ეიდე და ალან როსას

გენერალური ასამბლეის მიერ 1948 წლის 10 დეკემბერს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მიღება მნიშვნელოვანი ნაბიჯი იყო ცივილიზაციის წინსვლისათვის როგორც საერთაშორისო, ისე ეროვნულ დონეზე. დეკლარაცია წარმოადგენს ერთ კონსოლიდირებულ ტექსტს, რომელიც თითქმის მთლიანად მოიცავს იმ ცნებათა ერთობლიობას, რაც დღეს ადამიანის უფლებებად და ძირითად თავისუფლებებად არის აღიარებული.

როდესაც გაეროს ადამიანის უფლებათა კომისიამ დაასრულა მუშაობა დეკლარაციაზე და დაიწყო მონაწილე სახელმწიფოებისათვის სამართლებრივად სავალდებულო ადამიანის უფლებათა კონვენციების შემუშავება, კომისიის წევრთა აზრი ორად გაიყო - შემუშავებულიყო ერთი, თუ ორი პაქტი. საკითხი გადაეცა განსახილველად გაეროს გენერალურ ასამბლეას, რომელმაც 1950 წელს მიღებულ რეზოლუციაში ხაზი გაუსვა ადამიანის უფლებათა ყველა კატეგორიის ურთიერთდამოკიდებულებას და კომისიას მოუწოდა, მიეღო ერთიანი კონვენცია.¹ თუმცა, შემდგომ წელს, დასავლეთის ქვეყნებმა მოახერხეს შეეცვალათ გადაწყვეტილება და კომისიას მოსთხოვეს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაში მოცემული უფლებები ორ პაქტად გამოეყო, რომელთაგან ერთი მოიცავდა სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს, ხოლო მეორე - ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებს.²

ამის შედეგად, ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ბილი ჩვეულებრივ განიხილება როგორც ადამიანის უფლებათა ერთმანეთისაგან განსხვავებული ორი კატეგორიისაგან შემდგარი დოკუმენტი. შემდგომ წლებში, სამოქალაქო და პოლიტიკურმა უფლებებმა უფრო მეტი ყურადღება მიიქცია როგორც თეორიული, ასევე პრაქტიკული თვალსაზრისით, ხოლო იმავდროულად ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების ხშირად უგულვებელყოფა ხდებოდა. ეს სამწუხაროა მრავალი მიზეზის გამო; ჩვენ ვიმედოვნებთ, რომ წინამდებარე გამოცემა გარკვეულწილად ხელს შეუწყობს ამ სიტუაციის გაუმჯობესებას. ორი განსხვავებული პაქტის მიღებაზე გადაწყვეტილების მიღებასთან ერთად გენერალურმა ასამბლეამ მიიღო რეზოლუცია, რომელშიც ხაზგასმით აღინიშნა, რომ ადამიანის უფლებათა ორი განსხვავებული კატეგორია ერთმანეთთან ურთიერთდაკავშირებული და განუყოფელია. მას შემდეგ ეს მიდგომა კვლავ დადასტურდა გაეროს სხვადასხვა ფორუმზე, მათ შორის, უკანასკნელ ხანებში, 1993 წლის ადამიანის უფლებათა მსოფლიო კონფერენციაზე, რომელშიც 171 ქვეყანა მონაწილეობდა; კონფერენციის მიერ მიღებული ვენის დეკლარაცია და სამოქმედო პროგრამა აცხადებს, რომ „ადამიანის ყველა უფლება არის საყოველთაო, განუყოფელი, ურთიერთდამოკიდებული და ურთიერთდაკავშირებული“³. უფლებათა განსხვავებულ კატეგორიებს შორის ურთიერთდამოკიდებულება პრაქტიკითაც დასტურდება, მაგრამ საჭიროა უფრო მეტის გაკეთება მათი განუყოფლობისა და ურთიერთდამოკიდებულების არსებითად დადასტურებისათვის, რასაც ასე ხშირად უსვამს ხაზს გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია.

ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის განუყოფელ ნაწილად და „საკითხების პაკეტად“ იქცა არა მხოლოდ მსოფლიო, არამედ რეგიონულ დონეზეც. ისინი მოყვანიალია ევროპის სოციალურ ქარტიაში, ადამიანის უფლებათა ამერიკული კონვენციის დამატებით ოქმში ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა სფეროში და აგრეთვე ადამიანისა და ხალხთა უფლებების აფრიკულ ქარტიაში. უფლებათა ორი კატეგორიის ერთ ტექსტში ინტეგრირება უფრო თანამედროვე საყოველთაო ხასიათის დოკუმენტებში განხორციელდა. ამის საუკეთესო მაგალითია 1989 წელს მიღებული კონვენცია ბავშვის უფლებათა შესახებ, რომელშიც ერთმანეთის გვერდით ჩამოყალიბებულია ორივე კატეგორიის უფლებები. აღინიშნებოდა, რომ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები მიეკუთვნებიან ადამიანის უფლებათა „მეორე თაობას“, პირველ თაობას განეკუთვნება სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებები, ხოლო მოგვიანებით მათ დაემატა მესამე თაობა - სოლიდარული უფლებები, როგორიცაა თვითგამორკვევის და განვითარების უფლება. სამი თაობის ცნება, რომელიც 1979 წელს პირველად კარელ ვაშაკმა წამოაყენა, საკმაოდ დამაფიქრებელი აღმოჩნდა და მოგვიანებით მრავალთა მიერ იქნა გამეორებული,⁴ თუმცა ამ გამოცემის რედაქტორები „თაობათა“ ცნების ერთგულნი არ არიან. ეროვნულ დონეებზე ადამიანის უფლებათა ევოლუციის ისტორია არ იძლევა საშუალებას, ადამიანთა სვადასხვა უფლებები განვაცალკევოთ განვითარების სხვადასხვა ეტაპის მიხედვით. ამგვარი მცდელობა გამოიწვევს, ერთის მხრივ, სამოქალაქო და, მეორე მხრივ, პოლიტიკური უფლებების გამიჯვნის აუცილებლობასაც, რამეთუ პოლიტიკური უფლებები, ზოგიერთ სამოქალაქო უფლებებთან შედარებით, საკმაოდ გვიან იქნა აღიარებული, ზოგიერთ ქვეყანაში კი ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებებზე გვიანაც.⁵ ერთის მხრივ, სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა, ხოლო მეორე მხრივ, ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა ურთიერთკავშირი წინამდებარე გამოცემაში მრავალგზისაა ხაზგასმული. პროფესიულ კავშირებში გაერთიანებისა და საკუთრების უფლება ხშირად მოიხსენიება ისეთ უფლებებად, რომელთა კლასიფიცირება რთულია ორი განსხვავებული კატეგორიის მიხედვით. ევროპულ სისიტემაში, განათლების უფლება და კულტურული უფლებები მოიაზრება სამოქალაქო და პოლიტიკურ - და არა ეკონომიკურ და სოციალურ - უფლებებთან კავშირში, რაც იმითაც დასტურდება, რომ განათლების უფლება ჩართულია ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპული კონვენციის №1 დამატებით ოქმში და არა ევროპის სოციალურ ქარტიაში; ამასთან, მიმდინარეობს დისკუსია ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის ახალ დამატებით ოქმზე უმცირესობათა პოლიტიკური უფლებების შესახებ.

ამით არ ხდება უარყოფა იმისა, რომ არსებობს მნიშვნელოვანი განსხვავება იმ აქცენტებში, რომელიც კეთდება ერთის მხრივ ტიპიურ სამოქალაქო უფლებებზე, ხოლო მეორე მხრივ ზოგიერთ ეკონომიკურ, სოციალურ ან კულტურულ უფლებებზე. ეს საკითხი უმთავრესად დაკავშირებულია სახელმწიფოს როლის აღქმასთან. სამოქალაქო უფლებებთან დაკავშირებით, ძირითადი აქცენტი გადატანილია სახელმწიფოს მხრიდან ჩარევის მაქსიმალურ შეზღუდვაზე, მაშინ როდესაც ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები სახელმწიფოს მხრიდან დაცვასა და დახმარებას მოითხოვენ. აქედან გამომდინარე, შესაძლოა მოგვეჩვენოს, რომ სამოქალაქო უფლებები სახელმწიფოს მხრიდან თავშეკავების პასიურ ვალდებულებას მოითხოვს, ხოლო ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების დაცვა სახელმწიფოს მხრიდან აქტიური ღონისძიებების გატარებას საჭიროებს. მიუხედავად იმისა, რომ ამ განცხადებაში არის ჭეშმარიტების მარცვალი, აუცილებელია ამ წესიდან მრავალი და არსებითი გამონაკლისის გათვალისწინებაც, რაც შემდგომ თავში, ასბორნ ეიდეს სტატიაშია განხილული.⁶ საყოველთაოდ ცნობილი ფაქტი გახლავთ, რომ ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებს თან სდევს როგორც იდეოლოგიური, ისე ტექნიკური ხასითის წინააღმდეგობები. ზოგიერთებისთვის ისინი არ წარმოადგენენ ჭეშმარიტ უფლებებს, ხოლო სხვები მათ უფრო მეტ მნიშვნელობასაც კი ანიჭებენ, ვიდრე სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს. სამწუხაროდ, მოწინააღმდეგე სკოლების მხარდამჭერნი უფრო მეტ მნიშვნელობას ანიჭებენ ფრთიან ფრაზებს და პოლიტიკურ ლოზუნგებს, ვიდრე ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების, როგორც ინდივიდუალური და განხორციელებადი უფლებების სერიოზულ ანალიზს. ამ გამოცემის რედაქტორებს მიაჩნიათ, რომ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კატეგორიაში შემავალი უფლებების ნაწილი მაინც წარმოადგენს ე.წ. „სასამართლო წესით უზრუნველყოფის“ საგანს.⁷

მიუხედავად იმისა, რომ ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებს თავისუფლად შეიძლება მიესადაგოს კონკრეტული სამართლებრივი ჩარჩოები, არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ გარკვეულ წრეებში ასეთი მიდგომისადმი იდეოლოგიურად ანტიპათიური განწყობა სუფევს. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებებისადმი სერიოზული მიდგომა ამავდროულად გულისხმობს სოციალური ინტეგრაციის, სოლიდარობის და თანასწორობის ვალდებულებას, მათ შორის შემოსავლის განაწილების საკითხის გადაჭრასაც. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები გულისხმობენ დაუცველ ფენებზე ზრუნვას, როგორიცაა ღარიბები, ინვალიდები და მკვიდრი მოსახლეობა. ზოგიერთმა შესაძლოა იდაოს, რომ საგანგებო დაცვა კარგია, მაგრამ მისი განხორციელება შეუძლებელია უფლებათა კონცეფციის საშუალებით.⁸ ზოგადად თუ ვიტყვით, მიუხედავად იმისა, რომ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებზე უფრო მეტად არიან დაკავშირებულნი მიზნებთან, პოლიტიკასა და პროგრამებთან, ჩვენ მიგვაჩნია, რომ მეტად მნიშვნელოვანია ასეთ მიზნებსა და პროგრამებში უფლების კონცეფციის ჩართვა. საყოველთაო საჭიროება არ უნდა იქნას მიჩნეული მთავრობის ცვალებადი პოლიტიკისა და პროგრამების წყალობად, რომელიც შესაძლოა მათი ცვლილებაში გამოიხატოს, არამედ იგი განმარტებულ უნდა იქნას ჩამონათვალში. უფლებათა ამგვარი ფორმის მნიშვნელობა მომავალში სულ უფრო გაიზრდება, ვინაიდან შეინიშნება თანამედროვე, ეროვნულ პრინციპზე დაფუძნებულ სახელმწიფოთა როლის შემცირების და შერეულ მოღვაწეთა - მათ შორის საერთაშორისო ფინანსური და განვითარების ორგანიზაციების, კერძო სექტორის, რეგიონული და ადგილობრივი მმართველობების და ინტერესების - როლის გაზრდის ტენდენცია. სულ უფრო რთული ხდება პოლიტიკისა და პროგრამების შემუშავებაზე ძირითად პასუხისმგებელთა წრის განსაზღვრა, რამაც შესაძლოა აქცენტის ინდივიდუალურ უფლებებზე გადატანა გამოიწვიოს.

გამოცემის რედაქტორებს სჯერათ, რომ მემარჯვენე-ცენტრისტული მიდგომა სასარგებლო როლს ასრულებს, მაგრამ მას თავისთავად არ ძალუძს კაცობრიობის წინაშე მდგარი მძიმე სოციალური პრობლემების გადაჭრა, ისევე როგორც სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებები ვერ აღმოფხვრიან დინებებს დეზინტეგრაციისა და ანარქიისკენ, რისი მოწმენიც ამ ბოლო პერიოდში მრავალგზის გავხდით მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში. თუ უფლებებს პოზიტიური ფუნქცია აქვთ, მაშინ აუცილებელია მათდამი სერიოზული მიდგომა.

კრიტიკულ კითხვად რჩება - ჩვენ, როგორც ადამიანებს, გვსურს კი მხარი დავუჭიროთ საყოველთაო კანონის უზენაესობას, რომელიც მოიცავს კაცობრიობის არსებობის სამოქალაქო, პოლიტიკურ, ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ ასპექტებს და განვამტკიცოთ სოლიდარობა, რაც ერთობ მნიშვნელოვანია ინტეგრაციისათვის როგორც ცალკეულ სახელმწიფოთა, ასევე საერთაშორისო დონეზე. ამავდროულად, ჩვენ ალბათ მზად უნდა ვიყოთ მსოფლიოს უფრო მეტად დაყოფისათვის ინდივიდუალურ მოგებაზე ორიენტირებულ კუთხეებად და ეთნიკური და კულტურული თვალსაზრისით განსაზღვრულ ერთეულებად - ამ უკანასკნელში მოსალოდნელია ჯგუფის წევრებს შორის სოლიდარობის გარკვეული ხარისხი და ამასთანავე სხვა წევრთა გაუცხოება. მიუხედავად იმისა, რომ ამ წიგნს არა აქვს პრეტენზია უპასუხოს შეკითხვას, თუ რა იქნება მომავალში, მისი ავტორები თვლიან, რომ ადამიანის საყოველთაო უფლებები, მათ შორის ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები, მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ და კვლავაც შეასრულებენ საყოველთაო სოლიდარობის შენარჩუნებასა და დაუცველი და გარიყული ჯგუფებისა და ინდივიდების ცხოვრების გაუმჯობესებაში.

ამ წიგნის პირველ გამოცემაში (1995 წ.) ჩვენ ვასაბუთებდით, რომ სახელმწიფოები, საერთაშორისო და არასამთავრობო ორგანზიაციები და ზოგადად საზოგადოება საჭიროებს განახლებულ ხედვას ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების საკითხში. ჩვენ მოხარული ვართ ვიხილოთ ცვლილებები, რომელიც ამ კუთხით ხორციელდება. არასამთავრობო ორგანიზაციები ხშირად გვევლინებიან ახალი აზროვნების და წინსვლის ინიციატორებად, თუმცა ჯერჯერობით არასამთავრობო ორგანიზაციებმა ვერ მიაღწიეს ხელშესახებ შედეგებს ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების სფეროში. მრავალი საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაცია უბრალოდ გულგრილია ამ საკითხის მიმართ,⁹ მაგრამ უნდა აღინიშნოს, რომ ამ წიგნის პირველი გამოცემის (1995 წ.) შემდგომ პერიოდში მნიშვნელოვან პოზიტიურ ძვრებს აქვთ ადგილი. 90-იანი წლების ბოლო პერიოდის მოვლენებიდან აღსანიშნავია გაეროს სპეციალური მომხსენებლის დანიშვნა განათლების უფლების სფეროში, რაც შეიძლება აღქმულ იქნეს ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ ინფორმირებულობის ამაღლების მაგალითად. ასევე ნიშანდობლივია სამეცნიერო ლიტერატურაში, მათ შორის სადოქტორი ნაშრომებში, ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების საკითხისადმი დათმობილი ყურადღება.

მისასალმებელია ის ძალისხმევა, რომელიც წამების, თვითნებური დაპატიმრების და სიკვდილით დასჯის აღკვეთის მიზნით ხორციელდება, რასაც ჩვენ სრულად ვუჭერთ მხარს. მაგრამ, მოდით ოდნავ პროვოკაციულად დავსვათ საკითხი - რა მყარ მიღწევებზე შეიძლება საუბარი მხოლოდ წამების აღმოფხვრით, თუ ადამიანები დაიხოცებიან შიმშილითა და ავადმყოფობით, რომელთა თავიდან აცილებაც კეთილი ნებისა და სათანადო კონტროლის შემთხვევაში სავსებით შესაძლებელია? ამრიგად, ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების ხელყოფას კორუფციის მძიმე ფონიც უწყობს ხელს.

აუცილებელია ადამიანთა საერთაშორისო უფლებებისადმი, როგორც ერთიანი და განუყოფელი დარგისადმი, ინტეგრირებული მიდგომის შემუშავება. ჩვენ იმედი გვაქვს, რომ ეს წიგნი გარკვეულ წვლილს შეიტანს ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების არსის და მნიშვნელობის შემეცნებასა და აღქმაში. იგი აგრეთვე გამოდგება როგორც სახელმძღვანელო, თუმცა თეორიული და იდეოლოგიური ინტერესის მქონე ყველა საკითხის თუ პრობლემის ყოვლისმომცველი განხილვა შეუძლებელია. თუ ეს წიგნი არაპირდაპირ წვლილს მაინც შეიტანს ამ რთულ საკითხზე დებატების განვითარებაში, ჩვენ ჩავთვლით, რომ პოზიტიური შედეგები მიღწეული იქნება.

__________________

1. გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 421(ვ) 1950 წლის 4 დეკემბერი.

2. გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 543 (VI), 1952 წლის 5 თებერვალი, ინტერ ალია მ. ნოვაკი, გაეროს პაქტი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ: კომენტარი, 1993, გვ.XX; ამ წინააღმდეგობრივი გადაწყვეტილების არგუმენტები გამოკვლეული აქვს ა. ეიდეს „ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების” მოცემულ ტომში, თავი 2, გვ. 9-11

3. ადამიანის უფლებათა მსოფლიო კონფერენცია: ვენის დეკლარაცია და სამოქმედო პროგრამა; UN doc. A/CONF.157/23, ნაწილი I, პარაგრაფი 5.

4. მასზე მრავალი მითითებაა გაკეთებული ამ წიგნში გამოქვეყნებული სტატიების ავტორთა მიერ. იხ. მაგ. კ. დიჟევიცკი „Right to Work and Right in Work“, თავი 13; და მ. ნოვაკის „Right to Education“; თავი 14.

5. იხ. ა. როსასი, „Democracy and Human Rights”, ა.როსასი და ჯ. ჰელგესენი Human Rights and Changing East-West Perspective, 1990, გ.17-57; ა. როსასი „Article 21“ გ. ალფრედსონი და ა. ეიდი, Universal Declaration of Human Rights:Common Standard of Achieვement, 1999, გვ. 431-451.

6. იხ. ა. ეიდე „Economic, Social and Cultiral Rights as Human Rights“, ამ წიგნის მე-2 თავი.

7. იხ. დამატებით მ. შეინინი „Economic and Social Rights as Legal Rights“, ამ გამოცემის მე-3 თავი.

8. იხ. მაგ, კ. სანსტეინი, „Against Positive Rights: Why Social and Economic Rights Don'tBelong in the New Constitutions of Post-Communist Europe“, East European Constitutional Reვiew, ტ. 2,№1 (1993), გვ. 35-38.

9. იხ. პ. ალსტონი, „iunaited steit ratifikeiSen oვ koვenant on ekonomik, souSal end kultural raits: niid for entaierli niu strateji“, საერთაშორისო სამართლის ამერიკული ჟურნალი, ტ. 84 (1990), გვ. 365-393, 366, 388-391, სადაც ავტორი ძირითადად მიმოიხილავს აშშ-ს არასამთავრობო ორგანიზაციების მიღწევებს ამ სფეროში.

ასბორნ ეიდე

1. ადამიანის უფლებათა სისტემა და ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა ადგილი

სახელმწიფოთა და, შესაბამისად, საერთაშორისო საზოგადოების მიერ ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის საფუძველზე აღებული ვალდებულებები კეთილსინდისიერად უნდა შესრულდეს.¹ ეს სტანდარტი ეხება ადამიანის უფლებათა დაცვის თანამედროვე სისტემის ყველა ნაწილს. თუმცა, ამ სტანდარტის განხორციელებას მრავალი წინააღმდეგობა ხვდება, მათ შორის ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა გარკვეული უგულვებელყოფაც. ამ უფლებათა შინაარსის განმარტების და შესაბამისი ვალდებულებების ჩამოყალიბების ნელი ტემპი მეორე პრობლემას წარმოადგენს. ბოლო წლებში მიღწეულ იქნა უფრო ფართო და დეტალური აღწერა. ნაწილობრივ ეს განხორციელდა გაეროს ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებათა კომიტეტის მიერ მსგავსი საერთაშორისო დოკუმენტების განმარტებითი „ზოგადი კომენტარების“ მეშვეობით (იხ. დანართი 2).

საყოველთაოდ აღიარებული ადამიანის უფლებები მოყვანილია ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ბილში და გაეროს გენერალური ასამბლეის მიერ მის შემდეგ მიღებულ დოკუმენტებში.² საერთაშორისო ბილი მოიცავს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციას (UDHR) და ამ დეკლარაციის საფუძველზე მიRებულ ორ პაქტს; ეს გახლავთ სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტი (CCPR) და ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტი (CESCR). ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ბილი აქტიურად განვითარდა მთელი რიგი კონვენციებისა და დეკლარაციების მიღების საშუალებით როგორც საერთაშორისო (გაეროსა და სპეციალიზირებული ორგანოების მეშვეობით), ასევე რეგიონულ დონეზე. ამ დოკუმენტებში ჩამოყალიბებული უფლებები ფართო, მაგრამ უერთიერთდაკავშირებულ ნორმატიულ სისტემას ქმნიან.

ადამიანის უფლებათა დაცვის საყოველთაო დეკლარაცია, რომელიც 1948 წელს მიიღეს, ერთ კონსოლიდირებულ ტექსტში ადამიანის უფლებათა თითქმის მთელ სპექტრს მოიცავს.³ ადამიანის უფლებათა ორ კატეგორიად შემდგომი დაყოფა 1951 წელს ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ბილის შემუშავებისას გაეროს გენერალური ასამბლეის მიერ მიღებული წინააღმდეგობრივი და სადაო გადაწყვეტილების შედეგი გახლდათ. გენერალურმა ასამბლეამ გადაწყვიტა ადამიანის უფლებათა ორი პაქტი მიეღო - ერთი სამოქალაქო და პოლიტიკური, ხოლო მეორე - ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ.

ამ გადაწყვეტილებას სხვადასხვა მოსაზრება ედო საფუძვლად, თუმცა ყველა მათგანი არ იყო სათანადოდ დასაბუთებული. კამათის საგანი მაშინაც და შემდგომშიც გახლდათ ის, რომ უფლებათა ორი დარგი სხვადასხვა ბუნების მატარებლი იყო და მათი განხორციელება სხვადასხვა დოკუმენტების მიღ ებას ითხოვდა. სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებები მოიაზრებოდა „აბსოლუტურ“ და „უშუალო“ უფლებათა კატეგორიაში, ხოლო ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებს პროგრამულ, ეტაპობრივად განსახორციელებელ უფლებებს მიაკუთვნებდნენ და ამდენად უფლებათა საგნად არ თვლიდნენ.⁴ არსებობდა მოსაზრება, რომ სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებები „სასამართლოში აღსრულებადი“ იყო, ანუ შესაძლებელია მათი მარტივად გამოყენება სასამართლოში და სხვა სასამართლო ფუნქციების მატარებელ ორგანოებში, მაშინ როდესაც ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები უფრო პოლიტიკური ხასიათის იყო. სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებები „უფასო“ უფლებებად ითვლებოდა, რამეთუ მათ განხორციელებას დიდი დანახარჯები არ ესაჭიროება.⁵ მათი ძირითადი არსი მდგომარეობდა სახელმწიფოს ვალდებულებაში - არ ჩარეულიყო პიროვნების ღირსებასა და თავისუფლებაში. მისგან განსხვავებით, ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების განხორციელება ძვირადღირებულ პროცესად მოიაზრებოდა, რადგან იგი ესმოდათ როგორც სახელმწიფოს ვალდებულება პიროვნების კეთილდღეობის უზრუნველსაყოფად. ამრიგად, არგუმენტები ძირითადად შემოიფარგლა უფლებათა ორი კატეგორიიდან გამომდინარე სახელმწიფოს ვალდებულებებს შორის არსებული განსხვავებებით. ამავე მიზეზით, მოსალოდნელი იყო, რომ ქვეყნები, რომლებიც არ იყვნენ მოწადინებულნი შეესრულებინათ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებებიდან გამომდინარე ვალდებულებები, მოახდენდნენ იმ დოკუმენტის რატიფიცირებას, რომელიც მხოლოდ სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს შეიცავდა.

წარსულს თუ გადავხედავთ, მრავალი მოსაზრება გადაჭარბებული ან მცდარი აღმოჩნდა. ქვემოთ ნახავთ, რომ სახელმწიფოს ვალდებულებებში უფლებათა ორივე კატეგორიის მიმართ მნიშვნელოვანი მსგავსებაა. შემდეგ თავში მარტინ შეინინი ასევე ასაბუთებს, რომ ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა თეორიები, რომლებიც მათ სასამართლოში არააღსრულებადი და არა-თვითაღსრულებადი ბუნების მქონედ მიიჩნევენ, რეალურ საფუძველს მოკლებულია. რაც შეეხება დოკუმენტების რატიფიცირების ნებისყოფას, გამოცდილება გვიჩვენებს რომ ეს მოსაზრება მცდარი აღმოჩნდა. თითქმის ყველა სახელმწიფომ, რომელმაც მოახდინა სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის რატიფიცირება, ასევე მოახდინა ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების პაქტის რატიფიცირებაც (143 სახელმწიფო). იმ 147 ქვეყნიდან, რომელმაც სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტის რატიფიცირება განახორციელა, მხოლოდ ხუთმა არ მოახდინა ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის რატიფიცირება.⁶

სავსებით გასაგებია, რომ ადამიანის უფლებათა საყოველთაო ხასიათის აღიარებას სხვადასხვა კულტურისა და იდეოლოგიის მხრიდან გარკვეული წინააღმდეგობა შეხვდა. დასავლეთის ზოგიერთ საზოგადოებაში კულტურული ტრადიციები კვლავ ემყარება ეკონომიკის სრული ლიბერალიზმისადმი რწმენას და სახელმწიფოს მკაცრად შეზღუდულ როლს კეთილდღეობის საკითხებში. ეს იწვევს ეკონომიკური და სოციალური უფლებებისადმი გარკვეული სახის კულტურულ და იდეოლოგიურ წინააღმდეგობას,⁷ თუმცა იგი საკმარისი არ აღმოჩნდა ხელი შეეშალა დასავლეთის სახელმწიფოთა უმრავლესობისათვის მოეხდინა ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების პაქტის რატიფიცირება.

ადამიანის უფლებათა დაცვის სისტემის ნაწილებისადმი წინააღმდეგობა, მათ შორის ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების გარკვეული აპექტების მიმართაც, მსოფლიოს სხვა კულტურებშიც შეინიშნება. მრავალ ისლამურ სახელმწიფოში პატერნალიზმი კვლავ ძლიერია, რაც იწვევს კულტურულ წინააღმდეგობას მამაკაცთა და ქალთა მიერ ეკონომიკური და სოციალური უფლებებით თანასწორად სარგებლობის მხრივ, რაც განსაკუთრებით გამოიხატება განათლების, შრომის ანაზღაურების, მემკვიდრეობის კანონმდებლობის და საკუთრების უფლების თანაბარ ხელმისაწვდომობაში.⁸

დასავლეთის თუ სხვა საზოგადოებებში ადამიანის საყოველთაო უფლებების სისტემის შემადგენელი ნაწილების მიმართ კულტურათა წინააღმდეგობის ფონზე მოხდა უფლებათა ამ ორი დაჯგუფების განვითარება და უფრო მჭიდრო ინტეგრაცია. ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ბილის შემდგომი განვითარების პროცესში უფრო მოგვიანებით მიღებულ ადამიანის უფლებათა დოკუმენტებში უფლებათა განსხვავებული დაჯგუფებები ერთმანეთის გვერდითაა მოყვანილი. ასეთი ინტეგრაციის საუკეთესო მაგალითია ბავშვის უფლებათა კონვენცია (CRC), სადაც სიტყვის და ინფორმაციის თავისუფლება (მუხლი 13), აზრის, სინდისის და რელიგიის თავისუფლება (მუხლი 14) და სხვა სამოქალაქო უფლებები ჩამოყალიბებულია ჯანმრთელობის (მუხლი 24), სოციალური დაცვის (მუხლი 25), ცხოვრების შესაფერი სტანდარტების (მუხლი 27), განათლების (მუხლი 28) და ეკონომიკური ექსპლუატაციისაგან დაცვის (მუხლი 32) უფლებებთან ერთად. ბავშვთა უფლებების კონვენცია დღეისათვის უკვე 190 სახელმწიფოს მიერაა რატიფიცირებული, რაც მსოფლიო თანამეგობრობის უმრავლესობას შეადგენს.

ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებებით, ისევე როგორც სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებებით თანაბარი სარგებლობის უფლება მოცემულია როგორც საერთაშორისო კონვენციაში რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ (CERD), ისე კონვენციაში ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ (CEDAW).

ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის (1948) პრეამბულა მიუთითებს - „ადამიანთა მაღალი მისწრაფება“ არის „შეიქმნას ისეთი სამყარო, სადაც ადამიანებს ექნებათ სიტყვისა და რწმენის თავისუფლება და რომელშიც ისინი იცხოვრებენ შიშისა და გაჭირვების გარეშე“⁹. აქ აშკარად ჩანს ადამიანის უფლებათა სხვადასხვა კატეგორიის ინტეგრირების მცდელობა. ორმოცდახუთი წლის შემდეგ, 1993 წელს, 171 სახელმწიფოს წარმომადგენელი შეიკრიბა ქ. ვენაში ადამიანის უფლებათა მსოფლიო კონფერენციაზე¹⁰. მათ კვლავ დაადასტურეს, რომ ადამიანის უფლებები არის საყოველთაო, განუყოფელი, ურთიერთდამოკიდებული და ურთიერთდაკავშირებული.

2. ადამიანის უფლებათა ევოლუცია და ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებებისადმი ინტერესის ზრდა

ადამიანის უფლებათა ევოლუციის მთელი პერიოდის განმავლობაში კაცობრიობის არსებობის სამი ასპექტის დაცვას ცდილობდნენ. ესენი გახლავთ: ადამიანის ხელშეუხებლობა, თავისუფლება და თანასწორობა. ამ სამ ასპექტთან ერთად აქსიომატური გახლავთ ყოველი ადამიანის ღირსების პატივისცემა. ამ საკითხებისადმი მიდგომა დროთა განმავლობაში დაიხვეწა. მან გაიარა გზა თავდაპირველი იდეალისტური და ბუნდოვანი პრინციპებიდან დღეისათვის არსებულ ყოვლისმომცველ, საერთაშორისო ნორმატიულ სისტემამდე. ეს სისტემა შეიცავს სპეციფიურ უფლებათა ფართო სპექტრს და, გარკვეულწილად, სახელმწიფოთა შესაბამის ვალდებულებებს. თუმცა, ეს ბოლო ასპექტი კვლავ არ არის სათანადოდ განვითარებული.

ადამიანის უფლებათა თანამედროვე სისტემა არის საუკუნეების განმავლობაში გავრცელებისა და განხორციელების პროდუქტი.¹¹ უფლებების შესახებ იდეის აკვნად აღიარებულია მე-17 საუკუნის ბრიტანელ, ფრანგ და ამერიკელ მოაზროვნეთა შეხედულებები. საგანგებო ზრუნვის ისეთი საკითხები, როგორიცაა თვითნებური დაპატიმრებისაგან (რომელმაც საფუძველი დაუდო ცნებას habeas corpus) და წამებისაგან თავისუფლება, და რომელიც წარმოიშვა მონარქებსა თუ პრინცებს და მათ ქვეშევრდომებს შორის კონფრონტაციის შედეგად, გახდა იმ იდეალების შემადგენელი ნაწილი, რომელთა შესახებაც სულ უფრო ხშირად საუბრობდნენ როგორც ადამიანის ღირსების, თანასწორობის და თავისუფლების ზოგად ფილოსოფიაზე პოლიტიკური ძალაუფლების კონტექსტში. თავდაპირველი ცალკეული პრინციპები ავტორიტარული მონარქების ძალაუფლების შეზღუდვის საჭიროებაზე მიუთითებდნენ. დროთა განმავლობაში განვითარდა შეხედულება, რომ ადამიანები არ უნდა ყოფილიყვნენ ვინმეზე დამოკიდებულნი, გარდა საკუთარი თავისა: ადამიანთა სუვერენიტეტი გახდა ადამიანთა უფლებების ჩამოყალიბების ჩარჩო. მას შემდეგ განვითარდა იდეა სახელმწიფოს დამცავი ფუნქციის და მისი, როგორც ადამიანთა კეთილდღეობის ხელშემწყობის, როლის შესახებ. ჯონ ლოკი იყო ერთ-ერთი პირველი ფილოსოფოსი და პოლიტიკური პუბლიცისტი, რომელიც უფლებებს სრულყოფილი პოლიტიკური სისტემის კონცეფციის განუყოფელ ნაწილად მოიაზრებდა.¹² მას მოჰყვა მრავალ ავტორთა პუბლიკაციები, რომელთა შორის მე-18 საუკუნეში განსაკუთრებული როლი ითამაშა ჟან-ჟაკ რუსოს მოძღვრებამ.

ადამიანის უფლებათა განვითარების ეპოქალური მიღწევა მე-17 საუკუნის ბოლოს და მე-18 საუკუნის დასაწყისში გახლდათ ბრიტანული უფლებათა ბილი (1690-91), ამერიკის დამოუკიდებლობის დეკლარაცია (1776) და საფრანგეთის დეკლარაცია ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა შესახებ (1779). ადამიანის უფლებების განვითარება გაგრძელდა მე-19 და მე-20 საუკუნეთა განმავლობაში ამ პროცესს თან სდევდა გარკვეული რეგრესი და წინააღდეგობები.

1950 წელს ტ. ჰ. მარშალმა განსაკუთრებული ყურადღება მიაქცია დასავლეთის ისტორიული განვითარების იმ ატრიბუტებს, რომლებიც ეფექტური „მოქალაქეობის“ თვალსაზრისით სასიცოცხლო მნიშვნელობის როლს ასრულებდნენ.¹³ მან გამოყო ამ ტიპის უფლებათა განვითარების სამი ფაზა და იგი მოქალაქეობის ევოლუციურ კონცეფციას დაუკავშირა. სამოქალაქო უფლებები მეთვრამეტე საუკუნის უმნიშვნელოვანესი მონაპოვარია. მან საფუძველი დაუდო საზოგადოების ყველა წევრის თანასწორობის ცნებას; პოლიტიკური უფლებები მეცხრამეტე საუკუნის ძირითადი მიღწევაა, რომელიც საშუალებას იძლევა უფრო ფართო მონაწილეობისათვის სუვერენული ძალაუფლების განხორციელებაში; სოციალური უფლებების არენაზე გამოჩენა მეოცე საუკუნის დამსახურებაა, რაც საზოგადოების ყველა წევრს აძლევს საშუალებას, ჰქონდეს ცხოვრების დამაკმაყოფილებელი პირობები.

ადამიანის უფლებების განვითარების საფეხურების მისეული აღწერა საკმაოდ დამაფიქრებელია, თუმცა შესაძლოა ერთ საკითხში იგი პატარა შეცდომას უშვებდეს. ეკონომიკური და სოციალური უფლებების საკითხი ევროპაში (გაერთიანებული სამეფო, სკანდინავიის ქვეყნები) პოლიტიკური უფლებების განვრცობასთან ერთად, ან უფრო ადრეც (ბისმარკის გერმანიის დროს) კი დადგა დღის წესრიგში.¹⁴

1930-იანი წლებისათვის სულ უფრო გაიზარდა სოციალური სამართლიანობის დაცვის სფეროში სახელმწიფოს უფრო ძლიერი როლისადმი მხარდაჭერა. სახელმწიფოს ფუნქციამ კეთილდღეობის ამაღლების საკითხში მხარდაჭერა ჰპოვა როგორც ამერიკის შეერთებული შტატების ადმინისტრაციაში, რომელსაც ფრანკლინ დელანო რუზველტი ედგა სათავეში, ასევე დასავლეთ ევროპის მრავალ სახელმწიფოში. გაერთიანებულ სამეფოში ჰაროლდ მაკმილანი უკვე 1933 წელს აღიარებდა სოციალური გარდაქმნებისა და სიღარიბის აღმოფხვრის აუცილებლობას. ამ საკითხთან დაკავშირებით 1938 წელს მან გამოქვეყნა ნაშრომი „საშუალედო გზა“.¹⁵ ლორდი ბევერიჯი, რომელიც მეორე მსოფლიო ომის დროს ბრიტანეთის სოციალურ საკითხთა მინისტრი იყო, ცნობილია როგორც პირველი პოლიტიკოსი, რომელმაც მოახდინა სოციალური დაცვის კონცეპტუალიზება თავის ნაშრომში „სოციალური დაზღვევა და მასთან დაკავშირებული სამსახურები“ (1942) და მას საზოგადოებაში თანასწორობის დაცვის უზრუნველყოფის მექანიზმის მნიშვნელობა მიანიჭა.¹⁶ 1941 წელს პრეზიდენტ რუზველტისა და პრემიერ მინისტრ ჩერჩილის მიერ მიღებული ატლანტური ქარტია უკვე საკმაოდ ნათლად აყალიბებდა იგივე საკითხებს.¹⁷

საინტერესოა, რომ ეკონომიკურმა და სოციალურმა უფლებებმა პოლიტიკურ უფლებებზე უფრო ადრე ჰპოვეს აღიარება სწორედ საერთაშორისო არენაზე. მეცხრამეტე საუკუნის გვიან პერიოდში სულ უფრო მზარდი აღიარება ჰპოვა იდეამ, რომ სახელმწიფოს დონეზე სამუშაო პირობების გაუმჯობესება საერთაშორისო თანამშრომლობასა და კოორდინირებას მოითხოვდა. 1890 წელს, ამ სფეროში საერთაშორისო ხელშეკრულების მიღების მიზნით გერმანიამ მოიწვია პირველი კონფერენცია, რომელზედაც მიღებულ იქნა რეკომენდაციები, რომელთაც დიდი გამოხმაურება არ მოჰყოლია. 1900 წელს მეცნიერთა და სახელმწიფო მოღვაწეთა ჯგუფმა დააფუძნა მუშაკთა დაცვის საერთაშორისო ასოციაცია, რომლის სათაო ოფისი ბაზელში მდებარეობდა. ამ ასოციაციის მიერ ჩატარებული მოსამზადებელი სამუშაოების ბაზაზე შვეიცარიის მთავრობამ ბერნში მოიწვია 1905 და 1906 წლების კონფერენციები, რომელთად შედეგად მიღებულ იქნა პირველი კონვენცია ამ სფეროში.¹⁸ ევროპაში განვითარებულმა შემდგომმა პოლიტიკურმა არეულობამ, რომელიც პირველი მსოფლიო ომით დასრულდა, ეს ძალისხმევა დროებით შეაჩერა, მაგრამ იგი უფორ ძლიერი შემართებით განახლდა 1919 წელს საერთაშორისო შრომის ორგანიზაციის (ILO) ჩამოყალიბებით, რაც პირველი მსოფლიო ომის შემდეგომი პერიოდისათვის სამშვიდობო შეთანხმებების ნაწილი გახლდათ.¹⁹

როდესაც 1948 წელს მიღებულ იქნა ადამიანს უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია, ეკონომიკური და სოციალური უფლებების ჩართვა დავის საგანს არ წარმოადგენდა. ამ დეკლარაციის დიდი დამსახურება ის გახლავთ, რომ მან განავრცო ადამიანის უფლებათა პლატფორმა, რითაც მოიცვა მთელი სფერო - სამოქალაქო, პოლიტიკური, ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები, ერთმანეთთან დააკავშირა ისინი და საფუძველი დაუდო უფლებათა ურთიერთგაძლიერების ტენდენციას.

ადამიანის უფლებებისადმი ფართო მიდგომის ერთ-ერთი ძირითადი წყარო გახდა ფრანკლინ დელანო რუზველტის განცხადება „ოთხი თავისუფლების შესახებ“, რომელიც მან 1941 წლის იანვარში საპრეზიდენტო მოხსენებაში გააკეთა. ამ მიდგომამ ფართო მხარდაჭერა ჰპოვა ამერიკის შეერთებულ შტატებში და სხვა ქვეყნებშიც, რომლებიც ტრადიციულად „დასავლეთს“ მიეკუთვნებიან.²⁰ ერთერთი თავისუფლება, რომელზედაც პრეზიდენტი რუზველტი ომისშემდგომი მსოფლიო მოწყობის დაფუძნებას გულისხმობდა, გაჭირვებისაგან თავისუფლების უფლება გახლდათ.²¹

საწყის ეტაპზე გაეროს დაგეგმარების ძირითადი ნაწილი ამერიკის შეერთებული შტატების ადმინისტრაციის მიერ განხორციელდა, რომელზედაც დიდი გავლენა მოახდინეს იმ მიზნებმა, რომლებიც „ოთხი თავისუფლების განცხადებაში“ იყო ჩამოყალიბებული.²² 1944 წელს „ოთხი თავისუფლების განცხადებაში“ რუზველტი მხარს უჭერდა „ეკონომიკურ უფლებათა ბილის“ მიღებას, შემდეგი მოსაზრებებით:

„ჩვენ ნათლად გავიაზრეთ ის ფაქტი, რომ პიროვნების ჭეშმარიტი თავისუფლება ვერ განხორციელდება ეკონომიური უსაფრთხოებისა და დამოუკიდებლობის გარეშე. „გაჭირვებული ადამიანი ვერ იქნება თავისუფალი პიროვნება“. მშიერი და უმუშევარი ადამიანი ის მასალაა, რომლისგანაც დიქტატურა ყალიბდება.²³

რუზველტის მიერ შემოთავაზებული ეკონომიკური და სოციალური უფლებების დიდი ნაწილი მომდევნო პერიოდში ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციასა და ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტში იქნა ჩართული. „ოთხი თავისუფლების“ გავლენის საფუძველზე შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ რუზველტის მიმართვაში ჩამოყალიბებული ხედვა ფართოდ იქნა გაზიარებული მრავალი ქვეყნის მიერ, რომლებიც ექსტრემისტული ნაციონალიზმისა და ტოტალიტარიზმის დამანგრეველი ძალების შედეგებს ებრძოდნენ. ისინი ასევე ებრძოდნენ უხეში ეკონომიკური ჩაურევლობის შედეგს, რომელმაც დიდი დეპრესიის დროს იჩინა თავი და თავის მხრივ წარმოშვა და გააღვივა ავტორიტარული ნაციონალიზმი.

1944 წელს ამერიკის სამართლის ინსტიტუტში შეიქმნა სამუშაო ჯგუფი, რომელმაც მოამზადა პირველი პროექტი დოკუმენტისა, რომელიც შემდგომში ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციას დაედო საფუძვლად. სამუშაო ჯგუფში ჩართულნი იყვნენ მსოფლიოს სვადასხვა რეგიონებისა და კულტურების წარმომადგენლები, თუმცა ჯგუფის წევრთა უმრავლესობა აშშ-ს და კანადის ექსპერტები იყვნენ. პროექტში მოყვანილი იყო სოციალური და ეკონომიკური უფლებების დიდი უმრავლესობა, რომლებმაც შემდგომში საყოველთაო დეკლარაციაში ჰპოვეს ასახვა.²⁴

როდესაც გაეროს სამდივნოს ადამიანის უფლებათა განყოფილებამ, კანადელი პროფესორის, ჯონ ჰუმფრეის ხელმძღვანელობით საყოველთაო დეკლარაციის პირველი პროექტი მოამზადა, მასში ერთ-ერთ მთავარ პროექტად ამერიკის სამართლის ინსტიტუტის მიერ მომზადებული ტექსტი იქნა გამოყენებული.²⁵ ეკონომიკური და პოლიტიკური უფლებების დაცვის აუცილებლობა, განსაკუთრებით დასავლეთის ქვეყნებისთვის, ნათელი გახადა იმ პოლიტიკურმა გადატრიალებებმა და ტოტალიტარული რეჟიმების წარმოქმნამ, რომელსაც ორი მსოფლიო ომის შორის პერიოდში ჰქონდა ადგილი. ამ მოვლენათა ძირითადი გამომწვევი მიზეზი გახლდათ ფართოდ გავრცელებული უმუშევრობა და სიღარიბე, რამაც განაპირობა უდავო ინტერესი ეკონომიკური და სოციალური უფლებების დაცვაში, რომელიც იყო არა მხოლოდ თვითმიზანი, არამედ ასევე პიროვნების თავისუფლებისა და დემოკრატიის დაცვის გარანტია. ეს შეხედულება ემყარებოდა იმის შეგნებას, რომ ეკონომიკური დეპრესიის პერიოდშიც აუცილებელი იყო ყველა ადამიანის ძირითადი ეკონომიკური და სოციალური უფლებების უზრუნველყოფა.²⁶ მზარდი უმუშევრობის, სიღარიბისა და არათანაბარი შემოსავლების ფონზე ეს პრობლემა დღესაც აქტუალურია არამხოლოდ მესამე სამყაროს ქვეყნებში, არამედ ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის და დასავლეთის რეგიონებშიც. ამრიგად, საჭიროა ამ სფეროში არსებული საერთაშორისო მექანიზმების ეფექტურობის გაზრდა და ალბათ ახალი მექანიზმების შემუშავებაც.

1947-1948 წლებში, საყოველთაო დეკლარაციაზე მუშაობისას, გაეროს ადამიანის უფლებათა კომისიაში მივლენილი აშშ-ს დელეგაცია დეკლარაციაში ეკონომიკური და სოციალური უფლებების ჩართვას უჭერდა მხარს. აშშ-ს დელეგაცია თითქმის სიტყვასიტყვით იმეორებდა 1944 წელს ფრანკლინ რუზველტის მიერ გაკეთებულ მიმართვას - გაჭირვებული ადამიანი ვერ იქნება თავისუფალი.²⁷ ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაში ეკონომიკური და სოციალური უფლებების ჩართვას მხარი დაუჭირეს როგორც დასავლეთის, ასევე აღმოსავლეთ ევროპის სახელმწიფოებმა.

საყოველთაო დეკლარაცია მასში მოცემული უფლებების მთელ მსოფლიოში ყველა ადამიანის მიერ სარგებლობას ითვალისწინებდა. ეს მოითხოვდა როგორც ძალისხმევის მობილიზებას, ისე გლობალურ ინსტიტუციონალიზაციას. მობილიზებაში აქ იგულისხმება დეკლარაციაში მოცემული უფლებების, როგორც განხორციელებადი იდეალების აღიარება ყველა ეროვნული საზოგადოებების მიერ, რომელთა იმპლემენტაცია შესაძლებელია ეროვნულ კანონმდებლობაში სათანადო სოციალური და პოლიტიკური რეფორმების მეშვეობით. გლობალური ინსტიტუციონალიზაცია ნიშნავს ისეთი საერთაშორისო დოკუმენტების შემუშავებას, რომლის მეშვეობითაც ერთის მხრივ მთელი მსოფლიოს მასშტაბით განხორციელდება ადამიანის უფლებათა დაცვის მონიტორინგი, ხოლო მეორე მხრივ შესაძლებელი იქნება თანამშრომლობის დაფუძნება ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული საკითხების სფეროში, რომელიც მათი სრული და საყოველთაო უზრუნველყოფისათვისაა საჭირო.

საწყის ეტაპზე ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაში მოცემული იყო განსახორციელებლი იდეალები. ამ იდეალების პოზიტიურ სამართლებრივ ნორმებად გარდაქმნა საერთაშორისო დონეზე 1966 წელს, ორი პაქტის მიღების შემდეგ დაიწყო. მას მოჰყვა მთელი რიგი უფრო სპეციალიზირებული კონვენციების შემუშავება და მიღება.

ამ კონვენციების საფუძველზე სახელმწიფოთა მიერ აღებული ვალდებულებები გულისხმობენ ქვეყნების მიერ უფლებათა პროგრესულად განხორციელებისათვის საჭირო ზომების მიღებას, მათ შორის სამართლებრივ ღონისძიებებს.²⁸ ასეთი კანონმდებლობის მიღება გულისხმობს ეროვნულ დონეზე ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების პოზიტიური სამართლებრივი ნორმების სახით იმპლემენტაციას. საკმარისი არ არის ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების პოზიტიურ სამართლად გარდაქმნა, იქნება ეს კონსტიტუცია თუ სხვა კანონები; აუცილებელია უფლებათა რეალური განხორციელება, რისთვისაც საჭიროა ფართო ადმინისტრაციული ზომები და სოციალური ღონისძიებები. ამგვარი გარდაქმნის წარმატება დამოკიდებულია ადამიანის უფლებათა კულტურის ევოლუციაზე, სადაც პიროვნებები აღიარებენ როგორც თავიანთ უფლებებს, ასევე მოვალეობებს საზოგადოების წინაშე. უფლებებით სარგებლობის უზრუნველყოფა მხოლოდ ასეთ შემთხვევაშია შესაძლებელი.

3. რა უფლებები და ვისი უფლებები?

საერთაშორისო სამართალში ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების წყაროები მრავალ დეკლარაციასა თუ კონვენციაში მოიპოვება. ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია არის ამ უფლებების საწყისი საფუძველი, ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტი წარმოადგენს ამ უფლებათა უფრო ფართო ერთობლიობას, ისინი ასევე მოიპოვება მთელ რიგ დოკუმენტებში, რომლებიც მიღებულია გაეროს გენერალური ასამბლეის, ნაწილობრივ სპეციალიზირებული ორგანოებისა თუ რეგიონული ორგანიზაციების მიერ. ჩვენ შემდგომში მოკლედ მიმოვიხილავთ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კატეგორიებსა და ამ უფლებებით მოსარგებლე პირთა ჯგუფებს. ასევე შევეხებით გაეროს მიერ მიღებულ ძირითად დოკუმენტებს. თუმცა, ამ კრებულის მომდევნო თავებში მოცემულია თითოეული ამ უფლების დეტალური განხილვა.

ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები წერმოადგენს ადამიანის უფლებათა ვრცელი „პაკეტის“ სამ, ურთიერთდაკავშირებულ კომპონენტს. ეს განხვავებული კომპონენტები აგრეთვე დაკავშირებულია სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებთან. ცხოვრების სათანადო დონის უფლება სოციალურ უფლებათა ბირთვს წარმოადგენს (საყოველთაო დეკლარაციის 25-ე მუხლი, ეკონომოკიურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტის მე-11 მუხლი, ბავშვის უფლებათა კონვენციის 27-ე მუხლი). ამ უფლების განხორციელება მოითხოვს, რომ ყველა ადამიანს ჰქონდეს აუცილებელი საარსებო უფლებები - სათანადო საკვები, ტანსაცმელი, საცხოვრებელი და მოვლის საჭირო პირობები. ამ უფლებებთან დაკავშირებული არის ოჯახის უფლება, მიიღოს დახმარება (ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტის მე-10 მუხლი, ბავშვის უფლებათა კონვენციის 27-ე მუხლი). ამ სოციალური უფლებებით სარგებლობისათვის საჭიროა გარკვეული ეკონომიკური უფლებების უზრუნველყოფა. ეს არის საკუთრების უფლება (საყოველთაო დეკლარაციის მე-17 მუხლი), შრომის უფლება (საყოველთაო დეკლარაციის 23-ე მუხლი; ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტის მე-6 მუხლი) და სოციალური უზრუნველყოფის უფლება (საყოველთაო დეკლარაციის 22-ე და 25-ე მუხლები; ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების პაქტის მე-9 მუხლი, ბავშვთა უფლებების კონვენციის 26-ე მუხლი).

ეკონომიკურ უფლებებს ორმაგი დატვირთვა აქვთ, რაც განსაკუთრებით ნათლად გამოიხატება საკუთრების უფლებასთან მიმართებით. ერთის მხრივ ეს უფლება წარმოადგენს საფუძველს უფლებამოსილებისა, რომელმაც უნდა უზრუნველყოს ცხოვრების სათანადო დონე, ხოლო მეორეს მხრივ იგი გახლავთ დამოუკიდებლობის, და აქედან გამომდინარე - თავისუფლების საფუძველი. ჯონ ლოკისა და სხვათა მიერ გამოხატული, საკუთრების უფლებასთან დაკავშირებული ინტერესი თავდაპირველად მიმართული იყო ფეოდალური წყობილების წინააღმდეგ, სადაც მიწასა და სხვა რესურსებზე კონტროლი დაფუძნებული იყო იერარქიულ სისტემაზე, სადაც აშკარა უთანასწორობასა და სხვაზე დამოკიდებულებას ჰქონდა ადილი. აქედან გამომდინარე ნათელია, რომ თავისუფლებისა და თანასწორობის ძიების ადრეულ ეტაპზე საკუთრების უფლება უმნიშვნელოვანესი ელემენტი იყო. მსოფლიოში გავრცელებული ტრადიციული შეხედულებით, საკუთრების უფლებით სარგებლობა ყოველი ადამიანისათვის თანასწორ საფუძველზე ვერ განხორციელდება. საკუთრების უფლებას თან უნდა ახლდეს სულ ცოტა კიდევ ორი უფლება: შრომის უფლება, რომლის შედეგად მოაქვს შემოსავალი და უზრუნველყოფს ცხოვრების სათანადო პირობებს, ასევე სოციალური უზრუნველყოფის უფლება - რომელიც შეიძლება დაემატოს, და საჭიროების შემთხვევაში მთლიანად ჩაანაცვლოს ის უკმარისი შემოსავალი, რომელსაც ადამიანი საკუთრებით სარგებლობიდან ან შრომის შედეგად ღებულობს. უკმარის შემოსავალში იგულისხმება ის შემოსავალი, რომელიც არ იძლევა ცხოვრების სათანადო პირობების შექმნის საშუალებას.

შრომის უფლება დამოუკიდებლობის საფუძველსაც წარმოადგენს, იმ პირობით, რომ ყოველ ადამიანს აქვს სამუშაოს თავისუფალი არჩევის უფლება, რომლიდანაც იგი საკმარის შემოსავალს მიიღებს და რომ მუშაკის ინტერესები დაცული იქნება თავისუფალი პროფკავშირების მეშვეობით (ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტის მე-8 მუხლი და შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის რამოდენიმე კონვენცია).²⁹

სოციალური უზრუნველყოფის უფლება მნიშვნელოვან გარანტიას წარმოადგენს, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც პირს არა აქვს საჭირო ქონება, ან როდესაც მას არ შეუძლია შრომით უზრუნველყოს ცხოვრების სათანადო სტანდარტები უმუშევრობის, ასაკოვანების ან ინვალიდობის გამო (საყოველთაო დეკლარაციის 22-ე და 25-ე მუხლები). ³⁰

კულტურული უფლებების ცნება უფრო რთულია. ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის 27-ე და ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტის მე-15 მუხლების თანახმად, კულტურული უფლებები შეიცავს შემდეგ ელემენტებს: კულტურულ ცხოვრებაში მონაწილეობის უფლება; მეცნიერულ პროგრესის მიღწევებითა და პრაქტიკული გამოყენებით სარგებლობის უფლება; მეცნიერული, ლიტერატურული ან მხატვრული ნაშრომების ავტორთა უფლება დაცული იყოს მისი მორალური და მატერიალური ინტერესები და სამეცნიერო და შემოქმედებითი მუშაობისათვის სა- ჭირო თავისუფლება. ეს მჭიდრო კავშირშია სხვა უფლებებთან, მაგალითად განათლების უფლებასთან (საყოველთაო დეკლარაციის 26-ე მუხლი; ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტის მე-13 და მე-14 მუხლები; ბავშვთა უფლებების 28-ე და 29-ე მუხლები),³¹ ამასთანავე ეს უფლება ეკონომიკური და სოციალური უფლებების უმნიშვნელოვანეს ელემენტსაც წარმოადგენს. განათლების მნიშვნელობა სულ უფრო იზრდება, რაც უზრუნველყოფს საკუთრების ოპტიმალურ გამოყენებას და ცხოვრების ადექვატური სტანდარტებს, დამაკმაყოფილებელ სამუშაოს და შრომის სათანადო დონეს, აგრეთვე ქონებიდან, შრომიდან და სოციალური უზრუნველყოფიდან მიღებული შემოსავლით სარგებლობას. განათლება ამასთანავე უნდა წარმოადგენდეს საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, კულტურულ ევოლუციაში და, გაეროს წესდების შესაბამისად, ადამიანის უფლებათა დაცვისა და კანონზე დაფუძნებული მსოფლიო მოწყობის განვი- თარებაში მონაწილეობის საშუალებას.³² კულტურული უფლებების კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტი არის უმცირესობათა ჯგუფების კულტურული თვითმყოფადობის დაცვა (სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა პაქტის 27-ე მუხლი; ბავშვის უფლებათა კონვენციის 30-ე მუხლი),³³ რომელსაც კავშირი გააჩნია როგორც სამოქალაქო და პოლიტიკურ, ისე ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებებთან.³⁴

ფაქტობრივად, ყოველი ადამიანი სარგებლობს ადამიანის უფლებათა გარანტიებით.³⁵ თუმცა პრაქტიკაში ყურადღება უნდა მიექცეს საკითხთა ორ ჯგუფს. პირველი - ზოგიერთი ჯგუფი უფრო დაუცველია, ვიდრე სხვა, ან ტრადიციულად მუდამ იყო დისკრიმინაციის ობიექტი; მათი უფლებები შესაძლოა საგანგებო დაცვას საჭიროებდეს - ზოგჯერ თანასწორობის წამახალისებელი ზომების მიღებით ან სხვა განსაკუთრებული ღონისძიებების მეშვეობით. მეორე - ვინ არის პასუხისმგებელი უფლებათა გარკვეული ჯგუფის უზრუნველყოფაზე. ეს უკანასკნელი პრობლემა განსაკუთრებით მიგრანტ მუშებთან და სხვა უცხოელებეთან (ქვეყნის არამოქალაქეებთან) დაკავშირებით წამოიჭრება, როდესაც პასუხისმგებლობის განაწილებას მასპინძელ ქვეყანასა და პირის მშობლიურ ქვეყანას შორის შეიძლება სირთულეები მოჰყვეს. მოქალაქეობის არმქონე პირები, ან ისინი, ვინც სამშობლოსთან კავშირი დაკარგა, მათ შორის თავშესაფრის მაძიებელნი და ლტოლვილები შესაძლოა განსაკუთრებით მძიმე მდგომარეობაში აღმოჩდნენ.

პირველი ჯგუფის საკითხებს არგულირებს სპეციალური დოკუმენტები, რომლებიც საზოგადოებაში ყველა ჯგუფის თანასწორობის დამკვიდრებისკენაა მიმართული: საერთაშორისო კონვენცია ქალთა დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ (CEDAW) და სხვა დოკუმენტები, რომლებიც მიზნად ისახავს ქალთა თანასწორობის დამკვიდრებას, მათ შორის ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ სფეროებში - აუცილებლობის შემთხვევაში, თანასწორობის წამახალისებელი ზომების მიღებით;³⁶ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების, აგრეთვე სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების სფეროში თანასწორობის უზრუნველყოფის ღონისძიებებს მოითხოვს საერთაშორისო კონვენცია რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ (CERD), სადაც ერთ-ერთი მთავარი პირობაა ამ უფლებების უზრუნველყოფა ყველა ადამიანისათვის მიუხედავად რასისა თუ ეთნიკური წარმომავლობისა; ბავშვის უფლებათა კონვენცია, რომელიც ბავშვთა განსაკუთრებულ მოთხოვნებს პასუხობს, ასევე მოიცავს მათ ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებებს.³⁷ უმცირესობებთან და მკვიდრ ხალხებთან დაკავშირებით ორი საკითხი დგება დღის წესრიგში: ერთი გახლავთ თანასწორობა მათი ეკონომიკური და სოციალური უფლებების განხორციელებისას; მეორე არის მათი კულტურული თვითმყოფადობის შენარჩუნებისათვის საჭირო პირობების უზრუნველყოფა, რაც ზოგიერთ შემთხვევაში მოითხოვს, რომ ისინი თავად აკონტროლებდნენ საკუთარ მიწა-წყალს და სხვა რესურსებს და რომ მათი ცხოვრების სტანდარტები შეესაბამებოდნენ მათ ტრადიციებს. ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მკვიდრი ხალხებისათვის.³⁸ 1992 წელს გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ მიიღო დეკლარაცია ეროვნული და ეთნიკური, რელიგიური და ლინგვისტური უმცირესობებისადმი მიკუთვნებულ პირთა უფლებების შესახებ, მზადდება დეკლარაცია მკვიდრი ხალხების უფლებების შესახებ.

ადამიანებს ხშირ შემთხვევაში არა აქვთ საშუალება უზრუნველყოფილ იყვნენ ცხოვრების პირობების სათანადო სტანდარტებით. მათი უფლებების მაქსიმალური განხორცილებისათვის მიღებულ იქნა სპციალური დებულებები, რომლებიც ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებსაც მოიცავენ. ერთის მხრივ არსებობენ ადამიანები, რომლებიც მოთავსებულნი არიან გარკვეულ დაწესებულებებში და, შესაბამისად, არა აქვთ საშუალება თავად იზრუნონ საკუთარი მოთხოვნების დასაკმაყოფილებლად (დაკავებულები და პატიმრები,³⁹ ფსიქიურად დაავადებულები - რომლებიც შესაბამის სამკურნალო დაწესებულებებში არიან მოთავსებულნი).⁴⁰ მეორე მხრივ არიან ადამიანები, რომლებიც დაზარალდნენ ომის ან შეირაღებული კონფლიქტის შედეგად, რომლის დროს ადამიანის უფლებათა სამართალს ემატება ჰუმანიტარული სამართლის გარანტიები.⁴¹ მეორე ასპექტი კიდევ უფრო რთულია: უფლებების განხორცილებისათვის აუცილებელია არსებობდეს პასუხისმგებელი მხარე; ძირითადი პასუხისმგებლობა ეკისრება იმ სახელმწიფოს, რომელშიც ადამიანები ცხოვრობენ.⁴² შეუძლია კი ყოველ ადამიანს მოითხოვოს მისი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების დაცვა იმ სახელმწიფოსაგან, რომლის ტერიტორიაზეც ის იმყოფება?

ზოგადად ამ საკითხს ყურადღება მიექცა და გარკვეულწილად აისახა დეკლარაციაში იმ პირთა უფლებების შესახებ, რომლებიც ცხოვრობენ ქვეყნებში, რომლის მოქალაქეებს არ წარმოადგენენ.⁴³ რაც შეეხება ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებს, ძირითადი დებულებები ჩამოყალიბებულია მე-8 მუხლში, მაგრამ ამ საკითხს ეხებიან მე-9 და 5(1)(ზ) მუხლებიც. ამ უფლებებით სარგელობენ პირები, რომლებიც კანონიერად ცხოვრობენ იმ ტერიტორიაზე, რომლის მოქალაქეებიც არ არიან; ეს უფლებები აგრეთვე გულისხმობს უსაფრთხო და ჯანმრთელობის დაცვის მოთხოვნების შესაბამისი შრომის პირობების უზრუნველყოფას, სამართლიან ხელფასს და თანაბარ ანაზღაურებას (მუხლი 7(1)(ა)); პროფესიულ კავშირებში შესვლის უფლებას (მუხლი 8(1)(ა)); და გარკვეულ უფლებებს ჯანმრთელობის დაცვის, სამედიცინო მომსახურების, სოციალური უზრუნველყოფის, განათლების და დასვენების სფეროებში, იმ პირობით, რომ ეს პირები აკმაყოფილებენ მონაწილეობის მარეგულრებელი წესების მოთხოვნებს და რომ ეს არ იწვევს სახელმწიფო რესურსების გაუმართლებელ ხარჯვას (მუხლი 8(1)(გ)). მე-9 მუხლის თანახმად, დაუშვებელია უცხო ქვეყნის მოქალაქისათვის მის მიერ კანონიერი გზით შეძენილი ქონების თვითნებური ჩამორთმევა, ხოლო მე- 5(1)(ზ) მუხლის თანახმად მას აქვს უფლება სხვა ქვეყანაში გადაგზავნოს შემოსავალი, დანაზოგები ან სხვა პირადი ფულადი ფასეულობები სახელმწიფოში არსებული ფულადსაკრედიტო კანონმდებლობის შესაბამისად. დეკლარაციაში არ არის მოცემული ზოგიერთი ეკონომიკური და სოციალური უფლება, მაგალითად - შრომის უფლება და ცხოვრების სათანადო პირობების უფლება; ნახსენებია სხვა უფლებები, თუმცა მნიშვნელოვანი შეზღუდვებით, რაც ამცირებს მათ სამართლებრივ მდგრადობას.

ეკონომიკური და სოციალური უფლებების კონტექსტში აუცილებელია გაიმიჯნოს პირთა სხვადასხვა ჯგუფები, რომლებიც მოცემული ქვეყნის მოქალაქეებს არ წარმოადგენენ. ერთ კატეგორიას მიეკუთვნებიან პირები, რომლებიც კანონიერად ცხოვრობდნენ გარკვეულ ტერიტორიაზე, როგორც ამ ტერიტორიის მომცველი უფრო დიდი სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნის მოქალაქეები და პოლიტიკური ცვლილებების გამო ტერიტორიიდან გადაადგილების გარეშე გახდნენ უცხოელები (საზღვრების შეცვლა, ახალი სახელმწიფოს შექმნა, დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ ჩამოყალიბება). ამ კატეგორიის უკანასკნელ მაგალითს წარმოადგენენ ბალტიისა და საბჭოთა კავშირის ყოფილი ქვეყნების მოქალაქეები, ასევე ყოფილი იუგოსლავიის მემკვიდრე სახელმწიფოების მკვიდრნი. ამ პირებს დაუყონებლივ არ მინიჭებიათ ახალი სახელმწიფო ერთეულის მოქალაქეობა. ასეთი მცხოვრებლები უნდა სარგებლობდნენ ადამიანის ყველა უფლებით, გარდა ერთისა - სანამ ისინი მოქალაქეობას არ მიიღებენ, მათ არა აქვთ არჩევნებში აქტიური ან პასიური საარჩევნი უფლებით მონაწილეობის უფლება. მეორე ჯგუფს მიეკუთვნებიან სახელმწიფოებში დროებით მცხოვრები უცხოელები, რომლებიც ამ სახელმწიფოში შემოსვლისას სრულად აცნობიერებენ, რომ ეს მათი ქვეყანა არ არის, და რომ მათი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების უზრუნველყოფა დამოკიდებულია ქვეყანაში მათი ყოფნის მიზეზსა და ხანგრძლიობაზე მასპინძელი ქვეყნის მიერ განსაზღვრული პირობების შესაბამისად. მიგრანტი მუშაკებისა და მათი ოჯახის წევრთა მდგომარეობის მარეგულირებელი ნორმები უფრო დეტალურად მოყვანილია 1990 წელს მიღებულ საერთაშორისო კონვენციაში ყველა მიგრანტი მუშაკისა და მათი ოჯახის წევრთა უფლებების დაცვის შესახებ. ეს კონვენცია დღემდე ძალაში არ შესულა.⁴⁴

4. პასუხისმგებელი მხარეები და მათი მოვალეობები

უფლებების განხორციელება შესაბამისი ვალდებულებების არსებობას მოითხოვს. ადამიანის უფლებათა დაცვის მთავარ დოკუმენტებში ეს უკანასკნელნი დეტალურად არ არის განმარტებული და მათი განმარტება ხდება დამატებით, უფრო კონკრეტულ დოკუმენტებში, ასევე შესრულების მონიტორინგის განმახორცილებელი ორგანოების პრაქტიკით. დღეისათვის მიღებულ მთელ რიგ საერთაშორისო დოკუმენტებში მოიპოვება ვალდებულებათა ჩამონათვალი, რაც გვიჩვენებს გარკვეული ვალდებულებების შესრულებას და რომ ვალდებულებების განმარტებაში თავისი წვლილი შეაქვს სახელშეკრულებო ორგანოებსაც. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების უზრუნველყოფის მიზნით მრავალ სახელმწიფოს საფუძვლიანი და დეტალური კანონმდებლობა აქვს მიღებული.

საერთაშორისო სამართლის მიხედვით, ადამიანის უფლებათა სფეროში ვალდებულებების განხორციელებაზე მთავარი პასუხისმგებლობა სახელმწიფოს ეკისრება. ამ ვალდებულებათა ეროვნულ კანონმდებლობაში იმპლემენტაციის დროს, სახელმწიფოებმა გარკვეული ვალდებულებები უნდა დააკისროს მის იურისდიქციაში მყოფ პირებს. სხვა პირთა უფლებების დაცვისა და საერთო კეთილდღეობის ამაღლებაში წვლილის შეტანის ვალდებულებები სახელმწიფოს საშუალებას აძლევს, დახმარება გაუწიოს ყველა პირს ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებებით სარგებლობაში.

ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია ყველა სახელმწიფოს აკისრებს სოციალური და ეკონომიკური უფლებების განხორციელებისაკენ სწრაფვის ვალდებულებას, რომელიც, სულ ცოტა, მორალურ ხასიათს მაინც ატარებს. ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტის მე-2 მუხლის თანახმად ყველა სახელმწიფო კისრულობს ვალდებულებას, მისთვის ხელმისაწვდომი რესურსების მაქსიმალური გამოყენებით მიიღოს ზომები ამ პაქტით აღიარებული ეკონომიკური და სოციალური უფლებების „თანდათანობითი, სრული განხორციელებისათვის“. ხშირად ფრაზა - „თანდათანობითი, სრული განხორციელება“, არასწორადაა გაგებული. ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტი მე-2(1) მუხლის მოთხოვნებთან მიმართებით გაკეთებულ თავის ზოგად კომენტარში (№3, 1990) მიუთითებს, რომ, თუმცა თანდათანობითი და სრული განხორციელების კონცეფციის არსებობა ნიშნავს იმ ფაქტის აღიარებას, რომ ყველა ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლების რეალიზება ვერ მოხდება მოკლე ვადაში, ეს ფრაზა განხილულ უნდა იქნეს საერთო მიზნის ჭრილში, რომლის მიხედვითაც უნდა ჩამოყალიბდეს მონაწილე სახელმწიფოთა კონკრეტული ვალდებულებები, გადადგან ნაბიჯები ამ უფლებების განხორციელებისათვის შეძლებისდაგვარად უმოკლეს ვადაში.⁴⁵

ამასთან ერთად უნდა აღინიშნოს, რომ ბავშვის უფლებათა კონვენცია, რომელიც მოიცავს მრავალ ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებას და სახელმწიფოს შესაბამის ვალდებულებებს, არ შეიცავს შემზღუდველ დებულებას „თანდათანობითი, სრული განხორციელების“ სახით. ამ კონვენციის საფუძველზე აღებული ვალდებულებები დაუყოვნებლივ უნდა განხორციელდეს, სადაც ერთადერთი შემზღუდველი დებულებაა „მათი საშულებების ფარგლებში“. ეს ნიშნავს, რომ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების განხორციელება დამოკიდებულია მხოლოდ რესურსების ხელმისაწვდომობაზე, როდესაც ასეთი მოთხოვნა არსებობს; სხვა შემთხვევაში ვალდებულება ისევე დაუყოვნებლივ უნდა განხორციელდეს, როგორც სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებთან დაკავშირებული ვალდებულებები.

