წიგნის პირველ ნაწილში ზოგადად აღინიშნა სამხედრო-სამოქალაქო უღთიერთობების ისეთი საკვანძო თემები, როგორიცაა: სამხედრო პროფესიის თავისებურება, სამხედრო უწყების მიმართება, ერთი მხრივ, პოლიტიკასთან, მეორე მხრივ კი, საზოგადოებასთან. უსაფრთხოების სისტემაში სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების ადგილის ანალიზმა დაგვანახა, რომ ხელისუფლების, საზოგადოებისა და სამხედროების ურთიერთქმედების საკვანძო საკითხი ან უკანასკნელთა პოლიტიკაში მონაწილეობაა. გამოიკვეთა, რომ სამხედროთა პოლიტიკაში მონაწილეობას, მის საზღვრებსა და ფორმებს განაპირობებს: ა) თავად სამხედრო სფეროს იმანენტური კავშირი პოლიტიკასთან; ბ) სამხედრო პროფესიონალიზმი; გ) სამოქალაქო კონტროლის იმპერატივი. აღინიშნა ისიც, რომ სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების, როგორც უსაფრთხოების პოლიტიკის ნაწილის მოდელები ვარირებს ტოტალიტარული ,,გარნიზონ-სახელმწიფოდან“ მშვიდობისმოყვარულ ლიბერალურ-დემოკრატიამდე. ითქვა აგრეთვე, თუ რატომ არაა მიზანშეწონილი, რომ სახელმწიფო სამხედროთა მიერ იმართებოდეს.

ამჯერად განვიხილოთ, თუ რა ფორმებით რეალიზდება სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების ზემოთ ნახსენები მოდელები; რა პოზიტიური ტექნიკა და მეთოდებია გამოყენებული მსოფლოს სხვადასხვა პოლიტიკურ სისტემებში სამოქალაქო კონტროლის უზრუნველსაყოფად; როგორაა შესაძლებელი სამხედრო და პოლიტიკურ ძალაუფლებათა შორის სტაბილურობისა და დემოკრატიული განვითარებისათვის აუცილებელი ბალანსის დაცვა.

წინამდებარე ნაწილი დაეთმობა აგრეთვე სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების რიგ სხვა კონკრეტულ საკითხთა თაობაზე პოლიტიკურ მეცნიერებაში არსებული მიგნებებისა და შეფასებების განხილვას. ეს მოგვცემს წიგნის ძირითადი მიზნის, ქართული სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების ფორმას. საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების სიტემის გაანალიზებისა და, ანალიზის პროცესში, შედარებითი მეთოდის გამოყენების შესაძლებლობას.

1. პროფესიონალიზმი და დემოკრატიული ღირებულებები - სამხედრო-სამოქალაქო ბალანსის ნიადაგი

სამხედროთა ერთგულება პროფერიონალური კოდისა და იმავდროულად დემოკრატიისა და სამოქალაქო ხელისუფლების პრიმატისადმი ლიბერალური დემოკრატიის სამხედრო-სამოქალაქო ურიერთობათა ათვლის წერტილად. ყავლგაუსვლელ პრინციპებად რჩება. მათი კონცეფტუალიზაცია და პოპულარიზაცია თანამედროვე ეტაპზე უკვე არაერთხელ ნახსენებ სამუელ ჰანტიგტონისა და მორის იანოვიცის სახელებს უკავშირდება. ამ ორ თოერეტიკოსს განსხვავებული მიდგომები ჰქონდათ, პირვლი სამხედროთა კორპორატიულკარჩაკეტილობას უყურებდა სიმპათიით, მეორე კი პროფესიონალური მეომრის სოციალიზაციას, სამოქალაქო და სამხედრო პირთა ღირებულებების დაახლოებას ქადაგებდა. მაგრამ, როგორც ითქვა, საბოლოო ჯამში ჰანტიგტონმა აღიარა სამხედროებისათვის დემოკრატიაში განათლების მიცემის საჭიროება. რაც შეეხება იანოვიცს, იგი სამხედრო პროფესიონალიზმს ჰანტიგტონზე არანაკლებ ანიჭებდა პოზიტიურ როლს.

იანოვიცი ეთანხმებოდა ჰანტიგტონს, რომ პროფესიული კოდი იცავს სამხედროს პოლიტიკაში ზედმეტად ჩარევისაგან და ამატებდა, რომ სხვადასხვა სამხედრო სტრუქტურების უწყრბრივი ინტერესი, შიდაბიუროკრატიული უთანხმოებანი ასევე ხელსაყრლი იყო მათზე სამოქალაქო პრიმატის შესანარჩუნებლად; იანოვიცის აზრით, პროფესიონალიზმი ყოველდღიურ საქმიანობაზე, კარიერის საკითხებზე კონცენტრირებას ითხოვს, რაც სამხედრო პირის პოლიტიკით ზედმეტი გატაცებისაგან კიდევ ერთი დამცავი გარემოებაა. იანოვიცს სწამდა, რომ მოქალაქეთა და სამხედროთა კონტაქტების გაღრმავება არაფერს დააკლებდა ამ უკანასკნელთა პროფესიონალიზმს და, თავის მხრივ, განამტკიცებდა სამოქალაქო ხელისუფლებისადმი მათი პროფესიული ლოიალობის განცდას.¹ დევიდ სიგალი აღნიშნავს, რომ დასავლეთში რეალურად არსებული სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების სტილი პრაქტიკაში ასახავს როგორც ჰანტიგტონის, ისე იანოვიცის მიერ თეორეტიზებულ მოდელებს.²

თავად სამხედრო პროფესიონალიზმის არსის განსაზღვრაში სემუელ ჰანტიგტონის შეუჩვლელობა აღიარებულია სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების თანამედროვე მკვლევართა შორის³ ეყრდნობა რა სოციოლოგიურ ლიტერატურაში არსებულ კვლევებს, რომელთა თანახმად პროფესია ხელოვნებისაგან თვისებრივად განსხვავდება, ჰანტიგტონი გამოყოფს სამ ნიშანს, რითაც სამხედრო პროფესიის განსხვავებულობა განისაზღვრება. ესენია 1. სპეციალური ექსპერტიზა, რაც გულისხმობს ხანგრძლივი თეორიული განათლებისა და პრაქტიკული წვრთნის კომბინირებით მიღებულ ცოდნას. იგულისხმება, რომ სამხერდო სფეროში პროფესიონალიზაციის პროცესი უნდა მოიცავდეს საგნის ისტორიის, დარგში აკუმულირებული ნააზრევის შესწავლას, რადგან პროფესიონალური ცოდნა ინტელექტუალურია, ნაწერებში ინახება და მით განსხვავდება ხელოსნობისაგან; 2. პასუხისმგებლობა, რომლის არსია გაცნობიერება იმისა, რომ პროფესიონალი საზოგადოების მსახურია, მის ცოდნას საზოგადოება მოიხმარს. პროფესიონალიზმის ამ ნიშანზე ხაზგასმაში ირეკლება გრინვუდის მიერ ზოგადად პროფესიონალთა დახასიათებისას გამოყოფილი ისეთი ნიშანი, როგორიცაა პროფესიული ეთიკური კოდი, რომელიც კრძალავს პროფესიით თვითმიზნურ სარგებლობას.⁴ ჰანტიგტონი მიიჩნევს, რომ მონოპოლია გარკვეულ უნარ-ჩვევებზე, სამხედროს აკისრებს საზოგადოებრივ სამსახურს სათანადო დაძახებისთანავე; 3. სამხედრო პროფესიის მესამე ნიშანია კორპორატიულობა, რაც სამხედრო პროფესიის წარმომადგენლებს გარკვეული გილდიის წევრებად აქცევს და შიდასოლიდარობის განცდას უყალიბებს. ჰანტიგტონის თანახმად, კორპორატიულობას ავითარებს ხანგრძლივი წვრთნა, დისციპლინა, სოციალური პასუხისმგებლობა. ჰანტიგტონისეულ კორპორატიულობასაც კავშირი აქვს გრინვუდის მიერ გამოყოფილ პროფესიონალიზმის ისეთ ნიშანთან, როგორიცაა პროფესუიული კულტურა; იგი სპეციალური სიმბოლოების, პროფესიული ჟარგონის, ფორმალური თუ არაფორმალური ასოციაციების არსებობაში გამოიხატება.

როგორც არაერთხელ აღვნიშვნეთ, ჰანტიგტონის მტკიცებით, სამხედროთა პროფესიონალიზმი მათი ზედმეტი პოლიტიზაციისაგან შეკავების გარანტიაა. ჰანტიგტონი მიიჩნევს, რომ სამხედრო პროფესიონალის ზემოთ აღწერილი ნიშნების მას პროფესიული ინტერესის დაცვისაკენ უბიძგებს. ეს ინტერესი კი კრძალავს სამხედროს ჩარევას მოღვაწეობის ისეთ სფეროებში, რომელიც არაა მისი პროფესიის ადეკვატური.⁵

აქ აღარ შევუდგებით განმეორებას, რომ სამხედრო აღზრდა ადამიანს პოლიტიკოსისაგან განსხვავებული ყაიდის პიროვნებად აყალიბებს, რადგან სახელმწიფოს მართვისა და ჯარების მართვის ტექნოლოგია განსხვავებულია. პროფესიონალი სამხედრო თავად აცნობიერებს ამ განსხვავებას; გენერლებს ხშირად პოლიტიკისაგან ნეგატიური დამოკიდებულება გამოარჩევთ.⁶ სამხედროთა პროფესიული აღზრდა ეყრდნობა ისეთ ღირებულებებს, როგორიცაა: პიროვნების იდენტიფიცირება კოლექტივთან, სიამაყე საკუთარი პროფესიით, პატრიოტიზმი. ექსტრემალურ ვითარებაში მორალის შენარჩუნების მიზნით, სამხედრო წვრთნაში განსაკუთრებული მნიშვნელობა ნორმატიულ ვალდებულებათა უზენაესობაა ენიჭება. არმიას სხვა ორგანიზაციებისაგან გამოარჩევს მეტად მკაფიო სამეთაურო ჯაჭვის არსებობა.⁷ ყოველივე ეს ხელს უწყობს სამხედროთა ლოალობას ლეგიტიმური ხელისუფლების მიმართ.

თუმცა ისტორიული ფაქტებიცა და მათზე დაფუძნებული პოლიტიკური თეორიებიც მეტყველებს, რომ მხოლოდ პროფესიონალიზმი არაა პანაცეა სამხედროთა ხელისუფლებაში მოსვლისაგან. შესაძლოა ლასველის თეორია ,,გარნიზონ-სახელმწიფოზე“, რომლის თანახმად საგარეო საფრთხეთა გაზრდა სამხედროებს ხელისუფლების უზურპაციისაკენ უბიძგებს. ისევე, როგორც მილსის მოძღვრება სამხედრო-სამრეწველო კომპლექსის უძლეველობაზე ცალმხრივია. მაგრამ თანამედროვეობამ იცის მილიტარიზმის ფენომენი რომელიც პროფესიონალ სამხედროთა და მათი ღირებულებათა სისტემის მაღალი პოლიტიკური გავლენით ხასიათდება. ზოგი ავტორი ,,გარნიზონ-სახელმწიფოს“ ცალკეულ ელემენტს ხედავს არა მხოლოდ არადემოკრატიულ, ტოტალიტარულ საზოგადოებაში, არამედ 60-იანი წლების აშშ-ში, თანამედროვე ისრაელში.⁸ რაც შეეხება ნაკლებდემოკრატიულ, აზიის, აფრიკისა თუ ლათინური ამერიკის ზოგიერთ ქვეყანას, მათში სამხედროთა პოლიტიზაცის დღემდე საკმაოდ ნერვულ მოვლენად რჩება.

დევიდ რარაპორტმა განვითარებად სამყაროში ე.წ. პრეტორიანული სახელმწიფოს ტიპი გამოეყო, რომელიც სიღარიბით გამოირჩევა და სადაც არმია საზოგადოების ერთადერთი შემაკავებელი ელემენტია.⁹

ანტიკური რომის იმპერატორთა პოლიტიზებული პრეტორიანული გვარდიიდან მომდინარე, ეს ტერმინი ხელისუფლების უზურპატორი სამხედროების სინონიმად იქცა. შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ პრეტორიანული რეჟიმები მყარდება იქ, სადაც სამხედროთა ეთიკა პროფესიონალიზმის ზემოთ ნახსენებ ნიშნებს არ შეიცავს. ჰანტიგტონი XX საუკუნის პირველი ნახევრის ევროპულად გაწვრთნილი იაპონიის ოფიცრობას არ თვლიდა პროფესიონალებად, რადგან მიიჩნევდა, რომ იგი არა კლაუზევიციდან მომდინარე პროფესიული კოდისა და კოლექტივიზმის, არამედ სამურაების ფეოდალურ-არისტოკრატიული იდეოლოგიის ერთგული იყო - ომის სიყვარულითა და ქედმაღლობით გამოირჩებოდა. იაპონელი მეომარი იყო. მეომრის თვისება ვაჟკაცობაა. სამხედრო პროფესიონალის თვისება კი უნდა იყოს დისციპლინა, ასე ახასიათებდა ჰანტიგტონი იაპონელ სამხედროებს, რომელსაც მანჯურიასა და არსებითად თავად იაპონიაშიც სამხედრო დიქტატურა ჰქონდათ დამყარებული.¹⁰ სხვათა შორის, ლასველმა ,,გარნიზონ-სახელმწიფოს“ ნიმუშად სწორედ 30-იანი წლების იაპონია მიიჩნია.

საერთოდ, პრეტორიანულ რეჟიმებს თანამედროვე სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების კვლევები ლათინური ამერიკისა და აფრიკის განვითარებად საზოგადოებაში ეძებს. მაგრამ ამოს პერლმატერმა, რომელიც თავად ასხვავებდა პრეტორიანულ და პროფესიონალ სამხედროებს, განაცხადა, რომ პრეტორიანულობის ელემენტები დასავლეთის განვითარებული საზოგადოების სამხედრო ინსტიტუტებსაც ახასიათებთ და თუ სამხედროს, როგორც ბიუროკრატიულ ინსტიტუტს, რაიმე დაემუქრა, იგი აუცილებლად ჩაერევა პოლიტიკაში.¹¹

ჰანტიგტონი თავად აღნიშნავს, რომ პროფესიონალური ინტერესი გულისხმობს არა მხოლოდ სხვის კომპეტენციაში შეჭრისაგან თავშეკავებას, არამედ საკუთარი კომპეტენციის სფეროს დაცვას გარეშეთაგან.¹² როგორც წინა თავში აღინიშნა, სისტემური მიდგომით, სამხედრო ინსტიტუტი უსაფრთხოების სისტემის ქვესისტემაა და, ამდენად, თვითმიზნური ინტერესებიც გააჩნია. შეუძლებელია იმის წინასწარ გათვლა, რომ თუნდაც პროფესიონალური კომპეტენციის დაცვის საჭიროება არ გაიზრდება სამხედროთა რადიკალურ პოლიტიზაციაში, თუ მათ სწორედ სამოქალაქო ხელისუფლების ქმედებებში დაინახეს საკუთარი კომპეტენციისა და პროფესიონალიზმის საფრთხე.

ფინერის აზრით, პროფესიონალიზმი ვერ შეაკავებს სამხედროს პოლიტიკაში ჩარევისაგან ამიტომაც, რომ მას შეიძლება ასეთი ჩარევა თავად ხელისუფლებამ უბრძანოს და ბრძანების შესრულება სამხედროს ვალია.¹³ ზემოთ აღინიშნა იანოვიცის კონცეფცია თანამედროვე შეიარაღებული ძალების ,,პოლიციურ ძალებად“ (Constabulaty Forces) განვითარების ტენდენციაზე. ჰანტიგტონის აზრით, ეს ტენდენცია, რომელიც არმიის მიერ მშვიდობის დაცვასა და საშინაო ამბოხების საწინააღმდეგო მოქმედებაში ვლინდება, არმიის პოლიტიზაციის საფრთხის შემცველია.¹⁴

მარტინ ედმონდსი ჩამოთვლის მოტივებს, რომლებიც განაპირობებს სამხედროთა პოლიტიკაში ჩარევას და შეიძლება სამხედრო რეჟიმის დამყარების მიზეზებად იქცეს. ამ მოტივთა შორის იგი გამოყოფს სამოქალაქო ხასიათის მოტივებს, რაც მთავრობის მიერ სამხედროების პოლიტიკაში მოპატიჟებით ან თავად სამხედროებში საზოგადოებრივი თუ კლასობრივი წუხილების გავრცელებით შეიძლება ვლინდებოდეს. მაგრამ ედმონდსი ასევე თვლის, რომ სამხედროთა პოლიტიზაციის მოტივი შეიძლება პროფესიონალური ხასიათის იყოს. ასეთად მას ინსტიტუციური ამბიცია, მოვლენების საკუთარი ინტერპრეტაციის სურვილი, საზოგადოებრივი მხარდაჭერის დაკარგვის შიში მიაჩნია.¹⁵

მორის ივანოვიცი თვლის, რომ სამხედროებში ჩნდება უსამართლობის განცდა, როდესაც ამ პროფესიის წარმომადგენლები გრძნობენ მთავრობასთან მათი საკონტაქტო ურთიერთობების ბაზისურ პირობათა დარღვევას.¹⁶ ვილიამ კორნჰაუსერის აზრით, სამხედრო შეიძლება აჯანყდეს, თუ მთავრობა არაკომპეტენტურია და დისტანცირებულია ხალხისაგან.¹⁷ პოლიტიკაში ჩარევის პროფესიონალურ აუცილებლობად ქცევის აუცილებლობაზე ჯერ კიდევ ჩვენს წელთა აღრიცხვამდე IV საუკუნით დათარიღებული ჩინური ტრაქტატი ,,ომის ხელოვნება“ მეტყველებს, რომლის ავტორობა სუნ ძის მიეწერება. მისი თქმით, თუ ხელისუფლება არმიას შეტევას უბრძანებს, როცა ეს არ უნდა ქნას, ან უკანდახევას - როცა ამის დრო არაა, წარმოიშვება პრობლემა; როცა სამოქალაქო ხელისუფლება სამხედრო საქმის უცოდინარია, მაგრამ არმიის მართვას ცდილობს, ჯარისკაცები გაურკვევლობაში ექცევიან.¹⁸

ამდენად, სამხედროთა პოლიტიკური ინტერესი, რომლის მუდმივი არსებობის შესახებაც წინა თავში საკმარისად ითქვა, არ ქრება პროფესიონალიზაციასთან ერთად; სამხედრო რჩება მორალურ პიროვნებად და ესეც უბიძგებს მას პოლიტიკური გადაწყვეტილებისაკენ: თუ ხელისუფლების ბრძანებები აშკარად ამორალურია, ან თუ ხელისუფლებაზე პრეტენზიას ორი ჯგუფი აცხადებს.¹⁹

ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ, რომ როგორც გამოცდილება აჩვენებს, სამხედრო რეჟიმს თუნდაც მას კეთილშობილური მოტივები ასაზრდოებდეს, სამოქალაქო ხელისუფლება სჯობს. დღეს საკამათოდ აღარაა მიჩნეული, რომ პროფესიონალიზმთან ერთად, დემოკრატიის ამ პრინციპის დაცვას დემოკრატიულ სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებში სამხედროთა ინტენსიური განათლება ემსახურება.²⁰ ჰანტიგტონი სამხედროთა პოლიტიკურ-იდეოლოგიურ განათლებაში კვლავინდებურად პროფესიონალური აპოლიტიკურობის, ნებისმიერი ხელისუფლებისადმი ლოიალობის გრძნობის აღზრდაზე აკეთებს აქცენტს. სხვები ხაზს უსვამენ სამხედროთა მიერ ადამიანის უფლებების, ლიბერალური დემოკრატიის საფუძვლების შესწავლის აუცილებლობას - სამხედრო ეთიკაში, უპირობო მორჩილებასთან შედარებით, უპირატესობას დემოკრატიულად მოაზროვნე მოქალაქე-ჯარისკაცთა შეგნებულ არჩევანს ანიჭებენ. ამ უკანასკნელ პრინციპს ეყრდნობა თანამედროვე გერმანიის სამხედრო აღზრდის დოქტრინა. ვილფრედ ბრედოფის აზრით, ჯარისკაცის ეფექტური სამსახურისასთვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს მის დარწმუნებულობას დემოკრატიული ღირებულებების უპირატესობაში.²¹

ის, რომ სამხედროთა ხელისუფლებისადმი ლოიალურობისათის მათი დემოკრატიაში განათლებაც საჭიროა, პირველი მსოფლიო ომის შემდგომი ვაიმარის გერმანული რესპუბლიკის ხანმოკლე ისტორიით დასტურდება. ითვლება, რომ რესპუბლიკის კრახისა და ფაშიზმის მოსვლის ერთი მიზეზი პროფესიონალური არმიის დემოკრატიული ინსტიტუტებისაგან დისტანცირება იყო.²² როგორც ჰანტიგტონი წერს, პროფესიონალი გერმანელი სამხედროსათვის, რომელიც მანამდე იმპერატორის უზენაეს ხელისუფლებას იყო მიჩვეული, გაუგებარი ხდებოდა ერთგულება ისეთი გრძელი და არცთუ ნათელი დოკუმენტისადმი, როგორსაც რესპუბლიკის კონსტიტუცია წარმოადგენდა.²³ გერმანელი სამხედროები არ სცემდნენ პატივს რესპუბლიკურ წყობილებას და მათი მხრიდან არსებული პასიური ბოიკოტის შედეგად, ისედაც მრავალი სოციალურ-პოლიტიკური პრობლემის მქონე რესპუბლიკა განწირული აღმოჩნდა. ერთი დასკვნა, რომელიც ამ ისტორიიდან მომდინარეობს, კვლავაც სამხედრო ფენის პოლიტიკასა და, კერძოდ, დემოკრატიის პრინციპებში განათლების აუცილებლობაზე მიუთითებს.

დღეს, განსაკუთრებულ ლიბერალირ-დემოკრატიულ საზოგადოებებში სამოქალაქო ღირებულებები ინერგება თავად სამხედრო ინსტიტუტის შიგნით, სამხედრო პირთა ურთიერთობებში. თანამედროვე ავსტრიის, ისევე როგორც დასავლეთ ევროპის სხვა მრავალი ქვეყნის სამხედრო კანონმდებლობა საგანგებოდ უსვამს ხაზს, რომ ჯარისკაცს შეუძლია არ დაემორჩილოს ბრძანებას, რომელიც ადამიანის ძირეული უფლებებისა და ღირსების შემლახველია. რიგი დასავლეთევროპული სახელმწიფოების შეიარაღებულ ძალებში გაუქმებულია სასამართლოს გადაწყვეტილების გარეშე სამხედრო მოსამსახურის ჰაუპტვახტზე დაკავების ინსტიტუტი. ფუნქციონირებს ჯარისკაცთა პროფკავშირები.²⁴ ედმონდის სიტყვებით, დღევანდელ განვითარებულ ქვეყნებში სულ უფრო ძნელდება გამორჩეულად სამხედრო პირის დეფინიცია, რადგან არმიაში დიდია რეზერვისტების, არსებითად სამოქალაქო პირების, ნახევარგანაკვეთზე მოსამსახურე პერსონალის როლი.²⁵

ლიბერალური დემოკრატიების შეიარაღებულ ძალებში მიმდინარე ზემოთ აღნიშნულ პროცესებს, რომელნიც სამხედროთა დემოკრატიული განათლების იმპერატივთანაა კავშირში, ზოგი მკვლევარი უარყოფით მხარეს უძებნის: ჩარლზ მოსკოსმა 70-იან წლებში წამოაყენა ჰიპოთეზა, რომ თანამედროვე ამერიკის შეიარაღებული ძალები სამოქალაქო ბიუროკრატიულ ორგანიზაციას ემსგავსება და მისი სამხედრო ეთიკა გამორჩეულობას კარგავს; იკარგება სამხედრო კორპრატიულობა, რომელშიც მთავრი კოლექტიური სოლიდარიბაა და სამხედრო სამსახურის მოწედებად აღქმაა; სამხედრო პირი სამოქალაქო საჯარო სამსახურში დაქირავებულ, ძირითადად, ხელფასზე მზრუნველ კლერკს ემსგავსება.²⁶ მისკოსი თვლის, რომ სამხედრო სამსახურში საბაზრო ეკონომიკის პრინციპები შემოდის, რაშიც იგი არმიის ბრძოლისუნარიანობის, ანუ თავისი პირველადი მისიის შესრულების უნართა დაქვეითების საფრთხეს ხედავს.

უეჭველია ამ შეფასების გადაჭარბებული ხასიათი, რაც აღინიშნა კიდეც სპეციალურ ლიტერატურაში.²⁷ ნებისმიერი ქვეყნის არმიის ძირითადი საბრძოლო ქვედანაყოფებში კვლავინდებურად დიდი ყურადღება ექცევა ტრადიციული, პროფესიონალური ინდოქტრინაციის პროცესს. მაგრამ მოსკოსის შეხედულება რეალურად მიმდინარე პროცესის თავისებული რეფლექსია: სამართლებრივ სახელმწიფოებში სამხედრო სამსახურის რიბელარიზაცია, პროფესიონალური კასტურობის პოზიციათა შერყევა ფაქტია და ეს კავშირია ბრძოლისუნარიანობის კავშირთან; როგორც დევიდ სიგალი ამბობს, დემოკრატიული საზოგადოება უნდა ემზადებოდეს ცალი ხელით ომისათვის, ან ნაკლებ დემოკრატიული გახდეს.²⁸

,,ცალი ხელით ბრძოლა“ კი ისევ შეგნებულ ბრძოლას, ანუ სამხედრო სამოქალაქო ურთიერთობებში, დემოკრატიულ საზოგადოებაში არმიის როლისა და ადგილის შესახებ გათვითცნობიერებულ სამხედროს საჭიროებს. ამდენად, პოლიტიკური განათლება სამხედროთა არა მხოლოდ პოლიტიზაციისაგან დაცვის, არამედ ბრძოლისუნარიანობის შენარჩუნების საწინდარიცაა და სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების ერთი იმპერატივთაგანი სამხედრო აღზრდაში პროფესიონალიზმისა და დემოკრატიისადმი ერთგულების პრინციპთა ბალანსირებაა.

