდა აარიდოს სტერეოტიპულად ქალურ საქმიანობებს (ანტიქალურობის ნორმა). ზოგიერთ საზოგადოებაში ამ ნორმას ისეთი ძლიერი ზეგავლენის ძალა აქვს, რომ იგი ზოგჯერ მამაკაცში ფემიფობიის სახითაც ვლინდება.

მამაკაცის სტერეოტიპული ნორმები დიდ ზეგავლენას ახდენს მათ ყოველდღიურ ცხოვრებაზე. უბრალო მაგალითებიც კი ცხადყოფს, რომ უმრავლეს საზოგადოებებში მამაკაცი - მამაკაცი არ არის, თუ ის ფულს არ შოულობს, თუ იგი ემოციურია, ფიზიკურად სუსტია, არ შეუძლია კომპეტენტური რჩევების მოცემა ან ქალური საქმიანობებით არის დაკავებული.

ბერნმა და ლევერმა (Burn & Laver, 1994) აღმოაჩინეს, რომ ამერიკელი ქალები და მამაკაცები სრულად ეთანხმებოდნენ ერთმანეთს იმაში, რომ მამაკაცმა კარიერა უნდა გაიკეთოს. ამასთანავე, უმრავლესობა მათგანი იზიარებდა იმ აზრსაც, რომ მამაკაცმა ბევრი ფული უნდა იშოვოს. სტატუსის სტერეოტიპის მამაკაცის მიმართ მოქმედებას ადასტურებს იგივე ავტორების სხვა კვლევაც, რომელშიც გაანალიზდა ამერიკული ჟურნალების ე.წ. „პაემნების“ ნაწილი. აღმოჩნდა, რომ ქალები, განსხვავებით მამაკაცებისაგან, სასურველი პარტნიორის ამორჩევისას პრიორიტეტს მის სტატუსსა და ფინანსურ მდგომარეობას ანიჭებდნენ.

სტატუსისა და წარმატებულობის ნორმა გარკვეულ პრობლემებს უქმნის მამაკაცებს. საქმე ისაა, რომ მათ უმრავლესობას არ შესწევს უნარი 100%-ით დააკმაყოფილოს იგი. ეს კი მათი დაბალი თვითშეფასების საფუძველი ხდება. ძალიან ცოტა მამაკაცს აქვს საკმარისი ფული, ძალაუფლება და პატივისცემა საზოგადებაში, რადგან ყოველთვის მოიძებნება ადამიანი, რომელიც სოციალურ კიბეზე უფრო მაღლა დგას.

საზოგადოების მხრიდან მამაკაცების შეფასებას მათი შემოსავლების მიხედვით ხშირ შემთხვევაში მივყევართ თვითაქტუალიზაციის ხარისხის დაცემამდე. კერძოდ, მამაკაცი იძულებულია აკეთოს საქმე, რომელიც არ აინტერესებს, არ უყვარს და იგი მუშაობს მხოლოდ იმიტომ, რომ ეს სამუშაო კარგად ანაზღაურებადია.

ფინანსური ზეწოლა განსაკუთრებით მძიმეა ისეთი მამაკაცების შემთხვევაში, რომლებსაც დიასახლისი ცოლები ჰყავთ. როდესაც მამაკაცი შემოსავლის ერთადერთი წყაროა, მას ხშირად აღიქვამენ როგორც ფულის ტომარას და ყველა ცდილობს ამ ტომრიდან ფულის ამოღებას. კვლევები აჩვენებს, რომ რაც უფრო იზრდება მამაკაცის შემოსავალი, მით უფრო კლებულობს მისი წვლილი ბავშვების აღზრდაში. იაპონიაში, სადაც მამაკაცურობის ნორმა გულისხმობს სრული დატვირთვით მუშაობას, მამები საშუალოდ ბავშვებთან 3 წთ-ს ურთიერთობენ სამუშაო დღეებში, ხოლო უქმე დღეს კი მათი ბავშვებთან ურთიერთობის ხანგრძლოვობა 19 წთ-ს შეადგენს.

უნდა აღინიშნოს, რომ მამაკაცურობის გაგებაში არსებობს გარკვეული ვარიაციები, რომლებიც შეაქვს გარკვეულ რასას, ნაციონალობას, სოციალური კლასისადმი ან კულტურისადმი მიკუთვნებულობას, სექსუალურ ორიენტაციას და სხვ. მიუხედავად ამისა, შეიძლება ითქვას, რომ მამაკაცურობის ზემოთ ჩამოთვლილი ნორმები უნივერსალურია.

მამაკაცებისათვის დაწესებული კულტურული ნორმები ძალიან ხშირად მათთვის კონფლიქტისა და სტერესის საფუძველი ხდება. ხშირ შემთხვევებში ისინი არყევენ მამაკაცთა ფიზიკურ და ფსიქიკურ ჯანმრთელობას, ზოგჯერ კი მათი მხრიდან ქალებისა და ბავშვების მიმართ უხეშობისა და ძალადობის საფუძველიც შეიძლება გახდნენ.

ლექციის მსვლელობისას მოყვანილი იქნება კონკტერული მაგალითები ყოველდღიური ცხოვრებიდანაც. რაც ხელს შეუწყობს სტუდენტების მიერ მამაკაცებისა და ქალების გენდერული ნორმების მოქმედების მექანიზმების უკეთ გაცნობას. განსაკუთრებით ხაზი გაესმება ტრადიციულ მამაკაცურ როლებს და ნორმებს. გაანალიზებული იქნება გენდერული სტერეოტიპების ფუნქციები და, აგრეთვე, სტრესი და კონფლიქტი, რომელსაც იწვევს ტრადიციული ქალური და მამაკაცური როლები თანამედროვე პირობებში.

გენდერული როლები - ეს არის სოციალური როლები, რომლებითაც ქალები და მამაკაცები არიან არაერთგვაროვნად დაკავებულნი ოჯახისა და პროფესიული მოღვაწეობის სხვადასხვა სფეროში, და აგრეთვე, თავისუფალი დროის განმავლობაში.

ილუზორული კორელაცია - ცნებათა შორის კავშირის სიმყარის ხარისხის ზედმეტად მაღალი შეფასება ან მცდელობა დაადგინო იგი იქ, სადაც კავშირი საერთოდ არ არსებობს. გენდერის შემთხვევაში მოჩვენებითი ან გადამეტებული კავშირი ხშირად მოიაზრება გენდერსა და გარკვეულ თვისებებს, ჩვევებს და ქცევებს შორის.

გენდერული სხვაობები - სხვაობები ქალებისა და მამაკაცებისათვის დამახასიათებელ თვისებათა და ქცევათა შორის, რომელიც სოციალურ-კულტურულ ხასიათს ატარებს.

პრაიმინგის ეფექტი - პროცესი, რომლის შედეგადაც ცოტახნისწინანდელი განცდები და პროცესები აძლიერებენ ამა თუ იმ ინფორმაციის მისაწვდომობას.

სტატუსის/წარმატებულობის ნორმა - გენდერული სტერეოტიპი, რომლის მიხედვითაც მამაკაცის სოციალური ღირსება განისაზღვრება მისი შემოსავლის სიდიდით და წარმატების ხარისხით სამსახურში.

ფიზიკური სიძლიერის ნორმა - მამაკაცურობის სტერეოტიპი, რომლის მიხედვითაც მამაკაცს უნდა ჰქონდეს დიდი ფიზიკური ძალა და მაღალი ბიოლოგიური აქტივობა.

გონებრივი სიძლიერის ნორმა - მამაკაცურობის სტერეოტიპი, რომლის მიხედვითაც მამაკაცი უნდა იყოს მცოდნე და კომპეტენტური.

ემოციური მდგრადობის ნორმა - მამაკაცურობის სტერეოტიპი, რომლის მიხედვითაც მამაკაცს უნდა ჰქონდეს ნაკლები გრძნობები და შეეძლოს გადაწყვიტოს თავისი ემოციური პრობლემები დამოუკიდებლად.

ანტიქალურობის ნორმა - სტერეოტიპი, რომლის მიხედვითაც მამაკაცმა თავი უნდა აარიდოს სპეციფიკურად ქალურ საქმიანობებს და ქცევის მოდელებს.

ფემიფობია - ეს არის მამაკაცის შიში, რომ იგი არ იქნეს გარშემომყოფებისგან შეფასებული, როგორც ქალური.

ლექციის შემდეგ სტუდენტებს დაევალებათ ინდივიდუალური მუშაობისათვის განკუთვნილ დროში მოამზადონ სასწავლო კურსის რიდერში წარმოდგენილი ლექციის თემატიკის შესატყვის მასალები.

სემინარზე მოხდება სტუდენტის მიერ მომზადებული ესსეს პრეზენტაცია; გაიმართება ჯგუფური დისკუსია სემინარის თემაზე. კერძოდ, დასმული იქნება შემდეგი ტიპის კითხვები:

1. რა ფაქტორები განსაზღვრავს გენდერული სტერეოტიპების ჩამოყალიბებას?

2. რა ზეგავლენას ახდენს გენდერული სტერეოტიპები ადამიანის და საზოგადოების ცხოვრებაში?

3. რას ნიშნავს გენდერულად ტიპირებული ადამიანი და რითი განსხვავდება იგი გენდერულად არატიპირებული ადამიანისაგან?

4. როგორ ვლინდება ქალებისა და მამაკაცების განსხვავებული სოციალური როლები?

5. რა შეზღუდვებს უწესერბს ტრადიციული იდეოლოგია მამაკაცებს?

6. რა ფაქტორები განსაზღვრავს მცირე სქესთაშორის სხვაობების დიდ გენდერულ სხვაობებად გარდაქმნას?

7. როგორ ხსნის გენდერული სქემის თეორია გენდერულ ილუზორულ კორელაციებს?

8. როგორ იხსნება გენდერული ილუზორული კორელაციები ქართული ფსიქოლოგიური სკოლის პოზიციებიდან?

9. რა ფაქტორები განსაზღვრავს განსხვავებულ გენდერულ როლებს სხვადასხვა კულტურებში?

სემინარზე გამოყენებული იქნება, აგრეთვე, შემთხვევის განხილვის მეთოდი. კერძოდ, სტუდენტებს დაურიგდებათ კანადის ადამიანის უფლებების ფონდის 22-ე საერთაშორისო სესიის მასალებში წარმოდგენილი შემთხვევის აღწერა: „საბედისწერო მდინარის ისტორია“, რომელიც ამა თუ იმ კულტურაში გენდერული სტერეოტიპების და გენდერული როლების შეფასებას ეძღვნება. სტუდენტები ინდივიდუალურად გაეცნობიან ისტორიას და შემდეგ შეაფასებენ იქ წარმოდგენილ პერსონაჟებს სპეციალური შეფასების კითხვარის საფუძველზე. მოხდება შედეგების ჯგუფური განხილვა და შეჯამება. ჯგუფური შეფასების შემდეგ სტუდენტებს ეძლევათ ინსტრუქცია შეცვალონ საპირისპიროთი ყოველი პერსონაჟის სქესი და ამის შემდეგ, კიდევ ერთხელ შეავსონ შეფასების კითხვარი. მიღებული შედეგები კვლევ განიხილება და შეჯამდება ერთობლივი მუშაობის გზით. გაკეთდება გენდერული სტერეოტიპების ანალიზი პირველი და მეორე შეფასების ურთიერთშედარების საფუძველზე.

1. Male/Femaile Roles, Jonatan S. petrikin (ed.), Greenhaven press, Inc., 1995, გვ.:17-82;

2. Unger R., Crawford M., Women and Gender. A feminist Psychology, Temple University Press, Philadelphia,1992, გვ.: 102-144.

1. Best D. L., Williams I. E. Gender and culture. - in Culture and Psychology, edited by David Matsumoto. Oxford University press, 2001, გვ.: 334-337;

2. Burn S.M. The Socal Psychology of Gender, McGraw-Hill, Inc.1996, გვ: 196-218;

3. Male/Femaile Roles, Jonatan S. petrikin (ed.), Greenhaven press, Inc., 1995, გვ.: 252-294;

4. Handbook of Marriage and the family, edited by Marrin B. Sussman & Suzann K. Steinmetz, Plenum Press, 1988, გვ.: 535-560;

5. George J. Bryjak, Michael P. Soroka, Sociology: Cultural Diversity in a Changing World, Second Edition, Fllin and Bacon, 1994, T. VII;

6. ზურიკაშვილი ფ. მაღრაძე გ. ჭანიშვილი ნ. ხუციშვილი გ. ჯორბენაძე რ. კონფლიქტი, გენდერი და მშვიდობის მშენებლობა, გაეროს განვითარების ფონდი ქალთათვის, თბ., 2003, ნაწილი II.

რა არის ოჯახი, როგორ განისაზღვრება იგი არავისთვის სადავო არ არის, რომ ოჯახი სოციალური ინსტიტუტია; ზუსტი განმარტებისთვის მივმართოთ ფილისტიმიკას - ოჯახის შესახებ მეცნიერებას. მრავალი განმარტებიდან სახელმძღვანელოდ მიღებულია, შემდეგი: „ოჯახი არის ქორწინებისა და სისხლის ნათესაობის ნიადაგზე შექმნილი სოციალური სისტემა - მცირე ჯგუფი, რომლის წევრები ერთმანეთთან დაკავშირებული არიან ყოფა-ცხოვრების ერთიანობით, მორალური ურთიერთპასუხისმგებლობით და ურთიერთდახმარებით.

მაგრამ თუ გავითვალისწინებთ თანამედროვე ტენდენციებს და განსაკუთრებით დასავლეთის საზოგადოების რეალობას, მაშინ შეიძლება უფრო საგულისხმოდ გვეჩვენოს შემდეგი განმარტება: „ოჯახი არის დაქორწინებული მეუღლეები შვილებით ან მათ გარეშე, ან მარტოხელა მშობელი შვილით“. ამგვარად, ოჯახი არის საზოგადოების უჯრედი (მცირე სოციალური ჯგუფი) დაფუძნებული ცოლ-ქმრულ კავშირსა და ნათესაურ ურთიერთობებზე, ანუ იგი მოიცავს ცოლქმარს შორის, მშობლებსა და შვილებს შორის, დებსა და ძმებს შორის და სხვა ნათესავებს შორის ურთიერთობებს, ურთიერთობებს იმ ადამიანებს შორის, რომლებიც ერთად ცხოვრობენ და უძღვებიან საერთო მეურნეობას. ოჯახი ასრულებს უდიდეს როლს, როგორც ცალკეული პიროვნების, ასევე მთელი საზოგადოების ცხოვრებაში.