ფართოდ გავრცელებულია მცდარი შეხედულება, რომ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების უზრუნველყოფა უნდა მოხდეს სახელმწიფოს მიერ, რაც ასევე დიდ დანახარჯებს მოითხოვს და სახელმწიფო აპარატის გაზრდას იწვევს. ასეთი შეხედულების მიზეზია ამ უფლებათა ბუნების და შესაბამისი ვალდებულებების ვიწრო გაგება; ამრიგად, საჭიროა რამოდენიმე სიტყვით განვმარტოთ ამ უფლებათა დამახასიათებელი თვისებები.

სახელმწიფოს მიერ აღებული ვალდებულების რეალისტური განმარტების საფუძველი გახლავთ ის, რომ პირი არის ეკონომიკური და სოციალური განვითარების პროცესში აქტიურად მონაწილე სუბიექტი, როგორც ამას ითვალისწინებს განვითარების უფლების დეკლარაცია (მუხლი 2).⁴⁶ პირმა, როდესაც ამის საშუალება არსებობს, თავისი ძალისხმევითა და საკუთარი რესურსების გამოყენებით, უნდა შეძლოს თავისი მოთხოვნების დაკმაყოფილება ინდივიდუალურად ან სხვა პირებთან ერთად.⁴⁷ საკუთარი რესურსების გამოყენება კი გულისხმობს, რომ პირს აქვს ეს რესურსი - მაგალითად მიწა ან სხვა საწარმოო კაპიტალი, ან სამუშაო. აქ უნდა იგულისხმებოდეს სათემო მიწების ერთობლივი გამოყენების უფლება და მკვიდრი ხალხების მიერ მიწით სარგებლობის სხვა უფლებები. უფრო მეტიც, პირის ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების უზრუნველყოფა ჩვეულებრივ ხდება ოჯახური მეურნეობის კონტექსტში, რომელიც უმცირეს ეკონომიკურ ერთეულს წარმოადგენს. ამასთან გათვალისწინებულ უნდა იქნეს ქალთა და მამაკაცთა შრომის ასპექტები, კონტროლი წარმოებაზე, ასევე მთელი რიგი ასოციაციური ურთერთობებისა, რომელთაც ალტერნატიული კავშირების შექმნა შეუძლიათ.

სახელმწიფოს ვალდებულებები განხილულ უნდა იქნეს სწორედ ამ ჭრილში. ადამიანის უფლებათა სამართალი სახელმწიფოს სამი სახის - სამი დონის ვალდებულებებს აკისრებს: პატივისცემის ვალდებულება, დაცვის ვალდებულება და შესრულების ვალდებულება. თავის მხრივ შესრულების ვალდებულება ორი სახის ვალდებულებას შეიცავს - ხელშეწყობის ვალდებულება და უზრუნველყოფის ვალდებულება.⁴⁸ პირველ დონეზე სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან პატივი სცენ პირის მფლობელობაში არსებულ რესურსებს, მის უფლებას - იშრომოს საკუთარი არჩევანით და მის თავისუფლებას - ინდივიდუალურად ან სხვებთან ერთად განახორციელოს საჭირო ქმედებები და გამოიყენოს საჭირო რესურსები მისი მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად. ამ უკანასკნელიდან გამომდინარე შეიძლება გარკვეული მნიშვნელობა მიენიჭოს კოლექტიურ ან ჯგუფურ უფლებებს: დაცული უნდა იქნეს რესურსები, რომელიც ეკუთვნის პირთა ჯგუფს, მაგალითად მკვიდრ მოსახლეობას, რათა მათ დაიკმაყოფილონ საკუთარი მოთხოვნები. ამ რესურსების დაცვის ვალდებულებიდან გამომდინარე, სახელმწიფომ უნდა აღიაროს და დაარეგისტრიროს მკვირდი მოსახლეობის უფლება მიწაზე და მცირე მესაკუთრეთა მიწის მფლობელობა იმ შემთხვევაში, როდესაც მათი მესაკუთრეობა გაურკვეველია.

მეორე დონეზე სახელმწიფოს ვალდებულებები მოიცავს, მაგალითად, მოქმედების თავისუფლების დაცვას და რესურსების გამოყენებას სხვა, უფრო ძლიერი ან აგრესიული სუბიექტების წინააღმდეგ - უფრო ძლიერი ეკონომიკური ინტერესების წინააღმდეგ, თაღლითობასთან ბრძოლის მიზნებისათვის, ვაჭრობისა და სახლეშეკრულებო სფეროში არაეთიკური ქმედებების წინააღმდეგ, საშიში ან მავნე პროდუქციის მარკეტინგისა და დემპინგის წინააღმდეგ. სახელმწიფოს ეს დაცვითი ფუნქცია ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების სფეროში მისი ვალდებულებების ყველაზე მნიშვნელოვანი ასპექტია და სახელმწიფო აქაც ისეთივე დაცვით როლს ასრულებს, როგორც სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შემთხვევაში.

დაცვის ვალდებულების მნიშვნელოვანი ელემენტები მოქმედ სამართალშია ასახული. ამგვარი კანონმდებლობა სასამართლო წესით შეიძლება გადაისიჯოს და ამრიგად უასფუძვლოს ხდის არგუმენტს, რომლის მიხედვითაც ეკონომიკური და სოციალური უფლებები ბუნებრივად არ შეიძლება გახდეს სასამართლო წესით დაცვის ობიექტი. ასეთი კანონმდებლობა, უპირველეს ყოვლისა, კონტექსტიდან უნდა გამომდინარეობდეს, ანუ იგი უნდა ეყრდნობოდეს კონკრეტული ქვეყნის სპეციფიურ მოთხოვნებს.

მესამე დონეზე, სახელმწიფო ვალდებულია განახორციელოს ყველა ადამიანის ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები ხელშეწყობის მეშვეობით ან უშუალო უზრუნველყოფის გზით. ხელშეწყობის გზით უფლებათა განხორციელების მრავალი ფორმა არსებობს. ისინი მრავალ დოკუმენტშია მოცემული. მაგალითად, ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტის (მუხლი 11(2)) თანახმად, სახელმწიფომ უნდა განახორციელოს ღონისძიებები, მაგალითად საკვები პროდუქტების წარმოების გაუმჯობესება, შენახვა და განაწილება ტექნოლოგიური და მეცნიერული მიღწევების გამოყენებით და სოფლის მეურნეობის სისტემის განვითარება ან რეფორმირება. ვალდებულების შესრულება უშუალო უზრუნველყოფის მეშვეობით გულისხმობს ელემენტარული მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებისათვის პირობების უზრუნველყოფას, მაგალითად საკვების ან კვების რესურესების (საკვებით პირდაპირი დახმარება, სოციალური უზრუნველყოფა და სხვა), როდესაც სხვა საშუალებები არ არსებობს - მაგალითად: (1) უმუშევრობის შემთხვევაში (ეკონომიკური დაღმავლობის დროს); (2) სიღარიბეში მცხოვრებთათვის და ხანდაზმულთათვის; (3) გაუთვალისწინებელი კრიზისული სიტუაციებისას და ბუნებრივი კატაკლიზმების დროს (იხ. ქვემოთ); და (4) სოციალუად გაუცხოებული ჯგუფებისათვის (მაგ. ეკონომიკისა და წარმოების სტრუქტურული ტრანსფორმაციისას).⁴⁹

ახლა ალბათ უკვე ნათელია იმ განცხადებათა საფუძველი, რომელიც ამტკიცებს, რომ განსხვავება ერთის მხრივ სამოქალაქო და პოლიტიკურ, ხოლო მეორე მხრივ ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებს შორის მათი განხორციელების რესურსებიდან გამომდინარეობს - ამ უკანასკნელთა განხორციელებისათვის საჭიროა სახელმწიფო რესურსები, ხოლო სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების განხორციელება სახელმწიფოს მხრიდან რაიმე განსაკუთრებულ რესურსებს არ მოითხოვს. ეს ზედმეტად გამარტივებული მიდგომაა. ასეთი არგუმენტი მისაღებია მხოლოდ ეკონომიკური და სოციალური უფლებების უზრუნველყოფის მესამე დონისათვის (განხორციელების ვალდებულება), მაშინ როდესაც სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების დაცვა ხორციელდება პირველ დონეზე (შესრულების ვალდებულება). თუმცა ეს მიდგომა, ამასთანავე, სუბიექტურია. ზოგიერთი სამოქალაქო უფლება მოითხოვს ვალდებულებების განხორციელებას ყველა დონეზე - მათ შორის, აუცილებლობის შემთხვევაში, პირდაპირი დახმარების ვალდებულებასაც.⁵⁰ მეორე მხრივ, მრავალ შემთხვევაში ეკონომიკური და სოციალური უფლებების დაცვა ეფექტურად შეიძლება განხორციელდეს სახელმწიფოს მიერ პირის მფლობელობაში მყოფი რესურსების თავისუფალ გამოყენებაში ჩაურევლობის მეშვეობით.

საკითხის სირთულიდან და სხვადასხვა სიტუაციების მართვის მოქნილი მექანიზმების აუცილებლობიდან გამომდინარე, ნათელი ხდება, რომ ძირითადი დებულებები (ეკ. სოც. და კულტ. უფლებათა პაქტის მე-2 და მე-11 მუხლები) ჩამყალიბებულია უფრო შედეგის ვალდებულების, ვიდრე მოქმედების ვალდებულების ფორმით. ასევე ნათელია, რომ ამ ვალდებულებათა გარკვეული ნაწილი, უფრო მაღალ და ზოგად დონეზე აღებისას, არ არის სასამართლო წესით ადვილად განხორციელებადი. მხოლოდ მათი უფრო კონკრეტულ ელემენტებად დაშლისას პრაქტიკულად შესაძლებელი ხდება სასამართლო წესით უზრუნველყოფა.

ეკონომიკური და სოციალური უფლებების სფეროში სახელმწიფოს ვალდებულებები შემუშავებულ იქნა ექსპერტთა ჯგუფის მიერ, რომელიც 1986 წლის ივნისში იურისტთა საერთაშორისო კომისიამ მოიწვია ლიმბურგში (ნიდერლანდები). შეხვედრაზე შემუშავებულ იქნა პრინციპები, რომელსაც ლიმბურგის პრინციპებს უწოდებენ. ეს პრინციპები საუკეთესო სახელმძღვანელო დოკუმენტია ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტში ასახული ვალდებულებების განსახორციელებლად.⁵¹ ამ პრინციპებს შორის არის შემდეგი:

8. მიუხედავად იმისა, რომ პაქტით აღიარებული უფლებების რეალიზება უნდა მოხდეს თანდათანობით, ზოგიერთი უფლების სასამართლო წესით დაცვის უზრუნველყოფა დაუყოვნებლივ უნდა განხორციელდეს, ხოლო ზოგი მათგანისათვის ეს დროთა განმავლობაში განხორციელდება.

ათი წლის შემდეგ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების ექსპერტები მაასტრიხტში შეიკრიბნენ, რათა შეემუშავებინათ სახელმძღვანელო პრინციპები ადამიანის უფლებათა დარღვევების თაობაზე.⁵² ამ სახელმძღვანელო პრინციპების დიდი უმრავლეობა ხელშეკრულების მონიტორინგის ორგანოების მიერ იქნა გაზიარებული თავის საქმიანობაში.

ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტის მე-2(1) მუხლი თი- თოეული მონაწილე სახელმწიფოსაგან მოითხოვს დამოუკიდებლად და საერთაშორისო დახმარების და თანამშრომლობის გზით „მისთვის ხელმისაწვდომი რესურსების მაქსიმალური გამოყენებით“ მიიღოს ზომები ამ პაქტით აღიარებული უფლებების „თანდათანობითი, სრული განხორციელებისათვის“. ეს მოთხოვნა დღის წესრიგში აყენებს ფუნდამენტურ საკითხს: რა რესურსები გააჩნია სახელმწიფოს? ნათელია, რომ სხვადასხვა სახელმწიფოს რესურსების დიდად განსხვავებული ოდენობა გააჩნია. ამასთანავე, ეს არ არის დამოკიდებული მხოლოდ კონკრეტული საზოგადოების ერთობლივი ეროვნული პროდუქტის მოცულობაზე. იგი ასევე დამოკიდებულია იმ რესურსებზე, რომელიც სახელმწიფოს გააჩნია ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის თანახმად აღებული ვალდებულებების შესასრულებლად. კიდევ ერთი, დამატებითი საკითხი გახლავთ კერძო საკუთრებაში მყოფი რესურსების განაწილება საზოგადოებაში. როდესაც შემოსავალი თანაბრად ნაწილდება და შესაძლებლობებიც თანაბარია, ადამიანებს უკეთ შეუძლიათ დაიკმაყოფილონ საკუთარი მოთხოვნები და სახელმწიფოს ნაკლები საზოგადოებრივი სახსრების დახარჯვა სჭირდება, გარდა იმ ხარჯებისა, რომელთა უფრო ეფექტური ორგანიზება მხოლოდ სახელმწიფოს შეუძლია. როდესაც შემოსავალი არათანაბრადაა განაწილებული, თანაბარი შესაძლებლობებისა და ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების განცხორციელება სახელმწიფოს მხრიდან მეტ დანახარჯებს მოითხოვს. იგი შეიძლება დაფუძნებულ იქნას პროგრესულ დაბეგვრაზე და სახელმწიფო შემოსავლის სხვა წყაროებზე. ამასთანავე, რაოდენ პარადოქსულადაც არ უნდა ჟღერდეს, საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის დაბეგვრას უფრო მეტი მხარდამჭერი ჰყავს ეგალიტარულ საზოგადოებებში, ვიდრე იმ ქვეყნებში, სადაც შემოსავალი ძალზედ არათანაბრადაა განაწილებული.

ასეთ საზოგადოებებში უღარიბესი ნაწილის მდგომარეობის გაუმჯობესებისათვის უნდა ჩამოყალიბდეს სტრატეგია, რომელიც საზოგადოების ამ ნაწილს საშუალებას მისცემს თავად განსაჯოს საკუთარი ბედი, რის შეფერხებასაც ხშირად ახდენენ საზოგადოების უფრო ძლიერი და შეძლებული ჯგუფები. ასეთ შემთხვევაში ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების დაცვა უკეთ განხორციელდება მიწის რეფორმის ან ძირითადი რესურსების გადანაწილების სხვა გზებით, ვიდრე სახელმწიფო დანახარჯების გაზრდით. ინდუსტრიულ და პოსტ-ინდუსტრიულ საზოგადოებებში, სადაც სოფლის მეურნეობას ეკონომიკაში მნიშვნელოვანი ადგილი არ უკავია, ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების უზრუნველყოფისათვის შედარებით ძლიერი სახელმწიფოა საჭირო, რომელსაც შეუძლია შექმნას თანაბარი შესაძლებლობები პირებისათვის სოციალურად გაუცხოების თავიდან აცილების მიზნით და განახორციელოს იმ ადამიანთა სოციალური უზრუნველყოფა, რომელთაც არ ძალუძთ ამ შესაძლებლობების საკუთარი ინიციატივით გამოყენება.

საკვებზე უფლებასთან მიმართებით ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტმა დაადგინა, რომ პაქტის მოთხოვნათა დარღვევას ადგილი აქვს მაშინ, როდესაც სახელმწიფო ვერ ახერხებს უზრუნველყოს, როგორც მინიმუმ, შიმშილის თავიდან აცილებისათვის საჭიო მინიმალური დონე. იმის დასადგენად, წარმოადგენს თუ არა ქმედება ან უმოქმედობა დარღვევას, მნიშვნელოვანია გაიმიჯნოს სახელმწიფოს მხრიდან ვალდებულების შესრულების უუნარობა მისი უგულვებელყოფისაგან. თუ სახელმწიფო ვერ ახერხებს საკვებით უზრუნველყოს პირი, რომელსაც თავად არ შეუძლია საკუთარი თავის რჩენა და ამის მიზეზად რესურსების სიმცირეს ასახელებს, მან იმის დემონსტრირება მაინც უნდა მოახდინოს, რომ ყველა რესურსი იყო გამოყენებული ამ მინიმალური ვალდებულების პრიორიტეტული განხორციელებისათვის. ასეთი მიდგომა გამომდინარეობს პაქტის მე-2(1) მუხლიდან, რომელიც მონაწილე სახელმწიფოს ავალდებულებს, მიიღოს ზომები მისთვის ხელმისაწვდომი რესურსების მაქსიმალური გამოყენებით, როგორც ეს კომიტეტის ზოგად კომენტარში (№3, პარაგრაფი 10) იყო აღნიშნული. სახელმწიფომ, რომელიც აცხადებს, რომ მისგან დამოუკიდებელი მიზეზების გამო ვერ შეასრულა ვადებულება, უნდა დაამტკიცოს ამ არგუმენტის ჭეშმარიტება და ისიც, რომ ვერ მიიღო საერთაშორისო მხარდაჭერა საჭირო საკვებით მოსახლეობის უზრუნველსაყოფად.

მე-2 მუხლიდან გამომდინარე პირდაპირი ვალდებულება გულისხმობს, რომ მეტი რესურსების მქონე სახელმწიფოებს შესრულების ან ვალდებულების უფრო მაღალი დონის მოთხოვნები წაეყენებათ, ვიდრე შეზღუდული რესურსების მქონეთ. ამის ობიექტური განსაზღვრა შესაძლებელია ერთ სულ მოსახლეზე ერთობლივი ეროვნული პროდუქტის მაჩვენებლის მეშვეობით. საქმე იმაში არ არის თუ რა რესურსებს ფლობს სახელმწიფო კერძო საკუთრებაში მყოფ რესურსებთან შედარებით - ეს პოლიტიკური საკითხია, რომელიც საპატიო მიზეზად ვერ გამოდგება - არამედ საუბარია ზოგადად ქვეყნის საერთო რესურსებზე. კონკრეტული ქვეყნის მდგომარეობიდან გამომდინარე, ვალდებულება შეიძლება სხვადასხვა გზით შესრულდეს. იქ, სადაც შემოსავლები შედარებით თანაბრადაა განაწილებული, ადამიანები თავად უძღვებიან საკუთარი მოთხოვნების დაკმაყოფილებას, ხოლო იქ, სადაც შემოსავლები არათანაბრადაა განაწილებული, სახელმწიფომ უნდა მოახდინოს რესურსების გადანაწილება.

ვინაიდან მდიდარი რესურსების მქონე ქვეყნებს ღარიბ ქვეყნებთან შედარებით უფრო მაღალი დონის ვალდებულებები ეკისრებათ, ძირითადი ვალდებულებების თანდათანობითი და სრული განხორციელებისათვის ყველა სახელმწიფომ უნდა დააწესოს საკონტროლო მაჩვენებლები ძირითადი ვალდებულების პროგრესული განხორციელებისათვის და ამ მიზნით გამოიყენოს მის ხელთ არსებული რესურსები. ნებისმიერი დისკრიმინაცია რასის, კანის ფერის, სქესის, ენის, რელიგიის, პოლიტიკური ან სხვა მრწამსის, ეროვნული ან სოციალური წარმომავლობის, ქონებრივი მდგომარეობის, დაბადებისა თუ სხვა გარემოებათა გამო, რომელიც მიზნად ისახავს ან შედეგად მოჰყვება ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებებით თანაბრად სარგებლობის გაბათილება ან წინაღობა, პაქტის დარღვევად ითვლება.

დარღვევა შეიძლება მოხდეს უშუალოდ სახელმწიფოს ან სხვა სუბიქეტის მიერ, რომელზედაც სახელმწიფო ვერ ახორციელებს სათანადო კონტროლს, რაც მოიცავს პირთა ან პირთა ჯგუფის საქმინობის რეგულირების შეუძლებლობას სხვათა უფლებების ხელყოფის თავიდან აცილების მიზნით, ან სახელმწიფოს მიერ ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებათა საერთაშორისო-სამართლებრივი ვალდებულებების უგულვებელყოფა სხვა სახელმწიფოებთან ან საერთაშორისო ორგანიზაციებთან შეთანხმების დადების დროს.⁵³

მეორე საკითხი ეხება სახელმწიფოს არჩევანს - რესურსების რა ნაწილია გათვალისწინებული ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების მოთხოვნათა შესრულებაზე, სხვა მიზნებისათვის განკუთვნილ რესურსებთან შედარებით? ილუსტრირების მიზნით, მნიშვნელოვანია მხედველობაში იქნეს მიღებული სამხედრო დანახარჯების როლი საერთაშორისო და ეროვნულ დონეზე. მაღალტექნოლოგიურ შეიარაღებას ძირითადად ტექნიკური განვითარების მაღალ საფეხურზე მდგომი ქვეყნები აწარმოებენ და მათ მაღალ ფასებში ჰყიდიან მესამე სამყაროს ქვეყნებში, რომლებიც თავის მხრივ შეიარაღების ხარჯების დასაფარავად სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის ექსპორტს აწარმოებენ (არა აუცილებლად საკვების, არამედ ყავის, ჩაის, ყვავილებისა და სხვა პროდუქციის ექსპორტი) იმპორტირებულ იარაღთან შედარებით ძალზე დაბალ ფასებში. ასეთი გაცვლა დამანგრეველია ამ ქვეყნების განვითარებისათვის. მდიდარი სახელმწიფოები მაინც აქტიურად ეწევიან იარაღით ვაჭრობას, რომელთა იმპორტირებაც მესამე სამყაროს ქვეყნების მთავრობების მიერ ხდება ზოგჯერ პრესტიჟის, ზოგჯერ კი თვითგადარჩენის მიზნით. „სასიკვდილო ხარჯები“ უნდა შეცვალოს „სასიცოცხლო ხარჯებმა“ (საზოგადოებრივი ძალისხმევა სიღარიბის დაძლევისათვის), რაც რესურსების ნაკლებობიდან გამომდინარე მრავალ, ერთი შეხედვით გადაუჭრელ, პრობლემას გადაწყვეტს როგორც საერთაშორისო, ასევე სახელმწიფოთა დონეზე.

__________________

1. ხელშეკრულების ვალდებულებებიდან გამომდინარე, ეს მოცემულია ვენის კონვენციის 1969 წლის კონვენციაში საერთაშორისო ხელშეკრულებათა შესახებ: „ყველა მოქმედი ხელშეკრულების შესრულება სავალდებულოა მონაწილე მხარეებისათვის და მათი შესრულება კეთილსინდისიერად უნდა განხორციელდეს“.

2. სპეციალიზირებული ორგანოებისა და რეგიონული ორგანიზაციების მიერ მიღებული ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული დოკუმენტები წარმოადგენენ გაეროს გენერალური ასამბლეის მიერ მიღებული საერთაშორისოდ აღიარებული უფლებების სხვადასხვა ვარიაციას, მაგრამ ძირითადი ჩარჩო კვლავ ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო კანონშია მოცემული.

3. მის შემდგომ მიღებულ იქნა რამოდენიმე ელემენტი, მათ შორის თვითგამორკვევის უფლება და ეროვნული უმცირესობისადმი მიკუთვნებულ პირთა უფლება. ეს საკითხი განხილულია მომდევნო თავში.

4. ე.ვ. ვიერდაგი, „The Legal Nature of the Rights Granted by the International Coვenant on Economic, Social and Cultural Rights“, Netherlands Yearbook of International Law, ტ. 9 (1978), გვ. 69-103, გვ.103.

5. მ. ბოსიუტი, „La distinction juridique entre les droits civil et politiques et les droits economiques, sociaux et culturels“, Reვue des droits de l'homme, ტ. 8(1975), გვ. 783-820, გვ. 789-791.

6. ბოცვანა, ჰაიტი, მოზამბიკი, სამხრეთი აფრიკა და აშშ.

7. ამერიკის შეერთებული შტატების რესპუბლიკელთა ადმინისტრაციის ხედვა ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების მიმართ შესწავლილ იქნა პ. ალსტონის მიერ ნაშრომში „U.S. Ratification of the Coვenant on Economic, Social and Cultural Rights: The Need for an Entirely New Strategy“, American Journal of International Law, ტ. 84 (1990), გვ. 365-393. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების მეცნიერ-კრიტიკოსთა შორის განსაკუთრებით აღსანიშნავია მორის გრანსტონი. იხ. აგრეთვე მ. გრანსტონი, „What are Humna Rights?“ 1974.

8. ისლამურ საზოგადოებაში პატერნალიზმისა და ქალთა ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებებზე მისი გავლენის ანალიზი შეგიძლიათ იხილოთ ნ. მერჰების „Women's Rights in the Muslim World with examples from Egypt and Saudi-Arabia“ (გამოუქვეყნებელი ხელნაწერი), 1994. ისლამურ საზოგადოებებში ადამიანის საყოველთაო უფლებების აღიარების ან უარყოფის შესახებ უფრო ვრცელი ანალიზი იხ. ა.ა. ან-ნაიმი „Toward an Islamic Reformation: Civil Liberties, Human Rights and International Law“, 1990.

9. პრეამბულის მეორე აბზაცი.

10. ადამიანის უფლებათა მსოფლიო კონფერენცია: ვენის დეკლარაცია და სამოქმედო გეგმა UN doc. A/CONF.157/23, Part I, პარ. 5.

11. აქ შეიძლება მრავალი მაგალითი მოვიყვანოთ ადამიანის უფლებათა განვითარების ისტორიაში შეტანილ წვლილზე. გერმანულ ენაზე მოიპოვება ფ. ერმაკორას ფუნდამენტური ნაშრომი Menschenrechte in der sich wandelnden.

12. ჯ. ლოკე Two Treatises of Goვernment, პირველად გამოქვეყნდა 1689 წელს.

13. იხ. ტ. ჰ. მარშალი Citizenship and Social Class, 1959. ლექცია მიეძღვნა გამოჩენილ ეკონომისტს, ალფრედ მარშალს. რ. დარჰენდორფიც იგივე საკითხს ეხება ნაშრომში The Modern Social Conflict: An Essay on the Politics of Liberty, 1988.

14. ამ საკითხთან დაკავშირებით იხ. ბ.ა. ანდერსენის ესსე ,,Article 22”, გ. ალფრედსონის და ა. ეიდეს The Universal Declaration of Human Rights: A Common Standard of Achieვement, 1999, გვ. 453-488, გვ. 454-458. ასევე იხ. კ. პალეი, გვ. 56-70. 15 კ. პალეი, op. cit. (note 11), გვ. 58

16 იხ. ა. ანდერსენი, loc. cit. (note 14), გვ. 458 მითითებებით.

17. ატლანტური ქარტია მიღებულ იქნა 1941 წლის 11 აგვისტოს. მასში მოცემულია ეროვნული პოლიტიკის რვა „ზოგადი პრინციპი, რომლებზედაც ისინი აფუძნებენ იმედებს მსოფლიოს უკეთესი მომავლისათვის“. მეხუთე პრინციპში ისინი გამოხატავენ თავიანთ სურვილს მსოფლიოს ყველა ერის თანამშრომლობაზე ეკონომიკის სფეროში, რომლის მიზანიცაა: „ყველას მიუწვდებოდეს ხელი გაუმჯობესებულ სამუშაო სტანდარტებზე, ეკონომიკურ განვითარებასა და სოციალურ დაცვაზე“. ციტატა მოყვანილია რ. რასელის მიერ ესეში - „A History of the United Nations Charter“, 1958, დანართი B, გვ. 975.

18. დამატებითი დეტალებისათვის იხ. კ. სამსონის „International Labour Organisation“, in: R. Bernhardt (ed.), Encyclopedia of International Law, Instalment 5, 1983, გვ. 87-94, გვ. 88.

19. ეკონომიკური და სოციალური უფლებების ინტერნაციონალიზაციის საკითხში საერთაშორისო შრომის ორგანიზაციის როლის შესახებ იხ. კ. ვ. ჯენკსი „Human Rights, Social Justice and Peace: The Broader Significance of the ILO Experience“, ა. ეიდეს და ჰ. შოუს „International Protection of Human Rights“, 1968, gვ. 227-261.

20. გამოქვეყნებულ იქნა მრავალი სტატია, სადაც მხარს უჭერდნენ აშშ-ს და დასავლეთის ქვეყნების მეცნიერთა და საზოგადო მოღვაწეთა მიერ ეკონომიკური და სოციალური უფლებების ჩართვას ამერიკის პოლიტიკური და სოციალური აკადემიის მიერ დასტამბულ სპეციალურ გამოშვებაში, სათაურით - „ადამიანის უმთავრესი უფლებები“; Annals of the American Academy of Political and Social Science 1946 წ. ტ. 243

21. ინფორმაცია რუზველტის გაჭირვებისაგან თავისუფლების უფლების კონცეფციის, როგორც ადამიანის უფლებათა თანამედროვე კონცეფციების წყაროს შესახებ იხ. ა. ეიდეს სტატიაში „Food Security and the Right to Food in International Law and Deვelopment“, Transnational Law & Contemporary Problems, ტ. I, №2 (1991), გვ. 415-467

22. R. Russel, op. cit. (note 17).

23. დამატებითი ინფორმაცია რუზველტის ამ განცხადების შესახებ იხ. პ. ალსტონი loc. cit. (შენიშვნა 7), გვ. 387.

24. ამერიკის სამართლის ინსტიტუტი „Statement of Essential Human Rights, by a Committee Appointed by the American Law Institute“, გამოცემაში: The Annals of the American Academy of Political and Social Science, ტ. 243 (1946), გვ. 18-26. Adventure; 1984, გვ. 32)

25. ჯონ ჰუმფრეი თავის მემუარებში (The United Nations and Human Rights: A Great Adვenture; 1984, გვ. 32) წერს: „ამერიკის სამართლის ინსტიტუტის მიერ მომზადებული დოკუმენტი საუკეთესო მასალა გახლდათ, რომელზედაც ვმუშაობდი, და მე თავისუფლად დავესესხე მას“.

26. როგორც უკვე აღინიშნა, მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში აშშ-ს ადმინისტრაციამ აღიარა, რომ გაჭირვებისაგან თავისუფლება პიროვნების თავისუფლების უზრუნველყოფის პირობაა. 1945 წელს, ომისშემდგომი საერთაშორისო მოწყობის ერთ-ერთი აქიტექტორი, ავსტრალიის საგარეო საქმეთა მინისტრი ჰ.ვ. ევატი განსაკუთრებით უსვამდა ხაზს ამ უფლების მნიშვნელობას. იხ. ჰ.ვ. ევატი „Economic Rights in the United Nations Charter“ The Annals of the American Academy of Political and Social Science, ტ. 243 (1946), გვ. 4-5.

27. ადამიანის უფლებათა კომისიის შემაჯამებელი ოქმი, UN doc. E\\CN.4\\SR.64. აქ არის ორი, ერთმანეთთან დაკავშირებული მიმართვა: ერთი რომელიც გაკეთდა 1941 წელს (სადაც რუზველტმა წარმოადგინა ოთხი თავისუფლების ცნება) და მეორე, რომელიც გაკეთდა 1944 წელს, სადაც იგი მხარს უჭერდა ეკონომიკური უფლებათა ბილის მიღებას.

28. ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტის მე-2 მუხლი. ამ დებულების უფრო დეტალური განხილვა იხ. მე-4 თავში.

29. იხ. კ. დჟევიცკი „The Right to Work and Rights of Work“, ამ კრებულის მე-13 თავი.

30. იხ. მ. შეინინის „The Right to Social Security“, ამ კრებულის მე-12 თავი.

31. იხ. მ. ნოვაკის „განათლების უფლებ“, ამ კრებულის მე-14 თავი.

32. იხ. ბავშვთა უფლებების კონვენციის 28-ე მუხლი.

33. იხ. გაეროს დეკლარაცია ეროვნული ან ეთნიკური, რელიგიური და ლინგვისტური უმცირესობებისადმი მიკუთვნებულ პირთა უფლებების შესახებ; გენერალური ასამბლეის 1992 წლის 18 დეკემბრის რეზოლუცია 47/135 .

34. კულტურული უფლებების, როგორც კოლექტიური უფლებების შესახებ დამატებითი ინფორმაცია იხ. ამ კრებულის მე-5 თავში „კულტურული უფლებები: სოციალური მეცნიერების პერსპექტივა“. უმცირესობებისა და მკვიდრი ხალხების კულტურული თვითმყოფადობის შენარჩუნებისა და ეკონომიკური და სოციალური უფლებების უზრუნველყოფის შესახებ იხ. ა. ბლოშის სტატია ამ კრებულის მე-20 თავში „უმცირესობები და აბორიგენი ხალხები“

35. საყოველთაო დეკლარაციის 22-ე მუხლი: „ყოველ ადამიანს, როგორც საზოგადოების წევრს, აქვს სოციალური უზრუნველყოფის უფლება და უფლება განახორციელოს... ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები, რომლებიც აუცილებელია მისი ღირსების შენარჩუნებისა და პიროვნების თავისუფალი განვითარებისათვის“.

36. იხ. კ. ფროსტელის და მ. შეინინის „ქალები“; ამავე კრებულის მე-18 თავი.

37. იხ. ტ. ჰამარბერგი „ბავშვები“; ამავე კრებულის მე-19 თავი.

38. იხ. ა. ბლოში „უმცირესობები და აბორიგენი ხალხები“, ამავე კრებულის მე-20 თავი.

39. იხ. პატიმართა მოპყრობის მინიმალური წესები, დამტკიცებული გაეროს ეკონომიკური და სოციალური საბჭოს (ECOSOC) მიერ 1957 წელს და გადასინჯული 1977 წელს (ECOSOC Resolution 2076/LXII).

40. ფსიქიურად დაავადებულ პირთა დაცვის პრინციპები და ფსიქიურ დაავადებათა მკურნალობის გაუმჯობესება, გენერალური ასამბლეის 1991 წლის 17 დეკემბრის რეზოლუცია 46/119.

41. იხ. ა. როსასი და მ. სანდვიკ-ნილუნდი „შეიარაღებული კონფლიქტები“; ამავე კრებულის 22-ე თავი

42. ეკ. სოც. და კულტ. უფლებათა პაქტის მუხლი 2(2): „წინამდებარე პაქტის მონაწილე სახელმწიფოები კისრულობენ ვალდებულებას, უზრუნველყონ ამ პაქტით გარანტირებული უფლებების განხორციელდება ყოველგვარი დისკრიმინაციის გარეშე“. ეს გარანტიები ეხება იმ ადამიანებს, რომლებიც ამ სახელმწიფოს იურისდიქციის ქვეშ იმყოფებიან, მაგრამ ტექსტში მოყვანილი საკვალიფიკაციო მოთხოვნების გათვალისწინებით.

43. გენერალური ასამბლეის 1985 წლის 13 დეკემბრის რეზოლუცია 40/144.

44. 200 წლის ნოემბრისათვის მხოლოდ 15-მა ქვეყანამ; კონვენციის ძალაში შესვლისათვის საჭიროა 20 სარატიფიკაციო დოკუმენტი.

45. იხ. ზოგადი კომენტარები №3; ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტის მოხსენება, UN doc. E/1991/23, გვ. 83-87; და ამ გამოცემის დანართი 2, რომელიც შეიცავს ზოგად კომენტარს №3 და მის მიმოხილვას; იხ. აგრეთვე პ. ალსტონი, „The International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights“, გამოცემაში Manual on Human Rights Reporting, 1997, გვ. 65-169.

46. გენერალური ასამბლეის 1986 წლის 4 დეკემბრის რეზოლუცია 41/128; მუხლი 2, ნაწილი ადამიანი არის განვითარების მთავარი სუბიექტი და იგი უნდა იყვეს განვითარების უფლების აქტიური მონაწილე და ბენეფიციარი; ნაწილი 2. ადამიანის ყველა უფლება უნდა განვითარდეს ინდივიდუალურად ან კოლექტიურად.

47. ამერიკის სამართლის ინსტიტუტის მიერ 1942-1944 წლებში მომზადებული პროექტი შეიცავდა მუხლს საკვებზე უფლების შესახებ (მუხლი 41), რომელსაც ასეთი ფორმულრება ჰქონდა: „სახელმწიფო არ არის ვალდებული პირი უზრუნველყოს საკვებით და ბინით გარდა შემთხვევებისა, როდესაც მას საკუთარი ძალისხმევით არ შეუძლია მათი მოპოვება“.

48. იხ. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტის ზოგადი კომენტარი №12 (1999), პარაგრაფი 15. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტის ანგარიში, UN doc. E/2000/22, გვ. 102-110; და ამ გამოცემის დანართი 2.

49. ამ სიტუაციათა დიდი უმრავლესობა გათვალისწინებულია საყოველთაო დეკლარაციაში, მუხლი 25(1): ყოველ ადამიანს აქვს უფლება... უზრუნველყოფილი იყოს უმუშევრობის, ავადმყოფობის, ინვალიდობის, ქვრივობის, მოხუცებულობის ან მისგან დამოუკიდებელ გარემოებათა გამო არსებობის საშუალებათა დაკარგვის სხვა შემთხვევაში.

50. ადამიანის უფლებათა კომიტეტის მიერ მიღებული ზოგადი კომენტარი 6(16) სიცოცხლის უფლების შესახებ UN doc. A/37/40, გვ. 93-94; და ამ გამოცემის დანართი 3, სადაც ხაზგასმულია ბავშვთა სიკვდილიანობის გაზრდის ტენდენცია არასათანადო კვების გამო, რაც სიცოცხლის უფლების ხელყოფაა. ბავშვთა ცუდი კვების წინააღმდეგ ხშირად სახელმწიფოს ორგანიზაებული ღონისძიებებია საჭირო. იურისტებისათვის უფრო ცნობილია მართლმსაჯულების თანასწორი ხელმისაწვდომობა (რაც აუცილებელია სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების დასაცავად). იგი მოითხოვს სამართლებრივ დახმარებას მათთვის, ვისაც სამომხმარებლო კალათზე ნაკლები შემოსავალი აქვს, რაც კიდევ ერთხელ ადასტურებს იმ მოსაზრებას, რომ სამოქალაქო და პოლიტიკური ვალდებულებების განხორციელებისას სახელმწიფო, შეიძლება მიმწოდებელიც იყოს.

51. ლიმბურგის პრინციპები ეკონომიკურ, სოციალურ და პოლიტიკურ უფლებათა პაქტის განხორციელებაში; UN doc. E/CN.4/1987/17, დანართი, გამოქვეყნებული გამოცემაში Human Rights Quarterly, ტ. 9 (1987), გვ. 122-135; და ამ კრებულის დანართი 4.

52. მაასტრიხტის სახელმძღვანელო პრინციპები ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების დარღვევის თაობაზე; გამოქვეყნებულია გამოცემაში Human Rights Quarterly, ტ.20, No.1(1998), გამოცემაში Netherlands Quarterly of Human Rights, ტ.15, No.2 (1997); და SIM Special No.20 (ნიდერლანდების ადამიანის უფლებათა ინსტიტუტი, უტრეხტი, 1998). იხ. აგრეთვე ამ გამოცემის დანართი 4.

53. ზოგადი კომენტარი № 12, (შენიშვნა 48), პარაგრაფები 17-20.

მარტინ შეინინი

1. დამოკიდებულება „უფლებასა“ და „სასამართლო წესით უზრუნველყოფას“ შორის

ეკონომიკური და სოციალური უფლებები ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ნორმატიული კოდექსის უმნიშვნელოვანესი ნაწილია. მათ თავიანთი ადგილი უჭირავთ ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაში,¹ ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო და რეგიონულ ძირითად კონვენციებში² და ადამიანის უფლებათა მთელ რიგ ხელშეკრულებებში, რომელთა მიზანია დისკრიმინაციის აღმოფხვრა და გარკვეული დაუცველი ჯგუფების დაცვა.³ ეს ხელშეკრულებები სამართლებრივად სავალდებულოა, ვინაიდან ისინი მონაწილე სახელმწიფოებისათვის ვალდებულებებს აყალიბებენ. მრავალმა ქვეყანამ ეკონომიკური და სოციალური უფლებათა კონვენციების იმპლემენტაცია ეროვნულ კანონმდებლობაში მოახდინა, რაც მათ შიდასახელმწიფოებრივ დონეზე ფორმალური კანონის ძალას ანიჭებს.

სოციალური და ეკონომიკური უფლებების სამართლებრივი ბუნების პრობლემა არა იმდენად მათ სამართლებრივ სტატუსთან, არამედ უფრო მათ გამოყენებასთანაა დაკავშირებული.⁴ მრავალ ავტორს მიაჩნია, რომ სწორედ ამ თვისების გამო სოციალური და ეკონომიკური უფლებები არ არის „სასამართლო წესით უზრუნველყოფადი“, იმ გაგებით, რომ შეუძლებელია მათი სასამართლო წესით დაცვა და მათი გამოყენება მოსამართლეების მიერ. ზოგი ავტორი ასეთ პოზიციას ეკონომოკური და სოციალური უფლებათა მოქმედი ხელშეკრულებების თანახმად აღებული ვალდებულებების „პოლიტიკურ“ ხასიათზე აფუძნებს.⁵ სხვები განსხვავებულ განმარტებას აძლევენ შედეგის ვალდებულებებს და ქმედების ვალდებულებებს, და ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებებს სწორედ ქმედების ვალდებულებათა კატეგორიას მიაკუთვნებენ.⁶

ასეთი პოზიციის უსაფუძვლობას მრავალი ავტორი ასაბუთებს.⁷ ეკონმიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტში მოცემულ მთელ რიგ უფლებათა სასამართლო წესით განხორციელების შესაძლებლობა ნათლადაა ასახული ლიმბურგის პრინციპებში, რომელთა ფორმულირება 1986 წელს მოხდა ავტორიტეტულ ექსპერტთა შეხვედრაზე.⁸ შემდგომში, ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებათა განხორციელებისა და „სასამართლო წესით უზრუნველყოფის“ საკითხი განიხილება საერთაშორისო და ეროვნულ მხარეთა ურთიერთქმედების კონტექსტში. ეს განხილვა დაფუძნებულია სხვადსხვა ორგანოთა მიერ ჩამოყალიბებულ პრაქტიკაზე, რომელიც ხელშეკრულების დებულებათა განმარტების საშუალებას იძლევა. მრავალი იურისტის აზრით, ასეთი განმარტების გარეშე განხორციელება და „სასამართლო წესით უზრუნველყოფა“ ბუნდოვანი იქნებოდა და, შესაბამისად, კონკრეტულ საქმეებში გამოუყენებადი.

2. ეკონომიკური და სოციალური უფლებების დაცვის არსებული სისტემის სუსტი მხარეები

ეკონომიკური და სოციალური უფლებების შესახებ საერთაშორისო ხელშეკრულებათა „სასამართლო წესით უზრუნველყოფის“ განუვითარებლობას ორი ძირითადი, ურთიერთგავლენის მქონე, მიზეზი აქვს: (ა) ამ დებულებათა ფორმულირება, და (ბ) აღნიშნულ ხელშეკრულებებზე შედარებით სუსტი საერთაშორისო მონიტორინგის მექანიზმები. ფილიპ ალსტონს პირველი მიზეზი ძირითად ხარვეზად მიაჩნია:

საყოველთაოდ აღიარებულია, რომ ეკონომიკურ უფლებათა განვითარების მარეგულირებელ საერთაშორისო შეთანხმებათა მთავარი ხარვეზია პაქტით უზრუნველყოფილი მრავალი უფლების ბუნდოვანი ფორმულირება, რაც ბუნდოვანებას იწვევს ასევე მათი ნორმატიული შედეგების მხრივ.⁹

ეკონომიკური და სოციალური უფლებების არსებულ დებულებათა ხარვეზების აღმოფხვრის ერთ-ერთი გზა იქნებოდა ახალი ხელშეკრულებების ან არსებითად ახალი დამატებითი ოქმების მიღება. 1990 წელს მიღებული მიგრანტ მუშაკთა და მათი ოჯახების უფლებების დაცვის საერთაშორისო კონვენციის დეტალური და ზუსტი ენა იმის დასტურია, რომ შესაძლებელია ხელშეკრულების დებულებათა ისეთი ფორმულირება, რომელიც „სასამართლო წესით უზრუნველყოფის“ ყველა მოთხოვნას დააკმაყოფილებს.¹⁰ ის ფაქტი, რომ კონვენციის სამართლებრივი ტექსტის დასრულებიდან ათი წლის თავზე კონვენცია ძალაში ვერ შევიდა არასათანადო რაოდენობის სარატიფიკაციო დოკუმენტის გამო, უჩვენებს იმ სირთულეებს, რომელიც მოჰყვება ამ მეთოდის გამოყენებას როგორც ეკონომიკური და სოციალური უფლებების სამართლებრივი დაცვის პირველად საშუალებას.

ალსტონი აგრეთვე განმარტავს, რომ აღიარებული საერთაშორისო-სამართლებრივი პრაქტიკის ნაკლებობა ეკონომიკური და სოციალური უფლებების დარგში ნაწილობრივ შეიძლება განაპირობებდეს ეროვნულ დონეზე მათი უშუალო გამოყენებაზე უარის თქმის ტენდენციას. ამ დარგში, რომელშიც შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციას ჩამოყალიბებული აქვს დეტალური სტანდარტები და მათი განმარტების მდიდარი პრაქტიკა, და რომელშიც, ნაწილობრივ ამის შედეგად, ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტის დებულებები უფრო ზუსტადაა ჩამოყალიბებული, არსებობს ეროვნული სასამართლოების მიერ გამოტანილი გადაწყვეტილებები, რომელიც პირდაპირ მიუთითებს პაქტზე.¹¹

გაეროს ადამიანის უფლებათა დაცვის სისტემა ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების დარღვევის ინდივიდუალური საჩივრების განხილვის გარკვეულ შესაძლებლობებს შეიცავს. „1503-ე პროცედურა“, რომელიც ჩამოყალიბებულია ადამიანის უფლებათა კომისიის მიერ და რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ კონვენციის (CERD) მე-14 მუხლი, არ ითვალისწინებს რაიმე განსხვავებას ხსენებულ უფლებათა კატეგორიზაციასთან დაკავშირებით. თუმცა, ამ პროცედურათა როლი ინსტიტუციონალიზებული სამართლებრივი განმარტების შექმნაში მაინც შეზღუდულია და, შესაბამისად, ყურადღება უნდა მიექცეს საერთაშორისო პაქტს სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ, სამოქალაქო პაქტს ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ (გაეროს ეს ორივე დოკუმენტი მიღებულია 1966 წელს), ხოლო ევროპულ დონეზე - 1950 წელს მიღებულ ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპულ კონვენციას (ECHR), 1961 წლის ევროპის სოციალურ ქარტიასა (ESC) და ევროპის გადასინჯულ სოციალურ ქარტიას (1996).

3. ინტეგრირებული მიდგომა: ეკონომიკური და სოციალური უფლებების დაცვა სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებათა ხელშეკრულებების მეშვეობით

საერთაშორისო სარბიელზე ეკონომიკური და სოციალური უფლებების, ან თუნდაც მათი ზოგიერთი ელემენტის სასამართლო წესით უზრუნველყოფა ძირითადად სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების ხელშეკრულებებით გათვალისწინებული საჩივრების პროცედურების მეშვეობით განვითარდა. გაეროს ადამიანის უფლებათა დაცვის კომიტეტის და ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპული კონვენციის საზედამხედველო ორგანოების მიერ გადაწყვეტილი მთელი რიგი საქმეები, რომლებზედაც ქვემოთ ვისაუბრებთ, ინტეგრირებული მიდგომის ნათელი მაგალითია, რაც მიუთითებს სახელშეკრულებო ორგანოების შესაძლებლობაზე დაიცვან ან მხედველობაში მაინც მიიღონ სოციალური და ეკონომიკური უფლებები თავიანთი ამოცანების მეშვეობით - უზრუნველყონ ხსენებულ ხელშეკრულებებეში ერთმნიშვნელოვნად ჩამოყალიბებული უფლებების საერთაშორისო დაცვა.

3.1. დისკრიმინაციის აკრძალვა (სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა პაქტი (CCPR), მუხლი 26). ხანგრძლივი დისკუსიის შემდეგ, 1987 წლის 9 აპრილს, ადამიანის უფლებათა კომიტეტმა, რომელიც CCPR-ის საფუძველზე საქმიანობს,¹² ნიდერლანდების სამ საქმეზე მიიღო საბოლოო შეხედულებები, რომელიც სოციალურ დაცვას ეხებოდა. ამ საქმეების შედეგად პირველად დაფუძნდა სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების პაქტის 26-ე მუხლით მოცემული დისკრიმინაციის აკრძალვის დებულების გამოყენება ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების უზრუნველსაყოფად.

სამიდან ორ საქმეში კომიტეტმა დაადგინა 26-ე მუხლის დარღვევის არსებობა. ეს ორი საქმე - ზვაან-დე ვრისი ნიდერლანდების წინააღმდეგ¹³ და ბროეკსი ნიდერლანდების¹⁴ წინააღმდეგ, ნიდერლანდების კანონმდებლობას ეხებოდა, რომლის თანახმადაც გათხოვილ ქალებს არ ეძლეოდა უმუშევრობის გარკვეული შემწეობა, რომელიც გაუთხოვარ ქალებს და ყველა უმუშევარ მამაკაცს ეძლეოდა მიუხედავად მისი ოჯახური მდგომარეობისა. ამ განსხვავებას საფუძვლად ედო სამართლებრივი პრეზუმფცია, რომლის თანახმადაც გათხოვილი ქალი არ მოიაზრებოდა როგორც „ოჯახის მარჩენალი“. უმუშევრობის შემთხვევაში გათხოვილ ქალს გარკვეული შეღავათის მიღება მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეეძლო, თუ იგი წარმოადგენდა მტკიცებულებებს, რომ ოჯახის მარჩენალი იყო. იგივე მოთხოვნები არ ვრცელდებოდა დაოჯახებულ მამაკაცებზე. კომიტეტმა სოციალური და პოლიტიკური უფლებების პაქტის 26-ე მუხლის შემხებლობა შემდეგნაირად განმარტა:

მიუხედავად იმისა, რომ 26-ე მუხლი მოითხოვს დისკრიმინაციის აკრძალვას კანონის საფუძველზე, მასში არ არის მოცემული რაიმე ვალდებულება თუ რა საკითხებს უნდა მოიცავდეს კანონმდებლობა. მაგალითად, იგი არ მოითხოვს სახელმწიფოსაგან, მიიღოს კანონმდებლობა სოციალური დაცვის სფეროში. ამასთანავე, როდესაც ასეთი კანონმდებლობა მიღებულია სახელმწიფოს სუვერენული ხელისუფლების განხორციელების გზით, იგი შესაბამისობაში უნდა იყოს პაქტის 26-ე მუხლთან.¹⁵

სქესის ნიადაგზე დისკრიმინაცია წარმოადგენს 26-ე მუხლის ყველაზე ხშირი გამოყენების შემთხვევას¹⁶. ამასთანავე, მიუხედავად ცდუნებისა, გააკეთდეს დასკვნა, რომ სქესი - ისევე როგორც რასობრივი წარმომავლობა და კანის ფერი - განსაკუთრებით საყურადღებო საფუძვლებია რაიმე განსხვავებისათვის,¹⁷ მაგალითად, სოციალური დახმარების განაწილების სფეროში, ასეთი მიდგომისას განსაკუთრებული სიფრთხილის გამოჩენაა საჭირო. სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების პაქტის 26-ე მუხლში ჩამოყალიბებული დისკრიმინაციის აკრძალვის საფუძვლები, მათ შორის „სხვა გარემოებები“, შესაძლოა გამოყენებულ იქნეს სოციალური და ეკონომიკური უფლებების სფეროშიც. ამის მაგალითია საქმე გუეიე საფრანგეთის წინააღმდეგ,¹⁸ სადაც ადამიანის უფლებათა კომიტეტმა, ეროვნება, ხელშეკრულების დებულების შესაბამისად, „სხვა გარემოებებს“ მიაკუთვნა და შედეგად 26-ე მუხლის დარღვევა დაადგინა. რასობრივი დისკრიმინაციის საფუძვლით საჩივრის უარყოფის შემდეგ კომიტეტმა დაასკვნა, რომ ადგილი ჰქონდა 26-ე მუხლის დარვევას, ვინაიდან საფრანგეთის კანონმდებლობით სენეგალელ ჯარისკაცებს, რომლებიც საფრანგეთის ჯარში მსახურობდნენ, უფრო ნაკლები პენსია ენიშნებოდათ, ვიდრე ფრანგ მოქალაქეებს იმავე სამსახურისათვის.¹⁹

დისკრიმინაციის აკრძალვის თვალსაზრისით ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის ტექსტი უფრო სუსტია, ვიდრე სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების პაქტის. ამ უკანასკნელის 26-ე მუხლისაგან განსხვავებით, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-14 მუხლი არ წარმოადგენს დისკრიმინაციისაგან დაცვის თვითშესრულებად გარანტიას.²⁰ დებულება უბრალოდ კრძალავს დისკრიმინაციას ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციით დაცული უფლებების განხორციელებისას. ამრიგად, შეუძლებელია დადგინდეს ცალკე მე-14 მუხლის დარღვევის არსებობა, თუმცა ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო ყოველთვის განიხილავს მე-14 მუხლს კონვენციის სხვა ძირითად უფლებებთან „კავშირში“.²¹ თუმცა წლების განმავლობაში ხელშეკრულების სხვა დებულებასთან „კავშირის“ მოთხოვნამ განვლო გარკვეული განვითარება მე-14 მუხლის ნაკლებ შემზღუდავი განმარტების მიმართულებით. ამ ტენდენციის მაჩვენებელია საქმე გაიგუსუზი ავსტრიის წინააღმდგ, რომელშიც დადგინდა მე-14 მუხლის დარღვევა პირველი დამატებითი ოქმის პირველი მუხლით გათვალისწინებული საკუთრების უფლების დებულებასთან კავშირში, რაც დაკავშირებული იყო თურქი მიგრანტი მუშისათვის ეროვნების ნიშნით სოციალურ დახმარებაზე უარის თქმასთან.²² ჩვენ კვლავ დავუბრუნდებით დისკრიმინაციის აკრძალვის თემას, სადაც მოკლედ მიმოვიხილავთ ევროპული სასამართლოს მიერ 1993 წელს მიღებულ გადაწყვეტილებას საქმეზე შულერ-ზგრაგენი შვეიცარიის წინაღმდეგ.

3.2 საპრცესო გარანტიები (ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-6(1) მუხლი). თუ სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების პაქტის ალბათ ყველაზე „ძლიერმა“ დებულებამ - დისკრიმინაციის აკრძალვა 26-ე მუხლის თანახმად - შესაძლებელი გახადა პაქტის დამცავი მექნიზმების განვრცობა ეკონომიკური და სოციალური უფლებების მიმართ, იგივე შეიძლება ითქვას ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-6(1) მუხლზე, რომელიც სამართლიან სასამართლო განხილვას ეხება. ევროპული კონვეცნიის ამ დებულების საპროცსო გარანტიები წარმოადგენს ალბათ ყველაზე ნათელ მაგალითს იმისა, თუ როგორ შეიძლება კონვენციის დამატებითი დაცვის განვრცობა ადამიანის უფლებათა სხვა ხელშეკრულებებით დაცული უფლებების მიმართ. ამრიგად, სულაც არ არის უბრალო დამთხვევა, რომ დღესაც კი სამართლიანი სასამართლო განხილვის დებულება იმ მნიშვნელოვან განმარტებათა საწყისი წერტილია, რომლებიც ეკნომიკურ და სოციალურ უფლებათა დაცვის გარანტიებს აყალიბებენ.

უფასო იურიდიული დახმარების უფლება, როგორც სამართლიანი სასამართლოს უფლების „სოციალური“ განზომილება, ადამიანის უფლებათა სასამართლოს მიერ ჯერ კიდევ აირეის საქმეში იქნა ხაზგასმული.²³ ამ საქმეში სასამართლომ ზუსტი ფორმულირებით განიხილა ერთის მხრივ სამოქალაქო და პოლიტიკური, ხოლო მეორე მხრივ ეკნომიკური და სოციალური უფლებების ურთიერთდამოკიდებულება:

თუმცა კონვენცია ძირითადად სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს აყალიბებს, მრავალი მათგანი სოციალურ და ეკონომიკურ კონტექსტსაც შეიცავს... იმ უბრალო ფაქტმა, რომ კონვენციის განმარტება შესაძლოა გავრცელდეს სოციალური და ეკონომიკური უფლებების სფეროზე, ასეთი განმარტების საწინააღმდეგოდ გადამწყვეტი როლი არ უნდა შეასრულოს; აქ არ არსებობს რაიმე წყალგამყოფი, რომელიც ამ სფეროს განაცალკევებს კონვენციით მოცული დარგებისაგან.²⁴

სოციალური უზრუნველყოფის საკითხებზე წამოჭრილ დავებში სასამართლოს ხელმისაწვდომობა ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლით გათვალისწინებული სოციალური და ეკონომიკური უფლებების დაცვის კიდევ ერთი ასპექტი გახლავთ. კონვენციის მე-6(1) მუხლის თანახმად, „სამოქალაქო უფლებებისა და მოვალეობების განსაზღვრისას“ ყველას აქვს უფლება მისი საქმის სამართლიან და საჯარო მოსმენაზე კანონის საფუძველზე შექმნილი მიუკერძოებელი და დამოუკიდებელი სასამართლოს მიერ. ეს დებულება ხშირად დაწვრილებითი განმარტების საგანი ხდება როგორც „სამართლიანი მართლმსაჯულების“ სხვადასხვა ელემენტების, ასევე „სამოქალაქო უფლებების“ კონცეფციასთან დაკავშირებით.²⁵ იმ მოცულობით, რამდენადაც ეს დებულება განიმარტება როგორც ეკონომიკური და სოციალური უფლებების განმავითარებელი სამსახურებისა და შეღავათების მომცველი, ამ უფლებებს ენიჭებათ ფართო საპროცესო დაცვა, რომელსაც ამასთანავე გარკვეული მატერიალური შედეგები მოჰყვება. მე-6(1) მუხლით გათვალისწინებული საკითხების მიმართ სახელმწიფო ვალდებულია უზრუნველყოს: სასამართლს ხელმისაწვდომობა; სამართლებრივი დაცვის საშუალებათა სრული თანასწორობა ადმინისტრაციულ ორგანოებთან მიმართებით; უფასო იურიდული დახმარება, გარკვეული პირობებით; მართლმსაჯულების დამოუკიდებელი, მიუკერძოებელი და დროული განხორციელება; გადაწყვეტილების სრულყოფილი დასაბუთება; და, გარკვეული პირობების არსებობისას, საქმის ზეპირი მოსმენა. ეს დებულება არ აყალიბებს სავალდებულო სტანდარტებს სოციალური დახმარების ოდენობაზე, მაგრამ თუ სოციალური დახმარება მე-6(1) მუხლის დებულების „სამოქალაქო უფლების“ ფარგლებში განიმარტება, იგი ჭეშმარიტად დამოუკიდებელი უფლება ხდება ყველა იმ დამცავი მექანიზმებით, რომელიც კრძალავს თვითნებურ გადაწყვეტილებებსა და დისკრიმინაციას.

საქმეებში ფელდბრუგი ნიდერლანდების წინააღმდეგ²⁶ და დეუმელანდი გერმანიის წინააღმდეგ²⁷ ევროპულმა სასამართლომ პირველად გადადგა გადამწყვეტი ნაბიჯი სოციალური დახმარების საკითხებში მე-6(1) მუხლის დაცვითი მექანიზმის გამოსაყენებლად. ამ საქმეებში ძირითადი როლი შეასრულა იმ გარემოებამ, რომ მოცემული შეღავათების კერძო სამართლის ელემენტები საჯარო სამართლის ელემენტებზე დომინირებდნენ და ამრიგად, უფლება შეღავათის მიღებაზე განხილულ იქნა როგორც „სამოქალაქო უფლება“.

ფელდბრუგის საქმეში საჩივარი ეხებოდა უფლებას ჯანმრთელობის დაზღვევის შემწეობაზე. მომჩივანს უარი ეთქვა გარკვეული სახის შემწეობის მიღებაზე და, ვინაიდან პირველი ინსტანციით საქმის განხილვისას მას არ მიეცა საშუალება ჯეროვანი მონაწილეობა მიეღო საქმის გადაწყვეტაში, ხოლო შესაბამისი სააპელაციო პალატისათვის მიმართვის პირობები შემზღუდველი ტერმინებით იყო ფორმულირებული, ამის შედეგად მომჩივანს არასოდეს მიუწვდებოდა ხელი მე-6(1) მუხლის შესაბამის პროცედურაზე. სანამ სასამართლო დაადგენდა, რომ ადგილი ჰქონდა ხელშკრულების დებულების დარღვევას, ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს უნდა დაემტკიცებინა, რომ საქმე ეხებოდა „სამოქალაქო უფლებას“. ვრცელი არგუმენტაციის მოშველიებით, რომელშიც განსაკუთრებით ხაზი გაესვა საქმის პრეცედენტულ მნიშვნელობას,²⁸ სასამართლომ განიხილა ჯანმრთელობის დაზღვევის შემწეობის უფლების საჯაროდა კერძო-სამართლებრივი ხასიათი ნიდერლანდების სამართლის მიხედვით. ნიდერლანდების კანონმდებლობით, აღნიშნული უფლება საჯარო სამართალს განეკუთვნებოდა.²⁹ თუმცა, კონვენციის ავტონომიური განმარტების³⁰ პრინციპის შესაბამისად, ასეთი კლასიფიკაცია გადამწყვეტ მნიშვნელობას არ ატარებდა. ორივე ფაქტორის გაანალიზების შედეგად, იმის მტკიცებით, რომ განხილული უფლება მიეკუთვნებოდა საჯარო სამართლის სფეროს,³¹ და ამასთანავე აღნიშნული უფლების კერძო-სამართლებრივ ბუნებაზე მითითებით,³² სასამართლომ დაასკვნა, რომ კერძო-სამართლებრივი ელემენტები აშკარად დომინირებდნენ და დავა, შესაბამისად, ეხებოდა მე-6(1) მუხლით დაცულ სამოქალაქო უფლებას.³³

იგივე არგუმენტაცია იქნა გამოყენებული დეუმელანდის საქმეშიც, სადაც საკითხი ეხებოდა ქვრივისთვის დამატებითი პენსიის დანიშვნას საწარმო ტრავმისათვის სავალდებულო დაზღვევის საფუძველზე. ვინაიდან დეუმელანდის საპენსიო უფლებათა საქმე ადგილობრივ სასამართლოებში 11 წლის განმავლობაში მიმდინარეობდა, ევროპულ კომისას და სასამართლოს უნდა დაედგინა, რამდენად შედიოდა პენსიის საკითხი მე-6(1) მუხლის მოქმედების სფეროში და, შესაბამისად, იყო თუ არა დარღვეული „გონივრულ ვადაში“ სამართლიანი სასამართლო განხილვის უფლება. სასამართლომ კვლავ განახორციელა ამ უფლების საჯარო- და კერძო-სამართლებრივი ელემენტების ანალიზი და დაასკვნა, რომ აქაც დომინირებდნენ კერძო-სამართლებრივი ელემენტები. მე-6(1) მუხლი გამოყენებულ იქნა და დაფიქსირდა მისი დარღვევა სამართალწარმოების ხანგრძლივობის გამო.³⁴

1993 წელს ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ კიდევ ერთი გადამწყვეტი ნაბიჯი გადადგა. საქმეებში სალესი იტალიის წინააღმდეგ³⁵ და შულერ-ზგრაგენი შვეიცარიის წინააღმდეგ³⁶ მე-6(1) მუხლის დაცვა გავრცობილ იქნა კანონით დადგენილ სოციალურ შეღავათებზე, რომლებიც საჯარო-სამართლებრივ ხასიათს ატარებდა. იმისდა მიუხედავად, დაფუძნებულია თუ არა სოციალური უზრუნველყოფის ან შეღავათის გარკვეული ფორმა კერძო-სამართლებრივ ურთიერთობებზე (განსაკუთრებით შრომითი ხელშეკრულებები) თუ წარმოადგენს საჯარო სამართლით გარანტირებულ უფლებას, მისი განხილვა ყველა შემთხვევაში უნდა აკმაყოფილებდეს სამართლიანი სასამართლო განხილვის ყველა სტანდარტს.

სალესის საქმეში, მომჩივანს უარი ეთქვა ყოველთვიურ უმუშევრობის შემწეობაზე. საქმის განხილვა ეროვნულ დონეზე 6 წელზე მეტ ხანს გაგრძელდა. შეღავათი წარმოადგენდა სოციალური დახმარების ერთ-ერთ კანონით დადგენილ ფორმას, რომელიც გამიზნულია იტალიის კონსტიტუციის 39-ე მუხლის განხორციელებაზე; ამ დებულების თანახმად „ყველა მოქალაქე, რომელსაც არ შეუძლია შრომა და არა აქვს ცხოვრებისათვის საჭირო სახსრები, უზრუნველყოფილ უნდა იქნეს სასიცოცხლო მნიშვნელობის საშულებებითა და სოციალური დახმარებით“. შეღავათი გათვალისწნებული იყო კანონით და არა, მაგალითად, შრომითი ხელშეკრულებით. შემწეობის გაცემა არ იყო დამოკიდებული შენატანების გადახდაზე და ამ სქემის დაფინანსება მთლიანად სახელმწიფოს ევალებოდა. ევროპულმა სასამართლომ მითითება გააკეთა მის გადაწყვეტილებაზე ფელდბრუგეს და დეუმელანდის საქმეებზე და არგუმენტი შემდეგნაირად განავითარა: „ყველა შემთხვევაში, ამ გადაწყვეტილებების წყალობით ბიძგი მიეცა სამართლის განვითარებას და თანასწორი მოპყრობის პრიციპიდან გამომდინარე, დღეისათვის მოქმედი ზოგადი წესით მე-6(1) მუხლი გამოიყენება სოციალური დაზღვევის სფეროში“.³⁷

ამასთანავე, სალესის საქმე ეხებოდა სოციალურ დახმარებას და არა სოციალურ დაზღვევას. მიუხედავად ამისა, გამოიყენებოდა მე-6(1) მუხლი, რადგან ადმინისტრაციული ორგანოები ქალბატონ სალესის შრომისუუნარობის შემწეობაზე გადაწყვიტილების მიღებისას არ იყენებდნენ დისკრეციულ უფლებამოსილებას, არამედ ქალბატონი სალესი ითხოვდა „ინდივიდუალურ, ეკონომიკურ უფლებას, რომელიც გამომდინარეობდა კონსტიტუციის განხოციელებაზე მიმართულ კანონში მოცემული წესებიდან“.³⁸ სამართალწარმოების ხანგრძლივობის გამო, დადგენილ იქნა მე-6 მუხლის დარღვევა.

შულერ-ზგრაგენის საქმეში ევროპულმა სასამართლომ კიდევ უფრო განავრცო მე-6 მუხლის საპროცესო დაცვა ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებებზე: „დღეისათვის ზოგად წესადაა მიჩნეული, რომ მე-6(1) მუხლი გამოიყენება სოციალური დაზღვევის სფეროში, მათ შორის სოციალური უზრუნველყოფის სფეროშიც კი“. ეს გადაწყვეტილებაც დასაბუთებულ იქნა იმ ფაქტით, რომ მომჩივანი „მოითხოვდა ინდივიდუალურ, ეკონომიკურ უფლებას, რომელიც ფედერალური კანონმდებლობაში ჩამოყალიბებული სპეციალური წესებიდან გამომდინარეობდა“.³⁹ ქალბატონ შულერ-ზგრაგენს ინვალიდობის პენსიაზე უარი ეთქვა ნაწილობრივ იმ მოსაზრებით, რომ იგი იყო გათხოვილი, ჰყავდა ბავშვი და ვერ დაუბრუნდებოდა სამუშაოს, თუნდაც ჯანმრთელობის პრობლემა არ ჰქონოდა.⁴⁰ შესაბამისად, დადგინდა მე-14 მუხლის დარღვევა მე-6 მუხლთან ერთობლიობაში.

სამართლის ზემოაღნიშნული განვითარება, განსაკუთრებით კი შულერ-ზგრაგენის საქმე, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლის საფუძველზე ეკონომიკური და სოციალური უფლებების დაცვას ახალ შესაძლებლობებს ანიჭებს, რომელიც გარკვეულ შემთხვევებში მე-14 მუხლის დისკრიმინაციის აკრძალვის დებულებასთან ერთობლიობაში გამოიყენება.⁴¹ როდესაც სოციალური დაზღვევის და სოციალური დახმარების სხვადასხვა ფორმებს „ინდივიდუალური, ეკონომიკური უფლებების“ მნიშვნელობა ენიჭება, მაშინ მე-6 მუხლი ითვალისწინებს როგორც კონკრეტული შეღავათის უზრუნველყოფის საპროცესო დეტალებს, ისე მრავალი ეკონომიკური და სოციალური უფლების, როგორც ჭეშმარიტი ინდივიდუალური უფლების ბუნებას, რომელიც დაფუძნებულია საერთაშორისო, კონსტიტუციური, საკანონმდებლო და სახეშეკრულებო ელემენტების ნორმატიულ ერთობლიობაზე. თუ შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობით სოციალური დაზღვევის და სოციალური დახმარების გარდა სხვა ეკონომიკური და სოციალური უფლებებიცაა დაცული, ისინიც შესაძლოა ადამიანის უფლებათა ევროპის კონვენციის მე-6 მუხლის დაცვის ფარგლებში მოექცნენ. იმ შემთხვევაში თუ ადგილობრივი კანონმდებლობა ინდივიდუალურ უფლებად განიხილავს, მაგალითად, საჯარო საბავშვო ბაღებით მომსახურების, ბინა-საცხოვრებლის ან ინვალიდთა მომსახურებით სარგებლობის უფლებას, ასეთმა უფლებამ შეიძლება დამატებითი დაცვა მიიღოს ამ დებულების საფუძველზე.