პროფესიონალიზმი სათანადო განათლების მიცემით, სამხედროებში დემოკრატიისადმი ერთგულების გენერირება - ერთგვარი ნიადაგია სამხედრო დიქტატურის საფრთხის ასაცილებლად და ,,სწორი“ სამხედრო სამოქალაქო ურთიერთობების დასამყარებლად. შეიძლება ითქვას, რომ უფრო ზოგადი, სოციალურ-ეკონომიკური პრობლემების გადაჭრა, ცხოვრების დონის ამაღლება აგრეთვე აუცილებელია სამოქალაქო საზოგადოების ასაშენებლად და მასში შეიარაღებული ძალებისათვის შესაფერისი როლის მისანიჭებლად. არმიის ქცევა დამოკიდებულია საზოგადოების კულტურაზეც; ფინერის თქმით, რაც მეტია საზოგადოებაში კანონებისადმი პატივისცემა, მით ნაკლებია არმიის სამოქალაქო საქმეებში ჩარევის საფრთხე.²⁹

2. ,,დაჰყავი და იბატონე!“

პროფესიონალიზმის ამაღლებაზე, სოციალურ-კულტურული კლიმატის გამოცვლაზე, როგორც საფრთხეთა ნიადაგის აღმოფხვრაზე ზრუნვა, თუ ედმონდის გამოთქმას ვისესხებთ, ნეგატივზე აგებული უსაფრთხოების პოლიტიკაა. ასეთი პოლიტიკა ორიენტირებულია საფრთხის მიზეზთა გაქრობაზე. მაგრამ ედმონსს სამართლიანი ეჭვი შეაქვს ნეგატიური უსაფრთხოების პოლიტიკის სრულ წარმატებაში და საჭიროდ მიიჩნევს მის შევსებას პოზიტიური ქმედებებით - ანუ საფრთხეთა მუდმივობის დაშვებით და მათი შეკავების, კონტროლის მექანიზმთა შექმნა-გამოყენებით.³⁰ სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობათა დესტაბილიზაცია შიდაეროვნულ საფრთხეებს განეკუთვნება. აუცილებელია გარკვეული შემაკავებელი და მაკონტროლებელი მექანიზმები, რითაც სამხედროთა და სამოქალაქო პოლიტიკოსთა როლები ყველასათვის მეტ-ნაკლებად მისაღებ ჩარჩოში მოექცევა. სანამ ადამიანთათვის, პროფესიული ეთიკისა თუ დემოკრატიული ღირებულებების წინსვლის მიუხედავად. ძალაუფლებისათვის თვითმიზნური შეჯიბრი სრულიად უცხო არ გამხდარა, სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლი, როგორც უსაფრთხოების პოზიტიური პოლიტიკა, სახელმწიფოებრივი და საზოგადოებრივი განვითარების ქვაკუთხედად დარჩება.

მიუხედავად იმისა, ნებისმიერ საზოგადოებასა და სახელმწიფოში სამხედრო ინსტიტუტი ძალადობის ყველაზე მძლავრ იარაღებს ფლობს, სამხედროთა მიერ ხელისუფლების საკუთარ ხელში აღება საკმაოდ რთული ამოცანაა. აქ არ ვგულისხმობთ სამხედროთა მსოფლმხედველობრივ და პროფესიულ მოუმზადებლობას საზოგადოების ხანგრძლივი დროით სამართავად. ეს შემაკავებელი ფაქტორია, მაგრამ არც იმდენად, რომ რიგი მიზეზების გამო განრისხულ ოფიცრებს გადატრიალებაზე ფიქრიც აუკრძალოს. საქმე ისაა, რომ მეტ-ნაკლებად ორგანიზებულ სახელმწიფოში სამხედრო გადატრიალება რთული და სარისკო საქმეა. ედმონსი ვარაუდობს, რომ სამხედროთა ჩარევა ხელისუფლებაში მაშინ უფრო რეალურია, თუ მათ უკან საზოგადოებრივი სიმპათია, მოსახლეობის გარკვეული ფენების მხარდაჭერაა.³¹ ასეთი ფონის არსებობა ხელისუფლების ლეგიტიმიზმის მოშლას ნიშნავს და სამხედროთა მოქმედება საზოგადოებრივი ჯანყის ელემენტებს იძენს. ამასთან, სამხედროთა წარმატება დამოკიდებულია არა მხოლოდ და არა იმდენად მათ მფლობელობაში მყოფი ცეცხლსასროლი იარაღის რაოდენობასა და ხარისხზე, არამედ მათ საზოგადოებრივ სტატუსს და ორგანიზაციულ სტრუქტურაზე.³²

შეიარაღებული ძალები არაა მონოლითიური ორგანიზმი. ედმონსი და იანოვიცი დიდ ყურადღებას აქცევს ჯარის სახეობებსა და გვარეობების განსხვავებულ პრიორიტეტებს, მათ შორის არსებულ მეტოქეობას, მათ ურთიერთგანსხვავებული მსოფლაღქმას. აკრიტიკებს რა მოსკოვის იდეას პროფესიული კოდის კვდომის შესახებ და ჰანტინგტონის, პროფესიონალიზმის ყოვლისმომცველი მნიშვნელობის მინიჭების გამო, ჰენნინგ სორესენი აღნიშნავს, რომ ერთნაირი სულისკვეთება სავარაუდოა აერთიანებდეს არა ყველა სამხედროს, არამედ სამხედროთა ჯგუფებს, დაყოფილს ასაკის, ფუნქციის, სამსახურის სახეობის მიხედვით.³³ სამხედრო ფენის ეს მრავალფეროვნება სამხედრო-სამოქალაქო დიალოგის, პოლიტიკური ხელისუფლების უზენაესობის შენარჩუნების დამატებითი ბერკეტია.

სინთია ენლოე თავის წიგნში - ,,ეთნიკური ჯარისკაცები. სახელმწიფო უსაფრთხოება დაყოფილ საზოგადოებაში“ - წერს, რომ თანამედროვე სახელმწიფო ელიტებისათვის მილიციური (სახალხო ლაშქრის) ტიპის გასამხედროებული ორგანიზაციების არსებობა ღირებულია, რადგან სიიაფესთან ერთად, იგი პოლიტიკურად საეჭვო სამხედროთა გაწონასწორების საშუალებას იძლევა.³⁴ სწორედ ეს ლოგიკა იდო თავის დროს ამერიკული ეროვნული გვარდიის ფორმირებისა და შტატების გუბერნატორებისადმი მისი ნაწილობრივი დაქვემდებარების საფუძველში. პროფესიონალ კადრის სამხედროთა შევსება მოქალაქე-რეზერვისტით სასარგებლოა რიგი საბრძოლო ამოცანების შესასრულებლად. აშშ ეროვნული გვარდიის თუ ბრიტანეთის ტერიტორიული არმიისმაგვარი ორგანიზაციები სამხედრო ხარჯების ეკონომიის საშუალებაცაა. ამავე დროს, ითვლება, რომ მოხალისე რეზერვისტთა ორგანიზაციები წარმოადგენს ხიდს, ურთიერთგაგების საშუალებას სამხედროებსა და სამოქალაქო საზოგადოებას შორის.³⁵

გაერთიანებულ სამეფოში ყოველი რეგულარული რეგიმენტი (ლეგიონი) მეტად ძლიერი თვითიდენტიფიკაციის მქონეა, რაც ისტორიული ტრადიციის შედეგია და სამხედროთა შორის ჯანსაღი შეჯიბრის გრძნობის კულტივირებას უწყობს ხელს. ამასთან, ბრიტანელები ხუმრობენ, რომ სამხედრო გადატრიალება ინგლისში სწორედ ასეთი ,,საპოლკო“ პატრიოტიზმის არსებობის გამოცემა შეუძლებელია. რა თქმა უნდა, სამხედრო დიქტატურას ინგლისში ბევრად უფრო ფუნდამენტური სოციალურ-პოლიტიკური და ინსტიტუციონალური ბერკეტები ეღობება წინ. შოტლანდიური, ირლანდიური, ნეპალელთაგან დაკომპლექტებული ე.წ. გურკჰებისა თუ ანტიტერორისტული სპეციალური საჰაერო სამსახურის ნაწილებიც, საბოლოო ჯამში, თავდაცვის სამინისტროს ერთიან და მკაფიო საკომანდო და საკონტროლო ჯაჭვს ემორჩილება. მოქმედებს ჰორიზონტალური თანამშრომლობის მექანიზმებიც. ამის გარეშე გართულდებოდა უსაფრთხოების სისტემის ფუნქციონირება, რომლის შიგნით, ედმონდსის სიტყვებით რომ ვთქვათ, უნდა იყოს ინტეგრაციის მაღალი დონე.³⁶ და მაინც, არმიული სტრუქტურების, უნიფორმების, საბოლოო ჯამში კი პროფესიული ეთოსის ნაირფერობა დამატებითი დაბრკოლებაა პოლიტიკაში უკანონო შეჭრის მოსურნე სამხედროს საწინააღმდეგოდ.

სხვაგვარადაა საქმე ავტორიტარული მმართველობის მქონე სახელმწიფოებში, სადაც სამხედროთა ერთიანობისა და დაქსასულობის ზემოთ აღწერილი დიალექტიკა დაქსასულობის სასარგებლოდ იხრება. ასეთი რეჟიმებისათვის დამახასიათებელია სამხედროთა არა უბრალოდ მრავალფეროვნების, არამედ შინაგანი ქიშპის წახალისება, მაინტეგრირებული ვერტიკალური და ჰორიზონტალური ხაზების მოშლა. სამხედრო პოლიტიკაში ,,დაჰყავი და იბატონეს“ პრინციპი გამოყენებულია მრავალი არსებული სახელმწიფოს პოლიტიკური ხელმძღვანელობლის მიერ. სამხედროების შეთქმულებითი საქმიანობის გამოსარიცხად, ერთგული ნათესავების დაწინაურებასთან ერთად, აქ გამოიყენება სხვადასხვა ავტონომიური და ერთნაირი ფუნქციების მქონე უსაფრთხოების სტრუქტურების ფორმირების (პრეზიდენტისა თუ მეფის გვარდიები, მრავალნაირი სადაზღვევო სააგენტოები) მეთოდი. სირიაში მოქმედებს ხუთი უშიშროებისა და დაზვერვის სააგენტო. დაახლოებით იგივე მდგომარეობაა ერაყში.³⁷ ამასთან, აღნიშნულ ქვეყნებში შეიარაღებული ძალების საკომანდო და საკონტროლო სტრუქტურები შეკავება-გაწონასწორების პრინციპით იქმნება; მიუხედავად იმისა, რომ სირიის შეიარაღებული ძალების ცალკეული სამსახურები, ზოგიერთი სადაზვერვო ორგანო, კორპუსებისა და დივიზიების სარდლები თავდაცვის მინისტრს ექვემდებარებიან, ისინი პირდაპირ და ცალ-ცალკე უპატაკებენ პრეზიდენტს. ასეთი ვითარება ართულებს ამ სტრუქტურათა ხელმძღვანელების თანამშრომლობას, ხელს უწყობს მათ შორის კონკურენციის განვითარებას. მაღალ საკომანდო სტრუქტურებში იქმნება დამატებითი და ერთმანეთის ფუნქციათა გადამფარველი უწყებები. ხდება გადაწყვეტილების მიღების პროცესის დანაწევრება. ასეთ პრინციპებზე აგებულ 60-იან წლების ეგვიპტის არმიას გარეშე დამკვირვებლები ადარებდნენ გადაბრუნებულ პირამიდას.³⁸

თუმცა პოლიტიკური ხელმძღვანელობა ცდილობს, რომ ასეთი ,,პირამიდების“ მართვის სადავე, შიდაუწყებრივი თუ უწყებათაშორისი კონკურენციის რეგულირების ძაფები საკუთარ ხელში მოაქციოს. სამხედრო და უსაფრთხოების სტრუქტურების ინსტიტუციონალური მშენებელობის ეს სტილი, რეჟიმის სტაბილურობას, სამხედროთა დაუმორჩილებლობის გამორიცხვას ისახავს მიზნად.

ამ მხრივ საინტერესოა ჰიტლერული გერმანიის სამხედრო ძალების აგებულება: 1941 წლისათვის მათ სამართავად პრაქტიკულად სამი პარალელური შტაბი არსებობდა - ვერმახტის (მთელი შეიარაღებული ძალები) სარდლობა ოპერატიული შტაბითურთ, გენერალური შტაბი და არმიის შტაბი. ამავდროულად ნაცისტური პარტიის სტრუქტურაში ფუნქციონირებდა სამხედრო აღმშენებლობის ორგანიზაცია. არსებობდა სამი პარალელური სახმელეთო ჯარი - თავად არმია, ესესი, ლიუფტვაფეს სახმელეთო შენაერთები. სამხედროთა ამგვარი დაქსასულობის პარალელურად კი ხდებოდა ყოველი ამ წარმონაქმნის უშუალოდ ფიურერზე დაქვემდებარება ჰიტლერი ითავსებდა არმიის მთავარსარდლის, ვერმახტის მთავარსარდლის, ომის მინისტრის და რაღა თქმა უნდა, პარტიულ-სახელმწიფოებრივი აპარატის მეთაურის პოსტს.³⁹

ამდენად, არაბული რეჟიმებისა და ჰიტლერული გერმანიის მაგალითი სამხედრო სფეროს მართვისა და სამხედროების კონტროლის ისეთი ტექნოლოგიას გვიჩვენებს, რომელიც დაქსაქსავდა და ცენტრალიზაციის დიალექტიკის მაქსიმალურ რადიკალიზაციაზეა აგებული. უმაღლეს სამხედრო ჩინებს ეზღუდებათ ერთმანეთთან თანამშრომლობის შესაძლებლობა, მაგრამ უმაღლესი პოლიტიკური ხელისუფალი მაქსიმალურადაა ჩართული მათ მართვაში - წარმოადგენს რა სამხედრო პოლიტიკის კოორდინირების პრაქტიკულად ერთადერთ ინსტანციას. ცნობილია, რომ ჰიტლერი ბოლოს ბატალიონთა დისპოზიციებსაც კი თავად ადგენდა.

სამოქალაქო, უფრო სწორად პოლიტიკური კონტროლის ასეთი დაწვრილმანებული სტილი საკუთარივე სამხედროებისაგან ხელისუფლების დაცვას ისახავს მიზნად. ეს მიზანი საშინაო პოლიტიკურია. მაგრამ ხშირად იგი ხელს უშლის საგარეო პოლიტიკური ამოცანების გადაწყვეტას, ეროვნული უსაფრთხოების სისტემის ეფექტურ ფუნქციონირებას. არაბ-ისრაელთა 1967 წლის ომმა აჩვენა, რომ სირიისა და ეგვიპტის არმიათა ცენტრალიზებული მართვის სისტემა, რომელიც საშუალო დე ქვედა დონეზე კოორდინაციას გამორიცხავდა, უეფექტო იყო როგორც ოპერატიულ, ისე ტაქტიკურ დონეზე.⁴⁰ ჰანტინგტონის განმარტებით, გენერალტა პირდაპირი დაქვემდებარება ქვეყნის მეთაურზე და უმაღლესი პოლიტიკური ხელმძღვანელის მიერ წმინდა სამხედრო ფუნქციების მითვისება საზიანოა, რადგან, როგორც წესი, პოლიტიკურ ლიდერს სათანადო კომპეტენცია აკლია.⁴¹ ჰანტინგტონი ასევე მიიჩნევს, რომ ერთი და იმავე უმაღლეს ორგანოსა თუ პიროვნებას არ შეუძლია თანაბარი ეფექტურობით შეასრულოს როგორც შეიარაღებული ძალების ადმინისტრირებისა და მომარაგების, ისე საომარ ვითარებაში ჯარების ოპერატიული მართვის ამოცანები. ასეთი სისტემა ომით გამოცდას ვერ უძლებს.⁴²

მაგრამ, საბოლოო ჯამში, სამხედროთა კონტროლის ზემოთ აღწერილი მეთოდიკა მისი პირველადი მიზნის, სამხედროების პოლიტიკიდან ჩამოცილებისათვისაც არაადეკვატურია. ისევ ჰანტინგტონს თუ დავესესხებით, რომლის მეორე (პროფესიონალიზმის დეფინიციის შემდეგ) დამსახურებად სამოქალაქო კონტროლის განსხვავებულ ტექნოლოგიათა ანალიზი ითვლება,⁴³ გენერალთა უშუალო კავშირი ქვეყნის პირველ პირთან სამხედროთა პოლიტიკაში მოპატიჟებას ნიშნავს.

თავად ფაქტი, რომ სახელმწიფოს ხელმძღვანელთა მიერ გენერალიტეტის უშუალო მართვის მაგალითებს ძირითადად ავტორიტარული რეჟიმები იძლევა, მრავალმნიშვნელოვანია. ისტორიამ მრავალი შემთხვევა იცის, როდესაც პირველი პირის მრჩეველი, სათანადო სოციალურ-ფსიქოლოგიური გარემოს პირობებში, ძალაუფლების რეალურ მფლობელად გადაქცეულა. იმავე 60-იანი წლების ეგვიპტეში არსებული სამხედრო და პოლიტიკური ელიტების ამალგამირების,პრეზიდენტსა და სამხედროებს შორის შუამავლის არსებობის გამო, გენერალი ამერი უდიდესი პოლიტიკური გავლენით სარგებლობდა.⁴⁴

3. სამოქალაქო კონტროლი და აღმსარებელი ხელისუფლება

სამოქალაქო კონტროლის არსებითი მიზანი სამხედრო და პოლიტიკურ კომპეტენციათა გამიჯვნა. ჰანტინგტონის აზრით, ეს მიზანი ზოგჯერ არაბულ რეჟიმებზე ბევრად უფრო დემოკრატიულ ქვეყნებშიც არასაკმარისად ხორციელდება. ამერიკული ისტორიის მაგალითზე ჰანტინგტონი გამოყოფს ხელისუფლების აღმასრულებელ რგოლში სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების ვერტიკალურ და კოორდინირებულ მოდელებს. პირველში თავდაცვის სამოქალაქო მდივნის უშუალო მოადგილეა სამხედრო შტაბის ხელმძღვანელი. იგი აკონტროლებს როგორც სამხედრო-ოპერატიულ, ისე ფინანსურ-ადმინისტრაციულ საკითხებს და, ამდენად, შეიძლება რეალური პოლიტიკური გავლენის მქონედ იქცეს. კოორდინირებულ მოდელში სამხედრო შტაბის მათაური საერთოდ არ ემორჩილება თავდაცვის სამოქალაქო მდივანს და უშუალოდ პრეზიდენტს დაქვემდებარებაშია.⁴⁵ ჰანტინგტონი ორივე მოდელს სამოქალაქო კონტროლისათვის საზიანოდ მიიჩნევს, რადგან ორივე შემთხვევა სამხედრო პირს პოლიტიკაზე გავლენის მოხდენის საკმაოდ სერიოზულ ბერკეტებს უტოვებს.

მკვლევრის აზრით, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობები აღმასრულებელი ხელისუფლების დონეზე უმჯობესია მისდევდეს ე.წ. ბალანსირებულ მოდელს. აღნიშნული მოდელი გულისხმობს მთავრობის მეთაურისათვის პასუხისმგებლობის მინიჭებას ეროვნული ისაფრთხოების პოლიტიკისა და სტრატეგიის განსაზღვრაში; თავდაცვის უწყების სამოქალაქო ხელმძღვანელის მიერ პოლიტიკური მრჩევლის როლის შესრულებას. მის მიერ, ერთი მხრივ, სამხედროთა პროფესიონალური მოთხოვნებისა და, მეორე მხრივ, ეკონომიკური და ადმინისტრაციული საჭიროებების ბალანსირებას. სამხედრო მეთაური, ისევე როგორც შეიარაღებული ძალების მომარაგებასა და დაფინანსებაზე პასუხისმგებელი ბიუროები, ექცევიან თავდაცვის მინისტრის ქვეშ და არ ერევიან ერთმანეთის კომპეტენციაში. ყველაზე არსებითი ამ მოდელში არის სამხედრო სარდლობისა და მთავრობის ხელმძღვანელის ურთიერთობის გაშუალება თავდაცვის სამოქალაქო მინისტრის მიერ, რაც, ჰანტინგტონის აზრით, მთავრობას სამხედროთა გავლენისაგან დაიცავდა. ჰანტინგტონი ითვლება, რომ სხვა შემთხვევაში პოლიტიკურ ხელისუფლებას არ ექმნებოდა სათანადო კომპეტენტურობა, რათა სამხედროთა მოთხოვნები და შეხედულებები გადაემოწმებინა და საზოგადოებრივ ინტერესებთან შეეჯერებინა; მოჰყავს რა ამერიკის მაგალითი, ჰანტინგტონი აღნიშნავს, რომ პრეზიდენტს, თავისი მრავალმხრივი პასუხისმგებლობის გამო, არ შეუძლია ადეკვატურად შეაფასოს გენერალიტეტის პოზიციები, რისთვისაც მათ შორის მდგომი და სათანადო ექსპერტთა შტატის მქონე თავდაცვის დეპარტამენტის სამოქალაქო მდივანია საჭირო.

ბალანსირებული მოდელის მეორე არსებითი თავისებურება თავდაცვის უწყების ფარგლებში სამხედრო სარდლობისა და ფინანსურ-ადმინისტრაციული სტრუქტურების პარალელური, ერთმანეთისგან დამოუკიდებელი არსებობაა. მათი ინტერესების შეჯამება და მთავრობისათვის თავდაცვის პოლიტიკის აწონ-დაწონილი პროექტების წარდგენა მინისტრის საქმეა. პირადი ოფისის დახმარებით თავდაცვის დეპარტამენტის მდივანს შეიძლება სამხედრო ხელმძღვანელობისათვის დაფინანსების მაქსიმალურად შესაძლებელი ზღვარის დაწესება, ფინანსებზე პასუხისმგებელ პირისთვის კი - შეიარაღებულ ძალთა მზადყოფნის მინიმალურად დასაშვები დონის.⁴⁶

ბალანსირებულ მოდელთა ყველაზე ახლო მდგომად ჰანტინგტონს ბრიტანული მაგალითი მიაჩნდა.⁴⁷ თავად ბრიტანელი მკვლევრები თუ თავდაცვის სამინისტროს წარმომადგენლები თავდაცვის სფეროს მენეჯმენტის ბრიტანულ სტილს ინტეგრირებულს უწოდებენ. გაერთიანებული სამეფოს თავდაცვის მდივანს ორი მტავარი მრჩეველი ჰყავს - მუდმივი სამოქალაქო ქვემდივანი და თავდაცვის შტაბის მეთაური. პირველი ადმინისტრაციულ და ფინანსურ საკითხებს განუმარტავს მინისტრს, მეორე - ეროვნული თავდაცვის პოლიტიკის სამხედრო ასპექტებს. ისინი მორიგეობით თავმჯდომარეობენ სამინისტროს მთავარ მუშა ორგანოს - ფინანსების, დაგეგმვისა და მენეჯმენტის ჯგუფს.⁴⁸ ჰანტინგტონის მიერ მოწონებულ სქემას მიუახლოვდა აშშ თავდაცვის უწყების - პენტაგონის ფუნქციონირების სტილი 60-იან წლებში, თავდაცვის მდივნის, მაკნამარას მიერ გატარებული რეფორმების წყალობით.⁴⁹

ჰანტინგტონის აზრით, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებისათვის აღმასრულებელი ხელისუფლების დონეზე აუცილებელია, რომ თავდაცვის უწყების ხელმძღვანელი იყოს არა უბრალოს სამოქალაქო პირი, რაც დემოკრატიული სახელმწიფოს მაქსიმაა. არამედ ჰქონდეს პოლიტიკის საკუთარი იდეა, არ იყოს უბრალოდ ადმინისტრატორი ან სარდალი.⁵⁰ ამის წინაპირობას აღმასრულებელი ხელისუფლებაში სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების ბალანსირებული მოდელი და თავდაცვის მინისტრის უშუალო დაქვემდებარებაში არსებული ანალიტიკური შტაბი იძლევა. თავდაცვის ცენტრალური უწყება უნდა უზრუნველყოფდეს პროფესიულ-სამხედრო, ადმინისტრაციულ-ფისკალური და სტრატეგიის განსაზღვრის ფუნქციას.⁵¹ სამოქალაქო კონტროლის ეფექტურობა ამ ფუნქციათა და მათ შესრულებაზე პასუხისმგებელ პირთა უფლება-მოვალეობების მკაფიო განსაზღვრაზე, მათ შორის სუბორდინაციის ცალსახა ხაზების არსებობაზეა დამოკიდებული.

რაც შეეხება თავად პროფესიონალური სამხედრო სტრუქტურის მრავალფეროვნებასა და პარალელიზმს, არმიის ფუნქციური იმპერატივი, ანუ თავდაცვის ამოცანები მათ მაქსიმალურ კოოპერაციასა და თანამშრომლობის მექანიზმთა ინსტიტუციონალიზაციას მოითხოვს.⁵² რაც უფრო მჭიდრო და დაბალ, ოპერატიულ თუ ტაქტიკურ დონეზეა სამხედრო სამსახურთა კოოპერაცია ორგანიზებული, მით მეტია მისი ეფექტი - ასეთია თანამედროვე სამხედრო ხელოვნების მაქსიმა. საჭიროა ცენტრალიზებული უმაღლესი ხელმძღვანელობა, მაგრამ დეცენტრალიზებული აღსრულება.⁵³

დემოკრატიული სამოქალაქო კონტროლის იმპერატივად თავდაცვის სათავეში სამოქალაქო პირის ყოფნა და თავად სამინისტროში სამოქალაქო მოხელეთა სიმრავლე ითვლება. შეერთებული შტატების კანონმდებლობით პიროვნება ვერ დაინიშნება თავდაცვის მინისტრის პოსტზე, თუ იგი მინიმუმ 10 წლის წინ მაინც არაა სამხედრო სამსახურიდან თადარიგში გადასული. მის ხელქვეითს, არმიის დეპარტამენტის მდივანს, სამხედრო სამსახური დანიშვნამდე 5 წლით ადრე უნდა ჰქონდეს შეწყვეტილი.⁵⁴ ამასთან, დღევანდელი დასავლეთის თავდაცვის ცენტრალურ უწყებაში სულ უფრო ნაკლებად იმიჯნება ფორმიანთა და უფორმოთა კომპეტენცია მინისტრის, მისი უშუალო თანაშემწეების და შტაბის უფროსის ქვედა რგოლზე. სამხედრო შტაბში შეიძლება სამოქალაქო პირი მუშაობდეს, ფინანსურ და ადმინისტრაციულ ნაწილში კი - სამხედრო.⁵⁵ მთავარი აქ თავად ქვე-რგოლების ფუნქციათა მკაფიო გამიჯვნა და იმის გამორიცხვაა, რომ ცენტრალური უწყების რომელიმე თანამშრომელი თავისი საველე თანამებრძოლების, ამა თუ იმ საჯარისო სახეობის გავლენას განიცდის.