ოჯახი სოციალურ - ბიოლოგიური წარმონაქმნია. მას განაპირობებენ, როგორც სოციალური, ასევე ბიოლოგიური მოთხოვნილებები (სქესობრივი ინსტიქტები). სწორედ ბიოფსიქოსოციალური მოთხოვნილებების დამთხვევამ წარმოქმნა სოციალური ინსტიტუტი - ქორწინება. ქორწინება და ოჯახი საზოგადოების კეთილდღეობის და სიმშვიდის გარანტია. იგი საზოგადოების სექსუალური ცხოვრების მომწესრიგებელია, მოზარდი თაობის სოციალიზაციის საშუალებაა. თავის მხრივ კი, საზოგადოება უზრუნველყოფს ოჯახის ნორმალური ფუნქციონირება- განვითარების პირობებს და მის დაცულობას. სხვადასხვა საზოგადოებები არეგულირებს ქორწინებას და ოჯახს, კერძო ურთიერთობებს წყვილებს შორის. კანონი და კანონმდებლობა განსაზღვრავს იმას, თუ ვის ვისთან შეუძლია ქორწინება. მაგალითად, სხვადასხვა სქესის ადამიანების გარდა, ზოგიერთ ქვეყანაში ერთი სქესის ადამიანებსაც აქვთ ამის უფლება. კანონი განსაზღვრავს ქორწინების მინიმალურ ასაკსაც. სხვადასხვა ქვეყნების და კულტურების კანონმდებლობა და, აგრეთვე, რელიგია განსაზღვრავს იმასაც, თუ რამდენი ცოლი შეიძლება ყავდეს მამაკაცს, ან რამდენი ქმარი შეიძლება ჰყავდეს ქალს, აგრეთვე, გაყრისა და ხელახალი ქორწინების შესაძლებლობას. ზოგი საზოგადოება ქორწინების ფარგლებს გარეთ სქესობრივი კავშირისათვისაც მკაცრად განსჯის პიროვნებას.

ამის მაგალითებია აღმოსავლეთის პოლიგამია, აფრიკის ზოგიერთ ქვეყნებში (მაგალითად, ბურკინო ფასოში) გავრცელებული პოლიანდრია, დასავლეთის ერთსქესიანი ოჯახები. აგრეთვე საგულისხმოა, რომ აღმოსავლეთის ქვეყნებში ქორწინება გაცილებით ახალაგაზრდაა, ვიდრე - დასავლეთში. აღმოსავლეთში ქორწინების საშუალო ასაკი (ქალების) 18 წელია. ამერიკაში კი - 25 წელი. ევროპის ზოგ ქვეყანაში და სკანდინავიის ქვეყნებში კი - კიდევ უფრო ხანდაზმული.

აღსანიშნავია, რომ რადგან ქორწინების ინსტიტუტს ისტორიულად მკაცრად პატრიარქული ხასიათი აქვს, ამიტომ გვარი და ტიტული გადაიცემა მამაკაცური ხაზით; ეს საერთოა თითქმის ყველა კულტურისათვის.

ცნობილია, რომ ოჯახის მრავალი ტიპოლოგია არსებობს. უმეტესად ტიპოლოგიის ძირითადი კრიტერიუმებია საქორწინო წყვილის (ოჯახის ბირთვის) დაყოფა არსებობა-არარსებობის მიხედვით და მათი რაოდენობის მიხედვით. გამოყოფენ პატარა ანუ ნუკლეარულ (ერთი დაქორწინებული წყვილი შვილებით (შვილით) ან უშვილოდ) და რთულ ოჯახს. რთული ოჯახი ართიანებს შემდეგ ქვეტიპებს:

1. ერთი დაქორწინებული წყვილი შვილით (შვილებით) ან უშვილოდ და ერთ-ერთი მეუღლის მშობელი;

2. ერთი დაქორწინებული წყვილი შვილით (შვილებით) ან უშვილოდ, ერთი მეუღლის მშობელი (ან მის გარეშე) და სხვა ნათესავები;დ და სხვა ნათესავები (ან მის გარეშე);

3. დედა შვილით (შვილებით) და ერთ-ერთი მშობელი;

4. მამა შვილით (შვილებით) და ერთ-ერთი მშობელი;

5. დანარჩენი ოჯახები, სადაც არიან და-ძმები, ბებია-ბაბუები, სხვა ნათესავები და ა.შ.

ოჯახის კლასიფიკაციის ერთ-ერთი პარამეტრია - ოჯახური მართვის (ხელმძღვანელობის) სტილი. ეს უკანასკნელი სპეციალურ ლიტერატურაში განისაზღვრება, როგორც მშობლების იმ ქმედების რაგვარობა, რომელიც მიზნად ისახავს ბავშვების სწორ გზაზე დაყენებას. ამ კლასიფიკაციის მიხედვით, ოჯახი ოთხ ძირითად ტიპად (ავტორიტეტული, ავტორიტარული, ლიბერალური და ინდიფერენტული) იყოფა. ეს კლასიფიკაცია ხორციელდება მშობლების შვილებისადმი გამოვლენილი კონტროლის და მათდამი გამოხატული სითბოს მიხედვით. მოკლედ დავახასიათოდ თითოეული მათგანი.

ინდიფერენტული მშობელი გამოირჩევა შვილებისადმი კონტროლის დაბალი დონით, მათდამი სითბოს ნაკლებობით და უგულისყურობით. ასეთი მშობლები თავიანთი შვილებისთვის არ ადგენენ თითქმის არანაირ შეზღუდვებს, რაც შესაძლოა მათი ყოველდღიური პრობლემებით და შვილებისადმი არასაკმარისი ინტერესით არის განპირობებული.

ავტორიტეტული მშობლები ახორციელებენ შვილებზე მაღალი დონის კონტროლს და ამავე დროს, მათთან აქვთ თბილი ურთიერთობები. ავტორიტეტული მშობლები ადგენენ თავიანთი შვილებისათვის შეზღუდვებს და მკაცრად იცავენ მათ მიერ შემუშავებულ წესებს, თუმცა ისინი უხსნიან თავიანთ შვილებს ამ შეზღუდვის მიზეზებს, რის გამოც მშობლის ქცევა შვილს არ ეჩვენება ძალისმიერად და უსამართლოდ. ავტორიტეტული მშობლების შვილებს აქვთ მაღალი თვითდარწმუნების დონე, მთლიანად აკონტროლებენ საკუთარ თავს, არიან სოციალურად კომპეტენტურები. ასეთი მშობლების შვილებს აქვთ მაღალი თვითშეფასება. მათ აქვთ მაღალი აკადემიური მოსწრების დონეც.

ლიბერალური მშობლები ახორციელებენ შვილის მიმართ ნაკლებ კონტროლს (შეზღუდვებს) და აქვთ შვილისადმი საკმაოდ თბილი ურთიერთობები. ისინი თითქმის საერთოდ არ ზღუდავენ შვილის ქცევას და ავლენენ მათდამი ე.წ. „უპირობო სიყვარულს“, მაშინაც კი, როცა ლიბერალური მშობლები გაბრაზებულნი არიან თავიანთი შვილის ქცევით, ცდილობენ თავშეკავებას. მათ ახასიათებთ შვილებთან ღია, შეუძღუდავი ურთიერთობები.

ავტორიტარული მშობლები შვილებზე ახორციელებენ ძლიერ კონტროლს (ადგენენ მკაცრ მოთხოვნებს და მკაცრად მოითხოვენ მათ მიერ დადგენილი წესების შესრულებას), რასაც თან ერთვის შვილებთან მათი გულწრფელობის და სულიერი სიახლოვის არასებობა და შესაბამისად, უფრო ცივი ურთიერთობები. ავტორიტარული მშობლები გაცემენ ბრძანებებს და მოელიან, რომ ეს ბრძანებები ზუსტად და უსიტყვოდ იქნება შესრულებული მათი შვილების მიერ. ასეთი მშობლების შვილები, ჩვეულებრივ, ჩაკეტილები, პასიურიები და ნერვიულები არიან. უმრავლეს შემთხვევებში, ისინი იმეორებენ მშობელთა მართვის სტილს თავის მომავალ ოჯახებში. როგორც ვთქვით, ოჯახი საზოგადოების ბირთვია, უმნიშვნელოვანესი ფორმაა პირადი ყოფისა, რომელიც დაფუძნებულია ცოლ - ქმარის კავშირზე და ნათესავების ურთიერთობებზე ე.ი. ცოლის, ქმრის, მშობლების, შვილების, დების, ძმების და სხვა ნათესავების ურთიერთობებზე, რომლებიც ერთად ცხოვრობენ და ერთ მეურნეობას ეწევიან. ოჯახი უდიდეს როლის თამაშობს, როგორც საზოგადოების, აგრეთვე, ცალკეული პიროვნების ცხოვრებაში. მსოფლიოს მთელი მოსახლეობის დაახლოებით 90% ცხოვრების ამ ფორმას - ოჯახი მიმართავს.

ოჯახის ძირითადი მახასიათებლებია: მისი ფუნქციები, სტრუქტურა და დინამიკა.

ოჯახის ფუნქციები. ფუნქცია ეწოდება ოჯახის ცხოველქმედებას, რომელიც დაკავშირებულია მისი წევრების მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებასთან. ოჯახს იმდენი ფუნქცია აქვს, რამდენ მოთხოვნილებასაც (მდგრადი, განმეორებითი ფორმით) იგი აკმაყოფილებს. ოჯახის ძირითადი ფუნქციებია;

1. აღმზრდელობითი ფუნქცია. ის გამოიხატება დედობის და მამობის ინდივიდუალურ მოთხოვნილებაში, ბავშვებთან კონტაქტის მოთხოვნილებაში. ამ ფუნქციის შესრულებას ოჯახი უზრუნველყოფს მოზარდი თაობის სოციალიზაციას;

2. სამეურნეო ყოფითი ფუნქცია. ეს ფუნქცია მდგომარეობს ოჯახის მატერიალური მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებაში (საკვები, საცხოვრებელი, ტანსაცმელი და ა.შ.) ამ ფუნქციის შესრულებით ოჯახი ახდენს შრომის დროს დახარჯული ფიზიკური ძალების აღდგენას;

3. ემოციური ფუნქცია ეს არის ურთიერთპატივისცემის, სითბოს, სიყვარულის, დაცულობის, სიმპათიის და აღიარების მოთხოვნილებების დაკმაყოფილება. ამ ფუნქციის შესრულებით ოჯახი საზოგადოების წევრთა ემოციურ სტაბილურობას უზრუნველყოფს;

4. პირველადი სოციალური კონტროლის ფუნქცია. ამ ფუნქციის მეშვეობით ოჯახი უზრუნველყოფს ოჯახის წევრების მიერ სოციალური ნორმების შესრულებას. განსაკუთრებით ეს ეხება ოჯახის იმ წევრებს, რომელთაც დამოუკიდებლად არ შეუძლია ამის განხორციელება ასაკობრივი თუ ავადმყოფობის და სხვა მიზეზების გამო;

5. სექსუალურ-ეროტიკული ფუნქცია. ეს არის ოჯახის წევრთა სექსუალური მოთხოვნილების დაკმაყოფილების ფუნქცია. ამ ფუნქციის შესრულება მნიშვნელოვანია, რადგან უზრუნველყოფს საზოგადოების ბიოლოგიურ კვლავწარმოებას.

რაც შეეხება ოჯახის ფუნქციების მოშლას, მას შეიძლება ხელი შეუწყოს მრავალმა ფაქტორმა - ოჯახის წევრთა პიროვნულმა თავისებურებებმა და წევრთა შორის ურთიერთობებმა, ყოფითმა პრობლემებმა, მშობელთა გაურკვევლობამ (უვიცობამ) აღზრდის საკითხებში, გარეშე პირთა ჩარევამ ოჯახის საქმეებში და ა.შ.

ოჯახის სტრუქტურა. ოჯახის სტრუქტურაში შედის: ოჯახის წევრების რაოდენობა, მათი ერთიანობა და ურთიერთობები. სტრუქტურის ანალიზი გვაძლევს ინფორმაციას იმის შესახებ, თუ რა სახით ხდება ოჯახის ფუნქციათა რეალიზება - ვინ ხელმძღვანელობს და ვინ ექვემდებარება, როგორ არის განაწილებული მოვალეობები ოჯახში. სტრუქტურის მიხედვით, განასხვავებენ ერთი პირის ხელმძღვანელობის ქვეშ მყოფ ოჯახებს და ოჯახებს, სადაც წევრები თანაბარ მონაწილეობას იღებენ მართვაში. პირველ შემთხვევაში ოჯახის ავტორიტარულ სისტემაზე ლაპარაკობენ, მეორე შემთხვევაში კი - დემოკრატიულზე. ოჯახებს განასხვავებენ, აგრეთვე, წევრთა შორის მოვალეობათა განაწილების მიხედვით. ამ თვალსაზრისით, გამოყოფენ ოჯახებს, სადაც მოვალეობები თანაბარადაა განაწილებული წევრთა შორის და ოჯახებს, სადაც ოჯახის ერთ წევრს სხვებთან შედარებით ჭარბი მოვალეობები გაჩნია. ოჯახის სტრუქტურის რღვევის მიზეზი შეიძლება გახდეს ოჯახის წევრებს შორის მოვალეობების განაწილებაში მკვეთრი ასიმეტრიულობა, რადგან ზედმეტი დატვირთვა მავნებელია ფიზიკური და ფსიქიკური ჯანმრთელობისთვის (გადატვირთვის შედეგად შეიძლება ვეღარ მოხერხდეს ამ ძალების აღდგენა).

ოჯახის დინამიკა. ოჯახის ფუნქციები და სტრუქტურა შეიძლება იცვლებოდეს (შეიცვალოს) ცხოველქმედების სხვადასხვა ეტაპებზე. არსებობს ოჯახის სასიცოცხლო მთლიანი ციკლის ეტაპების გამოყოფის განსხვავებული სისტემები. განსაკუთრებით გავრცელებულია „სტადიების“ სისტემა, სადაც სტადიების გამოყოფის კრიტერიუმად ოჯახში ბავშვების არსებობა და მათი ასაკი არის მიჩნეული. არსებობს მთელი რიგი პერიოდიზაციებისა, მაგალითად, W.Cove - ეს (1973) და A.Barcai (1981 - ის Raush - ის (1974). ჩვენ შევჩერდებით დიუვალის (Duvall E.M. - 1957) პერიოდიზაციაზე.

დიუვალმა ოჯახის სასიცოცხლო ციკლში გამოყო შემდეგი ფაზები:

1. ჩართულობა. მეუღლესთან შეხვედრა და ემოციური მიზიდულობა;

2. მშობლის ახალი როლის მიღება და განვითარება;

3. ახალი პიროვნების მიღება ოჯახში. დიადური ურთიერთობებიდან სამკუთხა

ურთიერთობებზე გადასვლა;

4. ბავშვების შეყვანა ოჯახის გარე ინსტიტუტებში;

5. მოზარდობის ხანის მიღება;

6. დამოუკიდებლობის ექსპერიმენტი;

7. ბავშვების ოჯახიდან წასვლის ფაქტის მიღებისთვის მზადება;

8. ბავშვების ოჯახიდან წასვლა და მეუღლეების მარტო დარჩენა;

9. პენსიაზე გასვლის ფაქტის და სიბერის მიღება.