3.3 ეკონომიკური და სოციალური უფლებები - როგორც სხვა უფლებების შემზღუდავი. ეკონომიკური და სოციალური უფლებების არაპირდაპირი დაცვა სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების ხელშეკრულების განხორციელებისა და ზედამხედველობის მეშვეობით შესაძლებელია მაშინაც, როდესაც სხვაგვარად დაცულ უფლებაში ჩარევა ან მისი შეზღუდვა ლეგიტიმურია ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებებთან დაკავშირებულ მოსაზრებათა გამო. ამგვარი სიტუაციის მაგალითს წარმოადგენს საქმე ჯეიმსი და სხვები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ.⁴²

ლონდონის ცენტრში, ბელგრავიას რაიონში, რომელიც ერთ დროს ლონდონის გარეუბანში სასოფლო-სამეურნეო მიწას წარმოადგენდა, ვესტმინსტერის ოჯახი და უფლებამემკვიდრეები დიდ საკუთრებას, დაახლეობით 2000-მდე სახლს ფლობდნენ. მდგმურები აქ ცხოვრობდნენ გრძელვადანი იჯარის საფუძველზე, რომელიც მათ საკმაოდ ფართო უფლებებს ანიჭებდა - მათ შორის მესამე პირზე ბინის ქვეიჯარის უფლებასაც. იმავდროულად მათ ფართო ვალდებულებებიც ეკისრებოდათ, მაგალითად ქონებაზე ზრუნვა და მისი შეკეთება. იჯარის ხლეშეკრულების ვადის გასვლის შემდეგ, რომელიც შეიძლება 99 წელს შეადგენდეს, მესაკუთრე უკან იბრუნებდა ქონებას მეიჯარისათვის რაიმე კომპენსაციის გადახდის გარეშე. მე-19 საუკუნეში გრძელვადიანი იჯარის ასეთ სისტემას ფართოდ იყენებდნენ ინგლისსა და უელსში. დაახლოებით 1880 წლიდან მოყოლებული, ადგილი ჰქონდა რამოდენიმე წარუმატებელ მცდელობას, რომელთა მიზანი იყო მეიჯარეთათვის მათ მიერ დაკავებული ქონების საკუთრების უფლების გადაცემა. ასეთი მიდგომა განიხილებოდა როგორც უსამართლო გადაწყვეტილება მესაკუთრეთა მიმართ. 1967 წელს ძალაში შევიდა საიჯარო ურთიერთობების რეფორმის კანონი, რომელშიც შემდგომში ცვლილებები იქნა შეტანილი. ამ კანონმდებლობის საფუძველზე გრძელვადიან მეიჯარეებს უფლება ეძლეოდათ გარკვეული პირობებით შეეძინათ საცხოვრებლის საკუთრება. 1979-1983 წლებში ბელგრავიას რაიონში მცხოვრებმა დახლოებით 80-მდე მეიჯარემ გამოიყენა მინიჭებული უფლება და შეიძინა საკუთრების უფლება. როგორც მომჩივანები ამტკიცებენ, ამის შედეგად ვესტმინსტერის ოჯახმა და მისმა უფლებამემკვიდრებმა 2,5 მილიონ ფუნტ სტერლინგზე მეტი ეკონომიური ზარალი განიცადეს. მომჩივანების მტკიცებით, ადგილი ჰქონდა ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის პირველი დამატებითი ოქმის პირველი მუხლის დარღვევას.

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ კონვენციის დარღვევას ადგილი არ ჰქონია:

სოციალური უსამართლობის აღკვეთა დემოკრატიული კანონმდებლობის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ფუნქციაა. უფრო მეტიც, თანამედროვე საზოგადოებებში საბინაო საკითხები პირველად სოციალურ საჭიროებად ითვლება, რომლის რეგულირებაც არ შეიძლება მხოლოდ საბაზრო ეკონომიკის მამოძრავებელ ძალებს მიენდოს. უფლებამოსილების ზღვარი საკამრისად ფართოა, რომ მოიცვას კანონმდებლობა საბინაო საკითხებში, რომლის მიზანს წარმოადგენს სოციალური სამართლიანობის დაცვა, მაშინაც კი, სადაც ასეთი კანონმდებლობა კერძო მხარეთა შორის არსებულ სახელშეკრულებო ურთიერთობებში ერევა და არ მოაქვს რაიმე უშუალო სარგებელი სახელმწიფოსა თუ საზოგადოებისათვის. აქედან გამომდინარე, საიჯარო ურთიერთობათა რეფორმის კანონმდებლობის მიზანი ლეგიტიმურია.⁴³

საქმეში მელაჰერი და სხვები ავსტრიის წინააღმდეგ, უფლება საცხოვრებელზე განხილულ იქნა როგორც კანონიერი მიზანი სხვისი ქონების მშვიდობიანად სარგებლობის უფლების შეზღუდვისათვის,⁴⁴; ამ საქმეში, მომჩივანთა მტკიცებით, იჯარის ოდენობის შემცირება წარმოადგენდა პირველი დამატებითი ოქმის პირველი მუხლის დარღვევას. სასამართლომ დაადგინა საპირისპირო, ვინაიდან ეროვნულ საკანონმდებლო ორგანოებს გააჩიათ უფლებამოსილების ფართო ზღვარი სოციალური და ეკონომიკური პოლიტიკის სფეროში.

უნდა აღინიშნოს, რომ ეკონომიკური და სოციალური უფლებების როლი, როგორც სხვა უფლებების კანონიერად შემზღუდავისა, იმდენად ძლიერი არ არის ინტეგრირებული მიდგომების გამოყენების სხვა სიტუაციებში. ხელისუფლების ორგანოების მიერ იჯარის კონტროლის ღონისძიებათა მეშვეობით საცხოვრებლის დაცვის უგულვებელყოფა არ შეიძლება გახდეს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს განხილვის საგანი. ეკონომიკური და სოციალური უფლებების საკითხი დგება მხოლოდ მას შემდეგ, რაც ქვეყნის ხელისუფლების ორგანოები და კანონმდებლობა გაატარებს გარკვეულ ღონისძიებებს და კერძო პირი გაასაჩივრებს ამგვარ ღონისძიებათა დასაშვებობას. ეს გამოწვეულია ეკონომიკური და სოციალური უფლებების სახელშეკრულებო დებულებების სამართლებრივ შედეგებში უშუალო ჰორიზონტალური ეფექტის⁴⁵ სუსტი როლით.

3.4. ინტეგრირებული მიდგომის სხვა (შესაძლო) შემთხვევები. სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა პაქტის 26-ე მუხლი (დისკრიმინაციის აკრძალვა) და ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლი (სამართლიანი სასამართლო განხილვის უფლება) მხოლოდ ორი მაგალითია იმ პოტენციალისა, რომელსაც ფლობენ სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებათა ხელშეკრულებები სოციალური და ეკონომიკური უფლებების სასამართლო წესით დაცვისათვის ინტეგრირებული მიდგომის მეშვეობით. საერთო სფერო შეიძლება გამოიკვეთოს და განვითარდეს ხელშეკრულების სხვა დებულებების, მაგალითად სიცოცხლის უფლების ან პირადი და საოჯახო ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლების დებულებების განმარტებით.⁴⁶ საცხოვრებლის უფლება, ან ამ უფლების ზოგიერთი განზომილება მაინც, შეიძლება ჩაითვალოს განსაკუთრებით რელევანტურად ამ დებულებებით დაცვისათვის.⁴⁷

ამასთან დაკავშირებით მითითება შეიძლება გაკეთდეს სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა პაქტის მე-6 მუხლის „სოციალური“ განმარტების პოტენციალზე, რომელიც ადამიანის უფლებათა კომიტეტის მიერ იქნა მიღებული. პაქტის დებულების მეორე წინადადება, მეორე მუხლთან ერთობლიობაში, ადგენს მონაწილე სახელმწიფოთა ვალდებულებას, კანონით დაიცვას სიცოცხლის უფლება და განიმარტება როგორც სიცოცხლის დაცვის პოზიტიური ღონისძიებების მომთხოვნი.⁴⁸ ადამიანის უფლებათა კომიტეტმა შეიმუშავა სიცოცხლის უფლების „სოცილური განზომილება“, რომელიც განსაკუთრებით ნათლადაა ჩამოყალიბებული მე-6 მუხლზე გაკეთებულ ორ ზოგად კომენტარში.⁴⁹ იგივე მიდგომა იქნა გამოყენებული სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებათა პაქტის მე-40 მუხლით განსაზღვრული ანგარიშგების პროცედურის კონტექსტშიც.⁵⁰ ადამიანის უფლებათა ევროპულმა კომისიამ იმსჯელა, თუ რამდენად წარმოადგენდა ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-2 მუხლის დარღვევას საზოგადოებრივი ჯანდაცვის დაბალი ხარისხი, რომელმაც გამოიწვია პაციენტის გარდაცვალება. ⁵¹

საქმეში ლოპეზ ოსტრა ესპანეთის წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ გარემოს საერიოზული დაბინძურება, რომელმაც ადამიანთა ჯანმრთელობის გაუარესება გამოიწვია, წარმოადგებნს მე-8 მუხლით დაცული პირადი და საოჯახო ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლების დარღვევას.⁵² მუნიციპალურმა და სახელმწიფო ორგანოებმა, დაფინანსების, დაგეგმვისა და ლიცენზირების მეშვეობით, ხოლო მოგვიანებით ქარხნის დახურვისათვის ხელის შეშლით, ხელი შეუწყვეს დასახლებულ ტერიტორიაზე ქარხნის აშენებასა და ფუნქციონირებას, რომელიც ტყავის ნედლეულის ქარხნების თხევადი და მყარი ნარჩენების გადამუშავებას ახდენდა. საქმეში გუერა იტალიის წინააღმდეგ, ხელისუფლების ორგანოები, სასამართლოს შეფასებით, საკმაოდ აჭიანურებდნენ სასუქების ქარხნის დახურვას, რომელიც ტოქსიკურ გამონაბოლქვებს იწვევდა. სასამართლომ მე-8 მუხლის დარღვევა დაადგინა, ვინაიდან მონაწილე სახელმწიფომ არ შეასრულა ამ დებულებიდან გამომდინარე პოზიტიური ვალდებულებები.53 ზემოხსენებულ საქმეში ლოპეზ ოსტრა ესპანეთის წინააღმდეგ ადამიანის უფლებათა ევროპულმა კომისიამ დასაშვებად ცნო საჩივრის ის ნაწილი, რომელიც ეხებოდა მე-3 მუხლის (წამება, არაადამიანური ან დამამცირებელი მოპყრობა ან სასჯელი) შესაძლო დარღვევას. მიხედავად იმისა, რომ კომისიამ არ დაადგინა მე-3 მუხლის დარღვევა („არ იყო საკმარისად მძიმე“), ეს საქმე მაინც მიუთითებს არაადამიანური ან დამამცირებელი მოპყრობის ან სასჯელის აკრძალვის დებულების გამოყენების შესაძლებლობას ისეთ სიტუაციებში, რომლებიც ტრადიციულად წამებასთან კავშირში არ არის.⁵⁴

4. ეკონომიკური და სოციალური უფლებების საერთაშორისო მონიტორინგის ინსტიტუციონალიზებული პრაქტიკის არსებული ფორმები

4.1. ევროპის სოციალური ქარტიის მე-13(1) მუხლის განმარტება. დღეისათვის მრავალ სამოქალაქო უფლებას არსებობის 200 წლიანი ტრადიცია აქვს და წარმოდგენილნი არიან სასამართლო ან თუნდაც სამართლებრივი განმარტების მზარდი ერთობლიობით. კონკრეტული უფლების კონსტიტუციური ან საერთაშორისო ხელშეკრულებების დებულებებით დაცვა ამ უფლების დებულების განმარტების, განსაზღვრის და ამოქმედების ინსტიტუციონალიზებულ პრაქტიკას ემყარება.

ეკონომიკური და სოციალური უფლებების როგორც კონსტიტუციური, ასევე საერთაშორისო დაცვის მექანიზმები, და აქედან გამომდინარე - მათი განმარტების ინსტიტუციონალიზებული პრაქტიკა, სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებთან შედარებით უფრო დაბალ დონეზეა განვითარებული. ეს არ არის ეკონომიკური და სოციალური უფლებების „ბუნებიდან“ ავტომატურად გამომდინარე შედეგი. ამის საილუსტრაციოდ ჩვენ წარმოგიდგენთ განმარტების ინსტიტუციონალიზებული პრაქტიკის განვითარებას ევროპის სოციალური ქარტიის ერთი კონკრეტული დებულების, კერძოდ მე-13(1) მუხლის მაგალითზე.

მე-13(1) მუხლი ეკონომიკური და სოციალური უფლებების სხვა საერთაშორისო და ევროპული ხელშეკრულებების ძირითადი მახასიათებლების მატარებელია.⁵⁵ მისი ფორმულირებით არ ყალიბდება ჭეშმარიტი ინდივიდუალური უფლებები; აქცენტი გადატანილია მონაწილე სახელმწიფოებზე, რომლებიც კისრულობენ ვალდებულებას უზრუნველყონ კონკრეტული უფლების დაცვა. მიუხედავად ასეთი ფორმულირებისა, სოციალურ უფლებათა ევროპულმა კომიტეტმა⁵⁶ და დროთა განმავლობაში სამთავრობო კომიტეტმაც,⁵⁷ ამ დებულების საფუძველზე სამედიცინო და სოციალური დახმარების ჭეშმარიტი და სასამართლო წესით აღსრულებადი „უფლება“ ჩამოაყალიბა.

სოციალურ უფლებათა ევროპის კომიტეტმა უკვე თავის პირველ დასკვნებში სამედიცინო და სოციალურ დახმარებას „უფლების“ სტატუსი მიანიჭა.⁵⁸ ამ პოზიციას მხარი დაუჭირა საპარლამენტო ასამბლეამ,⁵⁹ მაგრამ სამთავრობო კომიტეტში მასზე კამათი მრავალი წლის განმავლობაში მიმდინარეობდა. ამ კომიტეტის ადრეული პოზიციის თანახმად, სახელმწიფოს ვალდებულება უზრუნველყოს შესაბამისი დახმარება დაუცველი პირებისათვის „არ ნიშნავს იმას, რომ სახეზეა არსებითი უფლება ასეთი დახმარებისათვის“.⁶⁰ თუმცა, დროთა განმვალობაში, სამთავრობო კომიტეტის პოზიცია სოციალური უფლებების მიმართ კომიტეტის განმარტებას დაუახლოვდა.⁶¹

მთავრობის მოხსენებების შესწავლისა და მათზე გაკეთებული კომენტარების საშუალებით, სოციალურ უფლებათა ევროპულმა კომიტეტმა ჩამოაყალიბა ევროპის სოციალური ქარტიის მე-13(1) მუხლის „პრეცედენტული სამართალი“. კომიტეტემა ხაზგასმით აღნიშნა მონაწილე სახელმწიფოთა ვალდებულება, უზრუნველყონ სამედიცინო და სოციალურ დახმარების საკითხებზე ადმინისტრაციული გადაწყვეტილების გასაჩივრების შესაძლებლობა სასამართლოში ან სხვა დამოუკიდებელ ორგანოში,⁶² ასევე ვალდებულება უზრუნველყონ სამედიცინო და სოციალური დახმარება ყველა დაუცველი პირისათვის და არა მხოლოდ ბენეფიციართა გარკვეული კლასებისათვის.⁶³ კომიტეტის დასკვნით, მაგალითად, მუდმივი საცხოვრებელის პირობის არსებობა არ შეესაბამება ამ დებულებას.⁶⁴ სოციალური და სამედიცინო დახმარების უფლების, როგორც „სასამართლო წესით აღსრულებადი” უფლების განმარტების საინტერესო მაგალითია კომიტეტის შემდეგი კომენტარი:

კომიტეტი... მიუთითებს, რომ მე-13 მუხლის I პუნქტის შესაბამისად სახელმწიფო ვალდებულია უზრუნველყოს დაუცველი პირთათვის სათანადო დახმარების გაწევა, რაც ამ პირის უფლებას წარმოადგენს; ამ უფლების აღსრულება შესაძლებელი უნდა იყოს დამოუკიდებელ სააპელაციო ინსტანციაში, მაგალითად სასამართლოში... ვინაიდან არც ეს უფლება და არც გასაჩივრების უფლება საბერძნეთში არ არსებობს, კომიტეტს მხოლოდ იმ დასკვნის გაკეთება შეუძლია, რომ საბერძნეთი არ აკმაყოფილებს მე-13 მუხლის I ნაწილის მოთხოვნებს.⁶⁵

მსგავსი განცხადებები გაკეთდა ისლანდიისა და გაერთიანებული სამეფოს მიმართაც.⁶⁶

ევროპის სოციალური ქარტიის მე-13(1) მუხლის პრეცედენტული სამართალი აჩვენებს, რომ ხელშეკრულების დებულებით დაცული სოციალური და სამედიცინო დახმარების უფლება ინდივიდუალურ და „სასამართლო წესით აღსრულებად“ უფლებად მოიაზრება. თუმცა, ეს არ ნიშნავს, რომ თავად ქარტიის დებულება წარმოადგენს ყველა მონაწილე სახელმწიფოსათვის სასამართლო წესით აღსრულებადი უფლების ჩამოყალიბების საფუძველს.

ზოგიერთი ქვეყნის სამართლებრივ სისტემაში, ევროპის სოციალური ქარტიის იმპლემენტაცია შესაძლოა საკმარისი აღმოჩნდეს ამგვარი შედეგის მისაღწევად, მაშინ როდესაც მრავალ სახელმწიფოში აღნიშნული უფლების სასამართლო წესით აღსრულებისათვის შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობაა საჭირო. ამისდა მიუხედავად, სახელმწიფოთა მიერ სოციალური და სამედიცინო დახმარების, როგორც ინდივიდუალური უფლების უზრუნველყოფა ევროპის სოციალური ქარტიის ერთ-ერთი სამართლებრივად სავალდებულო დებულებაა.

4.2. გაეროს ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტის ზოგადი კომენტარები. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტი ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მინიტორინგზე პასუხისმგებელი ძირითადი ორგანოა. თვით პაქტის ტექსტიდან გამომდინარე, მონიტორინგი თავდაპირველად პოლიტიკური ორგანოების მიერ ხორციელდებოდა, ძირითადად ეკონომიკური და სოციალური საბჭოს მიერ. 1986 წელს ჩამოყალიბდა დამოუკიდებელ ექსპერტთა ორგანო, რომელიც 1989 წლიდან მოყოლებული თავის ზოგად კომენტარებს აქვეყნებს და ახორციელებს პაქტის დებულებათა განმარტებას.⁶⁷ მიუხედავად იმისა, რომ ასეთ პროცედურას არა აქვს განმარტების ინსტიტუციონალიზებული პრაქტიკის ჩამოყალიბების ისეთი შესაძლებლობები, როგორიც საჩივართა განხილვის პროცედურებს გააჩნიათ, ზოგად კომენტარებს შეუძლიათ ზეგავლენა იქონიონ ხელშეკრულების დებულებათა განმარტებებზე და განამტკიცონ პაქტის დებულებათა სასამართლო წესით უშუალო აღსრულების შესაძლებლობები. ზოგად კომენტარებში, კომიტეტმა ფაქტობრივად პაქტის დებულებათა შიდასახელმწიფოებრივი გამოყენების საკითხები განიხილა. ზოგად კომენტარში №4, რომელიც სათანადო საცხოვრებლის უფლებას ეხება, კომიტეტმა დაასკვნა, რომ „სათანადო საცხოვრებლის უფლების მრავალი კომპონენტი, როოგრც მინიმუმ, შეესაბამება შიდასახელმწიფოებრივი სამართლებრივი საშუალებების გამოყენებას“, და შემდეგ მოიყვანა ხუთი სხვადასხვა სიტუაცია, რომელშიც ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტის მე-11 მუხლის იმპლემენტაციის პროცესში სამართლებრივი პროცედურების გამოყენებაა შესაძლებელი.⁶⁸

ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტი თავის ზოგად კომენტარებს ქვეყნების მოხსენებების განხილვისას იყენებს. მაგ. კონკრეტული მონაწილე სახელმწიფოსათვის წინადადებებისა და რეკომენდაციების მიცემისას კომიტეტს შეუძლია მიუთითოს სახელშეკრულებო ვალდებულების ამსახველ რომელიმე ზოგად კომენტარზე.⁶⁹

5. მიღწევები ეკონომიკური და სოციალური უფლებების საერთაშორისო სასამართლო წესით დაცვის განვითარებაში

5.1. სან სალვადორის ოქმი. 1988 წელს ადამიანის უფლებათა ამერიკული კონვენციის ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა დამატებითი ოქმის მიღებით საერთაშორისო საზოგადოებრიობისათვის მნიშვნელოვან პრეცედენტს ჩაეყარა საფუძველი. ოქმის მე-19 მუხლის შესაბამისად გარკვეული უფლებები, კერძოდ პროფკავშირების შექმნის უფლება და განათლების უფლება ინდივიდუალური გასაჩივრების სისტემის სუბიექტი გახდა.⁷⁰ ოქმი საბოლოოდ ძალაში შევიდა 1999 წელს, მას შემდეგ რაც მიღწეულ იქნა რატიფიკაციების საჭირო რაოდენობა (11).

5.2. შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის ტრადიცია. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების განვითარებაში განსაკუთრებული წვლილი მიუძღვის შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციას. ამ ორგანიზაციის სისტემაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ ექსპერტთა კომიტეტში ან გაერთიანების თავისუფლების კომიტეტში პროფკავშირების და დამქირავებელთა ორგანიზაციების მიერ შეტანილი კოლექტიური საჩივრები. საჩივართა სისტემამ შესაძლებელი გახადა შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენციებით გათვალისწინებული სოციალური და ეკონომიკური უფლებების დებულებების სამართლებრივი განმარტება და შესაბამისი პრეცედენტული სამართლის ჩამოყალიბება. თუმცა, შრომის საერთაშორისო ორგანიზაცია საჩივრის პროცედურების გარდა სოციალური და ეკონომიკური უფლებების დაცვის სხვა მეთოდებსაც საკმაოდ ეფექტურად იყენებს. მათ შორის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია სამმხრივი წარმომადგენლობა, რომელშიც შედიან მთავრობები, მუშაკები და დამქირავებლები, ასევე ის აქცენტი, რომელიც შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის სისტემაში კეთდება ეროვნულ კანონმდებლობაზე.⁷¹

5.3. ევროპის სოციალური ქარტიის დამატებითი ოქმი კოლექტიური საჩივრების შესახებ. ევროპის სოციალური ქარტიის სისტმაში კონტროლის უფრო ეფექტური მექანიზმების ჩამოყალიბების ტენდენცია შეიმჩნევა, რაც ასევე იწვევს სახელშეკრულებო ვალდებულებათა სამართლებრივი ბუნების გაძლიერებას. საჩივართა სისტემის ჩამოყალიბება საპარლამენტო ასამბლეამ ჯერ კიდევ 1978 წელს შესთავაზა.⁷²

სოციალურ უფლებათა ევროპული კომიტეტის როლი განმტკიცდა 1991 წლის ოქმით ევროპის სოციალურ ქარტიაში შესწორებების შეტანის შესახებ, რომელიც პრაქტიკაში ჯერ კიდევ ოქმის კანონიერ ძალაში შესვლამდე გამოიყენებოდა. გარდა ამისა, 1995 წელს მიღებულ იქნა და 1998 წელს ძალაში შევიდა დამატებითი ოქმი, რომელმაც კოლექტიური საჩივრების წარდგენის საშუალება მისცა დამქირავებლებს, პროფკავ- შირებს და სხვა შესაბამის არასამთავრობო ორგანიზაციებს. მართალია, სოციალურ უფლებათა ევროპულ კომიტეტს დღემდე ბევრი საქმე არ განუხილავს, მაგრამ დამატებითი ოქმისადმი მისი მიდგომა ნათლად მიუთითებს, რომ კოლექტიური საჩივრის სისტემა მნიშვნელოვან როლს შეასრულებს ევროპის სოციალური ქარტიის დებულებათა სამართლებრივი ბუნების განმარტებისათვის. საგრძნობლად გაიზარდა მონიტორინგის საექსპერტო ორგანოს შესაძლებლობები, განავითაროს სახელშეკრულებო ვალდებულებათა სამართლებრივი განმარტების ინსტიტუციონალიზებული პრაქტიკა.

5.4. მოვლენები ევროპის კავშირში. ევროპის რეგიონში სოციალური და ეკონომიკური უფლებების სამართლებრივი ხასიათის გაძლიერების შესაძლებლობებს ევროპის კავშირიც უზრუნველყოფს. ევროპის კავშირის დამფუძნებელი ხელშეკრულება მოიცავს „სოციალურ განზომილებას“, მაგრამ არა ინდივიდუალური სოციალური უფლების ფორმით. ამასთანავე, 141-ე მუხლი (თავდაპირველად რომის ხელშეკრულების 119-ე მუხლი), რომელიც „თანაბარი შრომის თანაბრად ანაზღაურების“ პრინციპს ამკვიდრებს, გვიჩვენებს ეკონომიკური და სოციალური უფლებების სფეროში ევროპის თანამეგობრობის სამართლის პოტენციალს. გარკვეული პერიოდის გასვლისა და მთელი რიგი დირექტივების გამოცემის შემდეგ, ამ დებულებას მიენიჭა როგორც უშუალო მოქმედება (რაც ნიშნავს კერძო პირების მიერ მათი სასამართლოში განხილვის საშუალებას), ისე უშუალო ჰორიზონტალური მოქმედება (რაც ნიშნავს კერძო დამქირავებლებისათვის ვალდებულებების დაკისრებას)⁷³ თანამეგობრობის სამართლის პირდაპირი ჰორიზონტალური მოქმედების პრინციპი, მისი სოციალურ და ეკონომიკურ უფლებებზე გავრცელების შემთხვევაში, ადამიანის უფლებათა არსებული საერთაშორისო ხელშეკრულებებით გათვალისწინებულ ვალდებულებათა დამატებითი უზრუნველყოფის აშკარა საშუალებას წარმოადგენს.

გარკვეული ძალისხმევა იქნა მიმართული ჭეშმარიტი სოციალური უფლებების თანამეგობრობის სამართალში იმპლემენტაციისათვის, მაგრამ პოლიტიკური წინააღმდეგობების გამო პროცესი ძალზე ნელი ტემპით ვითარდება. 1989 წელს ევროპის თანამეგობრობის წევრი ქვეყნების მთავრობათა მეთაურების დეკლარაციის⁷⁴ სახით მუშაკთა ძირითადი სოციალური უფლებების თანამეგობრობის ქარტია დამტკიცდა. იმავე წელს, უფრო ადრე, ევროპის პარლამენტმა ძირითად უფლებათა და თავისუფლებათა დეკლარაცია მიიღო, რომელიც სოციალური, ეკონომიკური და კულტურული უფლებების მთელ რიგ დებულებებს შეიცავს.⁷⁵ გარდა ამისა, მაასტრიხტის ხელშეკრულებასთან დაკავშირებით, 11-მა წევრმა ქვეყანამ, დიდი ბრიტანეთის გარდა, სოციალური პოლიტიკის ოქმს და სოციალური პოლიტიკის შეთანხმებას მოაწერა ხელი, რომლის საფუძველზეც მათ იკისრეს ვალდებულება „გააგრძელონ 1989 წლის სოციალური ქარტიის⁷⁶ პრინციპების განხორციელება“. შემდეგი ნაბიჯი ამსტერდამის ხელშეკრულებით განხორციელდა, რომლის საფუძველზეც მითითებები ევროპის სოციალური ქარტიისა და 1989 წლის თანამეგობრობის ქარტიაზე ჩართულ იქნა ევროპის თანამეგობრობის დამფუძნებელი ხელშეკრულების 136-ე მუხლში.⁷⁷

ევროკავშირის ძირითად უფლებათა ქარტიაში, რომლიც მიღებულ იქნა 2000 წლის დეკემბერში⁷⁸ ნიცაში, შედარებით მეტი ყურადღება დაეთმო ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებებს, თუმცა სიზუსტის განსხვავებული ხარისხით.⁷⁹ მიუხედავად იმისა, რომ საწყის ეტაპზე ქარტია ფორმალურად სავალდებულო დოკუმენტი არ იქნება, როგორც ჩანს იგი გავლენას მოახდენს ევროპის მართლმსაჯულების სასამართლოს საქმიანობაზე იმ თვალსაზრისით, თუ რომელი უფლება მიიღებს დაცვას როგორც თანამეგობრობის სამართლის ზოგადი პრინციპების ნაწილი.

5.5 ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტის ფაკულტატური ოქმის მიღების სამომავლო გემები. ადამიანის უფლებათა 1993 წლის ვენის მსოფლიო კონფერენციამ ადამიანის უფლებათა კომისიას მოუწოდა, ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტთან თანამშრომლობით გაეგრძელებინა ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის ფაკულტატური ოქმების მიღების განხილვა.⁸⁰ ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტი მას შემდეგ მუშაობს ფაკულტატიურ ოქმზე, რომლის მიზანიცაა, უზრუნველყოს გასაჩივრების პროცედურები ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტის სისტემაში. 1992 წლის დეკემბერში კომიტეტმა მიიღო ანალიტიკური დოკუმენტი, რომელშიც განხილული იყო ასეთი ოქმის სხვადასხვა პროცედურა, მათ შორის ინდივიდუალური და კოლექტიური საჩივრების შესაძლებლობაც.⁸¹ ამჟამად ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტის სისტემაში გასაჩივრების პროცედურის შეტანის საკითხს ადამიანის უფლებათა კომიტეტი განიხილავს.

ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტმა საკმაო სიზუსტით აღწერა ის მჭიდრო კავშირი, რომელიც არსებობს საჩივრების განხილვის მოქმედ საერთაშორისო სისტემასა (რომელიც განმარტების ინსიტუცინალიზებული პრაქტიკის განვითარებას უწყობს ხელს) და ეროვნულ დონეზე სასამართლო წესით უზრუნველყოფის განვითარებას შორის: „რადგან პაქტის დებულებათა უმეტესი წილი არ წარმოადგენს საერთაშორისო დონეზე დეტალური სასამართლო განხილვის საგანს, არ არის მოსალოდნელი ამ დებულებათა ამგვარი განხილვა შიდასახელმწიფოებრივ დონეზეც“.⁸²

6. შიდასახელმწიფოებრივ დონეზე განხორციელების როლი და პოტენციალი ეკონომიკური და სოციალური უფლებების სამართლებრივი ბუნების განმტკიცებაში

6.1. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების ეროვნულ დონეზე დამკვიდრების ფორმები. მრავალ სახელმწიფოში, ზოგიერთი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლება კონსტიტუციითაა უზრუნველყოფილი. უფლებათა ასევე მნიშვნელოვან წყაროს წარმოადგენს პარლამენტის მიერ მიღებული ნორმატიული აქტები და კოლექტიური ხელშეკრულებები მუშაკებსა და დამქირავებლებს შორის - ეს უკანასკნელი ძირითადად შრომითი უფლებების სფეროში. ამ უფლებათა სასამართლო წესით უზრუნველყოფის ხარისხი საკმაოდ ვარირებს, თუმცა ზოგიერთ სოციალურ უფლებას მეტი უნარი აქვს გახდეს სასამართლო წესით აღსრულებადი, ხოლო ზოგიერთ სამართლებრივ სისტემაში ეს უნარი კონსტიტუციური დებულებებითაა განპირობებული.⁸³

იმ ქვეყნებში, სადაც ეკონომიკური და სოციალური უფლებების ხელშეკრულებათა დებულებები უშუალოდ მოქმედებს ეროვნულ კანონმდებლობაში - „მონიზმის“ პრინციპის საფუძველზე თუ კონკრეტული ხელშეკრულების ინკორპორაციის კანონიდან გამომდინარე - ეს ხელშეკრულებები შეიძლება გახდეს სასამართლო წესით აღსრულებადი. ამ მხრივ საყურადღებოა ევროპის სოციალური ქარტია, რომლის დანართში არის განცხადება, რომ: „ქარტია შეიცავს საერთაშორისო ხასიათის სამართლებრივ ვალდებულებებს, რომელთა შესრულების ზედამხედველობა ხორციელდება მე-4 ნაწილის შესაბამისად”. მიუხედავად იმისა, რომ ამ დებულებას ზოგჯერ განიხილავენ როგორც ევროპის სოციალური ქარტიის დებულებების შიდასახელმწიფოებრივ დონეზე გამოყენების გამომრიცხავ ფაქტორს,⁸⁴ ზოგიერთი დებულება მაინც იქნა გამოყენებული ჰოლანდიისა⁸⁵ და გერმანიის⁸⁶ სასამართლოებში. როდესაც ფინეთის პარლამენტმა ევროპის სოციალური ქარტიის რატიფიცირებაზე თანხმობა განაცხადა და მისი ინკორპორაციის კანონი მიიღო,⁸⁷ სოციალურ საკითხთა კომიტეტმა ერთმნიშვნელოვნად მიუთითა, რომ ინკორპორაციის შედეგად შესაძლებელი გახდა სოციალური ქარტიის დებულებების სასამართლო წესით აღსრულება და ადმინისტრაციული ორგანოების მიერ მათი გამოყენება.⁸⁸ ეს მაგალითი უჩვენებს, რომ ეროვნულ დონეზე ეკონომიკური და სოციალური უფლებების სახელშეკრულებო დებულებების „სასამართლო წესით უზრუნველყოფა“ თითქმის მთლიანადაა დამოკიდებული იმ საკონსტიტუციო ჩარჩოზე, რომელშიც ამ დებულებათა ჩართვა ხდება. ხელშეკრულების დებულება შესაძლოა „თვითაღსრულებადი“ ან უშუალოდ გამოყენებადი გახდეს, თუნდაც ეს მის შემქნელთა ფაქტობრივ მიზნებს ეწინააღმდეგებოდეს.⁸⁹

ეკონომიკური და სოციალური უფლებების საერთაშორისო ხელშეკრულებების ეროვნულ დონეზე გამოყენების კიდევ მრავალი მაგალითის მოყვანა შეიძლება. შვედეთში საერთაშორისო ხელშეკრულებები, როგორც წესი, არ ხდება ეროვნული კანონმდებლობის ნაწილი ინკორპორაციის გზით. ისინი სავალდებულოა სახელმწიფოსათვის და მათი განხორციელება ხდება ტრანსფორმაციის მეთოდით, რაც ნიშნავს შესაბამის ეროვნულ კანონმდებლობაში შესწორებების შეტანას სახელშეკრულებო ვალდებულებებთან შესაბამისობის მიზნით.90 ამასთანავე, ვხვდებით ცალკეულ სასამართლო საქმეებს, რომელშიც მითითება ევროპის სოციალურ ქარტიაზე კეთდება. 1991 წლის 12 ივნისს შვედეთის ადმნისტრაციულმა სასამართლომ (Regeringsrätten) გამოიტანა დადგენილება, რომლითაც გააუქმა ქვემდგომი ინსტანციის სასამართლოს გადაწყვეტილება და ევროპის სოციალურ ქარტიაზე მითითებით დაადგინა სოციალური შემწეობის გადახდა თავშესაფრის ორი მაძიებლისათვის.⁹¹

6.2. ეკონომიკური და სოციალური უფლებები, როგორც შიდა კანონმდებლობის ინდივიდუალური უფლებები. ყოველივე ზემოთქმული ადასტურებს, რომ გარკვეულ სიტუაციებში ეკონომიკური ან სოციალური უფლების სახელშეკრულებო დებულება, კონსტიტუციური მუხლი თუ საკანონმდებლო აქტი ამ უფლებისათვის „ინდივიდუალური (სუბიექტური) უფლების“ სტატუსის მისანიჭებლად გამოიყენება, რომლის უზრუნველყოფა შესაძლებელია სასამართლო წესით, როგორც სარჩელის ან გასაჩივრების საფუძველი. ევროპის სოციალური ქარტიის 13(1) მუხლი სოციალური და სამედიცინო დახმარების შესახებ, ან სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა პაქტის 26-ე მუხლი დისკრიმინაციის აკრძალვის შესახებ სწორედ ასეთი ტიპის დებულებებს წარმოადგენენ. თუ ეროვნულ კანონმდებლობაში მათი ჩართვა „მონიზმის“ ან ინკორპორაციის მეშვეობით ხდება, მათ აქვთ, როგორც მინიმუმ, უნარი უზრუნველყონ ლოცუს სტანდი და სხვა სამართლებრივი ნორმების დახმარების გარეშე იმოქმედონ.⁹² ეკონომიკური და სოციალური უფლებების საერთაშორისო განხორციელების მექანიზმების გაუმჯობესება, მათ შორის საჩივრების პროცედურების შემოRება და არსებული პროცედურების ფუნქციონირება ხელს უწყობს განმარტების ინსტიტუციონალიზებული პრაქტიკის განვითარებას და თავის მხრივ ზრდის ეროვნულ დონეზე სოციალური უფლებათა ხელშეკრულებების პირდაპირი გამოყენების შესაძლებლობას.

კანონის საფუძველზე მინიჭებული ინდივიდუალური უფლებების სამართლის ეროვნულ სისტემაში გამოყენება განვითარების მეორე მიმართულებაა, რომელსაც მსგავსი შედეგი აქვს. მაგალითად, სკანდინავიის ქვეყნებში, სოციალური უზრუნველყოფის, ჯანდაცვის და განათლების სფეროში მთელი რიგი შეღავათების და მომსახურების ინდივიდუალური უფლების სახით გამოყენების მზარდი ტენდენცია შეინიშნება. ფინეთში, მაგალითად, მცირეწლოვან ბავშვთა მუნიციპალური ბიუჯეტის ხარჯზე მოვლის უფლება, სოციალური დახმარების უფლება, საცხოვრებლის უფლება და გარკვეული მომსახურებების უფლება უძლური ადამიანებისათვის საკანონმდებლო აქტით აღიარებულია როგორც ინდივიდუალური უფლებები. 1995 წელს გატარებული კონსტიტუციური უფლებების რეფორმის შედეგად, ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების ზოგიერთი დებულება კონსტიტუციურ დონეზე ჩამოყალიბდა როგორც ინდივიდუალური უფლება. ეს დებულებები შევიდა ახალ კონსტიტუციაში, რომელიც 2000 წლის 1 მარტს იქნა მიღებული.⁹³ მაგალითად: „ყველა ადამიანს აქვს უფლება უფასოდ მიიღოს დაწყებითი განათლება“⁹⁴ და „მათ, ვისაც არა აქვს სათანადო სახსრები ღირსეული ცხოვრებისათვის, უფლება აქვს მიიRოს ცხოვრებისათვის აუცილებელი საშუალებები და ზრუნვა“.⁹⁵

ერთ სფეროში, კერძოდ შრომის უფლებასთან დაკავშირებით, ახალი კონსტიტუცია ნაკლებ ამბიციურია, ვიდრე ძველი - 1919 წლის საკონსტიტუციო აქტი. 1972 წლის შესწორების შესაბამისად, ძველი კონსტიტუციით უზრუნველყოფილი იყო შრომის უფლება, როგორც ინდივიდუალური უფლება: „სახელმწიფო ვალდებულია ფინეთის მოქალაქეებისათვის შექმნას შრომის საშუალებები თუ სხვაგვარად არ არის განსაზღვრული საკანონმდებლო აქტით“.⁹⁶ პარადოქსულია, რომ 1995 წლის კონსტიტუციური უფლებების რეფორმის აქტით ამ უფლების გაუქმების შემდეგ, „დასაქმების უფლების“ სასამართლო წესით უზრუნველყოფა ერთ-ერთ კონკრეტულ საქმეზე იქნა დადგენილი. 1997 წელს ფინეთის უზენაესმა სასამართლომ ძალაში დატოვა უფრო დაბალი ინსტანციის სასამართლოს დადგენილება, რომლის თანახმადაც, მუნიციპალურ ორგანოს, რომელმაც ვერ უზრუნველყო ხანგრძლივი პერიოდით უმუშევარი პირის დასაქმება ექვსი თვით მაინც, ამ პირისათვის კომპენსაციის გადახდა დაეკისრა. დაბალი ინსტანციის სასამართლომ განჩინება გამოიტანა როგორც საკონსტიტუციო აქტის 6(2) დანაყოფის (რომელიც მაშინ ძალაში იყო), ასევე მოქმედი კანონმდებლობის საფუძველზე, რომელიც კონსტიტუციით გარანტირებული „სამუშაოს უფლების“ განხორციელებასა და კონკრეტიზაციას უზრუნველყოფდა. მიუხედავად იმისა, რომ უზენაესმა სასამართლომ გადაწყვეტილება მხოლოდ კანონმდებლობაზე დააფუძნა, მან საკმაოდ ნათლად დაადგინა სამუშაოს უფლების სასამართლო წესით უზრუნველყოფა, სახელმწიფო ორგანოების წინააRმდეგ კომპენსაციის საკითხზე სამართალწარმოების გზით:

„დასაქმების შესახებ“ კანონის ამოცანაა უზრუნველყოს მოქალაქისათვის შრომის შესაძლებლობა. კანონის მიზანია სრული დასაქმების მიღწევა. ამ მიზნის განხორციელება უნდა მოხდეს როგორც ეკონომიკური პოლიტიკის, ისე დასაქმების პოლიტიკის ღონისძიებათა მეშვეობით. „დასაქმების შესახებ“ კანონის (№ 275, 1978 წ) მე-4 თავში მოცემულია დასაქმებისა და განათლების ორგანიზების დებულებები. დებულებებში, რომლებიც 1988-1992 წელს იყო ძალაში, განსაკუთრებული ყურადღება იყო გამახვილებული ახალგაზრდა უმეშევარი ადამიანების და იმ პირთა დასაქმებაზე, რომლებიც ხანგრძლივი დროის განმავლობაში იყვნენ უმუშევარნი. „დასაქმების შესახებ“ კანონი (№275, 1987 წ.) სახელმწიფოს ან მუნიციპალურ ორგანოს აკისრებდა ვალდებულებას, დასაქმების ორგანიზაციების მითითების შესაბამისად, ხანგრძლივი დროის განმავლობაში უმუშევარი ადამიანები დაესაქმებინათ ექვსი თვით მაინც, იმ შემთხვევაში თუ კონკრეტული პირისათვის უფრო გრძელვადიანი სამუშაოს გამოძებნა ვერ ხერხდებოდა... ხანგრძლივი დროის განმავლობაში უმუშევარი პირის დასაქმების უფლების ნორმების მიზანი არ გახლდათ მხოლოდ დასაქმების ზოგადი ხელშეწყობა, არამედ იგი გამიზნული იყო „დასაქმების შესახებ“ კანონის შესაბამისად ხანგრძლივი დროის განმავლობაში უმუშევრად ცნობილი პირების სამუშაოს მიღების ინდივიდუალური უფლების უზრუნველსაყოფად. მათ შემთხვევაში სოციალური დახმარების მიღების საშუალება არ წარმოადგენდა დასაქმების ალტერნატივას. აქედან გამომდინარე, ხანგრძლივი დროით უმუშევარ პირებს, რომელსაც მუნიციპალური ორგანო ვერ მოუძებნის სამუშაოს, „დასაქმების შესახებ“ კანონის მე-18(3) დანაყოფის თანახმად, უფლება აქვს მიიღოს მის მიერ განცდილი ზარალის კომპენსაცია.⁹⁷

საცხოვრებლით უზრუნველყოფის ინდივიდუალური უფლება არც ძველ და არც ახალ კონსტიტუციაშია მოცემული.⁹⁸ მიუხედავად ამისა, ჩვეულებრივ კანონმდებლობის დონეზე მოიპოვება სპეციალური დებულებები, რომელთა საფუძველზეც დაცულია საცხოვრებლით უზრუნველყოფის ინდივიდუალური უფლება. „ბავშვთა დაცვის შესახებ“ კანონიდან გამომდინარე, მუნიციპალური ორგანო ვალდებულია ორგანიზება გაუწიოს „პირის მოთხოვნათა დამაკმაყოფილებელი საცხოვრებლით უზრუნველყოფას“ 18 წლის ასაკის მიღწევის დროს თუ ეს პირი ადრე ბავშვთა დაცვის ღონისძიებების სუბიექტი იყო (როგორიცაა, ძირითადად, საკუთარი ოჯახიდან მოშორება).⁹⁹

მოქმედი კანონმდებლობის საფუძველზე სოციალური და ეკონომიკური უფლებებისათვის ინდივიდუალური უფლების სტატუსის მინიჭების კიდევ ერთი მაგალითია ფუსას საქმე, რომელიც ნორვეგიის უზენაესმა სასამართლომ (Høyesterett) 1990 წლის 25 სექტემბერს განიხილა. საქმე ეხებოდა ინვალიდ ადამიანს, რომელსაც მუნიციპალურმა ორგანოებმა უარი უთხრეს გარკვეული სახის დახმარებისა და მომსახურების გაწევაზე. უზენაესმა სასამართლომ დაადგინა, რომ პირს ჰქონდა დახმარების და მომსახურების მოთხოვნის კანონიერი უფლება, და რომ მისი ეს უფლება შეესაბამებოდა „სასამართლო წესით უზრუნველყოფას“, რომლის საფუძველზეც სასამართლოს შეეძლო დაედგინა უფლების არსი კონკრეტულ საქმეში და მომსახურებაზე უარის თქმის გამო მუნიციპალური ორგანოებისათვის კომპენსაციის გადახდა დაევალებინა.¹⁰⁰

7. დასკვნა

ასბორნ ეიდეს თანახმად, „თეორიული ხასიათის სამართლებრივი დავა“, შეიძლება თუ არა ეკონომიკური და სოციალური უფლებები წარმოადგენდნენ სასამართლო წესით აღსრულებად უფლებებს, „მიზანშეწონილი არ არის“, ვინაიდან მნიშვნელოვანია ამ უფლებათა ეფექტური დაცვა, იქნება ეს სასამართლოს თუ სხვა მექანიზმების მეშვეობით.¹⁰¹ ამ განცხადებაზე დავა საჭირო არ არის. ცხადია, რომ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების დაცვას, გარდა საჩივრის პროცედურებისა და ზოგადად სასამართლო წესით უზრუნველყოფის საკითხის მოგვარებისა, სხვა საერთაშორისო და შიდასახელმწიფოებრივი დაცვის მეთოდები სჭირდება. ამას მოითხოვს სახელმწიფოს საკანონმდებლო, საბიუჯეტო და სხვა პოზიტიური ვალდებულებების პირველადი როლი, რომელიც ამ უფლებების განხორციელებისათვის არის გამიზნული.

სოციალური და ეკონომიკური უფლებების ეფექტური დაცვისათვის მნიშვნელოვანია, რომ ეს უფლებები, ან მათი ძირითადი ნაწილი მაინც, განიხილებოდეს როგორც სამართლებრივად სავალდებულო ინდივიდუალური ან კოლექტიური უფლებები. ამრიგად, საერთაშორისო, რეგიონულ და შიდასახელმწიფოებრივ დონეზე სოციალური უფლებების სასამართლო წესით უზრუნველყოფის განვითარება ხელს შეუწყობს ზოგადად ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებებების ეფექტურ დაცვას. მათი „სასამართლო წესით უზრუნველყოფის“ თვისების აღიარება მათი სამართლებრივად სავალდებულო ბუნების გაგებას ახალ იმპულსს აძლევს და შედეგად, ხელს უწყობს მათგან გამომდინარე პოზიტიური ვალდებულებების რეალიზებას.

____________________

1. იხ. ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია, მუხლი 22-25.

2. საერთაშორისო პაქტი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ; ევროპის სოციალური ქარტია და ევროპის განახლებული სოციალური ქარტია; ადამიანის უფლებათა ამერიკული კონვენციის მესამე თავი და დამატებითი ოქმი; ადამიანის და ხალხთა უფლებების აფრიკული კონვენციის მე-15-18 მუხლები.

3. იხ. საერთაშორისო კონვენცია რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ; საერთაშორისო კონვენცია ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის აღმოფხვრის შესახებ, მუხლი 11-14; ლტოლვილთა სტატუსის შესახებ კონვენციის მე-15, 17-19, 21-ე და 24-ე მუხლები. გარდა ამისა, შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის მრავალი კონვენცია ეკონომიკური და სოციალურ უფლებების დაცვას ეხება.

4. ამ მახასიათებლის მნიშვნელობა ერთ-ერთ ძირითად არგუმენტად აქვს მოყვანილი გ.ჯ. ვან ჰუფს სტატიაში „The Legal Nature of Economic, Social and Cultural Rights: A Rebuttal of Some Traditional views“, რომელიც გამოქვეყნებულია პ. ალსტონის და კ. ტომაშევსკის გამოცემაში The Right to Food, 1984, გვ.. 97-110, გვ. 101

5. იხ. ე.გ. ვიერდაგი „The Legal Nature of the Rights Granted by the International Coვenant on Economic, Social and Cultural Rights“, Netherlands Yearbook of International Law, ტ. 9 (1978), გვ. 69-103, გვ. 103.

6. ამ მახასიათებელთან დაკავშირებით იხ. ა. ეიდე „Future Protection of Economic and Social Rights in Europe“, ა. ბლოედის Monitoring Human Rights in Europe: Comparing International Procedures and Mechanisms, 1993, გვ. 187-219, გვ. 195.

7. იხ. გ. ვან ჰუფი; და პ. ალსტონი „No Right to Complain About Being Poor: The Need for an Optional Protocol to the Economic Rights Coვenant“, ა. ეიდეს და ჯ. ჰელგესენის The Future of Human Rights Protection in a Changing World, 1991, გვ. 79-100.

8. იხ. მაგ. ლიმბურგის მე-8 პრინციპი გაეროს დოკუმენტში ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის განხორციელების შესახებ UN doc. E/CN.4/1987/ 17, გამოქვეყნებულია ადამიანის უფლებათა ყოველკვარტალურ გამოცემაში, ტ. 9 (1978), გვ. 122-135; და ამ გამოცემის მე-4 დანართში. იხ. აგრეთვე მაასტრიხტის სახელმძვანელო პრინციპები ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა დარღვევის შესახებ, ადამიანის უფლებათა ყოველკვარტალური გამოცემა, ტ. 20 (1998), გვ. 691-705; და ამ გამოცემის დანართი 4.

9. პ. ალსტონი, შენიშვნა 7, გვ. 86, რომელიც აღნიშნავს, რომ ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მე-6 და მე-9 მუხლები თვალსაჩინო გამონაკლისს წარმოადგენენ.

10. კონვენციაში ძირითადად გამოყენებულია ინდივიდუალურ უფლებათა ფორმულირება („ყოველ მიგრანტ მუშაკს აქვს უფლება...“) და არა სახელმწიფოს ვალდბულებათა ფორმულირება. მაგალითად, მუხლი 28 ასე იკითხება: „მიგრანტ მუშაკებს და მათი ოჯახის წევრებს უფლება აქვთ, შესაბამისი ქვეყნის მოქალაქეებთან თანასწორობის საფუძველზე, მიიღონ გადაუდებელი სამედიცინო დახმარება, რომელიც აუცილებელია მათი სიცოცხლის გადასარჩენად ან მათი ჯანმრთელობის გამოუსწორებელი დაზიანების თავიდან ასაცილებლად. ასეთ გადაუდებელ სამედიცინო დახმარებაზე მათ არ შეიძლება უარი ეთქვათ მათი ქვეყანაში ყოფნასთან ან მუშაობასთან დაკავშირებული რაიმე დარღვევის გამო“.

11. პ. ალსტონი, ადგ. ციტატა (შენიშვნა 7), გვ. 88.

12. იხ. მ. ნოვაკი, გაეროს პაქტი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ: კომენტარი, 1993, გვ. 470 და მითითება სქოლიოში 11, გვ. 461.

13. საკომუნიკაციო №182/1984, Yearbook of the Human Rights Committee 1987, ტ. II, გვ. 300-304.

14. საკომუნიკაციო №182/1984, Yearbook of the Human Rights Committee 1987, ტ. II, გვ. 293-297.

15. ზვაან-დე ვრისის საქმის 12.4 პარაგრაფი, და იდენტური ბროეკსის საქმე. იხ. დასკვნის 12.4 პარაგრაფი საკომუნაკაციო №180/1984, დენინგი ჰოლანდიის წინააღმდგ, Yearbook of the Human Rights Committee 1987, ტ. II, გვ. 297-300.

16. გენდერული დისკრიმინაციის საკითხზე იხ. კ. ფროსტელისა და მ. შეინინის, „Women“, ამ კრებულის მე-18 თავი.

17. ასეთი მიდგომა მაგ. გამოყენებულია აშშ-ს საკონსტიტუტციო კანონმდებლობაში. იხ. ჯ.ე. ნოვაკის Constitutional Law, 1983, გვ. 591.

18. შეტყობინება №196/1985, Official Records of the Human Rights Committee 1988/89, ტ. I , გვ. 409-410.

19. იხ. საქმის დასკვნის 9.4 და 9.5 პარაგრაფები

20. ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის ეს ხარვეზი გასწორდება მე-12 დამატებითი ოქმის ძალაში შესვლის შემდეგ, რომელიც რატიფიცირებისათვის გაიხსნა 2000 წლის 4 ნოემბერს. თუმცა მე-12 ოქმის პრობლემატური ასპექტი გახლავთ ის, რომ ქვეყნებმა, რომლებიც არ ახდენენ მის რატიფიცირებას, მე-12 ოქმის არსებობა შესაძლოა გამოიყენონ არგუმენტად და შეაჩერონ მე-14 მუხლის განვითარება დისკრიმინაციის აკრძალვის უფრო თვითრეალიზებადი კუთხით.

21. მე-14 მუხლის ზოგადი ინტერპრეტაციისათვის იხ. პ. ვან დიკი და გ.ჯ. ვან ჰუფი, Theory and Practice of the European Convention on Human Rights, 1998, გვ. 532-548; და დ. გომიენი Law and Practice of the European Convention on Human Rights and the European Social Charter, 1996, გვ. 345-356.

22. გაიგუსუზი ავსტრიის წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა სასამართლოს 1996 წლის 16 სექტემბრის გადაწყვეტილება, მოხსენებები გადაწყვეტილებებისა და დადგენილებების შესახებ 1996-IV, №14. გაიგუსუზის საქმეზე გადაწყვეტილების შესახებ იხ. ა. ვან დენ ბოგაერტი Social Security, Non-Discrimination and Property, 1997.

23. ეირეის საქმე, 1979 წლის 9 ოქტომბრის გადაწყვეტილება, ადამიანის უფლებათა ევროპის სასამართლოს გამოცემები, სერია A, No. 32.

24. ეირეის საქმე, (შენიშვნა 23), პარ. 26.

25. ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის 6(1) მუხლის განმარტებისათვის იხ. პ. ვან დაიკი „სასამართლოს ხელმისაწვდომობა“ და ო. ჯაკოტ გუილარმოდი „მართლმსაჯულების სათანადო აღსრულებასთან დაკავშირებული უფლებები“ რ. მაკდონალდის გამოცემაში The European System for the Protection of Human Rights, 1993, გვ. 345-379 და გვ. 381-404; იხ. აგრეთვე დ. დმიენი (შენიშვნა 21), გვ. 157-202.

26. ფელდბრუგის საქმე, 1986 წლის 29 მაისის გადაწყვეტილება; ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გამოცემები; სერია A, No. 99

27. დეუმელანდის საქმე, 29 მაისის გადაწყვეტილება; ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გამოცემები; სერია A, No. 100

28. ფელდბრუგის საქმე (შენიშვნა 26), პარ.27: „ვინაიდან ეს არის პირველი საქმე, რომელშიც სასამართლო იხილავს სოციალური უზრუნველყოფის საკითხს, განსაკუთრებით კი ჯანმრთელობის დაზღვევის სქემის ხარვეზებს ნიდერლანდებში, სასამართლომ უნდა მოახდინოს ისეთი შესაბამისი ფაქტორების იდენტიფიცირება, რომლებსაც შეუძლიათ ზემოაღნიშნლი პრინციპის გავრცობა (სამოქალაქო უფლების ცნებასთან დაკავშირებით)“.

29. იქვე, პარ. 16, 17 და 28.

30. იხ, საქმე ენგელი და სხვები, 1976 წლის 8 ივნისის გადაწყვეტილება, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გამოცემები, სერია A, No. 27, პარ. 89; და კიონიგის საქმე, 1978 წლის 28 ივნისის გადაწყვეტილება, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გამოცემები, სერია A, No. 27, პარ. 89.

31. იხ, ფელდბურგის საქმე, (შენიშვნა 26), პარ 31-35.

32. იქვე, პარ. 36-39.

33. იქვე, პარ.40.

34. დეუმელანდის საქმე, (შენიშვნა 27), პარ. 62-74 ან 90.

35. სალესი იტალიის წინააღმდეგ, 1993 წლის 26 თებერვლის გადაწყვეტილება, ევროპული სასამართლოს გამოცემები, სერია A №257-E.

36. შულერ-ზგრაგენი შვეიცარიის წინააღმდეგ, 1993 წლის 24 ივნისის გადაწყვეტილება, ევროპული სასამართლოს გამოცემები, სერია A №263.

37. სალესი იტალიის წინააღმდეგ, ციტ. აქვე (შენიშვნა 35), აბზაცი 18.

38. იქვე.

39. შულერ-ზგრაგენი შვეიცარიის წინააღმდეგ, ციტ. აქვე (შენიშვნა 36), აბზაცი 46.

40. ასეთი „ვარაუდი, რომელიც ყოველდღიური ცხოვრების გამოცდილებაზეა დაფუძნებული“ გამოყენებულ იქნა ფედერალური სადაზღვევო სასამართლოს 1988 წლის 21 ივნისის გადაწყვეტილების დასაბუთებისათვის. იგი ციტირებულია ევროპის სასამართლოს გადაწყვეტილების 29-ე აბზაცში: „იმ დროისათვის, როდესაც გასაჩივრებული გადაწყვეტილება იქნა მიღებული... ბავშვი ორი წლისაც არ იყო, და შესაბამისად, სავარაუდოდ... შეიძლება დავასკვნათ, რომ განმცხადებელი, თუნდაც მისი ჯანმრთელობა არ შერყეულიყო, მხოლოდ დიასახლისის და დედის ფუნქციით იქნებოდა დაკავებული“.

41. მოსამართლე გიოლჩუკლუ თავის განსხვავებულ მოსაზრებაში ხაზს უსვამს შულერზგრაგენის საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილების მნიშვნელობას: „სქესის ნიადაგზე დისკრიმინაციის წინააღმდეგ ქალბატონის საჩივარი ეყრდნობა ფაქტს და წარმოადგენს მატერიალურ საკითხს, მაშინ როდესაც 6(1) მუხლი, რომელიც აყალიბებს სამართლიანი სასამართლოს პრინციპს, არის საპროცესო ხასიათის ნორმა და ეხება მხოლოდ ფორმალურ საკითხებს“.

42. ჯეიმსის და სხვათა საქმე, 1986 წლის 21 თებერვლის გადაწყვეტილება. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გამოცემები, სერია A, №98.

43. იქვე, 47-ე აბზაცი

44. მელაჰერი და სხვბი, 1989 წლის 19 დეკემბრის გადაწყვეტილება, ადამიანის\\ უფლებათა ევროპული სასამართლოს გამოცემები, სერია A, №69.

45. ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის უშუალო და არაპირდაპირი ჰორიზონტალური მოქმედების შესახებ იხ. ე.ა. ალკემას „The Third-Party Applicability or „Drittwirkung“ of the European Convention on Human Rights“ ფ. მაჩერისა და ჰ. პეტზოლდის გამოცემაში „Protecting Human Rights: The European Dimension“, 1988, გვ.33-45;

46. დამატებითი ინფორმაციისათვის იხ. მ. პელოპაას „ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები“, რ. ჯ. მაკდონალდის სტატიაში (შენიშვნა 25), გვ. 855-874, გვ. 860-866.

47. ამ შესაძლებლობების დეტალური განხილვა იხ. ჰ. კარაპუუს და ა. როსასის „Economic, Social and Cultural Rights in Finland“ როსასის გამოცემაში „International Human Rights in Domestic Law: Finnish and Polish Perspectives“ 1990, გვ.195-223, გვ.212-217. შეადარე იგი დიმიტრიევის უფრო თავშეკავებულ მსჯელობას სტატიაში „The Monitoring of Human Rights and the Prevention of Human Rights violations Through Reporting Procedures“ გვ.1-24, გვ.4-5.

48. იხ. მ. ნოვაკი, ამავე გამოცემის 105-107 გვ.

49. ზოგადი კომენტარი №6 სიცოცხლის უფლების შესახებ და №14 სიცოცხლის უფლებისა და ბირთვული იარაღის შესახებ, ადმიანის უფლებათა კომიტეტის ანგარიშები, UN doc. A/37/40, გვ. 93-94, და UN დოც. A/40/40, გვ. 162-163; და ამ გამოცემის დანართი 3. პირველად ნახსენებ ზოგად კომენტარში კომიტეტი ასკვნის, რომ სიცოცხლის უფლების დაცვა „სახელმწიფოსაგან მოითხოვს პოზიტიური ღონისძიებების შემუშავებას“ და რომ სასურველია სახელმწიფომ განახორციელოს „ყველა შესაძლო ღონისძიება ბავშვთა სიკვდილიანობის შესამცირებლად და სიცოცხლის ხანგრძლივობის გასაზრდელად, განსაკუთრებით არასათანადო კვებისა და ეპიდემიების საწინააღმდეგო ღონისძიებები“ (მე-5 აბზაცი).

50. იხ. დასკვნითი შეფასება კანადის შესახებ (1999), UN doc. CCPR/C/79/Add.105, აბზაცი 12: „კომიტეტი შეშფოთებულია იმ ფაქტით, რომ საცხოვრებლის უქონლობამ გამოიწვია ჯანმრთელობის სერიოზული პრობლემები და სიკვილიანობაც კი. ამ სერიოზული პრობლემის დაძლევის მიზნით, კომიტეტი რეკომენდაციას აძლევს მონაწილე სახელმწიფოს, განახორციელოს მე-6 მუხლით მოთხოვნილი პოზიტიური ღონისძიებები.“

51. განცხადება No.16593/90, ტავარესი საფრანგეთის წინააღმდეგ; იხ. აგრეთვე კომისიის გადაწყვეტილება განცხადებაზე No.23634/94, ტანკო საფრანგეთის წინააღმდეგ, გადაწყვეტილებები და მოხსენებები 77-A, გვ.133-139, გვ.137: „კომისია არ გამორიცხავს, რომ სერიოზულ დაავადებათა არასათანადო მკურნალობა გარკვეული გარემოებების დროს შეფასებულ იქნება როგორც მე-3 მუხლის დარღვევა“. საქმეში დ. გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ევროპის სასამართლომ დაადგინა, რომ სერიოზულად ავადმყოფი ადამიანის დეპორტაცია, გარკვეულ პირობებში, შეიძლება ჩაითვალოს არაადამიანურ მოპყრობად, ადამიანის უფლებათა სასამართლოს 1997 წლის 2 მაისის გადაწყვეტილება, Reports of Judgments and Decisions 1997-III, No.37.

52. ლოპეზ ოსტრა ესპანეთის წინააღმდეგ, 1994 წლის 9 დეკემბრის გადაწყვეტილება, ადამიანის უფლებათა სასამართლოს გამოცემები, სერია A, No. 303-C

53. გუერა და სხვები იტალიის წინააღმდეგ, 1998 წლის 19 თებერვლის გადაწყვეტილება, ადამიანის უფლებათა ევროპული sasamarTlo, Reports of Judgments and Decision 1998-I, No. 64.

54. განცხადება No. 16798/1990, გრეგორია ლოპეზი ესპანეთის წინააღმდეგ, კომისიის მოხსენება, 1993 წლის 31 აგვისტო.

55. „სოციალური და სამედიცინო დახმარების უფლების ეფექტური განხორციელებისათვის, ხელშემკვრელი მხარეები იღებენ ვალდებულებას: 1) უზრუნველყონ შესაბამისი დახმარება იმ პირებისადმი, რომლებსაც არ გააჩნიათ საკმარისი რესურსები, არ შეუძლიათ ამ რესურსების მოპოვება საკუთარი ძალისხმებით ან სხვა რესურსების საშუალებით, კერძოდ, სოციალური უზრუნველყოფის სქემით გათვალისწინებული შემწეობით; ასევე, უძლურების პერიოდში, პირმა უნდა მიიღოს მისი მდგომარეობის შესაბამისი მოვლა.“

56. იხ. ევროპის სოციალური ქარტიის მუხლები 24, 25, 27 და 28. დამოუკიდებელ ექსპერტთა ყოფილ კომიტეტს დაერქვა სოციალურ უფლებათა ევროპული კომიტეტი, Social Rights=Human Rights, Newsletter of the European Social Charter of the Council of Europe, No.9, 1999 წლის იანვარი.

57. იხ. ევროპის სოციალური ქარტიის მუხლი 27. 1991 წლის ოქმით ქარტიაში ცვლილებების შეტანის შესახებ განხორციელდა მთელი რიგი საზედამხედველო ორგანოების როლისა და ფუნქციის მოდიფიცერება და განმტკიცდა იმ დროს მოქმედ დამოუკიდებელ ექსპერტთა კომიტეტის როლი. მოხსენებათა ციკლის მეთორმეტე ეტაპზე (1993) საზედამხედველო ორგანოები ფაქტობრივად აRნიშნული ოქმის საფუძველზე მოქმედებდნენ, თუმცა ოქმი ჯერ ძალაში არ იყო შესული. იხ. „ევროპის სოციალური ქარტიის პრცედენტული სამართალი“ დამატება №3, 1993, გვ. 1. და სამთავრობო კომიტეტის ახალი სამუშაო მეთოდების აღწერა. ევროპის სოციალური ქარტია, სამთავრობო კომიტეტი. მე-12 მოხსენება (1988-1989) გვ. 14-15. სამთავრობო კომიტეტი აღარ ახორციელებს ევროპის სოციალური ქარტიის დებულებათა სამართლებრივ განმარტებას.

58. ,,მე-13 მუხლის I პუნქტის შესაბამისად, წევრი ქვეყნები, რომლებმაც აღიარეს ეს მუხლი, ვალდებულნი არიან დახმარება გაუწიონ დაუცველ პირებს; ამის შემდგომ ხელშემკვრელმა მხარეებმა დახმარება უნდა უზრუნველყონ არა თავიანთი შეხედულებისამებრ; მათ ნაკისრი აქვთ ვალდებულება, რომლის დარღვევისთვისაც მათ შესაძლოა სასამართლოს წინაშე მოუხდეთ წარდგომა“. ევროპის სოციალური ქარტია, დამოუკიდებელ ექსპერტთა კომიტეტი, დასკვნა I, გვ. 64, ციტატა გამოცემიდან Case Law on the European Social Charter, 1982, გვ.117.

59. იქვე. გვ.118. ევროპის სოციალური ქარტიის ზედამხედველობაში საპარლამენტო ასამბლეის როლის შესახებ იხ. სოციალური ქარტიის მუხლი 28 და 29.

60. სამთავრობო კომიტეტის მესამე მოხსენება, გვ. 7, ციტირებულია ევროპის სოციალური ქარტიის პრეცედენტულ სამართალში, 1982, გვ.118

61. სამთავრობო კომიტეტის მეათე მოხსენების შესაბამისად კომიტეტმა ჩაატარა მე 13(1) მუხლის „განმარტებითი სხდომა“ და დაადგინა, რომ „მის განხორციელებას ესაჭიროება კანონმდებლობა, რომელიც უზრუნველყოფს შესაბამის დახმარებას - იმ გაგებით, რომ გასაჩივრება ამ სფეროში შესაძლებელი უნდა იყოს“, Case-law on the European Social Charter, Supplement No.3, 1993, gვ.121.

62. Case Law on the European Social Charter, Supplement No.2, 1987, გვ.25; Case-law on the European Social Charter, Supplement No.3, 1993, გვ.120-121.

63. Case-law on the European Social Charter, Supplement No.3, 1993, გვ.120.

64. იქვე.

65. დასკვნები XII-I, გვ. 188; მითითებულია აგრეთვე ,,ევროპის სოციალური ქარტიის პრეცედენტულ სამართალში“, Supplement No.3, 1993, გვ. სოციალურ უფლებათა ევროპული კომიტეტის ამ დასკვნის საფუძველზე, სამთავრობო კომიტეტმა საბერძნეთისათვის შეიმუშავა რეკომენდაცია, სადაც ხაზი გაესვა, რომ „დაუცველ პირთა უფლება სათანადო დახმარებაზე, დამოუკიდებელ ორგანოში გასაჩივრების უფლებასთან ერთად, ქარტიის ერთ-ერთი ფუნდამენტური უფლებაა“. ევროპის სოციალური ქარტია, მე-12 მოხსენება (1988-1989), 1993, გვ.27, 101-102.

66. იხ. დასკვნები XII-I, გვ. 189 (ისლანდია) და გვ. 190-192 (გაერთიანებული სამეფო); დასკვნები XII-2. გვ. 182 (იტალია) და შეადარე გვ. 182,184 სადაც მალტის და ესპანეთის მიმართ პოზიტიური დასკვნებია გამოტანილი. ის. აგრეთვე ლ. სამუელის „ძირითადი სოციალური უფლებები: ევროპის სოციალური ქარტიის პრეცედნტული სამართალი“, 1997, გვ, 314-318.

67. კომიტეტის შექმნისა და ზოგადი კომენტარების შემუშავების შესახებ იხ. მ. გრავენი, „ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა გაეროს კომიტეტი“, ამ კრებულის 24-ე თავი; და პ. ალსტონი „ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ\\უფლებათა კომიტეტი“, პ. ალსტონის The United Nations and Human Rights: A Critical Appraisal, 1992, გვ. 473-508, გვ. 473- 495.

68. ზოგადი კომენტარი №4 შესაბამისი ბინის უფლების შესახებ, აბზაცი 17. ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტის მოხსენება; UN doc. E/1992/23, გვ.114-120; და ამ კრებულის დანართი 2.

69. იხ. UN doc. E/C.12/1993/16, აბზაცი 13: „კომიტეტი ასევე იძლევა რეკომენდაციას გაიზარდოს საიჯარო მშენებლობა და მიღებულ იქნას სხვა ზომები, რომლებიც საშუალებას მისცემს მექსიკას სრულყოფილად შეასრულოს პაქტის მე-11 მუხლის მიმართ აღებული ვალდებულებები, როგორც ეს ზოგად კომენტარში №4 მოცემული“.

70. ამ უფლების მრავალი ასპექტი რა თქმა უნდა მოიაზრება ადამიანის უფლებათა ხელშეკრულებების დებულებებში, რომლებიც გაერთიანებების უფლებას იცავს. გარდა ამისა, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის I დამატებითი ოქმის მე-2 მუხლი აყალიბებს ინდივიდუალური საჩივრების შესაძლებლობას განათლების უფლებასთან მიმართებით.

71. იხ. ვ. ლირი, „Lessons from the Experience of the International Labour Organization“, p. alstonis citireba aqve (SeniSვna 67), გვ. 580-619. „Social Charter - Problems and Options for the Future“ ლ. ბეტენის გამოცემაში The Future of European Social Policy, 1991, გვ.1-34.

72. ამ წინადადების, აგრეთვე საჩივართა სისტემის, მათ შორის ევროპის სოციალურ უფლებათა სასამართლოს შექმნის იდეის შესახებ იხ. დ. ჰარისის „The System of Supervision of the European“.

73. ევროპის მართლმსაჯულების სასამართლოში (Court of Justice) შემობრუნების წერტილად ითვლება საქმე გაბრიელე დეფრენი საბენას წინააღმდეგ (საქმე 43/75), [1976] ECR 455.

74. გაერთიანებული სამეფოს პოზიციის გამო ვერ შეთანხმდნენ მიეღოთ სამართლებრივად სავალდებულო დოკუმენტი. ა. კლეპჰამი, Human Rights and the European Community: A Critical Oვerვiew, 1991. დეკლარაცია აგრეთვე მოიცავს სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების დებულებებს და ადამიანის უფლებათა ხელშეკრულებთან დაკავშირებულ გარკვეულ „ახალ“ უფლებებს. იხ. მუხლი 24, გარემოსა და მომხმარებლის დაცვის შესახებ. იხ. აგრეთვე დანართი 2, კლეპჰემის სტატიის ციტირება (შენიშვნა 74), გვ. 194-199

75. იხ მუხლი 11 (გაერთიანების უფლება), 12 (საქმიანობის არჩევის თავისუფლება, 14 (კოლექტიური სოციალური უფლებები), 15 (სოციალური კეთილდღეობა) და 16 (განათლების უფლება).

76. ციტატა სოციალური პოლიტიკის შესახებ ოქმის პრეამბულიდან.

77. ევროპის თანამეგობრობის დამფუძნებელ ხელშეკრულებაში ამ მოვლენათა განვითარებისა და დისკრიინაციის აკრძალვის დებულებების როლის შესახებ იხ. შიჟჩაკის „სოციალური უფლებების დაცვა ევროპის კავშირში“, ამ კრებულის 27-ე თავი.