ასეთი გავლენის აღმოსაფხვრელად აშშ-შიცა და სხვაგანაც 60-იანი წლებიდან ჯარის სახეობათა მოთხოვნებზე დაფუძნებული ბიუჯეტირების სტილი შეცვალეს საპროგრამო ბიუჯეტირებით, რომლის საფუძველში მინისტრების ოფისთა მიერ მომზადებული 5-10 წლიანი გეგმებია. ცენტრალური სამხედრო შტაბებიც, საჯარისო სახეობათა წარმომადგენელთა სათათბიროდან, დამოუკიდებელ ანალიტიკურ ორგანოდ გარდაიქმნა. ამიერიდან ყოველი საბიუჯეტო პუნქტი დაკავშირებული ხდებოდა პოლიტიკურ მიზანთან და პროგრამის ამა თუ იმ მოთხოვნის შესრულების ამოცანასთან.⁵⁶

რა თქმა უნდა, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ასეთ პროგრამებს ცალკეულ საჯარისო სახეობათა გავლენისაგან თავისუფალი სამოქალაქო ინტელექტუალი უკეთ გააკეთებს,⁵⁷ მაგრამ პროგრამირებაში სამხედროთა ხედვაც საჭიროა. ამასთან, თავდაცვის სამინისტროს უწყებების, მათ შორის ცენტრალური სამხედრო შტაბის, საჯარისო სახეობებზე დამოკიდებულების შემცირება, სამინისტროს სამხედროც თანამშრომელთა მიუკერძოებლობის საფუზველს ქმნის.⁵⁸ თავის მხრივ კი, სამინისტროთა კედლებში სამხედრო და სამოქალაქო პერსონალის ამალგამირება ხელს უწყობს მათ ურთიერთგაგებას და სამხედრო-სამოქალაქო დაახლოების მორის იანოვიცისეულ იდეის ხორცშესხმაა. გაერთიანებულ სამეფოში თავდაცვის სამინისტროს მენეჯმენტის სტილს ინტეგრირებულს ამიტომაც უწოდებენ.

აღმასრულებელ სფეროში სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობათა ბალანსსა და ეფექტურ სამოქალაქო კონტროლს ასევე განაპირობებს თავდაცვის უწყების ბიუროკრატიული აპარატის დაკომპლექტებისა და შიდაუწყებრივი თუ უწყებათაშორისი ურთიერთობების რეგლამენტი. ლაპარაკობდა რა ეროვნულ ინტერესთა დაცვის მექანიზმზე, ჰანს მორგენტაუ აღნიშნავდა, რომ ცალკეულ გენიოსთა ქმედებებზე უფრო ეფექტურია მყარი ინსტიტუტები, უწყებრივი ტრადიცია.⁵⁹ იგი დიპლომატიური სამსახურის პროფესიონალიზმს გულისხმობდა, მაგრამ იგივე შეიძლება თავდაცვის ცენტრალურ უწყებაზე ითქვას.

ავტორიტარულ რეჟიმებში თანამდებობაზე დანიშვნები საერთოდ, ხოლო თავდაცვის უწყებების დაკომპლექტების წესი კონკრეტულად, ტომობრივ თუ ოჯახურ კავშირებზეა დაფუძნებული.⁶⁰ ბევრ, განსაკუთრებით ნაკლებინდუსტრიულ ქვეყნებში, თანამდებობა პატრონაჟის საგანია და პირადი ერთგულების საპასუხო ჯილდოდ ითვლება. სხვათა შორის, აღმასრულებელი კადრების დენადობა, რიგ ბიუროკრატიულ პოსტებზე პოლიტიკური სიმპათია-ანთიპათიის მიხედვით დანიშვნა ევროპის ქვეყნებთან შედარებით უფრო ახასიათებს ამერიკის შეერთებული შტატების ადმინისტრაციას. პრეზიდენტმა ჯექსონმა XIX საუკუნეში ჩამოაყალიბა კონცეფცია, რომ მოხელესათვის ნაკლებმნიშვნელოვანია პროფესიონალიზმი, მთავარია იგი იზიარებდეს პრეზიდენტის შეხედულებებს. გარკვეულწილად, აღნიშნული კონცეფცია კვლავაც ახდენს გავლენას აშშ-ს სამოხელეო აპარატის საკარდო პოლიტიკაზე⁶¹ აქ საუბარი არაა მთავრობისა თუ პრეზიდენტის ადმინისტრაციის პოლიტიკურ ხელმძღვანელობაზე, რომელიც ყველა დემოკრატიულ ქვეყანაში გუნდური პრინციპით მოდის და აღმასრულებელი ხელისუფლების ზედა ეშელონს (მინისტრები თუ მდივნები, მათი მოადგილეები, რიგ შემთხვევებში პრემიერ-მინისტრისა თუ პრეზიდენტის მრჩევლები) ქმნის. საქმე სამოხელეო აპარატს ეხება. გერმანიასა და საფრანგეთში მთავრობის ბიუროკრატიულ აპარატში მოხვედრა სათანადო გამოცდების ჩაბარებას საჭიროებს. ამ ქვეყნებში პოლიტიკურ დანიშვნათა რაოდენობა რამდენიმე ასეულს არ აღემატება. შეერთებულ შტატებში მდგომარეობა ოდნავ განსხვავებულია.

ბუნებრივია, რომ აღმასრულებელი კადრების პიროვნული ერთგულებითა და არაპროფესიონალური კომპეტენტურობით შერჩევა კადრების დენადობას იწვევს და ეწინააღმდეგება ინსტიტუციონალურ სტაბილობას. ამის გამო წერდა მორის იანოვიცი, რომ სამოქალაქო კონტროლის ეფექტურობისათვის აღმასრულებელ შტოში უნდა განმტკიცდეს მუდმივი უმაღლესი სამოქალაქო სამსახურის ინსიტუტი და პოლიტიკური თანამდებობების დაკავების ვადებიც უფრო ხანგრძლივი უნდა გახდეს.⁶² არ შეიძლება თქმა, რომ შეერთებულ შტატებში პროფესიონალი სამოხელეო კადრების მომზადებაზე, ინსტიტუციონალურ მემკვიდრეობითობაზე, ნეპოტიზმის აღმოფხვრაზე არ ზრუნავდნენ. ფორმალურად, დღეისათვის პოლიტიკური თანამდებობები დეპარტამენტის ხელმძღვანელობიდან სულ რამდენიმე საფეხურით მიდის ქვემოთ. სამხედროთა შორის გავრცელებულია სტაჟირების პრინციპი, რომლის თანახმად ოფიცერი თავისი კარიერის გარკვეულ ვადას პენტაგონში ატარებს. სხვა ვითარებაა განვითარებად ქვეყნებში, სადაც თავდაცვის უწყებებში პროტექციონიზმიცა და კადრების დენადობაც ჩვეულებრივი მოვლენაა.

რაც შეეხება შიდაუწყებრივ და უწყებათაშორის ურთიერთბათა რეგლამენტს, მის გარეშე კანონიერების დამკვიდრება და პასუხისმგებლობის გამიჯვნა შეუძლებელია. ამ მხრივ საინტერესო და ამ შემთხვევაში დადებით მაგალითს იძლევა პენტაგონში, კერძოდ, გაერთიანებული შტატების კომიტეტში სამხედრო დოქტრინაზე მუშაობის პროცედურა. მასში მონაწილეობს კომიტეტის რვა დირექტორატი, თავდაცვის სამინისტროს ადმინისტრაციული ბიუროები, ჯარების სახეობათა წარმომადგენლები. დოკუმენტი მიიღება 23 ხმით და გადაისინჯება ყოველ 5 წელიწადში. ამასთან, დოქტრინა ზუსტად განსაზღვრავს თუ რა შემთხვევაში და რა ფორმით თანამშრომლობენ შეიარაღბული ძალების სახეობები, ეროვნული გარდია, სანაპირო დაცვა; როგორ ხდება ოპერაციათა დაგეგმვა, ოპერატიულ შენაერთთა მომარაგება; ვის რა ფუნქცია აქვს ჯარების ოპერატიულ, ტაქტიკურ და ადმინისტრაციულ მართვაში; როგორ მიიღება გადაწყვეტილება; ერთიანი დოქტრინის საფუძველზე დგება ჯარების სახეობათა დოქტრინები.⁶³

სამხედრო მშენებლობა თავდაცვის პოლიტიკის, უკანასკნელი კი ეროვნული უსაფრთხოების სტრატეგიის განუყოფელი ნაწილია. აღნიშნული გარემოება რიგ უწყებების თანამშრომლობას მოითხოვს. ამ თანამშრომლობაში მონაწილეობს შეიარაღებული ძალების უშუალო მართვისაგან განზე მდგომი არაერთი უწყებაც, რომელთაც უსაფრთხოების პოლიტიკაში გარკვეული როლი აკისრიათ. ამდენად, პასუხისმგებლობათა გამიჯვნის, კოორდინაციისა და გადაწყვეტილებათა მიღების მექანიზმის მკაფიოება განსაკუთრებითაა მნიშვნელოვანი უმაღლესი პოლიტიკურ, ინტერსააგენტო დონეზე. სხვაგვარად არ მიიღწევა უსაფრთხოების სისტემის ეფექტური ფუნქციონირება და თავდაცვის სფეროზე სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლი. ამ მხრივ საინტერესოა გაერთიანებული სამეფოს მაგალითი; თავდაცვის სფეროს მართვა და კონტროლი უმაღლეს დონეზე მინისტრთა კაბინეტის მიერ ხორციელდება. ამასთან, რამდენადაც სფერო სპეციფიკურია, მას უშუალოდ კურირებს თავდაცვისა და ზღვისმიღმა პოლიტიკის სამთავრობო კომიტეტი, რომელსაც პრემიერ-მინისტრი თავმჯდომარეობს. მასში, თავდაცვის მინისტრთან ერთად, შედიან რიგი სხვა უწყებების მეთაურებიც. მაგრამ აღნიშნული კომიტეტი, როგორც საბოლოო პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიმღები ორგანო, შედარებით იშვიათად იკრიბება. კრიზის-მენეჯმენტის სფეროში უსაფრთხოების სისტემის ელემენტთა ყოველდღიური თანამშრომლობა ხორციელდება დროებითი სამუშაო ჯგუფებში, რომლებიც თავდაცვის, საგარეო საქმეთა, პროკურატურისა და დაზვერვის სააგენტოების თანამშრომელთა მიერ კომპლექტდება. მათ კოორდინირებას პრემიერ-მინისტრის ოფისი ახდენს.⁶⁴ რაც შეეხება თავდაცვის საკითხებში მთავრობისა და პარლამენტის ურთიერთობას, აქ თავდაცვის სამინისტრო კანონმდებელთათვის ინფორმაციის მიწოდების მონოპოლისტია.⁶⁵

ამერიკის შეერტებულ შტატებში ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკის ზოგადი კოორდინაციის ფუნქციას ასრულებს ეროვნული უშიშროების საბჭო, როგორც პრეზიდენტის ოფისის ნაწილი. კანონით ეროვნული უსაფრთხოების შესახებ ამ ორგანოს ევალება პრეზიდენტისათვის რჩევების მიცემა და ეროვნული უსაფრთხოების საკითხებში ადმინისტრაციის დეპარტამენტთა მოღვაწეობის კოორდინირება. საბჭოს ჰყავს შტატი, რომელსაც ხელმძღვანელობს მდივანი. ეს უკანასკნელი არ არის საბჭოს წევრი და ორგანიზაციულ საქმეებს ასრულებს.⁶⁶ ეროვნული უსაფრთხოების საბჭოში განსაკუთრებული როლი ენიჭება პრეზიდენტის მრჩეველს ეროვნული უსაფრთხოების საკითხებში, რომელიც ზოგჯერ თავდაცვის მდივანზე უფრო გავლენიანი ფიგურაა.

არანაკლები, მეტი თუ არა, მნიშვნელობა ენიჭება კოორდინირებას და თანამშრმლობას ეროვნულ უსაფრთხოებაზე პასუხისმგებელ სამთავრობო სააგენტოთა საშუალო და ქვედა რგოლების დონეზე. თუ წმინდა სამხედრო ოპერატიულ დონეზე ამ მიზნით საკმარისი ავტონომიის მქონე შერეული - სახეობათაშორისი შტაბები და სამხედრო დაჯგუფებები იქმნება, სამხედრო-სამოქალაქო თანამშრომლობისა და ქვეყნის შიგნით კრიზისულ ვითარებებში უწყებათა ოპერატიული ინტეგრირების მიზნით მოქმედებს ე. წ. საგანგებო ვითარებათა მენეჯმენტის ფედერალური სამოქალაქო სააგენტო. თავდაცვის დეპარტამენტთან კავშირისათვის მასთან მუდმივადაა მიმაგრებული პოლკოვნიკის ჩინის მქონე ოფიცერი. ყოველ შტატში არსებობს ანალოგიური ადგილობრივი სამსახურები.⁶⁷

ასეთი სტრუქტურების მიზანია ხიფათში ჩავარდნილ მოქალაქეთა დახმარებაა. თანამედროვე სამხედრო ძალების მისიებში კი სულ უფრო დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ადგილობრივი ხელისუფლების დახმარებას სტიქიური უბედურებებისა თუ მასობრივი არეულობების დროს.⁶⁸ თავისთავად ეს სფერო სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების კიდევ ერთ ინსტიტუციონალურ მხარეს წარმოადგენს. ამის დასტურია ევროპისა და შეერთებული შტატების სამხედრო სტრუქტურებში სპეციალური, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებზე პასუხისმგებელი ოფიცერთა არსებობა. მათი ფუნქცია ოპერატიულ არეში მაცხოვრებლებსა და ადგილობრივ ხელისუფლებასთან კონტაქტების გაძღოლაა.

ინგლისელ სპეციალისტთა აზრით, ასეთ მისიებში განსაკუთრებითაა აქტუალური პოლიციელთა და სამხედროთა ურთიერთობა, რომლის დროსაც პირველს ოპერაციის კონტროლი ევალება, მეორეს კი - მეთაურობა.⁶⁹ ყოველივე ეს კიდევ ერთხელ მიუთითებს მუდმივი და მწყობრი ინტერსააგენტო თანამშრომლობის პროცედურული მხარის მნიშვნელობაზე.

4. სამოქალაქო კონტროლი და საკანონმდებლო ხელისუფლება

აშშ კანონმებლობა დაწვრილებით აღწერს მთავარი სამხედრო ორგანოს, შტაბების მეთაურთა გაერთიანებული კომიტეტისა და მისი თავმჯდომარის კომპეტენციას, დანიშვნისა და ფუნქციონირების წესს.⁷⁰ ეროვნული უსაფრთხოებისათვის სისტემის ელემენტთა ფუნქციონირების პროცედურული საკითხების, უფლება-მოვალეობათა დეტალიზაციის მნიშვნელობა კარგად ჩანს სწორედ ამ უწყების ფორმირების ისტორიაში.

გაერთიანებული შტაბების მეთაურთა კომიტეტის თავნჯდომარე თავდაცვის მდივანს ექვემდებარება, მაგრამ, ამავე დროს, თავის შეხედულებებს პორდაპირ მოახსენებს როგორც პრეზიდენტს, ისე კონგრესის შესაბამის კომიტეტებს. კანონის თანახმად, იგი ითვლება პრეზიდენტის, უშიშროების საბჭოსა და თავდაცვის მდივნის მთავარ მრჩევლად. ამასთან, მას უშუალოდ ნიშნავს პრეზიდენტი სენატის თანხმობით. კანონის 151-ე პარაგრაფით კი იგი როგორც თავდაცვის მდივნის, ისე პრეზიდენტის ხელქვეითად ითვლება.⁷¹ ასეთი ვითარება ჰანტინგტონისეულ კოორდინირებულ მოდელს წააგავს და უმაღლეს სამხედრო ჩინს თავდაცვის სამოქალაქო მდივანთან გათანაბრების ნიადაგს აძლევს.

თავიდანვე საკითხი იწვევდა დავებს; რიგი იურისტების აზრით, გაერთიანებული შტაბების მეთაურთა კომიტეტის თავმჯდომარე არ უნდა ჩაითვლილიყო თავდაცვის მდივნის ხელქვეითად. საბოლოო ჯამში მიჩნეულ იქნა, რომ ასეთი გაურკვევლობა არ შეესაბამებოდა არც სისტემის ეფექტური ფუნქციონირებისა და არც სამოქალაქო კონტროლის ამოცანებს და 1953 წელს კონგრესმა სპეციალური განმარტება გააკეთა თავდაცვის სამოქალაქო მდივნის უმაღლეს სამხედრო პირზე ზემდგომების შესახებ. ცოტა უფრო ადრე, იმავე მიზნით, მდივნის პრიმატის განსაზღვრულ ფრაზას, რომ გაერთიანებული შტაბების კომიტეტის თავმჯდომარე არის თავდაცვის მდივნის „ზოგადი“.⁷² აღმოიფხვრა თუ არა ამით გაურკვევლობა, დაესვა თუ არა წერტილი აშშ უმაღლესი სამხედრო ჩინის ზედმეტი პოლიტიზაციის საფრთხეს - სხვა საკითხია და ამის შესახებ განსხვავებული მოსაზრებები კვლავაც შეიძლება არსებობდეს. ამ ისტორიის მოხმობა მიზნად სახავდა ჩვენებას, რომ სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებში „ეშმაკი ხშირად დეტალებშია.“

დეტალების გარკვევა - როგორც მთელი უსაფრთხოების სისტემის - როგორც მთელი უსაფრთხოების სისტემის ფუნქციონირების, ისე სამხედრო სამოქალაქო ურთიერთობების რეგულირება - მნიშვნელოვანწილად კანონმდებელთა საქმეა. ეფექტური და დემოკრატიული სამოქალაქო კონტროლი წარმოუდგენელია განხორცილდეს მხოლოდ აღმასრულებელი ხელისუფლების დონეზე - საკანონმდებლო ხელისუფლების არსებობისა და თავდაცვის პოლიტიკაში მონაწილეობის გარეშე.

ამერიკის შეერთებულ შტატებში კონგრესი განსაზღვრავს არმიის მშენებლობის ისეთ კონკრეტულ საკითხებს, ოგორიცაა, მაგალითად, 1949 წელს ავიაციის გაზრდა 70 ჯგუფამდე; სამხედროთა დაწინაურება; კონგრესი კანონით ადგენს არა მხოლოდ თავდაცვის დეპარტამენტის, არამედ მაგალითად, საზღვაო ქვეითთა სტრუქტურასა და ფუნქციას.⁷³ გარკვეულწილად, ასეთი ვითარება სამხედრო პროფესიული ავტონომიის დაცვის საშუალებაცაა; როგორც ჰანგტინგტონი წერს, ამერიკელ სამხედროებს მოსწონდათ მათი ფუნქციებისა და სტრუქტურის განსაზღვრა საკანონმდებლო დონეზე - ეს მათ გარკვეულ ძალას მატებდა პრეზიდენტისა და თავდაცვის სამოქალაქო მდივნის წინაშე.⁷⁴

როგორც წესი, დემოკრატიულ ქვეყნებში თავდაცვის სისტემის მთავარი ელემენტების ფუნქცია და სტრუქტურა საკანონმდებლო დონეზე ისაზღვრება. მაგალითისათვის, ბელგიის პარლამენტი განსაზღვრავს შეიარაღებული ძალების სადისციპლინო წესდებას; ყოველწლიურად ადგენს, თუ რამდენი ჯარისკაცი, სერჟანტი და ოფიცერი უნდა იყოს შეიარაღებულ ძალებში; იგი იღებს კანონს არმიაში ფლამანდული და ფრანგული ენების გამოყენების წესზე.⁷⁵ მაგარამ თავდაცვის სისტემის მართვისა და მოწყობის დემოკრატიულ მოდელში არის განსხვავებული პრაქტიკაც - გაერთიანებულ სამეფოში პარლამენტის ჩარევა თავდაცვის უწყებათა საქმიანობაში უფრო შეზღუდულია. ეს ბრიტანული დემოკრატიის თავისებურებით აიხსნება, რომელსაც ზოგჯერ სამთავრობო დიქტეტურას უწოდებენ.⁷⁶

ზოგადი საკანონმდებლო საქმიანობის გარდა, პარლამენტის როლისათვის სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებში განსაკუთრებული მნიშვნელობა თავდაცვის ბიუჯეტის დამტკიცებასა და საბიუჯეტო კონტროლს ენიჭება. მისი განხორციელების ეფერქურობა დამოკიდებულია ბიუჯეტის პროექტთა დეტალურობასა და მის პროგრამულ ხასიათზე; პარლამენტის განკარგულებაში სამხედრო საქმის ექსპერტთა არსებობასა და საბიუჯეტო განხილვების სიღრმეზე. ამ მხრივ საინტერესოა აშშ-ს პრაქტიკა; სენატი ზოგჯერ უკეთ იხილავს შეიარაღებული ძალების ამა თუ იმ სახეობის დაფინანსების ეკონომიკურ და სამხედრო ასპექტებს, ვიდრე აღმასრულებელი ხელისუფლება. როგორც წესი, წარმომადგენელთა პალატისა და სენატის შესაბამის კომიტეტებში თავდაცვის ბიუჯეტის განხილვები ათეული დღეების მანძილზე გრძელდება.⁷⁷

საბიუჯეტო კონტროლი, პრაქტიკულად, თავდაცვისა და უსაფრთხოების პოლიტიკაზე ზეგავლენის მოხდენის საშუალებაა. ინგლისის პარლამენტს, რომლის შესაძლებლობები არმიის მნიშვნელობის საკითხებში შედარებით შეზღუდულია, საბიუჯეტო კონტროლის პროცესი საშუალებას აძლევს ჩაერიოს ნებისმიერი პოლიტიკისა თუ სამხედრო სასწავლებლის სტრუქტურულ რეფორმაში, თუკი ასეთი ხდება.⁷⁸

საკანონმდებლო ხელისუფლების აქტიური როლი სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებში ყოველთვის არაა ერთმნიშვნელოვანად პოზიტიური. სამოქალაქო კონტროლის ეფექტურობისათვის გადამწყვეტია პასუხისმგებლობათა ნათელი საზღვრები. როგორც სამხედრო და სამოქლაქო მოხელეებს შორის არის სასურველი ფუნქციათა და პასუხისმგებლობათა ნათელი გამიჯვნა. იგივე ითქმის კანონმდებელთა და უზენაესი აღმასრულებელი ხელისუფლების ურთიერთობაზეც.

იკვლევდა რა სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების ამერიკულ მოდელს, სემუელ ჰანტინგტონი მივიდა დასკვნამდე, რომ ამერიკული კონსტიტუცია არ იძლევა ნათელ განმარტებას პრეზიდენტისა და კონგრესის უფლებათა საზღვრებზე თავდაცვის პოლიტიკისა და სამხედროების კონტროლის საქმეში. ერთი მხრივ, კონსტიტუცია არ ამბობს, თუ რას ნიშნავს პრაქტიკულად პრეზიდენტის მთავარსარდლობა, რაც განისაზღვრება უფრო როგორც თანამდებობა და არა როგორც ფუნქცია. ასეთი ვითარება ზოგჯერ პრეზიდენტთა მიერ საკანონმდებლო პრეროგატივის მითვისებით დამთავრებულა.⁷⁹ მეორე მხრივ, კონგრესი, რომელიც შეიარაღებული ძალების მშენებლობაში დიდი ინსტიტუციონალური უფლებებითაა აღჭურვილი, ასუსტებს სამხედრო სფეროში საჭირო სუბორდინაციის ჯაჭვს; 1920 წლის არმიის რეორგანიზაციის აქტით კონგრესმა მოითხოვა, რომ ომის მდივნის მიერ კონგრესში განსახილველად შემოტანილ წინადადებებს თან დართვოდა არმიის გენერალური შტაბის კომენტარები. ამან გენშტაბის ოფიცრებს მისცა საშუალება, რომ კონგრესის კომიტეტებში თავის უშუალო ხელმძღვანელებთან არსებულ წინააღმდეგობაზე ესაუბრათ.⁸⁰

შეერთებულ შტატებში არის ბრძოლა პრეზიდენტსა და კონგრესს შორის, ორივეს სამოქალაქო კონტროლი საკუთარ ფუნქციად მიაჩნია ამ ქიშპით უფრო არიან გართული, ვიდრე სამხედრო და სამოქალაქო ძალაუფლებათა განაწილებით - წერს ჰანტინგტონი - ამერიკული კონსტიტუციის თავისებურებაა კონფლიქტი კონსტიტუციურ „ძალაუფლების გამიჯვნასა“ და კონსტიტუციურ „ფუნქციათა გამიჯვნას“ შორის; პრაქტიკაში პირველი ძირს უთხრის მეორეს, ანუ ორივე შტო ინაწილებს უმაღლეს ძალაუფლებას და ეს იწვევს მეტოქეობას.⁸¹

სამხედო-სამოქალაქო ურთიერთობების აღნიშნულ მკვლევარს შემოაქვს სუბიექტური სამოქალაქო კონტროლის ცნება. იგი მას განმარტავს, როგორც სოციალური ჯგუფების ან სახელმწიფო შტოების თვითმიზნურ ბრძოლას შეიარაღებულ ძალებზე კონტროლისათვის. ჰანტინგტონის მსჯელობით, სუბიექტური კონტროლი თავად კონტროლის შესაძლებლობას, ანუ თავისივე თავს უთხრის ძირს, რადაგან მეტოქეობაში სამხედროებს იშველიებს. სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების აღნიშნული სტილი ავტორიტარული თუ ტოტალიტარული მისწრაფებების მქონე რეჟიმებისათვის არაა უცხო. მაგრამ ზემოთ ჩამოთვლილი მაგალითების მეშვეობით, ჰანტინგტონი სუბიექტური სამოქალაქო კონტროლის ელემენტებს XX საუკუნის შეერთებულ შტატებშიც ხედავს. მისი თქმით, ამერიკული კონსტიტუცია სუბიექტური კონტროლის მაგალითია.⁸²

ამერიკელ სამხედროთა პოლიტიზაციასა და კონსტიტუციური წყობის თავისებურებებს სხვა ავტორებიც ეხებიან. ინგლისელ კოლეგებთან შედარებით, ... ამერიკელი სამხედრონი პოლიტიკურად უფრო აქტიურნი არიან და მოქმედებენ, როგორც დაწოლის ჯგუფი, - წერდა მორის იანოვიცი და საჭიროდ თვლიდა, რომ კონგრესს ნათლად ჩამოეყალიბებინა მათი მოქმედების ლიმიტები.⁸³ ჰეინემანის აზრით, აშშ-ს მაგვარ სისტემაში აღმასრულებელი ხელისუფლების მეთაურს უჭირს ბიუროკრატიის კონტროლი, რადგან ცალკეულ სააგენტოებს შეუძლიათ პირდაპირ ითხოვონ მხარდაჭერა კონგრესში.⁸⁴ ბრიან ბარიჯის თქმით, ამერიკულ სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებს აქვს ორი ნაკლი; აღმასრულებელი სააგენტოებისა და კონგრესის კომიტეტთა წარმომადგენლობის არაფორმალური ალიანსების შექმნის ტენდენცია და სახელისუფლო შტოების იმდაგვარი დაპირისპირების შესაძლებლობა, რომელიც სახელმწიფოებრივ პროცესს შეაჩერებს.⁸⁵ ბრიან ბარიჯი თვლის, რომ ამერიკული ტენდენცია, რომ პრეზიდენტმა ჯარების ასამოქმედებლად ნებართვა მიიღოს, ყოველთვის არაა კარგი - ამას შეიძლება ძვირფასი დროის დაკარგვა მოჰყვეს.