უნდა ავღნიშნოთ, რომ ოჯახის განვითარების ყოველ ფაზაზე შეიძლება აღმოცენდეს მძიმე ქრონიკული ავადმყოფობა ან სიკვდილი, რაც დიდ ზეგავლენას ახდენს ოჯახის ფუნქციონირებაზე.

რაც შეეხება ოჯახის დისფუნქციონირებას (ფუნქციონირების მოშლას), ამის მიზეზები შეიძლება იყოს: პარტნიორის არასწორი არჩევა, მშობლების ოჯახთან ზედმეტად მჭიდრო კავშირი (ყველა საკითხების შეთანხმება) ღალატი და კულტურული ნორმების შეუსაბამობა და სხვ.

წარმატებული ქორწინება ლედერესის და ჯეკსონის აზრით, ხასიათდება შემდეგი ნიშნებით: ტოლერანტულობა, ურთიერთპატივისცემა, პატიოსნება, ერთად ყოფნის სურვილი, ინტერესებისა და ფასეულობათა სისტემის თანხვედრა. ცოლქმრული (წყვილთა) ურთიერთობების განვითარება-ჩამოყალიბებას გააჩნია ფაზები. მეცნიერული ლიტერატურის ანალიზის შედეგად შეიძლება გამოიყოს შემდეგი ფაზები: 1) პარტნიორის არჩევა, 2) ურთიერთობების რომანტიზირება (როცა წყვილი მხოლოდ ღირსებებს ხედავს ერთმანეთში), 3) ცოლ-ქმრული ურთიერთობის სტილის ინდივიდუალიზაცია: ურთიერთობების წესების ფორმირება. (ეს წესები განსაზღვრავენ შემდგომ ურთიერთობებს და ქმედებებს ოჯახში), 4) ურთიერთობათა სტაბილურობა/ცვალებადობა. მრავალი გამოცდისშედეგად მეუღლეები ცდილობენ წონასწორობის მიღწევას. ნორმალურ ოჯახებში სტაბილურობის ტენდენცია წონასწორდება ცვალებადობის ტენდენციით და 5) ეგზისტენციალური შეფასება (ერთობლივი ცხოვრების შეფასება (ოჯახური ცხობრებით და ურთიერთობებით კმაყოფილება - უკმაყოფილება).

ბოლო დროის პუბლიკაციებში განსაკუთრებით მწვავედ დგება ოჯახის კრიზისის საკითხი, განიხილავენ მის შესაძლო მიზეზებს. წყვილთა შორის ურთიერთობების ცვლილებებს აქვს ძალიან რთული და წინააღმდეგობრივი ხასიათი. ფრანგი მკვლევრის ელიზაბედ ბადენტერის აზრით, ეს იმიტომ ხდება, რომ: „არასოდეს არ ყოფილან მამაკაცები და ქალები ასე მსგავსები როგორც დღეს. სქესებს შორის არასოდეს არ ყოფილა ასეთი მცირე კონტრასტი“.

თანამედროვე მდგომარეობას (სიტუაციას) თუ გადავხედავთ, აღმოვაჩენთ, რომ ქორწინებაში თანაარსებობის ბევრი პატერნი (მოდელი) არსებობს. ამ პატერნების კლასიფიცირება შეიძლება სამ ძირითად ტიპად. ესენია: ტრადიციული, მოდერნული და ეგალიტარული. ასეთი ტიპიზაცია ეყრდნობა სამ ძირითად მახასიათებელს: ძალაუფლების განაწილებას, სპეციალური როლების განსაზღვრას და ოჯახში აქტივობის წვლილის დოზას.

ტრადიციულია ოჯახი, თუ ორივე ცოლ-ქმარი თანახმაა,რომ ქმარს ჰქონდეს მეტი ძალაუფლება და ავტორიტეტი ანუ, სხვაგვარად, რომ ვთქვათ ქმარი იყოს ოჯახის „თავი“.

მოდერნულია ოჯახი, თუ ცოლი მუშაობს ოჯახის გარეთაც, მაგრამ ურთიერთშეთანხმების საფუძველზე მისი საქმიანობა ნაკლებ მნიშვნელოვანია, ვიდრე ქმრის ქმარი მაინც მთავარი შემომტანია, ხოლო ქალი ეხმარება ოჯახის ეკონომიკას.

ეგალიტარულია ოჯახი, თუ ცოლ-ქმარს აქვს თანაბარი ძალაუფლება და მათი ოჯახის გარეთ საქმიანობაც, ხშირად თანაბარია. ისინი ერთმანეთს უთანხმებენ ყველაფერს, ბავშვების აღზრდაშიც თანაბრად მონაწილეობენ. ესეთი ოჯახები უფრო იშვიათია.

განსაკუთრებული ყურადღების ღირსია ოჯახები აყვანილი ბავშვებით და შვილობილად აყვანილი ბავშვებით. არსებობს ბევრი წყვილი, რომლებიც დედობის და მამაობის კრიზისის წინაშე დგანან (მაგალითად, ამერიკის შეერთებულ შტატებში ყოველი ექვსი წყვილიდან ერთი უნაყოფოა). ეს კრიზისი რომელიმე მათგანის ან ორივეს უნაყოფობის გამო ჩნდება. უნაყოფობის მიზეზები მრავალგვარია. თანამედროვე მსოფლიოში არსებობს მისი დაძლევის გზებიც (საშუალებებიც): მეუღლის სპერმის ხელოვნური გადანერგვა, დონორის სპერმით დაორსულება, ინ-ვიტრო განაყოფიერება, ხელოვნური ემბრიონალიზაცია და სუროგატული დედების დახმარება. თუ ყველა ეს საშუალება უშედეგოა ან არასასურველია, წყვილს შეუძლია მიმართოს სხვა გზას - ეს არის ბავშვის აყვანა (შვილება). უნაყოფო წყვილები ამ გზას ხშირად მიმართავენ. ამ გზას მიმართავენ ისინიც, ვისაც სურთ ოჯახის გაფართოება და საკუთარი შვილების გარდა აყვანილი შვილების გაზრდაც.

ბოლო წლებში ბავშვების აყვანაზე გაცილებით უფრო მეტი მოთხოვნილებაა, ვიდრე ასეთი ბავშვები არსებობენ რეალურად (ეს, ცხადია, ეხება განვითარებულ ქვეყნებს). ბავშვთა აყვანის ძირითადი, ლეგალური წყარო ბავშვთა სახლებია. ამ სახლებში უმეტესად ისეთი ბავშვები ხვდებიან, რომლებსაც დედები ქორწინების გარეშე აჩენენ.

ბავშვის აყვანის პროცესი საკმაოდ რთულ პროცედურებს მოიცავს. აღსანიშნავია ისიც, რომ ბავშვის გაშვილების შესახებ საბოლოო გადაწყვეტილებას ბავშვის ბიოლოგიური მშობლები (ან დედა, მამის არყოლის შემთხვევაში) იღებენ. არსებობს ბავშვთა აყვანის სპეციალური კომიტეტები. ამერიკის შეერთებული შტატების მონაცემებით, ყოველ წელს 2 მილიონ წყვილს აქვს ბავშვის აყვანის სურვილი, რეალურად ამის განხორციელებას კი 50 ათასი წყვილი ახრეხებს. სირთულე მხოლოდ ბავშვის აყვანის პროცესში არ მდგომარეობს. შემდგომში მშობლებს გადასაწყვეტი უხდებათ კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი საკითხი - უთხრან თუ არა ბავშვს მათი ბიოლოგიური მშობლების არსებობის შესახებ, ანუ გააგებინონ თუ არა, რომ ისინი აყვანილნი არიან. თუმცა ბავშვთა უფლებების კონვენციის მიხედვით, ბავშვს აქვს უფლება იცოდეს, თუ ვინ არიან მისი ბიოლოგიური მშობლები.

პრობლემურია, აგრეთვე, საკითხი - ბავშვისათვის მათი ბიოლოგიური მშობლების შესახებ ინფორმაციის მიწოდებისათვის სწორი ასაკისა და ფორმის შერჩევა.

შვილობილობის ინსტიტუტი შვილად აყვანისაგან რადიკალურად განსხვავებული ინსტიტუტია. საქმე ისაა, რომ შვილად აყვანის დროს ბავშვი ოჯახის სრულუფლებიანი წევრი ხდება როგორც უფლებრივად, ასევე იურიდიულად (მას აქვს მემკვიდრეობის უფლება, ატარების ოჯახის გვარს და ა.შ.). რაც შეეხება შვილობილობის ინსტიტუტს, იგი დაფუძნებულია ბავშვის უფლებაზე გაიზარდოს ოჯახში. მიჩნეულია, რომ ეს ინსტიტუტი ბავშვთა სახლთან შედარებით უკეთესად ახერხებს ბავშვის ამ უფლების რეალიზაციას. ბავშვი გარკვეული პროცედურების გავლის შემდეგ ბავშვთა სახლიდან გადაეცემა ოჯახს აღსაზრდელად და ამით იგი უზრუნველყოფილია ოჯახური გარემოთი. მაგრამ მას არ აქვს ამ ოჯახის მემკვიდრეობაზე იურიდიული უფლება.

ისტორიულად ისე ჩამოყალიბდა, რომ ქალები და მამაკაცები სხვადასხვა საქმეს ასრულებენ. სამუშაო მთელ მსოფლიოში სქესის ნიშნით არის განაწილებული, მაგრამ სხვადასხვა კულტურებში შრომის განაწილება სქესთა შორის განსხვავებულია. გენდერულად განაწილებულ შრომით საქმიანობაში ჩართვა მოზარდობიდან იწყება: მაგალითად, მექსიკაში, სალვადორში, არგენტინაში, პერუში, სამხრეთ აფრიკაში, ამერიკის შეერთებულ შტატებში და პაკისტანში: გოგონები ძირითადათ ამზადებენ საჭმელს, ალაგებენ, რეცხავენ, უვლიან პატარა ბავშვებს; ბიჭები კი — დაკავებული არიან „ქუჩის“ საქმით:

ეხმარებიან ეზოში, ბაღში. როგორც აღვნიშნეთ, შრომის განაწილება სქესის ნიშნით ერთგვაროვანი არ არის სხვადასხვა ქვეყნებში, ასე მაგალითად, სენეგალში ბრინჯის მინდვრებს ქალები უვლიან, სიერა-ლიონეში კი - მამაკაცები. ცენტრალურ აფრიკაში სოფლის მეურნეობით ქალები არიან დაკავებული, ლათინურ ამერიკაში კი - მამაკაცები. მიუხედავად ამ განსხვავებებისა, ნებისმიერ საზოგადოებაში სახლის საქმეს ძირითადად მაინც ქალები ასრულებენ. აგრეთვე, ბავშვის მოვლა-აღზრდითაც უმეტესად ქალები არიან დაკავებული.

მთელს მსოფლიოში ჩვეულებრივი მოვლენაა სახლის გარეთ მომუშავე ქალების მიერ საოჯახო საქმის საკუთარ თავზე აღებაც. ეს განსაკუთრებით მკვეთრად დაიკვირვება ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნებში, ამერიკის შეერთებულ შტატებში, იზრაელში, საბერძნეთსა და შვეიცარიაში.

ოჯახის სტრუქტურის, დიანმიკის, ცოლქმრულ ურთიერთობების კროსკულტურული განსხვავებების გასარკვევად მივმართოთ: გერმანიის, ამერიკის შეერთებული შტატების, კორეის და შვედეთის მაგალითებს.

გერმანია. 50-70-იან წლებში, გერმანიაში დაინგრა ქალი - დიასახლისის მყარი სტერეოტიპი, რომელიც დამყარებული იყო წინა პერიოდის იდეოლოგიაზე, რომლის მიხედვითაც ქალის ფუნქცია გამოიხატებოდა სამი К-თი (სამზარეულო, ბავშვები, ეკლესია. გერმანულად სამივე სიტყვა К ასოთი იწყბა). ძველი სტერეოტიპის მსხვრევა მოხდა ქვეყნის ინდუსტრიალიზაციის და მრავალი სამუშაო ადგილის გაჩენის შედეგად. ამ თვალსაზრისით მეტად მნიშვნელოვანი იყო, აგრეთვე, ფემინისტური მოძრაობის პირველი ტალღაც. ახალი აქტივობა ქალებს აძლევდა თვითრეალიზაციის, საზოგადოებაში დამკვიდრების და ეკონომიკური დამოუკიდებლობის საშუალებას. მაგრამ ეს ყველაფერი ქალებისათვის დიდი ტვირთი იყო, რადგან ოჯახის მოვლა კვლავაც ქალს აწვა მხრებზე. ქალი ორმაგი დატვირთვით შრომობს, ოჯახის თავი და მთავარი მარჩენალი კი კვლავ მამაკაცია.