78. ევროპის კავშირის ფუნდამენტურ უფლებათა ქარტია, OJ C 364, 2000 წლის 18 დეკემბერი; გვ. 1-22

79. იხ. მაგ. მუხლი 13 (ხელოვნების და მეცნიერების თავისუფლება), 27 (მშრომელთა უფლება ინფორმაციის ხელმისაწვდომობაზე და კონსულტაციებზე), 28 (კოლექტიური გარიგებებისა და მოქმედებების უფლება), 29 (მომსახურებაზე ხელმისაწვდომობა), 30 (სამსახურიდან უსაფუძვლო განთავისუფლებისაგან დაცვა), 31 (შრომის სამართლიანი და ხელსაყრელი პირობები), 32 (ბავშვთა შრომის აკრძალვა), 33 (ოჯახის შრომის დაცვა), 34 (სოციალური დაცვა და სოციალური დახმარება) და 35 (სამედიცინო მოვლა).

80. ადამიანის უფლებათა მსოფლიო კონფერენცია: ვენის დეკლარაცია და სამოქმედო პროგრამა, UN doc. A/CONF.157/23, Part II, აბზაცი 75 და 81. იხ. UN doc. A/CONF.157/PC/62/ Add. 5, აგრეთვე პ. ალსტონის ციტირება (შენიშვნა 7), გვ. 79-100.

81. იხ. UN doc. A/CONF.157/PC/62/Add. 5 აგრეთვე პ. ალსტონის ციტირება (შენიშვნა 7), გვ. 79-100.

82. UN doc. A/CONF.157/PC/62/Add.5, აბზაცი 24.

83. იხ. ბ. ბერკუსონის „Fundamental Social and Economic Rights in the European Community“ ა. კასეტის გამოცემაში Human Rights and the European Community: Methods of Protection, 1991, გვ. 195-290. ბერკუსონი იძლევა ევროპის თანამეგობრობის ქვეყნების კლასიფიკაციას ამ მიმართებით (გვ. 238-239) და დეტალურად აქვს ახსნილი სოციალური უფლებების კონსტიტუციური დებულებები (გვ. 240-255).

84. იხ. ო. კან-ფროიდი, „The European Social Charter“, ფ. ჯეიკობსის გამოცემაში EuropeanLaw and the Individual, 1976, გვ. 181-211, გვ. 193.

85. ბეტენი და ჯასპერსი, „Implementation of the European Social Charter: The Netherlands“, ჯასპერსის და ბეტენის გამოცემაში „25 Years: European Social Charter“, 1988, გვ. 131 144, გვ. 133-135.

86. ე. ჰონერლეინი „Implementation of the European Social Charter: Federal Republic of Germany“, ჯასპერსის და ბეტენის გამოცემაში (შენიშვნა 85), გვ. 105-129, გვ. 119-125.

87. პარლამენტის მიერ 1991 წელს მიღებული აქტის №843 I კარში ვკითხულბთ: „ევროპის სოციალური ქარტიის დებულებები, რომლებიც 1961 წელსაა ჩამოყალიბებული ტურინში, და მისი დამატებითი ოქმი, თუ ისინი კანონმდებლობაში არიან ასახულნი, ძალაში არიან შეთანხმებისამებრ“.

88. სოციალურ საკითხთა კომიტეტის შეფასება №14, ფინეთის პარლამენტი, 1990.

89. იხ. აგრეთვე მ. პელონპაა, ციტ. აქვე (შენიშვნა 46).

90. ადამიანის უფლებათა ხელშეკრულებების (განსაკუთრებით ადამიანის უფლებათა ევროპის კონვენციის) ეროვნული სტატუსის შედარებითი ანალიზისათვის შვედეთში, ნორვეგიასა და დანიაში, იხ. ს. ჯენსენი „The European Conვention on Human Rights in Scandinaვian Law: A Case Law Study“, 1993.

91. უნდა აღინიშნოს, რომ შვედეთი ევროპის სოციალური ქარტიის მონაწილეა, რომლის შესაბამისად სოციალური დახმარების სფეროში აუცილებელია თანასწორობის პრინციპის დაცვა. საქმე №4642-1989.

92. რა თქმა უნდა უფრო მკაცრი თვალსაზრისით ეს ასე არ არის: სამართალი მოქმედებს როგორც სისტემა და „სუბიექტური უფლების“ უმკაცრესი დებულებაც კი უძლურია კანონიერად დაფუძნებული სასამართლო სისტემის გარეშე, რომელიც თავის ფუნქციას ახორციელებს კანონით დადგენილ ფარგლებში.

93. აქტი №731/1999.

94. კარი 15; პირველი ქვედანაყოფის პირველი აბზაცი.

95. კარი19, ქვედანაყოფი 1. ახალი კონსტიტუციის მე-2 თავის სხვა დებულებების მსგავსად, ეს დებულებაც პირველად ძალაში შევიდა როგორც 1919 წლის კონსტიტუცი აში ცვლილებების შეტანის 1995 წლის კანონით №969 (კონსტიტუციური უფლებების რეფორმა). მას შემდეგ მას იყენებდნენ რეგიონული ადმინისტრაციული სასამართლოები მთელ რიგ ინდივიდუალ საქმეთა შეფასებისათვის, მაგალითად, როდესაც მუნიციპალურმა ორგანომ სტუდენტები გამორიცხა იმ პირთა კატეგორიიდან, რომლებიც სოციალურ დახმარებას ღებულობდნენ. სოციალური დახმარების საკითხზე უზენაესი ადმინისტრაციული სასამართლოს მიერ განხილულ საქმეთაგან აღსანიშნავია 2000 წლის 7 აპრილის გადაწყვეტილება №686, სადაც მითითება მოხდა კონსტიტუციურ უფლებაზე; სასამართლომ გააუქმა მუნიციპალური ორგანოს დადგენილება, რომელმაც არ აღიარა ბოშა ქალის სპეციფიური საჭიროება, რომელსაც თავისი კულტურის შეაბამისად უნდოდა ჩაცმა, რაც უფრო ძვირი ჯდებოდა. ამ საქმეში სასამართლომ გამოიყენა კონსტიტუციის მე-17 კარის მე-3 ქვედანაყოფის დებულება უმცირესობათა უფლების შესახებ. აღნიშნული დებულება სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების პაქტის 27-ე მუხლის მსგავსია.

96. ფინეთის საკონსტიტუციო აქტი (1919), კარი 6, ქვედანაყოფი 2, მე-2 წინადადება 1972 წლის №592 კანონის ცვლილებებით. ეს დებულება გარკვეულ დაუცველ ჯგუფებს ანიჭებდა ინდივიდუალურ უფლებას საჯარო სექტორში დასაქმებაზე ფიქსირებული ვადით და უმუშევრობის გარკვეული პერიოდის შემდეგ, როგორც ეს დადგენილი იყო საკანონმდებლო აქტით. 1992 წელს პარლამენტის საკონსტიტუციო კანონმდებლობის კომიტეტმა შეხვალა მისი განმარტება (შეფასება №32, 1992). აღნიშნული კანონების შესახებ იხ. ა. როსასი, „The Implementation of Economic and Social Rights: Nordic Legal Systems“, in: F. Matscher (ed.), The Implementation of Economic and Social Rights:National, International and Comparative Aspects, 1991, gვ. 223 236, გვ. 234; და ჰ. კარაპუუ და როსასი, ადგ. ციტირებულია (შენიშვნა 47), გვ. 204.

97. ფინეთის უზენაესი სასამართლო, გადაწყვეტილება 1997:141. ინგლისური ვერსია ნათარგმნისა ავტორის მიერ.

98. იხ. ახალი კონსტიტუციის მე-19 კარის მე-4 ქვედანაყოფი. საცხოვრებელთან დაკავშირებული დებულებით სახელმწიფო ვალდებულია ხელი შეუწყოს ყველა ადამიანის საცხოვრებლით უზრუნველყოფის უფლების განხორციელებას და აგრეთვე დაეხმაროს ადამიანებს თავად გაუწიონ ორგანიზება საცხოვრებლით უზრუნველყოფის საკითხს.

99. კანონი „ბავშვთა დაცვის შესახებ“ (საკანონმდებლო აქტი №683, 1983 წ.), მე-13 და 34-ე კარები. აღნიშნული უფლების სასამართლო წესით აღსრულება გათვალისწინებულია უზენაესი ადმინისტრაციული სასამართლოს გადაწყვეტილებით (A-45, 1996), რომლის თანახმადაც მუნიციპალური ორგანო ვალდებული იყო დაეფარა იმ პირისათვის გაწეული მომსახურების ხარჯები, რომელიც ადრე ბავშვთა დაცვის ღონისძიებათა სუბიექტი იყო.

100. Fusa-dommen, 1990, გვ. 14-20.

101. ა. ეიდე, ციტირება ამ კრებულიდან (შენიშვნა 6), გვ. 214

სანდრა ლიებენბერგი

1. შესავალი

ხელმისაწვდომი და ეფექტური სამართლებრივი მექანიზმები სახელმწიფოთა მიერ ეკონომიკური და სოციალური უფლებების დაცვის უპირველესი საშუალებაა. როგორც გაეროს ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტი ასკვნის:

ეროვნულ დონეზე სამართლებრივ საშუალებათა ამოწურვის მოთხოვნა კიდევ უფრო ამყარებს ეროვნული საშუალებების მნიშვნელობას. ინდივიდუალური საჩივრების განხილვის საერთაშორისო პროცედურების არსებობა და მათი დახვეწა ძალზე მნიშვნელოვანია, მაგრამ ეს პროცედურები ეფექტური შიდასახელმწიფოებრივი ზომების მხოლოდ დამატებით საშუალებებს წარმოადგენენ.¹

უფრო მეტიც, დაცვის საერთაშორისო მექანიზმები ხშირად მიუწვდომელია ადგილობრივ დონეზე მოქმედ დაუცველი ჯგუფებისათვის და მათი ორგანიზაციებისათვის. ეს ჯგუფები თავიანთი უფლებების დასაცავად იძულებულნი არიან, როგორც წესი, გამოიყენონ მხოლოდ მათ ქვეყანაში არსებული მექანიზმები და ორგანოები.

ადგილობრივ დონეზე უფლებათა ნორმატიული არსის განვითარებისათვის საკმაოდ დიდი პოტენციალი არსებობს. ეროვნულ სასამართლოებს და სხვა ადგილობრივ ორგანოებს შეუძლიათ უფლებების რეგულარულად გამოიყენება თავიანთი ქვეყნის ფაქტობრივი სიტუაციიდან გამომდინარე. ეს პრაქტიკა განსაკუთრებით გამოსადეგია ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტისათვის, სახელდობრ ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის ფაკულტატიური ოქმის პროექტის განხილვისას, რომელიც ინდივიდუალური საჩივრების პროცედურებს ითვალისწინებს. თუმცა, მიუხედავად ამგვარი პოტენციალისა, სახელმწიფოს ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებებთან დაკავშირებული შიდასახელმწიფოებრივი სასამართლო პრაქტიკა შედარებით მწირია. აქედან გამომდინარე, ეკონომიკური და სოციალური უფლებების სფეროში მოღვაწეებმა და მკვლევარებმა შიდასახელმწიფოებრივი მექანიზმების მეშვეობით ამ უფლებათა განვითარებასა და განმტკიცებას უფრო მეტი ყურადღება უნდა დაუთმონ.

ამ თავში სახელმწიფოს სამართლებრივ სისტემაში ეკონომიკური და სოციალური უფლებების ამოქმედების სხვადასხვა მეთოდია განხილული. ის ასევე განიხილავს იმპლემენტაციის სხვადასხვა მეთოდების დადებით და უარყოფით მხარეებს. პირველი საშუალება არის ეკონომიკური და სოციალური უფლებების დაცვა კონსტიტუციური დებულებებით, განსაკუთრებით ქვეყნის კონსტიტუციაში უფლებათა შესახებ საგანგებო თავის ან „უფლებათა ბილის” ჩართვით. ამ თავის მეორე ნაწილში განხილულია ქვეყნის ზოგადი კანონმდებლობის როლი, რომელმაც ეკონომიკური და სოციალური უფლებების მამოძრავებელი ძალის ფუნქცია უნდა შეასრულოს. ბოლო ნაწილში მიმოვიხილავთ ეკონომიკური და სოციალური უფლებების მონიტორინგში და მათ განხორცელებაში სხვა ეროვნული ორგანოების როლს.² ილუსტრირების მიზნით გამოყენებული იქნება სხვადასხვა სახელმწიფოთა სასამართლო პრაქტიკა და კანონმდებლობა. განსაკუთრებულ ყურადღებას გავამახვილებთ სამხრეთ აფრიკის საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკაზე, ვინაიდან მასში ფართოდ არის ასახული სახელმწიფოს ვალდებულებები ეკონომიკური და სოციალური უფლებების დაცვის სფეროში. და ბოლოს, განხილულ იქნება საერთაშორისო სამართლის გამოყენების გზები ეკონომიკური და სოციალური უფლებების შიდასახელმწიფოებრივ დონეზე დაცვისათვის.³

2. ეკონომიკური და სოციალური უფლებების დაცვა კონსტიტუციური დებულებების საშუალებით

ქვეყნის კონსტიტუცია მის უზენაეს კანონს წარმოადგენს.⁴ ადამიანის უფლებათა დაცვის უზრუნველყოფის მიზნით კონსტიტუციაში ხშირად ხდება შესაბამისი თავის ან „უფლებათა ბილის“ ჩართვა. სხვადასხვა ქვეყნებში სამოქალაქო და პოლიტიკურმა უფლებებმა დაცვის მნიშვნელოვანი მექანიზმები მოიპოვეს მათი, როგორც სასამართლო წესით აღსრულებადი უფლებების, კონსტიტუციაში შეტანით. მოქალაქეებს ძირითადად საშუალება აქვთ კონსტიტუციური დებულებების საფუძველზე სასამართლოს მეშვეობით დაიცვან თავი, როდესაც ადგილი აქვს სახელმწიფოს მხრიდან მათი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების დარღვევას, ან ასეთი დარღვევის საშიშროება არსებობს. გარკვეულ სასამართლოს შესაძლოა კონსტიტუცით მინიჭებული ჰქონდეს უფლება, ძალადაკარგულად გამოაცხადოს კანონი, რომელიც შეუსაბამოა „უფლებათა ბილით“ გარანტირებულ უფლებებთან. ამერიკის შეერთებული შტატების, კანადის, გერმანიის, ბოტსვანას, სამხრეთ აფრიკისა და ინდოეთის საკონსტიტუციო სისტემის უზენაესობა კომბინირებულია სასამართლო გადასინჯვასთან, თუმცა ეს მოდელი ნამდვილად არ არის უნივერსალური. ზოგიერთ ქვეყანაში, როგორიცაა გაერთიანებული სამეფო (რომელსაც არ გააჩნია დაწერილი კონსტიტუცია), საპარლამენტო სუვერენიტეტის სისტემა მოქმედებს. მის საფუძველზე პარლამენტს შეუძლია მიიღოს ნებისმიერი კანონმდებლობა და სასამართლო ვალდებულია იგი დაიცვას.⁵

სასამართლო წესით აღსრულებადი ადამიანის უფლებათა კონსტიტუციაში ჩართვა შიდასახელმწიფოებრივი სამართლებრივი სისტემის უმაღლესი დონის ნორმებს მიეკუთვნება. კონსტიტუციური უზენაესობისა და სასამართლო გადასინჯვის კომბინირებულ სისტემაში ადამიანის უფლებათა დაცვის განმტკიცების ვრცელი ძალაუფლება სასამართლოებზე მოდის. გაეროს ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტმა ხაზი გაუსვა სასამართლო აღსრულების განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტით აღიარებული უფლებების დაცვაში. მას მიაჩნია, რომ ხშირ შემთხვევაში, პაქტის 2(1) მუხლის კონტექსტში მოხსენიებული „სხვა საშუალებები“, რომლებიც გამიზნულია ამ უფლებების განხორციელებისათვის, „ვერ იქნება ეფექტური, თუ მათი გაძლიერება და განმტკიცება არ ხდება სასამართლო აღსრულების მექანიზმებით“.⁶ ეკონომიკური და სოციალური უფლებების, როგორც სასამართლო წესით აღსრულებადი უფლებების ჩართვა ქვეყნის კონსტიტუციაში ამ უფლებების სასამართლო დაცვის ეფექტური საშულებების განვითარების შესაძლებლობას იძლევა. თუმცა, ეკონომიკური და სოციალური უფლებები კონსტიტუციაში პირდაპირ ჩართულნი რომც არ იყვნენ, მათი არაპიდაპირი დაცვა მაინც შესაძლებელია სხვა კონსტიტუციური უფლებების განმარტებისა და გამოყენების მეშვეობით.

2.1. ეკონომიკური და სოციალური უფლებების, როგორც სასამართლო წესით აღსრულებადი, სუბიექტური უფლებების პირდაპირი დაცვა. ეს განყოფილება ეძღვნება ეკონომიკური და სოციალური უფლებების, როგორც სასამართლო წესით აღსრულებადი, კონსტიტუციური უფლებების პირდაპირ დაცვას. ეკონომიკური და სოციალური უფლებების ამ სახით ჩამოყალიბება პირს ან პირთა ჯგუფს საშუალებას აძლევს სასამართლოს მეშვეობით აღიდგინოს დარღვეული უფლებები.

შედარებით საკონსტიტუციო სამართალში ეკონომიკური და სოციალური უფლებების, როგორც სასამართლო წესით აღსრულებადი უფლებების, ქვეყნის კონსტიტუციაში პირდაპირი ჩართვისათვის შედარებით სიახლედ ითვლება. უფლებათა ბილის ტრადიციული ლიბერალური კონცეფცია, სახელმწიფო ძალაუფლების თვითნებური და გადამეტებული გამოყენებისაგან ინდივიდუალური თავისუფლების დაცვის მიზნითაა შექმნილი. ამ მოდელის მაგალითს წარმოადგენს ამერიკის შეერთებული შტატების უფლებათა ბილი. იგი შეიცავს სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების კლასიკურ ერთობლიობას, რომელიც სახელმწიფო ძალაუფლების „ნეგატიური“ შემაკავებელი ფაქტორის ფუნქციას ასრულებს. ამერიკის შეერთებული შტატების მეთოთხმეტე შესწორება სახელმწიფოს უკრძალავს „ხელყოს პირის სიცოცხლე, თავისუფლება ან ქონება სათანადო სამართლებრივი პროცესის გარეშე“. ეკონომიკური და სოციალური უფლებები სახელმწიფოს ნეგატიურ ვალდებულებებსაც აკისრებს, მაგალითად როგორიცაა ვალდებულება - თავი შეიკავოს დაუსაბუთებელი, იძულებითი გაძევების ან ქონების ჩამორთმევისაგან.⁷

თუმცა მათი სრული რეალიზაციისათვის აუცილებელია სახელმწიფოს მხრიდან ფართო, პოზიტიური საქმიანობა, რომელიც სოციალურ-ეკონომიკურ რესურსებთან და მომსახურებასთან საყოველთაო ხელმისაწვდომობას უზრუნველყოფს. შესაბამისად, უფლებათა ბილში ეკონომიკური და სოციალური უფლებების ჩართვა, კონსტიტუციური უფლებების ლიბერალურ თეორიას პრობლემების წინაშე აყენებს. ინდივიდუალურ თავისუფლებათა დაცვა და სოციალურ მოთხოვნათა დაკმაყოფილება თანაბარი მნიშვნელობის მქონე საყოველთაო ღირებულებებია, რომელიც კონსტიტუციაში აერთიანებს როგორც სამოქალაქო და პოლიტიკურ, ასევე ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებებს.

სამართლის სფეროში მოღვაწე მრავალი მეცნიერის აზრით, სახელმწიფოს კონსტიტუციაში ეკონომიკური და სოციალური უფლებების - როგორც სასამართლო წესით აღსრულებადი უფლებების - ჩართვა მიზანშეწონილი არ არის.⁸ ამის ერთ-ერთ მიზეზად მოიყვანება ის, რომ ეკონომიკური და სოციალური უფლებები მოითხოვს სასამართლოს არსებობას, რომელიც სახელმწიფოს დაავალებდა მრავალმხრივი პოზიტიური ღონისძიებების განხორიციელებას და რესურსების გამოყოფას. ისინი თვლიან, რომ ამ უფლებამოსილების სასამართლოსათვის გადაცემა ხელისუფლების განაწილების დოქტრინის დარღვევას გამოიწვევს. დოქტრინის ამ განმარტების მიხედვით სოციალური პოლიტიკა და ბიუჯეტის განაწილება საკანონმდებლო ორგანოს ექსკლუზიურ უფლებამოსილებას წარმოადგენს და იგი პირდაპირ არის ანგარიშვალდებული ელექტორატის წინაშე. მიუხედავად ამისა, ეს არის ხელისუფლების განაწილების დოქტირინის შეზღუდული, ფორმალური განმარტება. მრავალი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლება, როგორიცაა არჩევნებში მონაწილეობის, თანასწორობის, სიტყვის თავისუფლებისა და სამართლიანი სასამართლოს უფლება, სოციალური პოლიტიკის საკითხებსაც მოიცავს და ბიუჯეტისათვის გარკვეული შედეგები მოაქვს.⁹ 1996 წლის კონსტიტუციის დამტკიცებისას, სამხრეთ აფრიკის საკონსტიტუციო სასამართლომ აღნიშნა:

სასამართლოს შეუძლია მოითხოვოს სამართლებრივი დახმარების გამოყოფა ან სახელმწიფო დახმარების განვრცობა ადამიანთა იმ ჯგუფებზე, რომლებიც ადრე არ მიეკუთვნებოდნენ ასეთ ბენეფიციართა კატეგორიას. ჩვენი აზრით, არ შეიძლება ითქვას, რომ სოციალურ-ეკონომიკური უფლებების „უფლებათა ბილში“ ჩართვით, სასამართლოს ეკისრება უფლებათა ბილით დაკისრებული სხვა ამოცანებისაგან იმდენად განსხვავებული ამოცანა, რომ ამით დაირღვევა ხელისუფლების განაწილების პრინციპი.¹⁰

ამ საკითხზე კომენტარი გააკეთა ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტმაც:

ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების ხისტი კლასიფიცირება, რომელიც მათ სასამართლო განხილვისათვის მიუწვდომელს ხდის, თვითნებურია და არ შეესაბამება ადამიანის უფლებათა ორი კატეგორიის განუყოფადობისა და ურთიერთდაკავშირებულობის პრინციპებს. ასეთი მიდგომა მნიშვნელოვნად ამცირებს სასამართლოს უნარს დაიცვას საზოგადოების განსაკუთრებით დაუცველი და შეჭირვებული ჯგუფები.¹¹

მკვლევართა გარკვეული ნაწილი ხაზს უსვამს ხელისუფლების სხვადასხვა შტოებს შორის ურთიერთობის უფრო მოქნილი „თანამშრომლობის მოდელის“ ჩამოყალიბების აუცილებლობას. ეს მოდელი მოითხოვს ხელისუფლების შტოებს შორის მუდმივ კონსტიტუციურ ურთიერთქმედებას სხვადასხვა კონტექსტში მათი როლისა და უფლებამოსილების განსაზღვრისა და მოდიფიცირებისათვის.¹² გრეგ სკოტი და ჯენიფერ ნედელსკი ხელისუფლების სხვადასხვა შტოებს შორის ურთიერთქმედების ამ პროცესს „კონსტიტუციურ დიალოგს“ უწოდებენ.¹³ ხელისუფლების განაწილების დოქტრინის უპირველესი მიზანია ხელისუფლების რომელიმე შტოში ძალაუფლების კონცენტრაციის თავიდან აცილება. ამ მოდელით სასამართლო ხელისუფლებას სოციალური და ეკონომიკური უფლებების განმტკიცება ევალება. მაგალითად, სასამართლოს შეუძლია ხელი შეუწყოს კანონის ამოქმედებას უფლებათა რეალიზების კუთხით და იმავდროულად პატივი სცეს საკანონმდებლო ორგანოს არჩევანს უფლებათა განვითარების ყველაზე უფრო შესაბამისი საშუალებებისა და მეთოდების მიმართ.

კონსტიტუციაში ეკონომიკური და სოციალური უფლებების, როგორც სასამართლო წესით აღსრულებადი უფლებების ჩართვის საწინააღმდეგოდ ხშირად იშველიებენ იმ არგუმენტს, რომ სასამართლოს არ გააჩნია ინსტიტუციონალური უფლებამოსილება ასეთი ბუნების უფლებათა გაძლიერებისათვის. ეკონომიკური და სოციალური უფლებები ხშირად მოითხოვენ რთულ პოლიტიკურ არჩევანს ფართო სოციალურ-ეკონომიკური განშტოებებით. მაგალითად, თირკმლის დიალიზის ძვირადღირებული პროცედურის უზრუნველყოფა გავლენას იქონიებს არა მხოლოდ ჯანდაცვასთან დაკავშირებულ სხვა ხარჯებზე (მაგალითად, პირველადი სამედიცინო დახმარების კონტექსტში), არამედ ეროვნული ბიუჯეტის სხვა მუხლებზეც (მაგალითად, განათლების).¹⁴

ვინაიდან მოსამართლეები ეკონომისტები ან სახელმწიფო პოლიტიკის ექსპერტები არ არიან, მათ უფლებების რეალიზების არც ყველაზე ეფექტური ღონისძიებების შეფასება შეუძლიათ და არც იმის განსაზღვრა, თუ რა ზეგავლენას მოახდენს მათი გადაწყვეტილება სხვა უფლებებზე და დემოკრატიული საზოგადოების მოთხოვნებზე. მათ ამოცანას ისიც ართულებს, რომ ადამიანის უფლებათა დებულებები ხშირად ფართო და ღია ფორმითაა ჩამოყალიბებული, რაც მოსამართლეებს მათი განმარტების ფართო უფლებამოსილებას უტოვებს.

ამასთანავე, ყველა უფლება დაკავშირებულია სოციალურ პოლიტიკასთან, მაგალითად, აბორტის კონსტიტუციურობა ან სიტყვის თავისუფლების დასაშვები შეზღუდვა. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ისეთი სოციალური და პოლიტიკური უფლებები, როგორიცაა არჩევნებში მონაწილეობის ან თანასწორობის უფლება, მჭიდროდაა დაკავშირებული საბიუჯეტო საკითხებთან. იქ სადაც პოზიტიურ სასამართლო ბრძანებას შესაძლოა მნიშვნელოვანი შედეგები მოჰყვეს, უმჯობესია სასამართლომ არჩევანის ფარგლები აღმასრულებელ და საკანონმდებლო ხელისუფლებას მიანდოს. თუმცა, ეს სასამართლოს არ ათავისუფლებს ყველა იმ ვალდებულებისაგან, რომელიც მას ეკონომიკური და სოციალური უფლებების განხორციელების სფეროში ეკისრება. სასამართლოს შეუძლია აღმასრულებელ და საკანონმდებლო ხელისუფლებას მოსთხოვოს ეკონომიკური და სოციალური უფლებების კონსტიტუციური ვალდებულებების რეალიზებისათვის მათ მიერ არჩეული პოლიტიკის გონივრულობის დასაბუთება.¹⁵ იმ შემთხვევაში, თუ ისინი სათანადო დასაბუთებას ვერ წარმოადგენენ, სასამართლოს შეუძლია გამოსცეს დეკლარაციული ხასიათის ბრძანება. მასში შეიძლება ჩამოყალიბდეს კონსტიტუციურად მისაღები გადაწყვეტილების პარამეტრები და ამასთანავე შენარ- ჩუნებული იქნება საკმარისი „ადგილი“ საკანონმდებლო ორგანოს საშუალებათა არჩევანის მხრივ.¹⁶ უფრო მეტიც, სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებთან შედარებით ეკონომიკური და სოციალური უფლებების ნორმატიული კონტექსტი განვითარების დაბალი დონე, სასამართლო მართლმსაჯულებიდან მათი ტრადიციული გამორიცხვის შედეგი უფრო გახლავთ, ვიდრე მათი ბუნების. უფლებათა შინაარსი დროთა განმავლობაში ვითარდება მათი მნიშვნელობის კონკრეტულ საქმეთა კონტექსტში მათი სასამართლო განმარტების შედეგად. არ არსებობს საბაბი, რატომ არ უნდა განვითარდეს იგივე გზით სხვადასხვა ეკონომიკური და სოციალური უფლებების შინაარსი, თუ სისტემატურად მოხდება მათი დაცვა სასამართლოს მეშვეობით. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტის დასკვნით, „არსებულ სისტემათა უმრავლესობაში, პაქტით გარანტირებული ყველა უფლება სასამართლო წესით უზრუნველყოფის გარკვეულ განზომილებებს შეიცავს“.¹⁷

2.1.1. ეკონომიკური და სოციალური უფლებების განხორციელების პრაქტიკული გზები კონსტიტუციურ კონტექსტში. ახლა ჩვენ განვიხილავთ იმ პრაქტიკულ გზებს, რომელთა საშუალებითაც შესაძლებელია ამ უფლებათა სამართლებრივი განხორციელება კონსტიტუციურ კონტექსტში. მოდელად ავიღებთ სამხრეთ აფრიკის 1996 წლის კონსტიტუციას, ვინაიდან მის „უფლებათა ბილში“ სამოქალაქო და პოლიტიკური, ასევე ეკონომიკური და სოციალური უფლებების, როგორც უშუალოდ სასამართლო წესით აღსრულებადი უფლებების ფართო სპექტრია ჩართული. იგი შიდასახელმწიფოებრივ დონეზე ადამიანის ყველა უფლების უფრთიერთდამოკიდებულებისა და განუყოფადობის გარანტიას წარმოადგენს. ეკონომიკური და სოციალური უფლებები, მათთვის ამა თუ იმ ფორმით სასამართლო აღსრულების მინიჭებით, კონსტიტუციაში გათვალისწინებული აქვთ პორტუგალიას, უნგრეთსა და ლიტვას. მრავალი ქვეყნის კონსტიტუციის საყოველთაო უფლებებისადმი მიძღვნილ თავში არის ერთი ან ორი ეკონომიკური და სოციალური უფლება, რომელსაც სასამართლო წესით აღსრულება აქვს მინიჭებული. ყველაზე უფრო დამახასიათებელია განათლების უფლება და იგი დაცულია გერმანიის ძირითად კანონში, კანადის უფლებათა და თავისუფლებათა ქარტიაში და აშშ-ს მრავალი შტატის კონსტიტუციებში.¹⁸

სამხრეთ აფრიკის კონსტიტუციაში გათვალისწინებული ეკონომიკური და სოციალური უფლებები შეიძლება ძირითადად სამ ჯგუფად დაიყოს. პირველ კატეგორიას მიეკუთვნება „ძირითადი“ უფლებები, რომელიც მოიცავს: ბავშვთა სოციალურ ეკონომიკურ უფლებებს;¹⁹ ყველა პირის უფლებას დაწყებით განათლებაზე, მათ შორის სრულწლოვანთა განათლებაზეც;²⁰ პატიმართა სოციალურ-ეკონომიკური უფლებები, მათ შორის მსჯავრდებულ პატიმართა უფლებები.²¹ ამ უფლებებთან მიმართებით სახელმწიფოს ვალდებულება არ კვალიფიცირდება როგორც ხელმისაწვდომი რესურსების ფარგლებში „თანდათანობით“ განსახორციელებელი. უფლებათა მეორე კატეგორია მოიცავს ყველა პირის თანაბარ ხელმისაწვდომობას სათანადო საცხოვრებელზე, სამედიცინო დახმარებაზე, საკვებზე, წყალზე და სოციალურ უზრუნველყოფაზე.²² ამ უფლებებთან მიმართებით სახელმწიფოს ვალდებულება მკაფიოდაა ჩამოყალიბებული მეორე ქვეპუნქტში: „სახელმწიფო ვალდებულია, ხელმისაწვდომი რესურსების ფარგლებში, განახორციელოს გონივრული საკანონმდებლო და სხვა ღონისძიებები, რათა უზრუნველყოს ყველა ამ უფლების თანდათანობითი განხორციელება“.²³

უფლებათა მესამე კატეგორია გარკვეულ აკრძალვებს აწესებს სახელმწიფოზე, და, თუმცა ეს სადაოა, აგრეთვე კერძო მხარეების მიმართ.²⁴ მათ შორის არის საცხოვრებლიდან ადამიანის გასახლება „ყველა სათანადო გარემოებათა განხილვის შემდეგ მიღებული სასამართლოს გადაწყვეტილების გარეშე“, და გადაუდებელ სამედიცინო მკურნალობაზე უარის თქმა.²⁵ გარდა ამ უფლებებისა, „უფლებათა ბილში“ დაცულია შრომის, გარემოს დაცვის, მიწის საკუთრებისა და კულტურული უფლებები.26 უფლებათა ბილში მოცემული ყველა უფლება - სამოქალაქო, პოლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული - შეზღუდვების ზოგად მუხლს ექვემდებარება. ნებისმიერი უფლების შეზღუდვა უნდა გამომდინარეობდეს კანონიდან და იგი დასაშვები უნდა იყოს „ისეთ ფარგლებში, რომ შეზღუდვა იყოს გონივრული და კანონიერი ადამიანის ღირსებაზე, თანასწორობასა და თავისუფლებაზე დაფუძნებული დემოკრატიული საზოგადოებისათვის“.²⁷ კონკრეტული უფლების დარღვევის მტკიცების ტვირთი საწყის ეტაპზე განმცხადებელს ეკისრება. ამ ეტაპზე წარმატების შემთხვევაში უკვე სახელმწიფომ უნდა ამტკიცოს, რომ უფლების შეზღუდვა იყო გონივრული და დასაბუთებული.²⁸

სამხრეთ აფრიკის „უფლებათა ბილში“ მოცემული ეკონომიკური და სოციალური უფლებების სასამართლო პრაქტიკა ჯერ კიდევ განვითარების საწყის ეტაპზეა. თუმცა, დღემდე ჩამოყალიბებული პრეცედენტული სამართლის საფუძველზე შესაძლებელია განისაზღვროს ამ უფლებათა სასამართლოში დაცვის სხვადასხვა გზები. ეს პრეცედენტები ასევე გამოსადეგია სამხრეთ აფრიკის ფარგლებს გარეთაც.

უპირველეს ყოვლისა, ყველა ეკონომიკური და სოციალური უფლებისათვის დამახასიათებელი ნეგატიური აკრძალვა („პატივისცემის“ ვალდებულება)²⁹ უდაოდ შეიძლება განმტკიცდეს სასამართლოს მეშვეობით. საკონსტიტუციო სასამართლომ ეს 1996 წლის კონსტიტუციის დამტკიცებისას აღიარა.³⁰ სოციალურ-ეკონომიკური უფლებების სასამართლო წესით უზრუნველყოფის წინააღმდეგ მიმართული პროტესტის განხილვისას სასამართლომ განაცხადა, რომ „სოციალურ-ეკონომიკური უფლებები, როგორც მინიმუმ, შესაძლებელია ნეგატიურად იქნას დაცული არასათანადო ჩარევისაგან“.³¹ მაგალითად, საცხოვრებელი ბინიდან ადამიანთა თვითნებური გასახლების ან სოციალური დახმარების დაუსაბუთებელი შეწყვეტის თავიდან აცილების ან კომპენსაციის მიზნით სასამართლოს შეუძლია შესაბამისი საშუალებები გამოიყენოს.

უმაღლესი სასამართლოს (კეიპის პროვინციის განყოფილება) ერთ-ერთი უკანასკნელი გადაწყვეტილება უჩვენებს, თუ როგორ შეიძლება შეიცვალოს ჩამოყალიბებული საერთო სამართლის პრინციპები კონსტიტუციის 26(3) მუხლით გარანტირებული თვითნებური გამოსახლების აკრძალვამ და უზრუნველყოფილ იქნეს დაუცველ და შეჭირვებულ ჯგუფთა ეფექტური დაცვა.³² სასამართლომ დაადგინა, რომ ამ საკონსტიტუციო უფლებით შეიცვალა საერთო სამართალი, რომელიც გასახლების პროცედურაზე მტკიცების ტვირთის საკითხს არეგულირებდა იმ შემთხვევებისათვის, როდესაც ბინის მფლობელს სარჩელი ჰქონდა შეტანილი დამქირავებლის წინააღმდეგ. ამჟამად საკმარისი აღარ არის მფლობელმა უბრალოდ განაცხოდოს, რომ იგი არის ქონების მესაკუთრე და რომ მოპასუხე უკანონო მფლობელია. დღეისათვის არსებული პროცედურით მესკუთრემ უნდა აღწეროს და დაასაბუთოს ის „შესაბამისი გარემოებები“, რომელთა საფუძველზეც მოპასუხის ბინიდან გასახლების ბრძანება გამართლებული იქნება.³³ მიუხედავად იმისა, რომ სასამართლოს არ დაუდგენია შესაბამის გარემოებათა ზუსტი ბუნება, მან მიუთითა, რომ საკანონმდებლო დებულებების საფუძველზე შესაძლებელი იქნებოდა გარკვეული სახელმძღვანელო პრინციპების ჩამოყალიბება. გამოსახლების კონტექსტში განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა ხანდაზმულთა, ბავშვთა, ინვალიდთა და ოჯახის მარჩენალ ქალთა საგანგებო დაცვას.³⁴ ამრიგად, 26(3) განყოფილება სასამართლოს ავალდებულებს გამოსახლებასთან დაკავშირებული საქმეების განხილვისას მაქსიმალურად სამართლიანობის ფართო ნორმებით ისარგებლოს. ასეთი მიდგომა დამქირავებელს უსამართლო, თვითნებური გამოსახლებისაგან იცავს.

სასამართლოებმა ასევე მოახდინეს პირველი კატეგორიის „ძირითადი“ უფლებების პოზიტიური ვალდებულებების განხორციელებისათვის მზადყოფნის დემონსტრირება. ამრიგად, საკონსტიტუციო სასამართლომ დაადასტურა, რომ დაწყებითი განათლების უფლება „ქმნის პოზიტიურ უფლებას, რომლის საფუძველზეც დაწყებითი განათლება უნდა მიიღოს ყველა პირმა და იგი არ წარმოადგენს უბრალოდ ნეგატიურ უფლებას - ხელი არ შეუშალონ პირს დაწყებითი განათლების მიღებაში“.³⁵ კიდევ ერთ საქმეში უმაღლესმა სასამართლომ (კეიპის პროვინციის განყოფილება) საპატიმრო სამსახურების მინისტრს და სხვა მოპასუხეებს დაავალა ორი - შიდსის ვირუსის მატარებელი პირის, უზრუნველყოფა ანტივირუსული მედიკამენტებით, რათა სახელმწიფოს ხარჯზე დაკმაყოფილებულიყო ამ განმცხადებელთა უფლება „სათანადო სამედიცინო მომსახურებაზე“. ³⁶ სასამართლოს მიერ მიღებული დადებითი გადაწყვეტილება დაეფუძნა იმ ფაქტს, რომ შესაბამისმა სამინისტრომ ვერ შეძლო დაესაბუთებინა, რომ მას არ გააჩნდა საკმარისი სახსრები შესაბამისი მკურნალობის უზრუნველსაყოფად.³⁷ ერთერთ ბოლოდროინდელ, უმნიშვნელოვანეს გადაწყვეტილებაში, სასამართლომ დაადგინა, რომ სახელმწიფოს ევალება თავშესაფრით (და აგრეთვე 28(1)(გ) განყოფილებაში მოცემული სხვა სოციალურ-ეკონომიკური პირობებით) უზრუნველყოს ოჯახებს ჩამოცილებული ბავშვები. თუმცა, 28(1)(გ) განყოფილებით დაცული ბავშვის სოციალურეკონომიკური უფლებების განხორციელების პირველადი ვალდებულება ეკისრება მშობლებს ან ოჯახს, და მხოლოდ შემდეგ - სახელმწიფოს.³⁸ განმცხადებლები, რომელთა შორის რამდენიმე ბავშვი იყო, მათ მიერ უკანონოდ დაკავებული კერძო მფლობელობაში მყოფი მიწის ნაკვეთიდან გამოასახლეს. გამოსახლების შემდეგ ისინი დაბანაკდნენ მახლობელ სპორტულ მოედანზე. თუმცა, მათ არ შეეძლოთ აეგოთ რაიმე სათანადო თავშესაფარი, რადგან სამშენებლო მასალები მათი გასახლებისას იქნა განადგურებული. ვინაიდან იმ დროისათვის ბავშვები მათი მშობლებისა და ოჯახების მზრუნველობის ქვეშ იყვნენ, საკონსტიტუციო სასამართლომ მათ 28(1)(გ) განყოფილების საფუძველზე რაიმე შეღავათი არ გაუწია, მაგრამ გამოიტანა დადგენილება 26(1) და 26(2) განყოფილების დებულებების შესაბამისად.³⁹

სობრამონი ჯანდაცვის მინისტრის, კვაზულუ-ნატალის წინააღმდეგ იყო პირველი, ყველაზე დიდი საქმე, რომელიც საკონსტიტუციო სასამართლომ სოციალურ ეკონომიკური უფლებების განხორციელებასთან დაკავშირებით განიხილა.⁴⁰ ეს საქმე ეხებოდა იმ უფლებათა კატეგორიას, როელიც სახელმწიფოზე პოზიტიური ვალდებულების დაკისრებას ეხებოდა. სასამართლომ მიიღო გადაწყვეტილება, რომ განმცხადებლის მოთხოვნა მისთვის სახელმწიფო საავადმყოფოში ჩაეტარებინათ თირკმლის დიალიზის კურსი, არ მიეკუთვნებოდა კონსტიტუციის 27(3) განყოფილებით დაცულ უფლებას „გადაუდებელ სამედიცინო დახმარებაზე“. ამ მკურნალობის გარეშე განმცხადებელს სიკვდილი ელოდებოდა, მას კი კერძო კლინიკაში მკურნალობის საშუალება არ ჰქონდა. სასამართლომ დაადგინა, რომ 27(3) განყოფილებით უზრუნველყოფილი უფლება ნეგატიური უფლებაა, რომლის საფუძველზეც არ შეიძლება მკურნალობაზე უარის თქმა მოულოდნელი კატასტროფების დროს.⁴¹ სიცოცხლის გახანგრძლივების მიზნით ქრონიკული დაავადების რეგულარულ მკურნალობაზე იგი არ ვრცელდება. შესაბამისად, განმცხადებლის საჩივარი დაკვალიფიცირდა 27(1) განყოფილების საფუძველზე (სამედიცინო მომსახურებაზე ხელმისაწვდომობა) 27(2) განყოფილებასთან ერთობლიობაში (თანდათანობითი განხორციელება ხელმისაწვდომი რესურსების ფარგლებში).⁴² ამ საჩივრის განხილვისას სასამართლომ მიუთითა, რომ პროვინციის ხელმძღვანელობას დისკრეციის ფართო ფარგლები გააჩნია საბიუჯეტო პრიორიტეტების განსაზღვრისას, ისევე როგორც შეზღუდული რესურსების კონსტექსტში საავადმყოფოს მიერ მიღებულ „რთულ გადაწყვეტილებასთან“ მიმართებით: „სასამართლო არ ჩქარობს ჩაერიოს პოლიტიკური ორგანოების და მედიცინის მუშაკთა მიერ კეთილი მიზნებით მიღებულ გადაწყვეტილებაში, რომელთა მოვალეობაცაა ამგვარი საკითხების გადაწყვეტა“.⁴³

საავადმყოფოს ხელმძღვანელობის მიერ შემუშავებული ინსტრუქციის საფუძველზე, რომელიც პაციენტისათვის დიალიზის პროცედურის ჩატარების მიზანშეწონილობას განსაზღვრავს, განმცხადებლის მიმართ „უსამართლო ან არარაციონალურ“ მოპყრობას ადგილი არ ჰქონია.⁴⁴ აქედან გამომდინარე, სასამართლომ დიალიზის მკურნალობის ჩატარების ბრძანება არ გამოიტანა.

ეს საქმე გვიჩვენებს, რომ იმ სოციალურ-ეკონომიკური უფლებების პოზიტიურ განზომილებებში, რომელთა რეალიზაცია არსებული რესურსების ფარგლებში თანდათან უნდა მოხდეს („მიღწევის“ ვალდებულება), სასამართლოები პოლიტიკურ და ადმინისტრაციულ ორგანოებს უფლებამოსილების ფართო ფარგლებს მისცემენ.⁴⁵

გროტბომის საქმეში სასამართლომ უპირველეს ყოვლისა ყურადღება მიაქცია იყო თუ არა ვალდებული სახელმწიფო 26-ე განყოფილების საფუძველზე (სათანადო საცხოვრებელზე ხელმისაწვდომობის უფლება) თავშესაფრით დაეკმაყოფილებინა განმცხადებლები და სხვები, რომლებიც მსგავს სიტუაციაში აღმოჩდნენ. სასამართლომ დაადგინა, რომ კონსტიტუციის 26(2) განყოფილება სახელმწიფოს ავალებს, არსებული რესურსების პირობებში, შეიმუშაოს და განახორციელოს ფართო და კოორდინირებული პროგრამა, რომლის საფუძველზეც თანდათანობით განხორციელდება შესაბამის საცხოვრებელზე ხელმისაწვდომობის უფლება. ეს პროგრამა უნდა მოიცავდეს „გონივრულ“ ღონისძიებებს, როგორც კონცეპტუალური თვალსაზრისით, ასევე მათი განხორციელების კუთხითაც. სახელმწიფოს მიერ შემუშავებულ ღონისძიებათა „გონივრულობის“ შეფასებისას გათვალისწინებულ უნდა იქნას შემდეგი:

ღონისძიებათა გონივრულობის შეფასებისას საჭირო იქნება განხილულ იქნას საცხოვრებელთან დაკავშირებული პრობლემები მათ სოციალურ, ეკონომიკურ და ისტორიულ კონტექსტში და მხედველობაში იქნეს მიღებული იმ ორგანიზაციათა შესაძლებლობები, რომლებიც პროგრამის განხორციელებაზე არიან პასუხისმგებელნი. პროგრამა უნდა იყოს დაბალანსებული და მოქნილი. მასში უნდა მოიპოვებოდეს შესაბამისი დებულებები საბინაო კრიზისებთან და მოკლე, საშუალო და გრძლევადიან მოთხოვნებთან დაკავშირებით. პროგრამა, რომელშიც არ არის გათვალისწინებული საზოგადოების რომელიმე მნიშვნელოვანი სეგმენტი, არ შეიძლება გონივრულ პროგრამად ჩაითვალოს. პირობების ცვალებადობიდან გამომდინარე, პროგრამის მუდმივი გადასინჯვაა საჭირო. გონივრულობა ასევე აღქმულ უნდა იქნას „უფლებათა ბილის“ მთლიან კონტექსტში. გათვალისწინებულ უნდა იქნას სათანადო საცხოვრებელზე ხელმისაწვდომობა, ვინაიდან ჩვენ პატივს ვცემთ ადამიანებს და გვსურს ისინი უზრუნველყოფილნი იყვნენ ადამიანისათვის საჭირო ძირითადი პირობებით. საზოგადოება უნდა ცდილობდეს, რომ ცხოვრებისათვის საჭირო ძირითადი პირობები შეუქმნას მის თითოეულ წევრს, რაც ღირსეული, თავისუფალი და თანასწორუფლებიანი საზოგადოების საწინდარს წარმოადგენს. გონივრული ღონისძიებები უნდა ითვალისწინებდეს იმ უფლებების განუხორციელებლობის ხარისხსა და მოცულობას, რომელთა რეალიზებისთვისაც ისინი არიან მოწოდებულნი. უფლებათა განხორციელების ღონისძიებებით განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს იმ ადამიანებს, რომელთა მოთხოვნების დაკმაყოფილება გადაუდებელია და მათი უფლებების განხორციელება საფრთხის ქვეშ დგას.⁴⁶

სასამართლომ დაადგინა, რომ საცხოვრებლით უზრუნველყოფის სახელმწიფო პროგრამა არ იყო გონივრული „ვინაიდან მან არსებული რესურსების ფარგლებში ვერ უზრუნველყო კეიპის მეტროპოლიის ტერიტორიაზე მცხოვრები ადამიანები, რომლებსაც ხელი არ მიუწვდებოდათ მიწაზე, არ ჰქონდათ თავშესაფარი და ცხოვრობდნენ გაუსაძლის ან კრიტიკულ სიტუაციაში“.⁴⁷ ამ საქმეში, გადასინჯვის სტანდარტი საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ უფრო არსებითად და სახელმწიფოს მიმართ ნაკლებად შეზღუდულად იქნა გამოყენებული, ვიდრე სობრამონის საქმეში დადგენილი „რაციონალურობის“ სტანდარტი.

სასამართლო ასევე მზად უნდა იყოს ჩაერიოს ისეთ სიტუაციებში, სადაც შესაბამისი რესურსების განაწილება აშკარად არაგონივრული ან არაკეთილსინდისიერია. ასეთ შემთხვევას შეიძლება ადგილი ჰქონდეს მაშინ, როდესაც დაუცველი ფენების სოციალური საჭიროებების დაკმაყოფილების ხარჯზე რესურსების პრიორიტეტული გამოყოფა ხდება პრივილეგირებული ჯგუფებისათვის.⁴⁸ გარდა ამისა, სასამართლოები ასევე მზად უნდა იყვნენ გამოსცენ პოზიტიური ბრძანებები იმ თანხების გამოყენების თაობაზე, რომელიც გარკვეული სოციალურ-ეკონომიკური პროგრამებისათვის იყო გამოყოფილი, მაგრამ ბიუროკრატიული აპარატის ხარვეზების ან კორუფციის გამო მათი გახარჯვა არ მოხდა. საქმეში, ჰუმაჩალ პრადეშის შტატი უმედ რამ შარმას წინააღმდეგ,⁴⁹ ინდოეთის უზენაესმა სასამართლომ მხარი დაუჭირა უმაღლესი სასამართლოს დადგენილებას, რომლის საფუძველზეც სახელმწიფო დეპარტამენტს დაევალა დაესრულებინა განმცხადებლის სოფელში გზის გაჭიანურებული მშენებლობა. პროექტი უკვე დამტკიცებული იყო და სახელმწიფოს შესაბამისი თანხებიც გამოყოფილი ჰქონდა. უზენაესმა სასამართლომ მის მიერ უმაღლესი სასამართლოს მიერ მიღებული პოზიტიური ბრძანების მხარდაჭერა დაასაბუთა იმ გარემოებით, რომ „აღმასრულებელმა ხელისუფლებამ არ იმოქმედა ენერგიულად“.⁵⁰

უფრო მეტიც, თანდათანობითი რეალიზაციის მოვალეობა შეიძლება გარკვეული ხარისხით სასამართლო ზედამხედველობის საგანი იყოს. მის საფუძველზე შესაძლებელია სახელმწიფოს მის მიერ განხორციელებული იმ ღონისძიებების დასაბუთება მოსთხოვონ, რომელმაც სოციალურ-ეკონომიკური უფლებების კონტექსტში პირობების გაუარესება გამოიწვია. ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტის 2(1) მუხლის „თანდათანობითი რეალიზაციის“ განმარტებისას, ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტმა აღნიშნა, რომ „ნებისმიერი, წინასწარ განზრახული ღონისძიება, რომლის შედეგადაც ადგილი აქვს გაუარესებას... უფრო ფრთხილ განხილვას მოითხოვს და იგი სრულად უნდა იქნეს დასაბუთებული პაქტით უზრუნველყოფილი უფლებების და ხელმისაწვდომი რესურსების მაქსიმალური გამოყენების კონტექსტში“.⁵¹ პორტუგალიის საკონსტიტუციო სასამართლომ დაადგინა, რომ ჯანდაცვის ეროვნული დეპარტამენტის დამფუძნებელი კანონმდებლობის გაუქმება ეწინააღმდეგებოდა ჯანმრთელობის უფლებებთან დაკავშირებულ კონსტიტუციურ დებულებებს. მას შემდეგ რაც კანონმდებელი კონსტიტუციურ ვალდებულებას კანონიერ ძალას მიანიჭებს, მის საფუძველზე შექმნილი სტრუქტურები და ორგანოები კონსტიტუციის დაცვის სუბიექტები ხდებიან. შესაბამისი კანონმდებლობის გაუქმება საფრთხეს უქმნის კონსტიტუციურ უფლებას.⁵²

2.1.2. ჰორიზონტალური მისადაგების შესაძლებლობები. ეკონომიკური და სოციალური უფლებების ჰორიზონტალური მისადაგების საშუალება სამხრეთ აფრიკის კონსტიტუციაშიც არსებობს (კერძო მხარეთა დავებში). კონსტიტუცია უზრუნველყოფს უფლებათა ბილის გავლენას ყველა კანონზე და მისი შესრულების სავალდებულობას ყველა სახელმწიფო ორგანოსათვის.⁵³ უფლებათა ბილი ასევე ავალდებულებს კერძო და იურიდიულ პირებს „ყველა შესაბამის შემთხვევაში მხედველობაში მიიღონ უფლების ბუნება და უფლების მოთხოვნიდან გამომდინარე ნებისმიერი მოვალეობის ბუნება“.⁵⁴ კერძო მხარეზე სოციალურ-ეკონომიკური უფლებების განხორციელების პოზიტიური მოვალეობების დაკისრება არ არის შესაფერი (მაგალითად, სამედიცინო მომსახურებაზე საყოველთაო ხელმისაწვდმობის განხორციელება). მიუხედავად ამისა, კერძო მხარეს, სულ ცოტა, ნეგატიური მოვალეობების შესრულება უნდა მოეთხოვებოდეს, რომელიც მათ ამ უფლებების საფუძველზე ეკისრებათ. მაგალითად, ბინის მფლობელებმა თავი უნდა შეიკავონ საცხოვრებელი ფართიდან ადამიანების თვითნებური გამოსახლებისაგან, სადაზღვევო კომპანიებმა და კერძო სამედიცინო დაწესებულებებმა დაზღვევის ან სამედიცინო მომსახურების უზრუნველყოფისას არ უნდა განახორციელონ რაიმე სახის უსამართლო დისკრიმინაცია,⁵⁵ ხოლო ინდუსტრიულმა საწარმოებმა არ უნდა შექმნან ადამიანის ჯანმრთელობისათვის საშიში გარემო.⁵⁶ კერძო პირთა მიერ ეკონომიკური და სოციალური უფლებების დარღვევათა აღკვეთის ეფექტური მექანიზმების უზრუნველყოფის მიზნით, სასამართლოებმა „უნდა გამოიყენონ, ან საჭიროების შემთხვევაში შექმნან ზოგადი კანონი, რომელიც მოცემულ უფლებას დაიცავს“.⁵⁷

ის ფაქტი, რომ სამხრეთ აფრიკის კონსტიტუცია უფლებათა ბილში გარკვეულ უფლებათა ჰორიზონტალური გამოყენების საშუალებას იძლევა, კომპერატიული საკონსტიტუციო სამართლისათვის სიახლეს წარმოადგენს. როგორც წესი, კერძო ურთიერთობებში კონსტიტუციური უფლებების პირდაპირი გზით გამოყენება არ ხდება. გერმანიაში, კერძო სამართლის ზოგად ნორმებზე ზეგავლენის მეშვეობით კონსტიტუციურ უფლებებს არაპირდაპირი გამოყენება აქვთ, რაც ძირითადი კანონით შემუშავებული ღირებულებათა სისტემის შესაბამისად ხორციელდება. ზოგადი სამართლის სისტემის ქვეყნებში ადამიანის უფლებათა ხელშეკრულებებს ზოგჯერ განიხილავენ როგორც სახელმწიფო პოლიტიკის გამოხატულებას, რომელსაც მოსამართლეები დისკრიმინაციული კონტრაქტების გაუქმების და ახალ მოქმედებათა საფუძვლების შემუშავებისას ეყრდნობიან.⁵⁸ ამ გზით, ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებებს, ზოგადი კანონის საფუძველზე არაპირდაპირი ჰორიზონტალური გამოყენების საშუალება შეიძლება მიენიჭოთ. გერმანიაში, იტალიაში, ესპანეთსა და პორტუგალიაში დაშვებულია ზოგიერთი დასაქმების უფლების კერძო ურთიერთობებში პირდაპირი გამოყენება (მაგალითად, გაერთიანებების თავისუფლება).⁵⁹ გლობალურ კონტექსტში, იქ სადაც ძლიერი კერძო სტრუქტურები მნიშვნელოვან სოციალურ მომსახურეობებს და რესურსებს აკონტროლებენ, სოციალურ-ეკონომიკური უფლებების ჰორიზონტალურ გამოყენებას განსაკუთრებული როლი ენიჭება.⁶⁰

2.1.3. პოზიცია და საშუალებები. კონსტიტუციურ უფლებებზე ხელმისაწვდომობა და ეფექტურობა სამართლებრივ ბაზაში უფლებების სასამართლო დაცვის განმამტკიცებელი დებულებების სიუხვეზეა დამოკიდებული, და აგრეთვე, სასამართლოების უნარზე - განახორციელონ დროული და ეფექტური საშუალებები. სამხრეთ აფრიკის კონსტიტუციაში სამართლებრივ პოზიციასთან დაკავშირებით მრავალი დებულებაა მოცემული, რომელიც ინდივიდთა და ჯგუფთა ფართო წრეს უფლებათა ბილში თავიანთი უფლებების განმტკიცების საშუალებას აძლევს. მაგალითად, იგი აძლევს დაცვის საშუალებას პირთა ჯგუფის ან კლასის ნებისმიერ წარმომადგენელს, რომელიც საზოგადოებრივი ინტერესების დაცვის პრინციპებით მოქმედებს.⁶¹

უფრო მეტიც, სასამართლოებს მინიჭებული აქვთ ფართო უფლებები კორექტირებისათვის. კონსტიტუციასთან შეუსაბამო კანონმდებლობა ან ქმედება აუცილებლად უნდა გამოცხადდეს ძალადაკარგულად იმ ნაწილში, რომლითაც იგი კონსტიტუციას არღვევს. გარდა ამისა, სასამართლოებს შეუძლიათ მიიღონ ნებისმიერი „სამართლიანი და მიუკერძოებელი“ გადაწყვეტილება, მათ შორის გადაწყვეტილება ნებისმიერი პირობის ძალადაკარგულად გამოცხადების შეჩერების შესახებ, რაც კომპეტენტურ ორგანოებს ხარვეზის გასწორების საშუალებას აძლევს.⁶² სასამართლოების უფლებამოსილება, გამოიტანონ ნებისმიერი „სამართლიანი და მიუკერძოებელი“ გადაწყვეტილება, ეკონომიკური და სოციალური უფლებების დარღვევების გამოსწორებისათვის შემოქმედებითი მექანიზმების შემუშავებას უწყობს ხელს. აქ იგულისხმება, მაგალითად, სახელმწიფოს წინააღმდეგ პრევენციული ზარალის დადგენილების მიღება რომელიმე დამოუკიდებელი სახელმწიფო ინსტიტუტის (მაგალითად, ადამიანის უფლებათა კომისიის) ან არასამთავრობო ორგანიზაციის სასარგებლოდ, რომლებსაც აღნიშნული უფლებების დარღვევათა თავიდან აცილების სათანადო უნარი და პროგრამები გააჩნიათ. მიმღებ მხარეს შეიძლება დაევალოს სამოქმედო გეგმის წარმოდგენა და სასამართლოსათვის პერიოდულად მისი შესრულების შესახებ ანგარიშის წარდგენა. ზოგჯერ ფულად კომპენსაციაზე უფრო ხელსაყრელი შეიძლება იყვეს მიყენებული ზარალის იმავე სახით აღდგენა. ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში გარკვეულ მომსახურებებზე, მაგალი- თად განათლებაზე ან სამედიცინო მომსახურებაზე ხელმიუწვდომლობის გამო პირისადმი მიყენებული ზარალის რაოდენობრივი განსაზღვრა ხშირად ძნელია. აქედან გამომდინარე, სახელმწიფოს შეიძლება დაევალოს უზრუნველყოს მომსახურების შესაბამისი საშუალებები დაზარალებული კლასის (ჯგუფის) სასარგებლოდ.⁶³ ასეთი სახის განკარგულებები, მათი სათანადოდ შესრულების მიზნით, სასამართლო ზედამხედველობას მოითხოვს.⁶⁴ ზემოხსენებულ გროტბომის საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილებით, უმაღლესმა სასამართლომ თავშესაფარზე ბავშვთა უფლების დაცვასთან დაკავშირებით სასამართლოს საზედამხედველო ფუნქციის განხორციელება დაავალა.⁶⁵ თავისი გადაწყვეტილების პირველ ნაწილში სასამართლო ზოგადი ფრაზებით აღნიშნავდა, რომ შესაბამისი სახელმწიფო ორგანო ან დეპარტამენტი ვალდებულია განმცხადებელი ბავშვები და მათი მშობლები უზრუნველყოს თავშესაფრით მანამ, სანამ მშობლებს თავად არ ექნებათ ამის საშუალება. განკარგულების მეორე ნაწილით, რესპონდენტი ვალდებულია, განკარგულების გაცემის თარიღიდან ყოველ სამ თვეში სასამართლოს განკარგულების შესრულების მიმდინარეობის ანგარიში წარუდგინოს. განმცხადებლებს წარმოდგენილ ანგარიშებზე საკუთარი კომენტარების გაკეთების საშუალება ეძლევათ.⁶⁶ თუმცა, შეღავათის გაწევასთან მიმართებით, კონსტიტუციის 26-ე განყოფილების საფუძველზე, საკონსტიტუციო სასამართლო დეკლარაციული სახის განკარგულებით შემოიფარგლა.⁶⁷

2.2 ეკონომიკური და სოციალური უფლებების არაპირდაპირი დაცვა სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების გამოყენების ან ინტერპრეტაციის მეშვეობით. კონსტიტუციურ კონტექსტში ეკონომიკური და სოციალური უფლებების დაცვა ხშირად გარკვეული სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების მისადაგებითა და ინტერპრეტაციით ხორციელდება.⁶⁸

ეკონომიკური და სოციალური უფლებების დაცვა მნიშვნელოვნად შეიძლება გაძლიერდეს თანასწორობისა და სამართლიანი პროცესის ნორმების მეშვეობით. მაგალითად, კანადის უზენაესმა სასამართლომ კანადის უფლებათა და თავისუფლებათა ქარტიის მე-15 მუხლი (კანონის დაცვის და თანასწორობის უფლება დისკრიმინაციის გარეშე) კეთილდღეობისა და სხვა შეღავათების საკითხებს მიუსადაგა, მიუხედავად იმისა, რომ კონსტიტუციაში სოციალურ-ეკონომიკური უფლებები ჩართული არ არის.⁶⁹ უზენაესი სასამართლოს მიერ ბოლოდროინდელ საქმეთაგან აღსანიშნავია ელბრიჯი ბრიტანეთის კოლუმბიის (გენერალური პროკურატურა) წინააღმდეგ.⁷⁰

სამედიცინო მომსახურების კომისიამ და ბრიტანეთის კოლუმბიის საავადმყოფოებმა ვერ უზრუნველყვეს სპეციალური თარჯიმანი სმენადაქვეითებული პაციენტებისათვის, რაც სამედიცინო მომსახურების სახელმწიფო დაფინანსების სქემით იყო გათვალისწინებული. აღინიშნა, რომ ამის შედეგად ქარტიის მე-15 მუხლი დაირღვა. სასამართლომ დაადასტურა, რომ „დისკრიმინაციას ადგილი აქვს თუ უძლურ ადამიანებს ვერ გაუწევენ ისეთივე მომსახურებას, როგორც საზოგადოების დანარჩენ წევრებს“.⁷¹ სასამართლომ აღნიშნა, რომ სახელმწიფოს ევალება არა ზოგადად საზოგადოებისათვის მომსახურების უზრუნველყოფა, არამედ მან ასევე უნდა უზრუნველყოს დაუცველი ფენებისა და უძლური ადამიანებისათვის ამ მომსახურებებზე ხელმისაწვდომობა. წინააღმდეგ შემთხვევაში მე-15(1) განყოფილება თავის ეფექტურობას დაკარგავს.⁷² თარჯიმნის საკითხის მოუგვარებლობამ დაარღვია სმენადაქვეითებულ პაციენტთა უფლება თანაბარ სამედიცინო მომსახურებაზე, რამაც, თავის მხრივ, 15(1) განყოფილების დარღვევა გამოიწვია. ეს არ შეიძლებოდა გამართლებულიყო ქარტიის პირველ განყოფილებაში მოცემული უფლებათა თანასწორობის დასაშვები შეზღუდვების საფუძველზე. რესპოდენტებმა ვერ შეძლეს დაედასტურებინათ, რომ ყრუ პაციენტთა მოთხოვნის დაკმაყოფილება „მნიშვნელოვან ფინანსურ ზარალს მიაყენებდა სახელმწიფოს“.⁷³

სახელმწიფოს მიერ გაწეული მომსახურებებით თანაბარი სარგებლობის პრინციპი გერმანიის ფედერალურმა საკონსტიტუციო სასამართლომაც დაადასტურა. განათლების სფეროში, რომელიც სახელმწიფოს მიერ არის მონოპოლიზებული, საგანმანათლებლო ინსტიტუტებში მონაწილეობის თანასწორუფლებიანობასთან დაკავშირებული საჩივრების საკითხი შეიძლება დადგინდეს თანასწორობის პრინციპების, ასევე მე12(1) მუხლის (საქმიანობის თავისუფალი არჩევის უფლება) და ძირითად კანონში მოცემული სოციალური მდგომარეობის პრინციპის საფუძველზე.⁷⁴ ამრიგად, სასწავლო კურსზე დასაშვებ სტუდენტთა მთლიანი რაოდენობის ლიმიტი შესაძლებელია მხოლოდ მაშინ, როდესაც ეს სახელმწიფოს მიერ დაფინანსებული დაწესებულებების შესაძლებლობების ამოწურვის შემთხვევაში კანონითაა დადგენილი. არსებული ღია ადგილების არჩევა და განაწილება აუცილებლად უნდა ეფუძნებოდეს სამართლიან კრიტერიუმებს, რომელიც ყველა განმცხადებელს კონკურენციის თანაბარ პირობებში აყენებს.⁷⁵ საქმეში პლაილერი დოეს წინააღმდეგ, აშშ-ს უზენაესმა სასამართლომ მხარი დაუჭირა მეთოთხმეტე შესწორების საფუძველზე წამოჭრილ პრობლემას თანაბარი დაცვის შესახებ, რომელიც განათლების უფლებებზე ტეხასის შტატის დებულების გავლენას ეხებოდა. დებულების თანახმად, შტატმა დაფინანსება შეუწყვიტა ადგილობრივ სასკოლო განყოფილებებს იმ ბავშვების განათლებაზე, რომლებიც არალეგალურად მაცხოვრებელი უცხოელები იყვნენ და ამ განყოფილებებს უფლება მისცა უარი ეთქვათ ასეთი ბავშვების სკოლებში მიღებაზე. სასამართლომ დაადგინა, რომ ასეთი სახის დისკრიმინაცია გამოიწვევდა „ქვეკლასების გაუნათლებლობას“. წესდება არ იყო რაციონალური და იგი შტატის ძირითად მიზნებს არ ემსახურებოდა.⁷⁶

სამართლიანი მართლმსაჯულების უფლება შეიძლება სოციალური უზრუნველყოფის დაცვისთვის იქნას გამოყენებული.⁷⁷ საქმეში გოლდბერგი კელის წინააღმდეგ,⁷⁸ აშშ-ს უზენაესმა სასამართლომ დაადგინა, რომ მეთოთხმეტე შესწორებით აღიარებული უფლება სათანადო პროცესზე, მოითხოვდა, რომ შესაბამისი სახელმწიფო ორგანოს მიერ სოციალური შეღავათის შეწყვეტამდე, შეღავათის მიმღებ მხარეებს საშულება უნდა ჰქონოდათ ამ შეღავათების მიღების კანონიერება წინასწარ ყოფილიყო დადგენილი სათანადო პროცესის საშულებით. სამხრეთ აფრიკის უფლებათა ბილში არის ადმინისტრაციული ზემოქმედების უფლება, რაც კანონიერი, გონივრული და პროცედურულად სამართლიანია.⁷⁹ ეს უფლება ადამიანს არაგონივრული ან პროცედურულად უსამართლო ადმინისტრაციული ქმედებისაგან იცავს სოციალურ სფეროში, როგორიცაა, სოციალური დახმარება, სამედიცინო მომსახურება, საბინაო საკითხები და განათლება.