რა თქმა უნდა, ჰანტინგტონისეული თუ სხვა ავტორების კრიტიკული დამოკიდებულება კანონმდებელთა მიერ სამხედრო პოლიტიკის ოპერატიულ დონეში ჩარევისადმი, არ გაიგება ქვეყნის მეთაურის ფუნქციათა განუზომელი ზრდის მხარდასაჭერად. ჰანტინგტონის სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებში არანაკლებ უარყოფით მოვლენად მიაჩნია პრეზიდენტის მიერ საკანონმდებლო ფუნქციათა მითვისება - თუნდაც საომარი პერიოდის დროს. საქმე აქ დემოკრატიულობის ისეთი ფორმის ძიებას ეხება, რომელიც გამორიცხავდა სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების დისბალანსს და უზრუნველყოფდა უსაფრთხოების სისტემის ეფექტურობას.

ხელისუფლების აღმასრულებელ და საკანონმდებლო ორგანოებს შორის თავდაცვისა და უსაფრთხოების პოლიტიკაში სამუშაოს დანაწილება, აღმასრულებელი შტოსათვის პრაქტიკული პოლიტიკის „მინდობა“ ლოგიკურია, რამდენადაც უმჯობესია, რომ მაკონტროლებელი ორგანო შეძლებისდაგვარად გაემიჯნოს იმ საქმეს, რაც უნდა აკონტროლოს. სხვაგვარად, საჭირო ობიექტურობა და დისტანცირება სუსტდება.⁸⁶

ამდენად, ეროვნული უსაფრთხოების სფეროში უმაღლეს პოლიტიკურ ხელისუფლებათა გამიჯვნის კლასიკურ თემას უშუალო მიმართება აქვს სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების სფეროსთან. ერთი შეხედვით უმნიშვნელო ბუნდოვნება, შეუთანხმებლობა მთავრობასა და კანონმდებელთა კონკრეტულ უფლებამოსილებაზე, სამოქალაქო კონტროლის დასუსტების საწინდარი, არმიის პოლიტიკაში მოპატიჟების მიზეზი შეიძლება გახდეს. ჰანტინგტონის თქმით, ამ საკითხებში ამერიკული კონსტიტუციის ნაკლოვანებებს ამერიკული საზოგადოების პოლიტიკური კულტურა აკომპენსირებს; რომ იგი ტოტალურად ინდივიდუალისტურია და ვერ იგუებს სამხედროთა ხელისუფლებას. მსგავსი პრეცენდენტი მაერიკაში არც ყოფილა. ამერიკაში პოლიტიკა კონსენსუსის გზით ყალიბდება - თვლის სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების ამერიკული მოდელის ნაკლოვანებათა კიდევ ერთი ანალიტიკოსი ბრიან ბარიჯი.

ითვლება, რომ ბრიტანული მოდელით, აღმასრულებელი ხელისუფლება კაბინეტურ სისტემას, კოლექტიურ პასუხისმგებლობას ეყრდნობა, რაც დამატებითი გარანტიაა სამხედრო ძალაუფლების ერთპიროვნული უზურპაციისაგან. თუმცა ინგლისელი სპეციალისტები აღნიშნავენ, რომ უსაფრთხოების პოლიტიკაში აღმასრულებელი შტოს გამორჩეული ძლიერება, რაც გაერთიანებული სამეფოსათვის დამახასიათებელია, ასევე საჭიროებს და განიცდის კიდეც ლიბერალური საზოგადოებრივი კულტურის შემაკავებელ გავლენას.⁸⁷ მაგრამ სხვა კულტურის თუ არა, სხვა ისტორიული გამოცდილების ერებს თავდაცვის სფეროში კონსტიტუციისა და ხელისუფლების გამიჯვნის როლზე სერიოზული ყურადღების მიქცევა მართებთ. საყურადღებოა პოლიტოლოგ გია ნოდიას შენიშვნა საქართველოს ამოცანებზე ამ მიმართებით; პრეზიდენტის ძალაუფლება სამხედრო სფეროში ან უნდა დასუსტდეს, ან გაძლიერდეს.⁸⁸

დემოკრატიული პოლიტიკური სისტემის განუყოფელი ნაწილია სასამართლო ხელისუფლება. სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებში მას, ძირითადად, ადამიანის, მათ შორის სამხედრო პირის კანონიერი უფლებების დამცველის ფუნქცია ეკისრება. სასამართლოს როლი შეუცვლელია, როდესაც საქმე ხელისუფლების წარმომადგენელთა მხრიდან ნებისმიერი სახის კანონდარღვევას ეხება. ამასთან, შეუძლებელია იგნორირება იმ როლისა, რომელიც ხელისუფლებათა აღმასრულებელი და საკანონმდებლო შტოების კონფლიქტში სასამართლოს ენიჭება. კანონთა და კონსტიტუციის ინტეპრეტირების უფლება, რომელიც სახეცვლილებებით, მაგრამ ყველა დემოკრატიული ქვეყნის სისტემას გააჩნია, გარკვეული მექანიზმია საკანონმდებლო ბუნდოვნებით გამოწვეული უწყებათშორისი დავების გადასაწყვეტად.

მაგრამ სასამართლო სრულყოფილად ვერ გადაწყვეტს სამხედროთა პოლიტიზაციის პრობლემას, თუ ამას ქვეყნის მართვის ძირითადი ნორმატიული ბაზა არ კრძალავს. ამერიკული სასამართლო სისტემა ერთ-ერთი უძლიერესია თავისი ავტორიტეტით. მაგრამ იგი ვერ და არ ეწინააღმდეგებოდა პრეზიდენტის უშუალო კავშირს გენერალიტეტთან თავდაცვის მდივნის გვერდის ავლით; ვერ და არ უკრძალავდა კონგრესს სამხედრო ხელმძღვანელობისაგან შიდა უთანხმოებებზე საუბრის მოთხოვნას, რაც აღმასრულებელი შტოს შიგნით სუბორდინაციის ხაზთა დარღვევას იწვევდა. ასეთ ხდომილებებს არ კრძალავს კონსტიტუცია და კანონები, რომელთა დაცვაც სასამართლო სისტემის ვალია. სამხედრო და პოლიტიკური სფეროს ეფექტურ და დემოკრატიულ გამიჯვნაში მთავარი კანონმდებლობა და საზოგადოების პოლიტიკური კულტურაა. სასამართლო კი საკანონმდებლო ბაზისა და პოლიტიკური კულტურის ერთ-ერთი გამოვლინებაა და არა შექმნილი. თანაც სასამართლო უწყების მიუკერძოებლობის იმპერატივად პოლიტიკური დავებისაგან მაქსიმალურად განზე დგომა ითვლება⁸⁹, ხოლო სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობები კი პოლიტიკის საკითხია.

5. ეროვნული სტრატეგია, სტრატეგიული საზოგადოება.

ლიბერალურ-დემოკრატიული სახელმწიფოებრიობა საერთოდ, კონკრეტულად კი ცივილიზებული სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობები საჭიროებს ხელისუფლების მხრიდან ეროვნული უსაფრთხოებისა თუ თავდაცვის პოლიტიკის ღიად განცხადებას, მისი მართებულობის საჯარო დასაბუთებას. საზოგადოებამ უნდა იცოდეს თუ რის გამო შეიძლება მოეთხოვოს გაჭირვება დამატებითი გადასახადების, თუ განსაკუთრებულ შემთხვევებში, ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების შეზღუდვის სახით. ამავე დროს, ეროვნული ინტერესებისა და მათ განსახორციელებლად დაგეგმილი აქციების შესახებ ინფორმაცია საერთაშორისო თანამეგობრობასაც ესაჭიროება. ე.წ. ნდობის მშენებლობა თანამედროვე საერთაშორისო ურთიერთობების საყოველთაოდ მიღებული პრინციპია, რასაც განსაკუთრებით ცივი ომის დასრულების შემდგომ, ბევრი ორმხრივი თუ მრავალმხრივი ხელშეკრულება ემსახურება. სტრატეგიის ღიაობის ალტერნატივა მხოლოდ უნდობლობა, შეიარაღების ზრდა და კონფლიქტის ზღვარზე მიმყვანი „უსაფრთხოების დილემაა“. ჰანს მორგენტაუს სიტყვებით, ეროვნულმა სახელმწიფომ თავისი საგარეო და საშინაო პოლიტიკის წარმატებისათვის სხვა ქვეყნების საზოგადოებრივი აზრის მომხრობა უნდა შეძლოს.⁹⁰

რაც შეეხება პროფესიონალ სამხედრო უწყებას, მას საზოგადოებაზე არანაკლებ ესაჭიროება ხელისუფლების მიერ შემუშავებული ნათელი სტრატეგიული კურსი; პოლიტიკოსის ფუნქციაა ეროვნული პოლიტიკის მიზნების განსაზღვრა და რესურსთა გამოყოფა, სამხედრო უწყება კი გეგმავს ამ რესურსთა გამოყენებას. სამხედროები მუდამ თანხმდებოდნენ, რომ პირველი პროცესი მეორეს უნდა უსწრებდეს წინ და მოითხოვდნენ ეროვნული თავდაცვის საბჭოს შექმნას, რომელიც მათთვის სტრატეგიას განსაზღვრავდა, - წერდა ჰანგტინტონი XX საუკუნის პირველი ნახევრის პროფესიონალი ამერიკელი სამხედროების მოთხოვნილებათა შესახებ.⁹¹

განვითარებულ ქვეყნებში მიღებული სახელმწიფოებრივი ცხოვრების პრაქტიკით, რომელსაც ბევრი ახალი, განსაკუთრებით ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის სახელმწიფოს მისდევს, პოლიტიკური მიზნები და ინტერესები სათანადო დოკუმენტებით განისაზღვრება. უსაფრთხოების სფეროში მათ ეროვნული უსაფრთხოების ან თავდაცვის კონცეფცია ან სტრატეგია ეწოდება. იმისათვის, რათა მსგავსი განაცხადი ლეგიტიმური იყო, მის შემუშავებაში ექსპერტების მაქსიმალურად ფართო წრე მონაწილეობს. ეწყობა განხილვები არასამთავრობო, აკადემიურ წრეებში, იმართება სემინარები. კონცეფტუალური ტექსტის პროექტი პარლამენტთა საკომიტეტო მოსმენებისა თუ პლენარული დებატების საგანი ხდება. ამგვარად ხორციელდება ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკის მართებულობის გამოცდა, მისთვის საჭირო ნდობის ხარისხის, ლეგიტიმურობის მინიჭება.⁹²

სხვათა შორის, პროცესში სამხედროებიც არიან ჩაბმულნი. საგარეო პოლიტიკაში პოლიტიკოსი ამბობს რა არის გასაკეთებელი და სამხედრო კი - როგორ.⁹³ იგივე ითქმის საშინაო პოლიტიკაზეც. მაგრამ, ცხადია, რომ პოლიტიკოსმა წინასწარვე უნდა გაითვალისწინოს კურსის ყველა შესაძლო, მათ შორის სამხედრო შედეგები. სამხედროთა პოლიტიკური სტერილობის კატეგორიულ დამცველს, ჰანტინგტონს მიაჩნია, რომ სამხედრო პროფესიონალსაც აქვს პოლიტიკური ძალაუფლება, რაც პროფესიონალური ავტონომიურობის აღიარებითა და მისი აზრის გათვალისწინების აუცილებლობით გამოიხატება - სამხედრო ექსპერტული ცოდნიდან გამომდინარე. სამხედრო იძლევა რჩევებს ეროვნული სტრატეგიის განსაზღვრისას. ამ მიზნით არის აშშ შტაბების მეთაურთა გაერთიანებული კომიტეტის თავმჯდომარე ეროვნული უსაფრთხოების საბჭოს მთავარი მრჩეველი. იმავე მიზნით, გაერთიანებული სამეფოს ეროვნული სტრატეგიის განმსაზღვრელი დოკუმენტის - სტრატეგიული თავდაცვის მიმოხილვის შემუშავების პროცესში გამოკითხულ იქნა 7500 სამხედრო მოსამსახურე პირი.⁹⁴ ამგვარად, ხდება სამხედროთა პროფესიონალური ინტერესის გათვალისწინება, რაც მათი პოლიტიკური ინტერესის მინიმალურ დონეზე გაჩერების საშუალებას იძლევა.

მაგრამ მთავარი პროცესის ყველა მონაწილის პასუხისმგებლობათა და ფუნქციათა ნათელი გამიჯვნაა. პოლიტიკური და სამხედრო სფეროების მიმარტებიდან გამომდინარე, სამხედრო პროფესიონალის ფუნქცია რჩევით შემოფარგვლაა. მეტიც - რამდენადაც შესაძლებელია სამხედროებმა თავი უნდა აარიდონ უსაფრთხოების პოლიტიკის საჯარო შეფასებებს, რადგან ეს არაპროფესიონალური ქმედება იქნებოდა და დაარღვევდა მგრძნობიარე საზღვარს პოლიტიკურ ხელისუფლებასა და სამხედრო აღსრულებას შორის.⁹⁵

უსაფრთხოების კონცეფციები ან სტრატეგიები არაა კანონი და კანონმდებლის როლი განხილვებში მონაწილეობით იფარგლება. არა მხოლოდ ბრიტანეთში, არამედ აშშ-შიც, სადაც კონგრესი მიდრეკილია უშუალოდ ჩაერიოს პრაქტიკულ პოლიტიკაში, უსაფრთხოების სტრატეგიები და კონცეფციები, სამთავრობო განაცხადებია. იგივე პრაქტიკაა სხვა დასავლეთევროპულ ქვეყნებშიც.⁹⁶ როგორც წესი, მათი შემუშავების პროცესს თავდაცვისა და საგარეო საქმეთა სააგენტოები ხელმძღვანელობს. სამთავრობოთაშორისო და არა საკანონმდებლო დოკუმენტია როგორც ნატოს უსაფრთხოების სტრატეგია, ისე დასავლეთ ევროპის კავშირის უსაფრთხოების კონცეფცია.⁹⁷ ეს არ ამცირებს პარლამენტის როლს, რომელთაც ლიბერალურ-დემოკრატიებში მთავრობის კონტროლის მრავალი საშუალება გააჩნია აღმასრულებელი ხელისუფლების წარმომადგენელთა იმპიჩმენტის ჩათვლით.

ამასთან, დემოკრატიულ ქვეყნებში მთავრობა, რომელიც პოლიტიკური გუნდია და არა უბრალოდ მოხელეთაგან შემდგარი ერთი ან რამდენიმე ინტერესის ჯგუფი, ნდობის საკმარისი ლიმიტს ფლობს და გარკვეული ავტონომიურობას იმსახურებს. გასათვალისწინებელია ისიც, რომ, როგორც წესი, მთავრობა უკეთაა გათვითცნობიერებული პრაქტიკული პოლიტიკის ნიუანსებში; საგარეო პოლიტიკა აღმასრულებელი შტოს დომენია, აცხადებს თანამედროვე მსოფლიოში ერთ-ერთი უძლიერესი საკანონმდებლო ორგანოს, აშშ სენატის წევრი ბენეტი. პარლამენტარს შეუძლია იყოს უპასუხისმგებლო საგარეო პოლიტიკაში, რადგან პასუხი ყოველთვის მთავრობას მოეთხოვება, თვლის დოქტორი ტერი დიბელი აშშ ომების ეროვნული კოლეჯიდან.⁹⁸

როგორც წესი, უსაფრთხოების კონცეფცია თუ მისი ადეკვატური დოკუმენტი მოცულობით მცირე და ლაკონიურია, იგი არაა კონკრეტულ ვითარებებში უსაფრთხოებაზე პასუხისმგებელი უწყებების მოქმედების დეტალური გეგმა. ასეთი რამ, მაგალითად, სამხედრო დოქტრინა იმ ზოგადპოლიტიკური სახელმძღვანელოს საფუძველზე მიიღება, რომლის როლსაც კონცეფცია ასრულებს. ლიბერალურ-დემოკრატიულ სამყაროში არსებობს ჩამოყალიბებული პრაქტიკა თუ რა უნდა ეწეროს სახელმწიფოთა უსაფრთხოების სტრატეგიის ამსახველ დოკუმენტებში, რათა მან თავისი ფუნქცია - პოლიტიკის სიღიავისა და ლეგიტიმურობის ხელშეწყობა განახორციელოს. იგი უნდა განსაზღვრავდეს პროცესებისა და მათში კონკრეტული სახელმწიფოს ადგილის ეროვნულ ხედვას; ჩამოთვლიდეს ეროვნულ ინტერესებს, რომლებიც პრიორიტეტულია კონკრეტულ პოლიტიკურ ეტაპზე; განსაზღვრავდეს თუ რა საფრთხეები ან რისკ-ფაქტორები ემუქრება აღნიშნულ ინტერესებს და როგორ აპირებს სახელმწიფოს მმართველი ელიტა ამ ნეგატიურ გარემოებათა განეიტრალებას.⁹⁹

მიუხედავად იმისა, რომ ეროვნული სტრატეგიის ამსახველი დოკუმენტები მოცულობით მცირეა, მას არ უნდა აკლდეს კონკრეტიკა, ზოგადი სურვილების ბურუსში არ უნდა ახვევდეს დაინტერესებულ საერთაშორისო საზოგადოებასა თუ საკუთარ მოქალაქეებს. მსგავს ოფიციალურ განცხადებას ახასიათებს საფრთხეების, რისკ-ფაქტორებისა და მათ საწინააღმდეგოდ არსებული საშუალებების კონკრეტული ასახვა. ასე მაგალითად, იაპონიის ხელისუფლება დაუფარავად აცხადებს, რომ რუსული შეიარაღების სიჭარბე შორეულ აღმოსავლეთში რისკ-ფაქტორად, აშშ-სთან დადებული ხელშეკრულებები კი უსაფრთხოების გარანტიად მიაჩნია. ირლანდია მიუთითებს, რომ მისი უსაფრთხოება დაკავშირებულია ევროგაერთიანების წევრობასთან და რომ არა იგი არ აპირებს ნეიტრალიტეტის პოლიტიკის უარყოფას და ნატოში გაწევრიანებას. შვეიცარიის უსაფრთხოების კონცეფციაში ასახულია ქვეყნის ხელისუფლების წუხილი მთელი რიგი ახალი საფრთხეების დასახვედრად მოუმზადებლობის თაობაზე და გამოთქმულია განზრახვა სამხედრო-პოლიციური ფუნქციების მქონე ორი კორპუსის შექმნის შესახებ.¹⁰⁰

როგორც წიგნის პირველ ნაწილში აღინიშნა, მიღებულია, რომ ეროვნული უსაფრთხოების სტრატეგიის განმსაზღვრელ დოკუმენტში საუბარი იყოს არა ზოგადად სოციალურ თუ ეკონომიკურ პრობლემებზე, არამედ სახელმწიფოს საფუძვლებისათვის საშიშ მოვლენებზე, დანაშაულებრივ ქმედებებსა თუ მათ ხელშმწყობ გარემოებებზე. ტრადიციული სამხედრო-პოლიტიკური ხასიათის რისკ-ფაქტორების გარდა, ლიბერალური დემოკრატიების ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციები ყურადღებას ამახვილებს ორგანიზებულ დანაშაულზე, ტერორიზმზე, იარაღისა და ნარკოტიკების უკანონოდ ტარებაზე.

მიღებული პრაქტიკით სტრატეგიული განაცხადი იბეჭდება და ქვეყნდება. ამას გარდა, გამოცემას ზოგჯერ ერთვის სახელმწიფოს შეიარაღებული ძალების შემადგენლობის, სტრუქტურის, მისიების, სამომავლო განვითარების პერსპექტივების აღწერილობა. მასში ყურადღება ეთმობა ბოლო წლების მანძილზე სახელმწიფოს უსაფრთხოების პოლიტიკის ანალიზსაც. როგორც წესი, აღნიშნულ პუბლიკაციას თეთრ წიგნს უწოდებენ. რიგ შემთხვევებში, თეთრ წიგნს თან ახლავს თავად უსაფრთხოების სტრატეგიის შემუშავების პროცესის აღწერილობა. ამდენად, შეიძლება ითქვას, რომ თეთრი წიგნი ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის განმარტებაა. ხშირად ეროვნული უსაფრთხოების თემატიკა იყოფა ცალ-ცალკე დაბეჭდილ თავდაცვისა და საგარეო პოლიტიკის თეთრ წიგნებს შორის.¹⁰¹

დასავლეთში, სადაც თავდაცვისა და უსაფრთხოების სტრატეგიის შემუშავებას ესოდენ დიდი ყურადღება ექცევა, პროცესის ყველა მონაწილეს „სტრატეგიულ“ ან „უსაფრთხოების საზოგადოებას“ უწოდებენ. ეს ტერმინი გარკვეულწილად ხაზს უსვამს, რომ, საბოლოო ჯამში, აუცილებელია კონსესუსი დაინტერესებულ მხარეთა შორის, უსაფრთხოების პოლიტიკის დემოკრატიული ფორმირება, პროცესის გამჭვირვალობა. მასში სამხედროებსა და პოლიტიკოსებთან ერთად, განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება აკადემიურ წრეებსა და ჟურნალისტებს. დღეს უსაფრთხოების პოლიტიკაში სულ უფრო მზარდი მოთხოვნაა - სამხედროების თანამშრომლობა არასამთავრობო ორგანიზაციებთან.¹⁰² საზოგადოების ეს ნაწილი, რომელსაც ინგლისელები „თავდაცვის სოფლის“ სახელითაც მოიხსენიებენ, ქმნის ხიდს პოლიტიკოსთა და მოქალაქეებს, არმიასა და საზოგადოებას შორის.

პოლიტიკური პროცესის გახსნილობის თანამედროვე ტენდენციას სამხედრო-სამოქალქო ურთიერთობებში უსაფრთხოებაზე პასუხისმგებელ უწყებასთან ურთიერთობის მეტად მგრძნობიარე თემა შემოაქვს. იგი უსაფრთხოების პოლიტიკის ერთი პარადოქსიდან მომდინარეობს; პოლიტიკის ამ სფეროს გადამჭრელი ზომებისა თუ თავდაცვის ხარჯების მართებულობაში საზოგადოების მაქსიმალურად დარწმუნება ესაჭიროება, რაც ინფორმაციის გახსნილობას ითხოვს. მეორე მხრივ კი, ეროვნული უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად განსახორციელებელი თუ დაგეგმილი რიგი ქმედებებეის საჯარო განცხადება - იქმდება ეს სპეციალური ოპერაცია თუ პროგრამა - საფრთხეს უქმნის მათ წარმატებას. ლიბერალურ-დემოკრატიულ ქვეყნებში თავდაცვის ზოგიერთი პროგრამის დეტალების გასაიდუმლოებას განაპირობებს ეკონომიკური იმპერატივიც, კერძო ფირმებისა და კორპორაციების სურვილი, დაიცვან საკუთარი კომერციული საიდუმლოებანი კონკურენტებისაგან.

სახელმწიფო საიდუმლოების კანონიერი საზღვრების დადგენის პრაქტიკა ქვეყნების მიხედვით ვარირებს. უკონფლიქტო ეს საკითხი არაა აშშ-შიც, სადაც ინფორმაციის თავისუფლების აქტი პრაქტიკულად არ ტოვებს პოლიტიკურ საკითხს, რომელიც მედიისათვის დახურული იქნებოდა; კლასიფიცირებული სახელმწიფო დოკუმენტების გამოქვეყნება-გავრცელება აქაც შეზღუდულია.¹⁰³ ყოველ შემთხვევაში, ასეთი ინფორმაციის გამცემი მოხელე, ისევე როგორც ინფორმაციის უკანონო გზით მომპოვებელი ჟურნალისტი, პასუხისმგებლობას ექვემდებარებიან. შეერთებულ შტატებში თანამდებობის პირს აქვს უფლება უარი განაცხადოს ინტერვიუს მიცემაზე. საჯაროობის მოთხოვნას, ამ შემთხვევაში, სპეციალური უწყებრივი სამსახური აკმაყოფილებს.¹⁰⁴ ბუნებრივია, რომ მის მიერ გაცემული ცნობები ყოვლისმომცველი არ იქნება.

მაგრამ აქ მთავარია, თუ რა სახის ინფორმაცია შეიძლება იყოს გასაიდუმლოებული. მაგალითისათვის, გაერთიანებულ სამეფოში, სადაც დღემდე მოქმედებს საუკუნის დამდეგს მიღებული „ოფიციალურ საიდუმლოებათა აქტი“, ინფორმაცია შეიარაღებული ძალების სტრუქტურაზე, სამხედრო ნაწილთა დისლოკაციაზე, ძირითადი სამხედრო შეიარაღების რაოდენობაზე, სახეებსა და მახასიათებლებზე თუ სამხედრო შენაერთთა შორის მის განაწილებაზე პრაქტიკულად გახსნილია.¹⁰⁵ მით უმეტეს, რომ ასეთი სახის ინფორმაციას რეგულარულად ცვლიან ევროპაში ჩვეულებრივი შეიარაღების შესახებ ხელშეკრულების ხელმომწერი სახელმწიფოები.