აღსანიშნავია, რომ გერმანია არის ინდუსტრიული და უმაღლეს დონეზე ურბანიზებული სახელმწიფო. ურბანიზაციამ და, აგრეთვე, სახელმწიფო სოციალური უზრუნველყოფის როლის ზრდამ თანდათანობით 70-იან წლებიდან მოყოლებული, მრავალ სოციალურ ფენას მოუხსნა ეკონომიკური პრობლემები. ამიტომ მოიხსნა გაფართოვებული ოჯახის საჭიროება, რომელიც ეკონომიკური ფუნქციის შესასრულებლად იყო მიზანშეწონილი. ამის შედეგად ყველა თაობას გაუჩნდა ცალკე ცხოვრების მოთხოვნილება და შესაძლებლობა. ნუკლეარული ოჯახის მაგივრად ჩდება ოჯახის სხვა ვარიანტები: არასრული დედობრივი ან მამობრივი ოჯახი (ერთი მშობელი და ერთი ან რამოდენიმე შვილი) მეორე (განმეორებით) ქორწინების ოჯახი, სადაც ახალი წყვილი ცხოვრობს წინა ქორწინების შვილთან ან შვილებთან ერთად, უშვილო ოჯახი. გახშირდა, აგრეთვე, ისეთი ოჯახებიც, რომლებსაც შეცვლილი სქესობრივ-რეალური განწყობები ახასიათებთ (სადაც ქალი მუშაობს და ოჯახის მარჩენალია, ქმარი კი დაკავებულია საოჯახო საქმიანობით). მაგრამ უნდა აღინიშნოს, რომ როლების ასეთი ცვლილება ძირითადათ დროებით ხასიათს ატარებს, რადგან მათ საფუძვლად უდევს პრაქტიკული მოტივები - ცოლს კარიერის უკეთესი შანსი აქვს და ბავშვის გაჩენისას ქმარი იღებს დიასახლისის ფუნქციას, რათა ეს შანსი არ დაიკარგოს. თანამედროვე გერმანიაში პარტნიორებს შორის ჯერ კიდევ ქორწინებამდე ყალიბდება და თანხმდება მომავალი ოჯახური ცხოვრების პერსპექტივები. გერმანულ ოჯახში პარტნიორული ურთიერთობების რამდენიმე ვარიანტი არსებობს, ამათგან ყველაზე გავრცელებულია (ბოლო ათწლეულებში), ოჯახური ურთიერთობების ისეთი ფორმა, როცა მეუღლეები, ორივე მუშაობენ და ბავშვის მოვლას და ოჯახურ საქმეს თანაბრად ინაწილებენ. უნდა აღინიშნოს, რომ ეს მოდელი ყველაზე ოპტიმალურია კონფლიქტების და სტრესების ასაცილებლად. უნდა ითქვას ისიც, რომ მისი განხორციელება გერმანიაში იმიტომ არის შესაძლებელი, რომ საოჯახო ყოფა აქ უაღრესად მექანიზირებულია საყოფაცხოვრებო ტექნიკის საშუალებით. არსებობს პარტნიორული ურთიერთობის ისეთი ვარიანტიც, როცა ქალიც და მამაკაციც თანაბრად არის დატვირთული, როგორც სამსახურში, ასევე ოჯახშიც, მაგრამ ოჯახის საქმე თითოეულისთვის მკაცრად განსაზღვრულია, ე.ი. ოჯახის ყველა წევრი თავისთვის ირჩევს გარკვეულ საქმეს. არსებობს, მესამე, პატრიარქალურ-ტრადიციული ვარიანტიც, სადაც ქალი და მამაკაცი განსხვავებულ ფუნქციებს ასრულებენ; მამაკაცი - ოჯახის მატერიალურად უზრუნველმყოფელია, ქალი კი - დედა და დიასახლისია. თანამედროვე გერმანიაში ოჯახის სამივე ვარიანტი არსებობს.

აქვე ყურადღება უნდა გავამახვილოთ გერმანულ ახალგაზრდობაში ბოლო დროს არსებულ ტენდენციაზე. ეს არის ფასეულობითი ორიენტაციის შეცვლა. ახალგაზრდები უარს ამბობენ უფროსი თაობის ფასეულობებზე და მატერიალური კეთილდღეობისა და საზოგადოებრივი სტატუსის ნაცვლად თვითაქტუალიზაციასა და თვითდამკვიდრებას აღიარებენ. ისინი «თავად ზრდიან საკუთარ თავს». დღეს ახალგაზრდა გერმანელი ქალები არ თვლიან, რომ ოჯახი უფრო პრიორიტეტულია, ვიდრე კარიერა, რომელიც მათ ავტონომიურობას აძლევს მშობლების და ქმრის მიმართ.

აღსანიშნავია, რომ გერმანიაში ბოლო დროს ძალიან გახშირდა გვიანი ქორწინებები (30-40 წლის ასაკში) ოჯახს ქმნიან კარიერის და მატერიალური სიძლიერის შემდგომ, რაც თავისთავად გავლენას ახდენს შობადობაზე.

კორეა. გავრცელებული მოსაზრების მიხედვით, კორეული ოჯახი ძალიან კონსერვატული და სტაბილური ინსტიტუტია. (საშუალო ასაკის მოსახლეობის 99% დაოჯახებულია, ძალიან იშვიათია გაყრის შემთხვევები) უნდა აღინიშნოს რომ კეთილდღეობისა და საზოგადოების ჰარმონიული განვითარების ეს სურათი ძალიან შორს არის იდეალურისაგან, რადგან საყოველთაოდ ცნობილია, რომ ოჯახი კორეაში კონფუციური იდეოლოგიის მოდელის შესაბამისად არსებობს, სადაც უმცროსი მკაცრად ექვემდებარება უფროსს.

გამოყოფენ ე.წ. კორეულ ტრადიციულ ოჯახს, სადაც ქმრის და მისი მშობლების მბრძანებლობა მკაცრად არის დაცული. ასეთ ოჯახში აკრძალულია ცოლ-ქმრის გაყრაც. ასეთი იდეოლოგია კორეაში ჩოსონის დინასტიის ბოლოსათვის (1392-1910) დამყარდა. მანამდე კი, როგორ მეცნიერები მოგვითხრობენ, ოჯახი გაცილებით უფრო მსუბუქი (თავისუფალი) იყო. მაგალითად, ცოლს დაქვრივების შემთხვევაში შეეძლო ქმრის ქონება მიეღო და ხელმეორედ გათხოვილიყო. დაშვებული იყო პოლიგამიაც. ეს ვითარება შეშფოთების იწვევდა მეზობელ ჩინელ კომფუციანელებს შორის, ამიტომაც მათი ძალიხმევით და ჩოსონის დინასტიის დახმარებით 1392 წლიდან მოყოლებული, კორეაში სიტუაცია თანდათან შეიცვალა. დაწესდა ახალი კანონები, რომელთა მეშვეობითაც კორეული ოჯახი საბოლოოდ მოექცა კომფუციანური მოდელის ჩარჩოებში.

მეცნიერები და მკვლევრები XX საუკუნის კორეელი ქალის ფუნქციას უტოლებენ შთამომავლობის შემქმნელ ინსტრუმენტს. კორეელ ქალს ყველანაირი ჩაგვრა და დამცირება უნდა აეტანა ქმრისგან და მისი მშობლებისგან. საზოგადოების მხრიდან ისჯებოდა ის ქმარიც, რომელიც ლოიალური იყო ცოლის მიმართ.

დღევანდელ, თანამედროვე კორეაში ძალადობის სურათი საგრძნობლად შეიცვალა. ქვეყანაში შეიქმნა (გაჩნდა) ძალადობის მსხვერპლთა რეაბილიტაციის ცენტრები. კორეელი ქალი ჩაერთო სამსახურში, თუმცა გარკვეული შეზღუდვით - გათხოვებამდე და შვილების ზრდასრული ასაკის მიღწევის შემდეგ.

შეიძლება ითქვას, რომ 60-80-იანი წლების კორეის რესპუბლიკაში მოხდა ტრადიციული ოჯახის სტრუქტურის ნგრევა და დაიწყო ქმარი-ცოლი = მორჩილებას სიბრტყიდან თანაბარი პარტნიორობის სიბრტყეზე თანდათანობით გადასვლა.

ამერიკის შეერთებულ შტატები. ტრადიციულად ამერიკელ მამაკაცებს კონკურენტული ხასიათის თვისებები მოეწერებოდათ: ამბიციურობა, ავტორიტარულობა, ძალაუფლების მოყვარეობა, შეუპოვრობა, დამოუკიდებლობა, თავდაჯერებულობა, თვითკონტროლი, აქტიურობა, წარმატების სურვილი, გამბედაობა, ლოგიკური აზროვნება და უხეში ხასიათი. განსაკუთრებით ფასობდა მამაკაცი, რომელმაც „თვითონ შექმნა თავის თავი“ (Self-made man). ეტალონის შესაბამისად მამაკაცის ემოციური სფერო დაიყვანებოდა იმაზე, რომ მას შეეძლო მხოლოდ ქალის მხრიდან გამოვლენილი გრძნობების მიღება, თავად კი არ ყოფილიყო ამის ინიციატორი.

ამერიკის შეერთებულ შტატებში XX საუკუნის პირველ ნახევარში, განსაკუთრებით კი 30- იან წლებში, დიდი დეპრესიის დროს, მოხდა მნიშვნელოვანი ცვლილება, გაჩნდა უმუშევარ მამაკაცთა დიდი არმია, რამაც შეარყია ძლიერი მამაკაცის სტერეოტიპი. გახშირდა გაყრები. სახლში დარჩენილმა უმუშევარმა მამაკაცებმა დაიწყეს საოჯახო საქმეებში მეტი მონაწილეობის მიღება, განსაკუთრებით კი - ბავშვების აღზრდაში.

მეორე მსოფლიო ომის შემდგომმა ეკონომიკურმა წარმატებებმა შვება მოუტანეს შემდგომ თაობებს. მაგრამ მამაკაცის ტრადიციული სტერეოტიპი უკვე შერყეული იყო, ამის შედეგად კი წარმოიშვა მამაკაცების შემდეგი „ტიპაჟები“: ძლიერი მდუმარე მამა, რბილი გალანტური „დონ- ჟუანი“, მეოცნებე მამაკაცი და მოხდენილი წარმატებაზე ორიენტირებული „ბიჭუნები“ წინა თაობიდან ნასესხები თვისებებით. 50-იანი წლების ამერიკელი მამაკაცების ორიენტაცია იყო პროფესიონალური წარმატების და მატერიალური კეთილდღეობის მიღწევა. ამერიკელი მამაკაცი ისევ ოჯახის უფროსი და მარჩენალი იყო, სადაც სამსახურიდან დაბრუნებულს, მოსიყვარულე ცოლ-შვილი ხვდებოდა. პეტერსონის აზრით, 50-იანი წლების ამერიკული, კაპიტალისტური ოჯახის ფუნქციონირების ოპტიმალური მოდელია - „ინსტრუმენტალური“ მამა და „ექსპრესიული“ დედა.

60-იანი წლებიდან, როგორც მ. მიდი აღნიშნავს, ამერიკელი მამაკაცის როლი განიცდის ცვლილებას. მამაკაცი მეტად ერთვება ოჯახის საქმიანობაში, განსაკუთრებით ბავშვების აღზრდაში. ყალიბდება თანაბარი მშობლობის იდეა. ამერიკელი მამაკაცის თასნამედროვე სტერეოტიპში აუცილებელ კოლმპონენტად შედის „კარგი მამობა“.

70-80-იანი წლებში აღმოცენდა ახალი, მგრძნობიარე და ექსპრესული მამაკაცის კონცეფციაც. ეს განწყობა დღესაც გრძელდება. ამ დროს ამერიკელების ცხოვრებისეულ (ყოფით) ფილოსოფიაში შემოვიდა ანდროგინულობის ცნებაც. გენდერული სტერეოტიპების ცვლილებაში მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა მძლავრმა ფემინისტურმა მოძრაობამაც.

90-იანი წლებიდან მოყოლებული, ამერიკელი ქალები სულ უფრო მეტად მომთხოვნი ხდებიან კაცების მიმართ. ოჯახის ინსტიტუტში მომხდარი ამ მნიშვნელოვანი ცვლილებების მიუხედავად ამერიკელი ოჯახების უმეტესობა თავის კეთილდღეობას მაინც მამაკაცის (ქმრის) სამუშაო სტატუსის მიხედვით აფასებს. მიუხედავად იმისა, რომ ქალს (ცოლს) შეიძლება მეტი შემოსავალი ქონდეს, თანამედროვე ამერიკაში ოჯახის ეკონომიურ მდგომარეობაზე პასუხისმგებლობა კვლავაც მამაკაცის პრიორიტეტია.

საინტერესოა ამერიკის შეერთებულ შტატებში სხვადასხვა წლებში ჩატარებული გამოკვლევების შედეგების შედარება. კერძოდ, 1938 წლის მონაცემებით ყოველი ხუთი გამოკითხულიდან მხოლოდ ერთს მიაჩნდა მისაღებად, რომ „გათხოვილ ქალს ემუშავა ბიზნესში ან წარმოებაში, ისიც იმ პირობით, რომ მის ქმარს შეუძლია მისი შენახვა“. 1993 წელს ნიუპორტის (Newport) მიერ ჩატარებული გამოკვლევის მონაცემების მიხედვით, ქალის ასეთი ტიპი მისაღებად მიაჩნდა გამოკითხული ამერიკელების 83%-ს. ამასთან, მნიშვნელოვანია 1990 წელს ცატარებული გამოკვლევის მონაცემები, რომლის მიხედვითაც რესპოდენტების ერთ მესამედს მიაჩნდა, რომ ბავშვებისათვის „იდეალური ოჯახური სიტუაციაა, როცა მამა მუშაობს, დედა კი სახლშია და ბავშვების მოვლით არის დაკავებული“. 1967 წელს ჩატარებული გამოკვლევის შედეგები გვიჩვენებენ, რომ ამერიკელი პირველკურსელების 57% დაეთანხმა დებულებას, რომ „უკეთესი იქნება, თუ ქალის საქმიანობა შემოფარგლება სახლითა და ოჯახით“, ხოლო 1994 წელს ამ დებულებას დაეთანხმა ამერიკელი პირველკურსელების მხოლოდ 25%.

აღსანიშნავია, რომ ამერიკაში არ მოქმედებს ოჯახთა და ბავშვთა უზრუნველყოფის ისეთი სისტემები, როგორიცა სახელმწიფო დახმარებები ბავშვებზე, სპეციალური შვებულებები და სხვ. ამიტომ თანამედროვე ამერიკაში ოჯახის შექმნასა და ბავშვების ყოლას დიდი სიფრთხილით ეკიდებიან. ჩვეულებრივ ოჯახს ქმნიან კარიერის და მატერიალური სიძლიერის შემდგომ. აქ გავრცელებულია საკმაოდ გვიანი ქორწინებები (35-40 წლის ასაკში). ეს კი თავისთავად გავლენას ახდენს შობადობაზე.

განსაკუთრებით აღსანიშნავია შვედეთის ოჯახი და XIX ს. ბოლოს მისი ტრადიციიდან ეგალიტალურისკენ განვითარების ფაქტორები. ჯერ კიდევ XIX ს. დასაწყისში შვედური საზოგადოება ოჯახში გენდერული როლების განაწილების თვალსაზრისით ტრადიციული წყობის იყო. ქალები დაკავებულნი იყვნენ დიასახლისობით და ბავშვების აღზრდით. შვედეთში ამ დროისათვის ქორწინება ოფიციალური კანონმდებლობით და უკლესიით დამოწმებული იყო.

გამეორებითი ქორწინება, ისიც იშვიათად, მეუღლის გარდაცვალების შემთხვევაში ხდებოდა. მცირე იყო, აგრეთვე, გაყრების რიცხვიც. ოჯახები ცხოვრობდნენ დიდ განუყოფელ ოჯახებში (მშობლები, შვილები, შვილიშვილები) დიდი ოჯახი ერთად მუშაობდა ფერმებში. შვედეთში წარმოების განვითარებამ და ინდუსტრიალიზაციის პროცესმა გამოიწვია დიდ ქალაქებში სამუშაო ძალის გადინება. შედეგად მამაკაცებმა ქალაქებს მიაშურეს და მთელი საოჯახო მეურნეობა ქალების ანაბარა დარჩა.