ეკონომიკური და სოციალური უფლებების დაცვა ასევე შესაძლებელია კონსტიტუციის მეშვეობით, კერძოდ გარკვეული სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების, მაგალითად სიცოცხლის ან პირის უსაფრთხოების უფლების ფართო ინტერპრეტაციით. ასეთი ტიპის დაცვის საუკეთესო მაგალითს წარმოადგენს ინდოეთის საკონსტიტუციო იურისპრუდენცია, სადაც კონსტიტუციის IV ნაწილში მოცემული „სახელმწიფო პოლიტიკის დირექტიული პრინციპები“ იმგვარად არის ინტერპრეტირებული, რომ იგი III ნაწილში ჩამოყალიბებული „საყოველთაო უფლებების“ ჩარჩოებს აფართოებს. დირექტიული პრინციპები მთელ რიგ სოციალურ და ეკონომიკურ ამოცანებს მოიცავს, რომელიც სახელმწიფომ კანონების შექმნისას უნდა გამოიყენოს. მათი მიზანია საზოგადოებაში სოციალური სამართლიანობის უზრუნველყოფა და სოციალური მოთხოვნების დაკმაყოფილება, როგორიცაა - საარსებო საშუალებები, განათლება, სახელმწიფო სამედიცინო მომსახურება და სათანადო სამუშაო პირობები. სასამართლოების მიერ მათი ხელყოფისაგან დაცვის მიზნით, ისინი ძალზე ნათლად არიან ჩამოყალიბებული.⁸⁰ ამრიგად, დირექტიული პრინციპის სავარაუდო დარღვევა ძალას არ უკარგავს რომელიმე კანონს; იგი პირს ან პირთა ჯგუფს პირდაპირ უფლებას არ ანიჭებს სახელმწიფოს შეღავათი მოსთხოვოს კონკრეტულ დირექტივასთან შეუსაბამობის შემთხვევაში. მიუხედავად ამისა, ინდოეთის უზენაესმა სასამართლომ დაადგინა, რომ დირექტიულ პრინციპებს ფუნდამენტური უფლებების ინტერპრეტირებისას დიდი მნიშვნელობა ენიჭებათ. ამრიგად, 21-ე მუხლით დაცული სიცოცხლის უფლება მოიცავს საარსებო საშუალებებზე ხელმისაწვდომობის უფლებას,⁸¹ სიცოცხლისათვის აუცილებელ ისეთ ელემენტებს, როგორიცაა სათანადო კვება, ტანისამოსი, საკითხავი საშუალებები,⁸² თავშესაფარი,⁸³ ჯანდაცვა⁸⁴ და განათლება.⁸⁵ ეს ზოგადად არ არის გაგებული ისე, რომ მოქალაქეებისათვის სათანადო საარსებო საშუალებების და სამუშაოს უზრუნველყოფა სახელმწიფოს პოზიტიურად უნდა დაევალოს. ამის ნაცვლად მან შექმნა ადამიანების საარსებო საშულებების ან სოციალური დახმარებების დაცვის საფუძველი, რომელთა ხელყოფა, კანონით დადგენილი სამართლიანი და მიუკერძოებელი პროცედურების გარეშე, დაუშვებელია. ამრიგად, თელისის საქმეში⁸⁶ დადგინდა, რომ მათ მიერ დაკავებული ტროტუარიდან გაგდებამდე, „ბომჟებს /ტროტუარის ბინადრებს/“ მათი საქმის განხილვის საშულება უნდა მისცემოდათ. ბუნებრივი სამართლიანობის წესები უნდა დაცულიყო იმ გარემოებებში, როდესაც „ბომჟების“ ტროტუარებიდან გასახლება მოხდა, რითაც მათ თავიანთი სასიცოცხლო სახსრები დაკარგეს და შედეგად მათ სიცოცხლეს საფრთხე შეექმნა. სასამართლოებმა დირექტიული პრინციპები გამოიყენეს კანონმდებლობის საშუალებით კონსტიტუციური ღირებულებების სათანადო განხორციელებისათვის დადგენილებების გამოტანისას. სასამართლოს მიერ მიღებული ეს დადგენილებები სახელმწიფო მოხელეებისადმი დეტალურ მითითებებს შეიცავენ, რომელთა საფუძველზეც მათ პოზიტიური ღონისძიებები უნდა განახორციელონ და გააკონტროლონ და გააძლიერონ სოციალური სამართლიანობის კანონმდებლობა.⁸⁷ საბოლოოდ, ფუნდამენტური უფლებები დირექტიულ პრინციპებთან კავშირში იმგვარად იქნა განმარტებული, რომ სახელმწიფოს დირექტიული პრინციპების სფეროში მოღვაწე (მაგ. როგორიცაა განათლება და ეკოლოგია) კერძო ინსტიტუტების საქმიანობის რეგულირება დაეკისრა.⁸⁸ მაგალითად, სახელმწიფოს დაევალა მიეღო კერძო სასწავლო კოლეჯებში გადასახადის მარეგულირებელი კანონი, რომლის საფუძველზეც გადასახადი იქნებოდა სამართლიანი და არ გამოიწვევდა სასწავლო დაწესებულებებიდან ღარიბ სტუდენტთა ტოტალურ განდევნას.⁸⁹

გერმანიის იურიდიული სტიპენდიის სისტემა ითვალისწინებს არსებობის მინიმალურ დონეს, რომელიც შეიძლება დადგენილ იქნას სოციალური მდგომარეობის პრინციპების საფუძველზე განმარტებული ადამიანური ღისების უფლებებიდან (მუხლი 1) და ფიზიკური ხელშეუხებლობის უფლებიდან (მუხლი 2).⁹⁰

2.3. ეკონომიკური და სოციალური უფლებები, როგორც რეალური სამართლებრივი ნორმები. ეკონომიკური და სოციალური უფლებები აგრეთვე კონსტიტუციურად შეიძლება იყვეს დაცული დირექტიული პრინციპების ან საკანონმდებლო განკარგულებების საშუალებით. ეს ობიექტური ნორმები არ წარმოქმნიან ინდივიდუალურ უფლებებს, რომელიც სასამართლოს მეშვეობით შეიძლება იქნას დაცული. მათი კონკრეტული რეალიზაცია კანონმდებლობაზეა დამოკიდებული. მიუხედავად ამისა, მათ შეუძლიათ უზრუნველყონ ეკონომიკური და სოციალური უფლებების არაპიდაპირი დაცვა სასამართლო და აღმასრულებელი ხელისუფლებისათვის განმარტებების მიცემის გზით. საკუთრების უფლების კონსტიტუციური პრობლემის გადაჭრის და სოციალური სამართლიანობის კანონმდებლობის მხარდაჭერის მიზნით, გერმანიის სასამართლოები, ქვეყნის საკონსტიტუციო კანონის საფუძველზე, სოციალური მდგომარეობის პრინციპს ეყრდნობიან.⁹¹ მიჩნეულ იქნა, რომ ფასების რეგულირების კანონმდებლობას არ უნდა დაერღვია თავისუფალი კონტრაქტის უფლება, ვინაიდან სახელმწიფოს ევალება ებრძოლოს საკვებზე, ასევე სამედიცინო და საბინაო მომსახურებაზე განსაკუთრებით დიდი ფასების დაწესებას.⁹² ამრიგად, ინდივიდუალური თავისუფლებისა და სოციალური სამართლიანობის ბალანსის მიღწევის მიზნით, სასამართლოები სოციალური მდგომარეობის პრინციპს ეყრდნობიან. პროპორციულობის პრინციპი უმნიშვნელოვანესი ფაქტორია სოციალური სამართლიანობის განხორციელების მიზნით სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შეზღუდვის დასაშვები ფარგლების განსაზღვრისათვის. ინდოეთის სასამართლოებმა ასევე დაადასტურეს, რომ მათი მოვალეობაა განახორციელონ დირექტიული პრინციპების ფუნდამენტურ უფლებებთან ჰარმონიზება.⁹³

ობიექტურმა სამართლებრივმა ნორმებმა შესაძლოა კონსტიტუციური დირექტივების სახე მიიღონ, რომლის საფუძველზეც სახელმწიფომ გონივრული კანონმდებლობა და სხვა ღონისძიებები უნდა შეიმუშაოს, რათა განახორციელოს კონკრეტული სოციალურ-ეკონომიკური მიზნები, მაგალითად ქვეყანაში მიწაზე სამართლიანი ხელმისაწვდომობა.⁹⁴ ეს მიზნები შეიძლება სასამართლო დადგენილებებით განმტკიცდეს, თუმცა ისინი რაიმე ინდივიდუალურ, სუბიექტურ უფლებას არ ქმნიან. სასამართლოში მხარის წარმოდგენის უფლება უნდა მიეცეს პირს ან პირთა ჯგუფს, რომელიც საზოგადოებრივი ინტერესებიდან გამომდინარე მოქმედებს.⁹⁵ სასამართლოს შეუძლია გამოიტანოს დეკლარაციული ხასიათის დადგენილება, სადაც მითითებული იქნება, რომ კანონმდებლობის მიერ შესაბამისი დირექტივის შესრულება არაკონსტიტუციურია, უფრო მეტიც, მას შეუძლია მიიღოს სავალდებულო დადგენილება, რომლის საფუძველზეც საკანონმდებლო ორგანოს დირექტივის შესრულება დაევალება. ამ დადგენილებებს შეიძლება თან ახლდეს ფართო განმარტებები, რომელთა საფუძველზეც კონსტიტუციური ვალდებულებები უნდა შესრულდეს. დეკლარაციული დადგენილება ზოგადად მისაღები იქნება, რადგან აღმასრულებელს და კანონმდებელს დირექტივის ამოქმედებისათვის საჭირო ღონისძიების გატარებისათვის „საშუალების არჩევის“ უფლება აქვთ. აშკარად მოსალოდნელია, რომ კანონმდებელმა არ დააკმაყოფილოს სასამართლოს დადგენილება. მიუხედავად ამისა, ასეთი დადგენილება მაინც მოახდეს გავლენას საჯარო განხილვებსა და დებატებზე. ამ გზით შეიძლება განმტკიცდეს საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ორგანოების იმ გადაწყვეტილებებზე ანგარიშვალდებულება, რომლებიც ეკონომიკური და სოციალური უფლებების განვითარებაზე ახდენენ ზეგავლენას.

2.4. ეკონომიკური და სოციალური უფლებების საერთაშორისო სამართლით აღიარებული კონსტიტუციური სტატუსი. ქვეყნის კონსტიტუციას ეროვნულ კანონმდებლობაში ეკონომიკური და სოციალური უფლებების საერთაშორისო სტანდარტების განამტკიცების პოტენციალი აქვს.

ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების საერთაშორისო პაქტი და ეკონომიკური და სოციალური უფლებების დამცავი სხვა ხელშეკრულებები, შეიძლება შესაბამისი კონსტიტუციური ნორმების განმარტებისათვის იქნას გამოყენებული. სამხრეთ აფრიკის კონსტიტუციით, სასამართლოს, ტრიბუნალსა და ფორუმს, პირდაპირ მოეთხოვებათ, უფლებთა ბილის ინტერპრეტირებისას მხედველობაში მიიღონ საერთაშორისო სამართლის ნორმები.⁹⁶ სამხრეთ აფრიკის უფლებათა ბილში ეკონომიკური და სოციალური უფლებების შემუშავებისას მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების პაქტის დებულებებმა. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტის მიერ შემუშავებული ზოგადი კომენტარები და ქვეყნების მიერ წარმოდგენილი მოხსენებების განხილვები, უფლებათა ბილში ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების განმარტების საგულისხმო საშუალებაა. კანადის უზენაესმა სასამართლომ დაადგინა, რომ საერთაშორისო კონვენციები, „ქარტიის დებულებათა ინტერპრეტირებისათვის შესაბამის და დამაჯერებელი წყაროს წარმოადგენენ“.⁹⁷ საქმეში სლაიტ კომუნიკეიშენ ინკ. დავიდსონის წინააღმდეგ, კანადის უზენაესმა სასამართლომ მიუთითა შრომის უფლებაზე (ეკონ. სოც. და კულტ. უფლებების პაქტის მე-6 მუხლი), და დაადგინა, რომ სამსახურიდან უსამართლოდ დათხოვნის შემთხვევაში მეწარმეზე ზემოქმედება კანონით სავსებით დასაშვებია.⁹⁸ ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებებთან დაკავშირებული საერთაშორისო სტანდარტები ასევე შეიძლება გამოყენებულ იქნას კონსიტუტიცაში სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების, მათ შორის პირის უსაფრთხოების უფლების უფრო საფუძვლიანი განმარტებისათვის. მაგალითად, კანადის უზენაესმა სასამარ- თლომ მიუთითა, რომ დროული არ იქნებოდა კანადის უფლებათა და თავისუფლებათა ქარტიის მე-7 განყოფილების საფუძველზე მინიჭებული პირის უსაფრთხოების უფლების არეალიდან ეკონომიკური და საციალური უფლებების გამორიცხვა.⁹⁹ განათლების სფეროში დისკრიმინაციისა¹⁰⁰ და ოჯახური დავების გადაწყვეტის დროს აშშ-ს სასამართლოებიც ხშირად ეყრდნობიან ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების პაქტის დებულებებს.¹⁰¹ აღსანიშნავია, რომ აშშ-ს სასამართლოებს კონვენციაზე მითითება გაკეთებული აქვთ მიუხედავად იმისა, რომ იგი რატიფიცირებული არ არის. თუმცა, ბევრი რამ არის დამოკიდებული სასამართლო სისტემის მზაობაზე კონსტიტუციური უფლებების განმარტებისას გამოიყენოს საერთაშორისოდ აღიარებული ეკონომიკური და სოციალური უფლებები. გაეროს ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტმა შეშფოთება გამოხატა კანადის პროვინციების სასამართლოთა მიმართ, რომლებიც „რეგულარულად ირჩევდნენ ისეთ განმარტებას (კანადის უფლებათა და თავისუფლებათა ქარტიის), რომელიც გამორიცხავდა ცხოვრების სათანადო სტანდარტებისა და პაქტის სხვა უფლებების უზრუნველყოფას“. მან მოუწოდა ფედერალურ, პროვინციის და ტერიტორიული ერთეულების მთავრობებს „შეემუშავებინათ სასამართლო პროცესების წარმოების პოზიცია, რომელიც განამტკიცებდა პაქტით აღიარებულ უფლებებს და შესაბამისობაში იქნებოდა ამ კუთხით მათ ვალდებულებასთან“.¹⁰²

საერთაშორისო კანონმდებლობის ეროვნულ დონეზე განმტკიცება, ჩვეულებრივ, კონსტიტუციის საშუალებით ხორციელდება. იგი შეიძლება მოითხოვდეს სახელმწიფოს მიერ რატიფიცირებული ხელშეკრულებების ეროვნულ კანონმდებლობაში ჩართვას (დუალისტური სისტემა),¹⁰³ ან შესაძლოა ავტომატურად იქნას მიღებული ეროვნულ კანონმდებლობაში (მონისტური სისტემა).¹⁰⁴ თუმცა, იურისპრუდენციის ტიპის მიუხედავად, ამ დებულებების ადგილობრივ კანონზე დამოკიდებულება (ანუ, პირდაპირი გამოყენება) დამოკიდებული იქნება მათი „თვითაღსრულებადობის ბუნებაზე“.¹⁰⁵ ეს თავის მხრივ დამოკიდებულია სასამართლო სისტემის დამოკიდებულებაზე ხელშეკრულების ეკონომიკური და სოციალური უფლებების დამცავი დებულებების თვითაღსრულებადი ბუნების მიმართ.¹⁰⁶ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტი თვლის, რომ პაქტის მთელ რიგი დებულებები „მრავალი ქვეყნის სამართლებრივ სისტემაში პირდაპირ გამოიყენება სასამართლო და სხვა ორგანოების მიერ“. ეს არის ქალისა და მამაკაცის თანასწორობის უფლება ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებებით უზრუნველყოფის სფეროში; სამართლიანი გასამრჯელო და თანაბარი ხელფასი თანაბარი შრომისათვის; პროფკავშირებში გაერთიანების უფლება; ბავშვებისა და ახალგაზრდების დაცვისა და დახმარებისათვის სპეციალური ღონისძიებები; უფასო სავალდებულო დაწყებითი განათლება; მშობლების ან კანონიერი მეურვის უფლება შეარჩიოს სკოლა თავისი შვილისათვის და უზრუნველყოს მისი რელიგიური და მორალური აღზრდა საკუთარი შეხედულებისამებრ; პირის და ორგანიზაციების თავისუფლებაში ჩაურევლობა, როდესაც საქმე ეხება საგანმანათლებლო დაწესებულების შექმნასა და მართვას იმ მინიმალურ სტანდარტებთან შესაბამისად, რომელიც შესაძლოა სახელმწიფოს ჰქონდეს შემუშავებული; და სამეცნიერო და შემოქმედებითი საქმიანობისათვის აუცილებელი თავისუფლების უზრუნველყოფა.¹⁰⁷ კომიტეტმა მიუთითა:

განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია თავიდან იქნას აცილებული ნებისმიერი აპრიორი დასკვნა, რომ ნორმები (პაქტის) უნდა განიხილებოდეს როგორც არა თვითაღსრულებადი. რეალურად მათი უმრავლესობა ისევე ნათლად და საგანგებოდაა ჩამოყალიბებული, როგორც ადამიანის უფლებათა სხვა ხელშეკრულებების დებულებები, რომლებსაც სასამართლოები ჩვეულებრივ თვითაღსრულებად დებულებებად მიიჩნევენ.¹⁰⁸

ეკონომიკური და სოციალური უფლებებით დაფუძნებული ნეგატიური მოვალეობები („გათვალისწინების“ მოვალეობა) ძირითადად განხორციელების საკანონმდებლო ღონისძიებებზე დამოკიდებული არ არის. ისეთი აკრძალვები, როგორიცაა - დისკრიმინაციის დაუშვებლობა, ან ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების ხელმისაწვდომობაში გაუმართლებელი ჩარევა, შეიძლება საკანონმდებლო ჩარევის გარეშე პირდაპირ იქნას დაცული სასამართლოს ან ადმინისტრაციული ორგანოების მიერ. ეს არ აკნინებს კანონმდებლობის განსაკუთრებულ როლს, რომელსაც იგი ამ აკრძალვების განმტკიცებაში ასრულებს როგორც სახელმწიფო, ასევე კერძო დონეზე და აგრეთვე ეფექტური, ხელმისაწვდომი საშუალებების უზრუნველყოფის თვალსაზრისითაც.¹⁰⁹

კონსტიტუცია შეიძლება მოითხოვდეს, რომ გარკვეულ საერთაშორისო ინსტრუმენტებს ეროვნულ კანონმდებლობაზე მაღალი სტატუსი ჰქონდეს, ისეთივე როგორც კონსტიტუციას.¹¹⁰ საქმეში ვიცეკონტი, მარიელა სესილია ჯანდაცვის და სოციალური უზრუნველყოფის სამინისტროს წინააღმდეგ,¹¹¹ არგენტინის საკასაციო სასამართლომ სახელმწიფოს დაავალა დადგენილ ვადაში სათანადო რაოდენობით ეწარმოებინა არგენტინული გრიპის საწინააღმდეგო ვაქცინა. ეს ვალდებულება გამომდინარეობდა ამერიკის ადამიანის უფლებათა და მოვალეობათა დეკლარაციის (მუხლი XI), ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის (მუხლი 25) და ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების საერთაშორისო პაქტის (მუხლი 12) დებულებებიდან, რომლებიც ადგილობრივ კანონმდებლობაში არიან ჩართულნი და მათ კონსტიტუციური ნორმების სტატუსი აქვთ მინიჭებული.

3. ეკონომიკური და სოციალური უფლებების განხორციელება კანონმდებლობის მეშვეობით

ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების პაქტის მე-2(1) მუხლი განსაკუთრებით უსვამს ხაზს პაქტით აღიარებული უფლებების რელიზაციისათვის საკანონმდებლო ღონისძიებების გატარებას. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტი აღიარებს, რომ „მრავალ შემთხვევაში კანონმდებლობა უაღრესად საჭიროა, ხოლო ზოგიერთ შემთხვევაში - გარდაუვალიც“.¹¹² შიდასახელმწიფოებრივ იურისპრუდენციაში, საფუძვლიანი საკანონმდებლო ბაზა ძალზე მნიშვნელოვანია ეკონომიკური და სოციალური უფლებების ეფექტური განხორციელებისა და განმტკიცებისათვის.¹¹³

ეკონომიკური და სოციალური უფლებების კონტექსტში კანონმდებლობა შემდეგ მიზნებს ემსახურება:

(ა) საერთაშორისო დოკუმენტებითა და ეროვნული კონსტიტუციებით უზრუნველყოფილი უფლებების არეალისა და შინაარსის უფრო ზუსტი და დეტალური განმარტება. მაგ. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების მე-11 მუხლით გარანტირებული „სათანადო ბინის“ უფლების კონცეფციისათვის საჭირო კანონმდებლობა.

(ბ) უფლებათა უზრუნველყოფისათვის საჭირო ფინანსური ღონისძიებების უზრუნველყოფა;

(გ) უფლებების განხორციელების მიზნით ცენტრალური, რეგიონული და ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოებისათვის პასუხისმგებლობების და ფუნქციების დადგენა;

(დ) უფლებების უზრუნველყოფის მიზნით შეთანხმებული და კოორდინირებული ინსტიტუციური ჩარჩოს ჩამოყალიბება;

(ე) როგორც სახელმწიფო ორგანოების, ასევე კერძო სტრუქტურების (მაგ. ბინათმფლობელები, დამქირავებლები, კორპორაციები, ბანკები და ა.შ.) მხრიდან უფლებათა ხელყოფის თავიდან აცილება და აკრძალვა;

(ვ) შელახულ უფლებათა აღდეგენისათვის კონკრეტული საშუალებების უზრუნველყოფა.

კანონმდებლობის უპირატესობა ის გახლავთ, რომ იგი უფრო დეტალურად და სპეციფიკის გათვალისწინებით არის ფორმულირებული, ვიდრე ღია-ტექსტურირებული კონსტიტუციური ნორმები. სასამართლოები უფრო ადვილად აღიქვამენ კონკრეტულ საკანონმდებლო უფლებებსა და მოვალეობებს, ვიდრე ზოგადად ჩამოყალიბებულ კონსტიტუციურ თუ საერთაშორისო სამართლის ნორმებს.¹¹⁴ თუმცა კანონმდებლობამ შესაძლოა ვერ მოახერხოს ეკონომიკური და სოციალური უფლებების, როგორც პირდაპირ განხორციელებადი სუბიექტური უფლებების უზრუნველყოფა. კანონმდებლობით შეიძლება უზრუნველყოფილ იქნას ადმინისტრაციული საშულებები, რომელიც დაუცველი ფენებისათვის უფრო იაფი, სწრაფი და ხელმისაწვდომი იქნება, ვიდრე სასამართლო პროცესები.¹¹⁵ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტმა აღნიშნა, რომ პაქტის შიდასახელმწიფოებრივ დონეზე გამოყენებისას, უმთავრესი ყურადღება უნდა მიექცეს კონკრეტული ეროვნული საშუალებების ეფექტურობას. ხშირ შემთხვევაში, მიზანშეწონილი იქნება ადმინისტრაციული საშუალებების გამოყენება. მიუხედავად იმისა, რომ ისინი შეიძლება იყვეს „ხელმისაწვდომი, დასაშვები, დროული და ეფექტური“, „ასეთი ტიპის ადმინისტრაციული პროცედურების სასამართლო გასაჩივრების ძირითადი უფლება ხშირად ალბათ მაინც სასურველი იქნებოდა“.¹¹⁶

კონსტიტუციური და საერთაშორისო სამართლით აღებული ვალდებულებების განხორციელების მიზნით სახელმწიფომ შესაძლოა შექმნას ეკონომიკური და სოციალური უფლებების დამცავი ეროვნული კანონმდებლობა. უფლებათა თანდათანობითი რეალიზაციის მიზნით, სამხრეთ აფრიკის უფლებათა ბილში ეკონომიკური და სოციალური უფლებების დამცავი დებულებებით, სახელმწიფოს ეკისრება მოვალეობა „გონივრული საკანონმდებლო და სხვა ღონისძიებები განახორციელოს“.¹¹⁷ ეკონომიკურ და სოციალურ რესურსებზე და მომსახურეობებზე ხელმისაწვდომობის გასაუმჯობესებლად კანონმდეებლობის მიღების კონსტიტუციური ვალდებულების განხორციელება შესაძლებელია ობიექტური სამართლებრივი ნორმების მეშვეობით, როგორიცაა - სახელმწიფო პოლიტიკის დირექტიული ნორმები და კონსტიტუციური მითითებები. კანონის შექმნისას და მისი განხორციელებისას სახელმწიფო ვალდებულია კონსტიტუციით განსაზღვრული სახელმწიფო პოლიტიკის დირექტიული პრინციპები გამოიყენოს.¹¹⁸ აგრეთვე შეიძლება სასამართლოებს უფლება მიცეთ გაითვალისწინონ დირექტიული პრინციპები მათზე დაფუძნებული კანონების ინტერპრეტირებისას.¹¹⁹

თუ სახელმწიფოებმა მოახდინეს ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების პაქტის ან ამ უფლებების დამცავი სხვა საერთაშორისო ხელშეკრულებების რატიფიცირება, შეიძლება ძალაში შევიდეს ან შესწორდეს კანონმდებლობა, რომელიც საერთაშორისო ვალდებულებებს შიდასახელმწიფოებრივ სამართლებრივ ძალას მიანიჭებს. რატიფიცირებულ ხელშეკრულებებს, დუალისტური სისტემის სახელმწიფოების ადგილობრივ კანონმდებლობაში, პირდაპირი ძალა არა აქვთ. ინკორპორირების შემთხვევაში, ხელშეკრულება, სპეციალური სტატუტის საფუძველზე, მთლიანად ხდება შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობის ნაწილი. მთელ რიგ სახელმწიფოებში, როგორიცაა - შვედეთი, კანადა და გაერთინებული სამეფო, ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების პაქტის „ტრანსფორმირება“ მის რატიფიცირებამდე განხორციელდა, კანონმდებლობის შესწორებით ან დამატებითი კანონების მიღების გზით. კოლუმბიაში, ავღანეთსა და ლუქსემბურგში ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების პაქტი შიდასახელმწიფოებრივ კანონმდებლობაში ჩართეს.¹²⁰ თუმცა, იმ სახელმწიფოებშიც კი, რომლებსაც მონისტური სისტემა აქვთ, კანონმდებლობის განხორციელების თვალსაზრისით მნიშვნელოვანი იქნება, რომ ხელშეკრულება ან მისი ნაწილი განიხილებოდეს როგორც არა-თვითაღსრულებადი. როგორც კრავენი მიუთითებს, ასეთ ხელშეკრულებებისათვის, საკანონმდებლო საშუალებებით რატიფიცირებამდე ძალის მინიჭება, იშვიათობას არ წარმოადგენს.¹²¹

შიდასახელმწიფოებრივ სამართლებრივ სისტემაში საერთაშორისო ხელშეკრულებას პირდაპირი ძალა რომც არ ჰქონდეს (მაგალითად, ინკორპორირების საშუალებით), მას მაინც შეიძლება ჰქონდეს არაპიდაპირი ეფექტი. იგი შესალოა სასამართლოების მიერ იქნას გამოყენებული ადგილობრივი კანონმდებლობის ინტერპრეტირების ან ზოგადი კანონის განვითარებისათვის. გაერთიანებულ სამეფოში სასამართლოები იყენებენ პრეზუმფციას, რომ პარლამენტს, კანონშემოქმედებით საქმიანობაში, გაერ- თიანებული სამეფოს საერთაშორისო ვალდებულებები გაითვალისწინებული აქვს. თუმცა, შესაბამისი კანონის ბუნდოვნების შემთხვევაში, მათ მხოლოდ კონკრეტულ ხელშეკრულებაზე შეუძლიათ მიუთითონ.¹²²

გაერთიანებული სამეფოს 1998 წლის ადამიანის უფლებათა აქტი სასამართლოებისაგან მოითხოვს „მაქსიმალური შესაძლებლობების ფარგლებში“ განახორციელონ პირველადი და ქვემდებარე კანონმდებლობის ინტერპრეტაცია და ამოქმედება ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპის კონვენციის შესაბამისად.¹²³ სამხრეთ აფრიკის კონსტიტუცია მოითხოვს, რომ ყველა სასამართლომ, „იმ სხვა ალტერნატიულ განმარტებებს შორის, რომლებიც საერთაშორისო სამართლის ნორმებს არ შეესაბამებიან, უპირატესობა მიანიჭოს კანონის ნებისმიერ გონივრულ განმარტებას, რომელიც შესაბამისობაში იქნება საერთაშორისო კანონმდებლობასთან.“¹²⁴ ამ დებულების ფარგლები უფრო ფართოა, ვიდრე გაერთიანებული სამეფოსი, რადგან იგი არ არის შეზღუდული კანონის ბუნდოვნების მოთხოვნით.

4. სხვა ეროვნული ინსტიტუტების როლი

ეროვნულ დონეზე ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების ეფექტურ განხორციელებაში მნიშვნელოვანი როლის შესრულება შეუძლიათ სხვა სახელმწიფო ინსტიტუტებს. მათ შორისაა - ადამიანის უფლებათა კომისიები, სახალხო დამცველთა ოფისები, საზოგადოებრივი მიზნობრივი ჯგუფები და ადამიანის უფლებათა დაცვის სფეროში მოღვაწე სხვა ორგანიზაციები. შესაძლებელია შეიქმნას მიზნობრივი ოფისი რომელიმე კონკრეტული ეკონომიკური და სოციალური უფლების სფეროსთვის, მაგალითად - სოციალური უზრუნველყოფის საკითხებზე ორიენტირებული სასამართლოები ან ჯანმრთელობის უფლების სფეროში მოღვაწე კომისიები. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტმა ხაზი გაუსვა იმ გარემოებას, რომ ამ ინსტიტუტებს „დიდი პოტენციალი გააჩნიათ - გადამწყვეტი როლი შეასრულონ ადამიანის ყველა უფლების განუყოფლობისა და ურთიერთდამოკიდებულების განვითარების და უზრუნველყოფის თვალსაზრისით“.¹²⁵ კომიტეტმა ეკონომიკური და სოციალური უფლებების ეროვნული ინსტიტუტების საქმიანობისათვის შემდეგი სფეროები განსაზღვრა:

(ა) საგანმანათლებლო და საინფორმაციო პროგრამების განვითარება;

(ბ) არსებული კანონების, ადმინისტრაციული აქტების, კანონპროექტების და სხვა წინადადებების დეტალური განხილვა მათი პაქტთან შესაბამისობის დადგენის მიზნით;

(გ) ტექნიკური რჩევების მიცემა და გამოკითხვების ჩატარება;

(დ) ეროვნულ დონეზე რუბიკონების განსაზღვრა, რომელთა საფუძველზეც შეიძლება შეფასდეს პაქტის ვალდებულებათა განხორციელება;

(ე) უფლებათა განხორციელების არეალის შესწავლის მიზნით კვლევების ჩატარება;

(ვ) ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების პაქტით აღიარებული სპეციფიკური უფლებების შესაბამისობის მონიტორინგი და მის საფუძველზე სახელმწიფო ორგანოებისათვის და სამოქალაქო საზოგადოებისათვის მოხსენებების წარდგენა;

(ზ) ეკონომიკური და სოციალური უფლებების სავარაუდო დარღვევის შესახებ შემოსული განცხადებების შესწავლა.¹²⁶

მაგალითისთვის შეიძლება მოვიყვანოთ სამხრეთ აფრიკის კონსტიტუცია, რომელიც სამხრეთ აფრიკის ადამიანის უფლებათა კომისიას ეკონომიკური და სოციალური უფლებების სფეროში სპეციალურ ვალდებულებებს აკისრებს. ყოველ წელს, კომისიამ, „შესაბამის სახელმწიფო ორგანოებს უნდა მოსთხოვოს წარმოადგინონ მათ მიერ უფლებათა ბილით დაფუძნებული უფლებების განხორციელების მიზნით გატარებული ღონისძიებების შესახებ ინფორმაცია ბინის, სამედიცინო მომსახურების, საკვების, წყლის, სოციალური უზრუნველყოფის, განათლების და გარემოს დაცვის კუთხით“.¹²⁷ ამ ღონისძიების შედეგად დაგროვილი ინფორმაცია კომისიას შემდეგი მიზნებისათვის შეუძლია გამოიყენოს: (ა) ეკონომიკური და სოციალური უფლებების განხორციელებაზე დაკვირვების შედეგების პარლამენტისა და პრეზიდენტისათვის მოხსენება; (ბ) შესაბამისი სახელმწიფო ორგანოებისათვის პოლიტიკისა და კანონმდებლობის საკითხებზე რეკომენდაციების წარდგენა; (გ) დაზარალებული პირების ან ჯგუფებისათვის დახმარების გაწევა მათი დარღვეული ეკონომიკური და სოციალური უფლებების აღდგენის ეფექტური საშუალებების მოძიების მიზნით; (დ) მედიატორობა, კონსულტაციები ან მოლაპარაკებები; და (ე) შემდგომი კვლევები.¹²⁸ ამრიგად, კომისიას სამხრეთ აფრიკაში ეკონომიკური და სოციალური უფლებების რეალიზაციის შეფასებისათვის ინფორმაციის შეგროვების მძლავრი მექანიზმი გააჩნია. ამ მექანიზმების მეშვეობით კომისიას შეუძლია მნიშვნელოვანი დამატებითი როლი ითამაშოს სოციალურ-ეკონომიკური უფლებების სამართლებრივი განმტკიცებისათვის. მას განსაკუთრებული როლი ეკისრება უფლებების თანდათანობითი რეალიზაციის მონიტორინგში, დარღვევების სტრუქტურული მახასიათებლების განსაზღვრაში და ამ დარღვევებზე სახელმწიფოსა და საზოგადოების ყურადღების მიქცევაში. ამ გზით მას შეუძლია ხელი შეუწყოს სახელმწიფო ორგანოების ანგარიშვალდებულების ამაღლებას ეკონომიკური და სოციალური უფლებების რეალიზაციის პროცესში. კომისიას აგრეთვე შეუძლია მიიღოს და გამოიძიოს უფლებათა ბილით დაცული ნებისმიერი უფლების, მათ შორის ეკონომიკური და სოციალური უფლებების დარღვევებზე საზოგადოების მხრიდან შემოსული საჩივრები.¹²⁹

ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებებთან დაკავშირებული გადაწყვეტილებების განმტკიცების მიზნით იქ პრაქტიკაშია სასამართლოებსა და ეროვნული ადამიანის უფლებების ინსტიტუტებს შორის კოოპერატიული ურთიერთობების განვითარება. მაგალითად, სასამართლოს შეუძლია ადამიანის უფლებათა კომისია ჩართოს მისი გადაწყვეტილების შესრულების მონიტორინგში, ან კომისიის სასარგებლოდ მიიღოს პრევენციული ზარალის დადგენილება.¹³⁰ და ბოლოს, ადამიანის უფლებათა ეროვნულ კომისიებს შეუძლიათ ხელი შეუწყონ ეკონომიკური და სოციალური უფლებების ნორმატიული შინაარსის განვითარებას მონიტორინგის პროცესის მეშვეობით. ქვეყანაში ეკონომიკური და სოციალური უფლებების ეფექტური დაცვის თვალსაზრისით, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, მონიტორინგისა და ჯეროვანი ნორმატიული სტანდარტების შემუშავების პროცესში სამოქალაქო საზოგადოების აქტიური ჩართვა.

5. დასკვნა

უნდა აღინიშნოს, რომ ქვეყნის კონსტიტუციაში ეკონომიკური და სოციალური უფლებების ოფიციალური დაფიქსირება მათ პრაქტიკულ და ეფექტურ დაცვას ავტომატურად ვერ უზრუნველყოფს. ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებებთან დაკავშირებული ფართო კონსტიტუციური დებულებები შეიძლება მხოლოდ ფარატინა ქაღალდად დარჩეს. ბევრი რამ არის დამოკიდებული პოლიტიკური ხელმძღვანელობის პასუხისმგებლობაზე, სასამართლო სისტემის მონდომებასა და სხვა ეროვნული ინსტიტუტების ძალისხმევაზე. თუმცა, ზოგადად ძალზე სასურველია, რომ ეკონომიკური და სოციალური უფლებები არა მხოლოდ ზოგადი კანონმდებლობით, არამედ კონსტიტუციითაც იყოს დაცული. კანონი შეიძლება შეიცვალოს პარლამენტის უბრალო უმრავლესობის გადაწყვეტილებით, ხოლო კონსტიტუციური უფლებები, როგორც წესი, მეტი დამცავი მექანიზმებითაა განმტკიცებული. იგი ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებებს რაიმე პოლიტიკური მოსაზრებებით ხელყოფისაგან იცავს.

ეკონომიკური და სოციალური დაცვის ოპტიმალური სისტემა შიდასახელმწიფოებრივ სამართლებრივ სისტემაში მთელი რიგი მექანიზმების არსებობას მოითხოვს. მასში შედის: (ა) სამართლებრივ სისტემაში ამ უფლებების, როგორც ფუნდამენტური ნორმების განმტკიცება - სასურველია ქვეყნის უზენაეს კანონში; (ბ) ფართომასშტაბური პოლიტიკა და კანონმდებლობა, რომელიც უფლებას კონკრეტულ ძალას ანიჭებს; (გ) შელახული უფლებების აღდგენისათვის ხელმისაწვდომი და ეფექტური სასამართლო და ადმინისტრაციული საშუალებები; და (დ) სათანადო ეროვნული ინსტიტუტები, რომლებსაც ეკონომიკური და სოციალური უფლებების მონიტორინგისა და გამოძიების მანდატი და უფლებამოსილება აქვთ.

_____________________

1. ზოგადი კომენტარი №9 (1998) ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების საერთაშორისო პაქტის განხორციელება ეროვნულ დონეზე, პ.4. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტის მოხსენება, UN doc. E/1999/22, გვ. 117-121; და ამ კრებულის დანართი 2.

2. მათი სპეციფიური მახასიათებლების ნათლად გამოკვეთი მიზნით, ეს მეთოდები ცალკე განიხილება, თუმცა ისინი ხშირ შემთხვევაში ეროვნულ სამართლებრივ სისტემებში თანაარსებობით ხასიათდებიან. ამრიგად, ეკონომიკური და სოციალური უფლებები შეიძლება დაცულ იქნან კონკრეტული ქვეყნის როგორც კონსტიტუციური დებულებებით, ასევე ზოგადი კანონმდებლობით.

3. ეროვნულ დონეზე განხორციელების ასპექტები იხ. ფ. მატჩერის (რედ.) „Implementation of Economic and Social Rights: National, International and Comparative Aspects“ 1991.

4. მაგ. სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკის კონსტიტუციის მე-2 განყოფილება, 1996 წლის აქტი 108 (შემდგომში 1996 წლის კონსტიტუცია) ასეთ დებულებას შეიცავს: „ეს კონსტიტუცია არის რესპუბლიკის უზენაესი კანონი; ნებისმიერ კანონს ან ქმედებას, რომელიც ამ კონსტიტუციას არ შეესაბამება, კანონიერი ძალა არა აქვს; ამ კონსტიტუციით განსაზღვრული ვალდებულებების შესრულება სავალდებულოა.

5. იხ. ო. ჰუდ ფილიპსი და პ. ჯექსონი O. Hood Phillips „Constitutional and Administrative Law, 1987, გვ. 21-25. 1998 წელს ბრიტანეთის პარლამენტმა დაამტკიცა ადამიანის უფლებათა აქტი, რომლითაც მოხდა ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპის კონვენციის ჩართვა ეროვნულ კანონმდებლობაში. ამ აქტით მაღალი ინსტანციის სასამართლოებს უფლება ენიჭებათ გააკეთონ განცხადება კანონის მოქმედების შესახებ თუ იგი არ შეესაბამება აღნიშნულ კონვენციას (განყოფილება 4). ასეთი განცხადება გავლენას ვერ ახდენს კანონის შესაბამისი დებულების მოქმედებაზე, მაგრამ აქტის საფუძველზე შეიძლება მოთხოვნილ იქნას ასეთი კანონმდებლობის შესწორება (განყოფილება 10). ეს აქტი სრულად ძალაში შევიდა 2000 წლის 2 ოქტომბერს. საკანონმდებლო დოკუმენტი 2000 №1851 (C.47), 2000 წლის 12 ივლისი.

6. ზოგადი კომენტარი №9, (ციტ. შენიშვნა 1, აბზაცი 3). ამ სხვა საშუალებებში იგულისხმება კანონმდებლობა, ასევე ადმინისტრაციული, ფინანსური, საგანმანათლებლობ და სოციალური ღონისძიებები. ზოგადი კომენტარი №3 (1990) მონაწილე სახელმწიფოების ვალდებულებათა ბუნების შესახებ (პაქტის მუხლი 2(1)), აბზაცი 3 და 7. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტის მოხსენება, UN დოც. E/1991/23, გვ. 83-87; და ამ კრებულის დანართი 2.

7. იხ. ზოგადი კომენტარი №7 (1997) სათანადო ბინის უფლების შესახებ (მუხლი 11.1): იძულებითი გასახლება. კომიტეტის მოხსენება UN doc. E/1998/22, გვ. 113-118; ამ კრებულის დანართი 2

8. იხ. მაგ. კ. სასტეინი, „Against Positive Rights: Why Social and Economic Rights Don't Belong in the New Constitutions of Post-Communist Europe“, გამოცემაში East European Constitutional Review, t.2, №1 (1993), გვ. 35-38; დ. ბეატი, „he Last Generation: When Rights Lose Their Meaning გამოცემაში Human Rights and Judicial Review: A Comparative Perspective, 1994, გვ. 321-361; დ. მ. დევისი, „he Case against Inclusion of Socio-Economic Rights in a Bill of Rights except as Directive Principles“გამოცემაში South African Journal on Human Rights, t. 8, ნაწილი 4 (1992), გვ. 475-490.

9. იხ. მაგ. სამხრეთ აფრიკის საკონსტიტუციო სასამართლოს ბოლოდროინდელი გადაწყვეტილება, რომელმაც დაამტკიცა პატიმართა ხმის მიცემის უფლება და დაავალა დამოუკიდებელ საარჩევნო კომისიას უზრუნველყოს ამ უფლების განხორციელებისათვის საჭირო ყველა ღონისძიების გატარება. აუგუსტი და სხვები საარჩევნო კომისიის და სხვათა წინააღმდეგ, 1999 (4) BCLR 363 (CC).

10. Ex parte Chairperson of the Constitutional Assembly: In re Certification of the Republic of South Africa, 1996, 1996 (4) SA 744 (CC), 1996 (10) BCLR 1253 (CC), პარაგ. 76-78 (სერტიფიცირების პირველი გადაწყვეტილება). კონსტიტუციის საბოლოოდ ძალაში შესვლამდე (1996 წლის აქტი 108) საკონსტიტუციო სასამართლოს დაევალა დაედასტურებინა ტექსტის შესაბამისობა დროებით კონსტიტუციის დანართში მოცემულ 34 კონსტიტუციურ პრინციპთან (1992 წლის აქტი 200). ეს პრინციპები საკმაოდ ფართო სპექტრს მოიცავდა, მათ შორის საბოლოო კონსტიტუციაში საყოველთაოდ აღიარებული უფლებების, თავისუფლებებისა და სამოქალაქო უფლებების, როგორც სასამართლო განხილვადი უფლებების ჩართვას (პრინციპი II). პირველი განხილვისას სასამართლომ უარი სთქვა სერტიფიცირებაზე. შესწორებული ტექსტის სერტიფიცირება მოხდა 1996 წლის 4 დეკემბერს. საკონსტიტუციო ასამბლეის გადაწყვეტილება, 1996, 1997 (2) SA 97 (CC), 1997 (1) BCLR 1 (CC) (მეორე გადაწყვეტილება). 1996 წლის „აბოლოო“კონსტიტუცია ძალაში შევიდა 1997 წლის 4 თებერვალს.

11. ზოგადი კომენტარი №9, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 1), აბზაცი 10.

12. მ. მინოუ, „aking All the Difference: Inclusion, Exclusion and American Law“ 1990, გვ. 361-362.

13. გ. სკოტი და ჯ. ნედელსკი, „onstitutional Dialogue“ ჯ. ბაკანის და დ. შნეიდერმანის (რედაქტორები) გამოცემაში Social Justice and the Constitution: Perspectives on a Social Union for Canada, 1992, გვ.59-83, გვ.59. „orms and Limits of Adjudication“ Harvard Law Review, t. 92, No.2(1978), გვ. 353-409.

14. ეს პროფესორმა ლონ ფულერმა აღწერა როგორც „ოლიცენტრული დავები“ ლ. ფულერი, „he Forms and Limits of Adjudication“ Harვard Law Review, ტ. 92, N. 2 (1978), გვ. 353-409.

15. იხ. ე. მურეინიკი, „eyond a Charter of Luxuries: Economic Rights in the Constitution“ ადამიანის უფლებათა დაცვის სამხრეთ აფრიკის ჟურნალი, ტ. 8 (1992), გვ. 464-474.

16. გ. სკოტი და პ. მაკლემი „onstitutional Ropes of Sand or Justiciable Guarantees? Social Rights in a New South African Constitution“ University of Pennsylვania Law Review, t. 141, No.1 (1992), გვ. 1-148, გვ. 146-147.

17. ზოგადი კომენტარი №9, ადგ. ციტ (შენიშვნა 1), აბზაცი 10.

18. გერმანიის ძირითადი კანონი, მუხლი 7; კანადის უფლებათა და თავისუფლებათა ქარტია, განყოფილება 23 (უმცირესობათა ენაზე განათლების უფლების შესახებ); აღმოსავლეთ ვირჯინიის შტატის კონსტიტუცია, მუხლი 12, პუნქტი 1.

19. „სათანადო კვების, თავშესაფრის, პირველადი სამედიცინო მომსახურების და სოციალური მომსახურების“ უფლებები (განყოფილება 28(I)(გ). გარდა ამისა, ყველა ბავშვს აქვს უფლება დაცული იყოს არასათანადო, შეურაცხმყოფელი ან დამამცირებელი მოპყრობისაგან` (განყოფილება 28(I)(დ)), და „დაცული იყვეს ექსპლუატაციური შრომისაგან“ (განყოფილება 28(I)(ე). 28(3) განყოფილებაში ბავშვი განმარტებულია როგორც 18 წლამდე ასაკის პირი.

20. განყოფილება 29(1)(ა).

21. დაკავების ადგილებში ადამიანის ღირსებისათვის შესაფერი პირობების უფლება, მათ შორის, სახელმწიფოს ხარჯზე ადექვატური საცხოვრებელი პირობების, კვების, კითხვის და სამედიცინო დახმარების უფლება (განყოფილება (35)(2)(ე)).

22. განყოფილება 26(1) და 27(1).

23. განყოფილება 26(2) და 27(2). ამ ქვეგანყოფილებების ფორმულირებაზე აშკარად იგრძნობა ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების პაქტის 2(1) მუხლის ზეგავლენა, რომელშიც მონაწილე სახელმწიფოთა ვალდებულებების ბუნებაა განსაზღვრული.

24. უფლებათა ბილში კონსტიტუცია იძლევა უფლების ჰორიზონტალური გამოყენების საშუალებას (განყოფილება 8(2,3)). იხ. ქვემოთ ქვეგანყოფილებაში 2.1.2.

25. განყოფილება 26(3) და 27(3).

26. განყოფილებები: 23, 24, 25(5)-(9), 30 და 31.

27. განყოფილება 36. ეს მუხლი კანადის უფლებათა და თავისუფლებათა ქარტიის ზოგადი შეზღუდვების მუხლის (განყოფილება 1) მსგავსია. ეკონომიკური, პოლიტიკური და კულტურული უფლებების პაქტის მე-4 მუხლის თანახმად, სახელმწიფოს შეუძლია შემოიღოს ამ უფლებათა შეზღუდვა „კანონით განსაზღვრული წესით მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც ეს შეთავსებადია ამ უფლებათა ბუნებასთან, და მხოლოდ იმ მიზნით, რომ ხელი შეუწყოს საერთო კეთილდღეობას დემოკრატიულ საზოგადოებაში“

28. იხ. ს ზუმას და სხვათა წინააღმდეგ (S V. Zuma & others), 1995 (2) SA 642 (CC), 1995 (4) BCLR 401 (CC), აბზაცი 21; ს მაკვენიანეს და სხვათა წინააღმდეგ (Sv. Makwanyane & another, 1995 (3) SA 391 (CC), 1995 (6) BCLR 665 (CC), აბზაცი 100-102.

29. იხ. ა. ეიდე, „კონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები, როგორც ადამიანის უფლებები“ ამ კრებულის მე-2 თავი, გვ. 23-24.

30. სერტიფიცირების პროცესის შესახებ იხ. ზემოთ, შენიშვნა 10.

31. Ex parte Chairperson of the Constitutional Assembly: In re Certification of the Republic of South Africa, 1996, 1996 (4) SA 744 (CC); 1996 (10) BCLR 1253 (CC), აბზაცი 78.

32. ვ. როსი სამხრეთ ნახევარკუნძულის მუნიციპალიტეტის წინააღმდეგ, უმაღლესი სასამართლო (კეთილი იმედის კონცხის პროვინციის განყოფილება), საქმე №A 741/98, 1999 წლის 3 სექტემბერი. 26(3) განყოფილება შემდეგნაირად არის ფორმულირებული: „აუშვებელია ნებისმიერი პირის სახლიდან გამოსახლება, ან მისი სახლის დანგრევა სიტუაციის საფუძვლიანი განხილვის შედეგად სასამართლოს მიერ გამოტანილი დადგენილების გარეშე. თვითნებური გამოსახლება დაუშვებელია ნებისმიერი კანონმდებლობით“

33. ვინაიდან კონსტიტუცია იცავს მხოლოდ „ცხოვრებელი ბინიდან“ გამოსახლებას, მტკიცებულების ტვირთი და შესაბამისი გარემოებების დასაბუთების ეს პროცედურა არ ვრცელდება, მაგალითად, ოფისებთან მიმართებით.

34. სასამართლოს მიერ მითითებულია კანონზე „კანონო გამოსახლებისა და მიწის უკანონო დაკავების შესახებ“ 1998 წლის აქტი 19.

35. Ex parte Gauteng Provincial Legislature: In re Dispute Concerning the Constitutionality of Certain Provisions of the Gauteng School Education Bill of 1995, 1996 (3) SA 165 (CC), 1996 (4) BCLR 537 (CC), აბზაცი 9.

36. ბ და სხვები გამასწორებელ მომსახურებათა სამინისტროსა და სხვათა წინააღმდეგ, 1997 (6) BCLR 789 (C), აბზაც. 61-66. ადექვატური სამედიცინო მომსახურების უფლება აქვს ყველა დაკავებულ პირს, მათ შორის მსჯავრდებულ პატიმრებსაც (განყოფილება 35(2)(ე)).

37. იქვე, აბზაცი 56, 60.

38. სამხრეთ აფრიკის ნთავრობა და სხვები გრიტბუმის და სხვათა წინააღმდეგ, CCT 11/00, 2000 წლის 4 ოქტომბერი, აბზაცი 77 (არ იყო გამოქვეყნებული ან სტატიის დაწერის მომენტისათვის, მაგრამ შეიძლება იხ. ვებგვერდზე (http://www.law.wits.ac.za/). ამ საქმეზე უმაღლესი სასამართლოს (Cape Proვincial Division) მიერ მიღებული გადაწყვეტილება გასაჩივრებულ იქნა საკონსტიტუციო სასამართლოში, რომელმაც დაადგინა, რომ შესაბამისი სახელმწიფო ორგანოს ან დეპარტამენტს, კონსტიტუციის 28(1)(გ) განყოფილების შესაბამისად, უნდა დაეკმაყოფილებინა უსახლკარო ბავშვები თავშესაფრით. უმაღლესმა სასამართლომ ასევე განაცხადა, რომ მშობლებსაც ჰქონდათ უფლება ბავშვებთან ერთად განთავსებულიყვნენ აღნიშნულ თავშესაფარში. მიუხედავად იმისა, რომ მშობლებს დამოუკიდებლად არა აქვთ თავშესაფარზე უფლება, მათ ლოგიკურად შეეძლოთ ამ უფლებით სარგებლობა, რადგან კონსტიტუციის შესაბამისად ბავშვის ინტერესი „რის უდიდესი მნიშვნელობის მქონე ყველა შემთხვევაში, რომელიც მას ეხება“ ბავშვის ინტერესების საუკეთესო დაცვა ვერ იქნებოდა ოჯახის გაყოფა შესაბამისი გამართლების გარეშე: „ეს იქნებოდა სასჯელი ბავშვებისათვის და რა თქმა უნდა მათი მშობლებისთვისაც, რომლებიც აპარტეიდის დამანგრეველი მოქმედების შედეგად უძლურნი იყვნენ თავიანთი საკუთარი შვილებისათვის სათანადო საბინაო პირობები შეექმნათ“ გრუტბუმი ოოსტენბერგის მუნიციპალიტეტისა და სხვათა წინააღმდეგ, 2000(3) BCLR 277(C), 289 C-D. ხელისუფლების სამივე დონემ (ცენტრალური, პროვინციის და ადგილობრივი) უმაღლესი სასამართლოს ეს გადაწყვეტილება საკონსტიტუციო სასამართლოში გაასაჩივრა.

39. იხ. ქვემოთ გვ. 66-67, 70-71

40. 1998 (1) SA 765 (CC), 1997 (12) BCLR 1696 (CC).

41. იქვე, აბზაცი 20.

42. იქვე, აბზაცი 22.

43. იქვე, აბზაცი 29.

44. ადგ. ციტ. (შენიშვნა 40), აბზაცი 25.

45. იხ. ა. ეიდე, „კონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები, როგორც ადამიანის უფლებები“ ამ კრებულის მე-2 თავი, გვ. 23-24.

46. გროტბომი, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 38), აბზაცი 43-44.

47. გროტბომი, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 6), აბზაცი 99. მიუხედავად იმისა, რომ სასამართლოს მიღებული არ ჰქონდა გაეროს ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტის ზოგადი კომენტარის (№3) კონცეფცია „მინიმალური ძირითადი უფლების“ შესახებ, მის მიერ დაუცველი და განსაკუთრებით არახელსაყრელი მდგომარეობებისადმი მინიჭებული პრიორიტეტი სრულ შესაბამისობაში კომიტეტის მიდგომებთან და მის მიერ ქვეყნის შესახებ გაკე- თებულ მოხსენებასთან.

48. გაეროს ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტმა გააკეთა შემდეგი კომენტარი: „მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან განსაკუთრებული პრიორიტეტი მიანიჭონ იმ სოციალურ ჯგუფებს, რომლებიც არახელსაყრელ პირობებში ცხოვრობენ და იზრუნონ მათი პირობების გაუმჯობესებისათვის. პოლიტიკა და კანონმდებლობა სხვათა ხარჯზე ხელს არ უნდა უწყობდეს ისედაც ხელსაყრელ მდგომარეობაში მყოფ ჯგუფებს“ ზოგადი კომენტარი №4 (1991) სათანადო ბინაზე ხელმისაწვდომობის უფლება (პაქტის მუხლი 11(1)), აბზაცი 11. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტის მოხსენება, UN doc. E/1992/23, gვ. 114-120; და ამ კრებულის დანართი 2.

49. AIR (1986) SC 847.

50. იქვე, აბზაცი 29.

51. ზოგადი კომენტარი №3, ადგ, ციტ (შენიშვნა 6), აბზაცი 9. გროტბომის საქმეში საკონსტიტუციო სასამართლომ აშკარად მოიწონა ამ ზოგად კომენტარში კომიტეტის ანალიზი „ანდათანობითი რელიზაციის“ შესახებ. სასამართლოს შეფასებით, ეს ანალიზი „შეესაბამება იმ კონტექსტს, როგორც ეს ჩვენს კონსტიტუციაშია მოცემული და მისი უარყოფის მიზეზი არ არსებობს, ვინაიდან კონსტიტუციაშიც და დოკუმენტშიც, რომლისგანაც ის იქნა აღებული, მას ერთიდაიგივე მნიშვნელობა აქვს“ გროტბომი, ადგ, ციტ. (შენიშვნა 38), აბზაცი 45. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების დარღვევათა მაასტრიხტის სახელმძღვანელო პრინციპები არის ერთ-ერთი მაგალითი ამ უფლებათა დარღვევის აღწერის: „სპეციალური საზოგადოებრივი სახსრების შემცირება ან გადახვევა, როდესაც ასეთი შემცირების ან გადახვევის შედეგად ვერ ხერხდება უფლების განხორციელება, და მასთან არ სდევს ყველა ადამიანის მინიმალური სუბსტანციური უფლებების უზრუნველსაყოფად საჭირო ღონისძიებები“ (აბზაცი 14(ზ)). Human Rights Quarterly, ტომი. 20 (1998), გვ. 691-705; და ამ კრებულის დანართი 4. იხ. აგრეთვე სოციალური, ეკონომიკური და კულტურული უფლებების საერთაშორისო პაქტის განხორციელების ლიმბურგის პრინციპები, აბზაცი 72. UN doc. E/CN.4/1987/17; გამოცემაში: Human Rights Quarterly, ტომი 9 (1987), გვ. 122-135; და ამ კრებულის დანართი 4. დამატებით იხ. კ. სკოტი და პ. მაკლემი, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 16), გვ. 78-84.

52. საქმე AcTC 39/84. ჯანმრთელობის უფლება დაცულია პორტუგალიის კონსტიტუციის 64-ე მუხლით. იხ. ამ საქმის განხილვა ედე ვეტის The Constitutional Enforceability of Economicand Social Rights, 1996, გვ. 78-79.

53. განყოფილება 8(1).

54. განყოფილება 8(2).

55. გარდა იმისა, რომ სახელმწიფოს ეკრძალება უსამართლო დისკრიმინაციის განხორციელება (განყოფილება 9(3)), სამხრეთ აფრიკის კონსტიტუციაში ხაზგასმითაა აღნიშნული, რომ „არავის არა აქცს უფლება სხვა პირის მიმართ განახორციელოს დისკრიმინაცია პირდაპირი თუ არაპირდაპირი გზით“ რასის, სქესის, სექსუალური ორიენტაციის, უძლურობის ან ენის საფუძველზე (განყოფილება 9(4)).

56. კონსტიტუციის 24 (ა) განყოფილების საფუძველზე „ყველას აქვს უფლება იცხოვროს ისეთ გარემოში, რომელიც საფრთხეს არ შეუქმნის მის ჯანმრთელობასა და კეთილდღეობას“

57. განყოფილება 8(3). ზოგად კანონში სოციალურ-ეკონომიკური უფლების დაცვის მექანიზმების შემუშავების შესახებ იხ. პ. დევოსი, „ious Wishes or Directly Enforceable Human Rights?: Social and Economic Rights in South Africa's 1996 Constitution“ South African Journal on Human Rights, ტომი 13 (1997), გვ. 67-101, 100-101 გვერდზე.

58. მ. გრავენი, „he Domestic Application of the Covenant on Economic, Social and Cultural Rights“ Netherlands International Law Review, ტომი. XL, გამოცემა 3 (1993), გვ. 367-404, მე-400 გვერდზე.

59. იხ. ე. დე ვეტის მიმოხილვა, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 52), გვ. 66-70.

60. იხ. კ. სკოტი, „ultinational Enterprises and Emergent Jurisprudence on violations of Economic, Social and Cultural Rights“ ამ კრებულის 32-3 თავი.

61. განყოფილება 38.

62. 1996 წლის კონსტიტუციის 172(1) განყოფილება. იხ. ს. ლიბენბერგი, „ocio-Economic Rights“ გამოცემაში მ. ჩასკალსონი და სხვები (რედ.) სამხრეთ აფრიკის კონსტიტუციური კანონმდებლობა, 1998, თავი 41, გვ. 1-56; 52-55 გვერდზე.

63. მაგ. საქმე მილიკენი ბრადლი მეორეს წინააღმდეგ (1977) 433 US 267, აშშ-ს უზენაესმა სასამართლომ ძალაში დატოვა გადაწყვეტილება, რომლის შესაბამისადაც სახელმწიფოს დაეკისრა დეტროიტის სასკოლო სისტემაში წარსულში არსებული რასობრივი დისკრიმინაციის შედეგად დაზარალებულთათვის განათლების უზრუნველყოფა.

64. სოციალურ-ეკონომიკური უფლებების სფეროში ამ სიახლესთან დაკავშირებით დამატებითი ინფორმაცია იხ. უ. ტრენგოვის „dicial Remedies for violations of Socio-Economic Rights“ ESR Review: Economic and Social Rights in South Africa, ტომი. 1, №4 (1999 წლის მარტი), გვ. 8-11.

65. განყოფილება 28(1). იხ. ზემოთ შენიშვნა 38 და თანდართული ტექსტი.

66. იხ. ზემოთ შენიშვნა 38, 46 და 47 და თანდართული ტექსტი.

67. იხ. შენიშვნა 47 და თანდართული ტექსტი.

68. გრეგ სკოტი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებებისა და ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების ურთიერთდამოკიდებულების ორ სახეს გამოყოფს ორგანულ ურთიერდამოკიდებულებას“ და „შესაბამის უერთიერდამოკიდებულებას“. „ორგანული ურთიერთდამოკიდებულების“ საფუძველზე ერთი უფლება კორპორირებულია სხვა უფლების ფარგლებში. აქ იგულისხმება, მაგალითად, თუ რამდენად მოიცავს სიცოცხლის უფლება, ცხოვრების სათანადო სტანდარტის ან ცხოვრებისათვის საჭირო რესურსების უფლებას. შესაბამისი ურთიერთდამოკიდებულება გულისხმობს, თუ რამდენად მიესადაგება სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლება (მაგ. სამართლიანი განხილვის უფლება) სოციალურ უფლებას (მაგ. სოციალური უზრუნველყოფის უფლება). კ. სკოტი, „The Interdependence and Permeability of Human Rights Norms: Towards a Partial Fusion of the International Coვenants on Human Rights“, Osgoode Hall Law Journal, ტომი 27, N4 (1989), გვ. 769-878, 779-786 გვერდზე.

69. იხ. ტეტროლტ-გადური კანადის წინააღმდეგ (დასაქმებისა და ემიგრაციის კომისია), [1991] 2 SCR 22; შაშტერი კანადის წინააღმდეგ, (1991) 43 DLR (4th) 1, [1992] 2 SCR 679.

70. (1997) 151 DLR (4th) 577 (SCC).

71. ელბრიჯი, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 70), აბზაცი 78.

72. იქვე, 72-73 აბზაცი.

73. იქვე, 92-ე აბზაცი.

74. იხ. მუხლი 20 და 28, გერმანიის ძირითადი კანონი.

75. Numerus Clausus I Case, (1072) 33 BverfGE 303. ეს საქმე განხილულ იქნა კომერციის დეპარტამენტში, გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის კონსტიტუციური იურისპრუდენცია, 1997, გვ. 282-289.

76. პლაიერი დოეს წინააღმდეგ, 457 US 202 (1982), გვ. 224, 230. ეს საგულისხმო საქმეა, ვინაიდან აშშ-ს სასამართლოები სხვადასხვაგვარად უდგებიან სოციალურ-ეკონომიკურ უფლებებთან დაკავშირებულ კანონმდებლობას და როგორც წესი, რაციონალობის მინიმუმს მოითხოვენ. იხ. ლ.ჰ. ტრიბე, American Constitutional Law, 1988, გვ.1439-1451. აშშ-ს კონსტიტუცია პირდაპირი გზით არიცავს რომელიმე სოციალურ ან ეკონომიკურ უფლებას, მათ შორის განათლების უფლებას.

77. იხ. განყოფილება 3.2., შეინინის „ეკონომიკური და სოციალური უფლებები, როგორც სამართლებრივი უფლებები“, ამ კრებულის მე-3 თავი.

78. 397 US 254 (1970).

79 განყოფილება 33(1).

80. ინდოეთის კონსტიტუციის 37-ე მუხლი. გარდა ინდოეთისა, ნიგერიას, ირლანდიას, შრილანკასა და ნამიბიას ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები სახელმწიგო პოლიტიკის დირექტიული პრინციპების ფორმით აქვს კორპორირებული თავიანთ კონსტიტუციებში.

81. თელისი და სხვები ბომბეის მუნიციპალური კორპორაციის და სხვების წინააღმდეგ, (1987) LRC (Const) 351 (ე.წ. „ბომჟების“ საქმე). მუხლი 39(1) და 41 სახელმწიფოს ავალდებულებს იმგვარად წარმართოს პოლიტიკა, რომ უზრუნველყოფილ იქნას თანაბარ სასიცოცხლო საშუალებებზე და შრომაზე ხელმისაწვდომობის უფლება.

82. ფრენსის კორალი მულინი დელის გაერთიანებული ოლქის ადმინისტრატორის წინააღმდეგ (1981) 2 SCR 516 გვ. 529.

83. აჰმედაბადის მუნიციპალური კორპორაცია ნოაბხან გულაბხანის და სხვათა წინააღმდეგ (1997) AIR SC 152.

84. ფაშიმ ბანგა ხეთ მაზდორ სამითი აღმოსავლეთ ბენგალის შტატის წინააღმდეგ, (1996) AIR SC 2426 (გადაუდებელი სამედიცინო მკურნალობის უფლება).

85. ჯეინი კარნატაკას შტატის წინააღმდეგ, (1992) 3 SCC 666; კრიშნანი ადჰრა პრადეშის შტატის და სხვათა წინააღმდეგ (1993) 4 LRC 234.

86. თელისი, ად. ციტ. (შენიშვნა 81)

87. იხ. ბანდჰუა მუტკი მორჩა ინდოეთის კავშირის და სხვათა წინააღმდეგ, (1984) 2 შჩღ 67. ინშილა ბარსი ინდოეთის კავშირის და სხვათა წინააღმდეგ, 1986 (3) SCR 443, უზენაესმა სასამართლომ შტატის მთავრობას დაავალა აემოქმედებინა და აქტიურად განეხორციელებინა არასრულწლოვანთა დაცვის კანონმდებლობა, რომელიც ძალაში იყო შესული, მაგრამ არ ხდებოდა კანონის ამოქმედება.

88. მუხლი 41 და 45 (განათლება); მუხლი 48ა (ეკოლოგია).

89. 85-ე შენიშვნაში მითითებული საქმეები. გარემოს დაცვის სფეროსთან დაკავშირებით იხ. მ.კ. მეთა ინდოეთის კავშირის წინააღმდეგ, AIR 1997 SC 965.

90. იხ. ედე ვეტის მიმოხილვა, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 52), გვ. 21 და გვ. 49-50. იხ. აგრეთვე BverfGE 40, 121 (133).

91. მუხლი 14. იხ. ე. დე ვეტი, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 52): თავი 2, „გერმანიის კონსტიტუციური კანონის სოციალური მდგომარეობის პრინციპის ბუნება და მნიშვნელობა“. გვ. 17-35. სოციალური მდგომარეობის პრინციპი დირექტიული პრინციპის მაგალითს წარმოადგენს, რომელიც ობიექტურ სამართლებრივ ნორმას მოიცავს. გერმანიის კონსტიტუციურ კანონში ეკონომიკური და სოციალური უფლებების, როგორც ობიექტური სამართლებრივი ნორმების შესახებ ინფორმაცია იხ. იქვე, თავი 4, გვ. 71-90

92. BverfGE 18, 37 (317); BვerfGE 53, 366 (410); BverfGE 72,175 (198). ეს საქმეები განხილული აქვს ე. დე ვეტს, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 52), გვ. 22-26.

93. თამილ ნადუს შტატი აბუ ქავიერ ბეის წინააღმდეგ, AIR 1984 SC 725. იხ. აგრეთვე მ. შეინინის „კონომიკური და სოციალური უფლებები, როგორც სამართლებრივი უფლებები“ ამ კრებულის მე-3 თავი.

94. იხ. სამხრეთ აფრიკის კონსტიტუციის 25(5) განყოფილება.

95. შესაბამის სამართლებრივ სისტემაში აღიარებული უნდა იყოს აღნიშნულის საფუძველზე სასამართლო პროცესში მონაწილეობის მხარე. იხ. სამხრეთ აფრიკის კონსტიტუციის 38(დ) განყოფილება.

96. განყოფილება 39(1)(ბ). საკონსტიტუციო სასამართლომ დაადგინა, რომ საზოგადოებრიცი საერთაშორისო სამართალი უნდა შეიცავდეს როგორც სავალდებულო, ასევე არასავალდებულო კანონს. „ს“ მაკვანიანეს და სხვათა წინააღმდეგ, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 28), აბზაცი 35.

97. In Reference Re Public Service Employee Relations Act (Alta), [1987] 1 SCR 313, გვ.348-350.

98. [1989] 1 SCR 1038

99. ირვინ თოი შპს. კვებეკის წინააღმდეგ, [1989] 1 SCR 927, გვ.1003-1004.

100. ტაიარი ნიუ მექსიკოს შტატის უნივერსიტეტის წინააღმდეგ, 495 F.Supp. 1365; უცხო ქვეყნების ბავშვთა სასამართლო პროცესი, 501 F.Supp. 544 (SDTex.1980).

101. ნიუ ჰეფშირი ღობერტ H.-ს წინააღმდეგ, 118 NH 713, 393 A.2d 1387 (1978).

102. კანადის მესამე რეგულარული მოხსენების დასკვნითი მიმოხილვა, UN doc. E/C. 12/1/ Add. 31, 1998 წლის 4 დეკემბერი, აბზაცი 15 და 50. აგრეთვე იხ. ზოგადი კომენტარი №9, ადგ. ციტ. აბზაცი 11.

103. მაგალითად, კანადა, ინდოეთი და შვედეთი. სამხრეთ აფრიკის კონსტიტუცია დუალისტურ სისტემას მიეკუთვნება, გარდა ხელშეკრულებების თვითაღსრულებადი დებულებებისა, რაც პარლამენტის მიერ იქნა დამტკიცებული. სამხრეთ აფრიკაში ასეთი დებულებები ავტომატურად ღებულობენ კანონის სახეს, გარდა იმ შემთხვევისა, თუ ისინი ეწინააღმდეგებიან კონსტიტუციას ან პარლამენტის მიერ მიღებულ კანონს (განყოფილება 231(4)).

104. მაგ. აშშ, საფრანგეთი, ესპანეთი და ნიდერლანდები.

105. იხ. მ. კრავენი, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 58), გვ. 372. ხელშეკრულება ძირითადად განიხილება როგორც „პირდაპირ გამოყენებადი“, თუ სასამართლო და ადმინისტრაციულ ორგანოებს მისი დებულებების პირდაპირი მისადაგება შეუძლიათ დამატებითი საკანონმდებლო აქტების გარეშე (გვ. 378-379).

106. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების საერთაშორისო პაქტის ეროვნულ კანონმდებლობაზე გავლენის შესახებ იხ. მ. გრავენი, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 58), გვ. 377-395.

107. მუხლი: 3, 7(ა)(ი), 8, 10(3), 13(2)(ა), (4) და 15(3). ზოგადი კომენტარი №3. ადგ. ციტ. (შენიშვნა 6), აბზ. 5.

108. ზოგადი კომენტარი №9, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 1), აბზაცი 11.

109. მაგალთად, დისკრიმინაციის დაუშვებლობის მასშტაბური კანონმდებლობას, რომელიც მთელ რიგ სექტორებს მოიცავს - ბინა, განათლება, დაზღვევა და ჯანდაცვა, მოეთხოვება დისკრიმინაციის წინააღმდეგ ეფექტური საშუალებების უზრუნველყოფა. იხ. მ. კრავენი, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 58), გვ. 392-392, 395. იხ. აგრეთვე ქვემოთ მე-3 განყოფილება.

110. მაგ. საფრანგეთის კონსტიტუცია (მუხლი 55).

111. ეროვნული საკასაციო სასამართლოს გადაწყვეტილება, მეოთხე პალატა. Camara Nacional en lo Contensioso Administrativo Federal, IV, viceconte, Mariela C. v. El Ministerio de Salud y Accion Social, 2/6/1998: LA LEY, Suplemento de Derecho Constitucional, 5/11/1998, No. 98.096.

112. ზოგადი კომენტარი №3. ადგ. ციტ. (შენიშვნა 6), აბზაცი 3.

113. გაერთიანებულ სამეფოში ბინის უფლების დაცვის საკანონმდებლო მექანიზმების შესახებ იხ. ნ. ნიკოლი, „The Implementation of the Right to Housing in United Kingdom Law“, გამოცემაში: ბურჩილი და სხვები Economic, Social and Cultural Rights: Their Implementation in United Kingdom Law, 1999, გვ. 57-65.

114. ნორვეგიის უზენაესმა სასამართლომ სოციალური დახმარების საჩივრები განმარტა 1964 წლის სოციალური კეთილდღეობის აქტის საფუძველზე, ხოლო სამედიცინო მომსახურების - 1982 წლის მუნიციპალური სამედიცინო მომსახურების აქტის საფუძველზე. ისინი განმარტეს როგორც უფლებები, რომლებიც გარკვეული გარემოებების დროს პირთა მიერ შესაძლოა სასამართლოში იქნას წარდგენილი განსახილველად: ფუსას საქმე (1990 წლის 25 სექტემბრის გადაწყვეტილება). ალან როსასი აღნიშნავს, რომ ეს გადაწყვეტილება „შეიძლება ასახავდეს ნორდიკული სოციალური და ჯანდაცვის კანონმდებლობის ტენდენციას აღიაროს მომსახურება, როგორც ინდივიდუალური ან კვაზი-უფლება“. ა. როსასი, „The Implementation of Economic and Social Rights: Nordic Legal Systems“, ფ. მატჩერის გამოცემა, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 3), გვ. 223- 235. გვ. 233. იხ. აგრეთვე მ. შეინინი, „ეკონომიკური და, სოციალური უფლებები, როგორც სამართლებრივი უფლებები“, ამ კრებულის მე-3 თავი, გვ. 53.

115. მაგ. ადმინისტრაციულ სასამართლოს შეუძლია შექმნას სპეციალიზებული ორგანო სფეროების მიხედვით (მაგ. სოციალური უზრუნველყოფის უფლებებისათვის), მიიღოს ნაკლებ ფორმალური პროცედურები და შეიმუშაოს სპეციალური საშუალებები კონკრეტული უფლების აღდგენისათვის.