ბრიტანეთში სამხედრო საიდუმლოებას შეიძლება განეკუთვნებოდეს სამობილიზაციო თუ ოპერატიული გეგმები, სპეციალური ოპერაციების დეტალები, მათ შემსრულებელთა ვინაობა. კლასიფიცირებულია ოფიციალური შიდაუწყებრივი თუ უწყებათაშორისი კორესპონდენცია.

ნებისმიერი ინფორმაციის კლასიფიცირების პრაქტიკა ფუნდამენტურ წინააღმდეგობაშია თავდაცვის უწყებათა დემოკრატიული ანგარიშგების იმპერატივთან. თვით ოპერატიული გეგმებიცა და სამხედრო ინდუსტრიის „ნოუ ჰაუც“, შეიძლება საჯაროდ მიღებული პოლიტიკური კურსის საწინააღმდეგო ელემენტებს შეიცავდეს. ასეთი საფრთხის გამოსარიცხად, ანუ უწყებათა ანტიკონსტიტუციური ქმედებების აღსაკვეთად, დემოკრატიულ ქვეყნებში მოქმედებს სპეციალური საპარლამენტო კომისიებისა თუ განსაკუთრებული ნდობით აღჭურვილი ნეიტრალური ჯგუფების ინსტიტუტი, რომელიც სრული ინფორმირებულობით სარგებლობს. ამასთან, დასავლური მედია ფლობს საკმარის გავლენას და ბერკეტებს საიმისოდ, რათა პასუხისგების საფრთხის გარეშე მოაცილოს საიდუმლობის გრიფი ინფორმაციას, რომლის დამალვა ხელისუფლების თვითმიზანია და დემოკრატიისათვის - საზიანო. დასავლეთის დემოკრატიული ქვეყნების თავდაცვის პროგრამათა დაფინანსებაში მომხდარი სკანდალური ისტორიები, ძირითადად, ჟურნალისტური გამოძიებების წყალობით გამხდარა ცნობილი. დემოკრატიის პირობებში, ამ დილემიდან გამოსავალის საწინდარი ერთია: როგორ ოპერაციასაც არ უნდა ეხებოდეს საქმე, თავისუფალი საზოგადოების ხელისფლებამ არ უნდა განახორციელოს იგი, თუ არაა გარკვეული მის მორალურობასა და კანონიერებაში.¹⁰⁶

6. არმია და საზოგადოება

სამხედრო უწყებისა და ჟურნალისტების ურთირთობის რეგულირებას არა მხოლოდ სამართლებრივი ნორმები და ბერკეტები, არამედ მათ ფუნდამენტურ ინტერესთა თანხვედრა ესაჭიროება. ამერიკული მედიის წარმომადგენლები ერაყის საწინააღმდეგო საომარ მოქმედებათა გაშუქებისას თვითცენზურით გამოირჩეოდნენ, რათა ხიფათი არ შეექმნათ ოპერაციებისათვის. ვიეტნამის ომის დროს კი პრესა არ ერიდებოდა გენერალთა ,,საიდუმლოებების“ გამჟღავნებას. ამ ორი სამხედრო კონფლიქტის ფონზე საინფორმაციო საშუალებებისა და სამხედროთა კარდინალურად განსხვავებული ურთიერთობები უფრო ფართო საკითხის, არმიისა და საზოგადოების ურთიერთდამოკიდებულების ჭრილში აიხსნება. ვიეტნამის ომის დროს ამერიკელ სამხედროთა პრესტიჟმა საზოგადოების თვალში უკიდურესად დაბალ ნიშნულს მიაღწია, 90-იანი წლების დამდეგს კი ვითარება შეიცვალა.

თუ რამდენად უჭერს საზოგადოება მხარს სამხედროების მოქმედებას, რამდენად თანაუგრძნობს მათ ხედვას და როგორ უყურებს სამხედრო კარიერას, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების ფუნდამენტური კითხვებია. ამ საგნის თანამედროვე მკვლევრები ხაზს უსვამენ, რომ სახედრო-სამოქალაქო ურთიერთობის პრობლემატიკა სამხედრო გადატრიალებებისა თუ სამოქალაქო კონტროლის თემებით არ შემოიფარგლება და რომ მნიშვნელოვანია არმიისა და საზოგადოების ურთირთდამოკიდებულების საკითხი.¹⁰⁷ გარკვეულწილად, არმიისა და საზოგადოების მიმართება უსაფრთხოების სისტემისა და მისი საზოგადოებრივი გარემოს ურთიერთობის საკითხია. როგორც არაერთხელ აღინიშნა, ამ ურთიერთობაში თავად სისტემის, მთელი სახელმწიფო მანქანის ლეგიტიმიზმისა და სიძლიერის საწინდარი დევს.

უსაფრთხოების სისტემის საზოგადოებრივ მხარდაჭერას, საზოგადოებიდან მომავალ ,,მიწოდებათა“ (input) დადებით ხასიათს მრავალი ფაქტორი განაპირობებს. საგარეო საფრთხეთა გაუვნებელყოფა, სისტემისა და თავად სახელმწიფოს შინაგანი სტაბილურობა , პოლიტიკის გამჭვირვალობა და მიზანმიმართული პროპაგანდა ის იარაღებია, რომელსაც მთავრობა იყენებს მოქალაქეთა ნდობის მოსაპოვებლად. უშუალოდ არმიის დადებით იმიჯს, უსაფრთხოების მთავარი იარაღისადმი ნდობას ხელს უწყობს აგრეთვე სამხედროთა დახმარება მოსახლეობისა და ადგილობრივი ხელისუფლებისადმი, რაზეც ზემოთ იყო საუბარი. ითქვა ისიც, თუ რაოდენ მნიშვნელოვანია სამოქალაქო კონტროლისათვის, რომ თანამედროვე სამხედრო მგრძნობიარე იყოს დემოკრატიის მოთხოვნათა მიმართ. საშინაო-ინსტიტუციურ როლებზე, ,,სამუშაოს დანაწილებაზე“ თანხმობის გარდა, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობის სტაბილობას განაპირობებს სამხედროთა და საზოგადოების ძირითადი ბირთვის, მისი ყველაზე გავლენიანი და დინამიკური ნაწილის კულტურული და სოციალური სიახლოვე. ამასთან, მკვლევარები აღნიშნავენ, რომ მნიშვნელოვანია მხარეთა თანხმობა საერთაშორისო ურთიერთობებსა და რიგ სხვა, იდეოლოგიური ხასიათის საკითხებზე.

ჰანტიგტონი თვლის, რომ პროფესიონალური სამხედრო ეთიკა კონსერვატიულ მსოფლმხედველობას წააგავს. იგი ხაზს უსვამს ადამიანის თანდაყოლილ სისუსტეს, ძალის პრიმატს ურთიერთობებში და მუდამ უსიამოვნო მოულოდნელობების მომლოდინეა. მსგავსი ხედვა განაპირობებს სამხედრო ცხოვრებაში დისციპლინაზე თუ ომისათვის მუდმივ მზადყოფნაზე აქცენტირებას. თუმცა სიფრთხილით დაღდასმულ პროფესიონალ სამხედროთა ეთიკა არაა მილიტარისტული, ომის მოყვარული; თავად ომი ხშირად რადიკალური ავანტიურაა, რაც, ჰანტიგტონის აზრით, არ ეთანხმება სამხედროთა ზომიერ, უემოციო მსოფლაღქმას. სამხედო გილდია მზადაა ეროვნული ინტერესების დასაცავად, მაგრამ მას ეს ინტერესები რეალისტურად ესმის და ნაკლებადაა მიდრეკილი ჯვაროსნული ლაშქრობისაკენ, სულერთია თუ რა დროშით წარიმართება იგი - ფაშიზმის, სოციალისტური კლასთა ბრძოლის თუ ლიბერალიზმის.¹⁰⁸ სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების კლასიკოსი მკვლევარი მიიჩნევს, რომ ობიექტური სამოქალაქო კონტროლის განსახორციელებლად, რომელიც პოლიტიკოსთა და სამხედროთა კომპეტენციების მკაცრ გამიჯვნასა და სამხედრო პროფესიონალიზმის ხელშეწყობას ეყრდნობა, უმჯობესია, თუ საზოგადოებაში გაბატონებული იდეოლოგია კონსერვტიზმთან იქნება დაახლოებული.

საზოგადოების მიერ პროფესიული კარიერის დაფასებას საჭიროდ მიიჩნევდა იანოვიციც, რომელიც აცხადებდა, რომ საზოგადოებრივი აღიარება ჯარისკაცის თვითშეფასების აუცილებელი კომპონენტია.¹⁰⁹ მაგრამ, როგორც აღვნიშნეთ, დემოკრატიულ საზოგადოებას არანაკლებ ესაჭიროება დემოკრატიის იდეალების, სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპების აღიარება სამხედრო მხრიდან. არმია თავის მოღვაწეობაში ანგარიშს უნდა უწევდეს მშობელი საზოგადოების ღირებულებათა სისტემას, თუნდაც რომ იგი ბოლომდე არ ეთანხმებოდეს პროფესინალურ ეთიკას. ამასთან, საუბარი არ არის მხოლოდ სახელმწიფოში მოქმედ სამართლებრივ ნორმათა პატივისცემის საჭიროებაზე; საქმე ამ ნორმების უკან მდგომ კულტურას ეხება.

ჰანტიგტონმა გამოხატა სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების კიდევ ერთი მაქსიმა, როდესაც განაცხადა, რომ ამ ურთიერთობათა იმპერატივებია: ა) ფუნქციური, რომელიც საგარეო საფრთხიდან მომდინარეობს, და ბ) სოციეტალური - საზოგადოების იდეოლოგიიდან, ინსტიტუტებიდან, სოციალური ძალებიდან მომავალი.¹¹⁰ მისი თქმით, ამ ორი იმპერატივის ურთიერთქმედებაა სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების პრობლემის არსი. გარკვეულწილად იცავდა რა პროფესიონალური ეთიკის პრიმატს, საზოგადოების მხრიდან სამხედროთა შეხედულებების გაზიარების მიზანშეწონილობას, ჰანტიგტონი ჩრდილში აქცევდა სოციეტალურ იმპერატივს. არადა, როგორც ელიოტ კოენი ამტკიცებს, სამხედრო ძალების ფორმირებას განსაზღვრავს არა მხოლოდ გეოპოლიტიკა, საფრთხეთა ხასიათი და ომების სტილი, არამედ საშინაო პოლიტიკური პროცესები, იდეოლოგია.¹¹¹

მარტინ ედმონდსის თქმით, ყოველი არმია თავისი შექმნილი საზოგადოების პროდუქტია; რომ ფრანგული არმია მხოლოდ ფრანგულ კულტურულ გარემოში შეიძლებოდა შექმნილიყო და რომ ხანგრძლივი წრთვნის შემდეგაც მეომრებს რჩებათ სამოქალაქო ცხოვრებიდან გამოყოლილი დამოკიდებულებები, ატიტუდები.¹¹² იგივეს ამტკიცებს ჰანს მორგენტუ, რომლის აზრით, სავალდებულო სამხედრო სამსახურს ძნელად ეგუება ინგლისური თუ ამერიკული საზოგადოება. გერმანელთათვის კი სახელმწიფოსათვის სამსახური უფრო ჩვეული და საპატიო საქმეა.¹¹³ შეიძლება ითქვას, რომ სამხედრო სამსახურის უნივერსალური თვისებების მიუხედავად, სოციეტალური იმპერატივი შეიარაღებულ ძალებს ეროვნულ თავისებურებას ანიჭებს.

არმიისა და საზოგადოების ურთიერთობათა მნიშვნელოვანი საკითხია გაწვევები და სამხედრო სამსახურის უარყოფა სინდისის თავისუფლების მოტივით. მასში ირეკლება არმიის მშენებლობის ფუნქციური და სოციეტალური იმპერატივების თავსებადობის პრობლემა. ერთი მხრივ, ისევე, როგორც წინააღმდეგობას სამხედრო სიდუმლოებისა და სიტყის თავისუფლების პრინციპებს შორის, ამ თემასაც აქვს უნივერსალური, ზეეროვნული ხასიათი. სამხედროებს არსად არ უყვართ, როდესაც პიროვნება უარყოფითადაა განწყობილი მათი პროფესიის მიმართ. ადამიანის უფლებათა საყოველთაობის აღიარება კი ინდივიდს ამ საკითხშიც არჩევანის საშუალებას აძლევს. მაგრამ პრობლემა სახეცვლილებებს განიცდის კონკრეტული კულტურული გარემოს ზეგავლენით. ანგლოსაქსური ტრადიციისათვის სამხედრო სამსახურზე უარის თქმა უფრო მისაღებია, ვიდრე კონტინენტური ევროპის ზოგიერთი საზოგადოებისათვის.¹¹⁴

ალტერნატიული, არასამხედრო სამსახურის შემოღება თუ სავალდებულო გაწვევების გაუქმება მთლიანად ვერ ხსნის პრობლემას; ალტერნატიული სამსახურის ფორმები და ვადები დემოკრატიულ სამყაროშიც დავების საგანია. შეერთებული შტატები ინარჩუნებს საჭირო ორგანიზაციულ სისტემას, რათა საგანგებო ვითარების შექმნისას, გაწვევების აღდგენა მოხერხდეს .

არა აქვს რა პრობლემის მოხსნის პრეტენზია, რომელიც პიროვნებისა და საზოგადოების ფუნდამენტურ დაპირისპირებაში იღებს სათავეს, ედმონდსი მიიჩნევს, რომ ინდივიდუალისტური კულტურის მქონე ქვეყნებში ამ ამოცანის გადაწყვეტა საჯაროობის პირუთვნელი დაცვით უნდა ხდებოდეს. მთავრობამ უნდა დაასაბუთოს, რომ სავალდებულო სამხედრო გაწვევა კონკრეტული საფრთხის შედეგია, რომელიც თვით ინდივიდუალური თავისუფლების პრინციპსაც ემუქრება. გადაწყვეტილება საყოველთაო გაწვევაზე უნდა მიიღებოდეს ხანგრძლივი დებატების შედეგად, როგორც თავად საზოგადოების მიერ არჩეული გზა.¹¹⁵ პრობლემა მწვავდება, როდესაც გაწვევები უნივერსალური არაა. რაც არ უნდა წარმოადგენდეს გაწვევებიდან ცალკეული პიროვნებისა თუ წვევმდელის კატეგორიების განთავისუფლების მიზეზს, იგი იწვევს დისკრიმინაციას.¹¹⁶

საზოგადოებისა და არმიის ურთიერთდამოკიდებულებათა მნიშვნელოვანი ინდიკატორია ოფიცრის ადგილი საზოგადოებაში, მისი სოციალური წონა. სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების კვლევები დიდ ყურადღებას უთმობს სამხედროთა სოციალური წარმოშობის, სტატუსის, კარიერის ბილიკებსა და პროფესიის პრესტიჟულობის საკითხებს.¹¹⁷ სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებზე გავლენას ახდენს ის, თუ რამდენადაა გათავისებული სამხედრო პირთა მიერ პოლიტიკური სისტემის ძირითადი სოციალური დასაყრდენის, რეჟიმის სტაბილობაში დაინტერესებული ფენების პრაგმატული ინტერესი.

მარქსისტული ინტერპრეტაციით სამხედროთა ლოიალობა ან ნაყიდი უნდა იყოს, ანდა მისი ბირთვი მმართველ კლასს უნდა წარმოადგენდეს.¹¹⁸ კლასთა ბრძოლის თეორიის უარისმყოფელ მკვლევართა დიდი ნაწილიც არ უარყოფს საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ელიტისა და სამხედრო ხელმძღვანელობის სოციალური სოლიდარობის საჭიროებას. ეყრდნობა რა ოფიცერთა სოციალური პრიორიტეტის არაერთი კონკრეტული კვლევის შედეგებს, მარტინ ედმონდსი მიიჩნევს, რომ განვითარებული ქვეყნების მონაცემები სწორედ ამგვარ სურათს იძლევა; სამხედრო კარიერას მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია საზოგადოების გავლენიან ჯგუფთა ცხოვრებაში.¹¹⁹

ამასთან, მნიშვნელოვანია, რომ ოფიცერთა საერთო შემადგენლობა მატნაკლებად ასახავდეს საზოგადოების სოციალურ სპექტრს და, ძირითადად, დემოკრატიის საყრდენს, საშუალო კლასს ეკუთვნოდეს. ამ მხრივ საინტერესოა გაერთიანებული სამეფოს მაგალითი, როგორც წესი, ბრიტანელ ოფიცერთა დიდი ნაწილი პრესტიჟული სკოლების კურსდამთავრებულები და საზოგადოების ზედაფენებიდან არიან გამოსული. თუმცა, ბოლო დროს, ოფიცერთა კორპუსი მზარდად ივსება საშუალო კლასიდანაც.¹²⁰ თანამედროვე ინგლისში ჩატარებულმა კვლევებმა ცხადყო, რომ ოფიცერთა სოციალური და განათლების ცენზი არ გამოარჩევს მათ ძირითადი სამოქალაქო პროფესიებისა და ორგანიზაციების წარმომადგენელთაგან. ედმონდსის აზრით, ეს ერთი მიზეზთაგანია, რომ სამხედროთა პოლიტიკური ლოიალობა არასოდეს დამდგარა გამოცდის წინაშე.¹²¹ რიგი მონაცემებით, გაერთიანებულ სამეფოში სამხედრო კარიერით პირადად თუ ოჯახის წევრთათვის მოსახლეობის 20%-მდე ინტერესდება, რაც არცთუ დაბალ მაჩვენელად ითვლება.¹²²

ბრიტანული სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების ზემოთ ასახული სოციალური ასპექტი შორეულ წარსულში იღებს სათავეს. რეგულარული ინგლისური არმიის შემქმნელი, ოლივერ კრომველი თვლიდა, რომ სახელმწიფოს დაცვა უკეთ შეეძლოთ ,,ჯენტლმენებს“, რომელთაც გააჩნდათ მნიშვნელოვანი ფინანსური, პოლიტიკური თუ სოციალური სტატუსი.¹²³ ჩარლზ მეორე ინგლისური არმიის ოფიცრად იღებდა მხოლოდ მათ, ვისაც გააჩნდა უძრავი ქონება სამეფოს ტერიტორიაზე.

სამხედრო კარიერის შედარებითი პრესტიჟულობა ედმონდსს განვითარებული დასავლეთისა და, ამასთან, მესამე სამყაროს მრავალი საზოგადოებების საერთო ნიშნად მიაჩნია. მაგრამ კანონზომიერების ფარგლებში არის განსხვავებებიც; რიგი შეფასებებით, ბელგიაში, მეზობელ საფრანგეთთან შედარებით, სამხედრო სამსახური ნაკლებ პრესტიჟულია, თუმცა აღნიშნულ სფეროში კარიერის გაკეთების მსურველთა რიცხვი სავარაუდოდ გამოკითხულთა 15%-ს აღწევს.¹²⁴

გარკვეუწილად ოფიცერთა სოციალური წარმომავლობის მნიშვნელობაზე ხაზგასმა წინააღმდეგობაშია სამხედრო-პროფესიონალური აპოლიტიკურობის თეორიასთან, რის შესახებაც ზემოთ იყო საუბარი. ეგებ ამიტომაცაა სოცილური თემა შედარებით მივიწყებული სამხედრო პროფესიონალიზმის აპოლოგეტის, სემუელ ჰანტიგტონის მიერ.

სამხედრო პროფესიონალური ეთიკა არა მხოლოდ რეალობაა, არამედ იგი ხელს უწყობს სამოქალაქო კონტროლს. მაგრამ პროფესიონალსაც ჰყავს ოჯახი, მეგობართა წრე და აქვს რიგი ფორმალური თუ არაფორმალური კაშირები საზოგადოებასთან. შედეგად, მას აკისრია სხვა როლებიც, რომლებიც არ არიან კავშირში უშუალოდ მისი პროფესიის ამოცანებთან. ამდენად, შეუძლებელია, რომ სოციალური აფილიაცია ასვამდეს დაღს წმინდა წყლის პროფესიონალის შეხედულებებსა და ქმედებებსაც კი. პოლიტიკური სტაბილურობისათვის უმჯობესია, როდესაც სამხედრო არაა გაუცხოვებული პოლიტიკური ელიტისა და საზოგადოების შედარებით აქტიური და დინამიკური სეგმენტებისაგან. თავის მხრივ, სამხედრო -პროფესიონალური ეთიკა კი მეორე უკიდურესობის, სამხედროთა მიკერძოებისა და კლასობრივი თუ კლანობრივი დიქტატურის ერთ-ერთი შემაკავებელია.

შეერთებულ შტატებში სამხედროთა სოციალური პრესტიჟი ცვალებადია. იგი განსაკუთრებით ხდება დამოკიდებული საგარეო პოლიტიკური აქციების თანამდევ სამხედრო ოპერაციებზე. მაგრამ მთლიანობაში, ოფიცრის პროფესიას საპატიო ადგილი უკავია ამერიკული საზოგადოების საშუალო და საშუალოზე მაღალ ფენებში. 1955 წელს ჩატარებული ეროვნული გამოკითხვის შედეგებით სამხედრო პროფსიამ სკოლის მასწავლებლის თანამდებობაზე ნაკლები ხმები მიიღო. მაგრამ ყოველმა მეორე გამოკითხულმა განაცხადა, რომ კმაყოფილი იქნებოდა, თუ მისი შვილი სამხედრო კარიერას აირჩევდა.¹²⁵ 60-70-იანი წლების მონაცემებით აშშ-ს როგორც სამოქალაქო, ისე სამხედრო ბიუროკრატიის ზედაფენა მაღალი სოციალური სტატუსის მქონე ოჯახებიდანაა. მისი განათლების დონე ბევრად აღემატება ზოგადად ამერიკული მოსახლეობის განათლების დონეს.¹²⁶

ზოგიერთ, მათ შორის განვითარებულ საზოგადოებაში სამხედრო სამსახური შეიძლება სოციალური მობილურობის დამატბითი ბერკეტი იყოს. ამავე შეერთებულ შტატებში იგრძნობა სამხედრო კარიერით, როგორც სოციალური წინსვლის საშუალებით, ნაკლებგანათლებული და ნაკლებად შეძლებული ახალგაზრდების დაინტერესება.¹²⁷ ასეთია სახედრო სამსახურის ეფექტი, მაგალითად, ჩილეში, სადაც ოფიცრობა სოფლელ ახალგაზრდათა არსებითი პერსპექტივაა. აშშ-ში მუნდირის ჩაცმას ბევრი განათლების ცენზის ამაღლების იმედით წყვეტს; ოთხწლიანი სამსახური კოლეჯში უფასოდ სწავლის გარანტიაა.¹²⁸

საერთოდ, განვითარებულ ქვეყნებში სამხედრო უწყება სერიოზულ ყურადღებას უთმობს პერსპექტიული კადრების მოზიდვას. სახედრო კარიერის შედარებითი პრესტიჟულობის მიუხედავად, სამოქალაქო სექტორის მზარდი განვითარება თუ მშვიდობისმოყვარული ლიბერალურ-დემოკრატიული მსოფლმხედველობა სამხედროებს მძიმე გამოცდის წინაშე აყენებს; მათ უნდა მიმართონ საბაზრო ეკონომიკის მეთოდებს, დაძლიონ სერიოზული კონკურენცია, რათა მოხიბლონ ნიჭიერ ახალგაზრდათა საკმარისი რაოდენობა. პრივილეგიები განათლების მიღებაში კადრებისათვის ბრძოლის ერთ-ერთი მეთოდია. მას ემატება სამსახურის პირობების გაუმჯობესებაზე ზრუნვა. საქმე მხოლოდ ხელფასებსა და პენსიებში არაა. ბელგიის გაერთიანებულ სამხედრო აკადემიაში კურსანტებს სულ უფრო ნაკლებად მოეთხოვებათ განაწესში სიარული. მათ აღარ ევალებათ ისეთი არაპრესტიჟული საქმის კეთება, როგორიცაა საპირფარეშოების დალაგება.¹²⁹ ბელგიურ არმიაში, რომელიც ორენოვანია, უფროს ოფიცერს მოეთხოვება რანგით ქვემდგომის ენაზე საუბარი. შეერთებულ შტატებში გავრცელებულია ნიჭიერ ოფიცერთა მივლინება სტაჟირებაზე არასახელმწიფო კვლევით ინსტიტუტებში.¹³⁰

ჰანტიგტონის რეცეპტებში, თუ როგორ აიცილოს ახალგაზრდა დემოკრატიამ სამხედროთა უკმაყოფილება, დიდი ყურადღება ექცევა ოფიცერთა მატერიალური ანაზღაურების ზრდისა და ახალი აღჭურვილობით არმიის მოხიბვლის საჭიროებას. ,,მიეცით მათ სათამაშოები“ - ურჩევს სამოქალაქო ხელისუფლებას მკვლევარი.¹³¹ სათანადო ფინანსების მოძიების საშუალებას კი ჰანტიგტონი არმიის რიცხოვნების შემცირებასა და დემოკრატიული რეფორმების წყალობით, აშშ-ს კანონმდებელთა სიმპათიების მოპოვებაში ხედავს.

დემოკრატიულ რეფორმებში სამხედროთა პროფესიონალიზაციაც იგულისხმება. ჰანტიგტონის ლოგიკით ოფიცერთათვის მატერიალურადაც მომგებიანი უნდა გახდეს მხოლოდ საკუთარი პროფესიული ვალდებულებებით შემოფარგვლა; ეს ხელს შეუწყობს დემოკრატიული განვითარების გზაზე დამდგარ სახელმწიფოს დასავლეთის ფინანსური მხარდაჭერის მოპოვებაში, რაც არმიის დაფინანსებასაც გააუმჯობესებს. მაგრამ ლათინური ამერიკის, აზიისა თუ აფრიკის ზოგიერთ ქვეყანაში სამხედრო უწყებების ,,მოსყიდვა“ სხვაგვარად, კერძოდ, მათი კომერციალიზაციით, სამხდროთა ბიზნესში მოპატიჟებით ხდება.