შვედი მკვლევრების თვალსაზრისით, ბოლო დროს ოჯახის ინსტიტუტმა ძლიერი სახეცვლა განიცადა. ეს პირველ რიგში განპირობებულია ქვეყანაში მიმდინარე სოციალურ-ეკონომიკური ცვლილებებით. XX ს. 90-იანი წლებისათვის შვედური ოჯახი, როგორც წესი, შედგება მომუშავე მშობლებისგან და ბავშვებისგან. XXI ს. დასაწყისში გაჩენილი ბავშვების 90%-ს დედები დიასახლისები ჰყავდათ, მაშინ როცა XX ს. ბოლოსათვის მომუშავე დედების რიცხვმა 90%-ს მიაღწია. ეს არის ევროპაში ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი ქალების და სახლის გარეთ დასაქმების თვალსაზრისით.

შვედური ოჯახის ასეთ ტრანსფორმაციას ხელი შეუწყო ოჯახის მხარდაჭერაზე მიმართულმა სახელმწიფო პოლიტიკამ. პირველ რიგში, ეს მხარდაჭერა მდგომარეობდა ბავშვების მოვლის სახელმწიფო სისტემის (ბაგა-ბაღები, გახანგრძლივებული კლასები სკოლაში და სხვ.) და სოციალური დაზღვევის სისტემის (სხვადასხვა შემწეობების გადახდის, მათ შორის ბავშვთა დახმარების) ჩამოყალიბებში. განსაკუთრებული ყურადღება მიექცა მარტოხელა დედების მხარდჭერის პროგრამებს; მცირეწლოვანი ბავშვების მშობლებისათვის შემოღებულ იქნა მოქნილი სამუშაო გრაფიკი და სხვ. ამ ფაქტორებმა განაპირობა შობადობის მკვეთრი ზრდა შვედეთში.

ამგვარად, შვედ ქალებს შეექმნათ მუშაობისა და მატერიალური დამოკიდებულობისათვის კეთილსასურველი პირობები. ამან კი თავის მხრივ, გამოიწვია ტრადიციული შვედური ოჯახის ტრანსფორმაცია, და ტრადიციული ცოლქმრული ურთიერთობების ეგალიტარულისკენ ცვლილება.

თანამედროვე შვედეთში გავრცელებულია ისეთი ოჯახებიც, რომლებშიც ცოლი და ქმარი ოფიციალურად ქორწინებაში არ იმყოფებიან. ასეთი ოჯახები სამბოს (სამბო - თანამცხოვრებლების) სახელითაა ცნობილი. სამბოს ტიპის ოჯახები და მათში გაზრდილი შვილები სულ უფრო და უფრო ნორმალურ მოვლენად ითვლება შვედეთში. ისინი უფრო ხშირად გვხვდება ახალგაზრდებში და დიდ ქალაქებში. ზოგადად შეიძლება ითქვას, რომ თანამედროვე შვედეთში არსებობს ოფიციალურად დარეგისტრირებული ქორწინებების შემცირების ტენდენცია. განსაკუთრებით აღსანიშნავია, რომ ოფიციალური და სამბოს ტიპის ოჯახები თანასწორუფლებიანი და თანაბარმნიშვნელოვანია როგორც სახელმწიფოსთვის, ასევე საზოგადოებისთვის.

ეს მხოლოდ მცირე ნაწილია იმ სახესხვაობებისა, რომელიც ოჯახური ცხოვრების (მოწყობის) სტილებს შორის არსებობს მსოფლიო კულტურებში.

ფილისტიმიკა - მეცნიერება ოჯახის შესახებ;

მონოგამია - ერთცოლიანობა;

პოლგამია - მრავალცოლიანობა;

პოლიანდრია - მრავალქმრიანობა;

ნუკლეარული ოჯახი - ოჯახის ტიპი, სადაც მთავარი ბირთვი დაუშლელია (ცოლ—ქმარი).

რთული ოჯახი - ოჯახის ტიპი, რომელიც მოიცავს რამდენიმე თაობას და მათ ოჯახებს.

ეგალიტარული ოჯახი - ოჯახი, სადაც ქალები და მამაკაცები თანაბარი უფლებებით სარგებლობენ და მათ თანაბარი პასუხისმგებლობები აქვთ ოჯახურ ცხოვრებაში;

ტრადიციულია ოჯახი - ოჯახი, რომელშიც ორივე ცოლ-ქმარი თანახმაა,რომ ქმარს ჰქონდეს მეტი ძალაუფლება და ავტორიტეტი.

მოდერნულია ოჯახი - ოჯახი, რომელშიც ცოლი მუშაობს ოჯახის გარეთაც, მაგრამ ურთიერთშეთანხმების საფუძველზე მისი საქმიანობა ნაკლებ მნიშვნელოვანია, ვიდრე ქმრის ქმარი მაინც მთავარი შემომტანია, ხოლო ქალი ეხმარება ოჯახის ეკონომიკას.

ინდიფერენტული ტიპის ოჯახი - მშობელები გამოირჩევიან შვილებისადმი კონტროლის დაბალი დონით, მათდამი სითბოს ნაკლებობით და უგულისყურობით.

ავტორიტეტული ტიპის ოჯახი - მშობლები ახორციელებენ შვილებზე მაღალი დონის კონტროლს და ამავე დროს, მათთან აქვთ თბილი ურთიერთობები.

ლიბერალური ტიპის ოჯახი - მშობლები ახორციელებენ შვილის მიმართ მცირე დონის კონტროლს (შეზღუდვებს) და აქვთ შვილისადმი საკმაოდ თბილი ურთიერთობები.

ავტორიტარული ტიპის ოჯახი - მშობლები შვილებზე ახორციელებენ მაღალი დონის კონტროლს, რასაც თან ერთვის შვილებთან მათი გულწრფელობის და სულიერი სიახლოვის არასებობა.

კომფუციონალისტური - ჩინელი ფილოსოფოსის კომფუციის მოძღვრებაზე დაყრდნობილი იდეოლოგია.

ექსპრესიული როლი - სოციალური როლი, რომელიც ჩვეულებრივ ქალებს მიეწერებათ და ის ოჯახის ემოციური კლიმატის ბალანსში, ოჯახის წევრების მიმართ გამოვლენილ ზრუნვასა და სიყვარულში გამოიხატება.

ინსტრუმენტული როლი - როლი, რომელიც ჩვეულებრივ მამაკაცებს მიეწერებათ და ის საკუთარი ოჯახისა და სხვა სოციალური ჯგუფების ურთიერთობების მოგვარებაში, ოჯახის შენახვასა და დაცვაში ვლინდება.

ლექციის შემდეგ სტუდენტებს დაევალებათ ინდივიდუალური მუშაობისათვის განკუთვნილ დროში მოამზადონ სასწავლო კურსის რიდერში წარმოდგენილი ლექციის თემატიკის შესატყვის მასალები. მათ, აგრეთვე, მიეცემათ შემდეგი დავალებები სემინარისთვის: 1) ნებისმიერი 5-10 ოჯახი შეადარეთ ერთმანეთს, განსაზღვრეთ რა ტიპისაა. 2) განიხილეთ საკუთარი ოჯახი სქესთა შორის შრომის განაწილების მიხედვით. 3) თქვენი ნაცნობი რამდენიმე ახალგაზრდა წყვილის ურთიერთობები განიხილეთ და მიაკუთვნეთ რომელიმე მოდელს.

სემინარზე მოხდება სტუდენტის მიერ მომზადებული ესსეს პრეზენტაცია; გაიმართება ჯგუფური დისკუსია სემინარის თემაზე. კერძოდ, დასმული იქნება შემდეგი ტიპის კითხვები:

1. რა მიმართებაა ოჯახსა და საზოგადოებას შორის?

2. ჩამოთვალეთ ოჯახის ძირითადი ფუნქციები.

3. ოჯახის რა და რა ტიპები იცით? რა პრინციპებზე შეიძლება იყოს აგებული ოჯახის კლასიფიკაცია?

4. რა განსხვავებაა ოჯახებს შორის მართვის სტილის მიხედვით?

5. რა ძირითად ფაზებად შეიძლება დაიყოს ოჯახის სასიცოხლო ციკლი?

6. მოიყვანეთ სქესთა შორის შრომის განაწილების არაერთგვაროვნების მაგალითები სხვადასხვა კულტურაში.

7. რა ტიპის ოჯახები გვხვდება თანამედროვე გერმანიაში?

8. რა თავისებურებებით ხასიათდებოდა XIX-XX საუკ. კორეული ოჯახი?

9. რა მიმართულებით შეიცვალა 60—იანი წლებიდან ამერიკული მამაკაცის როლი?

10. რა ტიპის ოჯახებია გავრცელებული შვედეთში?

11. რა ფაქტორებმა შეუწყვეს ხელი შვედეთში ოჯახის ინსტიტუტის ტრანსფორმაციას? სემინარზე მოხდება, აგრეთვე, შესრულებული დავალების განხილვა.

1. Handbook of Marriage and the family, edited by Marrin B. Sussman & Suzann K. Steinmetz, Plenum Press, 1988, p.:13-38, 309-327, 439-474;

2. Leslie G. R., Korman S.K. The Family in Social Context, NY . Oxford University Press, 1989, p.: 81- 111, 462-470;

დამატებითი ლიტერატურა:

1. Families in Multicultural Perspective, edited by Bron B. Ingoldsby, Suzanna Smith, The Guilford Press, 1992, გვ.: 205-236;

2. Best D. L., Williams I. E. Gender and culture. - in Culture and Psychology, edited by David Matsumoto. Oxford University press, 2001, გვ.: 323-326, 332-334;

3. Burn S.M. The Socal Psychology of Gender, McGraw-Hill, Inc.1996, გვ.: 100-122;

4. Unger R., Crawford M., Women and Gender. A feminist Psychology, Temple University Press, Philadelphia,1992, გვ.: 313-336; 336-400;

5. George J. Bryjak, Michael P. Soroka, Sociology: Cultural Diversity in a Changing World, Second Edition, Fllin and Bacon, 1994, T. VII;

6. Juanita H. Williams, Psychology of Women, W.W.Norton & Company, N.Y.,1987, T. 8;

7. Barbara Reskin, Irene Padavic, Women and Men at Work, Pine Forge Press, 1994, გვ.: 165-180;

უფლებებში ასიმეტრია გავრცელებულია სასამართლო კანონმდებლობაში, საზოგადოებების ყოფით სამართალში, ოჯახებისა და შიდა მეურნეობების ცხოვრებაში. ასიმეტრია არსებობს საქორწინო კანონმდებლობაშიც, ოჯახის ზომის განსაზღვრაში (შვილების გაჩენა-არგაჩენა და მათი რაოდენობის გადაწყვეტა) ქონების მემკვიდრეობაში, და მის მართვაში, შიდა მეურნეობაში შრომის განაწილებაში, შემოსავალ-გასავლებში, გადაადგილების თავისუფლებაში.

სამხრეთ აფრიკის და აფრიკის ბევრ ქვეყანაში ქალები თავიანთი ქმრების მუდმივი ზედამხედველობის ქვეშ იმყოფებიან. მათ არა აქვთ უფლება დამოუკიდებლად მართონ საკუთრება. აფრიკის ზოგიერთ ქვეყანაში მამაკაცს აქვს უფლება ისარგებლოს ქალის შრომის შედეგებით, მაგარამ ქალს არა აქვს იგივე უფლება მამაკაცის შრომის ნაყოფის მიმართ. ბოლივიაში, გვატემალაში და სირიაში მამაკაცებს აქვთ უფლება შეზღუდონ თავიანთი ცოლები და არ მისცენ მათ უფლება იმუშაონ სახლს გარეთ. ეგვიპტეში და გვატემალაში ქალებს სჭირდებათ თავიანთი მეუღლეების ნებართვა მოგზაურობისა და მგზავრობისათვის. ზოგიერთ არაბულ ქვეყანაში ქალებს უნდა ჰქონდეთ მეუღლეების ნებათრთვა პასპორტის მიღებისთვის, მაშინ როცა ქმრისთვის ცოლის მხრიდან ასეთი ნებართვის მიღება საჭირო არ არის.

მონაცემები გვიჩვენებს, რომ არც ერთ ქვეყანაში ქალებს არა აქვთ მამაკაცებთან გათანაბრებული უფლებები. მიუხედავად ამისა, არსებობს მნიშვნელოვანი განსხვავებები ქალთა შედარებითი სტატუსის თვალსაზრისით რეგიონების მიხედვით. საშუალოდ, ქალებს ევროპაში და შუა აზიაში ყველაზე მეტი თანასწორობა აქვთ, ხოლო სამხრეთ აზიაში, აფრიკის ქვეყნებში (სამხრეთში), ახლო აღმოსავლეთში და ჩრდილო აფრიკაში - უფრო ნაკლები. უნდა აღინიშნოს, რომ იმ ქვეყნებში, სადაც პოლიტიკური და იურიდიული თანასწორობა ოფიციალურად მიღწეულია, იგი არ მუშაობს სინამდვილეში.

XX საუკუნის მეორე ნახევარში საგრძნობლად გაუმჯობესდა გენდერული თანასწორობის მდგომარეობა განვითარებადი ქვეყნების უმეტესობაში: ამაღლდა ქალთა განათლების დონე. სამხრეთ აზიაში, საქარას სამხრეთით მდებარე აფრიკის ქვეყნებში, ახლოაღმოსავლეთის ქვეყნებში და ჩრდილოეთ აფრიკის ქვეყნებში დაწყებით სკოლაში ჩარიცხულ გოგონათა რიცხვი დაახლოებით ორჯერ გაიზარდა. ქალების და და გოგონების ჯანმრთელობის დაცვის სისტემებში კაპიტალდაბანდების შედეგად, 1990 წელს ქალები სამხრეთ აზიის ისტორიაში პირველად უფრო დიდხანს ცოცხლობენ, ვიდრე - მამაკაცები. გაიზარდა ქალთა დასაქმების რიცხვიც. ლათინურ ამერიკაში და სამხრეთ აზიაში 1970 წლიდან ქალთა დასაქმების პროცენტული მაჩვენებელი 15 პუნქტით გაიზარდა. შემცირდა გენდერული სხვაობები შრომის ანაზრაურებაშიც. მიუხედავად ასეთი მიღწევებისა, განვითარებადი ქვეყნების უმარავლესობაში კვლავ ნარჩუნდება გენდერული უთანასწორეობა უფლებებში, რესურსების ხელმისაწვდომობაში და საკუთარი ინტერესების გამოხატვის შესაძლებლობებში. განვითარებად ქვეყნების არც ერთ რეგიონში ქალებს არა აქვთ მამაკაცთან თანაბარი სოციალური, იურიდიული დ ეკონომიკური უფლებები.