116. ზოგადი კომენტარი №9. ადგ, ციტ. (შენიშვნა 1), აბზაცი 9

117. მაგ. კონსტიტუციის 26-ე მუხლით გარანტირებული ბინის უფლების განმტკიცების მიზნით მიღებულ იქნა რამოდენიმე კანონი (1997 წლის აქტი №107 ბინათმშენებლობის შესახებ, 1997 წლის აქტი №62 საიჯარო პირობების განმტკიცების შესახებ).

118. იხ. მაგ. ინდოეთის კონსტიტუციის 37-ე მუხლი.

119. იხ. ნამიბიის კონსტიტუციის 101-ე მუხლი.

120. მ. კრავენი, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 58), გვ. 370-377. განხორციელების სისტემის ზოგადი ბუნების მიუხედავად, სახელმწიფოს შეუძლია აიღოს განსაკუთრებული სახით ინკორპორირების ვალდებულება კონკრეტული ხელშეკრულების ან საერთაშორისო სამართლის სისტემის გათვალისწინებით. მაგ. ევროკავშირის კანონმდებლობასა და მისი წევრი ქვეყნების სამართლებრივ აქტებს შორის ურთიერთობა განიხილება როგორც მონისტური ბუნების მქონე. იხ. მ. უადელი, „Social Protection and the European Union“, გამოცემაში რ. ბურჩილი (რედ) და სხვები. ადგ, ციტ. (შენიშვნა 113).

121. მ. კრავენი, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 58), გვ. 373

122. იხ. R v. Secretary of State for the Home Department, ex Parte Brind, [1991] 1 AC 696, გვ. 747-748. მ. კრავენი, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 58), გვ. 396-397. იგივე მდგომარეობაა ინდოეთში. იხ. ინდოეთის კონსტიტუციის 51-ემუხლის და ჰ.მ. სეერვაის, Constitutional Law of India, ტ. 2, 1993, გვ. 2017.

123. განყოფილება 3.

124. განყოფილება 233.

125. ზოგადი კომენტარი №10(1998) ადამიანის უფლებათა ინსტიტუტების როლის შესახებ ეკონომიკური, სოციალური და კუტურული უფლებების დაცვის სფეროში, აბზაცი 3. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტის მოხსენება, UN doc. E/1999/22, გვ. 122-123; და ამ კრებულის დანართი 2.

126. იქვე, აბზაცი 3.

127. კონსტიტუციის 184(3) განყოფილება.

128. ადამიანის უფლებათა კომისიების კომპეტენციისა და ფუნქციების შესახებ იხ. 1996 წლის კონსტიტუციის 184-ე განყოფილება, და ადამიანის უფლებათა კომისიის 1994 წლის აქტი 54.

129. ს. ლიბენბერგი, „Identifying ვiolations of Socio-economic Rights: The Role of the South African Human Rights Commission”, Law, Democracy & Deვelopment, tomi 1 (November 1997), გვ. 161-191.

130. იხ. ზემოთ განხილული საშუალებები, 2.1.3. ქვეთავი. გროტბომის საქმეში (გვ. 64-67), საკონსტიტუციო სასამართლომ დააკამყოფილა კომისიის წინადადება „განხორციელებულიყო მონიტორინგი, და საჭიროების შემთხვევაში მომზადებულიყო მოხსენება სახელმწიფოს მხრიდან 26-ე განყოფილების ვალდებულებების შესრულების შესახებ აღნიშნული გადაწყვეტილების სესაბამისად“ (აბზაცი 97).

რადოლფო სტავენჰაგენი

1. კულტურული უფლებების პრობლემა

ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტი, რომელიც გაეროს მიერ 1966 წელს იქნა მიღებული, კულტურული უფლებების შესახებ მხოლოდ მოკრძალებულ გეგმებს სახავს. მე-15 მუხლი მიუთითებს ყველა ადამიანის უფლებაზე მონაწილეობა მიიღოს კულტურულ ცხოვრებაში, სარგებლობდეს მეცნიერული პროგრესის შედეგებით და იყენებდეს მას, სარგებელი მიიღოს მეცნიერული, ლიტერატურული და მხატვრული ნაშრომებიდან. მე-13 მუხლი აღიარებს განათლების უფლებას, რომელიც „მიზნად უნდა ისახავდეს ადამიანის პიროვნების და მისი ღირსების სრულ განვითარებას”. მიუხედავად იმისა, რომ კულტურული უფლებები სხვა მრავალ საერთაშორისო დოკუმენტშია მოხსენიებული, მათ შორის იუნესკოს კონვენციებსა და რეკომენდაციებში,¹ კულტურულ უფლებათა ადამიანის უფლებებში სრული ჩართვის საკითხი კვლავ შესწავლას საჭიროებს. ამ თავის მიზანია, ჩაერთოს ამ საკითხზე მიმდინარე დავაში სოციალური მეცნიერების კუთხით.

თავისთავად ცხადია, რომ კულტურული უფლებები მჭიდროდაა დაკავშირებული სხვა ინდივიდუალურ უფლებებთან და ფუნდამენტურ თავისუფლებებთან, როგორიცაა აზრის თავისუფლება, რელიგიისა და რწმენის თავისუფლება, გაერთიანების თავისუფლება და განათლების უფლება. ადამიანის ულებათა თეორიულ დოკუმენტებში კულტურულ უფლებებს განსაკუთრებული მნიშვნელობა არ ენიჭებათ და როგორც ეიდე აღნიშნავს, მათ უფრო მეორეხარისხოვან კატეგორიას მიაკუთვნებენ, თუმცა სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან უზრუნველყონ ამ უფლებების პატივისცემა, მათი დაცვა და შესრულება. სწორედ ამიტომ აუცილებელია ამ ვალდებულებათა მოხსენიება კულტურული უფლებების განმარტებისას.²

მაშინ როდესაც ზოგიერთი კულტურული უფლება შეიძლება ექსკლუზიურად იქნეს განხილული ადამიანის საყოველთაო, ინდივიდუალური უფლებების ჩარჩოში, კულტურულ და ადამიანის უფლებებს შორის დამოკიდებულება უფრო ფართო მიდგომებს მოითხოვს. პროტი ამტკიცებს, რომ კულტურულ უფლებებს, განსაკუთრებით კულტურული მემკვიდრეობის შენარჩუნების, კულტურული თვითმყოფადობისა და კულტურული განვითარების სფეროებთან დაკავშირებულ უფლებებს, გარკვეულ გარემოებებში, განიხილავენ როგორც „ხალხების უფლებებს“, და იგი მოუწოდებს მეტი ძალისხმევა მიმართონ ამ საკითხის განხილვისათვის საერთაშორისო სამართლებრივი ტერმინოლოგიით³ ამ თავში მე ამ საკითხთან დაკავშირებულ ზოგიერთ მოსაზრებას მიმოვიხილავ.

თუ კულტურული უფლებები უნდა აღვიქვათ როგორც ინდივიდუალური „უფლება“ „კულტურაზე“, მაშინ იდეალურ შემთხვევაში ამ ტერმინის მნიშვნელობა ფრიად ნათელია. თუმცა ზოგიერთ საერთაშორისო შეთანხმებასა და სამართლებრივ დოკუმენტებში მოყვანილი „კულტურის“ კონცეფცია ცხადყოფს მისი გამოყენების არაერთგვაროვნებას. ხალხის უფლება საკუთარი ხელოვნებაზე, ისტორიულ და კულტურულ სიმდიდრეზე ხალხთა უფლებების ალჟირის დეკლარაციის მე-14 მუხლითაა განპირობებული, რომელიც 1976 წელს ცნობილ ექსპერტთა არასამთავრობო შეკრებაზე იქნა მიღებული. რაიმე სამართლებრივი ძალა საერთაშორისო სამართლში მას არა აქვს, არც სამთავრობოთაშორისი ორგანოს მიერ არის სანქცირებული, მაგრამ როგორც ბრაუნლი აღიარებს, მან „გარკვეული გავლენა“ იქონია მოვლენათა განვითარებაზე. მისმა იდეებმა გამოხატულება ჰპოვეს ადამიანის და ხალხთა უფლებების აფრიკულ ქარტიაში, რომელიც აფრიკის ერთიანობის ორგანიზაციის მიერ იქნა მიღებული 1981 წელს.⁴

კაცობრიობის საერთო მემკვიდრეობით თანასწორი სარგებლობის უფლება ადამიანის და ხალხთა უფლებების აფრიკული ქარტიის 22-ე მუხლშია მოცემული. იუნესკოს მიერ დეკლარირებული კულტურის განვითარების უფლება ასევე ნახსენებია აფრიკის ქარტიაში და ალჟირის დეკლარაციაში (მუხლი 13). 1982 წელს მსოფლიო კონფერენციაზე იუნესკომ აგრეთვე აღიარა „კულტურული თვითმყოფადობის უფლება“.⁵ უფრო მეტიც, ალჟირის დეკლარაცია (მუხლი 2) შეიცავს მუხლს კულტურული თვითმყოფადობის პატივისცემის უფლების შესახებ და ხალხის უფლებას - არ მოახვიონ თავს უცხო კულტურა (მუხლი 15)

სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტში (მუხლი 27) მოცემულია ეთნიკური, რელიგიური და ენობრივი უმცირესობებისადმი მიკუთვნებულ პირთა უფლება, იმავე ჯგუფის სხვა წევრებთან ერთად, ისარგებლონ თავიანთი კულტურით, აღიარონ და აღასრულონ თავიანთი რელიგია, აგრეთვე ილაპარაკონ მშობლიურ ენაზე. ეს უფლება კიდევ ერთხელ იქნა განმტკიცებული 1992 წლის გაეროს დეკლარაციაში ეროვნული და ეთნიკური, რელიგიური და ენობრივი უმცირესობებისადმი მიკუთვნებულ პირთა უფლებების შესახებ. ეს დეკლარაცია სახელმწიფოებს მოუწოდებს გაატარონ სათანადო ღონისძიებები, რომელიც უმცირესობებისადმი მიკუთვნებულ პირებს საშუალებას მისცემს განავითარონ თავისი კულტურა (მუხლი 4).⁶ ალჟირის დეკლარაცია მიუთითებს უმცირესობათა უფლებებზე, პატივი სცენ მათ თვითმყოფადობას, ტრადიციებს, ენას და კულტურულ მემკვიდრეობას (მუხლი 19).

1948 წელს მიღებულ კონვენციაში გენოციდის აკრძალვის შესახებ, გენოციდი გამოცხადებულია როგორც საერთაშორისო-სამართლებრივი დანაშაული, და განმარტებულია როგორც გარკვეულ ქმედებათა ჩადენა, რომელიც „მიზნად ისახავს მთლიანად ან ნაწილობრივ გაანადგუროს ეროვნული, ეთნიკური, რასობრივი ან რელიგიური ჯგუფი“ (მუხლი 2). გარდა ადამიანთა ფიზიკური განადგურებისა, ეს ქმედებები „სერიოზულ ფიზიკურ ან სულიერ ზიანს აყენებს ამ ჯგუფის წევრებს... ამ ჯგუფის ბავშვები ძალადობრივად გადაჰყავს სხვა ჯგუფში“ და სხვა. ბუერგენტალი სწორად აღნიშნავს, რომ ეროვნული, ეთნიკური, რასობრივი და რელიგიური ჯგუფების განადგურების კანონგარეშედ გამოცხადებით, გენოციდის კონვენცია ოფიციალურად აღიარებს ამ ჯგუფების უფლებას - არსებობდნენ როგორც ჯგუფები, რაც უდაოდ ყველა კულტურულ უფლებათა შორის ყველა ფუნდამენტურად უნდა ჩაითვალოს.⁷

2. კულტურის განმსაზღვრელი ცნება

ზემოაღნიშნული დოკუმენტების ყურადღებით განხილვა გვიჩვენებს, რომ ისინი არაპირდაპირი გზით მიუთითებენ კულტურის მთელ რიგ კონკრეტულ ცნებებზე, რაც ტექსტებში ნათლად არ არის განმარტებული და სალაპარაკო ენაში შედარებით თავისუფლად გამოიყენება. ადამიანის უფლებათა ოჯახში კულტურული უფლებების სისტემატური მოაზრება კულტურასთან დაკავშირებული ტერმინოლოგიის უფრო მკაცრ კონცეპტუალიზაციას მოითხოვს

2.1. კულტურა როგორც კაპიტალი. ზოგადად გავრცელებული განმარტებით კულტურა არის კაცობრიობის, ან ადამიანთა გარკვეული ჯგუფის მიერ დაგროვილი მატერიალური მემკვიდრეობა; მას მიეკუთვნება მონუმენტები და ადამიანის ხელით შექმნილი სხვა მატერიალური ძეგლები. ამ პოზიციიდან გამომდინარე, კულტურული უფლება ნიშნავს ამ დაგროვილი კულტურული კაპიტალისადმი თანაბარ ხელმისაწვდომობას. ამ შეხედულების განვრცობას წარმოადგენს კულტურული განვითარების უფლება. მრავალი სახელმწიფოსა და აგრეთვე საერთაშორისო ორგანიზაციის მიერ კულტურული განვითარება ჩამოყალიბებულია როგორც კულტურული ცვლილებების პროცესი, რომელიც ზოგიერთი ერის მიერ სხვა სახის, მაგალითად ეკონომიკური, პოლიტიკური ან სოციალური განვითარების, პარალელურად ან დამატებით მიმდინარე პროცესად არის აღქმული.

აქ შეიძლება არსებობდეს შემდეგი არგუმენტები: თუ სოციალური განვითარება ნიშნავს საქონლისა და მომსახურების გაუმჯობესებას, ერთობლივი ეროვნული პროდუქტის ზრდას და მოსახლეობაში მათ უკეთ განაწილებას, კულტურული განვითარება ნიშნავს „მეტ კულტურას“ და კულტურისადმი მოსახლეობის მეტი კატეგორიის უკეთეს ხელმისაწვდომობას. ხშირად მას განმარტავენ როგორც წმინდა რაოდენობრივ პროცესს: მეტი წიგნების გამოცემა, ბიბლიოთეკების გახსნა, ჟურნალ-გაზეთების მასიური გამოშვება, მუზეუმების მშენებლობა, მოსახლეობის მიერ ტელევიზორების მასიური შეძენის შესაძლებლობა და სხვა. კულტურული მომსახურების რაოდენობრივ ზრდას ხშირად კულტურულ განვითარებასათან აიგივებენ და ოფიციალურ ანგარიშებში შედარებით ნაკლებ ყურადღებას აქცევენ ამ პროცესის ხარისხობრივ განზომილებას. რა არის ამ მომსახურების ბუნება და შინაარსი? შეიძლება კი სატელევიზიო არხების რაოდენობის ზრდა გავაიგივოთ კულტურულ განვითარებასთან?

ხშირად თვლიან, რომ „კულტურული განვითარების“ არსის შესახებ არსებობს კონსენსუსი. თუმცა, ასეთი განცხადება საკმაოდ საეჭვოდ ჟღერს. მაგალითისთვის შეიძლება ითქვას, რომ „კულტურული განვითარების უფლების“ შესახებ ზოგად განცხადებათა გარკვეული ნაწილი რომელიც უფრო ე.წ. კულტურულ „მომსახურებას“ გულისხმობს ძალზე ხშირად მალავს იმ ფაქტს, რომ ჩვენს საზოგადოებაში არსებობს არსებითი კულტურული კონფლიქტები, ისევე როგორც ეს დამახასიათებელია სოციალური, პოლიტიკური და ეკონომიკური სფეროსთვის. ეს წინააღმდეგობა წარმოიშვება საზოგადოებაში კულტურული ნიშნით განსაზღვრული ჯგუფების აღიარებასა და თვითმყოფადობასთან კავშირში, ან „ეროვნული“ კულტურის, ზოგჯერ კი კულტურის პოლიტიკის მიზნების გამო. ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული წარმოდგენით არსებობს „უნივერსალური“ კულტურა, რომელზედაც ხელი მიუწვდებათ ადამიანთა ზოგიერთ ჯგუფს, ხოლო სხვებს შეიძლება ასეთი საშუალება არ ჰქონდეთ. აღნიშნულიდან გამომდინარე შეიძლება დავასკვნათ, რომ კულტურული უფლება უნდა უზრუნველყოფდეს ამ „უნივერსალური კულტურისადმი“ უფრო სამართლიან ხელმისაწვდომობას.

თუმცა ეს არ არის ერთდაერთი შესაძლო მიდგომა, ვინაიდან კულტურული უფლება შეიძლება აგრეთვე განმარტებულ იქნეს როგორც გარკვეული ჯგუფის უფლება საკუთარ კულტურაზე და არა ზოგად ან უნივერსალურ კულტურაზე, რადგან ამ ორი ცნების ერთმანეთის გვერდით არსებობა აუცილებელი არ არის. ფაქტიურად, მრავალჯერ იქნა აღნიშნული, რომ ე.წ. „უნივერსალური“ კულტურა სხვა არაფერია თუ არა „დასავლეთის“ კულტურის გავრცელება დასავლეთის ძლიერი სახელმწიფოების ჰემოგენური პრაქტიკის მეშვეობით, რომელიც კოლონიალიზმის დროიდან ხორციელდება. კაცობრიობის კულტურული მემკვიდრეობის უნივერსალიზაციისათვის იუნესკოს ძალისხმევა სხვა არაფერია, თუ არა ევროცენტრული ტრადიციებისგან გადახვევა.⁸

2.2. კულტურა როგორც შემოქმედება. მეორე, ფართოდ გავრცელებული შეხედულებით, კულტურა არ განიხილება როგორც დაგროვებული ან არსებული „კულტურული კაპიტალი“, არამედ მოიზრება როგორც ხელოვნების და მეცნიერების შემოქმედებითი პროცესი. აქედან გამომდინარე, ყველა საზოგადოებაში არსებობენ კონკრეტული ადამიანები, რომლებიც „ქმნიან“ კულტურას (ან, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ახდენენ კულტურული ნაშრომის „ინტერპრეტირებას“ ან „წარმოდგენას“). ამ თვალსაზრისიდან გამომდინარე, კულტურული უფლება ნიშნავს პიროვნების უფლებას თავისუფლად, ყოველგვარი შეზღუდვის გარეშე შექმნას თავისი ნაწარმოებები (oeuvres), ასევე ყველა ადამიანის უფლებას ამ ქმნილებათა თავისუფალ ხელმისაწვდომობაზე (მუზეუმები, კონცერტები, თეატრები, ბიბლიოთეკები და სხვა). შესაბამისად, კულტურული პოლიტიკა მიმართულია საზოგადოებაში კულტურის ინდივიდუალურ შემოქმედთა (მხატვარი, მწერალი, მსახიობი) პოზიციების გაღრმავებისაკენ და დღეს ამ შემოქმედთა მიერ კულტურის თავისუფალი გამოხატვის უფლება ადამიანის უფლებათა შორის ყველაზე უფრო დიდი ზრუნვის საგანი გახდა. კულტურის სფეროში მოღვაწე შემოქმედი იმავდროულად აზრისა და გამოხატვის თავისუფლების სიმბოლოცაა, რომელიც მთელი ისტორიის განმავლობაში ადამიანის უფლებებისათვის ბრძოლის ყველაზე უფრო მოტივირებულ ძალას წარმოადგენდა. მოდით გავიხსენოთ თუნდაც როგორი საერთაშორისო გამოხმაურება მოჰყვება ხოლმე როდესაც ავტორიტარული რეჟიმის მქონე ქვეყნებში ადგილი აქვს მხატვარის ან მწერალისათვის მუშაობის აკრძალვას, მათ გაძევებას ან დაპატიმრებას (არაფერი რომ არ ვთქვათ სიკვდილით დასჯაზე). (სოლჟენიცინი, ქურთი ეროვნების მწერლები თურქეთში, თუნდაც სალმან რაშდი).

კულტურის, როგორც კულტურის მუშაკთა შრომის შედეგის განხილვამ, „მაღალი“ და „დაბალი“ კულტურების გამოყოფა გამოიწვია. ყოველ შემთხვევაში დასავლეთის ქვეყნებში მაინც, „ელიტარული“ და „სახალხო“ კულტურის მნიშვნელობის გარშემო გამართული დებატების შედეგად, ეს უკანასკნელი განიმარტა როგორც საშემსრულებლო ხელოვნება, რომელიც ძირითადად მასმედიის საშუალებებით ვრცელდება და კულტურული ინდუსტრიის მიერ გარკვეულ აუდიტორიაზეა გამიზნული (მაგალითად: მაღალანაზღაურებადი და ფართოდრეკლამირებული მსახიობები და პროდიუსერები ახალგაზრდების კულტურაში ნერგავენ პოპ-მუსიკას და პოპ-ვარსკვლავებს, „კულტად“ ქცეულ ფილმებს, მდიდრულ ჩაცმას და ა.შ.). სახალხო კულტურაზე კიდევ ერთი შეხედულება არსებობს, რომელსაც მე ქვემოთ განვიხილავ, მაგრამ კულტურის განვითარების ოფიციალური პოლიტიკა ჩვეულებრივ „ელიტარულ“ კულტურაზეა ორიენტირებული. ამ შემთხვევაში კულტურული უფლებების იდენტიფიცირება მარტივად ხდება კულტურის შემოქმედთა და კულტურის მუშაკთა უფლებებთან

2.3. კულტურა, როგორც ცხოვრების სრული გზა. კულტურის მესამე ხედვა ჩვენამდე ანთროპოლოგიის მეცნიერებიდან მოდის. მისი განმარტებით კულტურა არის მოცემული სოციალური ჯგუფის მატერიალური და სულიერი აქტიობისა და პროდუქტის საერთო ჯამი, რაც მას სხვა მსგავსი ჯგუფისაგან განასხვავებს. ამგვარი გაგებით კულტურა აგრეთვე განიხილება როგორც ღირებულებათა და სიმბოლოთა იზოლირებული სისტემა, და ასევე საქმიანობის გარკვეული წესი, რომელსაც კონკრეტული კულტურული ჯგუფი დროთა განმავლობაში ეწევა და რომელიც ინდივიდისთვის ყოველდღიური ქცევისა და სოციალური ურთიერთობების მაჩვენებელს წარმოადგენს.

მსოფლიოს ხალხები ათასობით განსხვავებული კულტურის მატარებელია. ზოგიერთ შემთხვევაში ქვეყნის მთელი მოსახლეობა ან მისი უდიდესი ნაწილი საერთო კულტურის მატარებელია. არ არსებობს რაიმე შეთანხმებული რიცხვი - თუ რამდენი კულტურაა მსოფლიოში, ან კრიტერიუმები, რომლის შესაბამისად ამა თუ იმ კულტურისათვის პირის მიკუთვნება მოხდებოდა (ვინ ეკუთვნის, ვინ არ ეკუთვნის), თუმცა ეს ძალზე მნიშვნელოვანი საკითხია, განსაკუთრებით როდესაც საქმე კულტურულ უფლებებს ეხება. ასევე არ არსებობს რაიმე განსაზღვრული და სწრაფი გზა, რომლის მეშვეობითაც შესაძლებელი იქნებოდა ერთი კულტურის მეორისაგან მკვეთრი გამიჯვნა. ეს არც შესაძლებელია, და კულტურული დინამიკის ჩვენეული აღქმის ფონზე, პრაქტიკულად არც არის საჭირო. ზოგადად თუ ვიტყვით, სპეციალისტთა შეფასებით, მსოფლიოში არსებული მეტნაკლებად დამოუკიდებელ 200 სახელმწიფოში, 10000 განსხვავებული ეთნიკური ჯგუფი და ეთნოსია, რომლებიც ძირითადად ენობრივ განსხვავებაზე არიან დაფუძნებულნი, რაც ერთ-ერთ ძირითად კრიტერიუმს წარმოადგენს, მაგრამ უდაოდ არა ერთადერთს, რომლითაც კულტურების ერთმანეთისაგან განსხვავება შეიძლება.⁹

კულტურა სტატიკური მოვლენა არ არის. პირიქით, ყველა კულტურა, რომლის იდენტიფიცირებაც შესაძლებელია, ისტორიული ფესვებიდან მოდის და დროთა განმავლობაში ცვლილებას განიცდის. კულტურის ცვლილება და მისი მუდმივი აღორძინების დინამიკა მართლაც რომ უნივერსალურ ფენომენს წარმოადგენს. შეიძლება ითქვას, რომ კულტურას განსაკუთრებული სიცოცხლისუნარიანობა გააჩნია, რადგან მას შეუძლია შეინარჩუნოს თვითმყოფადობა ცვლილებების ფონზე, ისევე როგორც გარკვეული ერი იცვლება დროთა განმავლობაში, მაგრამ ინარჩუნებს თავის განსხვავებულ თვითმყოფადობას.

თუმცა მიდგომა კულტურისადმი, როგორც ობიექტისადმი, როგორც „საგნისადმი“ - რომელიც სოციალური სივრცისაგან განცალკავებით არსებობს და რომელშიც სხვადასხვა სოციალური მოღვაწეები არიან ურთიერთდაკავშირებულნი - საკმაოდ საშიშია. ანთროპოლოგია გვახსენებს, რომ ნებისმიერი ჯგუფის ეთნიკური (კულტურული) ვინაობა დამოკიდებულია არა იმდენად მისი კულტურის შინაარსზე, არამედ სოციალურ საზღვრებზე, რომელიც სოციალურ ურთიერთობათა სივრცეს განსაზღვრავს, რომელთა საფუძველზეც განისაზღვრება ამა თუ იმ ეთნიკური ჯგუფისადმი კუთვნილება.¹⁰

ამ კრიტიკული მიდგომიდან გამომდინარე, ბოლო პერიოდის მკვლევარები კულტურას განიხილავენ როგორც საგანს, რომელიც მუდმივად ვითარდება, ხდება მისი განახლება, გამოგონება და მუდმივი ცვლილება; აქ აქცენტი არა იმდენად თვით კულტურაზე, არამედ იმ ფორმაზეა გადატანილი, თუ როგორ აღიქვამს და გამოხატავს ხალხი თავის კულტურას (რომელიც ამ კრიტერიუმის მიხედვით ინდივიდუალური სუბიექტივიზმის ფარგლებს გარეთ ობიექტურად ვერ იარსებებდა). ადათ-წესები და ტრადიციები ყველა კულტურისათვის დამახასიათებელი ელემენტებია. ტრადიციებს მუდმივად იგონებენ და ცვლიან, ხოლო ადათ-წესები, რომელიც ადამიანი ყოველდღიური ცხოვრების თანამგზავრია, რეგულარულად იცვლება, რათა შესაბამისობაში იყოს ისტორიულ გარემოსთან, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი სოციალური უწყვეტობის შენარჩუნებას ცდილობენ. ეროვნული კულტურები, რომლებიც მთავრობის საგანმანათლებლო და კულტურული პოლიტიკის მეშვეობით ასე მჭიდროდ არიან დაკავშირებულნი სახელმწიფოს საქმიანობასთან, ისტორიულ პროცესში კოლექტიურად მოიაზრებიან და ერებს ზოგჯერ აღწერენ როგორც „წარმოსახვით საზოგადოებებს“. ამრიგად, მაშინ როდესაც „კულტურას“ ეძლევა ობიექტური არსებობის საშუალება (ადამიანები იბადებიან კულტურაში, სოციალური ჯგუფების იდენტიფიცირება ხდება მათი კულტურების მიხედვით), ისინი იმავდროულად სუბიექტურად და სხვადასხვაგვარად არიან აგებულნი და ჩამოყალიბებულნი უთვალავი ადამიანის მიერ სოციალურ ურთიერთქმედებათა უწყვეტ ციკლში.¹¹

რატომ და როგორ ინარჩუნებს თავს, იცვლება, ადაპტაციას განიცდის და ქრება კულტურები - ამის გარკვევას საგანგებო კვლევა სჭირდება და ეს საკითხები მჭიდროდაა დაკავშირებული ეკონომიკურ, პოლიტიკურ და ტერიტორიულ პროცესებთან. ნებისმიერ დროს, ნებისმიერ ტერიტორიაზე შეიძლება არსებობდეს უმრავლესობა და უმცირესობა, დომინანტი და დომინირებული, ჰეგემონი და ქვეშევრდომი კულტურული ჯგუფები. იუნესკოს კულტურისა და განვითარების მსოფლიო კომისია წერს: „ქვეყანა არ უნდა მასპინძლობდეს მხოლოდ ერთ კულტურას. მრავალი ქვეყანა, შესაძლოა უმრავლესობაც, მულტიკულტურული, მრავალეროვნული და მრავალეთნიკურია - მრავალი ენით, რელიგიითა და ცხოვრების წესით. მულტიკულტურულ ქვეყანას მისი პლურალიზმისაგან დიდი სარგებლობის მიღება შეუძლია, თუმცა აქ აგრეთვე არსებობს კულტურული კონფლიქტების რისკიც“. ოცდამეერთე საუკუნის განათლების საერთაშორისო კომისია თვლის, რომ სამომავლო პრობლემა არის „ენების, ადამიანის კულტურული განსხვავების გამოხატვის მრავალფეროვნება. მსოფლიოში დაახლოებით 6 000 ენაა, მათგან 12 ენაზე 100 მილიონზე მეტი ადამიანი საუბრობს“.¹²

მიუხედავად იმისა, რომ კარგად ინტეგრირებულ საზოგადოებაში „კულტურული ომის“ (იდეოლოგიური დაძაბულობა კულტურული საკითხების გამო, როგორიცაა განათლება, ენა, კულტურული პოლიტიკა და სხვ.) შედეგად საზოგადოების დანაწევრება არ ხდება (ძირითადად იმიტომ, რომ სხვა სახის სოციალური, ეკონომიკური და პოლიტიკური ინსტიტუტები ეხმარებიან მოწინააღმდეგეებს ერთიანობის შენარჩუნებაში), სხვა შემთხვევებში კულტურის საკითხები მთელს მსოფლიოში პოლიტიკური დაპირისპირების ძლიერ მამოძრავებელ ძალას წარმოადგენენ.

განვიხილოთ თუნდაც ერთი მაგალითი, სერბებისა და ხორვატების კონფლიქტი, რომელმაც იუგოსლავიის დაშლა გამოიწვია. ამ მოვლენას წინ უსწრებდა ხანგრძლივი მტრობა ლინგვისტურ და რელიგიურ საკითხებზე ორი რესპუბლიკის ნაციონალურ ელიტებს შორის. 1966 წელს, ლინგვისტურ საკითხებზე ათწლეულობით დისკუსიის შემდეგ (სერბო-ხორვატული თუ ხორვატულ-სერბული), ხორვატელმა მეცნიერებმა და ინტელიგენციამ გამოაქვეყნეს დეკლარაცია, სადაც ამტკიცებდნენ, რომ ხორვატული ენა დამოუკიდებელ ენას წარმოადგენდა და ითხოვდნენ იგი ოფიციალურად ეღიარებინათ. ერთი ავტორი აღნიშნავს, რომ ,,ენის გაყოფის მცდელობა ნაციონალიზმად მონათლეს და იგი ძლიერი პოლიტიკური კამპანიის მეშვეობით ჩაახშვეს“.¹³

კიდევ მრავალი მაგალითის მოყვანა შეიძლება, მაგრამ უნდა აღინიშნოს, რომ ეს არ არის მხოლოდ კულტურული კონფლიქტი, არამედ უფრო პოლიტიკური კონფლიქტია კულტურული საკითხების გარშემო. საზოგადოების მიერ მოსახლეობის კულტურული მრავალფეროვნების მართვის გზები შეიძლება მეტად პოლიტიზირებული გახდეს და ამ პრობლემების მოგვარება ხშირად სწორედ პოლიტიკურ დონეზე ხდება.

3. მიეკუთვნება თუ არა კულტურული უფლებები რომელიმე კულტურას?

თუ კულტურას უფრო ფართო, ანთროპოლოგიური მნიშვნელობით მოვიაზრებთ, და არა როგორც დაგროვილ კულტურულ კაპიტალს ან კულტურისა და ხელოვნების მუშაკთა მცირე ჯგუფის ნიჭისა და შრომის პროდუქტს, მაშინ შეძლება ითქვას, რომ კულტურული უფლებები თავიანთი კოლექტიური არსით დამახასიათებელია გარკვეული კულტურისათვის, რაც იმას ნიშნავს, რომ თითოეულ კულტურულ ჯგუფს უფლება აქვს მოუაროს და განავითაროს თავისი სპეციფიური კულტურა, მიუხედავად იმისა, თუ როგორ არის იგი ჩართული ან რა დამოკიდებულებაშია სხვა კულტურებთან. დღესდღეობით მას კულტურული ვინაობის უფლებას უწოდებენ.¹⁴

ეს მიდგომა კულტურულ უფლებასთან დაკავშირებით მთელ რიგ საკითხებს წარმოშობს. დისკრიმინაციის დაუშვებლობისა და თანასწორობის პრინციპები, ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციისა და ადამიანის უფლებათა ძირითადი დოკუმენტების საფუძველს წარმოადგენს. მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ პერიოდში ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებულ დებატებში აღნიშნავდნენ, რომ თუ მკაცრად იქნებოდა დაცული დისკრიმინაციის დაუშვებლობის პრინციპი, მაშინ თითოეულ ადამიანს თავისუფლად მიუწვდებოდა ხელი ადამიანის უფლებათა „კალათაში“ არსებულ ყველა „საგანზე“, იქნებოდა ეს სამოქალაქო და პოლიტიკური, თუ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები. მიუხედავად ამისა, ეს საკმარისი რომც იყოს ყველა ადამიანისათვის ამ უფლებათა უზრუნველსაყოფად, კულტურულ უფლებებთან მიმართებით იგი კვლავ საკამათო საკითხად რჩება.

თანამედროვე საზოგადოებებში მიმდინარე პროცესების ფონზე ძნელია იმის მტკიცება, რომ ადამიანის ყველა უფლებაზე თითოეული ადამიანის თანაბარი ხელმისაწვდომობის უზრუნველსაყოფად დისკრიმინაციის დაუშვებლობის პრინციპის აღიარებაა საკმარისი. უფრო მეტიც, დისკრიმინაციის დაუშვებლობა რეალურადაც რომ ხორციელდებოდეს ნებისმიერ პირთან მიმართებით (რაც ასე არ არის), ეს ვერ მოგვცემდა კონკრეტული კულტურული უფლებების უზრუნველყოფის გარანტიას. დღის წესრიგში დგება პროცედურებისა და მექანიზმების შემუშავება, რაც ხელს შეუწყობს ხალხების კონკრეტული კულტურული უფლებების განმტკიცებასა და უზრუნველყოფას; თანასწორობისა და დისკრიმინაციის დაუშვებლობის პრინციპების მოქმედების მიუხედავად, ასეთი მექანიზმების შემუშავებამდე თითოეული ადამიანისათვის კულტურული უფლებების უზრუნველყოფა ვერ განხორციელდება.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარეობს მეორე საკითხი - შეიძლება თუ არა კულტურული უფლებების ცნების ჩართვა შესაბამისად საყოველთაო ინდივიდუალური უფლებების განსაზღვრებაში, თუ მათი დამატება უნდა მოხდეს სხვადასხვა მიდგომებით: კოლექტიური ან საზოგადოებრივი უფლებების მეშვეობით. ამ უკანასკნელი მიდგომის გამოყენებისათვის დამაჯერებელი საფუძვლები არსებობს. დისკრიმინაციის დაუშვებლობისა და თანასწორობის პრინციპები, როგორც ეს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაში და სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების პაქტშია ჩამოყალიბებული, ძირითადად პირის უფლებებს ეხება. თუმცა, როდესაც ჩვენ კულტურულ უფლებებზე ან მთელ რიგ სოციალურ და ეკონომიკურ უფლებებზე ვსაუბრობთ, ხშირად მოვიშველიებთ კოლექტიურ მიდგომას, რადგან გარკვეულ შემთხვევებში პირს უფლებით სარგებლობა შეუძლია მხოლოდ თემის ფარგლებში, სხვა პირებთან ერთად და ასეთ თემს აუცილებლად უნდა ჰქონდეს თავისი ერთობლივი კულტურის შენარჩუნების, დაცვისა და განვითარების საშუალება. „კულტურული თავისუფლება კოლექტიური თავისუფლებაა. იგი გულისხმობს ადამიანთა ჯგუფის უფლებას მისდიოს და შეითვისოს ცხოვრების სტილი საკუთარი არჩევანის საფუძველზე“.¹⁵

ამ უფლებით მოსარგებლენი შეიძლება იყვნენ ინდივიდები, მაგრამ სათანადო დაცვის და ჯგუფების კოლექტიური უფლებების გარეშე ამ უფლებათა შინაარსი აზრს კარგავს. კულტურული უფლებები დამახასიათებელია კონკრეტულ კულტურას მიკუთვნებული და ამ კულტურაში აღზრდილი პირებისათვის, რომლებიც კოლექტიურ საქმიანობაში არიან ჩართულნი, იზიარებენ საერთო ღირებულებებს და რომლებიც ამ საერთო ღირებულებების მატარებელნი მხოლოდ თავიანთი ჯგუფის წევრებთან ერთობლიობაში შეიძლება იყვნენ.¹⁶

ეს არგუმენტაცია ბადებს შეკითხვას, თუ რა სახის კოლექტივიზმი შეიძლება ჩაითვალოს ამ უფლებების ლოგიკურ სუბიექტად. ვინ არის ამ უფლებების მატარებელი? ვინ არიან ის პირები, ვისაც სოციოლოგიური თვალსაზრისით შეიძლება პრეტენზია ჰქონდეს ამ უფლებებზე და ვის მიმართ გამოიყენება ეს უფლებები? ეს რთული საკითხია, ვინაიდან მას მივყავართ უმცირესობათა ჯგუფების, კულტურული ჯგუფების ან ხალხთა უფლებების განხილვამდე. ეს ის ცნებებია, რომლებიც დროდადრო წარმოჩნდება ადამიანის უფლებათა დაცვის საერთაშორისო დოკუმენტებში, თუმცა ისინი იშვიათად არაინ სათანადოდ განმარტებულნი.

4. კულტურული მრავალფეროვნება და ადამიანის საყოველთაო უფლებები

კულტურული უფლებების განხილვისას უნდა გავითვალისწინოთ ინდივიდთა ან ჯგუფების საერთო კულტურული ღირებულებები, რომლებსაც ისინი ხშირად სათუთად ეპყრობიან და რაც მათ კოლექტიურ თვითმყოფადობას განაპირობებს. კულტურის უფლება ითვალისწინებს ჯგუფების ან ინდივიდების კულტურული ღირებულებების პატივისცემას სხვა პირებისაგან, რომლებიც ამ ღირებულებებს არ იზიარებენ; ეს ნიშნავს უფლებას - იყო განსხვავებული. სხვაგვარად როგორ შეგვიძლია ჩვენ განვმარტოთ ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაში აღიარებული აზრის, გამოხატვის და რწმენის ფუნდამენტური თავისუფლებები?

კულტურულ უფლებათა ამ კონტექსტში ანგარიში უნდა გავუწიოთ იმ ფაქტს, რომ სხვადასხვა კულტურები და ცივილიზაციები უცილობლად არ იზიარებენ ერთიდაიგივე ღირებულებებს. შესაძლოა ადამიანური ღირებულებების მნიშვნელოვანი ნაწილი საერთო იყოს, ხოლო კულტურები, სხვადასხვა ისტორიული და სოციალური საფუძვლების შედეგად, ერთმანეთისაგან განსხვავდებოდნენ. ეს უპირველეს ყოვლისა ეხება საზღვრებით გამოყოფილ სახელმწიფოებსა და ცივილიზაციებს, თუმცა ამ მოვლენას ადგილი აქვს მაშინაც, როდესაც კულტურული თვალსაზრისით განსხვავებული ხალხები ერთი სახელმწიფოს შიგნით საერთო ტერიტორიაზე ცხოვრობენ.¹⁷

მაგრამ კულტურულ მრავალფეროვნებაზე აქცენტის გაკეთება ადამიანის უფლებებისადმი თანამედროვე მსოფლიოს მიდგომას და აზროვნებას ეწინააღმდეგება, რომლის თანახმადაც ადამიანის უფლებათა საყოველთაობა ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო დოქტრინის ქვაკუთხედს უნდა წარმოადგენდეს. ადამიანის ინდივიდუალური უფლებები საყოველთაო უნდა იყოს არა მხოლოდ მასშტაბის თვალსაზრისით (რაც იმას ნიშნავს, რომ იგი მოიცავს მთელ კაცობრიობას), არამედ იგი ძირეული ღირებულებების საყოველთაო გაზიარებასაც უნდა უზრუნველყოფდეს. ყველა ადამიანი თანასწორია; არა აქვს მნიშვნელობა რა განასხვავებს მათ - თითოეულ მათგანს ერთნაირი უფლებები გააჩნია. მაშინ როდესაც კოლექტიური კულტურული უფლებების პატივისცემაზე ვსაუბრობთ, განა ეს განსხვავებულობა, სხვადასხვა სოციალური ჯგუფების სპეციფიურობის აღიარების მიზნით, არ ნიშნავს უნივერსალურობის უარყოფას?¹⁸

მაშინ როდესაც ზოგიერთი მკვლევარი ამ არგუმენტაციის საფუძვლიანობას უარყოფს, აცხადებს რა, რომ კულტურული რელატივიზმი თავისთავად საფრთხეს უქმნის ადამიანის უფლებათა კონცეფციას, ვერავინ უარყოფს იმ ფაქტს, რომ რეალური მსოფლიო კულტურული ასპექტით განსხვავებული მრავალრიცხოვანი ჯგუფებისა და ხალხებისაგან შედგება. სანამ კულტურული უფლებების გარშემო გამართულ დებატებში კონკრეტული საკითხების რელევანტობას თითოეული კულტურული ჯგუფის მიმართ არ აღიარებენ, ჩვენ მხოლოდ უზრო აბსტრაქციაზე მოგვიწევს საუბარი.¹⁹

როდესაც გაეროს ადამიანის უფლებათა დაცვის კომისია ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის პირველ პროექტებს განიხილავდა, ეს საკითხი ამერიკის ანთროპოლოგიურმა ასოციაცაიმ 1947 წლის დასაწყისში წამოჭრა. იმ დროისათვის ასოციაციის აღმასრულებელმა საბჭომ კომისიას მიმართა განცხადებით, რომელშიც კითხვის ნიშნის ქვეშ სვამდა, თუ რამდენად შეიძლებოდა შემოთავაზებული დეკლარაციის ყველა ადამიანის მიმართ გამოყენება. ამერიკელმა ანთროპოლოგებმა განაცხადეს, რომ საყოველთაო დეკლარაცია არ უნდა ყოფილიყო გამიზნული მხოლოდ დასავლეთ ევროპასა და ამერიკაში გაბატონებულ ღირებულებებზე. ასოციაციამ განმარტა, რომ უპირველეს ყოვლისა, ვინაიდან ინდივიდი თავის პიროვნულობას უპირველესად მისი კულტურიდან გამომდინარე აღიქვამს, ინდივიდთა განსხვავების პატივისცემა კულტურული განსხვავებების პატივისცემას იწვევს.

მეორე, კულტურული განსხვავებების პატივისცემა დასტურდება იმ მეცნიერული ფაქტით, რომ აღმოჩენილი არ არის კულტურათა რაოდენობრივი შეფასების რაიმე მექანიზმი.

მესამე, სტანდარტები და ღირებულებები იმ კულტურის შესაბამისია, რომლიდანაც ისინი წარმოიშვებიან, ამდენად, რაიმე პოსტულატის ფორმულირება ამ კონკრეტული კულტურის რწმენის ან მორალის საფუძველზე, სხვა კულტურათა რწმენისა და მორალის გათვალისწინების გარეშე, კიდევ უფრო ართულებს მათ გამოყენებას ადამიანის უფლებათა რაიმე დეკლარაციის საშუალებით.

და ბოლოს, ამერიკელემა ანთროპოლოგებმა წამოაყენეს წინადადება, რომ „თუ შემოთავაზებულ დეკლარაციაში ჩართული იქნება პირის უფლება - იცხოვროს საკუთარი ტრადიციების საფუძველზე, მხოლოდ ამის შემდეგ შეიძლება გადაიდგას ნაბიჯები ადამიანთა ჯგუფების უფლებების და მოვალეობების განმარტების მიზნით კაცობრიობის მიერ დღემდე დაგროვილი მეცნიერული გამოცდილების მყარ საფუძველზე“.²⁰

ამრიგად, მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია ნახევარი საუკუნის წინ შემუშავდა, ამერიკელი ანთროპოლოგები თვლიდნენ, რომ მასში მხოლოდ ერთი კულტურის ღირებულებები იყო გათვალისწინებული და ისინი ეჭვქვეშ აყენებდნენ ამ სტანდარტების სხვა კულტურებისადმი ავტომატური გამოყენების შესაძლებლობას. ბოლო წლებში, განსაკუთრებით აფრიკისა და აზიის ქვეყნების გაეროში გაერთიანების შემდეგ, ეს საკითხი მესამე სამყაროს მრავალმა ქვეყანამ წამოწია და იგი აშკარად თვალშისაცემი იყო 1993 წლის ზაფხულში ვენაში გამართულ ადამიანის უფლებათა მსოფლიო კონფერენციაზე.

ადამიანის და ხალხთა უფლებების აფრიკული ქარტია, როგორც ერთი მაგალითი, ამ სირთულეებს ნათლად წარმოაჩენს. მე-17 მუხლი ეფუძნება ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის სტრუქტურას - „ყველა პირს შეუძლია თავისუფლად მონაწილეობდეს მისი საზოგადოების კულტურულ ცხოვრებაში“, და დასძენს - „სახელმწიფო ვალდებულია ხელი შეუწყოს და დაიცვას საზოგადოების მიერ აღიარებული მორალი და ტრადიციული ღირებულებები“. მორალი და ტრადიციული ღირებულებები აქ უდაოდ განმარტებულია კულტურის ჭრილში, მაგრამ რომელ „საზოგადოებას“ ეხება ეს მუხლი?

ადამიანის და ხალხთა უფლებების აფრიკული ქარტიის მეორე თავი მითითებას აკეთებს არა უფლებებზე, არამედ მოვალეობებზე. ეს უფლებებთან დაკავშირებით საინტერესო კონტრა-პუნქტია. 29-ე მუხლი სხვათა შორის აცხადებს, რომ ინდივიდუალურ პირს ასევე უნდა ჰქონდეს მოვალეობა „შეინარჩუნოს და განამტკიცოს პოზიტიური აფრიკული კულტურული ღირებულებები საზოგადოების სხვა წევრებთან ურთიერთობისას“. თუ პოზიტიური აფრიკული კულტურული ღირებულებების შენარჩუნება და განმტკიცება განმარტებულია როგორც მოვალეობა, შეიძლება დავასკვნათ, რომ არსებობს აფრიკის კულტურული ღირებულებების საპირისპირო უფლებაც. თუ ღირებულებათა შენარჩუნება და განმტკიცება თითოეული აფრიკელის მოვალეობაა, მაშინ ამ უფლებით ასევე ყველა პირმა უნდა ისარგებლოს.

უნდა აღინიშნოს, რომ 29-ე მუხლის ფორმულირებით აფრიკული ღირებულებები განსხვავებულია არა-აფრიკული ღირებულებებისაგან. მეორე, იგი აყალიბებს აფრიკულ ღირებულებათა გარკვეულ ერთობას ან ჰომოგენობას, რადგან მასში მითითებული არ არის რაიმე შესაძლო შიდა მრავალფეროვნებაზე. და მესამე, თუ არსებობს პოზიტიური აფრიკული ღირებულებები, აქედან გამომდინარე უნდა არსებობდეს უარყოფითი აფრიკული ან არა-აფრიკული ღირებულებებიც, რომელთა განმტკიცება ან შენარჩუნება საჭირო არ არის. მაინც რა არის ეს „პოზიტიური აფრიკული ღირებულებები“ და როგორ არიან ისინი განმარტებულნი? თუ ეს ასეთი რთული ინტელექტუალური ამოცანაა, ცხადია, რომ ამ ცნების სამართლებრივი გამოყენება კიდევ უფრო რთული იქნება. ამ პრობლემის მხოლოდ წამოწევაც კი სირთულეების პანდორას ყუთის გახსნის ტოლფასია.

კულტურულ უფლებათა პრობლემებს კიდევ ერთი განზომილება გააჩნიათ. ჩვენ კულტურულ ღირებულებათა ვარიაციებისადმი პატივისცემის საკითხი უნდა გვაღელვებდეს არა მხოლოდ საერთაშორისო საზღვრებს მიღმა, სხვადასხვა რეგიონებს შორის, სხვადასხვა ისტორიულ ტრადიციების ან პოლიტიკურ სისტემებს შორის, არამედ სახელმწიფოს შიგნითაც. სახელმწიფოთა უმრავლესობა, რომლებმაც ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო დოკუმენტებს მოაწერეს ხელი, სხვადასხვა კულტურების მოზაიკას წარმოადგენენ. არა აქვს მნიშვნელობა, ეს არის კულტურული თუ ეთნიკური ჯგუფები, უმცირესობები, ეროვნებები თუ ერები, ფაქტია, რომ კულტურული თვალსაზრისით ძალზე ცოტა სახელმწიფოა ჰომოგენური. რას ნიშნავს ეს მრავალფეროვნება ადამიანის უფლებებისათვის და კულტურული განვითარების უფლებისათვის? თუ ჩვენ კულტურული განვითარების უფლება გვესმის არა მხოლოდ როგორც პირის უფლება - დანერგოს სიახლე, გაკვალოს ახალი გზა, მიიღოს მეტი მომსახურება კულტურის სფეროში, არამედ აგრეთვე როგორც პირის უფლება საკუთარ კულტურაზე - იმ ჯგუფის კულტურაზე რომლის წიაღშიც ეს ადამიანი იშვა, ცხოვრობს და საკუთარი თავის იდენტიფიცირებას ახდენს - რაც კულტურული თვითმყოფადობის უფლებაა. მაშინ კვლავ დგება პრობლემა, როგორ უნდა განისაზღვროს კულტურული პოლიტიკის მიზნები? როდესაც ვსაუბრობთ მეტ ან უკეთეს განათლებაზე, რა უნდა იყოს ამ განათლების შემადგენელი? როდესაც ვსაუბრობთ კულტურულ განვითარებაზე, რომელი კულტურა უნდა განვითარდეს ან ვინ უნდა განავითაროს იგი?

გვინდა თუ არა, ჩვენ უნდა დავუბრუნდეთ კულტურის განმარტების საკითხს, რომელიც ზემოთ უკვე ვახსენეთ. ბოლო ნახევარი საუკუნის განმავლობაში განვითარება ხშირად აღიქმებოდა როგორც ერის მშენებლობის პროცესი, რომლის მნიშვნელოვან ასპექტსაც „ეროვნული კულტურის“ განვითარება წარმოადგენდა, განსაკუთრებით ე.წ. მესამე სამყაროს ქვეყნებში, რომელთა უმრავლესობამაც ამ პერიოდში დამოუკიდებლობას მიაღწია. ბუნდოვანი ტერმინი - „ეროვნული კულტურა“, კვლავ ღიად ტოვებს საკითხს თუ ვისი და რომელი ერი უნდა განვითარდეს. კონორმა ძალზე სწორად აღნიშნა, რომ თანამედროვე სახელმწიფოების განვითარება უფრო „ერის დამანგრეველი“ პროცესი იყო, ვიდრე ,,ერის მშენებლობის”, თუ გავითვალისწინებთ იმ ფაქტს, რომ მთელი რიგი ხალხებისა, რომელთაც არ გააჩნდათ საკუთარი სახელმწიფო, განადგურდნენ ან განდევნილ იქნენ თანამედროვე ეროვნული სახელმწიფოს სახელით.²¹

ტერმინი - სახელმწიფოს მშენებლობა, უახლეს ისტორიაში ძირითადად ხალხების „გადასადნობ ქვაბთან“ ასოცირდება, ან სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ეს არის ,,ეროვნული ინტეგრაციის“ ან „შერწყმის“ პროცესი. ეს ნიშნავს, რომ ეთნიკური ან კულტურული ჯგუფები, რომლებიც ამა თუ იმ ისტორიული წანამძღვრების გამო საერთაშორისო საზოგადოებრიობის მიერ აღიარებული სახელმწიფოების საზღვრებში ცხოვრობენ სავარაუდოდ ნაწილობრივ უნდა გამოემშვიდობონ თაივანთ კულტურულ თვითმყოფადობას, ან შეითვისონ დომინანტი ან უმრავლესობის ჯგუფების ღირებულებები, ან სხვაგვარად შეერწყან და შექმნან რაღაც სრულიად ახალი (ზოგადად მიჩნეულია, რომ ეს იყო ამერიკის შეერთებული შტატების სახელმწიფო მშენებლობის პროცესი). მაგრამ ჩვეულებრივ, პოლიტიკური ძალაუფლება სოციალური ჯგუფების ხელშია, რომელიც იმ ეროვნული კულტურის მოდელს განაპირობებს, რომელსაც უნდა მისდიონ, ანუ, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ისინი, ვინც ღებულობს გადაწყვეტილებას განათლებისა და კულტურის პოლიტიკის ფორმებისა და შინაარსის საკითხებზე.

ვინ არიან ადამიანები, რომლებიც ხელისუფლებაში იმყოფებიან? ანალიზის საფუძველზე შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ისინი ხშირად ერთსადაიმავე ჰომოგენურ კულტურულ ჯგუფებს მიეკუთვნებიან, რომელიც შეიძლება იყოს უმრავლესობა ან დომინანტი უმცირესობა. ვინაიდან ისინი დომინირებენ, მათ შეუძლიათ ეროვნული კულტურა თავიანთი კულტურული თვითმყოფადობის საფუძველზე განსაზღვრონ. ჰეგემონურ კულტურულ ჯგუფებს, რომლებსაც ეროვნული კულტურის განსაზღვრის უნარი ან ძალაუფლება აქვთ, სურთ რომ სხვა ჯგუფებიც ამ მოდელს მოერგონ, თუნდაც ეს ხანგრძლივ პერსპექტივაში სხვა კულტურის განადგურებას ნიშნავდეს.²²

მოვიყვანთ მხოლოდ რამოდენიმე მაგალითს თანამედროვე რეალობიდან:

- სუდანის სახელმწიფო, რომელსაც ჩრდილოეთის არაბული ისლამური ხალხები აკონტროლებენ, ცდილობს შემოიღოს შარიათის კანონი და სახელმწიფო მშენებლობის საკუთარი მოდელი მოახვიოს თავს სამხრეთ სუდანში მცხოვრებ მთელ რიგ ხალხებს, რითაც აფრიკაში ერთ-ერთი ყველაზე ხანგრძლივ სამოქალაქო ომს დაუდო სათავე. 1977 წელს სამშვიდობო მოლაპარაკებები დაიწყო, მაგრამ კონფლიქტი ჯერაც არ არის მოგვარებული.

- შრი-ლანკაში სინჰალას დომინანტი უმრავლესობა შეეცადა ქვეყანა თავისი სახის შესაბამისად განევითარებინა, რამაც 1983 წელს ამ ქვეყანაში თალიბთა აჯანყება გამოიწვია.

- თურქეთის მთავრობა მუდმივად არღვევს ამ ქვეყნის ქურთი უმცირესობის კულტურულ უფლებებს, მათ უბრალოდ „მთიელ თურქებს“ ეძახიან.

- ლათინური ამერიკის აბორიგენ მოსახლეობას აიძულებდნენ მორგებოდნენ მესტიზოთა მიერ განვითარებულ „ეროვნულ“ კულტურას, ხოლო მმართველი ჯგუფები თავს ესპანელი კოლონიალისტების შთამომავლებად აცხადებდნენ. ბოლო პერიოდში მკვიდრი მოსახლეობის სოციალური კამპანიების დროს წამოყენებულ იქნა კულტურული უფლებების, და ცალკეულ შემთხვევებში, ტერიტორიული ავტონომიის მოთხოვნები.

- 1990 წლის კონსტიტუციით, ფიჯის ემიგრანტ ინდოელთა შთამომავლებს წაერთვა ზოგიერთი სამოქალაქო უფლება, რომლითაც ფიჯის მკვიდრი მოსახლეობა სარგებლობდა, თუმცა 1997 წლის კონსტიტუციით მათ ეს უფლებები აღუდგათ.

- მალაის სახელმწიფოებრიობის ასპექტები, ჩინეთის დიასპორას უფლებების საზიანოდ, პოლიტიკურად დომინანტი მალაელების მიერ არის კონსტიტუციურად განსაზღვრული. მალაელები საუბრობენ მალაიზიის „მალაურ“ ენაზე, ხოლო ჩინელ და სხვა უმცირესობებს აქვთ მალაიზიის „მალაიზიური“ ხედვა, რაც კულტურის თვალსაზრისით განსხვავებული მოქალაქეების გათანაბრებას ნიშნავს.

- საფრანგეთის უნიტარული სახელმწიფო ოფიციალურად არ აღიარებს მის წიაღში კულტურული ასპეტით განსხვავებული რეგიონული უმცირესობების არსებობას (ბრეტონელები, კორსიკელები, ოციტანები). საფრანგეთის რესპუბლიკა აღიარებულია როგორც „ერთიანი და განუყოფელი“.

- ფრანგულენოვანმა კვებეკმა ვერ შეძლო დაერწმუნებინა კანადის დანარჩენი ნაწილი რათა მომხდარიყო მისი, როგორც „განსხვავებული საზოგადოების“ აღიარება კანადის ფედერაციაში.

კულტურულ ჰეგემონიასა და სხვა კულტურულ ჯგუფებს შორის (უწოდებენ მათ ხალხს, ერს თუ სხვადასხვა სახის უმცირესობას) ურთიერთობა რთული საკითხია, რომელსაც თან სდევს კულტურული უფლებების განმარტებებთან და ამ უფლებებით სარგებლობასთან დაკავშირებული სერიოზული პრობლემები. როდესაც ერთი ეთნიკური ჯგუფი ახერხებს თავისი კულტურული ჰეგემონია სხვა ჯგუფებზე გაავრცელოს, უფრო სუსტი ჯგუფების კულტურული უფლებები ირღვევა. ექსტრემალურ შემთხვევებში ამას შეიძლება „კულტურული გენოციდი“ ვუწოდოთ, მაგრამ ეს ცნება არ არის მითითებული გენოციდის კონვენციაში ან ადამიანის უფლებათა სხვა დოკუმენტებში.²³ უფრო ხშირად ამ პროცესს ეთნოციდს ეძახიან და მას მსოფლიოს ყველა კუთხეში აქვს ადგილი.²⁴

ჰეგემონური ეთნიკური ჯგუფების მიერ სახელმწიფოს გაკონტროლება ნაციონალური ჰეგემონიის დამყარების მიზნით და დაქვემდებარებული ჯგუფების მხრიდან ასეთი პოლიტიკისადმი გაწეული წინააღმდეგობა, საერთაშორისო ყურადღების საგანი ხდება. ამ საკითხით დაინტერესდა გაეროს შესაბამისი ორგანოები, როგორიცაა ადამიანის უფლებათა ხელშეწყობისა და დაცვის ქვეკომიტეტი. დღეისათვის სახელმწიფოთა სულ უფრო დიდი ნაწილი აღიარებს მულტიკულტურულ მემკვიდრეობას და ზოგი მათგანი ხელს უწყობს მის ტერიტორიაზე მცხოვრები სხვადასხვა ჯგუფების განსხვავებული კულტურების შენარჩუნებასა და განვითარებას. ადამიანის უფლებათა თეორიაც მიუთითებს უფლებაზე - იყო განსხვავებული. როდესაც კულტურულ უფლებებზე ვსაუბრობთ, ჩვენ ვგულისხმობთ ქვეყნის შიგნით ჯგუფების უფლებას, ჰქონდეს საშუალება შეინარჩუნონ თავიანთი კულტურული თვითმყოფადობა, განავითარონ თავიანთი კულტურა - თუნდაც (თუ განსაკუთრებით მაშინ) ისინი განსხვავდებოდნენ ე.წ. „ეთნოკრატული სახელმწიფოს“ მიერ ჩამოყალიბებული კულტურული განვითარების ძირითადი ან დომინანტი მოდელისაგან.

ადამიანის უფლებების ამ საკითხზე „უნივერსალისტებსა“ და ,,კონტექსტუალისტებს“ შორის მწვავე კამათი გაიმართა. უნივერსალისტებს მიაჩნდათ, რომ ადამიანის უფლებათა დასავლურ ლიბერალურ კონცეფციას საყოველთაო ღირებულება აქვს, ხოლო კონტექსტუალისტები თვლიდნენ, რომ განსხვავებული კულტურები ადამიანის უფლებებს სხვადასხვაგვარად მიესადაგებიან (ან არა). პრაქტიკულად, ამ ორ უკიდურეს პოზიციას შორის განსხვავება არც ისე გადაულახავი პრობლემაა. დღეს პოლიტილოგთა უმრავლესობა აღიარებს, რომ ადამიანის უფლებათა ყველაზე ლიბერალურმა და ინდივიდუალისტურმა პოლიტიკამაც კი, რომელიც ნეიტრალური და გულგრილია ნებისმიერი სახის კულტურული განსხვავებებისადმი, თუ შეიძლება ითქვას - „ბრმაა განსხვავებებისადმი“, ადამიანის უფლებათა მდგრადი დოქტრინის ჩამოყალიბებისას მაინც უნდა გაითვალისწინოს ასეთი განსხვავებები, როგორც ცხოვრების სოციოლოგიური და ხშირად პოლიტიკური ფაქტი. თუ მხედველობაში მივიღებთ, რომ კულტურული თვითმყოფადობა სტრუქტურირებულია სოციალურად და კულტურულად განსაზღვრული ინდივიდების კოლექტიური ურთიერთქმედებით, ნათელია, რომ უმცირესობათა ჯგუფების ან დაუცველი და გარიყული ჯგუფების წევრების ინდივიდუალური უფლებების პატივისცემა ასეთი ჯგუფების თვითმყოფადობის შენარჩუნებისა და განვითარების უფლებების პატივისცემასთან ფეხაწყობილი უნდა მიაბიჯებდეს. ერთმა პოლიტოლოგმა კანადასთან დაკავშირებით აღნიშნა, რომ ინდივიდუალური უფლებების ლიბერალური პოლიტიკა, განსხვავებულობის და აღიარების პოლიტიკასაც უნდა მოიცავდეს.²⁵

ადამიანის უფლებათა პოლიტიკა ბოლომდე ნეიტრალური არ არის, რადგან ნებისმიერი დროის ნებისმიერ საზოგადოებაში იგი არის უმრავლესობის ან დომინანტი კულტურის ღირებულებების გაზიარების ნაყოფი. დომინანტი კულტურა არ ნიშნავს, რომ იგი უცილობლად უნივერსალურია. თუ კულტურა უწყვეტი პრაქტიკაა და არა ჩამოყალიბებული „საგანი“, მაშინ ადამიანის უფლებათა ფილოსოფია სხვადასხვა კულტურულ კონტექსტში უფრო დაბეჯითებით უნდა განიხილებოდეს როგორც მიმდინარე პროცესი - დიალოგური პროცესი, და მას ნაკლებად უნდა სდევდეს თან „თუ“ და „ან“ ნაწილაკები. ²⁶

5. საერთაშორისო სტანდარტები და კულტურული უფლებები

ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაში უმცირესობა ან რაიმე სხვა ჯგუფი ნახსენები არ არის, გარდა ოჯახისა. როდესაც 1946-1948 წლებში ადამიანის უფლებათა კომისია დეკლარაციის პროექტზე მუშაობდა, ზოგ სახელმწიფოს სურდა მასში კულტურული უფლებების კონკრეტული დებულებების ჩართვა, თუმცა, მაშინ გავრცელებული აზრით, ეს არ წარმოადგენდა ადამიანის უფლებების ზოგად საკითხს და მხოლოდ ზოგიერთი მულტიკულტურული საზოგადოებისათვის იყო რელევანტური. ელეონორა რუზველტი, კომისიის ამერიკელი თავმჯდომარე, ხაზგასმით გამოთქვამდა ამ შეხედულებას: უმცირესობათა უფლებები წმინდა წყლის ევროპული საკითხია და მას ზოგადად არაფერი აქვს საერთო ადამიანის უფლებებთან.²⁷ კომისიამ ვერ მოახერხა კონსენსუსის მიღწევა აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით და ამის გამო ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია ძალზე ზოგადი სახით აღიარებს ყველა ადამიანის უფლებას მონაწილეობა მიიღოს და წვლილი შეიტანოს საზოგადოების კულტურულ ცხოვრებაში. ეს ფორმულირება თავისთავად მრავალი სახის ინტერპრეტაციის საშუალებას იძლევა.

გასაგები მიზეზების გამო, მრავალი სახელმწიფო და ინდივიდუალური პირი უკმაყოფილო დარჩა იმ ფორმულირებით, რომლითაც ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაში კულტურული უფლებები და ეთნიკური უმცირესობების უფლებები იყო ჩამოყალიბებული. მაგრამ ამასთან უნდა გავიხსენოთ, რომ დეკლარაციის მიღების პერიოდში გენერალურმა ასამბლეამ მიიღო კიდევ ერთი, ნაკლებ ცნობილი რეზოლუცია, რომელშიც იგი აღნიშნავდა, რომ „გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია გულგრილი ვერ იქნება უმცირესობათა ბედისადმი”, და დასძენდა, რომ „ძნელია ამ რთულ და დელიკატურ საკითხზე - რომელსაც თითოეულ სახელმწიფოში თავისი დამახასიათებელი ასპექტები აქვს, ერთსულოვანი გადაწყვეტილების მიღება“.²⁸ გენერალურმა ასამბლეამ, გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტის დისკრიმინაციის პრევენციისა და უმცირესობათა დაცვის იმდროინდელ ქვეკომიტეტს სთხოვა აღნიშნული საკითხისათვის გარკვეული დრო დაეთმო. ორმოცწლიანი დებატების, მოხსენებებისა და მოლაპარაკებების შემდეგ, 1992 წელს გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ მიიღო დეკლარაცია უმცირესობების უფლებების შესახებ.

უმცირესობათა უფლებების შესახებ გაეროში მიმდინარე ადრეული პერიოდის დისკუსიის ერთ-ერთი კონკრეტული შედეგია სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის 27-ე მუხლი, სადაც ნათქვამია: „იმ ქვეყანაში, სადაც არსებობს ეთნიკური, რელიგიური და ენობრივი უმცირესობები, პირებს, რომლებიც ასეთ უმცირესობას განეკუთვნებიან, არ შეიძლება უარი ეთქვათ უფლებაზე იმავე ჯგუფის სხვა წევრებთან ერთად ისარგებლონ თავიანთი კულტურით, აღიარონ და აღასრულონ თავიანთი რელიგია, აგრეთვე ილაპარაკონ მშობლიურ ენაზე“. ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალში ეს ერთადერთი მუხლია, რომელიც უმცირესობების კულტურულ უფლებებს ეხება.

ეს დებულება უმცირესობათა უფლებების აღიარების გზაზე წინგადადგმულ ნაბიჯად შეიძლება ჩაითვალოს, და შესაძლოა იგი იყოს ადამიანის ინდივიდუალური უფლებების აბსტრაქტული და უნივერსალური მოსაზრებიდან ჯგუფური უფლებების იდეისკენ სვლის მიმანიშნებელიც. მიუხედავად ამისა, ზოგიერთი დამკვირვებელი აღნიშნავს, რომ 27-ე მუხლი ვერ აკმაყოფილებს საერთაშორისო დოკუმენტების მოთხოვნებს უმცირესობების და მათი კულტურული უფლებების დაცვის კუთხით. სხვა ფაქტორებთან ერთად ხაზგასმულია ქვემოთ მოცემული ხარვეზი.

პირველი, 27-ე მუხლი იწყება განცხადებით: „იმ ქვეყნებში, სადაც არსებობს ეთნიკური, რელიგიური ან ენობრივი უმცირესობები“. ეს დებულება ღიად ტოვებს საკითხს - როგორ განისაზღვროს, რომელი უმცირესობები არსებობს და რომელ ქვეყნებში, და ვინ უნდა განსაზღვროს ეს. ვინაიდან ეს საერთაშორისო დოკუმენტები სახელმწიფოთა მიერ შედგენილი და ხელმოწერილია საკუთარი მიზნების მისაღწევად, ბუნებრივია, რომ „როგორ“ და „რომელი“ მათ სრულ თავისუფლებას ანიჭებს თავად განსაზღვრონ - ჰყავთ თუ არა უმცირესობები სახელმწიფოში. სახელმწიფოები, თავიანთი პოლიტიკური მიზნებიდან გამომდინარე, ხშირად უარყოფენ უმცირესობების არსებობას მათ საზღვრებს შიგნით, მაშინ როცა უმცირესობების ჯგუფებს სურთ მოიპოვონ აღიარება და მოითხოვონ თავიანთი კულტურული უფლებების განხორციელება. მაგალითად, ლათინური ამერიკის ქვეყნებში უარყოფდნენ მკვიდრი უმცირესობების არსებობას, თუმცა წლების განმავლობაში ეს დამოკიდებულება შეიცვალა. თურქეთი ოფიციალურადარ აღიარებს ქურთების განსხვავებულ კულტურულ ჯგუფს და მათ „მთიელ თურქებს“ უწოდებს. ამ კულტურული ჯგუფის აღიარების უარყოფამ სათავე დაუდო ადამიანის უფლებების უხეშ დარღვევებს იმ ქურთთა მიმართ, რომლებიც თავიანთი კულტურული თვითმყოფადობის აღიარებისათვის იბრძვიან. სახელმწიფოთა მიერ მათი ტერიტორიის ფარგლებში უმცირესობების არსებობის ფაქტის უარყოფის კიდევ მრავალი მაგალითის მოყვანა შეიძლება.

მეორე შეზღუდვა ის გახლავთ, რომ 27-ე მუხლი მიუთითებს პირებზე, რომლებიც უმცირესობებს განეკუთვნებიან და არა სახელდობრ უმცირესობათა ჯგუფებზე. ამ მუხლით აღიარებული უფლებების მატარებელნი არიან ინდივიდუალური პირები დაარა ჯგუფები. მაგრამ ცხადია, რომ ამ უფლებებით სარგებლობა შეიძლება მხოლოდ იმ ჯგუფთან ერთად, რომელსაც პირი მიეკუთვნება. თუ ჯგუფს უარს ეუბნებიან მისი კოლექტიური თვითმყოფადობის უფლებაზე, მაშინ ამ უფლებით სარგებლობა კონკრეტული პირისთვისაც შეზღუდული ან შეუძლებელია.

მესამე პრობლემას წარმოადგენს 27-ე მუხლის პასიური ფორმულირება. ის აღნიშნავს, რომ ამგვარ უმცირესობებს განკუთვნილ პირებს „უარი არ უნდა ეთქვათ უფლებაზე“. თუ აღნიშნულ მუხლს უფრო ჩავუღრმავდებით, ვნახავთ, რომ იგი არ აღიარებს რაიმე პოზიტიურ, განხორციელებად უფლებას, ან ვალდებულებას და მოვალეობას სახელმწიფოს მხრიდან, რომლის საფუძველზეც უნდა განხორციელდეს პოლიტიკა ამ კულტურული უფლებების განვითარების მიზნით. ის უბრალოდ სახლემწიფოს უკრძალავს პირებისათვის ამ უფლებათა უარყოფას.