ბევრ განვითარებად ქვეყანაში აქტიურ სამსახურში მყოფი რეზერვის ოფიცრები ჩართულნი არიან ინდუსტრიაში. მაგალითად, ინდონეზიასა და სუდანში არმია კოორდინაციას უწევს კერძო კომპანიებს.¹³² სუდანში 80-იან წლებში ფუნქციონირებდა ე.წ. სამხედრო-ეკონომიკური გამგეობა, რომელიც აერთიანებდა კორპორაციებს, სარგებლობდა მონოპოლიით რიგ სფეროებში და არ იყო შებოჭილი მკაფიო ორგანიზაციულ - იურიდიული ჩარჩოებით. აღნიშნული ვითარება იწვევდა დამოუკიდებელი, კერძო კომერსანტების უკმაყოფილებას. აღსანიშნავია, რომ ეს სტრუქტურა სარგებლობდა ქვეყნის პრეზიდენტის მფარველობით.¹³³

სამრეწველო საწარმოთა მართვაში მონაწილეობით ცნობილნი არიან ბრაზილიისა თუ თურქეთის სამხედრონი.¹³⁴ 80-იანი წლებიდან ეგვიპტის შეიარაღებული ძალები მზარდად ებმება სოფლის მეურნეობაში, ტურიზმსა და მშენებლობაში.¹³⁵ ყოველივე ეს ხელისუფლების მხრიდან არმიის ლოიალობის შენარჩუნების ბერკეტებია; რიზა ბრუკსის აზრით, ეგვიპტის სამხედროთა ეკონომიკურ საქმიანობას მნიშვნელობა აქვს მათი პოლიტიკური კონტროლისათვის.¹³⁶ მაგრამ სამხედრო და ბიზნესის სექტორთა ამალგამირება არანაკლებაა საშიში, ვიდრე ოფიცერთა რადიკალური პოლიტიზაცია. იგივე ავტორი თვლის, რომ არაბული რეჟიმების მოკლევადიანი პოლიტიკური სტაბილურობა ნაყიდია ხაგრძლივვადიანი პოლიტიკურ-ეკონომიკური ტრანსფორმაციის ხარჯზე.¹³⁷

სამხედრო სტრუქტურა სახელმწიფო ბიუროკრატიის ნაწილია და მისი პირდაპირი მონაწილეობა ეკონომიკურ საქმიანობაში ეწინააღმდეგება საბაზრო კანონებს. მით უმეტეს, რომ, როგორც წესი, სამხედროთა კომერსანტობა რიგ ეკონომიკურ სფეროებში მონოპოლიზმთანაა კავშირში. ამავე დროს, სამხედრო-ეკონომიკური უწყებების ფორმირება შეიძლება სახელმწიფოს მილიტარიზაციის ხელშემწყობი იყოს.¹³⁸ ოფიცერთა ჩაბმა ბიზნსში ზრდის მათ თვითმიზნურ ინტერესსა და პოლიტიზაციის საფრთხეს. იგი ხელს უშლის კორპორაციული იდენტობის ფორმირებას, არღვევს დისციპლინას, განსაკუთრებით, როცა კორუფციის საშალებას იძლევა.¹³⁹ ამდენად, რამდენადაც ახლოა სამხედრო პირი ეკონომიკასთან, მით უფრო სცილდება იგი პროფესიონალიზმის ფარგლებს. სამხედრო უწყებამ უნდა მოითხოვოს საჭირო პროდუქციით მომარაგება, მაგრამ არ უნდა აწარმოოს იგი თავად. ჰანტინგტონის ერთი მაქსიმათაგანი, რომელსაც დემოკრატიული სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობები პრაქტიკაში მისდევს, შემდეგნაირად ჟღერს - საგარეო პოლიტიკაში პოლიტიკოსმა უნდა თქვას „რა“, ხოლო სამხედრომ - „როგორ“; ეკონომიკაში კი - სამხედრო ამბობს „რა“, ხოლო მოქალაქენი წყვეტენ - „როგორ“.¹⁴⁰

7. სამხედრო სამსახური და ადამიანის უფლებები

ზემოთ არაერთხელ იქნა აღნიშნული, რომ სამხედრო მოსამსახურეს აქვს სოციალური კავშირები, სიმპათიები და მუდმივი პოლიტიკური ინტერესი, რაც სამხედრო პროფესიონალურ კოდს შეფარდებით ხასიათს ანიჭებს. აღინიშნა ისიც, რომ სავალდებულო გაწვევები და ალტერნატიული სამსახურიც კი, გარკვეულ წინააღმდეგობაშია პიროვნების თავისუფლების პრინციპთან. პროფესიონალური იმპერატივით ნაკარნახევი სამხედრო დისციპლინა აგრეთვე ზღუდავს ადამიანის ძირეულ უფლებებს, როგორიცაა: სიტყვის, გადაადგილების და რიგი სხვა თავისუფლებები.

ლიბერალურ-დემოკრატიული მსოფლმხედველობით, სამხედრო პირი, უპირველეს ყოვლისა, ინდივიდ და მოქალაქეა. პრინციპი, რომ როგორც ოფიცერი, ისე ჯარისკაცი არის „მოქალაქე უნიფორმაში“, სულ უფრო გავრცელებული ხდება ევროპის კონტინენტზე. ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის იურიდიულ საქმეთა და ადამიანის უფლებათა კომიტეტი თავის 2998 წლის 3 ივნისის ანგარიშში აცხადებს, რომ ყველა ჯარისკაცი მიჩნეულ უნდა იქნეს მოქალაქედ უნიფორმაში. შესაბამისად, იგი უნდა სარგებლობდეს იმავე უფლებებითა და ფუნდამენტური თავისუფლებებით, რომელთაც ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია ანიჭებს ჩვეულებრივ მოქალაქეებს.

მაგრამ თუ სამხედრო უნიფორმა არ და ვერ ართმევს ადამიანს მოქალაქის სტატუსს, ხომ არ გამორიცხავს ადამიანის უფლებათა საყოველთაობა პროფესიონალურ იმპერატივს, კერძოდ, სამხედროთა ცხოვრების წესის შემზღუდველ ხასიათს? ხომ არ მოდის წინააღმდეგობაში სამხედრო და პოლიტიკური მოღვაწეობის გამიჯვნა, სამხედრო მოსამსახურეთათვის პოლიტიკური აქტივობის შეზღუდვა ადამიანის უფლებებისა და ძირითადი თავისუფლებების დაცვის შესახებ ევროპის კონვენციის მე-10 და მე-11 სტატიებთან? მეათე სტატიის პირველი პუნქტი ნათლად ამბობს, რომ „ყველას აქვს საკუთარი აზრის გამოხატვის უფლება. ეს უფლება გულისხმობს ინფორმაციისა და იდეების მიღებისა და გაცემის თავისუფლებას საჯარო ხელისუფლების ჩარევის გარეშე“. მე-11 სტატიის პირველი პუნქტის თანახმად, ყოველ მოქალაქეს აქვს მშვიდობიანი შეკრებების და ასოციაციების შექმნისა და მათში შესვლის უფლება. კონვენციის მე-3 და მე-4 სტატიები კი კრძალავენ არაჰუმანურ და დამამცირებელ მოპყრობასა და იძულებით, სავალდებულო შრომას.

ადამიანთა უფლებების საყოველთაო დეკლარაციასთან შედარებით, კონვენციის უპირატესობა მის იმპერატიულ ხასიათშია, რომელსაც ადამიანთა უფლებების სტრასბურგის სასამართლო იცავს. სტარასბურგის სასამართლომ რიგ კონკრეტულ პროცესებში დაიცვა „მოქალაქე-ჯარისკაცის“ უფლება სამხედრო ხელმძღვანელობასთან ანუ სახელმწიფოსთან დაპირისპირებაში; 1991 წელს სასამართლომ დაადგინა, რომ ჰოლანდიის არმიის რიგითის, კოსტერის დაკავება მეთაურის მიერ 5 დღის მანძილზე სასამართლო გადაწყვეტილების გარეშე არღვევდა ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას.¹⁴¹ 1994 წელს კი კონვენციის დარღვევად იქნა მიჩნეული ავსტრიის თავდაცვის სამინისტროს მიერ ჯარისკაცთა ჟურნალის „იგელის“ გავრცელების აკრძალვა. სამინისტრო მიიჩნევდა, რომ სამხედრო ცხოვრებსი წესის კრიტიკით, მისი რეფორმირების მოთხოვნით, ჟურნალი ძირს უთხრიდა დისციპლინას. სასამართლოს დასკვნით კი, აზრის გამოთქმის თავისუფლებაში კრიტიკის უფლებაც იგულისხმება.¹⁴²

ევროპის საბჭოს წევრობის აუცილებელი პირობაა კონვენციის რატიფიცირება. წევრი ქვეყნები ვალდებულნი ხდებიან შეუსაბამონ საკუთარი, ეროვნული კანონმდებლობა კონვენციის პრინციპებს. ამ მხრივ მაგალითის მომცემია გერმანია, სკანდინავიის ქვეყნები, ჰოლანდია. ზემოთ ითქვა ზოგიერთ მათგანში ჯარისკაცული ასოციაციებისა და პროფკავშირების არსებობის შესახებ. ადამიანის უფლებათა დაცვის პრიმატის სხვა ნიმუშებია: სამხედრო სამსახურის შესახებ გერმანიის კანონის მიერ დანაშაულებრივი ბრძანების შესრულების ექსპლუატაციური აკრძალვა;¹⁴³ ჰოლანდიური კანონმდებლობით, სამხედროთათვის საკუთარი ყოფითი პირობების გაუმჯობესების მოთხოვნით დემონსტრაციების მოწყობის უფლების მინიჭება.¹⁴⁴ დასავლეთ ევროპის თითქმის ყველა ქვეყანაში სავალდებულო სამსახურიდან განთავისუფლება ფაქტობრივად მსურველის განცხადებას საჭიროებს მხოლოდ. სათანადო ახსნა-განმარტება, მოტივაციის ჩვენება მნიშვნელოვანწილად ფორმალობაა და არ გულისხმობს მთხოვნელისაგან საკუთარი სიმართლის დამტკიცების ინკვიზიციურ პროცედურას.¹⁴⁵ ჰოლანდიაში მსგავსი უფლებით სარგებლობს არა მხოლოდ წვევამდელი, არამედ ჯარისკაციც. ოღონდ, ამ უკანასკნელ შემთხვევაში, განმცხადებელი ვალდებულია დაელოდოს მისი შემცვლელის გამოჩენას.

ამდენად, სამუშაო ბაზარზე არსებულ კონკურენციასა და საზოგადოებრივ კულტურასთან ერთად, ადამიანის უფლებათა იმპერატივი სერიოზულ გავლენას ახდენს შეიარაღებული ძალების შინაგანაწესზე - უბიძგებს მას სამოქალაქო ღირებულებებისა და ურთიერთობებისათვის სერიოზული ანგარიშის გაწევისაკენ. თუ დავუბრუნდებით ზემოთ დასმულ კითხვას სამხედრო პროფესიონალური ეთიკისა და ამ, თანამედროვე სოციეტალური გამოწვევის ურთიერთმიმართების შესახებ, უნდა ვაღიაროთ, რომ არსებობს მათი შეუსაბამობის საფუძველი. შემთხვევითი არაა, რომ ჰანტიგნგტონი ეჭვით უყურებდა „მოქალაქე-ჯარისკაცის“ ბუნდესვერისეულ გაგებას; უკანასკნელ ხანებამდე ამერიკელი სამხედროები ვერ ეგუებოდნენ ჰოლანდიელ ჯარისკაცთა გრძელთმიან ვარცხნილობას. სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების ზემოთ ნახსენები მკვლევარები, ჩარლზ მოსკოსი და დევიდ სიგალი კი, შესაბამისად, აღნიშნავდნენ, რომ სამხედრო სამსახური სამოქალაქოს ემსგავსება, და რომ დემოკრატიამ „ცალი ხელით“ ომი უნდა ისწავლოს.

ზოგიერთი ევროპელი მკვლევარი თუ სამხედროთა ინტერესების დამცველი ასოციაციების წარმომადგენელი მიიჩნევს, რომ კონცეფციამ „მოქალაქე უნიფორმაში“ სამხედრო და სამოქალაქო პირს შორის ყოველგვარი განსხვავება უნდა მოიშალოს და, შესაბამისად, გენერალი შეიძლება პოლიტიკურ თანამდებობაზეც დაინიშნოს.¹⁴⁶ ამდენად, ადამიანთა უფლებების პრიმატის მომიზეზებით ხდება დემოკრატიული სამოქალაქო კონტროლის არსებითი პრინციპის უარყოფა. მსგავსი ლოგიკა მომდინარეობს მტკიცებიდან, რომ თანამედროვე ინდუსტრიული ქვეყნების სამხედროთა მისიის ცვლილება სულ უფრო ნაკლებად საჭიროებს კოლექტივიზმისა და ომის საშიში ეკოლოგიის მიერ ნაკარნახევ მკაცრ დისციპლინას, სამხედრო განსხვავებულ ეთიკისა და კორპორატიულობას. გამოითქმის ვარაუდები, რომ თანამედროვე სამხედრო არა ომისათვის, არამედ ჰუმანიტარული მისიებისათვის უნდა ემზადებოდეს, მოწინააღმდეგის განადგურება კი რისკის გარეშე - უახლესი ტექნოლოგიების გამოყენებით შეიძლება. ამდენად, მას აღარ ესაჭიროება ცხოვრების საგანგებოდ მკაცრი და შეზღუდული პირობები. აღარც მკაფიო სამხედრო-სამოქალაქო დიქოტომიაა საჭირო.¹⁴⁷

ადამიანთა უფლებებისა და თავისუფლებების ევროპული კონვენცია ძალაშია 1953 წლიდან. 50-იან წლებში იქმნება ჰანტიგტონის არაერთგზის ციტირებული წიგნი „ჯარისკაცი და სახელმწიფო“, რომელიც სამხედროთა პროფესიული კორპორაციულობის ღირსებებს ქადაგებს. ხომ არ იმალება ამ ორი ფაქტის მიღმა ამერიკული და ევროპული სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების ფუნდამენტური სხვაობა? ხომ არაა ომის ეკოლოგიით განპირობებული სამხედრო ყოფის ნაკლებდემოკრატიული ხასიათი და სამოქალაქო კონტროლის იმპერატივი, რაზედაც ზემოთ დაწვრილებით იყო საუბარი, მხოლოდ ამერიკული ან ანგლო-ამერიკული მიდგომა?

ყოველი ერის სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებში სპეციფიკური, განუმეორებელი მომენტის არსებობის მიუხედავად, მსგავსი მტკიცება გადაჭარბებული იქნებოდა. შეერთებული შტატები ხელმომწერია ადამიანთა უფლებების ამერიკული კონვენციისა, რომელიც იმავე სამხედროთა უფლებების დაცვის საკითხში არაა ევროპულ ანალოგიკაზე ნაკლებად კატეგორიული.¹⁴⁸ და მაინც, ეს არ უთხრის ძირს შეერთებული შტატების შეიარაღებულ ძალებში სამხედრო სამსახურის ფუნქციური იმპერატივით გამოწვეული უფლებრივი შეზღუდვების არსებობას. მეტიც, სამოქალაქო კონტროლი შეიარაღებულ ძალებზე და სამხედრო დისციპლინის სავალდებულო შემზღუდველობა ევროპის კონტინენტზეც ყავლგაუსვლელ პრინციპად რჩება. განსხვავება უფრო დეტალებში, ვიდრე არსში.

ყველაზე დემოკრატიზებულ ჰოლანდიურ არმიაში სამხედრო სარდლობა ვალდებულია გადადგეს, თუ არ ეთანხმება ქვეყნის პოლიტიკურ ლიდერთა კურსს.¹⁴⁹ გერმანიასა და ყველა ზემოთ ჩამოთვლილ ქვეყანაში თავდაცვის მინისტრი სამოქალაქო პირია, ხოლო სამხედროებს მოეთხოვებათ თადარიგში გასვლა, თუ პოლიტიკურ სარბიელზე მოღვაწეობას გაწყვეტენ. გაერთიანებულ სამეფოსა და საფრანგეთში ოფიცერი შესაძლოა იყოს რომელიმე პოლიტიკური პარტიის წევრი, მაგრამ მას ეკრძალება საჯარო აქციებსა თუ დებატებში მონაწილეობა. საინტერესოა, რომ ბოსნიაში განლაგებულ ჰოლანდიელ ჯარისკაცებს აოცებდათ რუსი სამხედროების უდიერი დამოკიდებულება სამხედრო უნიფორმისადმი, რაც ჰოლანდიელტათვის წარმოუდგენელი იყო. ჰოლანდიელი სამხედრონი ისევე მიმართავან სამხედრო მუშტრას, სამწყობრო მომზადებას, როგორც უფრო მკაცრი დისციპლინის მქონე პარტნიორები.¹⁵⁰

ამ და სხვა მრავალი მაგალითის არსებობა მიუთითებს, რომ სამხედრო პროფესიის თავისებურება კვლავინდებურად საჭიროებს დისციპლინას, კორპორატიულობასა და მკაცრ იერარქიას და შედეგად - ადამიანის უფლებების შეზღუდვას. ამას აღიარებს ადამიანთა უფლებების დაცვაზე მზრუნველი ისეთი ინსტიტუტი, როგორიც წითელი ჯვრის საერტაშორისო კომიტეტია. „ომის დროს ჯარისკაცი მეტად მკაცრ პირობებში ხვდება. შესაძლებელია, რომ მის მიერ განცდილი გონებრივი და ფიზიკური სტრესი ადუნებდეს რეაქციას, სიტუაციის კრიტიკულად შეფასების უნარს. ჯარისკაცები ინსტიქტურად უნდა რეაგირებდნენ სიტუაციაზე. ომში მათ სჭირდებათ არა ბროშურები იარაღის მოხმარების ამხსნელი ინსტრუქციებით, არამედ განვითარებული რეფლექსები“, - აღნიშნულია კომიტეტის პუბლიკაციაში.¹⁵¹ პაციფისტური, ანტისამხედრო უნგრული ორგანიზაციის „ალბას“ სპიკერის, ტომაშ ჩაპოდის თქმით, თუ სამხედრო სამსახური ბოლომდე ლიბერალიზებულ იქნება და დაემსგავსება სამოქალაქო სამსახურს, იგი დაკარგავს თავის არსებით თვისებებს, ქვეყნის თავდაცვის უნარს. ამ შემთხვევაში პაციფისტები არმიის რადიკალ-რეფორმატორებზე უფრო თანმიმდევრულნი არიან; მათ მიაჩნიათ, რომ ნებისმიერი არმია თავისი არსით გულისხმობს ადამიანის ძირეულ უფლებათა შელახვას და ტოტალიტარული ინსტიტუტის ნიშნების მატარებელია.¹⁵²

რაც შეეხება სამხედრო მისიათა და ტექნოლოგიათა ცვლილების გამო ტრადიციული დისციპლინური შეზღუდვების და შესაბამისი პროფესიონალური კოდის შესაძლო შერბილებას, განსხვავებით ზემოთ მოყვანილი მოსაზრების ავტორისაგან, მრავალი ოფიცერი მიიჩნევს, რომ თანამედროვე ჯარისკაცის ტვირთი არათუ მსუბუქდება, არამედ მძიმდება და სამხედრო მომზადება უფრო ინტენსიურიც ხდება.¹⁵³

სამხედრო-სამოქალაქო დიქტომიის გაქრობა, მით უმეტეს კი სამხედროთა და პოლიტიკოსთა ფუნქციების შეთავსება რეალურად მხოლოდ ავტორიტარულ რეჟიმებში არსებობს. სამოქალაქო კონტროლი დემოკრატიის შეუცვლელი იმპერატივია. მეტიც, ადამიანის უფლებათა დამცავი ყველაზე ავტორიტეტული მექანიზმებიც ეგუება სამხედრო სამსახურში ადამიანის უფლებათა შეზღუდვას; ევროპის ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის კონვენციას ზემოთ მოყვანილ მე-10 და მე-11 სტატიების მეორე პუნქტებში ხაზგასმულია, რომ როგორც ინფორმაციის გავრცელების, ისე ასოციაციების შექმნის უფლებები შეიძლება შეზღუდული იყოს ისეთ შემთხვევებში, რომლებიც აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში ეროვნული უსაფრთხოებისა თუ საზოგადოებრივი წესრიგისათვის. მე-11 სტატია კი დამატებით აღნიშნავს, რომ იგი არ გამორიცხავს ასოციაციების შექმნასა და შეკრებათა თავისუფლებაზე კანონიერი შეზღუდვების შემოღებას სამხედროების, პოლიციელებისა და ადმინისტრაციული ორგანოების თანამშრომელთათვის.

რაც შეეხება კონვენციის მე-3 და მე-4 სტატიებს, რომლებიც ადამიანის დამცირებასა და იძულოებითი შრომის აკრძალვას ეხება, პირველი არავითარ გამონაკლისს არ უშვებს, მეორე კი არ გულისხმობს „სამხედრო ხასიათის“ სამსახურს. ბუნებრივია, რომ სამხედრო ხასიათის იძულებითი შრომა დაიშვება, მაგრამ ევროპელი სამართალდამცავები ებრძვიან ჯარისკაცთა შრომის გამოყენებას არასამხედრო, მომსახურეობით სფეროში და, როგორც წესი, წარმატებით.

სტრასბურგის სასამართლო, ისევე როგორც დასავლეთ ევროპის ეროვნული სასამართლო სისტემები, აღიარებს სამხედრო საჭიროებით გამოწვეულ დისციპლინურ შეზღუდვების აუცილებლობას, მაგრამ მაინც არაერთხელ დამდგარა მეთაურთა მომჩივანი სამხედრო მოსამსახურის მხარეზე. ეს ერთგვარი შეუსაბამობა რეგულირდება დემოკრატიული კანონმდებლობისა და სამართალწარმოების პრინციპით, რომ ყოველი კონკრეტული შეზღუდვა აუცილებლობისა და სამართალწარმოების პრინციპით, რომ ყოველი კონკრეტული შეზღუდვა აუცილებლობისა და პროპორციულობის მოთხოვნით უნდა საბუთდებოდეს.¹⁵⁴ ეს ნიშნავს, რომ სამხედრო სამსახურის წესები და პროცედურები ნათლად და დამაჯერებლად უნდა განმარტავდეს თუ რა კონკრეტული ქმედება ითვლება დისციპლინის აუცილებელი მინიმუმისათვის საშიშად და სასჯელიც დანაშაულის შესაფერისი უნდა იყოს.

საერთოდ კი, დისციპლინის ხასიათი, ფორმები, ისევე როგორც შეიარაღებულ ძალებზე სამოქალაქო კონტროლის კონკრეტული მექანიზმები ეროვნულ-სამართლებრივი და პოლიტიკური კულტურის საკითხია და არმიისა და საზოგადოების ურთიერთმიმართებების სფეროს განეკუთვნება. ამ შემთხვევაში დემოკრატიის საყოველთაო იმპერატივად ერთი რამ უნდა იქნეს მიჩნეული - კანონი რაც შეიძლება ნაკლებად უნდა იძლეოდეს ნაირფერი ინტეპრეტაციების საშუალებას.

* * *

სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების პრობლემატიკა გადატრიალების სფრთხით არ ამოიწურება. პრობლემაა ისიც, რომ სამოქალაქო ხელისუფლებამ შეძლოს ამოქმედოს შეიარაღებული ძალების საკუთარი შეხედულებისამებრ.¹⁵⁵ ამ შეფასებაში მთელი სისრულით მოჩანს პოლიტიკის განხილული სფეროს მრავალპლანიანი, სისტემური ხასიათი. სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების კვლევებში, ისევე, როგორც მთელ პოლიტიკურ მეცნიერებაში, უფრო მეტი კითხვებია, ვიდრე პასუხები. სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობათა ბალანსს მრავალი ფაქტორი განაპირობებს. სამხედროების, პოლიტიკოსებისა და მოქალაქეების ურთიერთობებში საკმარისზე მეტი ცვლადი მონაწილეობს და პრობლემათა გადაწყვეტა კონკრეტული სოციუმის კულტურულტრადიციულ ტიპზე, ისტორიულ გამოცდილებაზე ხდება დამოკიდებული. ამდენად, ძნელდება უნივერსალური რეკომენდაციების მოძიების შესაძლებლობა.

თუმცა ამ სფეროში მოქმედებს ყავლგაუსვლელი წესები, რომელთა დაცვა დემოკრატიული სახელმწიფოს ვალია: 1. ხელისუფლებასაც და საზოგადოებასაც მუდმივად უნდა ესმოდეს სამხედრო უწყების მაჯისცემა. პოლიტიკოსები უნდა აფიქსირებდნენ და პასუხობდნენ სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების ერთი შეხედვით მეორეხარისხოვან პრობლემასაც კი; 2. არსებობს დემოკრატიული სამოქალაქო კონტროლის იმპერატივი. მისი კონკრეტული ფორმები ვარირებს, მაგრამ სახელმწიფო სტრუქტურების კომპეტენციისა და პასუხისმგებლობების ნათელი გამიჯვნის, თავდაცვისა და სამხედრო სამსახურის სრულყოფილი საკანონმდებლო ბაზის შექმნის, სამხედროთა მინიმალური პოლიტიზაციისა და მაქსიმალური პროფესიონალიზაციის მოთხოვნები უნივერსალურია.

________________________

1.აღნიშნული შეფასებები ეყრდნობა თავად ჰანტინგტონისა და იანოვიცის თხზულებათა ანალიზსა და მათ შესახებ სამხედრო-სამოქალაქო ლიტერატურაში გამოთქმულ მოსაზრებებს; Samuel P. Huntington, The Soldier and the State., Moris Janovitz, The Professional Soldier., იხ. აგრეთვე D.R. Segal, Civil-Military Relations in Democratic Societies, In: J. Kuhlemann, David Segal (eds.,) Armed Forces at the Down of Millenium, Munich (SOWI) 1994; Henning Sorensen, New Perspectives on Military Professional., Armed Forces and Society, 20, 4, Summer 1994.

2.D.R. Segal, Civil-Military Relations in Democratic Societies, In: J. Kuhlemann, David Segal (eds.,) Armed Forces at the Down of Millenium, Munich (SOWI) 1994 p. 42.

3.ინტერვიუ აშშ ფლოტის ასპირანტურის სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების პროგრამის ლექტორთან, პროფესორ რასმუნესთან, აგვისტო, 1999 წ., მონტერეი, აშშ. იხ; აგრეთვე Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 41-42.

4.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 41.

5.Samuel P. Huntington, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 8-10.

6.ამ მხრივ საინტერესოა ჰანტინგტონის მიერ აღწერილი ცნობილი ამერიკელი გენერლის პერშინგის პრტრეტი და მისი განზოგადება, Samuel P. Huntington The Soldier and the State., p. 232.

7.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 32-34.