ამასთან ყველა კულტურისათვის (როგორც განვითარებად, ასევე განვითარებულ ქვეყნებში) საერთოა ის, რომ ქალს მამაკაცზე ნაკლები სტატუსი აქვს. გაეროს მონაცემების თანახმად:

1. ქალები ასრულებენ ძირითად საოჯახო საქმეს;

2. ქალებს მოყავთ მსოფლიოს საკვები პროდუქტების (სოფლის მეურნეობის) ნახევარი;

3. ქალები შეადგენენ მსოფლიოს მუშახელის ერთ მესამედს, მაგრამ დასაქმებულნი არიან მცირედანაზრაურებად სამუშაოზე;

4. ქალები შესრულებულ სამუშაოში ანალოგიურ სამუშაოში მამაკაცებისთვის გადახდილი ხელფასის სამ მეოთხედზე ნაკლებს იღებენ;

5. ქალები მცირედ არიან წარმოდგენილნი ძალაუფლების და მმართველობის ორგანოებში. ამგვარად, თანამედროვე სამყაროს საზოგადოებათა უმრავლესობა გენდერულად სტრატიფიცირებული სისტემებია. სტრატიფიკაციის უმტავრესი პატერნებია: დასაქმების, ეკონომიკური, პოლიტიკური და სამართლებრივი. როგორც ზემოთ იყო აღნიშნული, უმრავლეს შემთხვევაში სტრატიფიკაციის მიმართულება ერთ და იგივეა: მამაკაცები დომინანტურები არიან, ქალები კი - დაქვემდებარებულნი.

ცნობილია ასიმეტრია შრომის ანაზრაურებაში ქალებსა და მამაკაცებს შორის (ამერიკელი ქალი მამაკაცის ხელფასის 68%-ს იღებს, აფრიკელი - 61%-ს, ლათინოამერიკელი - თეთრკანიანი მამაკაცის ხელფსის 53%-ს, ხოლო თეთრკანიანი ქალის ხელფასის 78%-ს). შავკანიანი და ესპანურენოვანი მამაკაცები უფრო მაღალ ანაზრაურებას იღებენ, ვიდრე შავკანიანი და ესპანურენოვანი ქალები (განსხვავება მათ შემოსავლებში შესაბამისად 84%-ს და 82%-ს შეადგენს). თუმცა უნდა ითქვას ისიც, რომ შედარებით 1979 წელთან, როცა ქალის საშუალო ხელფასი მამაკაცის საშუალო ხელფასის მხოლოდ 60%-ს შედგენდა, ქალთა სამუშაოს ღირებულება გაიზარდა (ამერიკის შეერთებულ შტატებში). მაგრამ ქალები, განსაკუთრებით კი არაევროპული წარმომავლობის ქალები, დღემდე დაბალანაზღაურებად სამუშაოზე არიან დასაქმებულები. უფრო მეტიც, ისინი იღებენ უფრო ნაკლებს, ვიდრე იგივე სამუშაოში აიღებდნენ მამაკაცები. არსებობს ქალებისა მამაკაცების ანაზღაურების განსხვავების ორი ყველაზე გავრცელებული ახსნა. პირველის მიხედვით, ქალებს მამაკაცებთან შედარებით ნაკლებს უხდიან იმიტომ, რომ ისინი თვითონ ირჩევენ დაბალანაზრაურებად სამსახურს. მეორე შეხედულების მიხედვით, ქალებს მამაკაცებთან შედარებით ნაკლებს უხდიან იმიტომ, რომ ისინი წარმოადგენენ ნაკლებად ღირებულ სამუშაო ძალას, რადგანაც მათ აკლიათ გამოცდილება და კვალიფიკაცია. არსებობს მესამე მოსაზრებაც: ქალებს მამაკაცებთან შედარებით სამუშაოში უხდიან ნაკლებს იმიტომ, რომ ისინი მოელიან, რომ ცოტას გადაუხდიან და თანხმდებიან უფრო მცირე ხელფასს. განვიხილოთ თითოეული მოსაზრება ცალ-ცალკე.

პირველ მოსაზრებას, რომლის არსიც ისაა, რომ ქალები დაკავებულები არიან ტრადიციულად „ქალური“ სამუშაოთი, ხოლო მამაკაცები - „მამაკაცურით“ და ეს უკანასკნელი უფრო მაღალანაზღაურებადია, ხშირად უწდებენ მაკომპენსირებელი სხვაობების საფუძველზე ახსნას. ეს მოსაზრება ეყრდნობა დებულებას, რომ ქალები, ირჩევენ რა დაბალანაზღაურებად სამუშაოს, ამით ისინი სამაგიეროდ იღებენ შრომის უკეთეს პირობებს: კარგ სოციალურ კლიმატს, უფრო მოქნილ სამუშაო გრაფიკს (მაგლითად გამოდგება პედაგოგი ქალები საქართველოში. გავრცელებული აზრის მიხედვით, პედაგოგობა ქალებისთვის კარგია, რადგან ის მხოლოდ ნახევარ დღეს მუშაობს) ან უფრო ადვილ სამუშაოს.

სამუშაო ძალა გაყოფილია სქესის მიხედვით ანუ პროფესიების უმრავლესობა ყველა კულტურაში დაყოფილია სქესის მიხედვით. ასე მაგალითად, საქართველოში ჩატარებული კვლევის მიხედვით (ნ. ჯავახიშვილი, 2000), გამოვლინდა ტიპური ქალური და ტიპური მამაკაცური პროფესიები საქართველოში. ამერიკის შეერთებულ შტატებში 1993 წლის მონაცემებით მდივნების 90%-ს ქალები არიან. მონაცემები ადასტურებს იმასაც, რომ ის პროფესიები და სამუშაო, რომლებითაც სხვადასხვა კულტურაში მამაკაცები არიან დაკავებულნი, უფრო მაღალანაზრაურებადია, ვიდრე ისინი, რომლებითაც ქალები არიან დაკავებულნი. ასე მაგალითად, ბერნის (Bურნ) მონაცემებით, კალიფორნიის პოლიტექნიკურ უნივერსიტეტში მღებავის სასტარტო ხელფასი უფრო მაღალია, ვიდრე მედდის ან მდივანსაქმეთმწარმოებლის ხელფასი.

ამ თვალსაზრისით, საინტერესოა ჯაკობსისა და სტეინბერგის გამოკვლევა (Jacobs & Steinberg, 1990). მიღებული მონაცემების მიხედვით, ამა თუ იმ პროფესიაში დასაქმებულ ქალთა წილი ზეგავლენას ახდენს ამ სფეროში არსებული ხელფასის საერთო დონეზე. კერძოდ, რაც უფრო მეტია ქალი, მით უფრო დაბალია შრომის ანაზღაურება. საინტერესოა, რატომ ხდება, რომ ქალები იშვიათად არიან დაკავებულნი „ტრადიციულად“ მამაკაცური სამუშაოთი? ხომ არ არის ამის მიზეზი ტრადიციულად „ქალური“ სამუშაოს სიადვილე ან ასეთი სამუშაოს პირობებში დედობრივი ფუნქციების პარალელური შესრულების შესაძლებლობა? სტატისტიკური მონაცემები გვიჩვენებს, რომ ეს ასე არ არის. „ქალური“ სამუშაოები სინამდვილეში სულაც არ გულისხმობენ უფრო მოქნილ გრაფიკს, სამუშაოს სიადვილეს ან ნაკლებ დაძაბულობას. პირიქით, არსებული მონაცემების მიხედვით, რაც უფრო მეტი ქალია კოლექტივში, მით უფრო მკაცრია უფროსოს მხრიდან მოთხოვნები. 1600 პროფესიის ანალიზის შედეგები გვიჩვენებენ, რომ „ქალური“ პროფესიები უფრო ხშირად დაკავშირებულია ე.წ. ძნელ კლიენტებთან, დალაგებასთან (ჭუჭყთან) მექანიკურად გამეორებად მოქმედებებთან და ავტონომიის (ანუ საკუთარი სამუშაოს დაგეგმვისა და წარმართვის) არარსებობასთან.

გამოკვლევები გვიჩვენებს, რომ ქალების მიერ ტრადიციულად „მამაკაცური“ პროფესიების არჩევას წინ ეღობება მრავალი ბარიერი. ესენია: დაქირავების დროს ისეთი მოთხოვნების წაყენება (მაგალითად, ამა თუ იმ თვისებების ქონა), რომელიც ქალს არა აქვს. ასე მაგალითად, ცნობილია, რომ ამერიკის შეერთებულ შტატებში პოლიციის ერთ-ერთი აკადემიის მისაღები გამოცდების მოთხოვნა იყო 170 სმ სიმაღლის ქონა, რომელიც ქალებს განსაკუთრებულად ზღუდავდა. გარდა ამისა, მნიშვნელოვანია ის დაძაბულობაც, რომელიც ქალს ეუფლება, როცა იგი მამაკაცთა კოლექტივში მუშაობს. დაძაბულობის გამომწვევ ფაქტორთა შორის შეიძლება დავასახელოთ მიუღებლობა, სტერეოტიპები, პატარა შეცდომაზე არაადეკვატურად მკაცრი რეაგირება და სხვ. სამსახურში მიღების დროს დისკრიმინაცია გენდერული დისკრიმინაციის ერთ-ერთი ფართოდ გავრცელებული ფორმაა. იგი საფუძველს ქმნის შენდგომში შრომის ბაზრის გენდერული სტრატიფიკაციისათვის. ამასთან, საინტერესოა, რომ გენდერული დისკრიმინაცია სამსახურში მიღების დროს მხოლოდ ქალებს არ ეხება. იგი ისეთივე ძალით მოქმედებს იმ მამაკაცების მიმართაც, რომლებსაც ტრადიციულად „ქალურ“ სამუშაოზე უნდათ მოხვედრა. აღსანიშნავია ისიც, რომ ქალების უმრავლესობას სურვილი არა აქვს შეასრულოს ტრადიციულად „მამაკაცური“ სამუშაო. გამოკვლევების მიხედვით, ამის ერთ-ერთ მიზეზად სახელდება ქალების აზრი იმის შესახებ, რომ „მამაკაცური“ სამუშაო მათ დაუკარგავს ქალურ მომხიბვლელობას.

მეორე მოსაზრება, რომელიც ცდილობს ახსნას გენდერული ასიმეტრია შრომის ბაზარზე, ვარაუდობს, რომ ქალებს უფრო ნაკლებანაზრაურებადი სამუშაო იმიტომ აქვთ, რომ ქალები მამაკაცებთან შედარებით ნაკლებად ღირებული მუშაკები არიან. საქმე ისაა, რომ ქალებს მამაკაცებზე ნაკლებს უხდიან მაშინაც კი, როცა ისინი იგივე სამუშაოს ასრულებენ, რასაც - მამაკაცები. ასე მაგალითად, ქალი კომპიუტერული პროგრამისტები ამერიკის შეერთებულ შტატებში იღებენ მამაკაცი კომპიუტერული პროგრამისტების ხელფასის 83%-ს, ქალი ფინანსური მენეჯერები იგივე პროფესიის მამაკაცების ხელფასის 67%-ს, დაწყებითი სწავლების სკოლების პედაგოგი ქალები იგივე პროფესიის მამაკაცების ხელფასის 89%-ს და ა.შ.

ერთი და იგივე სამუშაოში ქალებისა და მამაკაცების ხელფასებს შორის ასეთი განსხვავების ერთ-ერთი ახსნა ეფუძნება ადამიანური კაპიტალის შეფასების პრინციპს. ამ მიდგომის მიხედვით, ინდივიდის შრომის ანაზღაურება დამოკიდებულია განათლებაში და პროფესიულ მომზადებაში მის მიერ ჩადებულ ინვესტიციებზე. ითვლება, რომ ქალები გამოიმუშავებენ ნაკლებს, რადგან მათ ნაკლები იციან, ნაკლებად განათლებულები არიან, ან ნაკლები გამოცდილება აქვთ და შესაბამისად მათი შრომა ნაკლებად ღირებულია. გამოკვლევები აჩვენებს, რომ, უმრავლეს შემთხვევებში, ერთნაირ თანამდებობებზე დასაქმებული ქალებისა და მამაკაცების მონაცემები არსებითად არ განსხვავდება. აქედან გამომდინარე, კეთდება დასკვნა, რომ შრომის ბაზარზე გენდერული ასიმეტრიის უმთავრესი მიზეზი მაინც გავრცელებულ სტერეოტიპებში უნდა ვეძებოთ.

მესამე მოსაზრების მიხედვით, ქალები წინასწარ მოელიან დაბალ ხელფასს და სწორედ ამიტომ აქვთ მათ ასეთი დაბალი ანაზრაურება. ეს მოსაზრება დადასტურდა ექსპერიმენტულადაც. აღმოჩნდა, რომ ქალები მამაკაცებთან შედარებით მართლაც უფრო ნაკლებ ანაზრაურებას ითხოვდნენ იგივე სამუშაოში. ეს შედეგები დადასტურდა სტუდენტებზე ჩატარებულ კვლევებშიც, სადაც ერთი და იგივე სპეციალობის მდედრობითი და მამრობითი სქესის სტუდენტებს ეკითხებოდნენ, თუ როგორი იყო მათი მოლოდინები მომავალი შემოსავლების შესახებ. მკვლევრების (Jackson, Major, Forcey da sxv.) აზრით, ეს, ერთის მხრივ, შეიძლება აიხსნას ქალების მიერ სამუშაოსთან ერთად დედუბრივი მოვალეობის შესრულების გათვალისწინებით, მეორეს მხრივ, კი იმით, რომ ქალებს აქვთ საკუთარი შესაძლებლობების და ცოდნის დაწეული შეფასება. ასეა თუ ისე, ქალების მხრიდან ნაკლები მოლოდინები მათი შრომის დაბალი ანაზრაურების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მიზეზია.

საინტერესოა ამერიკის შეერთებულ შტატებში ნიუპორტის (Newport) მიერ ჩატარებული გამოკვლევების შედეგები. ამ მონაცემების მიხედვით, 1975 წელს გამოკითხული ამერიკელების 32% ადასტურებდა, რომ ამერიკაში მამაკაცები უკეთ ცხოვრობენ, ვიდრე - ქალები. 1989 წელს ეს დებულება დაადასტურა გამოკითხულთა 49%-მა, ხოლო 1923 წელს კი - 60%-მა. 1975 წლის მონაცემების მიხედვით, გამოკითხულ ამერიკელთა 48% თვლიდა, რომ ქალებს და მამაკაცებს დასაქმების თანაბარი შესაძლებლობები აქვთ. 1989 წლის გამოკვლევის მიხედვით, ამ დებულებას დაეთანხმა გამოკითხულ ამერიკელთა 42%, ხოლო 1993 წელს კი - გამოკითხულთა 39%. 1993 წელს გამოკითხული ამერიკელი ქალების მხოლოდ 30% თვლიდა, რომ მათ აქვთ მამაკაცებთან თანაბარი დასაქმების შესაძლებლობები, ხოლო მათი 70% კი თვლიდა, რომ მამაკაცებს უკეთესი სასტარტო პირობები აქვთ ამერიკულ შრომის ბაზარზე.