განმარტებითი პრაქტიკის საშუალებით 27-ე მუხლს მაინც მიენიჭა უფრო პოზიტიური შინაარსი, განსაკუთრებით მკვიდრი მოსახლეობის ჯგუფებისადმი მიკუთვნებული პირების უფლებების კონტექსტში. ადამიანის უფლებათა დაცვის კომიტეტი, მის მიერ განხილულ საქმეებში აღიარებს, რომ 27-ე მუხლი „შეიცავს უმცირესობებისადმი მიკუთვნებულ პირთა გარკვეულ ეკონომიკურ და სოციალურ უფლებებს, განსაკუთრებით ისეთ შემთხვევებში, როდესაც ეს ეკონომიკური და სოციალური საქმიანობ ეთნიკური საზოგადოების კულტურისათვის მნიშვნელოვან ფაქტორს წარმოადგენს“.²⁹

ამ კონსტრუქციული განმარტების მიუხედავად, 27-ე მუხლი ძალზე სუსტია, რათა მან უმცირესობათა კულტურული უფლებების დაცვა და განვითარების უზრუნველყოფა შეძლოს სახელმწიფოს ჩარევის გარეშე, რამეთუ ზოგადი ისტორიული ტენდენცია მიმართულია უმცირესობათა კულტურების განადგურებისაკენ, რაც თანამედროვე საზოგადოებებში სახელისუფლებო ურთიერთობათა სტრუქტურით, ეკონომიკური სისტემით, მედიისა და ბეჭდვითი პრესის გავლენის, ასევე საერთო განათლების პოლიტიკის მეშვეობით ხორციელდება. აქედან გამომდინარე, ვიდრე უმცირესობების კულტურული უფლებები სერიოზულად არ იქნება აღიარებული და სახელმწიფოები და საერთაშორისო ორგანიზაციები მათი დაცვის, განვითარებისა და განმტკიცების მექანიზმებს არ შეიმუშავებენ, კულტურები განადგურდება, თუნდაც მათი განადგურებისათვის რაიმე წინასწარი განზრახვა არ არსებობდეს. პოზიტიური ნაბიჯების გარეშე ჩვენ უდაოდ გავხდებით „ერის ნგრევის“ მოწმენი „ერის მშენებლობის“ ნიღბით (ეს ნიშნავს, რომ საერთო კულტურულ თვითმყოფადობაზე დაფუძნებულ სოციოლოგიურ „ერებს“ სახელმწიფოსთან გაიგივებული პოლიტიკური „ერები“ გამორიცხავენ). ეს პროცესი, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მთელ მსოფლიოში აღიარებულია „ეთნოციდის“ ცნებით.

გაეროს დეკლარაცია ეროვნული ან ეთნიკური, რელიგიური და ლინგვისტური უმცირესობებს განკუთვნილი პირების უფლებების შესახებ (1992) საკითხს უფრო პოზიტიურად უდგება. მუხლი 1 აცხადებს, რომ „სახელმწიფოებმა უნდა დაიცვან ეროვნული ან ეთნიკური, კულტურული, რელიგიური და ლინგვისტური უმცირესობების არსებობა და მათი თვითმყოფადობა მათ ტერიტორიებზე, ასევე ხელი შეუწყონ ამ თვითმყოფადობის განვითარებისთვის პირობების შექმნას“.

უნდა ითქვას, რომ დეკლარაცია, კულტურული უმცირესობების უფლებების უზრუნველყოფას მხოლოდ შეზღუდული ფორმით ახერხებს. მე-4 მუხლში საუბარია ღონისძიებებზე, რომლებიც სახელმწიფოებმა უნდა განახორციელონ „უმცირესობებისადმი მიკუთვნებულ პირთა დამახასიათებელი თვისებების გამოხატვის და მათი კულტურის, ენის, რელიგიის, ტრადიციების და ადათ-წესების განვითარებისათვის ხელსაყრელი პირობების შექმნის მიზნით“, მოკლედ რომ ვთქვათ, მათი თვითმყოფადობის გამოსახატავად. თუმცა აქვე შემზღუდველ სიფრთხილეს იჩენს - „გარდა იმ შემთხვევებისა, როდესაც მათთვის დამახასიათებელი პრაქტიკა ეროვნულ კანონმდებლობას არღვევს და საერთაშორისო სტანდარტებს ეწინააღმდეგება“.

როგორც უკვე ვნახეთ, ეროვნული კანონმდებლობა დროდადრო შესაძლოა უმცირესობათა უფლებების შემზღუდველი ფაქტორი აღმოჩნდეს, და მე-4 მუხლის მიერ ეროვნულ კანონმდებლობასა და ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სტანდარტებს შორის ჩამოყალიბებული ურთიერთობების საფუძველზე, თვით დეკლარაციაც შესაძლოა ასეთ ფაქტორად მოგვევლინოს. ეიდეს მიაჩნია, რომ:

ეროვნული კანონმდებლობით დაწესებული შეზღუდვები არ უნდა აღემატებოდეს ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლით აღიარებულ დასაშვებ საზღვრებს. სახელმწიფოებს არ შეუძლიათ ეროვნული კანონმდებლობის საფუძველზე ჯგუფებს საკუთარი კულტურის განვითარება აუკრძალონ, თუ ეს განვითარება საერთაშორისო სტანდარტებს არ ეწინააღმდეგება. აქ საქმე კერძოდ ეხება იმ „კულტურის განვითარებას“, რომელიც ცდილობს შეინარჩუნოს ადამიანის უფლების შემლახველი ტრადიციები, როგორიცაა - ქალთა დისკრიმინაცია, თავსმოხვეული ქორწინება, კასტური სისტემის ან სხვა სისტემური ხასიათის დისკრიმინაციის პრაქტიკა, ქალების წინდაცვეთა და საერთაშორისო სტანდარტების დარღვევის სხვა ფორმები. ეს ხაზს უსვამს იმ თვალსაზრისს, რომელიც არსებითია შეთანხმების ყველა საკითხისათვის, რომ ჯგუფებს არ შეუძლიათ მოითხოვონ თავიანთი კულტურისა და თავითმყოფადობის შენარჩუნება, თუ ისინი შესაბამისობაში არ არიან საყოველთაო ნორმებთან.³⁰

აქ არის საშიშროება, რომ რომელიმე გარეშე ორგანოს შესაძლოა მოუნდეს თავი გამოაცხადოს სხვა ხალხების კულტურების მსაჯულად, ეს ის სიტუაციაა, რომელსაც ბოლოდროინდელი ისტორიული პროცესები აბსოლუტურად უარყოფენ და რომელიც აშკარად ეწინააღმდეგება ხალხთა თვითგამორკვევის უფლებას. ეიდეს მიერ წამოჭრილ საკითხებს გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვთ, ვინაიდან ისინი საყოველთაოდ აღიარებულ ადამიანის უფლებებსა და ხალხებისა და ჯგუფების კოლექტიურ უფლებებს შორის არსებულ დამახასიათებელ დაძაბულობაზე მიუთითებენ. პრაქტიკული თვალსაზრისით, ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის თანახმად, ადამიანის ინდივიდუალურ უფლებებს ყოველთვის უნდა მიენიჭოთ უპირატესობა, როგორც კი მათ საფრთხეს შეუქმნიან ჯგუფური უფლებები (მათ შორის კულტურული უფლებები). თუმცა ნათელია, რომ ამ საკითხზე რაიმე საყოველთაო კონსენსუსი მიღწეული არ არის. ჰაბერმასი ფრთხილად აღნიშნავს, რომ „უფლებათა სწორად აღქმული თეორია მოითხოვს პოლიტიკურ აღიარებას, რომელიც დაიცავს ადამიანის ხელშეუხებლობას ცხოვრების სხვადასხვა ასპექტში, რომელშიც მისი თვითმყოფადობის ფორმირება ხდება“.³¹

ამ თემასთან დაკავშირებული საკითხი, რომელიც ბოლო დროს ფართო საზოგადოების ყურადღების ქვეშ აღმოჩნდა, მკვიდრი ხალხების უფლებებთანაა დაკავშირებული, რომლებიც განისაზღვრებიან იმ მოსახლეობის მემკვიდრეებად, რომლებიც მოცემულ ტერიტორიაზე დამპყრობლების ან დასახლებული საზოგადოების მოსვლამდე ცხოვრობდნენ, ხოლო შემდგომში მათ ქვემდებარეობაში მოექცნენ. იმ ერებისაგან განსხვავებით, რომლებიც ბოლო წლებში დამოუკიდებლობას აღწევენ ან თავიანთ პოლიტიკურ სუვერენიტეტს იბრუნებენ (დეკოლონიზაციის პროცესი), მკვიდრი ხალხები მთელი მსოფლიოს მასშტაბით, რომლებიც ხშირად სასტიკი დისკრიმინაციის და იზოლაციის მსხვერპლნი იყვნენ, და ხშირად სრულყოფილ მოქალაქეობაზეც უარს ეუბნებოდნენ, ამჟამად არა მხოლოდ თანასწორ უფლებებს მოითხოვენ ყველა სხვა მოქალაქეებთან ერთად, არამედ მათი კოლექტიური თვითმყოფადობის აღიარებასაც, მათ შორის კულტურული თვითმყოფადობის, სოციალური მოწყობის, ტერიტორიული კავშირების, და მათი, როგორც თანასწორი პარტნიორების ჩართვას ფართო საზოგადოებაში. კოლექტიურ უფლებებს მკვიდრი მოსახლეობის ჯგუფურ მოთხოვნებში მნიშვნელობანი ადგილი უკავიათ. ზოგიერთმა ქვეყანამ ამ უფლებების აღიარებაში გარკვეულ წარმატებებს მიაღწია (ბოლივია, კანადა, ავსტრალია, ნორვეგია); თუმცა სხვები (როგორიცაა ბრაზილია, მექსიკა, ინდოეთი) წინააღმდეგობას უწევენ ამ უფლებების აღიარებას და უფრო ყოვლისმომცველ „სამოქალაქო“ ერის ცნებას უჭერენ მხარს, რომელიც უარყოფს დაქვემდებარებული ერების კოლექტიური თვითმყოფადობის სამართლებრივ და პოლიტიკურ აღიარებას.

საერთაშორისო შრომის ორგანიზაციის კონვენცია №169, რომელიც დამოუკიდებელ ქვეყნებში მკვიდრი და მომთაბარე ხალხების საკითხებს ეხება, ერთ-ერთი იმ მცირეთაგანი საერთაშორისო სამართლებრივი დოკუმენტია, რომელიც სპეციალურ მითითებას აკეთებს მკვიდრ მოსახლეობაზე. გაეროს ადამიანის უფლებათა კომისიაში განიხილება მკვიდრი ხალხების უფლებათა დეკლარაციის პროექტი (მათ შორის კულტურული უფლებები) და გენერალურ ასამბლეაში მის მიღებას ვარაუდობენ 2004 წელს, მსოფლიოს მკვიდრი მოსახლეობის საერთაშორისო ათწლეულის დამთავრებამდე. ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაცია (OAS) განიხილავს მსგავსი დეკლარაციის მიღებას ამერიკის კონტინენტის ქვეყნებისათვის.³² მაშინ როდესაც მკვიდრი მოსახლეობის ორგანიზაციებს სურთ, რომ მათ „ხალხებს“ უწოდებდნენ, მრავალი სახელმწიფო ასეთი ტერმინის ხმარებაზე უარს ამბობს მისი საერთაშორისო-სამართლებრივი შედეგებიდან გამომდინარე (კერძოდ, ხალხის თვითგამორკვევის უფლება, რომლის დათმობაც მკვიდრი მოსახლეობისათვის ან უმცირესობებისათვის სახელმწიფოებს არ სურთ). მკვიდრი ხალხების უფლებები არსებითად კულტურული უფლებებია.

6. კულტურული უფლებები და სახელმწიფო პოლიტიკა

როგორ ართმევს თავს სახელმწიფო ამ საკითხებს? უმრავლეს ქვეყანაში, სადაც უმცირესობები არსებობენ, სახელმწიფო პოლიტიკა იმგვარადაა შემუშავებული, რომ იგი ითვალისწინებს უმცირესობის ასიმილაციას ან ინტეგრაციას ეროვნული კულტურის გაბატონებულ მოდელში. ზოგ შემთხვევაში ეს შეიძლება იყოს საერთო მიზანი. მაგალითად, იმიგრაციის ქვეყნებში, სადაც ადამიანები მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხიდან ჩადიან, ემიგრანტებს შესაძლოა სურდეთ მიატოვონ თავიანთი ტრადიციები და ახალი „სადნობი ქვაბის“ ნაწილი გახდნენ. თუმცა, იმ სახელმწიფოებშიც კი, სადაც „სადნობი ქვაბის“ იდეამ უკვე რამოდენიმე თაობა გამოიარა, ეს იდეალი სულ უფრო ხშირად ხდება კრიტიკის საგანი. ძალზე ხშირად, ეროვნული ინტეგრაციის და ეროვნული კულტურული განვითარების პოლიტიკა ეთნოციდის პოლიტიკას მოიცავს, რაც კულტურული ჯგუფების გამიზნულ განადგურებას წარმოადგენს.

ეთნოციდი განსხვავდება გენოციდისაგან, რომელიც ხალხების ფიზიკურ განადგურებას ნიშნავს, მაგრამ იგი ისევე დასაგმობია. როდესაც გაეროში გენოციდის კონვენციას იხილავდნენ, მნიშვნელოვანი დებატები გაიმართა მასში „კულტურული გენოციდის“ ცნების განმარტების თაობაზე, მაგრამ საკითხის განხილვა აღარ გაგრძელდა მასთან დაკავშირებული სირთულეების გამო. დღეისათვის ეთნოციდის ცნება მიიღება როგორც იმ პროცესის განმარტება, რომელიც კულტურის გამიზნულ განადგურებას იწვევს, თუმცა ეს კონცეფცია ჯერჯერობით რომელიმე საერთაშორისო სამართლებრივ დოკუმენტში ჩართული არ არის.

თუ არის ეთნოციდი, მაშინ შეიძლება თქვან, რომ უნდა იყვეს „კონტრ-ეთნოციდის“ უფლება „ეთნო-განვითარების“ საშუალებით, რაც ნიშნავს პოლიტიკის შემუშავებას, რომელიც დაიცავს, განავითარებს და გააღრმავებს განსხვავებული, არა-დომინანტი ეთნიკური ჯგუფების კულტურას ფართო საზოგადოების ფარგლებში, ეროვნული სახელმწიფოს ჩარჩოებში ან მრავალეროვან სახელმწიფოში. ეთნო-განვითარება შესაძლოა იყოს „განვითარების უფლების“ ასპექტი, რომელიც გაერთიანებული ორგანიზაციის გენერალურმა ასამბლეამ 1986 წელს აღიარა.

ხალხთა კულტურული განვითარება, იქნება ეს უმცირესობა თუ უმრავლესობა, განხილული უნდა იქნეს ხალხების თვითგამორკვევის უფლების ფარგლებში, რომელიც, აღიარებული საერთაშორისო სტანდარტების შესაბამისად ადამიანის ფუნდამენტური უფლებაა და რომლის არარსებობის დროს ყველა სხვა ადამიანის უფლებით რეალური სარგებლობა შეუძლებელია. მოდით გავიხსენოთ, რომ როგორც სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის, ასევე ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის პირველი მუხლი იდენტური ტერმინებით აყალიბებს ხალხთა თვითგამორკვევის უფლებას. საერთაშორისო საზოგადოებრიობა დაობს იმის თაობაზე, თუ ვის გააჩნია ფაქტობრივად თვითგამორკვევის უფლება, და რა დატვირთვა გააჩნია მათ უფლებას სხვადასხვა კონტესტში.³³

საყოველთაოდ მიღებულია, რომ იმ ტერიტორიების მოსახლეობას, სადაც თვითმმართველობა არ არის, აქვს უფლება გადაწყვიტოს, სურს თუ არა მას გახდეს დამოუკიდებელი სახელმწიფო, ზუსტად ისევე, როგორც ამ უკანასკნელს აქვს უფლება შეინარჩუნოს დამოუკიდებლობა. ეს „გარე თვითგამორკვევის“ სახელწოდებითაა ცნობილი. თუმცა სუვერენული სახელმწიფოების შიგნით არსებული ეთნიკური და კულტურული ჯგუფებისათვის თვითგამორკვევის საკითხი სხვა რამაა; გამონაკლისი შემთხვევების გარდა, საერთაშორისო სამართალი არ აღიარებს უმცირესობათა თვითგამორკვევის უფლებას დამოუკიდებელი სახელმწიფოების საზღვრებში, თუ იგი ხორციელდება გამოყოფისათვის ან საკუთარი დამოუკიდებელი სახელმწიფოს შექმნის მიზნით.

მიუხედავად ამისა, სახელმწიფოებს შიგნით უმცირესობათა თვითგამორკვევის უფლებას - რომელიც უფრო კულტურულ საკითხებს ეხება, ვიდრე ტერიტორიულს - სულ უფრო მეტი მხარდამჭერი ჰყავს, რაც გულისხმობს მათი განსხვავებული თვითმყოფადობის შენარჩუნებას უფრო ფართო ეროვნულ საზოგადოებაში, ზოგჯერ ავტონომიის ფორმით. თუმცა, ეს საკითხი მწვავე დისკუსიის საგანს წარმოადგენს.34 ამის ძირითადი მიზეზია ეროვნული ხელისუფლების შიში, რომ თუ უმცირესობის წარმომადგენელ ხალხს თვითგამორკვევის უფლება ექნება სრული პოლიტიკური დამოუკიდებლობის თვალსაზრისით, მაშინ არსებული სახელმწიფოები უმცირესობათა ასეთი ჯგუფების გამოყოფის, ირედენტიზმის ან პოლიტიკური დამოუკიდებლობის შედეგად დაიშლებიან. ამრიგად, დღეისათვის სახელმწიფოს ინტერესებს მეტი უპირატესობა გააჩნიათ ხალხთა ადამიანის უფლებების მიმართ. ზოგიერთი სახელმწიფო ჭეშმარიტად იშველიებს „კულტურული რელატივიზმის“ არგუმენტს, რათა ადამიანის უფლებები შეასუსტოს, ზოგჯერ ფაქტობრივად დათრგუნოს, თავისი იურისდიქციის ფარგლებში.³⁵

7. მკვიდრი ხალხები: კულტურული უფლებების საკითხი

მკვიდრი ხალხების ბრძოლა თავიანთი უფლებებისათვის კარგად ასახავს აქ მოყვანილ ზოგიერთ საკითხს. მე მოკლედ შევეხები ამერიკის 40 მილიონამდე განსხვავებულ მკვიდრ მოსახლეობას, განსაკუთრებით ლათინური ამერიკის ტერიტორიაზე, სადაც 400 სხვადასხვა ჯგუფია დაფიქსირებული.³⁶ გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია მკვიდრ მოსახლეობას ამგვარად განმარტავს:

მკვიდრი საზოგადოებები, ხალხები და ერები არიან ისინი, რომლებსაც თავიანთ ტერიტორიებზე უწყვეტი ისტორიული საზოგადოებები ჰქონდათ დაპყრობამდე ან კოლონიზაციამდე, თავიანთ თავს მიიჩნევენ ამჟამად ამ ტერიტორიებზე გაბატონებული სხვა საზოგადოების სექტორებისაგან ან მათი ნაწილისაგან განსხვავებულად. დღესდღეობით ისინი ქმნიან საზოგადოების არადომინანტ სექტორებს და მოწადინებულნი არიან შეინარჩუნონ, განავითარონ და მომავალ თაობებს გადასცენ თავიანთი წინაპრების ტერიტორიები და ეთნიკური თვითმყოფადობა - მათი, როგორც ხალხების არსებობის გაგრძელების საფუძველი - მათი კულტურული მახასიათებლების, სოციალური ინსტიტუტებისა და სამართლებრივი სისტემების შესაბამისად.³⁷

1982 წლიდან, გაეროს ადამიანის უფლებათა ხელშეწყობისა და დაცვის ქვეკომისიის სამუშაო ჯგუფი მკვიდრი მოსახლეობის საკითხებზე ამუშავებს მკვიდრი ხალხების უფლებების დეკლარაციის პროექტს, რომელიც გენერალურ ასამბლეას უნდა წარუდგინონ მსოფლიოს მკვიდრი ხალხების საერთაშორისო ათწლეულის დასრულებამდე. შემუშავების პროცესში, სახელმწიფოების წარმომადგენლებთან ერთად, მონაწილეობას ღებულობდნენ მთელი მსოფლიოს მკვიდრი ხალხების ორგანიზაციები. ამ დოკუმენტში განსაკუთრებითაა გამოკვეთილი კულტურული უფლებები, განსაკუთრებით კულტურული გენოციდისა და ეთნოციდისაგან დაცვის უფლება; და „მათი ნებაყოფლობითი ან გაცნობიერებული თანხმობის გარეშე, ან მათი კანონის, ტრადიციისა და ადათ წესების დარღვევით ჩამორთმეული კულტურული, ინტელექტუალური, რელიგიური და სულიერი საკუთრების რესტიტუციის უფლება“. მკვიდრი ხალხის ინტელექტუალური საკუთრება მოიცავს „მეცნიერების, ტექნოლოგიებისა და კულტურულ გამოხატვას, მათ შორის ადამიანურ და სხვა გენეტიკურ რესურსებს, მარცვლეულს, სამკურნალო რეპარატებს, ფაუნისა და ფლორის სიმდიდრის ცოდნას, ზეპირსიტყვიერების ტრადიციებს, ლიტერატურას, დიზაინს, სანახაობრივ და სასცენო ხელოვნებას”, რაც შეიძლება მათ „კულტურულ მემკვიდრეობად“ ჩაითვალოს.³⁸ კარგი იქნება თუ ყოველივე ზემოაღნიშნული მოთავსდება იმ ჩარჩოებში, რასაც ჩვენ კოლექტიურ კულტურულ უფლებებს ვეძახით.³⁹

ვინაიდან გაეროს მკვიდრი ხალხების უფლებათა დეკლარაციის პროექტი ჯერ არ წარმოადგენს სამართლებრივ დოკუმენტს,40 იგი არ არის შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის №169 კონვენციის განხილვის საგანი, რომელიც მრავალი სახელმწიფოს მიერ იქნა რატიფიცირებული 1989 წელს საერთაშორისო შრომის ორგანიზაციის გენერალურ კონფერენციაზე მისი მიღების შემდეგ. კონვენცია განსაზღვრავს, რომ მკვიდრ „ხალხებს უნდა ჰქონდეთ უფლება შეინარჩუნონ თავიანთი ადათ-წესები და ინსტიტუტები, სადაც ეს არ ეწინააღმდეგება ეროვნული სამართლებრივი სისტემით დადგენილ საყოველთაო უფლებებს და საერთაშორისოდ აღიარებულ ადამიანის უფლებებს“ (მუხლი 8(2)).

მკვიდრი ხალხის უფლებებისათვის ბრძოლა ამ საერთაშორისო დოკუმენტების ფარგლებში მიმდინარეობს, რომელიც ქმნის საფუძველს ადამიანის უფლებების უფრო კონკრეტული, რეგიონალური დოკუმენტებისათვის და ახალი კანონმდებლობისათვის, რომელიც ლათინური ამერიკის მრავალ ქვეყანაში ეროვნულ დონეზე იქნა მიღებული. ლათინური ამერიკის მკაცრი კოლონიური რეჟიმის ქვეშ მკვიდრი ხალხები საუკუნეების განმავლობაში განიცდიდნენ ჩაგვრას, ექსპლუატაციას და იზოლირებას. დამოუკიდებლობის პერიოდში (მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისიდან), მკვიდრი მოსახლეობის დაბალი ფენები (რომლებსაც ძირითადად შეადგენდნენ ღარიბი, ლუკმა-პურისათვის მომუშავე გლეხები, მიგრანტი მუშები და მონურ მდგომარეობაში მყოფი სოფლის მეურნეობაში მომუშავე პირები) უგულვებელყოფილნი და იგნორირებულნი იყვნენ მმართველი პარტიების მიერ მათ მიერ მოაზრებულ თანამედროვე ეროვნული სახელმწიფოს მშენებლობის მოდელში. ეს სახელმწიფოები ინდიელი მშრომელების ზურგითაა აშენებული, და მიუხედავად იმისა, რომ ინდიელები ზოგიერთ ქვეყანაში ფორმალურად თანასწორუფლებიან მოქალაქეებად ითვლებოდნენ, მათ სრულ მოქალაქეობას მრავალი ატრიბუტი აკლდა. ამ საუკუნის განმავლობაში, სახელმწიფო პოლიტიკის მეშვეობით ცდილობდნენ (ზოგჯერ წარმატებითაც) მოეხდინათ ინდიელი მოსახლეობის ასიმილაცია და მათი ჩართვა ძირითად (არა-ინდიელ) მოსახლეობაში. ამასთანავე, ინდიელთა თვითმყოფადობა მაინც შენარჩუნდა, აგრძელებს არსებობას და ზოგ შემთხვევაში - წარმატებულადაც ვითარდება. ბოლივიასა და გვატემალაში ინდიელთა მოსახლეობა დემოგრაფიულ უმრავლესობას წარმოადგენს. სხვა ქვეყნებში, როგორიცაა ეკვადორი, მექსიკა და პერუ, ისინი რიცხობრივად არსებით უმცირესობებს შეადგენენ, განსაკუთრებით გარკვეულ რეგიონებში, სადაც მათი დემოგრაფიული სიმჭიდროვე მაღალია. კარგახანია რაც ინდიელები მხოლოდ სოფლად არ ცხოვრობენ: ეკონომიკურმა ცვლილებებმა და მასობრივმა მიგრაციამ ისინი დიდ მეტროპოლიებში ჩამოიყვანა, სადაც მათი, როგორც მკვიდრი მოსახლეობის თვითმყოფადობა სწრაფ ტრანსფორმაციას განიცდის.

ასეთ პირობებში მხოლოდ დროის საქმე იყო, რომ თავიანთი ძირითადი უფლებების მოთხოვნის მიზნით მკვიდრ ხალხებს მოეხდინათ სოციალური და პოლიტიკური ორგანიზება, დაპირისპირებოდნენ სახელმწიფოების მიერ დამკვიდრებულ პოლიტიკას და მოეთხოვათ პოლიტიკურ პროცესებში თანასწორი მონაწილეობა. ორგანიზების პროცესი 60-70-იან წლებში დაიწყო და ორი ათეული წლის განმავლობაში ლათინურ ამერიკაში მკვიდრი ხალხების ახალი სოციალური და პოლიტიკური მოღვაწეები აღმოცენდნენ. კულტურული უფლებების მოთხოვნა ამ მობილიზების მნიშვნელოვანი პრინციპი გახდა: მათი თვითმყოფადობის აღიარება, საზოგადოებაში მათი ენის გამოყენება, ორენოვანი და მულტიკულტურული განვითარება, მასმედიის ხელმისაწვდომობა, მათი ინტელექტუალური საკუთრებისა და კულტურული მემკვიდრეობის დაცვა, კონტროლი საკუთარ ბუნებრივ რესურსებზე, მათი ტრადიციული სოციალური და პოლიტიკური მოწყობისადმი პატივისცემა და მათი ადათ-წესებზე დაფუძნებული სამართლის სისტემის აღიარება ეროვნული სამართლის ფართო ჩარჩოებში.

ლათინური ამერიკის მკვიდრი ხალხების ორგანიზაციები განსაკუთრებული დაჟინებით მოითხოვენ ხალხთა თვითგამორკვევის უფლებას და ავტონომიის უფლებას (ეს ორი მოთხოვნა, რა თქმა უნდა, ერთმანეთთანაა დაკავშირებული). ვენის დეკლარაციასა და სამოქმედო პროგრამაში (1993) საუბარია მკვიდრ „ხალხზე“ და არა „ხალხებზე“, და ამ სემანტიკურ განსხვავებას საგულისხმო პოლიტიკური მნიშვნელობა აქვს მკვიდრი მოსახლეობის ორგანიზაციებისათვის. საერთაშორისო სამართალი მკვიდრი ხალხების (და არც უმცირესობების) თვითგამორკვევის უფლებას არ აღიარებს, და ამრიგად სახელმწიფოებიც ერიდებიან საერთაშორისო სამართლებრივ დოკუმენტებში „მკვიდრი ხალხების“ ტერმინის გამოყენებას. საწინააღმდეგო მოსაზრებების გამო, მკვიდრი მოსახლეობის ორგანიზაციები სწორედ ამ ტერმინის ხმარებას მოითხოვენ. ეს ის საკითხებია, რომელზედაც მიმდინარეობს პოლიტიკური ბრძოლა თანამედროვე ლათინურ ამერიკაში და ამ დავაში ინდიელი ინტელექტუალური და პოლიტიკური მოღვაწეები სულ უფრო მზარდ როლს ასრულებენ.⁴¹

არგენტინა, ბოლივია, ბრაზილია, კოლუმბია, ნიკარაგუა და პარაგვაი იმ სახელმწიფოთა შორის არიან, რომლებმაც ადრეული 80-იანი წლებიდან ახალი კონსტიტუციები ან საკონსტიტუციო შესწორებები მიიღეს, რომელშიც მითითებულია მკვიდრი მოსახლეობის კულტურულ უფლებებზე. ზოგიერთმა ქვეყანამ თავიანთი მკვიდრი მოსახლეობისათვის მოკრძალებული ან ფართო მიზნებზე გათვლილი კანონმდებლობა მიიღო. 1996 წელს, ინტენსიური შრომის შედეგად მიღებულმა სამშვიდობო შეთანხებამ წერტილი დაუსვა გვატემალაში მიმდინარე 30-წლიან სამოქალაქო ომს, რომელშიც ადგილობრივი მკვიდრი ხალხები როგორც დაზარალებულ მხარეს, ისე აქტიურ მონაწილეებს წარმოადგენდნენ. მკვიდრი ხალხების კულტურული უფლებები სამშვიდობო შეთანხმებების უმნიშვნელოვანეს ელემენტს წარმოადგენენ. მექსიკაში, ჩიაპას მკვიდრმა გლეხებმა, რომლებმაც 1994 წელს იარაღი აღმართეს ეროვნული ხელისუფლების წინააღმდეგ, სამშვიდობო მოლაპარაკებებისას ავტონომიისა და კულტურული უფლებების მოთხოვნა წამოაყენეს. ლათინური ამერიკის ან სხვა ქვეყნებში, ადგილობრივ და რეგიონულ დონეზე ხდება ერთი ან რამოდენიმე კულტურული უფლების იმპლემენტაცია, განსაკუთრებით ენის და განათლების სფეროში. ბევრად უფრო რთულადაა საქმე ტერიტორიულ უფლებებთან, ბუნებრივი რესურსების კონტროლთან ან ინტელექტუალურ საკუთრებასთან თუ ჩვეულებით სამართალთან დაკავშირებით.

9. მულტიკულტურული მოქალაქეობისაკენ

ვინაიდან ლათინური ამერიკის ერები იბრძვიან რათა გარდაქმნან თავიანთი ურთიერთობა მკვიდრ ხალხებთან და შედეგად თავადაც გარდაიქმნან, კულტურული ან მულტიკულტურული მოქალაქეობის იდეა სასარგებლო ცნებად იქცა. ამით მე ვგულისხმობ მკვიდრი ხალხის აღიარებას საკუთარი სამართლებრივი სტატუსისა და თვითგამორვევის უფლების მქონე ხალხების სახით; მკვიდრი მოსახლეობის თემებს - როგორც საჯარო სამართლის სუბიექტს ავტონომიური უფლებებით, მკვიდრი მოსახლეობის ენას - როგორც სახელმწიფო ეროვნულ ენას, მათ მიერ დაცული ტერიტორიების დემარკაციას, საკუთარი რესურსებისა და განვითარების პროექტების მართვის უფლებას, მათი ადგილობრივი მმართველობის შიდა ნორმებისა და ჩვეულებითი სამართლებრივი სისტემის პატივისცემას, საზოგადოების შიგნით კულტურისა და რელიგიის თავისუფლებას, აგრეთვე პოლიტიკურ მონაწილეობას და წარმომადგენლობას ყველა რეგიონულ და სახელმწიფო დონეზე. ეს არ არის არსებულ სახელმწიფო სტრუქტურაში მხოლოდ ინდივიდუალური და კოლექტიური უფლებების უზრუნველყოფის საკითხი, იგი აგრეთვე გულისხმობს თვით სახელმწიფოსა და ერის არსებული ცნების ხელახალ განმარტებას. მკვიდრ ხალხებთან მიმართებაში კულტურულ მოქალაქეობას ორი მნიშვნელოვანი მახასიათებელი უნდა ჰქონდეს: დემოკრატიული სახელმწიფოს ერთიანობა და ადამიანის ინდივიდუალური უფლებების პატივისცემა ავტონომიურ გაერთიანებებსა და ერთეულებში. ვერც წმინდა ინდივიდუალისტური ლიბერალიზმი და ვერც ცენტრალიზებული სახელმწიფოს კორპორატიული სტრუქტურა (როგორც ეს ლათინურ ამერიკაში არსებობს) აკმაყოფილებს მულტიკულტურული მოქალაქეობის მოთხოვნებს: მისი მიღწევა შესაძლებელია მხოლოდ დემოკრატიის განვითარებით, დიალოგით, შემწყნარებლობითა და ურთიერთპატივისცემით.

ზემოთ ჩამოყალიბებული ზოგიერთი საკითხის ფარგლებში ჯდება ის ფაქტი, რომ კულტურული ან მულტიკულტურული მოქალაქეობის განვითარების არგუმენტი, როგორც კულტურული ჯგუფების უფლებებისადმი კონსტრუქციული მიდგომა, თანამედროვე ეროვნულ სახელმწიფოებში ჩამოყალიბდა. მაგალითად, ანტროპოლოგ რენატიო როსალდოს და მის კოლეგებს მიაჩნიათ, რომ ამერიკის შეერთებული შტატებში არსებობს კულტურული მოქალაქეობის მოთხოვნილება აქ მცხოვრები ლათინოამერკელი მოსახლეობისათვის, რაც გულისხმობს ლათინოსთა საზოგადოების სოციალური და გეოგრაფიული სივრცის აღდგენას და რეკონსტრუქციას. იგი აღნიშნავს, რომ: „კულტურული მოქალაქეობის პრინციპი სტრუქტურული უთანასწორობის არათანაბარ სიბრტყეში ფუნქციონირებს, სადაც უნივერსალური მოქალაქეობის მოთხოვნები დომინანტი თეთრკანიანი მამაკაცების მხრიდან მომდინარეობს და ისინი, როგორც წესი, უყურადღებობას იჩენენ იმ გარიყული და იზოლირებული ადამიანების მიმართ, რომლებიც განსხვავებული სქესის, რასის, სექსუალური ორიენტაციისა და ასაკის არიან. კულტურული მოქალაქეობის პრინციპს თან სდევს არა მხოლოდ გამორიცხვა და იზოლირება, არამედ იმ მხარეების დაქვემდებარებაც, რომელიც ისწრაფვის განთავისუფლებისაკენ და მის განმარტებას ცდილობს.⁴²

უფრო მეტიც, კულტურული მოაქალაქეობა უფლებამოსილებით აღჭურვას ნიშნავს. ეს არის „ადამიანის უფლებების, სოციალური და კულტურული უფლებების ჩამოყალიბების, დაფუძნებისა და დაცვის პროცესი“. იგი უნდა მოიაზრებოდეს როგორც „ყოველდღიური საქმიანობის ფართო სპექტრი, რომლის მეშვეობითაც ლათინოამერიკელები და სხვა ჯგუფები ითხოვენ სივრცეს საზოგადოებაში და საბოლოო ჯამში - უფლებებს... (იგი) იძლევა განსხვავებული აზრის შესაძლებლობას და საზოგადოების რესტრუქტურიზაციისა და რეორგანიზაციის საშუალებას“.⁴³ იმავე ხაზით, პერუელი ისტორიკოსი როდრიგო მონტოია აცხადებს, რომ აღიარებულ უნდა იქნეს მკვიდრი ხალხების „ეთნიკური მოქალაქეობა“, რომლებსაც ფართო საზოგადოების ფარგლებში საკუთარი ენის გამოყენება და თავიანთი კულტურის განვითარება სურთ.⁴⁴

პოლიტიკური თეორიის კონტექსტში კიმლიკა სთავაზობს დიფერენცირებული მოქალაქეობის კონცეფციას ისეთი მრავალკულტურული საზოგადოებისათვის, როგორიცაა მაგალითად კანადა, სადაც კულტურული თვითმყოფადობის აღიარება უნდა მოხდეს არა იმისათვის, რომ მყიფე ერი დანაწევრდეს, არამედ პირიქით - მისი ინტეგრაციისა და გაძალიერების მიზნით. იგი ამბობს, რომ „გაზიარებული ღირებულებები არ არის საკმარისი სოციალური ერთიანობისათვის... როგორც ჩანს აქ აკლია ერთი კომპონენტი - გაზიარებული თვითმყოფადობა... (რომელიც) ისტორიის, ენის ან შესაძლოა რელიგიის ერთიანობიდან მოდიოდეს. მაგრამ ეს სწორედ ის ელემენტებია, რომლებიც მრავალეროვნულ სახელმწიფოში გაზიარებული არ არის”. კიმილკა ლიბერალურ სახელმწიფოებს მოუწოდებს „ჯგუფებს შორის თანასწორობა და ჯგუფებს შიგნით თავისუფლება და თანასწორობა უზრუნველყონ“.⁴⁵ ანალოგიურად, ფილოსოფოსი ჩარლზ ტეილორი თვლის, რომ „ლიბერლიზმს არ ძალუძს და არც უნდა ჰქონდეს პრეტენზია სრულ კულტურულ ნეიტრალიტეტზე“. იგი მულტიკულტურული საზოგადოებისათვის გვთავაზობს „ურთიერთაღიარების“ პოლიტიკას.46 აგრეთვე ლიბერალური პერსპექტივიდან გამომდინარე, სპინერი ამერიკის შეერთებულ შტატებში განსხვავებული კულტურული ჯგუფების „პლურალისტური ინტეგრაციის“ ახალ ფორმაზე მიუთითებს.⁴⁷

სახელმწიფოებში არსებული განსხვავებული ეთნიკური ჯგუფები შეიძლება განხილულ იქნას ეთნო-ნაციონალისტური ბრძოლის ან ლიბერალური მოქალაქეობის მიდგომის ჩარჩოში. თუ რომელს მიეკუთვნება ჯგუფის მიერ მოთხოვნილი კულტურული უფლებები, ეს პოლიტიკურ გარემოებებზეა დამოკიდებული და აუცილებელი არ არის რომ ისინი ურთიერთგამომრიცხავნი იყვნენ. პლურალიზმი ერთ-ერთი ცნებაა, რომელიც შესაძლოა კულტურული განსხვავებულობის მოთხოვნების დასაკმაყოფილებლად იქნას გამოყენებული. მულტუკულტურული მოქალაქეობა კიდევ ერთი სქემაა, რომელიც არახელსაყრელ მდგომარეობაში მყოფი სოციალური გაერთიანებების უფლებამოსილების გაზრდისა და მონაწილეობის გააქტიურების საშუალებას იძლევა, ზუსტად ისევე, როგორც ეროვნული სახელმწიფოები დგებიან თავიანთი ტრადიციული და ხშირად სამართლებრივ დონეზე განმტკიცებული შეხედულებების გადასინჯვის პრობლემის წინაშე.

_____________________

1. იხ. საერთაშორისო კულტურული თანამშრომლობის პრინციპების დეკლარაცია, რომელიც იუნესკოს გენერალურ კონფერენციაზე იქნა მიღებული 1966 წლის 4 ნოემბერს.

2. იხ. განყოფილება 3, ა. ეიდე „კულტურული უფლებები, როგორც ადამიანის ინდივიდუალური უფლებები“, ამ კრებულის მე-16 თავი.

3. ლ. ვ. პროტი „Cultural Rights as Peoples“ Rights in International Law კროუფორდის გამოცემაში The Rights of Peoples, 1988, გვ. 93-106.

4. ი. ბროუნლი, „The Rights of Peoples in Modern International Law“, კროუფორდის (რედ.) გამოცემაში ადგ. ციტირებულია (შენიშვნა 3), გვ. 1-16.

5. მეხიკოს დეკლარაცია კულტურული პოლიტიკის შესახებ აცხადებს: „1. ყოველი კულტურა არის უნიკალურ და განუმეორებელ ღირებულებათა ნაკრები, ვინაიდან ყველა ხალხის ტრადიციები და გამოხატვის ფორმები არის ყველაზე ეფექტური საშუალება, რომლითაც ესა თუ ის ხალხი სამყაროში მისი არსებობის დემონსტრირებას ახდენს. 2. კულტურული თვითმყოფადობის გამოცხადება ხელს უწყობს ხალხების განთავისუფლებას. და პირიქით, დომინირების ნებისმიერი ფორმა იწვევს ამ თვითმყოფადობის უარყოფას ან დამახინჯებას“. მსოფლიო კონფერენცია კულტურული პოლიტიკის შესახებ: საბოლოო ანგარიში, 1982.

6. გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 47/135 1992 წლის 18 დეკემბერი.

7. თ. ბუერგენტალი, International Human Rights in a Nutshell, 1988, გვ. 49.

8. ჰანტოგტონი უშვებს, რომ ტერმინი „უნივერსალური ცივილიზაცია“ შეიძლება მიუთითებდეს ღირებულებებზე, შეხედულებებსა და დოქტრინებზე, რომელსაც დღეს დასავლეთის ცივილიზაციის ხალხები ფლობენ. ამას შეიძლება დავოსის კულტურა ვუწოდოთ (რომლითაც ჰანტინგტონი მითითებას აკეთებს დასავლეთის ფინანსური ელიტის მიერ ორგანიზებულ შვეიცარიის ყოველწლიურ მსოფლიო ეკონომიკურ ფორუმზე). ს. ჰანტიგტონი, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order (ცივილიზაციათა ჭიდილი და მსოფლიო მოწყობის შეცვლა), 1997.

9. კულტურისა და განვითარების მსოფლიო კომისიის მონაცემებით დაახლოებით 200 სახელმწიფოში ცხოვრობს 10,000 განსხვავებული საზოგადოება. ჩვენი შემოქმედებითი მრავალფეროვნება: კულტურისა და განვითარების მსოფლიო კომისიის ანგარიში, 1995.

10. იხ. ფ. ბარსის, Ethnic Groups and Boundaries, 1969; მ. ტომპსონი და სხვები, Cultural Theory, 1990.

11. ე. ჰობსბაუმი და ტ. რანჯერი (რედაქტორები), The Inვention of Tradition, 1983; ბ. ანდერსონი, Imagined Communities: Reflections of the Origin and Spread of Nationalism, 1983.

12. ჩვენი შემოქმედებითი მრავალფეროვნება, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 9), გვ. 25;

13. ა. ნეოაკ ლუკი, „The Linguistic Aspect of Ethnic Conflict in Yugoslavia“, პ. ახავანის და რ. ჰოუზის (რედ) გამოცემაში: Yugoslavia, the Former and Future, 1995, გვ. 119

14. ჯ.ჰ. ბურგერსი, „The Right to Cultural Identity“, გამოცემაში ბერტინგი და სხვები (რედ.) „Human Rights ina Pluralist World: Individuals and Collectivities“, 1990, გვ. 251-253; და რ. სტავენჰაგენი, „კულტურული იდენტურეობის უფლება“, იქვე, გვ. 255-258.

15. ჩვენი შემოქმედებითი მრავალფეროვნება ად, ციტ. (შენიშვნა 9), გვ. 25.

16. ჯ. ჰ. ბურგერსი, „The Function of Human Rights as Individual and Collective Rights“, გამოცემაში ჯ. ბერტინგი და სხვები (რედ.), ადგ. ციტ. (შენიშვნა 14), გვ. 63-74

17. ცივილიზაციათა გამყოფი ხაზების შესახებ იხ. ს. ჰანტიგტონი, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 8).

18. Is Universality in Jeopardy?,(საყოველთაობა საფრთხის ქვეშაა?) 1987.

19. ადამიანის უფლებებში რელატივიზმის კრიტიკისა და ინდივიდუალობის და საყოველთაობის პერსპეტივაში კოლექტიური და ხალხების უფლებების შესახებ იხ. Universal Human Rights in Theory and Practice, 1989, გვ. 109-124; და ჯ. დონელის, „Third Generation Rights“, ბროლმანის და სხვათა (რედ) გამოცემაში, Peoples and Minorities in International Law, 1993, გვ. 119 150.

20. ამერიკის ანთროპოლოგიური ასოციაცია „Statement on Human Rights“, American Anthropologist, ტ. 49, No4(1947), გვ. 539-543. ტექსტში ყურადღებას იპყრობს გენდერის იმდროინდელი აღქმა.

21. უ. კონორი, „Nation Building or Nation Destroying“, World Politics, t. 24, No.3 (1972), გვ. 319-355.

22. აი რისი თქმა მოუწია ამ პრობლემასთან დაკავშირებით კულტურისა და განვითარების მსოფლიო კომისიას: „აქ უფრო მეტი რამ არის წარმოჩენილი, ვიდრე დამოკიდებულება. ეს ძალაუფლების საკითხსაც ეხება. კულტურული დომინირება ან ჰეგემონია ხშირად ეფუძნება დაქვემდებარებული ჯგუფების გამორიცხვას. განსხვავება „ჩვენსა“ და „მათ“ შორის და ასეთი განსხვავებისათვის მინიჭებული მნიშვნელობა სოციალურად არის განპირობებული და იგი ხშირად ემყარება ფსევდო-მეცნიერულ მიმდინარეობებს, რათა ერთმა ჯგუფმა განახორციელოს ძალაუფლება მეორეზე და თავი იმართლოს ამ ძალაუფლების გამოყენებისათვის“. Our Creative Diversity, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 9). გვ. 25.

23. გაეროს მიერ გენოციდის კონვენციის მიღების პერიოდში გამართულ დებატებზე ზოგიერთ ქვეყანას სურდა მასში კულტურული გენოციდის, როგორც საერთაშორისო დანაშაულის ჩართვა. იხ. ფ. ერმაკორა, „The Protection of Minorities before the United Nations“, Recueil des Cours, ტ. 182 (1984), გვ. 251-370, 312-318 გვერდზე.

24. რ. სტავენჰაგენი, „The Ethnic Question: Conflicts, Development and Human Rights“, 1990, გვ. 850-92.

25. კ. ტეილორი, „The Politics of Recognition“, გამოცემაში კ. ტეილორი და სხვები, Multiculturalism, 1994, გვ. 25-73.

26. „ეს მიუთითებს თუ რატომაა საჭირო ადამიანის უფლებათა შემეცნებისადმი უფრო დინამიური მიდგომა, რომელიც ხაზს უსვამს „შიდა“ და „გარე“ ფაქტორების ურთიერთქმედებას და ურთიერთ-განსაზღვრას“. ს. პრეისი, „Human Rights as Cultural Practice: An Anthropological Critique“, Human Rights Quarterly, ტ. 18, No.2 (1996), გვ. 286-315, 313 გვერდზე.

27. ფ. ერმაკორა, Der Minderheitenschutz in der Arbeit der

28. იხ. გაერო და ადამიანის უფლებები, 1984, გვ.116

29. იხ. ა. ბლოში, „უმცირესობები და აბორიგენი ხალხები“, ამ კრებულის მე-20 თავი, გვ. 377- 383. ციტატა აღებული 379-ე გვერდიდან.

30. ა. ეიდე, Peaceful and Constructive Resolution of Situations Inვolვing Minorities, 1994, გვ. 100.

31. ჯ. ჰაბერმასი, „Struggles for Recognition in the Democratic Constitutional State“, გამოცემაში კ. ტეილორი და სხვები, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 25), გვ. 107-148, 113 გვერდზე.

32. ამერიკის სახელმწიფოთა ორგანიზაცია მუშაობს მკვიდრი ხალხების უფლებათა დეკლარაციის პროექტზე. 1977 წელს დეკლარაციის პროექტი მიიღო ადამიანის უფლებათა ინტერამერიკულმა კომისიამ. წარმოდგენილი დეკლარაციის ტექსტი იხ. გამოცემაში: Annual Report of the Inter-American Commission on Human Rights 1996, 1997, გვ. 633-645.

33. იხ. კ. ტომუშატი (რედ), Modern Law of Self-Determination, 1993; და ა. როსას, „The Right of Self-Determination“, ამ კრებულის მე-6 თავი.

34. რ. სტავენჰაგენი, „Self-Determination, Right or Demon?“, Stanford Journal of International Affairs, ტ. 2, მე-2 გამოცემა (1993), გვ. 1-12; კ. ტომუშატი (რედ.), ადგ. ციტ. (შენიშვნა 33).

35. ეს არგუმენტი პოლისის მიერ არის მოყვანილი აზიისა და აფრიკის ადამიანის უფლებათა მოხსენებების შედარებისას, სადაც „კულტურულ განსხვავებულობაზე“ იყო გაკეთებული აქცენტი. ა. პოლისი, „Cultural Relativism Reვisited: Through a State Prism“, Human Rights Quarterly, ტ. 18, No2 (1996), გვ. 316-344.

36. მკვიდრი ხალხების რაოდენობა მსოფლიოში 100-დან 200 მილიონამდე მერყეობს; მათი უმრავლესობა სამხრეთ აზიაშია თავმოყრილი (სადაც მათ ტომებს უწოდებენ). ისინი არიან აგრეთვე აფრიკაში, ევროპაში, წყნარი ოკეანის ქვეყნებსა და ამერიკაში.

37. UN doc. E/CN.4/Sub.2/1986/7/Add.4. ეს განმარტება სპეციალურმა მომხსენებლმა, ხოსე მარტინეს კობოსმა მოიყვანა მის გამოკვლევაში მკვიდრი მოსახლეობის მიმართ დისკრიმაციის საკითხებზე, რომელიც გაეროს დისკრიმინაციის აღკვეთისა და უმცირესობათა დაცვის ქვეკომიტეტისათვის მომზადდა. ეს განმარტება სრულად ან ნაწილობრივ გაეროს მრავალ დოკუმენტში იქნა გამოყენებული, განსაკუთრებით მკვიდრი ხალხების უფლებათა დეკლარაციის პროექტში.

38. იხ. მკვიდრი ხალხების უფლებათა დეკლარაციის პროექტის მე-12 და 29-ე მუხლები, UN doc. E/CN.4/1995/2. იხ. აგრეთვე სპეციალური მომხსენებლის, ერიკა ირენ დაესის გამოკვლევა მკვიდრი ხალხების კულტურული და ინტელექტუალური საკუთრების დაცვის შესახებ, UN doc. E/CN.4/Sub.2/1993/28.

39. მკვიდრი ხალხების უფლებათა კონცეპტუალური ანალიზისათვის იხ. რ. სტავენჰაგენი, „Indigenous Rights: Some Conceptual Problems“, გამოცემაში ე. ჯელინი და ე. ჰერშბერგი (რედ), Constructing Democracy: Human Rights, Citizenship and Society in Latin America, 1996.

40. 2000 წელსგაეროს ადამიანის უფლებათა კომისიის მუდმივი სამუშაო ჯგუფი კვლავ განიხილავდა ამ პროექტს.

41. რ. სტავენჰაგენი, „Indigenous Peoples: Emerging Actors in Latin America“, გამოცემაში: Ethnic Conflict and Goვernance in Comparative Perspective, 1995. გვ. 16-17.

42. რ. როსალდო, „Cultural Citizenship, Inequality and Multiculturalism“, გამოცემაში ვ. ფლორესი და რ. ბენმეიორი (რედ.), Latino Cultural Citizenship: Claiming Identity, Space and Rights, 1997გვ. 37. ფლორესი და ბენმეიორი დასძენენ: „ლათინოსებისათვის, საზოგადოება გადარჩენისათვის არის მნიშვნელოვანი და არა მხოლოდ სამეზობლო თუ გეოგრაფიული სამოქმედო სივრცის კონტექსტში, აგრეთვე კოლექტიური თვითმყოფადობისთვის... კოლექტიური თვითმყოფადობის, ჯგუფური გადარჩენისა და პოლიტიკური წარმომადგენლობის მიზნებისთვის ლათინოსები ორგანიზებულნი არიან უბნებად (კვარტალებად) ან ქალაქებების ბაზაზე“. უ.ვ. ფლორესი და რ. ბენმაიორი, „Constructing Cultural Citizenship“, იქვე, გვ. 55.

43. უ.ვ. ფლორესი და რ. ბენმეიორი, ადგ. ციტ. გვ. 14-15.

44. რ. მონტოია, „La ciudadania étnica como un nueვo fragmento en la utopia de la libertad“, პ. გონსალესის და მ. როიტმან რესენმანის გამოცემაში (კოორდ.): Democracia y estado multiétnico en América Latina, 1996.

45. უ. კიმილკა, Multicultural Citizenship, 1995, გვ. 188-194.

46. კ. ტეილორი, ადგ.ციტ. (შენიშვნა 25), გვ. 62-73.

47. ჯ. სპინერი, The Boundaries of Citizenship: Race, Ethnicity, and Nationality in the Liberal State, 1994.

ალან როსას

1. შესავალი

სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის საფუძველზე მოქმედი გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ადამიანის უფლებათა კომიტეტის აზრით, თვითგამორკვევის უფლება „განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, რამეთუ მისი განხორციელება ადამიანის ინდივიდუალური უფლებების ეფექტური უზრუნველყოფისა და დაცვის და ამ უფლებების წახალისებისა და განმტკიცების მთავარი პირობაა“. ადამიანის უფლებათა კომიტეტმა აგრეთვე განაცხადა, რომ „მოვლენათა განვითარებამ დაადასტურა, რომ ხალხთა თვითგამორკვევის უფლების განხორციელება და მისი პატივისცემა ხელს უწყობს სახელმწიფოთა შორის მეგობრული ურთიერთობების და თანამშრომლობის ჩამოყალიბებას და საერთაშორისო მშვიდობისა და ურთიერთგაგების განმტკიცებას“. ეს კომენტარები კომიტეტმა 1966 წლის ორივე პაქტისათვის საერთო პირველ მუხლზე 1984 წელს გააკეთა ე. წ. ზოგად კომენტარში.¹ თვითგამორკვევის უფლების მნიშვნელობას ხაზს უსვამს ის ფაქტი, რომ იგი საერთო მუხლს წარმოადგენს, და ამრიგად, ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის (CESCR) პირველ მუხლშია ჩართული.

ხალხთა თვითგამორკვევის უფლება გარკვეულწილად მდგრადი კონცეფციაა, თუმცა იმავდროულად ბუნდოვანი და წინააღმდეგობრივი.² მას ხშირად მოიხსენებენ როგორც საერთაშორისო სისტემის ერთ-ერთ ქვაკუთხედს, რომელიც დამოუკიდებლობისა და ჩაურევლობის გაცნობიერებას უწყობს ხელს. ეს შეიძლება განხილულ იქნას როგორც თვითგამორკვევის გარე ასპექტი (შიდა ასპექტისაგან განსხვავებული) ანუ, ადამიანის უფლება - იყოს თავისუფალი გარეშე ჩარევისაგან.³ 1945 წლის შემდგომ პერიოდში ხალხთა თვითგამორკვევის უფლება ძირითადად დეკოლონიზაციის პროცესის კონტექსტში აღიქმებოდა, რაც ხაზს უსვამდა კოლონიური უღლის და უცხოელი დამპრობლების მმართველობის ქვეშ მყოფი ხალხების უფლებას მიეღწიათ სახელმწიფოებრიობისა და დამოუკიდებლობისადმი.⁴

მას შემდეგ რაც მთელ მსოფლიოში დეკოლონიაზაციის პროცესი თითქმის დასრულდა, არსებული სახელმწიფო სტრუქტურიდან გამოყოფისა და საკუთარი სახელმწიფოს ჩამოყალიბების უფლებას მეტი ყურადღება დაეთმო.⁵ თუ თვითგამორკვევის უფლების ფარგლებში გამოყოფის უფლებასაც მოვაქცევთ, იგი კიდევ უფრო წინააღმდეგობრივი გახდება. ძალზე ბევრი არ დაეთანხმებოდა იმ თეზას, რომ თვითგამორკვევის უფლების ეს ასპექტი „ხელს უწყობს სახელმწიფოთა შორის მეგობრული ურთიერთობებისა და თანამშრომლობის ჩამოყალიბებას და საერთაშორისო მშვიდობისა და ურთიერთგაგების განმტკიცებას“ (თუ მოვიშველიებთ ციტატას ადამიანის უფლებათა კომიტეტის ზოგადი კომენტარიდან, რომელიც ზემოთ იყო ნახსენები).⁶ 1993 წლის ვენის დეკლარაციისა და სამოქმედო პროგრამის პასაჟი, რომელიც ხაზს უსვამს სუვერენული და დამოუკიდებელი სახელმწიფოების ტერიტორიულ მთლიანობას და პოლიტიკურ ერთობას, შეიძლება ჩაითვალოს როგორც გამოყოფისათვის მაღალი პოლიტიკური და სამართლებრივი ბარიერის კვლავ დადასტურების მცდელობა.⁷

თვითგამორკვევის უფლების ხედვის კიდევ ერთი საშუალებაა მისი შიდა ასპექტის გამოკვეთა - ხალხის უფლებები საკუთარი მთავრობის წინააღმდეგ.⁸ ვინაიდან ასეთ განმარტებას ადვილად მივყავართ ზოგადი „დემოკრატიის უფლების“ გააზრებამდე, სრულიად გარკვეული მიზეზების გამო წინააღმდეგობებისაგან არც ეს არის თავისუფალი.

ამრიგად, თვითგამორკვევა არ იძლევა ერთიანი განმარტების ან დაუყოვნებელი აღსრულების საშუალებას. ამ პირობებშიც კი, იგი ზოგადი მუხლის სახით მოგვევლინება 1966 წლის პაქტებში და ამჟამად მიმდინარე პოლიტიკურ და სამართლებრივ დისკუსიებში ხშირად მოიხსენებენ. თვითგამორკვევის უფლება არ უნდა გამოგვრჩეს ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების სახელმძღვანელოში, განსაკუთრებით იმიტომ, რომ იგი ეკონომიკური და სოციალური ბუნების მქონე გარკვეულ ელემენტებს მოიცავს.

2. თვითგამორკვევა, როგორც სამართლებრივი პრინციპი

გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდება მიუთითებს მხოლოდ „თანასწორობის უფლებების და ხალხთა თვითგამორკვევის პრინციპზე“, მაგრამ შემდგომი დეტალები მოცემული არ არის.9 ხალხთა თვითგამორკვევის „უფლებაზე“ მითითება გვხვდება შემდგომი პერიოდის დოკუმენტებში, როგორიცაა 1960 წლის დეკლარაცია კოლონიური ქვეყნებისა და ხალხებისათვის დამოუკიდებლობის მინიჭების შესახებ,¹⁰ 1970 წლის დეკლარაცია მეგობრული ურთიერთობების შესახებ,¹¹ 1975 წლის ჰელსინკის საბოლოო აქტი¹² და სხვა მსგავსი დოკუმენტები, რომლებიც სამართლებრივად სავალდებულო დოკუმენტებს არ წარმოადგენენ ამ სიტყვის ზუსტი გაგებით. მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლომ, ორ საკონსულტაციო გადაწყვეტილებაში მითითება გააკეთა „თვითგამორკვევის უფლებაზე“, როგორც სამართლებრივ პრინციპზე და არა მხოლოდ როგორც პოლიტიკურ მისწრაფებაზე.¹³

1966 წლის ორი პაქტის პირველმა მუხლმა თვითგამორკვევას ადამიანის უფლებების კონკრეტული დამატებითი მნიშვნელობა შესძინა. 1(1) მუხლის შესაბამისად, „ყველა ხალხს აქვს თვითგამორკვევის უფლება“. ამ მუხლმა დიდი უთანხმოება გამოიწვია, განსაკუთრებით უარყოფითად მიიღეს იგი დასავლეთის სახელმწიფოებმა.¹⁴ ადამიანის და ხალხთა უფლებების აფრიკული ქარტიის (1981 წ.) 20(1) მუხლი მიუთითებს „ყველა ხალხთა თვითგამორკვევის უდაო და განუყოფელ უფლებაზე“.

შესაძლოა ადამიანის უფლებათა ამ კონტექსტმა განაპირობა თვითგამორკვევის შიდა ასპექტებზე ორიენტირება, ანუ, ხალხსა და მის სახელმწიფოს შორის ურთიერ- თობებზე. ფაქტიურად, ჯერ კიდევ 1960 წლის დეკლარაცია კოლონიური ქვეყნებისა და ხალხებისათვის დამოუკიდებლობის მინიჭების შესახებ, რომელიც დეკოლონიზაციის ეპოქის ნორმატიულ ნიშანსვეტს წარმოადგენს, მოითხოვდა დაუყოვნებელი ნაბიჯების გადადგმას ყველა ტერიტორიაზე, რომელსაც ჯერ კიდევ არ ჰქონდა მოპოვებული დამოუკიდებლობა, „მთელი ძალაუფლების გადაცემას ამ ტერიტორიებზე მცხოვრები ხალხებისათვის, ყოველგვარი პირობებისა თუ დათქმების გარეშე, მათი თავისუფალი ნებისა და სურვილის შესაბამისად, ყოველგვარი განსხვავების გარეშე რასის, მსოფლმხედველობის თუ კანის ფერის საფუძველზე, რათა მათ საშუალება მიეცეთ სრულად ისარგებლონ დამოუკიდებლობითა და თავისუფლებით“.¹⁵ როგორ შეიძლება ვინმემ ისაუბროს მთელი ძალაუფლების ხალხისთვის გადაცემაზე, თუ ახალ სახელმწიფოს მმართველ რეჟიმს დემოკრატიული ლეგიტუმურობა აკლია?

ამ სტატიის ავტორს სწამს, რომ თვითგამორკვევა მოიცავს, და ალბათ, უპირველეს ყოვლისა დაკავშირებული უნდა იყოს ასეთ შიდა ასპექტთან.¹⁶ მაშინ თვითგამორკვევის უფლება ალბათ ტირანიისა და ჩაგვრის წინააღმდეგ ბრძოლის უფლებასაც უნდა ითვალისწინებდეს.¹⁷ თვითგამორკვევის შიდა ასპექტი ასევე ხაზს უსვამს მონაწილეობის მნიშვნელობას, როგორც პოლიტიკური, ასევე საზოგადოებრივი კუთხით. ამრიგად, აქ საუბარია არა მხოლოდ პოლიტიკაში მონაწილეობის უფლებასთან კავშირზე, როგორც ეს სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის 25-ე მუხლშია ასახული, არამედ მონაწილეობის უფრო ფართო ცნებასთან კავშირზეც, რომელიც განვითარების უფლების შესახებ 1986 წლის დეკლარაციით და 1993 წლის ვენის დეკლარაციითა და სამოქმედო პროგრამით აღიარებული განვითარების უფლების მნიშვნელოვანი შემადგენელი ნაწილია.¹⁸

თვითგამორკვევის შიდა ასპექტმა, განსაკუთრებით კი ამ ასპექტის დემოკრატიულმა კომპონენტმა, ორი პაქტის მიღების შემდეგ აშკარა პროგრესი განიცადა. თუმცა, ეს რომ კვლავ მღელვარე ოკეანეა, ნათელი გახდა ადამიანის უფლებათა მსოფლიო კონფერენციაზე (ვენა, 1993 წლის ივნისი). ზოგიერთი სახელმწიფო, განსაკუთრებით აზიის სახელმწიფოთა მცირე ჯგუფები, ცდილობდნენ თვითგამორკვევის უფლება შემოეფარგლათ კოლონიური მმართველობის და უცხო ქვეყნის მიერ ტერიტორიების ოკუპირების სიტუაციებით. ვენის დეკლარაციის პუნქტი, რომელიც თვითგამორკვევას ეხება, არადამაჯერებლად ჟღერს ამ ცნების კონკრეტული არსის თვალსაზრისით, თუმცა, იგი მკვეთრად არ არის შემოფარგლული მხოლოდ კოლონიური ან მსგავსი სიტუაციებით.¹⁹

დღეისათვის ნაკლებ სადაოდ გამოიყურება ის, რომ თვითგამორკვევა უფრო ადამიანთა კოლექტიური უფლებაა და არა ინდივიდუალური უფლება.²⁰ ეს აგრეთვე ცხადად ჩანს ორი პაქტისათვის საერთო პირველი მუხლის ფორმულირებაში. ადამიანის უფლებათა კომიტეტმა შეაჩერა ინდივიდუალური საჩივრების მიღება პირველი მუხლის დარღვევების საფუძველზე, რომელთა წარმოდგენაც ხდებობდა სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის ფაკულტატური ოქმის შესაბამისად, განაცხადა რა, რომ „მიუხედავად იმისა, რომ ფაკულტატური ოქმი ითვალისწინებს საჩივრების პროცედურას ინდივიდუალური პირებისათვის, რომლებიც აცხადებენ, რომ ადგილი ჰქონდა მათი უფლებების დარღვევას, პაქტის პირველი მუხლი არსებითად ეხება ხალხებისათვის მინიჭებულ უფლებას“.²¹ დადგინდა, რომ საერთო პირველი მუხლით აღიარებული თვითგამორკვევის უფლება არ შეიძლება დაექვემდებაროს გადახვევას, თუნდაც ომიანობის ან სხვა საგანგებო სიტუაციების დროს.²²

3. თვითგამორკვევის უფლების ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული ასპექტები

თვითგამორკვევას, იქნება ეს მისი შიდა თუ გარე ასპექტი, პოლიტიკური განზომილება აქვს მინიჭებული, რომელიც ფოკუსირებულია დამოუკიდებლობაზე და ჩაურევლობაზე (გარე) ან დემოკრატიაზე (შიდა). მიუხედავად ამისა, პაქტებისათვის საერთო პირველი მუხლი მიუთითებს არა მხოლოდ ხალხთა „პოლიტიკურ სტატუსზე“, არამედ აგრეთვე მათ „ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ განვითარებაზე“, მათ უფლებაზე - „თავისუფლად განკარგონ თავისი ბუნებრივი სიმდიდრე და რესურსები“, და მათ უფლებაზე - არ ჩამოერთვათ საარსებო საშუალებები.

საერთო პირველი მუხლის მითითება ხალხთა უფლებაზე - თავისუფლად განკარგონ თავისი ბუნებრივი სიმდიდრე და რესურსები, შთაგონებულ იქნა გენერალური ასამბლეის 1962 წლის რეზოლუციით „ბუნებრივ რესურსებზე მუდმივი სუვერენიტეტის შესახებ“.²³ ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ განვითარებაზე მითითებამ კიდევ ერთხელ შეასრულა სტიმულის როლი 1986 წლის დეკლარაციაში განვითარების უფლების შესახებ.

ხალხთა უფლება, თავისუფლად ისწრაფვოდნენ თავიანთი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული განვითარებისათვის, ჩაურევლობის უფლებას ნიშნავს - იმ ფარგლებში, რამდენადაც თვითგამორკვევის უფლების შიდა ასპექტი და ასევე სახელმწიფო სტრატეგიებისაგან დამოუკიდებელი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული მოღვაწეობის გარკვეული ძირითადი თავისუფლებაა აღიარებული. საერთო პირველი მუხლის მე-2 პუნქტში ნახსენები უფლება - „თავისუფლად განკარგოს ბუნებრივი სიმდიდრე და რესურსები“ - სურათს უფრო მკაფიოს ხდის. მაგალითად, ნამიბიის შემთხვევაში, გაერომ, სანამ შესაძლებელი იქნებოდა სრული დამოუკიდებლობის უზრუნველყოფა, წინააღმდეგობა გაუწია სამხრეთ აფრიკისა და უცხოელთა მიერ ნამიბიის ბუნებრივი სიმდიდრის და რესურსების ექსპლუატაციას, რასაც ადგილი ჰქონდა ნამიბიელი ხალხის უფლებებისა და ინტერესების საწინააღმდეგოდ, თვითგამორკვევის უფლების დარღვევით.²⁴

1989 წელს მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლოში წარდგენილ საქმეზე ნაურუ აცხადებდა, რომ ფოსფორირებული მიწების გამოყენება, რომელსაც ნაურუს დამოუკიდებლობის გამოცხადებამდე ჰქონდა ადგილი, inter alia, „თვითგამორკვევის პრინციპის იმპლემენტაციის საერთაშორისოდ აღიარებული სტანდარტების“ და „ნაურუს ხალხის მის ბუნებრივ სიმდიდრეზე და რესურსებზე მუდმივი ავტონომიის პატივისცემის ვალდებულების“ დარღვევას წარმოადგენდა.²⁵ საქმე სასამართლოს ნუსხიდან ამოღებულ იქნა მას შემდეგ, რაც მხარეები მორიგდნენ და შეთანხმდნენ საქმის სასამართლოში განხილვა შეეწყვიტათ.²⁶ მიღწეული მორიგების თანახმად, ავსტრალია დათანხმდა გადაეხადა 107 მილიონი ავსტრალიური დოლარი ნაურუს დასახმარებლად „ფოსფორმჟავა მიწების სამომავლო მომზადებისათვის“.²⁷

პირველი მუხლის მე-2 პუნქტში ბუნებრივი სიმდიდრისა და რესურსების თავისუფალ განკარგვაზე გაკეთებული მითითება „მუდმივი სუვერენიტეტის“ (ბუნებრივ სიმდიდრეზე და რესურსებზე) ადრეული პროექტის მითითების გაზავებული ვერსიაა.²⁸ ადრეული პროექტის ფორმულირება, რა თქმა უნდა ეფუძნებოდა გენერალური სამბლეის 1962 წლის ზემოხსენებულ რეზოლუციას „ბუნებრივ რესურსებზე მუდმივი სუვერენიტეტის შესახებ“. გარდა ამისა, მე-2 პუნქტი ამატებს, რომ ბუნებრივი სიმდიდრისა და რესურსების თავისუფალი განკარგვა უნდა მოხდეს „ურთიერთსარგებლიანობის პრინციპზე დაფუძნებული საერთაშორისო ეკონომიკური თანამშრომლობისა და საერთაშორისო სამართლიდან აღმოცენებული ვალდებულებებისადმი ზიანის მიყენების გარეშე“. ეს უჩვენებს, inter alia, რომ საერთაშორისო სამართლით შესაძლოა გარკვეულად შეიზღუდოს სახელმწიფოთა და ხალხთა უფლებები უცხოური საკუთრების ნაციონალიზაციასა და კონფისკაციაზე. ეს მითითება განპირობებულია ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის 25-ე მუხლის და სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის 47-ე მუხლის ფორმულირებით, რომელიც პაქტების მიღებამდე (1966 წელს) რამოდენიმე საათით ადრე დაემატა და რომლის შესაბამისადაც „ამ პაქტში არაფერი უნდა განიმარტოს, როგორც დამაკნინებელი ყველა ხალხის განუყოფელი უფლების, მთლიანად და თავისუფლად ფლობდეს და იყენებდეს თავის ბუნებრივ სიმდიდრეს და რესურსებს“.²⁹

უცხოური ინვესტიციების დაცვის საკითხი სადისკუსიო თემაა და პირველი მუხლი, ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტის 25-ე მუხლთან/სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა პაქტის 47-ე მუხლთან კავშირში, პრობლემას ვერ აგვარებს. კონსენსუსი არ არის მიღწეული არც გაეროს გენერალური ასამბლეის მიერ აღიარებული ეკონომიკური უფლებებისა და სახელმწიფოთა მოვალეობების 1974 წლის ქარტიის კონკრეტულ შესაბამისობაზე.³⁰ ევროპის კონტექსტში მხედველობაში უნდა იქნეს აგრეთვე მიღებული საკუთრების უფლება, რომელიც ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის (ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია, (ECHR) 1952 წლის პირველი ოქმის პირველ მუხლშია აღიარებული. 1(1) მუხლის თანახმად, არავის უნდა ჩამოერთვას მისი ქონება თუ ეს საჯარო ინტერესებით არ არის განპირობებული და მხოლოდ კანონით დადგენილი წესით „და საერთაშორისო სამართლის ზოგადი პრინციპების შესაბამისად“. ბოლო დებულების შეზღუდვა მოხდა საზედამხედველო ორგანოების მიერ და ისიც მხოლოდ უცხოური საკუთრების დაცვის კუთხით.³¹

მიუხედავად იმისა, რომ, შეთანხმებული არ არის თუ რას ნიშნავს ზუსტად საერთაშორისო სამართლის ეს ზოგადი პრინციპები, შეიძლება ითქვას, რომ არსებობს გარკვეული მინიმალური წესები თვითნებობის აღსაკვეთად და კომპენსაციის უზრუნველსაყოფად. თუ კომპენსაცია არ არის გათვალისწინებული, მაშინ საერთაშორისო სამართლის საფუძველზე, უცხოური ქონების ჩამორთმევა შეიძლება არაკანონიერად იქნას მიჩნეული. ამრიგად, შესაძლოა დაძაბულობა შეიქმნას საკუთრების ასეთ უფლებებსა და თვითგამორკვევის უფლებას შორის. საკუთრების უფლებებზე გადაჭარბებულმა ყურადღებამ შესაძლოა საფრთხის წინაშე დააყენოს ხალხთა თვითგამორკვევის უფლება, რომელიც შეგვიძლია ვიხილოთ გაეროს გენერალური ასამბლეის მიერ კუბის წინააღმდეგ აშშ-ს ემბარგოსა და სანქციების შესახებ გაკეთებულ განცხადებებში.³²

მეორეს მხრივ, საერთო პირველი მუხლი მოიცავს - და ჩვენი რწმენით ასეც უნდა იყოს - თვითგამორკვევის შიდა ასპექტსაც, იგი აყალიბებს მინიმალურ წესებს მთელი მოსახლეობის ეკონომიკური და სოციალური უფლებებისათვის მათი მთავრობების მიმართ.³³ ამ კონტექსტში უნდა მოვიყვანოთ 1(2) მუხლის ბოლო წინადადება: „არცერთ შემთხვევაში არ შეიძლება ხალხს ჩამოერთვას სარსებო საშუალებები“. ეს დებულება ერთმანეთთან აკავშირებს თვითგამორკვევის უფლებას და ისეთ ძირითად ინდივიდუალურ უფლებებს, როგორიცაა სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტით აღიარებული სიცოცხლის უფლება (მუხლი 6), ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტით დაცული ცხოვრების სათანადო პირობების უფლება (მუხლი 11) და ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მე-17 მუხლით და ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის პირველი ოქმის პირველი მუხლით აღიარებული საკუთრების უფლება.³⁴

პაქტების 1(3) მუხლის შესაბამისად, ყველა სახელმწიფო ვალდებულია ხელი შეუწყოს თვითგამორკვევის უფლების განხორციელებას. ამ თვალსაზრისით გათვალისწინებულ უნდა იქნეს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის 28-ე მუხლი, რომლის საფუძველზეც „ყოველ ადამიანს აქვს ისეთი სოციალური და საერთაშორისო წესრიგის უფლება, რომლის პირობებშიც შესაძლებელია ამ დეკლარაციით განსაზღვრულ უფლებათა და თავისუფლებათა სრული განხორციელება“.³⁵ ძალზე ბუნდოვანია თუ რას იწვევს ეს, როდესაც საქმე ეხება მესამე სახელმწიფოთა და მთლიანად საერთაშორისო საზოგადოებრიობის კონკრეტულ სამართლებრივ ვალდებულებებს. ბოლო წლებში მზარდი ყურადღება ექცევა სახელმწიფოთა კოლექტიურ პასუხისმგებლობას ადამიანის უფლებებისა და ჰუმანიტარული პრინციპების უზრუნველყოფის თვალსაზრისით. 36 სანამ საერთაშორისო ორგანოები ამ პასუხისმგებლობით ენერგიულად არ დაინტერესდებიან, ნაკლებად სავარაუდოა, რომ სახელმწიფოები, რომლებიც კვლავ „სუვერენიტეტისა“ და „ეროვნული ინტერესების“ ვიწრო ცნებებს იცავენ, სერიოზულად მიუდგნენ ამ საკითხს.