8.Jay Stanley and Devir R. Segal, Conclusion, In: Harold Lasswell, Essays on the Garrizon-State, edited by Jay Stanley, Transaction Publishers, New Jersey, USA, 1997.

9.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 82-83.

10.Samuel P. Huntington The Soldier and the State., გვ. 127-136.

11.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 84-85.

12.Samuel P. Huntington The Soldier and the State., გვ. 8-10.

13.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 81.

14.Samuel P. Huntington, Armed Forces at the democracy Journal of Democrecy, Octomber 1995, p. 16.

15.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 100-101.

16.Martin Janovitz, დასახელებული ნაშრომი, გვ.438.

17.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 104.

18.http://www.geocities: Athens: Academy: 3238:chap 01-00.htm.

19.Samuel P. Huntington The Soldier and the State., გვ. 78.

20.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ.113; Samuel P. Huntington, The third wave democratization in the late Twentieth Century. University of Oklahoma Press, 1993, გვ.244-245, ინტერვიუები ნატოს გენერალური მდივნის თანაშემწესთან ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის საკითხებში, კრის დონელისთან, სექტემბერი 1998 წ; ინტერვიუ პროფესორ აბენჰაიმთან, აშშ ფლოტის ასპირანტურის სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების პროგრამა, აგვისტო. 1999; ინტერვიუ გადამდგარ გენერალ სერ ჯერი ჯონსონთან (გაერთიანებული სამეფო), სექტმბერი, 1999წ.

21.ვილფრედ ფონ ბრედჰოფი, ლექცია სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების გერმანულ მოდელზე, ბიულეტენი არმია და საზოგადოება საქართველოში, #2, 1999.

22.იქვე

23.Samuel P. Huntington, The Soldier and the State, gv.110.

24.ინტერვიუ ავსტრიის ჯარისკაცთა დაცვის ორგანიზაცისს მდივანთან, 27 აპრილი, 1998 წელი.

25.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 27-28.

26.Charles C. Moscos, From institution to Ocupation Trends in Military Organization, Armed forces and Society, 4, 1, Fall 1997

27.Henning Sorensen, New Pesrpectives on the Military Priofession: Institution/Occupation Model and Esprit de Corps Evaluated, Armed Forces and Society, 10, 4, Summer 1994;

28.D.R. Segal, Civil-Military Relations in Demostratic Society, In: J. Kuhlemann, David R. Segal, eds., Armed Forces at the Down of the Third Millenium, Munich, SOWI, 1994.

29.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 74-75;

30.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 116-117;

31.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 108-109;

32.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ.

33.Henning Sorensen, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 608.

34.Cinthia H. Enloe, Ethnic Soldiers, State Security in a Divided Society. Pelican Book, pp. 222-223.

35.Trevor Waters, The Volonteer Reserves and the PFP in Central and Eastern Europe, Army Quarterly and Defense Journal, Vol 127, No 1, 1997; ლონდონის სამეფო კოლეჯის ომების ომების შემსწავლელი დეპარტამენტის თანამშრომელთან, ინტერვიუ ბრიტანეთის ტერიტორიულ არმიის მაიორ ჯონ როსთან, თებერვალი, 1999.

36.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 133.

37.Risa Brooks, Political-Military Relations and the Stability of Arab Regimes, Adelphi Paper, 324, ISS, 1998, pp. 34-38

38.Risa Brooks, დასახელებული ნაშრომი, გვ.41-48.

39.Samuel P. Huntington, დასახელებული ნაშრომი, გვ.116-118.

40.Risa Brooks, დასახელებული ნაშრომი, გვ.41-46.

41.Samuel P. Huntington, დასახელებული ნაშრომი,გვ. 188-189.

42.იქვე, გვ.298-299.

43.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, ჰანტინგთონის აღნიშნულ დამსახურებას აღიარებენ ავტორის მიერ ინტევრიურებული პროფესორები აბენჰაიმი და რასმუსენი, აშშ ფლოტის ასპირანტურის სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების პროგრამა, აგვისტო, 1999 წელი.

44.Risa Brooks, დასახელებული ნაშრომი, გვ.52.

45.Samuel P. Huntington, დასახელებული ნაშრომი, გვ.188-189.

46.Samuel P. Huntington, დასახელებული ნაშრომი,გვ.452.

47.Samuel P. Huntington, დასახელებული ნაშრომი,გვ.187. აღსანიშნავია, რომ ჰანტიგთონის შეხედულებები 50-იან წლებში ჩამოყალიბდა, რის შემდეგაც აშშ თავდაცვის უწყებამ სერიოზული რეფორმირება განიცადა.

48.ინტერვიუები ლონდონის სამეფო კოლეჯის შემსწავლელი დეპარტმანეტისა და ტავდაცვის კვლევების დეპარტამენტის წარმომადგენლებან, ჯეიმს გოუსა და მაიკლ კლარკთან, ოქტომბერი, 1998 წელი; იხ: აგრეთვე Brian Burridge, Defense and Democracy. The Control of the Military, No.44 The Centre fopr defense Studies, Brassey's 1998.

49.ინტერვიუ სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების მკვლევართან სტიუარტ კაუფმანთან, ივნისი, 1998 წელი.

50.Samuel P. Hantigton, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 455.

51.Samuel P. Hantigton, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 428.

52.ინტერვიუ საქართველოს უსაფრთხოების საკიტხებში საერთაშორისო მრჩეველთა საბჭოს თავმჯდომარე გენერალ გარი ჯონსონთან, ივლისი, 1998 წელი; ინტერვიუ ლონდონის სამეფო კოლეჯის ომების შემსწავლელი დეპარტამენტის პროფესორ ჯეიმს გოუსთან, ოქტომბერი, 1998; სამხედრო სამსახურების ინტეგრირების საჭიროებაზე, იხ. S.P. Hantigton, The Soldier and the State; Martin Edmonds, Armed Forces and the Society; Risa Brooks, Political-Military Relations and the Stability of Arab rejimes; ix. agreTve Aaron Belkin, Fabrikating the National Security State, Georgian Civil-Military Relations as a cause if International Conflict, 1992-1995, p.29.

53.მონტერეი, აშ ფლოტის ასპირანტურა, სტრატეგიის კურსი, აგვისტო, 1999 წელი.

54.US Code, პარაგრაფი 113; პარაგრაფი 3013.

55.ინტერვიუები გაერთიანებული სამეფოსა და აშშ-ს თავდაცვის უწყებებში, 1998 წლის ოქტომბერი, 1999 წლის აპრილი.

56.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ.181-182.

57.ინტერვიუ გარიანებული სამეფოს თავდაცვის სამინისტროს თანამშრომელთან, დევიდ ჩატერთან, ტებერვალი, 1999 წელი.

58.ინტერვიუს სტიუარტ კაუფმანთან, ივნისი, 1998 წელი.

69.Hans Morgentau, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 157.

60.Riza Brooks, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 33.

61.Robert A. Heineman, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 165.

62.Moris Jianovitz, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 439.

63.ინტერვიუ პოლკოვნიკ სტივენ რენდოლფთან, აშშ-ს თავდაცვის ეროვნული უნივერსიტეტი, მაისი 1999; მაგალითისათვის, საინტერესოა აშშ საზღვაო ქვეითთა უზრუნველყოფის დოქტრინა, Logistics, MMCDPY, Marine Corps.

64.Brian Burridge, Defense of Democracy: The Control of the Military, No. 44 the Centre for the Defense Studies, Brassey's 1998 p. 51.

65.იქვე, გვ.55.

66.National Security Act of 1947 as Amended through September 1973, US Government Printing Office, Washington 1986.

67.ინტერვიუები პენტაგონში, თებერვალი, 1998 წელი.

68.იხ. მაგალითისათვის British Defense Doctrine, Joint Warfare Publication, 1996.

69.ინტერვიუ მაიკლ კლარკთან, თებერვალი, 1999.

70.US Code, თავი მეხუთე, პარაგრაფები 151-166ა.

71.US Code, თავი მეხუთე, პარაგრაფები 151- 152.

72.Samuel P. Hantigton, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 448- 449.

73.Samuel P. Hantigton, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 404 - 420.

74.იქვე, გვ.182.

75.ინტერვიუ ბელგიის გაერთიანებული სამხედრო აკადემიის თანამშრომლებთან, ოქტომბერი, 1998 წელი.

76.ინტერვიუ მაიკლ კლარკთან, თავდაცვის კვლევების დეპარტამენტი, ლონდონის სამეფო კოლეჯი..

77.Samuel P. Hantigton, დასახელებული ნაშრომი, გვ.410-412.

78.ინტერვუუ ჯეიმს გოუსთან, ლონდონის სამეფო კოლეჯი, ომების შემსწვალელი დეპარტამენტი, სექტემბერი, 1998 წელი.

79.Samuel P. Hantigton, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 179.

80.იქვე, გვ. 183.

81.იქვე, გვ. 82; გვ.401-403.

82.იქვე, გვ.163.

83.Moris Jianovitz, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 14; გვ. 439.

84.Robert B. Heineman, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 176.

85.Brian Burridge, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 27.

86.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 153.

87.ინტერვიუები პროფესორებთან ჯეიმს გოუსთან და მაიკლ კლარკთან, ლონდონის სამეფო კოლეჯი, სექტემბერი, 1998, ოქტომბერი, 1998 .

88.ბიულეტენი არმია და საზოგადოება საქართველოში, # 3, 1999 წელი, გვ. 18.

89.საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის დამაარსებული დავით უსუფაშვილის თქმით, სპეციალისტთა მიერ დემოკრატიული საკონსტიტუციო სამართალწარმოების პრაქტიკისათვის მიუღებლად იყო მიჩნეული რუსეთის საკონსტიტუციო სასამართლოს ინიციატივა, ეთამაშა შაუამავლის როლი პრეზიდენტ ელცინსა და სახელმწიფო სათათბიროს შორის 1992-193 წელს მიმდინარე მწვავე პოლიტიკურ დაპირისპირებაში. ინტერვიუ დავით უსუსფაშვილთან, 26 ნოემბერი, 1999 წ.

90.Hans J. Morgenthau, დასახელებული ნაშრომი, გვ.164.

91.Samuel P. Hantigton, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 262-263.

92.უსაფრთხოების კურსის შემუშავების პრაქტიკაზე მზოფლიოს ზოგიერთ ქვეყენაში, იხ. დავით დარჩიაშვილი, ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკა, უცხოეთის გამოცდილება და საქართველოს წინაშე მდგომი ამოცანები, ბიულეტენი არმია და საზოგადოება საქართველოში, 1, 1998.

93.Samuel P. Hantigton, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 342.

94.ინტერვიუ გაერთიანებული სამხეფოს სტრატეგიული თავდაცვის მიმოხილვის შემუშავების პროცესის მონაწილეებთან, პროფესორ მაიკლ კლარკსა და ჯეიმს გოუსთან, სექტემბერი, 1998, თებერვალი, 1999.

95.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 128.

96.ინტერვიუ ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის საკითხბეზე ნატოს განარელური მდივნის თანაშემწეს ასისტენტთან, ხოაკინ მოლინასთან, 29 სექტემბერი, 1998 წელი.

97.დავით დარჩიაშვილი, ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკა და საქართველოს წინაშე მდგომი ამოცანები, ბიულეტენი არმია და საზოგადოება საქართველოში. 1, 1998.

98.საუბარი სენატორ ბენეტთან და დოქტორ ტერი დებელთან შედგა ვაშინგტონში. 1999 წლის აპრილში.

99.საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების საკითხებში საერთაშორისო მრცეველთა საბჭოს წევრების გენერალი გარი ჯონსონსა და დავიდ ოკმანეკის მოხსენება, საგარეო საქმეთა სამინისტრო, 13 ნოემბერი, 1998 წელი. იხ. აგრეთვე საქართველოს ბიულეტენი არმია და საზოგადოება საქართველოში, 1, 1998 გვ.8-9.

100.იქვე, გვ.9.

101.მაგალითისათვის, The Strategic Defense Review< Supporting Essays, 1998, London, The Stationery Office; The White Paper on Foreign Policy, Government of Irland 1996, http://www.orlgov.ie/iveagh/foreignaffairs/whitepaper/index.html

102.გაერთიანებული სამეფოს გრანფილდის უნივერსტიტეტის თავდაცვის მენეჯმენტის და უსაფრთხოების ანალიზი დეპარტამენტის თანამშრომლის, ქ-ნ ფიცჯერალდის მოხსენება ბუქარესტში სემინარზე კოოპერატიული უსაფრთხოების პერსპექტივების შესახებ, ივნისი, 1999.

103.ცნობა მიღებული აშშ საინფორმაციო სააგენტოს თანამშრომელთაგან, აპრილი. 1999 წ.

104.ინფომაცია თავისუფალი მასმედიის მხარდამჭერ ამერიკულ არასამთავრონო ორგანიზაცია „თავისუფლების ფორუმიდან“, თებერვალი, 1998 წელი.

105.ინტერვიუ ლონდონის სამეფო კოლეჯის ომების შემწსწავლელი დეპარტამენტის წარმომადგენელთან, მკვლევარ მაიკლ პეიჯთან, თებერვალი, 1999 წელი.

106.Special Operations in US Strategi, edited by Frank R. Barnett, B. Hugh Tovar, Richard H. Shultz, National Defense, University Press, 1984. p. 56.

107.Civil-Military Relations and Consolidation of Democracy, conference Report, International Forum for democratic Studies and George C. Marshal European Centre fro Security Studies, June 1995. p. 7.

108.Samuel P. Hantigton, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 90-94.

109.Moris Janovitz, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 439.

110.Samuel P. Hantigton, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 2.

111.Eliot A. Cohen, Citizens and Soldiers, The Dilemmas of Military Service, Coornell University Press, 1995.

112.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 44;52.

113.Hans J. Morgenthau, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 143-147.

114.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 138-139.

115.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 140.

116.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 142.

117.Moris Janovitz, The Professional Soldier.

118.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 63.

119.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 60-67.

120.ინტერვიუები ლონდონის სამეფო კოლეჯში, სადნსჰორსტის სამეფო აკადემიაში, ბრიტანეთის რადიო და ტელემაუწყებლობის ჟურნალისტებთან, ოქტომბრი 1998 წელი.

121.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ.67.

122.ინტერვიუ მაიკლ კლარკთან, ტავდაცვის კვლევების დეპარტამენტი, სამეფო კოლეჯი, ოქტომბერი, 1998 წელი.

123.Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 61.

124.ინტერვიუები ბელგიის გაერთიანებულ სამხედრო აკადემიაში. სექტემბერი, 1998 წელი.

125.Moris Janovitz, დასახელებული ნაშრომი, გვ.4.

126.Stephen V. Monsma, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 335-336.

127.Moris Janovitz, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 4.

128.ინტერვიუ აშშ ეროვნული გვარდიის მარიორთან, თებერვალი 1998 წელი.

129.ინტერვიუები ბელგიის გაერთიანებულ სამხედრო აკადემიის თანამშრომლებთან, სექტემბერი, 1998 წელი.

130.ინტერვიუ პოლკოვნიკ სტივენ რენდოლფთან, აშშ თავდაცვის ეროვნული უნივერსიტეტი, 29 მაისი, 1999 წელი.

131.Samuel P. Hantigton, The Third Wave, Democratization in Late Twentieth Century, University of Oklahoma Press, 1993, p.252-253.

132.Henrey Bienen, Jonathan Moore, The Sudan: Military Economic Corporations, Armed Forces and society, 13, 4, Summer 1987 p. 494.

133.იქვე, გვ.497-501.

134.Phillipe C. Schmitter, Democratization and Military Power. In: Civil-Military Relations in Soviet and Ugoslav successor states, edt. by Contsantine P. Danapoulos and Daniel Zirker, Westview Press, 1996 p. xv..

135.Riza Brooks, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 27.

136.იქვე

137.იქვე გვ. 74.

138.Phillipe C. Schmitter, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 15.

139.Riza Brooks, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 51.

140.Samuel P. Hantigton, The Soldier and the State, The Soldier and the State, გვ. 342.

141.Гражданин в военной формеб Правовые проблеммы срочной сужбы в мирное времяб под редакцией Илоны Киш. Институт Конституцинной и правовой политикиб Будапешт, 1999 стр. 44-45

142.იქვე გვ. 46-47.

143.ინტერვიუ გერმანიის სამხედრო ავიაციის ვიცე-პოლკოვნიკ იურგენ როსთან, დეკემბერი, 1999 წ.

144.Гражданин в военной формеб Правовые проблеммы срочной сужбы в мирное времяб под редакцией Илоны Киш. Институт Конституцинной и правовой политики. Будапешт, 1999 стр. 191.

145.ინტერვიუ ევროპის ჯარისკაცთა ორგანიზაციის კომიტეტის (ეკო) ყოფილ პრეზიდენტთან გილფ აგრასა და გერამიის სამხედრო ავიაციის ვიცე-პოლკოვნიკ იურგენ როსთან, დეკემბერი, 1999 წელი.

146.ასეთია ორი საერთოევროპული სამხედრო პროფკავშირის ტიპის ორგანიზაციის (ეკკო-სა და ეურომილ-ის ხედვა. .ინტერვიუ ეკკოს ყოფილ პრეზიდენტთან გილფ აგრასთან, დეკემბერი, 1999 წელი.

147.ინტერვიუ გერამიის სამხედრო ავიაციის ვიცე-პოლკოვნიკ იურგენ როსთან, დეკემბერი.

148.ინტერვიუ საერთაშორისო ამნისტიის წევრთან საქართველოში, ემილ ადელხანოვ-შტეინბერგთან, დეკემბერი, 1999 წელი.

149.Гражданин в военной формеб Правовые проблеммы срочной сужбы в мирное времяб под редакцией Илоны Киш. Институт Конституцинной и правовой политики. Будапешт, 1999 стр. 190.

150.ინტერვიუ ეკკოს ყოფილ პრეზიდენტთან გილფ აგრასთან, დეკემბერი, 1999 წელი.

151.Право войныб руководство для профессиональных военнослужащих, МККК 1995.

152.Гражданин в военной формеб Правовые проблеммы срочной сужбы в мирное времяб под редакцией Илоны Киш. Институт Конституцинной и правовой политики. Будапешт, 1999 стр. 190.

153.ინტერვიუები ბრიტანელ ოფიცრებთან, ოქტომბერი, 1998.

154.უნგრეთის სახალხო დამცველის მთავარი მოადგილის, პიტერ პოლტის ანგარისი უნგრეთის არმიის ოფიცრის, მიხაი სიჩის საქმეზე, რომელიც საჯაროდ აკრიტიკებდა თავდაცვის სამინისტროს პოზიციას სავალდებულო სამხედრო სამსახურის შენარჩუნების თაობაზე, ნოემბერი, 1999.

155.Civil-Military Relations and Consolidation of Democracy, Conference Report, International Forum for Democratic Studies and George C. Marshal European Centre for Security Studies, June 1995 p.8.

წიგნის პირველ ნაწილში მოცემული უსაფრთხოების სისტემისა და სტრუქტურების განმაზოგადებელი განმარტებანი, გარკვეულწილად, თეორიული კონსტრუქტებია. ისინი შეიძლება მაქს ვებერისეულ იდეალურ ტიპებად, ორიენტირებად მივიჩნიოთ, რომელთანაც მიმართებაში რეალური მოვლენები, სამხედრო და სამოქალაქო პირთა ურთიერთობის კონკრეტული მაგალითები უნდა შეფასდეს. ეროვნული უსაფრთხოების სისტემისა და პოლიტიკის თეორიული ჩარჩო გვეხმარება გავიგოთ - რამდენად შეესაბამება ამა თუ იმ ქვეყნის ხელისუფლების ქმედებები საკუთარი მოსახლეობისა და საერთაშორისო საზოგადოების მოლოდინებს; რამდენად ადეკვატურია შესაბამის სახელმწიფო უწყებათა ფორმა და საქმიანობა ეროვნული სტრატეგიისა; რამდენადაა ჩამოყალიბებული თავად ეროვნული უსაფრთხოების სტრატეგია.

1. უსაფრთხოების დისკუსი

სახელმწიფო სისტემის უსაფრთხოებისა და სტაბილურობის ხარისხი შეიძლება შეფასდეს მის მიერ განხორციელებული პრაქტიკული პოლიტიკის - მიღებული კანონებისა და დადებული საერთაშორისო ხელშეკრულებების, მათ აღმასრულებლად შექმნილი ორგანოების მდგომარეობისა და მათი ფუნქციონირებისათვის გამოყოფილი მატერიალური რესურსების შესწავლით. საკვლევი საგარეო ფაქტორებიც - მეზობელ ქვეყანათა თუ სხვა, საერთაშორისო სამართლის გავლენიან სუბიექტთა სისტემური მახასიათებლებიც. ყოველივე ეს ეროვნული უსაფრთხოების სისტემის მატერიალური, ობიექტური მხარეა.

როგორც წიგნის პირველ ნაწილში აღინიშნა, ბევრი თანამედროვე მკვლევარი უსაფრთხოების პოლიტიკოსთა და საზოგადოების სუბიექტურ წარმოსახვათა, აღქმათა სფეროდ მიიჩნევს. უსაფრთხოება, პირველ რიგში, უნდა განიცდებოდეს. ხოლო კონკრეტულად ის, თუ რა იწვევს როგორც უსაფრთხოების ისე ხიფათის განცდას, მნიშვნელოვანწილად სუბიექტურ წარმოდგენებზეა დამოკიდებული. მაგრამ ამ შეხედულების დამცავი ბარი ბიუზანი და მისი კოლეგებიც არ უარყოფენ ეროვნული უსაფრთხოების შესწავლისათვის ისეთი ობიექტური, მატერიალიზებული გარეშე ფაქტორების გათვალისწინების საჭიროებას, როგორიცაა, მაგალითად, უცხო ქვეყნის პოლიტიკური განცხადება ან ტანკი.¹ თუმცა, ზემოთ ნათქვამიდან გამომდინარე, უსაფრთხოების კვლევისას, პირველ რიგში, აუცილებელია მისი სუბიექტური განზომილების შესწავლა.

საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების სისტემის, მისი სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების გასაგებად საჭიროა თავიდანვე გაირკვეს, როგორია ქვეყნის პოლიტიკური წრეების წარმოდგენები სახელმწიფოს წინაშე მდგომ სამხედრო-პოლიტიკურ საფრთხეებსა და ამოცანებზე; როგორია სტრატეგიული აზროვნების დონე, მიმართულება და პრიორიტეტთა სისტემა; როგორია პოლიტიკური ელიტისა და საზოგადოებაში საკუთარი გზით სიარულის ნებელობის ხარისხი და საკუთარი უნარების რწმენა. ამ სუბიექტური ფაქტორების მნიშვნელობა განსაკუთრებით ნათელია ახლად შექმნილი სახელმწიფოებისათვის. საქართველო მათ რიგს განეკუთვნება და წინამდებარე პარაგრაფის მიზანიც მისი ხელისუფლებისა და საზოგადოების შედარების აქტიური ნაწილის აღქმების, ხედვების, სტრატეგიული ორიენტირების შეფასებაა.

როგორც შესავალშივე აღინიშნა, წიგნი ძირითადად საქართველოს სამხედრო-პოლიტიკური, ანუ უსაფრთხოების ტრადიციული ასპექტების ანალიზს ეძღვნება. განიხილება, თუ რა აღიქმებოდა უკანასკნელ ხანებამდე საქართველოში სუვერენიტეტისა და დამოუკიდებლობის მთავარ საფრთხეებად. ამასთან, გვერდს ვერ აუვლით ზოგიერთ ისეთ საკითხს, რომელთაც არ გააჩნიათ უშუალო და ამწუთიერი სამხედრო ან პოლიტიკური ხასიათი. საუბარია ეკონომიკური სტრატეგიის, კულტურის, ეროვნული იდენტობის რიგ პრობლმებზე, რომლებიც უსაფრთხოების ეკონომიკურ და, განსაკუთრებით, სოციეტალურ ასპექტებადაც შეიძლება მივიჩნიოთ.² მაგრამ, ჯერ ერთი, კულტურის რიგ ელემენტთა გაუსაფრთხოება - მათი ეროვნული გადარჩენის ქვაკუთეხედად აღქმა, ადვილად შეიძლება იძენდეს სამხედრო-პოლიტიკურ განზომილებას; თუნდაც ეთნოკომფლიქტების, მეზობელ სახელმწიფოებთან ურთიერთობის დაძაბვის სახით. ამასთან, თუ აღნისნული თემატიკა ეროვნული უსაფრთხოების რიტორიკის ნაწილია, იგი ახდენს გავლენას ქვეყნის როგორც საგარეო პოლიტიკური კურსის, ისე შეიარაღებულ ძალთა მდგომარეობასა და სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობაზეც.

საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების სისტემის სუბიექტური, აღქმითი ასპექტის ერთი არსებითი კრიტერიუმია იმის გარკვევა, თუ რა მდგომარეობაა ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის შემუშავების თვალსაზრისით; როგორია ოფიციალურ, საჯარო სტრატეგიულ განაცხადთა რეალური საზოგადოებრივ-პოლიტიკური წონა და მიმართება, ერთი მხრივ, პრაქტიკულ პოლიტიკასთან, მეორე მხრივ კი, საზოგადოებაში გავრცელებულ თუ თავად პრაქტიკოს პოლიტიკოსთა მიერ არაოფიციალურად გამოხატულ ზოგიერთ წუხილთან. მოკლედ, გასარკვევია საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების დისკურსი, ხოლო კვლევის მეთოდს, ბიუზანისა და მის კოლეგათა აზრით, მთავარი ტექსტების, ოფიციალური განაცხადების, საგაზეთო პუბლიკაციების შესწავლა; ექსპერტებთან და პოლიტიკოსებთან საუბარი წარმოადგენს.³

განსახილველ პერიოდში საქართველო აწყდებოდა რიგ სირთულეებს, რომლებიც ხშირად მისი საზღვრების გარედან მომდინარედ აღიქმებოდა და, იმავდროულად უკავშირდბოდა ქვეყნის სახელმწიფორბრივი და ტერიტორიული მოწყობის საკითხს. მათ შეიძლება სამხედრო-პოლიტიკური საფრთხეები ეწოდოს, რადგან ისინი უშუალოდ ეხებოდბებ სუვერნიტეტისა და ტერიტორიული მთლიანობის პრობლემას. ამასთან, საქრთველოში არანაკლებ საუბრობდნენ ეკონომიკურ სიდუხჭირეზე, ფინანსურ და ენერგეტიკულ კრიზისზე, სახელმწიფო მანქანის არაეფექტურობასა და სამოხელეო აპარატის კორუმპირებულობაზე, რაც ჩანს მარავალრიცხოვან საგაზეთო პუბლიკაციებიდან, სამთავრობო სხდომების ანგარიშებიდან, საპარმალამენტი დებატებიდან. ძირითადად დედაქალაქში თავმოყრილი, მცირერიცხოვანი, მაგრამ აქტიური არასამთავრობო ორგანიზაციები საფრთხეს აგრეთვე ხედავდნენ ხელისფლების წარმომადგენელთა მიერ კანონთა უპატივცემულობაში. არსებული რეჟიმის ნაკლებდემოკრატიულობაში, ადამიანთა უფლებების დარღვევებში სამართალდამცავი ორგანოების მხრიდან.