იმისათვის, რომ გავარკვიოთ, თუ რამდენად სამართლიანია შრომის ანაზრაურება (გადახდილი გასამრჯელო) ჩვენ, ჩვეულებრივ, ვადარებთ ჩვენს თავს სხვას. სამუშაოსთან მიმართებაში ეს დებულება ასე ჟღერს: ჩვენ გარკვეულ ძალისხმევას (დროს, ენერგიას, კვალიფიკაციას, უნარებს და ა.შ.) ვდებთ ჩვენს სამუშაოში და ვიღებთ გარკვეულ ანაზღაურებას. ამაში მდგომარეობს ადამსის (Adams) სამართლიანობის თეორიის არსი. ამგვარად, იმისათვის, რომ გავარკვიოთ, თუ რამდენად სამართლიანია ეს უკანასკნელი, ჩვენ ვადარებთ ჩვენს მიერ ჩადებული ძალისხმევისა და ანაზღაურების მიმართებას სხვის მიერ ჩადებულ ძალისხმევისა და მის ანაზრაურებას შორის მიმართებას. ასეთ სხვებს, ჩვეულებრივ, „შესადარებელ ჯგუფს“ უწოდებენ. აღსანიშნავია, რომ იმის და მიხედვით, თუ ვინ არიან შესადარებგელი ჯგუფის წევრები, ჩვენ თავს ან დაჩაგრულად ან კმაყოფილად ვგრძნობთ.

გამოკვლევები გვიჩვენებს, რომ ქალები, ჩვეულებრივ, არ განახილავენ მამაკაცებს „შესადარებელი ჯგუფის“ რანგში. ისინი საკუთარ თავს სხვა ქალებს ადარებენ და სანამ ერთი რომელიმე ქალის ძალისხმევისა და შემოსავლების მიმართება შეესაბამება სხვა ქალების ასეთ მიმართებას, ამ ქალს აქვს სამართლიანობის და შესაბამისად, კმაყოფილების განცდა. ერთი სქესის შიგნით შედარების განხორციელებას თავისი ფსიქოლოგიური ფსქტორები აქვს (მაგალითად, შედარება მსგავსების საფუძველზე). ამასთან, გამოკვლევები გვიჩვენებს, რომ საკუთარ სქესთან შედარება ხდება მაშინ, როცა სამუშაო ტრადიციულად გენდერულ დამღას ატარებს. მაშინ კი როცა სამუშაო ტრადიციულად ნეიტრალურია, შედარების დროს სქესის ფაქტორის იგნორირება ხდება.

სამართლიანობის თეორიის მიხედვით, თუ ადამიანს აქვს უსამართლობის განცდა თავის ხელფასთან დაკავშირებით, მაშინ იგი ცდილობს აღადგინოს სამართლიანობა. ქალებს კი, როგორც ზემოთ დავრწმუნდით, სამართლიანობის აღდგენის ეს მოთხოვნილება არ უჩნდებათ, რადგან მათ „შესადარებელ ჯგუფში“ ისეთივე დაბალი ხელფასია. უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ ამერიკის შეერთებულ შტატებში არსებობს კანონი თანასწორი ანანზღაურების შესახებ. როგორც მოყვანილი გამოკვლევების მონაცემები გვიჩვენებს, ეს კანონი რეალურად არ ხორციელდება.

ქალთა პროცენტული შემადგენლობა მსოფლიოს შრომისუნარიან მოსახლეობაში განვითარების თვალსაზრისით ასეთია: 1950 წლის მონაცემებით ჩრდილოეთ ამერიკაში და ეკონომიკურად განვითარებულ ქვეყნებში (მათ შორის ავსტრალიაში) 30 %, სამხრეთ ამერიკის ქვეყნებში - 18%, სამხრეთ აფრიკასა და განვითარებად ქვეყნებში - 30%, ჩრდილოეთ აფრიკის ნაწილში - 9%. 1985 წლის მონაცემებით ჩრდილოეთ ამერიკაში და ეკონომიკურად განვითარებულ ქვეყნებში (მათ შორის ავსტრალიაში) 38 %, სამხრეთ ამერიკის ქვეყნებში - 27%, სამხრეთ აფრიკასა და განვითარებად ქვეყნებში - 39%, ჩრდილოეთ აფრიკის ნაწილში - 9%. 2000 წლის მონაცემებით ჩრდილოეთ ამერიკაში და ეკონომიკურად განვითარებულ ქვეყნებში (მათ შორის ავსტრალიაში) 38 %, სამხრეთ ამერიკის ქვეყნებში - 28%, სამხრეთ აფრიკასა და განვითარებად ქვეყნებში - 37%, ჩრდილოეთ აფრიკის ნაწილში - 17%. როგორც ვხედავთ, ქალთა დასაქმების რიცხვი იხრდება წლიდან წლამდე. მაგრამ, ამასთანავე, ზრდის ტენდენცია ძალია მცირეა და იგი ძალიან შორსაა შრომის ბაზარზე გენდერული თანასწორობის დამკვიდრებისაგან.

გარდა იმისა, რომ ქალებს აქვთ მამაკაცებთან შედარებით დაბალი ხელფასები, მათ ასევე აქვთ მამაკაცებთან შედარებით დაბალი სტატუსიც. ასე მაგალითად, ამერიკის შეერთებულ შტატებში ყველაზე პრესტიული პროფესიებით მამაკაცები არიან დაკავებულნი: მამაკაცი მეცნიერ-მუშაკთა შორის 80%-ია, ექიმებს შორის - 84%, უნივერსიტეტებისა და კოლეჯების პროფესორებს შორის - 61%. თუმცა პედაგოგთა შორის შედარებით მაღალია ქალთა რიცხვი, მაგრამ მათ შორის მაღალ სტატუსზე (მუდმივი პროფესორები) მხოლოდ 10%-ია. ადვოკატებს და მოსამართლეებს შორის 78% მამაკაცია, არქიტექტორებს შორის 87% მამაკაცია, ხოლო ინჟინრებს შორის - 94%.

არსებობს მრავალი მონაცემიც, რომელიც თვალნათლივ გვიჩვენებს, რომ ქალებს მამაკაცებთან შედარებით ნაკლები ძალაუფლება აქვთ. მათ იშვიათად უკავიათ თანამდებობები და პოლიტიკაშიც მცირედ არიან წარმოდგენილნი. ამასთან რაც უფრო მაღალია ძალაუფლების იერარქიული საფეხური, მით უფრო მცირეა ქალთა წარმომადგენლობა.

ასწლეულების მანძილზე მიუღებელი იყო ნებისმიერ პოლიტიკურ ფორმაციაში ქალების მონაწილეობა. სულ ახლახანსაც, ქალთა მინაწილეობა პოლიტიკაში დაგმობილი იყო, რადგან გავრცელებული სტერეოტიპული შეხედულების მიხედვით, ქალის პილიტიკაში ჩართვა ოჯახისა და საზოგადოების დაშლას გამოიწვევდა. დღეს თანამედროვე მსოფლიოს ბევრ ქვეყანაში ქალები აქტიურად მონაწილეობენ პოლიტიკურ ცხოვრებაში, გაიზარდა მათი ასეთი საქმიანობების მიმღებლობის ხარისხი არა მხოლოდ სკანდინავიისა, ამერიკის შეერთებულ შტატებში და დემოკრატიის წამყვან ქვეყნებში, არამედ ტრადიციული კულტურების მატარებელ ქვეყნებშიც. მაგალითად, მ. წერეთლის 2002-2003 წლებში ჩატერებული გამოკვლევების მონაცემების მიხედვით საქართველოში ქალის პოლიტიკაში მოღვაწეობის ფაქტს გამოკითხულთა ორი მესამედი ნაწილი დასაშვებად აფასებს.

კაცობრიობის პოლიტიკური განვითარების ისტორიას თუ გავაანალიზებთ, დავინახავთ, რომ პოლიტიკურ ცხოვრებას მეტწილად ეგელიტარული წრე ქმნიდა: მეფეები დიდგვროვანნი, არისტოკრატია და ა.შ. მას შემდეგ, რაც პოლიტიკით და ქვეყნის მმართველობით ჩვეულებრივი ხალხი დაკავდა, პოლიტიკის სფეროში არსებული გენდერული ასიმეტრია კიდევ ურო გამოკვეთილი გახდა. პოლიტიკური უფლებები პირველ რიგში მამაკაცებს ჰქონდათ. ამერიკის შეერთებულ შტატებში და ევროპის წამყვან ქვეყნებში პოლიტიკური და სამოქალაქო უფლებები, კერძოდ, კი საარჩევნო უფლებები ქალებმა მე-20 საუკუნის 40-იანი წლებიდან მოიპოვეს. საქართველოში მომქმედი ქალთა არასამთავრობო ორგანიზაციის „Women Aid international“ - ის მონაცემების მიხედვით, XXI საუკუნის დასაწყისში მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნებში პოლიტიკაში ქალთა მონაწილეობის შემდეგი სურათი გვაქვს:

(პროცენტული შემედგენლობა თითოეულ ჯგუფში დაკლაგებულია სიდიდის მიხედვით):

40-50% ქალი პარლამენტარები ქვეყანაში - შვედეთი;

35-39,9% ქალი პარლამენტარები არიან შემდეგ ქვეყნებში - დანია, ფინეთი, ნორვეგია, ჰოლანდია;

30-34,9% ქალი პარლამენტარები არიან შემდეგ ქვეყნებში - ისლანდია, გენმანია, ახალი ზელანდია, მოზამბიკი;

25-29,9% ქალი პარლამენტარები არიან შემდეგ ქვეყნებში - სამხრეთ აფრიკა, ბოსნია, კუბა, ავსტრია, არგენტინა, თურქმენეთი;

20-24,9% ქალი პარლამენტარები არიან შემდეგ ქვეყნებში - ბელგია, ავსტრალია, ჩინეთი, ესპსნეთი, ხორვატია;

15-19,9% ქალი პარლამენტარები არიან შემდეგ ქვეყნებში - კანადა, ინგლისი, ესტონეთი ლიტვა, ჩეხეთი;

10-14,9% ქალი პარლამენტარები არიან შემდეგ ქვეყნებში - სლოვაკეთი, პოლონეთი, ისრაელი, აზერბაიჯანი, იტალია, საფრანგეთი, ბულგარეთი, ყაზახეთი სლოვენია;

5-9,9% ქალი პარლამენტარები არიან შემდეგ ქვეყნებში - ყირგიზეთი, უნგრეთი, მონღოლეთი, უკრაინა, რუსეთი, რუმინეთი, საქართველო, საბერძნეთი, იაპონია;

3-4,9% ქალი პარლამენტარები არიან შემდეგ ქვეყნებში - ბელორუსია, თურქეთი კორეა, ირანი, სომხეთი;

0,1-2,9% ქალი პარლამენტარები არიან შემდეგ ქვეყნებში - ეგვიპტე, ნიგერია;

0 % ქალი პარლამენტარები არიან შემდეგ ქვეყნებში - ქუვეითი, არაბთა ემირეტები.

გაეროს მონაცემებით, 2000 წლისათვის ქალები მსოფლიოს 190 ქვეყნიდან მხოლოდ 9 სახელმწიფოში არიან მეთაურები და მთავრობის თავმჯდონმარეები:

ბანგლადეში, ფინეთი, ირლანდია, ლატვია, ახალი ზელანდია, პანამა, სან მარინო, შრი-ლანკა. ამ სიას ბოლო დროს დაემატა საქართველო და უკრაინა.

სტუდენტებს დაევალებათ ინტერნეტის საშუალებით მოიპოვონ უახლესი ინფორმაცია ამ საკითხთან დაკავშირებით.

ქალები მსოფლიოს 190 ქვეყნიდან სახელმწიფო მეთაურებისა და მთავრობის თავმჯდომარეების მოადგილეები არიან შემდეგ ქვეყნებში: ალბანეთი, ავსტრია, ბელგია, კოსტა-რიკა, ხორვატია, დანია, ფიჯი, ჰონდურასი, ინდონეზია, ირლანდია.

მსოფლიოს რეგიონების მიხედვით, ქალთა ხელისუფლებაში მონაწილეობის სურათი შემდეგია:

სკანდინავიის ქვეყნები - 38,8%, ევროპის ქვეყნები (სკანდინავიის ქვეყნების ჩათვლით) - 15,2%, ამერიკა - 15,2%, აზია - 14,2%, ევროპის ქვეყნები (სკანდინავიის ქვეყნების გამოკლებით) - 13,4%, ხმელთაშუა ზღვის ქვეყნები - 13,5%, აფრიკის საქარის სამხრეთით მდებარე ქვეყნები - 11,75, არაბეთის სახელმწიფოები - 3,5%. ისევე, როგორც პოლიტიკურ ორგანიზაციებში და სახელმწიფო მმართველობის სტრუქტურებში, მამაკაცებს აქვთ უფრო მეტი ძალაუფლება ბიზნესსა და წარმოებაში. ამერიკის შეერთებული შტატების მენეჯერების 39% ქალია, მაგრამ რაც უფრო ზემოთ იწევს სამსახურეობრივი იერარქიული კიბე, მით უფრო ნაკალები ქალი გვხვდება. კომერციულ ორგანიზაციებში და მსხვილ კომპანიებში ხელმძღვანელ თანამდებობების მხოლოდ 1-2% უკავიათ ქალებს. ჯეკობსის (Jacobs, 1992) გამოკვლევის მონაცემების მიხედვით, ამერიკის შეერთებულ შტატებში 1988 წელს შედარებით 1970 წელთან ქალთა რაოდენობა ხელმძღვანელ თანამდებობებზე მკვეთრად გაიზარდა, კერძოდ, 18%-დან 40%-მდე. მაგრამ ამასთან, ქალი მენეჯერების ხელფასი და ავტორიტეტი კვლევაც უფრო დაბალია, ვიდრე იგივე თანამდებობებზე დასაქმებული მამაკაცი მენეჯერებისა.