______________________

1. ზოგადი კომენტარი №12 ხალხთა თვითგამორკვევის უფლების შესახებ. ადამიანის უფლებათა კომიტეტის მოხსენება, UN doc. A/39/40 and Corr.1 and 2, გვ. 142-143; და ამ კრებულის დანართი 3.

2. სხვადასხვა მოსაზრებების სრული განხილვა იხ. კ. ტომუშატი (რედ.), Modern Law of Self- Determination, 1993. ისტორიული საფუძვლები ახსნილია, მაგ., რიგო სურენდას მიერ, ნაშრომში The Eვolution of the Right of Self-Determination: A Study of United Nations Practice, 1973. kanadis uzenaesma sasamarTlom, saqmeSi Reference re Secession of Quebec, [1998] 2 S.C.R. 217, დაადგინა, რომ „ხალხთა თვითგამორკვევის უფლება დღეისათვის იმდენად ფართოდ არის აღიარებული საერთაშორისო კონვენციებში, რომ პრინციპმა მიიღო სტატუსი, რომელიც „კონვენციურის“ ფარგლებს სცილდება და საერთაშორისო სამართლის პრინციპად მოიაზრება“ (პუნქტი 114).

3. იხ. ა. როსას, „Internal Self-Determination“, გამოცემაში: კ. ტომუშსატი (რედ.), ადგ. ციტ. (შენიშვნა 2), გვ. 225-252, 229-231 გვერდზე, სადაც აგრეთვე მითითებული გარკვეულ ტერმინოლოგიურ ხარვეზებზე

4. იხ. მაგ. კ. ტომუსშატი, „Self-Determination in a Post-Colonial World“, გამოცემაში: კ. ტომუსშატი (რედ.), ადგ. ციტ. (შენიშვნა 2), გვ. 1-20, პირველ გვერდზე.

5. იხ. ა. როსას, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 3), გვ. 229-231.

6. გამოყოფის უფლებასთან დაკავშირებით კრიტიკული მოსაზრება იხ. მაგ. ა. ეიდე, Possible Ways and Means of Facilitating the Peaceful and Constructive Solution of Problems Involving Minorities, გაეროს უმცირესობათა მიმართ დისკრიმინაციის აღკვეთისა და დაცვის ქვეკომისიისადმი წარდგენილი მოხსენება, UN doc. E/CN.4/Sub.2/1993/34/Adds. 1-4; და ა. ეიდე, „In Search of Constructive Alternatives to Secession“, გამოცემაში: კ. ტომუშატი (რედ.), ადგ. ციტ. (შენიშვნა 2), გვ. 139-176 იხ. აგრეთვე ზოგადი რეკომენდაცია XXI (48), მიღებული რასობრივი დისკრიმინაციის აღმოფხვრის კომიტეტის მიერ 1996 წლის 8 მარტს. რასობრივი დისკრიმინაციის აღმოფხვრის კომიტეტის მოხსენება, UN doc. A/51/18, გვ. 125-126.

7. იხ. ადამიანის უფლებათა მსოფლიო კონფერენცია: ვენის დეკლარაცია და სამოქმედო პროგრამა, UN doc. A/CONF.157/23, ნაწილი 1-ლი, პუნქტი 2.

8. იხ. აგრეთვე ა. როსას, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 3); და ჯ. სალმონი, „Internal Aspects of the Right to Self-Determination: Towards a Democratic Legitimacy Principle“, გამოცემაში კ. ტომუშატი (რედ.), ადგ. ციტ. (შენიშვნა 2), გვ. 253-282.

9. მუხლი 1(2). იხ. აგრეთვე მუხლი 55.

10. გაეროს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 1514 (XV), 1960 წლის 14 დეკემბერი.

11. დეკლარაცია საერთაშორისო სამართლის პრინციპების შესახებ, რომელიც ეხება სახელმწიფოთა შორის მეგობრული ურთიერთობების და თანამშრომლობის საკითხებს, გაეროს გენერალური ასამბლეის რეზოლუციის 2625 (XXV) დანართი, 1970 წლის 24 ოქტომბერი.

12. მიღებულია 1975 წლის 1 აგვისტოს, ევროპის უსაფრთხოებისა და თანამშრომლობის კონფერენციის მიერ. თივთგამორკვევაზე მითითება გაკეთებულია მონაწილე სახელმწიფოებს შორის ურთიერთობების სახელმძღვანელო პრინციპიების დეკლარაციის VIII პრინციპში.

13. Legal Consequences for States of the Continued Presence of South Africa in Namibia (South West Africa) notwithstanding Security Council Resolution 276 (1970), Advisory Opinion, I.C.J. 1971 წლის მოხსენებები, გვ. 16, გვ. 31; დასავლეთი საჰარა, I.C.J. 1975 წლის მოხსენებები, გვ. 12, გვ. 31-33. იხ. აგრეთვე ქვემოთ, გვ. 116.

14. საერთო პირველი მუხლის შესახებ traვaux préparatoires იხ. მ. ჯ. ბოსუიტი, Guide to the „Travaux Préparatoires“ of the International Covenant on Civil and Political Rights, 1987, გვ. 19-48.

15. იხ. დეკლარაციის მე-5 პუნქტი.

16. ა. როსას, „Democracy and Human Rights”, გამოცემაში: ა. როსას და ჯ. ჰელგესენი (რედ.), Human Rights in a Changing East-West Perspective, 1990, გვ. 17-57, 30-34 გვერდზე; ა. როსას, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 3), გვ. 241-252, მითითებებით; ა. როსას, „Article 21“, გამოცემაში: გ. ალფრედსონი და ა. ეიდე (რედ.), The Universal Declaration of Human Rights: A Common Standard of Achieვement, 1999, გვ 431-451, 440-442 გვერდზე.

17. მ. ნოვაკი, U.N. Coვenant on Civil and Political Rights: CCPR Commentary, 1993, გვ. 23, 25.

18. იხ. ა. როსას, „განვითარების უფლება“, ამ კრებულის მე-7 თავი.

19. ადამიანის უფლებათა მსოფლიო კონფერენცია: ვენის დეკლარაცია და სამოქმედო პროგრამა, UN doc. A/CONF.157/23, ნაწილი პირველი, პუნქტი 2.

20. აღმოსავლეთი საჰარა, Advisory Opinion, I.C.J. 1975 წლის მოხსენებები, გვ. 12; გვ, 31, საერთაშორისო სასამართლომ მიუთითა „თვითგამორკვევაზე, როგორც ხალხთა უფლებაზე“.

21. შეტყობინება No.197/1985, კიტოკი შვედეთის წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა კომიტეტის ოფიციალური დოკუმენტები 1987/88, ტ. II, გვ. 442-445. იხ. აგრეთვე შეტყობინება № 167/1984, ბერნარდ ომინაიაკი, ლუბიკონ ლეიკ ბენდის ბელადი კანადის წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა კომიტეტის ოფიციალური დოკუმენტები 1989/90, ტ. II, გვ. 381-391.

22. ა. როსას, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 3), გვ. 247-248.

23 გენერალური ასამბლეის 1962 წლის 14 დეკემბრის რეზოლუცია 1803 (XვII). ბუნებრივ რესურსებზე მუდმივი სუვერენიტეტისა და სახელმწიფო კონტრაქტებზე მისი გავლენის შესახებ იხ. ე. პაასივირტა, Participation of States in International Contracts and Arbitral Settlements of Disputes, 1990, გვ. 182-196.

24. კ. ტომაშევსკი, Development Aid and Human Rights Revisited, 1993, გვ. 98.

25. გარკვეული ფოსფორირებული მიწები ნაურუში (ნაურუ ავსტრალიის წინაღმდეგ), დასაშვებობის სტადია, გადაწყვეტილება, I.C.J. 1992 წლის მოხსენებები, გვ. 240, 243 გვერდზე.

26. გარკვეული ფოსფორირებული მიწები ნაურუში (ნაურუ ავსტრალიის წინააღმდეგ), 1993 წლის 13 სექტემბრის განკარგულება, I.C.J. 1993 წლის მოხსენებები, გვ. 322.

27. თუმცა, მორიგება აგრეთვე ითვალისწინებდა, რომ გადახდის შედეგად „ზიანი არ უნდა მიყენებოდა ავსტრალიის ტრადიციულ პოზიციას, რომ იგი არ არის პასუხისმგებელი ფოსფორირებული მიწების რეაბილიტაციაზე, რომელსაც ამუშავებდნენ 1967 წლის 1 ივლისამდე“. ნაურუს რესპუბლიკასა და ავსტრალიას შორის დადებული 1993 წლის ხელშეკრულება მართლმსაჯულების საერთაშორისო სასამართლოში საკითხის მოგვარების შესახებ ნაურუში ფოსფორირებულ მიწებთან დაკავშირებით, 32 I.L.M. 1471 (1993).

28. მ. ნოვაკი, ადგ. ცოტ. (შენიშვნა 17), გვ. 24.

29. მ. ნოვაკი, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 17), გვ. 24-25, 628-629.

30. გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 3281 (XXIX), 1974 წლის 12 დეკემბერი. უცხოური ინვესტიციების დაცვის და საკუთრების ჩამორთმევისთვის კომპენსაციის უფლების შესახებ იხ. მაგ. ე. პაასივირტა, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 23), გვ. 245-249.

31. კ. კრაუსე, Rätten till egendom som en mänsklig rättighet [საკუთრების უფლება, როგორც ადამიანის უფლება], 1993, გვ. 94-96.

32. გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია A/RES/54/21, 1999 წლის 9 ნოემბერი.

33. პ. ალსტონი, „International Law and the Human Right to Food“, გამოცემაში: პ. ალსტონი და კ. ტომაშევსკი (რედ.), The Right to Food, 1984, გვ. 9-68, 23-ე გვერდზე; მ. ნოვაკი, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 17), გვ. 25.

34. ბოლო უფლებებთან დაკავშირებით იხ. ა. ეიდე, „The Right to an Adequate Standard of Living Including the Right to Food“, თავი 8; მ. შეინინი, ,,სოციალური უზრუნველყოფის უფლება“, თავი 12 და კ. კრაუსე ,,საკუთრების უფლება”, ამ კრებულის მე-11 თავი.

35. იხ. ა. ეიდე, „Article 28“, გამოცემაში: გ. ალფრედსონი და ა. ეიდე (რედ.), ადგ. ციტ. (შენიშვნა 16), გვ. 597-632.

36. მ. ტ. კამინგა, Inter-State Accountability for ვiolations of Human Rights, 1992, გვ. 183 190; ლ. ბუასონ დე შაზურნე, „The Collective Responsibility of States to Ensure Respect for Humanitarian Principles“, გამოცემაში: ა. ბლოედი და სხვები, Monitoring Human Rights in Europe: Comparing International Procedures and Mechanisms, 1993, გვ. 247-260.

ალან როსას

1. შესავალი

ადამიანის უფლებთა კონცეფცია მუდმივად განვითარების პროცესში იმყოფება¹ ის, რასაც ჩვენ ადამიანის უფლებებს ვეძახით, წარმოადგენს ჩვენს ზოგად შეხედულებას პიროვნების, ჯგუფის, საზოგადოებისა და ბუნების ურთიერთდამოკიდებულებაზე. დავა იმის შესახებ, თუ რა არის ჩვენი უფლებები და როგორ უნდა განისაზღვრონ ისინი, ჩვენი ისტორიის, წარსულის და აწმყოს ნაწილსა და ერთობლიობას შეადგენენ. ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ბილის² მიღების შედეგად ადამიანის უფლებათა საკმაოდ ფართო ჩამონათვალი საერთაშორისო დონეზე იქნა აღიარებული. მიუხედავად იმისა, რომ საჭიროა მოვერიდოთ მკვეთრ გამიჯვნას ერთის მხრივ სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს, ხოლო მეორეს მხრივ ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებს შორის,³ ფაქტია, რომ უფლებების პირველი კატეგორია ხშირად განიხილება როგორც ადამიანის უფლებათა ტრადიციული ბირთვი, მაშინ როდესაც ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები ძირითადად მიმდინარე საუკუნის დასაწყისიდან მიმდინარე ნორმატიულ და დოქტრინულ მიღწევებთან ასოცირდება⁴

ასეთია ფონი, რომელიც თვით ადამიანის უფლებათა ცნების სხვადასხვა „თაობის“ უკეთ გააზრების საშუალებას იძლევა. ამ თვალსაზრისიდან გამომდინარე წარმოიქმნა ადამიანის უფლებათა „მესამე თაობის“ ცნება, კერძოდ - „სოლიდარობის უფლებები“, როგორიცაა განვითარების უფლება, სუფთა გარემოს უფლება და მშვიდობის უფლება.⁵ ეს არის „ახალი“ უფლებები, რომელიც აღიარებული არ არის 1966 წლის პაქტებით. ზოგიერთ შემთხვევაში, პაქტებით უდაოდ აღიარებული უფლებები, მაგალითად - თვითგამორკვევის უფლება, სათანადოდ არსებობის უფლება და საკვების უფლება, თან ერთვის მესამე თაობის უფლებათა ჩამონათვალს. არსებობს მოსაზრება, რომ უფლებებით უნდა ისარგებლონ არა მხოლოდ ცალკეულმა პირებმა, არამედ ადამიანთა ჯგუფმა და ზოგადად ხალხმა („კოლექტიური უფლებები“), ხოლო მათი განხორციელება გლობალურ თანამშრომლობას მოითხოვს, რომელიც საერთაშორისო სოლიდარობის ცნებაზე იქნება დაფუძნებული.

ადამინის უფლებათა „თაობების“ ცნება პრობლემატურია, ვინაიდან იგი შესაძლოა ყურადღებას ამახვილებდეს უფრო აზრთა სხვადასხვაობაზე და არა დამთხვევაზე, და აქედან შეიძლება გამომდინარეობდეს, რომ უფრო მყარად დამკვიდრებული უფლებები დღეს ნაკლებად რელევანტურია.⁶ თუმცა „მესამე თაობის“ უფლებებთან დაკავშირებული პრობლემები ამით არ ამოიწურება. საკამათოა აგრეთვე ზემოთ მოყვანილ ადამიანის უფლებათა სტატუსი და შინაარსი. ამასთანავე, ფაქტია, რომ მათ მიერ წამოჭრილ საკითხებს კაცობრიობისათვის და მთელი პლანეტის სიცოცხლისათვის ფუნდამენტური მნიშვნელობა აქვთ. ისინი ფართოდაა აღიარებული ადამიანის უფლებათა სახით. მათი მხედველობაში მიღება აუცილებელია მსოფლიო კაცობრიობის უფლებათა დაცვის სისტემის გააზრებისა და ეკონომიკური, სოციალური თუ კულტურული უფლებების განხილვის, განვითარების და დაცვისათვის.

უნდა აღინიშნოს, რომ ცნებები „მესამე თაობის უფლებები“ და „კოლექტიური“ უფლებები, ყოველთვის არ წარმოდგენენ სინონიმურ ცნებებს. ჯერ ერთი, არსებობს უფლებები, რომლებიც ისეთ კოლექტიურ ელემენტს შეიცავს, როგორიცაა უმცირესობების უფლებები, თვითგამორკვევის უფლება, საკვების უფლება⁷ და კულტურის უფლება,⁸ რომლებიც უფლებათა საერთაშორისო ბილითაა აღიარებული და ამიტომ „მესამე თაობის“ უფლებათა ბირთვთთან არ ასოცირდება. და მეორე -„მესამე თაობის“ უფლებები, როგორიცაა, მაგალითად, განვითარების უფლება, შეიძლება ინდივუდუალურ ელემენტს შეიცავდეს.⁹

ქვემოთ ჩვენ ყურადღებას გავამახვილებთ „მესამე თაობის“ ერთ-ერთ უფლებაზე, კერძოდ - განვითარების უფლებაზე. ეს უფლება იმიტომ შევარჩიეთ, რომ მას მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია ადამიანის უფლებათა გარშემო მიმდინარე დისკუსიებში, და, როგორც ჩანს, იგი განსაკუთრებით რელევანტურია ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების დაცვისათვის. ეს აგრეთვე ასახულია ვენის დეკლარაციაში და სამოქმედო პროგრამაში, რომელიც ადამიანის უფლებათა მსოფლიო კონფერენციის მიერ 1993 წლის ივნისში ერთხმად იქნა მიღებული.

სხვა ვარიანტები, რომლებსაც ნაკლები მნიშვნელობა აქვთ და/ან უშუალოდ არ უკავშირდებიან ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების დაცვის კონტექსტს, მაგალითად, მშვიდობის უფლება, ამ კონტექსტში განხილული არ იქნება. საკმარისია აღვნიშნოთ, რომ საერთაშორისო დოკუმენტებში¹⁰ მშვიდობის უფლებას გარკვეული ადგილი ენიჭება და იგი სიცოცხლის უფლებასთანაა დაკავშირებული, რომელიც ინდივიდუალურ უფლებას წარმოადგენს.¹¹ თვითგამორკვევის უფლება, რომელიც მოიცავს უფლებას მდგრად რესურსებზე, ასევე საკვებისა და კულტურული უფლებები შესაბამისად განიხილულია მე-6, მე-8 და მე-16 თავებში.

2. კონცეფციის წარმოშობა

გაეროს წესდებაში უკვე მითითებულია ის ფაქტი, რომ არსებობს ურთიერთდამოკიდებულება ადამიანის უფლებათა და ეკონომიკურ და სოციალურ განვითარებას შორის. 55-ე მუხლი გაერთიანებული ერების ორგანიზაციისაგან მოითხოვს ხელი შეუწყოს (ა) ცხოვრების დონის ამაღლებას, მოსახლეობის სრულ დასაქმებას, ეკონომიკური და სოციალური პროგრესისა და განვითარების პირობების შექმნას ეროვნულ დონეზე; (ბ) საერთაშორისო პრობლემების გადაწყვეტას ეკონომიკურ, სოციალურ, ჯანდაცვის სფეროებში და სხვა მსგავსი პრობლემების გადაწყვეტას, ასევე საერთაშორისო თანამშრომლობას კულტურისა და განათლების სფეროში; და გ) ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა საყოველთაო პატივისცემას. 56-ე მუხლის შესაბამისად „ყველა წევრი იღებს ვალდებულებას, ორგანიზაციასთან თანამშრომლობით და დამოუკიდებლად იმოქმედოს 55-ე მუხლში მითითებული მიზნების მისაღწევად“.

წესდების 55-ე მუხლში აგრეთვე აღნიშნულია ძირითადი მიზანი - სტაბილურობისა და კეთილდღეობის პირობების შექმნა, რომელიც ერთა შორის მშვიდობიანი და მეგობრული ურთიერთობის ჩამოყალიბებისათვისაა აუცილებელი, რაც „დაფუძნებული იქნება ხალხების თანასწორუფლებიანობისა და თვითგამორკვევის პრინციპზე“. როგორც უკვე ამ კრებულის მე-6 თავში აღინიშნა, თვითგამორკვევის უფლებამ შემდგომში სამართლებრივი პრინციპის სტატუსი მიიღო. მუხლი 1(1)-ის თანახმად, რომელიც საერთოა სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტისათვის და ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტისათვის, თვითგამორკვევის უფლება შეიცავს ყველა ხალხების უფლებას „თავისუფლად ისწრაფვოდნენ თავიანთი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული განვითარებისაკენ“.

პაქტების მიღების წელს (1966 წ.), გავითარების უფლება, ახალი საერთაშორისო ეკონომიკური წყობილებისაკენ მოწოდების კონტექსტში სენეგალის საგარეო საქმეთა მინისტრმა ახსენა.¹² 1969 წელს გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ მიიღო დეკლარაცია სოციალური პროგრესისა და განვითარების შესახებ.¹³ 1970-იანი წლების დასაწყისში დღის წესრიგში დადგა იდეა, ჩამოყალიბებულიყო განვითარების კონკრეტული უფლება ადამიანის უფლების სახით.¹⁴ 1977 წელს, ადამიანის უფლებათა კომისიამ გაეროს შესთავაზა ჩაეტარებინა განვითარების უფლების საერთაშორისო განზომილების კვლევა.¹⁵ ეს მისწრაფება დაფუძნებული იყო ე.წ. სტრუქტურულ მიდგომაზე, რომელშიც იგულისხმება ადამიანის უფლებათა მიბმა ისეთ გლობალურ საკითხებზე, როგორიცაა ეკონომიკური და სოციალური განვითარება და ადამიანის უფლებათა დარღვევის ძირეული მიზეზები.¹⁶

ამ მიდგომას ძირითადად მესამე სამყაროს ქვეყნებმა დაუჭირეს მხარი. დასავლეთის ქვეყნებმა თავი შეიკავეს, სავარაუდოდ იმის შიშით, რომ არა მხოლოდ ადამიანის უფლებათა კონცეფცია გახდებოდა უფრო ბუნდოვანი, არამედ ისინი დადგებოდნენ ისეთი პრობლემის წინაშე, როდესაც განვითარებადი ქვეყნები მოითხოვდნენ მეტ უფლებას საკუთარი რესურსების განკარგვაზე.

ამდენად, გასაგებია, რომ ადამიანის და ხალხების უფლებათა აფრიკული ქარტია (შემდგომში აფრიკული ქარტია)¹⁷ ერთადერთი სამართლებრივად სავალდებულო საერთაშორისო ხელშეკრულებაა, რომელიც განვითარების უფლებას აღიარებს. ქარტიის 22-ე მუხლის თანახმად:

1. ყველა ხალხს უნდა ჰქონდეს საკუთარი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული განვითარების უფლება, მისი თავისუფლებისადმი და იდენტურობისადმი შესაბამისი პატივისცემის პირობით, კაცობრიობის საერთო მემკვიდრეობის მიღწევების გამოყენების თანასწორი უფლებით.

2. სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან, დამოუკიდებლად თუ ერთობლივად უზრუნველყონ განვითარების უფლების განხორციელება.

ვინაიდან აღნიშნული ქარტია რეგიონალურ ხელშეკრულებას წარმოადგენს, ბუნებრივია, რომ გეოგრაფიული თვალსაზრისით მისი მოქმედების ფარგლები შეზღუდულია. თუმცა, იგი გამოყენებულ იქნა შთაგონების წყაროდ იმ დროს წამოწყებულ პროცესში განვითარების უფლების სფეროში საყოველთაო დოკუმენტის შესაქმნელად.

3. დეკლარაცია განვითარების უფლების შესახებ და მისი შემდგომი გაგრძელება

1986 წელს, ხანგრძლივი და რთული მზადების შემდეგ,¹⁸ გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ მიიღო დეკლარაცია განვითარების უფლების შესახებ. დეკლარაცია მი- ღებულ იქნა 146 ხმით 1-ის წინააღმდეგ (აშშ), რვა წევრმა თავი შეიკავა.¹⁹ როგორც გაეროს გენერალური ასამბლეის მიერ მიღებული რეზოლუცია, დეკლარაცია სამარ- თლებრივად სავალდებულო დოკუმენტი არ არის. რა თქმა უნდა, შეიძლება ითქვას, რომ დეკლარაცია ზოგად საერთაშორისო სამართალს ასახავს. თუმცა, თუ გავითვალისწინებთ იმ წინაამღდეგობებს, რომლებიც დეკლარაციის მიღებას ახლდა თან, აგრეთვე შემდგომ ეტაპებს, ტექსტის ბუნდოვან და არათანმიმდევრულ ხასიათს, ამის მტკიცება ძნელი იქნება. თუმცა, ეს არ ნიშნავს, რომ დეკლარაცია არ შეიძლება შეიცავდეს ელემენტებს, რომლებიც ასახავენ საყოველთაოდ აღიარებულ ადამიანის უფლებებს და თუნდაც ჩვეულებით სამართალსაც.

დეკლარაციის მიღების შემდეგ გარკვეული ღონისძიებები განხორციელდა.²⁰ ჯერ კიდევ 1981 წელს ადამიანის უფლებათა კომისიამ განვითარების უფლების სამთავრობო ექსპერტთა სამუშაო ჯგუფი ჩამოაყალიბა.²¹ ამ ჯგუფმა არა მხოლოდ 1986 წლის დეკლარაციის პროექტის შემუშავებაში შეიტანა წვლილი, არამედ შეხვედრების წყება ჩაატარა მისი მიღების შემდეგ. 1990 წელს ჟენევაში²² გაიმართა მსოფლიო კონსულტაციები განვითარების უფლების, როგორც ადამიანის უფლების საკითხებზე. შესაბამისი მოხსენებები წარედგინა გაეროს გენერალურ მდივანს.²³

1993 წელს ადამიანის უფლებათა კომისიამ ახალი სამუშაო ჯგუფის ჩამოყალიბება გადაწყვიტა, რომელიც განვითარების უფლებაზე იმუშავებდა.²⁴ განვითარების უფლების კონცეფცია ჯერ კიდევ საკამათო იყო, მაგრამ 1993 წლის ივნისში ვენაში გამართულ გაეროს ადამიანის უფლებათა მსოფლიო კონფერენციაზე შესაძლებელი გახდა კონსენსუსის მიღწევა, რომლის შედეგადაც ვენის დეკლარაციაში და მოქმედების პროგრამაში შევიდა პუნქტები, რომლებიც განვითარების უფლებას აღიარებდნენ, როგორც „საყოველთაო და განუყოფელ ადამიანის უფლებას და ადამიანის ძირითად უფლებათა შემადგენელ ნაწილს“.²⁵

ეს კონსენსუსი შეიძლება პირველ რიგში აიხსნას ნორმათა „პაკეტით“, რომელიც პირველი თავის მე-10 პუნქტშია მოყვანილი. მითითება კეთდება არა მხოლოდ ზოგადად განვითარების უფლებაზე, როგორც ადამიანის უფლებაზე, არამედ 1986 წლის დეკლარაციიდან გამომდინარე აღინიშნება, რომ „ადამიანი არის განვითარების ცენტრალური სუბიექტი“. ამას მოყვება დებულება, რომ „მიუხედავად იმისა, რომ განვითარება ხელს უწყობს ადამიანის უფლებებით სარგებლობას, განვითარების ნაკლებობა არ უნდა იყოს გამოყენებული საერთაშორისოდ აღიარებულ უფლებათა შელახვის გასამართლებლად“. ეს განმარტება დასავლეთის მთავრობების დაჟინებული მოთხოვნით იქნა შეტანილი,რომლებიც შიშობდნენ, რომ განვითარების უფლება შეიძლება გამოყენებულ იქნას ადამიანის სხვა უფლებათა დარღვევის გასამართლებლად. ამ ქვეყნების მთავრობები ასევე მოითხოვდნენ მითითება გაკეთებულიყო ეროვნული განვითარების პოლიტიკის მნიშვნელობაზე, მაშინ, როდესაც მითითება საერთაშორისო თანამშრომლობის, სამართლიანი ეკონომიკური ურთიერთობის და საერთაშორისო დონეზე ხელსაყრელიეკონომიკური გარემოს შექმნის საჭიროებაზე მეტწილად მესამე სამყაროს მთავრობებისმოწონებას იმსახურებდა.

განვითარებისა და გარემოს დაცვას შორის კავშირის აუცილებლობას უკვე გაესვა ხაზი რიო-დე-ჟანეიროს კონფერენციაზე გარემოს დაცვისა და განვითარების შესახებ (1992 ივნისი). გარემოს დაცვისა და განვითარების თაობაზე რიოს დეკლარაციის მესამე პრინციპის თანახმად, „განვითარების უფლება ისე უნდა განხორცილედეს, რომ თანაბრადითვალისწინებდეს თანამედროვე და მომავალი თაობების განვითარების და გარემოს დაცვის აუცილებლობას“.²⁶ ეს ფორმულირება მოცემული იყო ვენის დეკლარაციაშიც (ნაწილი 1, პარაგრაფი 1), იმ უმნიშვნელო შესწორებით, რომ ვენის კონვენციის მიხედვით განვითარების უფლება „სასურველია“ (ნაცვლად - „უნდა“) შესრულდეს.

შეიძლება ითქვას, რომ ვენის ერთხმოვნად მიღებული გადაწყვეტილების შედეგად, ყველა ქვეყანამ, ამერიკის შეერთებული შტატების ჩათვლით, აღიარა, რომ განვითარების უფლება, როგორც ცნება, ნახსენები ყოფილიყო გაეროს ოფიციალურ კონტექსტში. ამასთანავე, ეს არ გულისხმობს კონსენსუსს ამ ცნების ზუსტ შინაარსსა და მნიშვნელობაზე.²⁷

ვენის დეკლარაციაში და სამოქმედო პროგრამაში (უფრო ზუსტად მის მეორე ნაწილში) მსოფლიო კონფერენცია აგრეთვე მიესალმა ახალი სამუშაო ჯგუფის შექმნას და მოუწოდა მას შეემუშავებინა, გაეროს გენერალური ასამბლეის მიერ დროულად განსახილველად, „ფართო სპექტრის ეფექტური ღონისძიებები, რათა შემცირდეს ხელშემშლელი პირობები განვითარების უფლების დეკლარაციის იმპლმენტაციასა და განხორციელებაზე,ასევე რეკომენდაცია გაუწიოს იმ გზებსა და საშუალებებს, რომლებიცხელს შეუწყობენ ყველა სახელმწიფოს მიერ განვითარების უფლების განხორციელებას“ (ნაწილი 2, პუნქტი 72).

1993 წელს შექმნილმა განვითარების უფლების სამუშაო ჯგუფმა 1995 წელს მუშაობა დაასრულა.²⁸ მას შემდეგ, რაც მიღებულ იქნა ძალზე მცირე რაოდენობის სამუშაო დასკვნები, 1996 წელს შეიქმნა ექსპერტების ახალი სამთავრობათაშორისო ჯგუფი. ამ ჯგუფმა რეკომენდაცია გაუწია გადაწყვეტილების მიღების შემდგომი კონტროლის მექანიზმის ჩამოყალიბებას²⁹ და 1998 წელს ადამიანის უფლებათა კომისიამ შეიტანა რეკომენდაცია სამუშაო ჯგუფის შექმნის შესახებ, რომელიც დროით არ იქნებოდა შეზღუდული, აგრეთვე მოითხოვა დანიშნულიყო დამოუკიდებელი ექსპერტი, თავდაპირველად სამი წლის ვადით.³⁰ ადამიანის უფლებათა კომისია მიესალმა აგრეთვე იმ „მაღალ პრიორიტეტს“, რომელიც გაეროს ადამიანის უფლებათა უმაღლესმა კომისარმა განვითარების უფლებასთან დაკავშირებულ საქმიანობას მიანიჭა, მათ შორის გაეროს სისტემის შიგნით დაწესებულებათშორის კოორდინაციას.

4. განვითარების უფლების ძირითადი შინაარსი და ბუნება

ამრიგად, განვითარების უფლების ზუსტი მნიშვნელობა და სტატუსი ჯერაც კამათის საგანს წარმოადგენს. როგორც ზემოთ იყო აღნიშნული, 1986 წლის დეკლარაცია არ წარმოადგენს სამართლებრივად სავალდებულო დოკუმენტს და იმ ქვეყნების გარეთ, რომლებსაც აფრიკული ქარტია აერთიანებს, კითხვის ქვეშ რჩება, შეიძლება თუ არა განვითარების უფლება განხილულ იქნეს როგორც მოქმედი სამართლით აღიარებული ადამიანის კონკრეტული უფლება.³¹ კიდევ ერთი სირთულე იმაში მდგომარეობს, რომ აფრიკული ქარტიის 22-ე მუხლი და 1986 წლის დეკლარაცია გარკვეულწილად ბუნდოვანი და არათანმიმდევრულია.³² პირველ რიგში, ღია საკითხად რჩება - რა შემთხვევაში ავსებენ ისინი არსებულ უფლებებს, განსაკუთრებით თვითგამორკვევის უფლებას, პოლიტიკური და სხვა სახის მონაწილეობის უფლებას, ასევე ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებს.

როგორც აღინიშნა, განვითარების უფლების შინაარსისა და ბუნების შესახებ რამოდენიმე ზოგადი დასკვნის გაკეთება შეიძლება, ვინაიდან იგი 1986 წლის დეკლარაციიდან და მის შემდგომ განხორციელებაზე მიმართული ღონისძიებებიდან გამომდინარეობს. ამასთან გათვალისწინებულ უნდა იქნეს აფრიკის ქარტიის 22-ე მუხლი.

უპირველეს ყოვლისა ნათელია, რომ განვითარების უფლება მხოლოდ ეკონომიკურ და სოციალურ საკითხებს არ მოიცავს, მაგრამ დეკლარაციის 1(1) მუხლი აღიარებს ,,ეკონომიკური, სოციალური, კულტურული და პოლიტიკური განვითარების” უფლებას, რომლის ფარგლებშიც ,,სრულად იქნება რეალიზებული ადამიანის ყველა უფლება და ფუნდამენტური თავისუფლებები”. ამიტომ, შეიძლება ითქვას, რომ დეკლარაცია ახორციელებს ადამინის უფლებების განუყოფელი და ურთიერთდამოკიდებული ბუნების იდეას, რაც აგრეთვე ნათლად არის დაფიქსირებული დეკლარაციის მე-6(2) მუხლში. აფრიკული ქარტიის 22-ე მუხლს უფრო შეზღუდული შესაძლებლობები აქვს, რადგანაც იგი პოლიტიკურ განვითარებას ცალკე არ მოიხსენიებს.

მეორე რიგში, განვითარების უფლება იმ სახით, როგორც იგი 1986 წლის დეკლარაციაშია ჩადებული, ორივე ელემენტს შეიცავს - ინდივიდუალურ და ჯგუფურ უფლებებს. დეკლარაციის 1(1) მუხლი ბენეფიციარად მოიხსენიებს „თითოეულ ადამიანს და ყველა ხალხებს”. ინდივიდუალისტური ჟღერადობა იგრძნობა 2(1) მუხლშიც, რომლის თანახმადაც, „ადამიანი არის განვითარების ცენტრალური ობიექტი და იგი უნდა იყოს განვითარების უფლების აქტიური მონაწილე და დახმარების მიმღები“. გაეროს სამუშაო ჯგუფმა, რომელიც 1993-1995 წლებში განვითარების უფლებაზე მუშაობდა, ბენეფიციართა რიცხვს ინდივიდუალურ პირებთან და ხალხებთან ერთად „ჯგუფებიც“ დაუმატა. ამგვარი ფორმულირებით იგი უმცირესობებსაც ეხება.³³ მეორეს მხრივ, აფრიკული ქარტიის 22-ე მუხლის თანახმად, ბენეფიციარად მხოლოდ „ხალხებია“ აღიარებული.

უნდა აღინიშნოს, რომ 1993-1995 და 1996-1997 წლების გაეროს სამუშაო ჯგუფები, 1986 წლის დეკლარაციის მსგავსად, ბენეფიციარად არ მოიხსენიებენ სახელმწიფოებს, მიუხედავად იმისა რომ ამ თვალსაზრისის წარმოდგენა მუდმივად ხდება, განსაკუთრებით მესამე სამყაროს ქვეყნების მიერ, რომლებსაც მიაჩნიათ, რომ სახელმწიფოები განვითარების უფლების სუბიექტები არიან.³⁴ სახელმწიფოებს ბენეფიციარად არც აფრიკული ქარტია მოიხსენიებს, ამის ნაცვლად ისინი მე-2 მუხლში განსაზღვრულნი არიან როგორც პასუხისმგებელი მხარეები. ჩვენი შეხედულებით, სახელმწიფოების, როგორც ადამიანის უფლებათა სუბიექტად მოხსენიება, ტერმინის არასწორი ხმარებაა. გარდა ამისა, ადამიანის უფლებები ეხებიან ურთიერთობებს სახელმწიფოსა და მის საკუთარ მოსახლეობას შორის, რომლებშიც კერძო პირები და ჯგუფები არიან ბენეფიციარები, ხოლო ვალდებულებები სახელმწიფოს ეკისრება. ეს, რა თქმა უნდა, არ ნიშნავს იმის უარყოფას, რომ განვითარების საკითხებთან დაკავშირებული საერთაშორისო სამართალი შეიძლება მოიცავდეს უფლებებსა და ვალდებულებებს სახელმწიფოებს შორის, ან აგრეთვე, შეიძლება არსებობდეს სახელმწიფოების კოლექტიური პასუხისმგებლობის გარკვეული ფორმები განვითარების უფლების განხორციელების მხრივ (იხ. ქვემოთ).³⁵

რაც შეეხება განვითარების უფლების შინაარს, აქ ნახსენები უნდა იქნეს სამი ასპექტი. პირველ რიგში, 1986 წლის დეკლარაციაში ხაზგასმულია მონაწილეობის მნიშვნელობა.³⁶ მაგალითად, დეკლარაცია მიუთითებს თითოეული ადამიანის „აქტიურ, თავისუფალ და გააზრებულ მონაწილეობაზე განვითარებაში“ (პრეამბულის მეორე აბზაცი და მუხლი 2 (3)); პირის და ხალხების უფლებაზე „მონაწილეობა მიიღოს, წვლილი შეიტანოს და ისარგებლოს“ განვითარებით (მუხლი 1 (1)); ადამიანზე, როგორც განვითარების უფლების „აქტიურ მონაწილეზე და ბენეფიციარზე“ (მუხლი 2 (1)); „განვითარების პროცესში ქალების აქტიური როლის“ აუცილებლობაზე (მუხლი 8 (1)); და სახელმწიფოების მხრიდან „ყველა სფეროში საყოველთაო მონაწილეობის, როგორც განვითარებისათვის მნიშვნელოვანი ფაქტორის წახალისებაზე, რაც თითოეული ადამიანის უფლებათა განხორციელებისათვისაა აუცილებელი“ (მუხლი 8 (2)). სახალხო მონაწილეობა, რომელიც გაეროს მიერ სპეციალური შესწავლის ობიექტი გახდა, შეიძლება მონაწილეობის უფლების კონტექსტში განიხილებოდეს როგორც ადამიანის უფლება.³⁷ მონაწილეობის მნიშვნელობა ასევე ხაზგასმულია ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის 13(1) მუხლში, რომლის თანახმადაც „განათლებამ ყველას უნდა მისცეს თავისუფალ საზოგადოებაში ქმედითი მონაწილეობის შესაძლებლობა“. მეორე, დეკლარაცია უნდა განიხილებოდეს ძირითადი მოთხოვნების და სოციალური სამართლიანობის კონტექსტში.³⁸ აქ მითითება გაკეთებულია შემდეგზე - „მთელი მოსახლეობისა და თითოეული ადამიანის“ კეთილდღეობის გაუმჯობესების უზრუნველყოფა უნდა მოხდეს არა მხოლოდ განვითარებაში მათი მონაწილეობით, არამედ „ამ განვითარებიდან მიღებული სარგებლის სამართლიანი განაწილების საფუძველზე“ (პრეამბულის მეორე პარაგრაფი, მუხლი 2(3)), და არსებობდეს „ყველასათვის თანაბარი ხელმისაწვდომობა ძირითად რესურსებზე, განათლებაზე, ჯანმრთელობაზე, მომსახურეობაზე, საკვებზე, საცხოვრებელზე, დასაქმებაზე და შემოსავლის სამართლიან განაწილებაზე“ (მუხლი 8 (1)). განვითარების უფლების ეს ასპექტი, რა თქმა უნდა, უკავშირდება დისკრიმინაციის დაუშვებლობისა და თანასწორობის ცნებებს და მთელი რიგი ეკონომიკური და სოციალური უფლებების დაცვას. უკიდურესი სიღარიბის აღმოფხვრა და შემოსავლის განაწილება ის საკითხებია, რომლებიც ამგვარ კონტექსტში უგულვებელყოფილი ვერ იქნება.

მესამე, ვერ გავექცევით იმ ფაქტს, რომ 1986 წლის დეკლარაცია ხაზს უსვამს როგორც ეროვნულ პოლიტიკას და პროგრამებს (მუხლი 2(3), მუხლი 3(1), მუხლი 8), ასევე საერთაშორისო თანამშრომლობას (მაგალითად მე-3, მე-4 და მე-7 მუხლები). ისევე როგორც თვითგამორკვევის უფლება, უპირველეს ყოვლისა ნიშნავს ხალხის უფლებას მისი მთავრობის მიმართ,³⁹ ასევე განვითარების უფლება აყალიბებს პიროვნებების, ჯგუფების და ხალხების უფლებას მათი მთავრობების მიმართ (ეროვნული განზომილება). მიუხედავად ამისა, საერთაშორისო თანამშრომლობა კვლავ საჭიროა. აფრიკული ქარტიის 22-ე მუხლი ითვალიწინებს სახელმწიფოების ვალდებულებას უზრუნველყოს განვითარების უფლების გამოყენება „ინდივიდუალურად ან კოლექტიურად“. იმ დროს, როდესაც სახელმწიფოს ვალდებულებები საკუთარი მოსახლეობის მიმართ ადამიანის უფლებათა კანონისათვის ჩვეული კონცეფციაა (თუმცა ამ ვალდებულების კონკრეტული შინაარსი შესაძლოა ბოლომდე არ არის გარკვეული), საერთაშორისო ურთიერთობათა კონტექსტში კონკრეტული ვალდებულებების ჩამოყალიბება უფრო რთული საქმეა. ძნელია უპასუხო კითხვას, თუ ზოგადად რა კონკრეტული ვალდებულებები შეიძლება ჰქონდეს სახელმწიფოებს და საერთაშორისო ინსტიტუტებს (ისეთებს, როგორიცაა მსოფლიო ბანკი და საერთაშორისო სავალუტო ფონდი) შემდგომი განვითარების მხრივ და ამგვარ კონტექსტში რას ნიშნავს პიროვნების და ხალხების განვითარების „უფლებაზე“ მინიშნება.⁴⁰

ასევე ძნელია კონკრეტული უფლებები და ვალდებულებები გამოიკვეთოს სოციალური და საერთაშორისო წესრიგის უფლებიდან, რომლის პირობებშიც შესაძლებელია ადამიანის უფლებათა სრული რეალიზაცია, როგორც ეს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის 28-ე მუხლით და ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტის საერთაშორისო თანამშრომლობის მარეგულირებელი დებულებებითაა აღიარებული. არც იმის უარყოფა შეიძლება (გაეროს წესდების 55-56 მუხლების გათვალისწინებით), რომ ამ დონეზე არსებობს ზოგიერთი უფლება და ვალდებულება, მაგრამ ჯერ კიდევ უნდა განისაზღვროს, თუ რა გავლენა შეიძლება მოახდინონ მათ სახელმწიფოებისა და საერთაშორისო ინსტიტუტების პოლიტიკაზე.⁴¹ ყოველ შემთხვევაში, კაცობრიობის ისეთი კატასტროფების დროს, როგორიცაა შიმშილი და გენოციდი, უნდა ჩამოყალიბდეს მესამე ქვეყნებისა და საერთაშორისო საზოგადოების ვალდებულებების უფრო მკაფიო კონცეფცია.⁴²

განვითარების უფლება ალბათ უფრო უნდა განიხილებოდეს როგორც ქოლგა კონცეფცია და პროგრამა, ვიდრე ადამიანის კონკრეტული უფლება. იგი განსაკუთრებით რელევანტურია როგორც ადამიანის უფლებათა განზომილების შემაჯამებელი და კურსორი განვითარების თანამშრომლობისა და განვითარების დახმარების მიზნებისათვის, „ადამიანის უფლებათა შედეგების მოხსენებათა“ ცნების ჩათვლით.⁴³ ამ შემთხვევაში მან შეიძლება თავისი როლი ითამაშოს პოლიტიკისა და პროგრამების დაგეგმვისა და განხორციელების საქმეში, ნაცვლად იმისა, რომ თავად შეასრულოს სამართლებრივი მექანიზმის ფუნქცია.

ამ კონტექსტში საინტერესოა აღინიშნოს, რომ გაეროს განვითარების დახმარების ჩარჩოში (UNDAF), განვითარების უფლება გაეროს განვითარების ჯგუფის მუშაობის ელემენტად იქცა, რომლის შემადგენლობაშიც განვითარების უფლების სპეციალურ კომისიას გაეროს ადამიანის უფლებათა უმაღლესი კომისრის ოფისი თავმჯდომარეობს. მისი მიზანია ადამიანის უფლებათა ინტეგრაცია ქვეყნის შეფასების, სახელმძღვანელო პრინციპებისა და ტრენინგის მოდულებში. უმაღლესი კომისრის ოფისმა აგრეთვე ხელი მოაწერა ურთიერთგაგების მემორანდუმს გაეროს განვითარების პროგრამასთან, რომელიც მიუთითებს თანამშრომლობაზე განვითარების უფლების განხორციელების მიზნით.⁴⁴ განვითარებისადმი ადამიანის უფლებებზე დაფუძნებულ მიდგომას კარგ სამსახურს უწევს განვითარების უფლების კონცეფცია, რომელიც განვითარების უფლებას განიხილავს როგორც ადამინის ჭეშმარიტ უფლებას, რომელსაც თან სდევს პიროვნებების, ჯგუფების და ხალხების უფლებები და სახელმწიფოების ვალდებულებები.

_____________________

1. 1993 წლის 14 ივნისს, ადამიანის უფლებათა ვენის მსოფლიო კონფერენციაზე, გაეროს გენერალურმა მდივანმა, ბატონმა ბუტროს გალიმ, თავის გამოსვლაში აღნიშნა: „ისტორიული სინთეზის შედეგად, ადამიანის უფლებები, თავიანთი არსით, მუდმივ განვითარებას განიცდიან“. ადამიანის უფლებათა მსოფლიო კონფერენცია: ვენის დეკლარაცია და სამოქმედო გეგმა, 1993 წ. გვ. 8

2. 1948 წლის ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია, 1966 წლის საერთაშორისო პაქტი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ და 1966 წლის საერთაშორისო პაქტი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ.

3. იხ. აგრეთვე ა. ეიდე და ა. როსას, „ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები: საყოველთაო გამოწვევა“, ამ კრებულის მე-2 თავი, გვ. 9-12; და მ. შეინინი, „ეკონომიკური და სოციალური უფლებები, როგორც სამართლებრივი უფლებები“, ამ კრებულის მე-3 თავი.

4. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კონცეფციის ისტორიული განვითარების შესახებ ის. ა. ეიდე, „ეკონომიკური,სოციალური და კულტურული უფლებები, როგორც ადამიანის უფლებები”, წინამდებარე კრებულის I I განყოფილება, თავი 2.

5. კ. ვასაკი, „A 30-Year Struggle: The Sustained Efforts to Give Force of Law to the Universal Declaration of Human Rights“, Unesco Courier, 1977 წლის ნოემბერი, გვ. 29-30. იხ. აგრეთვე ს. პ მარკსი, „Emerging Human Rights: A New Generation for the 1980s“, Rutgers Law Reვiew, tomi 33, No.2 (1981), გვ. 435-452; p. alstoni, „A Third Generation of Solidarity Rights: Progressive Development or Obfuscation of International Human Rights Law?“, Netherlands International LawReview, ტომი. 29, No.3 (1982), გვ. 307-322, გვ. 309; კ. დრჟევიცკი, „The Rights of Solidarity: The Third Reვolution of Human Rights“, Nordic Journal of International Law, ტ. 53, No.3-4 (1984), გვ. 26-46, at pp. 26-28; ჯ. კროუფორდი, The Rights of Peoples, 1988; გ. კარდოსი, ,,Right to Peace, Right to Deვelopment, Right to a Healthy Environment: Part of the Solution or Part of the Problem“, გამოცემაში: ა. როსას და ჯ. ჰელგესენი (red.), Human Rights in a Changing East-West Perspective, 1990, გვ. 216-240.

6. ა. ეიდე, მოხსენება: სათანადო საკვების უფლება, როგორც ადამიანის უფლება, UN doc. E/CN.4/Sub.2/1987/23.

7. იხ. ა. ეიდე, „ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები, როგორც ადამიანის უფლებები“, წინამდებარე კრებულის მე-3 თავი, გვ. 23-24.

8. 1966 წლის 4 ნოემბერს იუნესკოს გენერალურ კონფერენციაზე მიღებული საერთაშორისო კულტურული თანამშრომლობის პრინციპების დეკლარაციის შესაბამისად, „ყველა ხალხს აქვს თავისი კულტურის განვითარების უფლება და მოვალეობა“.

9. 1986 წლის განვითარების უფლების დეკლარაციის I (1) მუხლის თანახმად (იხ. ქვემოთ), არა მხოლოდ „ყველა ხალხებს“, არამედ თითოეულ ადამიანს აქვს განვითარებაში მონაწილეობის, მასში წვლილის შეიტანის და მისი შედეგებით სარგებლობის უფლება.

10. იხ. დეკლარაცია ხალხების მშვიდობის უფლების შესახებ, გაეროს გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 39/11, 1984 წლის 12 ნოემბერი. 1981 წლის ადამიანის და ხალხების უფლებათა აფრიკული ქარტიის 23(1) მუხლის თანახმად, „ყველა ხალხს უნდა ჰქონდეს მშვიდობისა და უსაფრთხოების უფლება როგორც ეროვნულ, ისე საერთაშორისო დონეზე“. იხ. აგრეთვე, ა. ეიდე „The Right to Peace“, Bulletin of Peace Proposals, ტომი 10, No.2 (1979), გვ. 157-159; პ. ალსტონი, „Peace as a Human Right“, Bulletin of Peace Proposals, ტ.11 (1980), გვ. 319-330; და კ. ტომაშევსკი, „The Right to Peace“, Current Research on Peace and violence, ტ. 5, No. 1 (1982), გვ. 42-69.

11. ამ კონტექსტში შეიძლება აღნიშნულ იქნას Communication No. 429/1990, E. W. et al. V. the Netherlands, Official Records of the Human Rights Committee 1992/93, ტომი II, გვ. 580-582, სადაც ავტორები აღნიშნავენ, რომ ნიდერლანდებში ბირთვული იარაღის განვითარება ეწინააღმდეგება სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების პაქტის მე-6 მუხლით აღიარებულ სიცოცხლის უფლებას (მშვიდობის უფლება, რა თქმა უნდა, ამ პაქტით არ არის აღიარებული). ისინი მიუთითებენ იმ ფაქტზე, რომ ადამიანის უფლებათა კომიტეტმა, თავისი №6 ზოგადი კომენტარის მე-6 მუხლში (მიღებულია 1984 წლის 2 ნოემბერს) მითითება გააკეთა ბირთვული იარაღის შესახებ (ადამიანის უფლებათა კომიტეტის მოხსენება, UN დოც. A/37/40, გვ. 93-94; და ამ კრებულის დანართი 3). კომიტეტმა ავტორთა ინფორმაცია მიუღებლად ჩათვალა, რადგან მიიჩნია, რომ მათ ვერ დაადასტურეს, რომ ადგილი ჰქონდა მათი სიცოცხლის უფლების დარღვევას ან „მათ ასეთი პერსპექტივა ემუქრებოდა“ (აბზაცი 6.4).

12. პ. ალსტონი, „The Right to Development at the International Level“, გამოცემაში რ-ჯ დუპუი (რედ.) Le droit de développement au plan internationa - განვითარების უფლება საერთაშორისო დონეზე, 1980, გვ. 99-114, გვ.101. იხ. აგრეთვე ფ. უგუერგუზი, La Charte africaine des droits de l'homme et des peuples: Historique, portée juridique et contribution à la protection des droits de l'homme en Afrique, 1991, გვ. 215.

13. გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 2542 (XXIV), 1969 წლის 11 დეკემბერი.

14. კ. მ'ბაიე, „De droit au développement“, გამოცემაში რ-ჯ დუპუი (რედ.), ადგ. ციტ. (შენიშვნა გვ. 72-93.

15. ადამიანის უფლებათა კომისიის რეზოლუცია 4 (XXXIII), 1977 წლის 21 თებერვალი.

16. ტ. ვან ბოვენი, „Human Rights and Deვelopment: The UN Experience“, ფორსიტის გამოცემაში (რედ) Human Rights and Deვelopment: International views, 1989, გვ. 121-135.

17. იხ. ფ. უგურგუზი, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 12), გვ. 214-228; ე.გ. ბელო, „აფრიკის ადამიანის ხალხების უფლებების ქარტიის 22-ე მუხლი“, გამოცემაში: ე.გ. ბელო და ბ.ა. აჯიბოლა (რედ.), ნარკვევი მოსამართლე ტასლიმ ოლავალე ელიასის პატივსაცემად, 1992, გვ. 427-474, გვ. 447.

18. გენერალური ასამბლეის 1986 წლის 4 დეკემბრის რეზოლუცია 41/128. დეკლარაციის მომზადების შესახებ იხ. ჯ. ალვარეზ ვიტა, Derecho al Desarrollo, 1988, გვ. 43-64.

19. თავი შეიკავეს სკანდინავიის ქვეყნებმა, გარდა ნორვეგიისა (რომელმაც თავი შეიკავა გენერალური ასამბლეის მესამე კომიტეტზე, მაგრამ პლენარულ სხდომაზე კენჭისყრისას სხვაგვარად მოიქცა), გერმანიამ, ისრაელმა, იაპონიამ და გაერთიანებულმა სამეფომ.

20. 1986-1993 წლების გაეროს საქმიანობის კვლევა მოცემულია განვითარების უფლების სამუშაო ჯგუფის მოხსენებაში, რომელიც ამ ჯგუფის პირველ სესიაზე გაკეთდა. UN doc. E/CN.4/ 1994/21, გვ. 3-5.

21. ადამიანის უფლებათა კომისიის რეზოლუცია 36 (XXXVI I), 1981 წლის 11 მარტი.

22. UN doc. E/CN.4/1990/9/Rev. 1.

23. UN docs. E/CN.4/1990/30; E/CN.4/1991/12 da Add.1; E/CN.4/1992/10; E/CN.4/1993/16.

24. ადამიანის უფლებათა კომისიის რეზოლუცია 1993/22, 1993 წლის 4 მარტი.

25. ადამიანის უფლებათა მსოფლიო კონფერენცია: ვენის დეკლარაცია და სამოქმედო პროგრამა. UN doc. A/CONF.157/23, ნაწილი I, აბზაცი 10.

26. UN doc. A/CONF.151/Rev.1, 1992 წლის 13 ივნისი.

27. იხ. აშშ-ს განმარტება ადამიანის უფლებათა კომისიის 1994/21 რეზოლუციის კენჭისყრასთან დაკავშირებით (რომელიც, როგორც შემდგომში აღვნიშნავთ, კენჭისყრით იქნა მიღებული): „ერთი წლით ადრე აშშ-ს მთავრობამ, პირველად გადაწყვიტა მიეღო განვითარების უფლების კონცეფცია და ჰქონდა დიალოგი სხვადასხვა ქვეყნებთან მისი სტრუქტურის და არსის შესახებ“. UN doc. E/CN.4/1994/SR.46, გვ.8

28. იხ. გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია A/RES/50/184, 1996 წლის 6 მარტი.

29. UN doc. E/CN.4/1998/29.

30. ადამიანის უფლებათა კომისიის რეზოლუციები 1998/72 და 1999/79.

31. გ. ალფრედსონი, „The Right to Development: Perspectives from Human Rights Law“, l.a. რეჰოფის და კ. გულმანის (რედ) გამოცემაში Human Rights in Domestic Law and Development Assistance Policies of the Nordic Countries, 1989, გვ. 83-90, სადაც 84-ე გვერდზე მოცემულია, რომ „სამართლიანი იქნება თუ დავასკვნით, რომ განვითარების უფლება, ყოველი შემთხვევისათვის, როგორც იგი განვითარების უფლების დეკლარაციაშია მოცემული, ჯერ კიდევ არ წარმოადგენს სახელმწიფოებისათვის სამართლებრივად სავალდებულო უფლებას”; შედარებისათვის იხ. ჩოუდჰარი და დე ვაარტი, „Significance of the Right to Deვelopment: An Introductory view“, გამოცემაში ჩოუდჰარტი და სხვები (რედ.), The Right to Development in International Law, 1992, გვ. 7-23, სადაც განვითარების უფლება (რაიმე დამაჯერებელი არგუმენტის გარეშე) აღიარებულია „როგორც ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის პრინციპი“.

32. პ. ალსტონის, თავის ნაშრომში „Making Space for New Human Rights: The Case of the Right to Development“, Harვard Human Rights Yearbook, ტ. 1 (1988), გვ. 3-40, 21-ე გვერდზე წერს: „მაშინ როდესაც განვითარების უფლების დეკლარაცია ასახავს პოლიტიკური კომპრომისების ფართო სპექტრს, რომელთა დაფუძნება უკვე ხუთი წელია მიმდინარეობს, მისი წყალობით სხვადასხვა ჯგუფებს შორის უფრო გაძლიერდა კონკურენტული და ზოგჯერ ურთიერთსაწინააღმდეგო შეხედულებები, ნაცვლად იმისა, რომ მომხდარიყო მათი შეთანხმება“.

33. UN doc. E/CN.4/1994/21, გვ. 9-10.

34. განვითარების უფლების ერთ-ერთი ფუძემდებლის განმარტებით, ამ უფლებით სარგებლობა შეუძლიათ პირებს, ხალხებს და სახელმწიფოებს. კ. მ'ბაიე, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 14), გვ. 76. იხ. აგრეთვე გ. აბი-სააბი, „The Legal Formulation of a Right to Development”, ჯ. დუპუის (რედ) გამოცემაში, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 12), გვ.159-175, 169-170 გვერდზე.

35. ს.რ. ჩოუდჰარი და პ.ჯ. დე ვაარტი, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 31), გვ. 11-13, მიუთითებს არა მხოლოდ ინდივიდებსა და ხალხებზე, არამედ „სახელმწიფოებზეც“, რომლებსაც შეიძლება წარმოადგენდნენ განვითარების უფლების პრეტენდენტს. თუმცა, როგორც ჩანს ისინი სახელმწიფოთა ამ უფლებამოსილებას უკავშირებენ საერთაშორისო სამართლის სფეროს, რომელიც ადამიანის უფლებათა სამართლისაგან ცალკე არსებულ დარგს.

36. იხ. კ. გინტერი, „The Domestic Policy Function of a Right of Peoples to Development: Popular Participation a New Hope for Development and a Challenge for the Discipline“, ჩოუდჰარის გამოცემაში, ადგ, ციტ. (შენიშვნა 31), გვ. 61-82; უ. ბაქსი, „The Development of the Right to Development“, ჯ. სიმონიდეს გამოცემაში Human Rights: New Dimensions and Challenges, 1998, გვ. 99-116, 101-106 გვერდზე.

37. ა. როსას,“Democracy and Human Rights“, ა. როსას და ჯ. ჰელგესენის (რედ.) გამოცემაში Human Rights in a Changing East-West Perspective, 1990, გვ. 17-57, 49-ე გვერდზე.

38. იხ. ტ. ანსბახი, „Peoples and Individuals as Subjects of the Right to Development“, გამოცემაში ჩოუდჰარი და სხვები (რედ), ადგ. ციტ. (შენიშვნა 31), გვ. 155-165, 163-165 გვერდზე; ს. რ. ჩოუდჰარი „Intergenerational Equity: Substratum of the Right to Sustainable Development“, იქვე, გვ. 233-257.

39. იხ. ა. როსას, „თვითგამორკვევის უფლება“, ამ კრებულის მე-6 თავი, გვ. 112-114.

40 მსოფლიო ბანკის და საერთაშორისო სავალუტო ფონდის პროგრამებსა და პოლიტიკაში ადამიანის უფლებათა როლის განხილვისათვის (თუმცა ცოტა რამ არის ნათქვამი განვითარების უფლებაზე) იხ. ჩოუდჰარი და სხვები (რედ), ადგ. ციტ, (შენიშვნა 31); კ. ტომაშევსკი, Development Aid and Human Rights Revisited, 1993, გვ. 59-70. იხ. აგრეთვე ტ. ფონ ბოვენი, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 16), გვ. 129-132

41. 1993-1995 წლების გაეროს განვითარების უფლების სამუშაო ჯგუფმა საკითხის შემდგომი შეფასების მიზნით, წამოიწყო დიალოგი მთავრობებთან და საერთაშორისო ფინანსურ და სხვა ორგანიზაციებთან. იხ. სამუშაო ჯგუფის პირველი მოხსენება, UN doc. E/CN.4/1994/21, გვ. 12-23.

42. იხ. აგრეთვე ლ. ბოისონი, „The Collective Responsibility of States to Ensure Respect for Humanitarian Principles“, გამოცემაში ბლოედი და სხვები (რედ), Monitoring Human Rights in Europe:Comparing International Procedures and Mechanisms, 1993, გვ. 247-260, და ა. როსას და მ. სანდვიკ-ნილუნდი, „შეიარაღებული კონფლიქტები“, ამ კრებულის 22-ე თავი, გვ. 419-421.

43. იხ. გაეროს დოკუმენტები განვითარების უფლების საერთაშორისო განხომილების გამოკვლევის შესახებ, UN doc. E/CN.4/1334, აბზაცი 314; გ. ალფრედსონი, „A Possible First Step in the Implementation of the Right to Development“, Mennesker og Rettigheter-Nordic Journal on Human Rights, ტ. 5 (1987), გვ. 780-81, გ. ალფრედსონი, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 31), გვ. 84-85, 89 90. იხ. აგრეთვე, კ. ტომაშევსკი, ადგ. ციტ. (შენიშვნა 40), გვ. 215, რომელიც მიუთითებს განვითარების უფლებისათვის დამახასიათებელ პოლიტიკურ წინააღმდეგობაზე და დასძენს, რომ „შესაძლებელია ... ადამიანის უფლებათა გავლენის შეფასება და განხორციელება ესოდენ საკამათო განვითარების უფლების გარეშეც“.

44. გაეროს ადამიანის უფლებათა უმაღლესი კომისრის მოხსენება, UN doc. A/54/36, 1999 წლის 12 სექტემბერი.

ასბორნ ეიდე

1. ცხოვრების სათანადო დონის უფლების კომპონენტები

ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის (UDHR) 25(1) მუხლის შესაბამისად, „ყოველ ადამიანს აქვს უფლება ჰქონდეს ცხოვრების ისეთი დონე, რომელიც აუცილებელია მისი და მისი ოჯახის ჯანმრთელობისა და კეთილდღეობის შესანარჩუნებლად“. ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის (CESCR) მე-11 მუხლის საფუძველზე, „ამ პაქტის მონაწილე სახელმწიფოები აღიარებენ თითოეული ადამიანის უფლებას, მას და მის ოჯახს ჰქონდეს ცხოვრების სათანადო დონე“ (ხაზგასმა დამატებულია). ბავშვის უფლებათა კონვენციის (CRC) 27-ე მუხლის თანახმად „მონაწილე სახელმწიფოები აღიარებენ ყოველი ბავშვის უფლებას ცხოვრების დონეზე, რომელიც აუცილებელია ბავშვის ფიზიკური, გონებრივი, ზნეობრივი და სოციალური განვითარებისათვის“. ტერმინი - „ცხოვრების სათანადო დონე“, შესაბამის საერთაშორისო დოკუმენტებში უფრო კონკრეტულად განსაზღვრული არ არის, მაგრამ მისი არსის გაგება გარკვეულწილად შესაძლებელია კონტექსტიდან გამომდინარე. ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის 25-ე მუხლში ეს ტერმინი ნიშნავს „ცხოვრების ისეთ დონეს, საკვების, ტანისამოსის, საცხოვრებლის, სამედიცინო და საჭირო სოციალური უზრუნველყოფის ჩათვლით, რომელიც აუცილებელია მისთვის და მისი ოჯახის ჯანმრთელობის და კეთილდღეობის შესანარჩუნებლად“; ხოლო ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მე-11 მუხლში იგი მოიცავს „სათანადო კვებას, ტანისამოსს და საცხოვრებელს“; ხოლო ბავშვს აქვს უფლება „ცხოვრების დონეზე, რომელიც აუცილებელია ბავშვის ფიზიკური, გონებრივი, სულიერი, ზნეობრივი და სოციალური განვითარებისათვის“ (ხაზგასმა დამატებულია).

ძირითადი მოთხოვნა არის კვება, ტანისამოსი და საცხოვრებელი, მაგრამ ცხოვრების სათანადო დონე უფრო მეტს მოითხოვს. ზოგადი სახით ძნელია ჩამოთვლილ იქნას თუ რა მოითხოვება კიდევ, მაგრამ იგი დამოკიდებული იქნება კონკრეტული საზოგადოების კულტურულ პირობებზე. ძირითადი აზრი ის არის, რომ თითოეული ადამიანი, ყოველგვარი დარცხვენის და უსაფუძვლო დაბრკოლებების გარეშე, უნდა იყოს ჩვეულებრივი, ყოველდღიური ურთიერთობების მონაწილე სხვა ადამიანებთან ერთად. ეს ნიშნავს, inter alia, რომ მათ უნდა შეეძლოთ დაიკმაყოფილონ ძირითადი მოთხოვნები ღირსეულ პირობებში. არავინ უნდა ცხოვრობდეს ისეთ პირობებში, სადაც მისი მოთხოვნების დაკმაყოფილება მხოლოდ დამამცირებელი გზით არის შესაძლებელი ან იწვევს მის ძირითად თავისუფლებათა შეზღუდვას, მაგალითად მათხოვრობით, პროსტიტუციით ან მონური შრომით.

წმინდა მატერიალური თვალსაზრისით, ცხოვრების სათანადო დონე გულისხმობს მოცემულ საზოგადოებაში სიღარიბის ზღვარს ზემოთ პირობებში ცხოვრებას, რომელიც, მსოფლიო ბანკის განმარტების თანახმად, ორ ელემენტს მოიცავს: „მინიმალური საკვების შესაძენად და ძირითადი მოხმარების სხვა საგნების შესაძენად საჭირო სახსრები და დამატებითი რესურსები, რომელიც სხვადასხვა ქვეყანაში სხვადასხვაა და საზოგადოების ყოველდღიურ ცხოვრებაში მონაწილეობისათვის საჭირო ხარჯებს ასახავს“.¹ გათვალისწინებულ უნდა იქნეს პირის ან ოჯახის მიერ საკუთარი მოხმარებისათვის წარმოებული ძირითადი მოხმარების საგნები. იმის გამო, რომ მათი შეძენა არ ხდება, მათ ხშირად ფულად გაანგარიშებებში არ ითვალისწინებენ.

ადამიანის უფლებათა რეალიზაციისათვის საჭიროა სიღარიბის აღმოფხვრა მთელს მსოფლიოში, როგორც ეს აღნიშნულია ფრანკლინ დელანო რუზველტის 1941 წლის „ოთხი თავისუფლების განცხადებაში“ და რომელიც ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციისა და ადამიანის უფლებათა შემდგომი დეკუმენტების ერთ-ერთი შთაგონების წყარო გახდა.²

ქვემოთ განხილულია ცხოვრების სათანადო დონის ზოგიერთი კომპონენტი.³

1.1. სათანადო კვება. ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტმა, თავის ზოგად კომენტარში №12 (1999 წ.) განმარტება მისცა სათანადო კვების უფლებას. „საკვების უფლების რეალიზაციას მხოლოდ მაშინ აქვს ადგილი, როდესაც ყველა კაცს, ქალს და ბავშვს, ცალკე ან სხვებთან ერთად, ნებისმიერ დროს აქვს სათანადო საკვებზე ფიზიკური და ეკონომიური მისაწვდომობის, ან მისი შოვნის საშუალება“.⁴ გარდა ამისა, „ტერმინის - „სათანადო“ - ზუსტი შინაარსი განისაზღვრება ძირითადი სოციალური, ეკონომიკური, კულტურული, კლიმატური, ეკოლოგიური და სხვა პირობებით“.⁵