ქალები, რომლებსაც უნდათ კარიერის გაკეთება ეჯახებიან ე.წ. „შუშის ჭერს“. ეს არის მეტაფორა იმის შესახებ, რომ ორგანიზაციათა უმრავლესობაში არსებობს ე.წ. უხილავი ჭერი, რომლის ზემოთაც ქალები და, აგრეთვე, არაევროპული წარმოშობის ამერიკელები, უბრალოდ ვერ ადიან. ლინ მარტინმა „შუშის ჭერი“ განსახღვრა, როგორც ხელოვნურად შექმნილი ბარიერები, რომლებიც დაფუძნებულნი არიან ორგანიზაციის შიგნით არსებულ ცრურწმენებზე. ეს საშუალებას არ აძლევს კვლალიფიციურ მუშაკებს წაიწიონ წინ სამსახურეობრივ კიბეზე და გაიკეთონ კარიერა. კვლალიფიციური სპეციალისტი ქალები და უმცირესობების წარმომადგენლები, უმრავლეს შემთხვევაში, სწორედ ამ უხილავი კიბის ქვეშ აღმოჩნდებიან, ხოლმე. მათ მხოლოდ ის დარჩენიათ, რომ ქვემოდან ადევნენ თვალი იმას, თუ როგორ მიიწევენ წინ სხვა თანამშრომლები.

აფრიკოამერიკელი და ლათინოამერიკელი ქალები წარმოადგენენ ამერიკის შეერთებულ შტატებში არსებულ ქალ მენეჯერთა მხოლოდ 4%-ს. ამიტომ, ზოგიერთი მეცნიერი ამასთან დაკავშირებით აღნიშნავს, რომ ამ ჯგუფის ქალებისთვის არ თუ „შუშის“, არამედ - „ბეტონის ჭერია“.

განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს, რომ უმცირესობების წარმომადგენელი ქალები ორმაგი დისკრიმინაციის ქვეშ იმყოფებიან. ეს არის რასობრივი და სქესობრივი დისკრიმინაცია.

როგორც ზემოთ იყო განხილული, ერთ-ერთი შეხედულების მიხედვით, ქალებს ეშინიათ მაღალი თანამდებობების, რადგან მათ ისინი ქალურობასთან შეუთავსებლად მიაჩნიათ და ამიტომ თვითონ ამბობენ უარს კარიერის გაკათებაზე. მაგრამ 70-იანი და 80-იანი წლების შუა პერიოდში სოციალურმა ფსიქოლოგებმა საბოლოოდ უარყვეს ეს შეხედულება. ცხადი გახდა, რომ ქალის საზოგადოებაში დაბალი სტატუსის ახსნა შეუძლებელია მხოლოდ ქალის პიროვნებაზე ცენტრირებული პოზიციიდან. კანტერის (Kanter, 1977) ნაშრომის გამოსვლით საფუძველი ჩაეყარა ახალ, სიტუაციაზე ცენტრირებულ მიდგომას. ეს მიდგომა ეურდნობოდა ისეთ ახსნებს, როგორიცაა დისკრიმინაციული პოლიტიკა, რომელსაც ახორციელებენ ცალკეული პიროვნებები თუ ორგანიზაციები და საზოგადოებრივი სტერეოტიპები.

საზოგადოების და სოციალური ინსტიტუტების გენდერული სტრატიფიკაციის უკეთ გააზრებისათვის მნიშვნელოვანია ამ საკითხზე ზოგიერთი ფემინისტური შეხედულების განხილვა, კერძოდ, კი ჩვენ მოკლედ განვიხილავთ გენდერის სოციალური კონსტრუქტივიზმის თეორიას.

გენდერული სოციალური კონსტრუირების მომხრეები ეჭვქვეშ აყენებენ იმ მოსაზრებას, რომ ყველაფერი სოციალური ბიოლოგიურზეა დასფუძნებული და ამიტომ ითვლება ბუნებრივად და ნორმალურად. ამ დებულებით ისინი აკრიტიკებენ იმ მიმართებებს, რომლებიც თანამედროვე სამყაროში დამკვიდრდა ბიოლოგიურ სქესსა და მათ სოციალურ რეპრეზენტაციებს, გენდერულ როლებსა და ფუნქციებს შორის.

სოციალური კონსტრუქტივიზმის ფემინისტი მიმდევრები აკრიტიკებენ, ერთის მხრივ, ე.წ. „საღი აზრის“ პოზიციას, მეორეს მხრივ, სოციოლოგიური თეორიის ძირითად მიმართულებას და მესამე - იმ ფემინისტურ მიმართულებებს, რომლებიც გენდერს განიხილავენ როგორც ბიოლოგიური სქესისგან კულტურის მიერ ნაწარმოებს.

„საღი აზრის“ პოზიციის კრიტიკისას, სოციალური კონსტრუქტივიზმის წარმომადგენლები აცხადებენ, რომ ადამიანის ბუნება დუალისტურია, მასში ბუნებრივად ჩადებულია როგორც ქალური, ასევე - მამაკაცური. ამიტომ ქალებად და მამაკაცებად ხდებიან და არა - იბადებიან. სოციალური კონსტრუქტივიზმის მომხრეები აკრიტიკებენ გენდერის შრომის განაწილებაზე და ცივილიზაციის განვითარებაზე აგებულ შეხედულებებს, რომელსაც ემილ დიურკგეიმი ავითარებდა. ტალკოტ პარსონსის აზრით, სქესთა შორის ურთირთობებში წამყვანია მათი ფუნქციონალური დატვირთვა. ამ შეხედულებამ როლების თეორიის ანუ სქესობრივ-როლური მიდგომის სახელი დაიმკვიდრა. ამ მოსაზრების მიხედვით, ქალი ასრულებს ექსპრესიულ როლს კაცი კი - ინსტრუმენტულს (იხ. მამაკაცისა და ქაკის როლები ამერიკულ ოჯახში) ექსპრესიული როლი მდგომარეობს ზრუნვის გამოვლენაში, ოჯახის ემოციურ მხარდაჭერაში, სიყვარულში, ოჯახში დადებითი ემოციური კლიმატის შენარჩუნებაში. ეს არის დიასახლისის მონოპოლიური სოციალური როლი. რაც შეეხება ინსტრუმენტულ როლს, იგი მამაკაცის მონოპოლიაა და პირველ რიგში, ვლინდება თავის ოჯახსა და სხვა სოციალურ ჯგუფებს შორის ურთიერთობების უზრუნველყოფაში. ეს არის შემომტანისა და დამცველის სოციალური როლი. როლების ათვისება ქალებისა და მამაკაცების მხრიდან სოციალიზაციისა და სოციალური ნორმების ინტერიორიზაციის (გათავისების, გაშინაგნების) პროცესში ხდება. როლის სწორი შესრულების უზრუნველყოფა ხდება დასჯისა და წახალისების სოციალური სისტემების მუშაობით, დადებითი და უარყოფითი განმტკიცებით. გოფმანის (Goffman) დრამატურგიული ინტრასპექციონიზმი ითვლება გენდერული ურთიერთობების სოციალურ კონსტრუქტივისტული ინტერპრეტაციის ამოსავლად. თუმცა კი, მისი შრომები გამსჭვალულია ესენციალისტური თეზისებით: სქესობრივი სხვაობები, რომლებიც სოციალური ურთიერთმიმართების დონეზე განიხილება, წარმოადგენენ ინდივიდების სქესობრივი არსის ბუნებრივ გამოვლინებას; „გენდერული თამაში“, თუმცა სოციალურად არის ორგანიზებული, მაგრამ იგი წარმოადგენს ბუნებრივი სქესის გამოვლინებას.

ამ შეხედულებათა საწინააღმდეგოდ, 70-იანი წლების ფემინისტების ნაშრომებში გენდერული ურთიერთობები თავისუფლდება სქესით დეტერმინიზაციისაგან და შემდეგნაირად განისაზღვრება: გენდერული ურთიერთობები ეს არის ძალაუფლებისა და თანასწორობის სოციალურად ორგანიზებული ურთიერთობები. ამგვარად, სოციალური კონსტრუქტივიზმის ფარგლებში გენდერული ურთიერთობების ასეთი გაგება ჩამოყალიბდა. სოციალური კონსტრუქტივიზმი უარყოფს, როგორც უკვე ავღნიშნეთ, ადრეული ფემინიზმის ერთ-ერთ ამოსავალ დებულებას იმის შესახებ, რომ „ქალად იბადებიან“. ეს არის თეზისი, რომლის მიხედვითაც, გენდერი არის სქესზე (ბიოლოგიაზე) დაფუძნებული კულტურული კონსტრუქტი. ეს თეზისი გაბატონებული იყო ფემინისტებში 70-იან წლებამდე.

სოციალურ-კონსტრუქტივისტული ფემინისტური კრიტიკის ზეგავლენით, ეჭვ ქვეშ დგება გენდერის სქესით (ანატომიურად და ბიოლოგიურად) განსაზღვრულობა. საკითხი სხვაგვარი კუთხით განიხილება და აქედან გამომდინარე, გენდერიც ახლებურად ისაზღვრება: გენდერი წარმოადგენს საზოგადოების მხრიდან გაკონტროლებული ყოველდღიური ურთიერთმოქმედების მიზეზსა და შედეგს.

ბიოლოგიური დეტერმინიზმი მიუღებელი ხდება ფემინისტებისათვის პოლიტიკური მოსაზრებებიდან გამომდინარეც, რადგან ფემინიზმი ორიენტირებულია სოციალურ ცვლილებებზე ანუ გენდერულად სტრატიფიცირებული სისტემების ცვლილებებზე. ამდენად, მათთვის მიუღებელია ბიოლოგიური დეტერმინიზმი. ამგვარად, გენდერის სოციალურ კონსტრუქტივისტული თეორია მოიცავს პოლიტიკურ მოტივს და მიმართულია პოლიტიკურ შედეგზე. სოციალური კონსტრუქტივიზმის თეორია სამ ძირითად თეორიას ეფუძნება. ეს არის ბერგერისა და ლუკმანის სოციალურ- კონსტრუქტიული მიდგომა, გარფინკელის ეთნომეთოდოლოგია და გოფმანის დრამატურგიული ინტრასპექციონიზმი.

ჩვენ არ შევუდგებით ამ შეხედულებათა დეტალურ განხილვას. ჩვენ მოკლედ განვიხილავთ მხოლოდ გენდერის სოცილური კონსტრუქტივიზმის თეორიის ძირითად დებულებებს.

გენდერის სოცილური კონსტრუქტივიზმის ერთ-ერთ მნიშვნელოვანი თეზისია ძალაუფლებითი ურთიერთობებში გენდერის ინკორპორირებულობის შესახებ. ამ დებულების მიხედვით, სოციალური რეალობის გენდერული ორგანიზების საფუძველს ძალაუფლებითი ურთიერთობები წარმოადგენს. მათ მიხედვით, თანამედროვე საზოგადოებაში ქალურსა და მამაკაცურს შორის მიმართება - ეს არის იმ განსხვავებების მიმართება, რომლებიც შესაძლებლობების უთანასწორობას წარმოადგენს. ურთიერთობათა ასიმეტრია შეფარულია გენდერული დისპლეით, რომელიც გენდერულ დისკრიმინაციას გენდერულ სხვაობებად წარმოგვიდგენს. გენდერის სოცილური კონსტრუქტივიზმის შეხედულება უარს ამბობს სოციალურ-სქესობრივი ურთიერთობების ადრე არსებულ ორ შეხედულებაზე: სოციალური როლების (გენდერული როლების) კონცეფციაზე და ფსიქოლოგიური სქესობრივი სხვაობების კონცეფციაზე. კონსტრუქტივისტების მიხედვით, გენდერი არ შეიძლება მოვიაზროთ, როგორც სოციალური როლი. გენდერი საბაზო იდენტობაა. ამ თვალსაზრისით, გენდერი არის ეთნიკურობის მსგვსი კატეგორია, რადგან იგი ასევე აპირობებს იმ კონსტრუქტს, რომელსაც იძენენ კონკრეტული როლები პიროვნებისა თუ სოციალური ჯგუფებისათვის. გენდერის დაყვანა ფსიქოლოგიურ ნიშნებზე (მასკულინურზე ან ფემინურზე) არ შეიძლება. გენდერის ფსიქოლოგიზაცია, გენდერის სოცილური კონსტრუქტივიზმის წარმომადგენლების მიხედვით, ხელს უშლის იმის ანალიზს, თუ როგორ ხდება, რომ სოციალური ინსტიტუტები გენდერულად სტრატიფიცირებულნი ხდებიან. გენდერული ურთიერთობები, როგორც სქესის მიხედვით უთანასწორობის სოციალური ურთიერთობები ჩაზრდილია სოციალური წყობაში ისეთნირად, რომ ფსიქოლოგიური მახასიათებლების მიწერა წარმოადგენს ამ ურთიერთობათა მხოლოდ ერთ ასპექტს. ამგვარად, გენდერის სოცილური კონსტრუქტივიზმის თეორიის მოხედვით, გენდერი - ეს არ არის არც როლი და არც ფსიქოლოგიურ ნიშან-თვისებათა ერთობლიობა. გენდერული ურთიერთობების საფუძველს ძალაუფლებითი ურთიერთობები წარმოადგენენ და ამიტომ - ეს არის სტრატიფიკაციის საფუძველი. ამ მოსაზრებებიდან გამომდინარე, გენდერის სოცილური კონსტრუქტივიზმის წარმომადგენლები მიზნად ისახავენ კონკრეტულ ამოცანებს გენდერული თანასწორობის მისაღწევად.

სალექციო თემის უკეთ გაზრების მიზნით გამოყენებული იქნება როლური თამაშის მეთოდი. კერძოდ, თავდაპირველად ჯგუფის თითოეული წევრი პატარა ბარათებზე ცალ-ცალკე ჩამოწერს დღევანდელ საქართველოში ქალებისა და მამაკცებისთვის განკუთვნილ მოვალეობებს ოჯახსა და საზოგადოებაში. შემდეგ ჯგუფიდან ამოირჩევა სტუდენტი გოგონა და ვაჟი, რომლებიც გამოვლენ ოთახის ცენტრში. თითთეული სტუდენტი წაიკითხავს ყოველ მოვალეობას რიგრიგობით და სქესის შესაბამისად გადასცემს გამოსულ სტუდენტს ბარათს და ამ მიზნით წინასწარ მომზადებულ ტვირთს (სავარაუდოდ წიგნს). საბოლოო ჯამში ჯგუფი დაინახავს, თუ რამდენი მოვალეობა აქვს ჩვენს საზოგადოებასი ქალს და რამდენი მამაკაცს, როგორია მათი თანაფარდობა. სტუდენტებმა უნდა იფიქრონ იმაზე, თუ რატომ არის ასეთი უთანასწორობა და რა გზით შეიძლება მისი გამოსწორება. ეს თამაში ამავე დროს საფუძველს მოამზადებს შემდეგი თემის უკეთ გააზრებისათვის.