მაგრამ საბოლოო ჯამში გარდამავალი ეტაპებისა თუ დაბალი პოლიტიკური კულტურის ყველა ეს გამოვლინება ისევე სამხედრო-პოლიტიკურ საფრთხეებს ებმებოდა და საჯარო დისკუსში ეროვნული დამოუკიდებლობის პრობლემის ელფერს იძენდა. ხელისუფლების წარმომადგენლები ცდილობდნენ დასაბუთებას, რომ მათ მიერ დაშვებულ შეცდომებზე პასუხის მოთხოვნით მადესტაბილიზებელი, ანტისახელმწიფოებრივი ელემენტები, უცხო ქვეყნის მეხუთე კოლონა ისარგებლებდა. 1999 წელს დემოკრატიის იმიჯის მქონე ერთ-ერთი მაღალჩინოსანი ამბობდა, რომ თუ პოლიციას დანაშაულებრივი ქმედებებისათვის სერიოზულად მოეთხოვა პასუხი, ქუჩები შესაძლოა დაუცველი დარჩეს და უცხო ქვეყნის აგენტურამ სახალხო უკმაყოფილება საქართველოს სუვერენიტეტის საზიანოდ მიმართოს.⁴ მთავრობამ უნდა აღმოფხვრას კორუფცია, მაგრამ ეშინია ნაბიჯის გადადგმის, რადგან შეიძლება პოლიტიკური ბუმერანგის სახით მოუბრუნდეს; ზოგი სკამდაკარგული რომელიმე პარტიას შეუერთდება, ზოგი კი ქვეყანაში დესტაბილიზაციას შეეცდება - აცხადებდა პარლამენტის საბიუჯეტო ოფისის ხელმძღვანელი რომან გოცირიძე.⁵

საზოგადოების ის ნაწილი, რომელიც ხელისუფლებაში არსებულ კორუფციას, დემოკრატიის ხარვეზებს სახელმწიფოებრიობის ნომერ პირველ პრობლემად მიიჩნევდა და რადიკალურ რეფორმებს მოითხოვდა, ასევე არ უარყოფდა, რომ ხელისუფლების ,,მართებული“ კრიტიკით, ,,სწორი“ მოთხოვნების დაყენებით, შესაძლოა, დესტაბილიზაციის მოსურნე უცხო ქვეყნის აგენტურას ესარგებლა. საქართველოს პირველ პრეზიდენტს, ზვიად გამსახურდიას დემოკრატიული ოპოზიცია უკიჟინებდა ლოზუნგის ,,ჯერ თავისუფლება მერე დემოკრატიის“ გამო ბოლო დროს კი ამ ოპოზიციის ერთ-ერთი წარმომადგენელი აცხადებდა, რომ დემოკრატიამდე მართლაც ჯერ ერის გამთლიანება, თავისუფლების ქვაკუთხედის აშენება იყო საჭირო.⁶

თავისთავად ლოგიკურ მოთხოვნებს საარჩევნო კანონის დახვეწისა და აჭარის სამართლებრივი სტატუსის განსაზღვრის შესახებ, რომელსაც მცირე ხნის წინ საპარლამენტო ოპოზიციად ფორმირებული აჭარის ლიდერის ირგვლივ გაერთიანებული ალიანსი აყენებდა, საზოგადოების ბევრი წარმომადგენლის მხრიდან აგრეთვე სამხედრო-პოლიტიკური საფრთხედ აღიქმებოდა; ამ მოთხოვნებში ხედავდნენ ტერიტორიული მთლიანობის შემდგომი დარღვევისა და ცენტრალური ხელისუფლების ლეგიტიმიზმის დაზუსტების სურვილს.⁷

ქვეყანაში რეალური დემოკრატიზაცია დღემდე განსახორციელებელი რჩებოდა. ზემოთ ნახსენები შიშების გამო პროცესი, შესაძლოა, მართლაც ფერხდებოდა. ასევე არაა გამოსარიცხი, რომ ზოგი საჭეთმპყრობელი საკუთარი გავლენის შესუსტების საფრთხეს, ხშირად, ეროვნული უსაფრთხოების პრობლემად ასაღებდა. მთავრობათა მსგავსი ქცევა ცნობილია უსაფრთხოების კვლევებში.⁸ ასევე ლოგიკურია, რომ ხელისუფლების კრიტიკოსთა შორის არსებულ ამბიციურ ადამიანთა ნაწილს, მართლაც ჰქონდა საკუთარი ინტერესებისათვის სახელმწიფოებრივი სუვერენიტეტისა და ინტეგრაციის სასწორზე შეგდების სურვილი. მაგრამ ის, თუ ვინაა რეფორმების შეფერხებაში პირველი დამნაშავე და საჭიროა თუ არა, დესტაბილიზაციის ხიფათის მიუხედავად, კორუმპირებულ მოხელეთა გამოვლენა, პოლიციის კონტროლი, ქვეყნის მმართველობის დეცენტრალიზაცია - ამჯერად არაა განხილვის საგანი. ასევე არ მსურს აქვე გავცე პასუხი რიტორიკულ კითხვას - თავად ხელისუფლების პოლიტიკური ხარვეზები ხომ არ უქმნიდა სამოქმედო ნიადაგს დესტაბილიზაციის უცხოელ თუ შინაურ მოსურნეთ. ამჟამად იმის ხაზგასმა მინოდა მხოლოდ, რომ ძალზე ხშირად, ქართულ საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ დისკურსში, ყველა საჭირბოროტო პრობლემა სამხედრო-პოლიტიკური უსაფრთხოების ჭრილში აღიქმებოდა: ყოველი არსებითი პოლიტიკური ნაბიჯი სახელმწიფოებრიობის ყოფნა-არყოფნის თემაზე გადიოდა.

ამ გარემოების მიზეზი ახალი ქართული სახელმწიფოს პერმანენტული სიმყიფე იყო. სუვერენიტეტის თემა იქცა ქართული უსაფრთხოების დისკურსის ქვაკუთხედად. მისი არასრულყოფილება, ქვეყნის სამხედრო-პოლიტიკური მდგომარეობის არასტაბულირობა და აქედან მომდინარე შიშები და წუხილები იყო სერიოზული მიზეზი იმისა, რომ უკანასკნელ დრომდე სოციალური, ეკონომიკური თუ კულტურული ხასიათის პრობლემები ფეთქებადსაშიში მუხტის მატარებლად აღიქმებოდა.

ბოლო ათწლეულია მანძილზე საქართველოს სახელმწიფოებრიობის წინააღმდეგ მიმართულ მთავარ საფრთხეს ქართული საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ელიტა და საზოგადოების დიდი ნაწილი, პირველ ყოვლისა, რუსეთში ხედავდა. ეს გარემოება აღინიშნება არაერთი უცხოელი მკვლევარის მიერ.⁹ ყველა სხვა სირთულე რუსეთის ფედერაციიდან მომდინარე ნეგატიური პოლიტიკით განპირობებულად ან გამწვავებულად აღიქმებოდა. არც თუ დიდი ხნის წინ საქართველოს პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტის თავმჯდომარე აცხადებდა, რომ მთავარი წინააღმდეგობა როგორც ქვეყნის შიგნით ეთნიკური ურთიერთობების დარეგულირების, ისე რეგიონული თანამშრომლობის გაღრმავების გზაზე, რუსეთის პოლიტიკაში იყო საძებარი.¹⁰

ამგვარი აღქმა, სათავეს საქრთველოს ეროვნულ-განმათავაისუფლებელი მოძრაობის იდეოლოგიაში იღებს. აღნიშნული მოძრაობის ტალღაზე მოსული გამსახურდიას ხელისუფლების როტირიკაში კრემლის ანტიქართული პოლიტიკის დადანაშაულებას წამყვანი ადგილი ეკავა. 1991 წლის თებერვალში გამსახურდიასეულმა უზენაესმა საბჭომ დაბეჭდა მიმართვა ,,გაეროს, მსოფლიო ქვეყნების, ხალხებისა და მთავრობების სახელზე“, რომ შიდა ქართლში მიმდინარე ქართულ-ოსური დაპირისპირება წარმოადგენს საბჭოთა ცენტრის განმოუცხადებელ ომს საქართველოს რესპუბლიკის წინააღმდეგ.¹¹ 1991-1992 წლების ზამთარში განხორციელებული ანტისაპრეზიდენტო სამხედრო გამოსვლა გამსახურდიას მიერ მოსკოვის ფარულ ინტერესებად იქნა მონათლილი.

გამსახურდიას ხელისუფლება საბჭოთა კავშირის გაშლასთან ერთად დასრულდა. მის რიტორიკას, განცხადებებს, რომ იგი ფეხს არ შეადგამდა კრემლში საქართველოს დამოუკიდებლობის აღიარებამდე, გარეგნულად მაინც, საბჭოური ცენტრისა და არა უშუალოდ რუსეთის საწინააღმდეგო ელფერი ჰქონდა. მაგრამ კრემლის შიში, ყველა შინაგანი პრობლემის სათავის რუსულ პოლიტიკაში ძიება არც 1992 წლიდან წყდება.

აღნიშნულ პერიოდში რუსეთ-საქართველოს, ახლა უკვე თანასწორი (იურიდიულად) ურთიერთობები ცვალებადობით გამოირჩეოდა, რის შესახებაც ქვემოთ იქნება საუბარი. მაგრამ რუსეთისაგან თუ რუსეთიდან მომდინარე საფრთხის აქტუალობა არასოდეს შენელებულა.

ქვეყნის უსაფრთხოებაში რუსეთის როლის შეფასების სრული უცვლელობით გამოირჩეოდა საქართველოს პოლიტიკური სპექტრის ის ნაწილი, რომელიც 80-იანი წლების მიწურულის ანტიკომუნისტური და ნაციონალისტური ორგანიზაციებიდან იღებს სათავეს. როგორც წესი, 1992-2000 წლებში მისი წარმომადგენლების უმრავლესობა საპარლამენტო ან პარლამენტსგარე ოპოზიციას ქმნიდა. ერთ-ერთი ასეთი ორგანიზაციის, სახალხო ფრონტის ლიდერმა, იმჟამინდელი პარლამენტის დეპუტატმა ნოდარ ნათაძემ, 1993 წლის ივლისში მიმართა გაეროს, რომ რუსეთი აწარმოებს გამოუცხადებელ ომს საქართველოს წინააღმდეგ.¹²

განცხადებაში საუბარი იყო ქართულ-აფხაზურ კონფლიქტზე, რომელიც ეროვნული პოლიტიკური ორგანიზაციების მთელი სპექტრისათვის, უპირველეს ყოვლისა, რუსეთთან კონფლიქტად აღიქმებოდა. პოლიტიკური ოპოზიციის დიდ უმრავლესობა გამუდმებით აცხადებდა, რომ სამხედრო-პოლიტიკური დაახლოება რუსეთთან, რუსული სამხედრო ბაზების არსებობა საქართველოს ტერიტორიაზე საშიშია ქვეყნის უსაფრთხოების ინტერესებისათის.¹³ 1997 წლის 3 აპრილს პარლამენტმა პოლიტიკური სტრატეგიის განმსაზღვრელ დოკუმენტზე შემდგომი მუშაობის საფუძვლად მიიღო ოპოზიციური სახალხო პარტიის ინიციატივით შექმნილი ,,საქართველოს საზოგადოებრივი ცხოვრების მდგრადობის, სახელმწიფოებრივი სუვერენიტეტისა და უსაფრთხოების განმტკიცების, ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენის კონცეფცია“. კონცეფციაში აღინიშნებოდა, რომ რუსეთის მიერ საქართველოს 1992 წელს განხორციელებული ანექსიის შედეგები დღემდე არ აღმოფხვრილა და რუსული სამხედრო ბაზები მომავალში შეიძლება ქვეყნის ახალი ოკუპაციის საფუძველი გახდეს.¹⁴

ქართული პოლიტიკური სპექტრის აღნიშნული ნაწილისათვის რუსული საფრთხის მიზეზად მისი მმართველი წრეების ნეოიმპერიული სულისკვეთება მიიჩნეოდა. შეიძლება მეტ-ნაკლები დარწმუნებულობით ითქვას, მთელი ამ ხნის მანძილზე მსგავს შეხედულებას იზიარებდა დამოუკიდებელი ქართული მედიაც. იგი გამუდმებით აღნიშნავდა, რომ რუსეთი ნეგატიურად იყო განწყობილი საქართველოს გავლით ევროპა-აზიის სატრანსპორტო დერეფნის მშენებლობის პროექტთა მიმართ, რადგან მათი განხორციელება რუსული სატრანსპორტო დერეფნის პარალელურ არტერიებს აჩენდა. თანაც აღნიშნულ პროექტში დასავლური კაპიტალის ლომის წილი სამხრეთ კავკასიაზე რუსეთის გავლენის ბერკეტებს ამცირებდა. თავად ოფიცილურმა ,,საქართველოს რესპუბლიკამ“ 1998 წლის მარტში დაიბეჭდა არიელ კოენის სტატია ვაშინგტონ პოოსტიდან, რომელშიც აღინიშნებოდა რუსეთის დაინტერესება დესტაბილიზაციით საქართველოში ამის მიზეზად ცახდდებოდა მოსკოვის სურვილი - არ გერშვა ხელიდან სტრატეგიულ საკომუნიკაციო არტერიებზე კონტროლი.¹⁵

1992-2000 წლების მართველი ელიტის რიგი წარმომადგენლებისათვის აგრეთვე არ იყო უცხო რუსულ საფრთხეზე საჯარო საუბარი. ჯერ ერთი, მის რიგებში ასევე იყვნენ და არიან ადამიანები, რომელთა პოლიტიკური კარიერა მოსკოვის გავლენიდან საქართველოს გამოსვლის მოთხოვნის ნიშნით წარიმართა. ეს განსაკუთრებით დეპუტატებს ეხება. ამასთან, პარლამენტი ტრადიციულად და ფუნქციურად უფროა მიდრეკილი ღია, დიპლომატიური ქარაგმებისაგან თავისუფალი განცხადებებისაგკენ. ნათქვამის ერთი ნიმუში ზემოთ ნახსენები ,,კონცეფციაა“. რომლისადმი გარკვეული თანხმობა 1995-1999 წწ. სადეპუტატო კორპუსის უმრავლესობამ გამოხატა. მანამდე, 1993 წლის 27 აპრილს პარლამენტმა სათანადო დადგენილებით მოუწოდა სახელმწიფო მეთაურს მიმართოს რუსეთის პრეზიდენტს აფხაზეთის ტერიტორიიდან რუსეთის ჯარების გაყვანის თაობაზე. საქართველოს პარლამენტი აცხადებდა, რომ რუსეთის მხრიდან მოთხოვნის შეუსრულებლობის შემთხვევაში, აფხაზეთის კონფლიქტის ზონის ნაწილი ჩაითვლებოდა რუსეთის ფედერიაციის მიერ ოკუპირებულ ტერიტორიად. აღმასრულებელ ხელისუფლებას კი უნდა დაესვა საკითხი გაეროს უშიშროების საბჭოში საერთაშორისო სამართლით გათვალისწინებული მექანიზმების ამოქმედების შესახებ.¹⁶

მმართველი პარტიის წარმომადგენლებს, პარლამენტის თავდაცვისა და ეროვნული უშიშროების კომიტეტის თავმჯდომარეს რ. ადამიასა და საგარეო ურთიერთობათა კომიტეტის ყოფილ თავმჯდომარე კ. ჩიტაიას საკმაო გულახდილობა გამოარჩევდათ რუსული საფრთხის, როგორც რუსეთის ამიერკავკასიული პოლიტიკის სისტემური მახასიათაბლის ხაზგასმისას. 1997 წლის 8 მაისს აღნიშნულ კომიტეტთა ერთბლივ მოსმენაზე, რომელიც ევროპაში ჩვეულებრივი შეიარაღების შემცირების საფლანგო შეთანხმების საკითხს მიეძღვნა, რ. ადამია აცხადებდა, რომ რუსეთმა შესაძლოა გამოიყენოს საქართველოზე დაწოლოს მექანიზმები და განალაგოს მის ტერიტორიაზე დამატებითი იარაღი. კ. ჩიტაიას აზრით, რუსული ბაზები საქართველოში პოლიტიკურ ფუნქციას ასრულებენ.¹⁷ მოქალაქეთა კავშირის საპარლამენტო ფრაქციის ამა თუ იმ ლიდერებს არაერთხელ აღუნიშნავთ რუს სამხედროთა საქართველოში ყოფნის ნეგატიური ხასიათი. აღსანიშნავია ფრაქციის ხელმძღვანელის, მ. სააკაშვილის განცხადება ევროპარლამენტის წინაშე, რომ საქართველოში განლაგებული რუსული ბაზები საშიშია რეგიონული უსაფრთხოებისათვის.¹⁸ რიგ შემთხვევებში საპარლამენტო უმრავლესობის წარმომადგენლები არაოფიციალურ საუბრებში აღნიშნავდნენ, რომ ხელშეკრულებები რუსეთთან დიდად არ ფასობს და პოლიტიკურ დავებსა თუ ეკონომიკურ პროექტებზე კამათში, რუსეთისგან არაა გამორიცხული ისეთი არგუმენტი, როგორც ტანკი.¹⁹

საქართველოს პარლამენტმა რამდენჯერმე დააფიქსირა ნეგატიური დამოკიდებულება რუსი მშვიდობისდამცველების მიმართ, რომელნიც 1994 წლიდან, ქართული მხარის თანხმობითვე განლაგდნენ აფხაზური კონფლიქტის ზონაში. პარლამენტის 1996 წლის 17 აპრილის დადგენილებით მათი არაეფექტურობა და კონტრაბანდაში მონაწილეობა აღინიშნებოდა.1997 წლის 30 მაისის დადგენილებაში აღინიშნა მათი მისიის გაგრძელების მიზანშეუწონლობა.²⁰ ორივე შემთხვევაში, პარლამენტართა ლოგიკაში არსებითი იყო რწმრნა, რომ რუსული სამხედრო კონტინგენტი და მთელი რუსული პოლიტიკა აფხაზური სეპარატიზმის ხელშემწყობია.

ამდენად, გამსახურდიას შემდგომი მმართველობის საპარლამენტო უმრავლესობის შეფასებები რუსული საფრთხის არსებობის თაობაზე ზოგჯერ უახლოვდებოდა ოპოზიციის განცხადებებს. ეს განსაკუთრებით 1993 წელსა და 1996-1999 წლებზე ითქმის. ცალკეულ შემთვევებში, კანონმდებელს მხარს უბამდა აღმასრულებელი ხელისუფლებაც; 1993 წლის აპრილში საქართველოს საგარეო სამინისტროს განცხადებაში აღინიშნებოდა, რომ აფხაზეთში მიმდინარე საომარი მოქმედებების ფონზე შესაძლოა გაეროში დაისვას რუსეთის აგრესიის საკითხი.²¹ 1996 წლის აპრილში საქართველოს საზღვრის დაცვის სახელმწიფო დეპარტამენტის თავმჯდომარე ვალერი ჩხეიძემ გამოხატა უკმაყოფილება რუს მესაზღვრეთა მიერ აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში საგუშაგოს უკითხავად გახსნასა და აფხაზებთან მათი უკანონო კონტაქტების გამო.²² 1996 წლის დეკემბერში რუსი მესაზღვრეების მიერ ბათუმში უკრაინული გემის დაკავებასთან დაკავშირებით საგარეო საქმეთა სამინისტროს წამომადგენელმა მ. კაკაბაძემ, მ. ჩხეიძესა და პარლამენტარ რ. ადამიასთან ერთად. მოაწყო პრესკონფერენცია, რომელზედაც აღინიშნა, რომ მსგავსი ინციდენტი საქართველოს უვერენიტეტის შელახვაა.²³

რუსეთიდან მომავალ საფრთხეზე ოფიციალურ პირთაგან არა ერთი განცხადება გაკეთდა 1999 წლის მეორე ნახევარში, ჩეჩნეთში მიმდინარე საომარი ოპერაციების დროს; განცხადებები, პირველ რგში რუსული ავიაციის მიერ საქართველოს სასაზღვრო ზონაში შემოჭრასა და იარაღის ხმარებას ეხებოდა. საფრთხედ იქნა აღქმული რუსეთის სამხედრო ხელმძღვანელობის სურვილი საქართველოში არსებული ბაზების ჩეჩნურ ოპერაციაში გამოყენების თაობაზე. 1999 წლის 6 ნოემბერს სახელმწიფო მინისტრმა ვაჟა ლორთქიფანიძემ საქართველოს ტელევიზიისათვის განაცხადა, რომ რუსეთის ხელისუფლების წარმომადგენელთაგან შეინიშნება ჩეჩნეთის კონფლიქტში საქართველოს ჩათრევის სურვილი.²⁴ რუსულ საფრთხეზე წუხილი გამოსჭვივის საგარეო და თავდაცვის სამინისტროთა სამუშაო დელეგაციის 1999 წლის ნოემბრის განცხადებაში; დელეგაცია იმყოფებოდა მოსკოვში ევროპაში ჩვეულებრივი შეიარაღების ხელშეკრულების ადაპტაციისა და, ამასთან დაკავშირებით, საქართველოში რუსული სამხერდო ბაზების მომავლის საკითხების განსახილველად. აღნიშნულ განცხადებაში ნათქვამია, რომ რუსული მხარე არ ითვალისწინებს საქართველოს პოზიციას და წყვეტს კონსტიტუციების პროცესს.²⁵

ამავე დროს, აღსანიშნავია, რომ ოპოზიციური განცხადებებისაგან განსხვავებით, ოფიციალური პოზიცია რუსულ საფრთხეზე დღემდე ნაკლებად ცალსახა და და კონგრუენტული იყო. ნათქვამი პირველ რიგში ეხება საფრთხის უშუალო წყაროს დეფინიციასა და ხელისუფლების განაცხდთა ტონის ხშირ ცვალებადობას. ეს ნიშნები, პირველ რიგში, აღმასრულებელ სტრუქტურებსა და პრეზიდენტის უწყებას ახასიათებდა. თუ პრეზიდენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტის 1999 წ. 11 აგვისტოს განცხადებაში ნათქვამია, რომ რუსეთის საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლებაც მხარს უჭერს საქართველოს დესტაბილიზაციის მოსურნეებს.²⁶ პრეზიდენტის ადმინისტრაცია თუ მთავრობა იშვიათად ასახელებდა ,,საფრთხის“ მიზეზად რუსულ ოფიციოზსა და რუსეთის მიზანმიმართულ პოლიტიკას. აქცენტი, უფრო ხშირად, რუსეთში მოქმედ ცალკეულ ,,იმპერიულ“ თუ ,,დესტრუქციულ“ ძალებზე კეთდებოდა.

შევარდნაძემ არსებითად მხოლოდ ერთხელ მიანიშნა ნათლად, რომ რუსულ საფრთხეში გულისხმობდა მოსკოვის ოფიციალურ პოლიტიკას, რომელიც საქართველოს სუვერენიტეტისა და ტერიტორიული მთლიანობის ხელყოფისაკენ იყო მიმართული; 1993 წლის 27 სექტენბერს, აფხაზთა მიერ აღებული სოხუმიდან ახლად ჩამოსულმა სახელმწიფოს მეთაურმა ინტერვიუში განაცხადა, რომ აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის ტერიტორია მესამე სახელმწიფოს მიერაა ოკუპირებული და რომ იგი აღარ დაიჩოქებს რუსეთის წინაშე. 1998 წლის 10 თებერვალს, მასზე განხორციელებული თავდასხმის შემდეგ, პრეზიდენტმა ისევ გაიხსენა, რომ სოხუმი რეგულარულმა ჯარებმა დაიკავეს.²⁷ თუმცა, თუ რუს სამხედროთა თვითნებობის არაერთ ფაქტს გავითვალისწინებთ, ამ შემთხვევაში მითითება ოფიციალურ რუსულ პოლიტიკაზე არც ისე ნათელია.

უნდა ითქვას, რომ საქართველოს უმაღლესი ხელისუფლისაგან კრამლის, როგორც მთლიანის მიმართ საყვედურები ძირითადად ექსტრემალურ. ემოციურად არამდგრად ვითარებაშია გამოთქმული. ძირითადად კი პრეზიდენტი აცხადებდა, რომ ანტიქართული მისწრაფებები ცალკეულ რუს პოლიტიკოსებს თუ ჰქონდათ. ზოგჯერ მათი ვინაობა სახელდებოდა; 1993 წლის ოქტომბერში შევარდნაძემ აღინიშნა, რომ რუსეთში ელცინის ოპოზიციის ხაზბულატოვისა და რუცკოის გამარჯვების შემთხვევაში იგი დატოვებდა თავის პოსტს, რადგან ეს ადამიანები მას მაინც არ მოასვენებდნენ.²⁸ უფრო ხშირად კი საფრთხის შემქმნელთა ვინაობა ანონიმური რჩებოდა - 1998 წლის 22 თებერვალს მოქალაქეთა კავშირის ყრილობაზე პრეზიდენტმა განაცხადა, რომ მოსკოვში არიან ,,ძალები“, რომლებიც ყველაფერზე წავლენ, ოღონდ კი საქართველოში ნავთობსადენმა არ გაიაროს.²⁹

ამასთან, მსგავსი გამონათქვამები არაერთხელ ყოფილა ჩანაცვლებული ხაზგასმით რუსეთ-საქართველოს მეგობრობასა და სტრატეგიულ პარტნიორობაზე. ეს განსაკუთრებით 1993-1995 წლებს ეხება და არც სხვა, თუნდაც ბოლოდროინდელი პერიოდისთვისაა მთლად უცხო. საერთო ჯამში, სახელისუფლო ელიტის უსაფრთხოების რიტორიკისათვის დამახასიათებელი ტალღისებური დიაგრამა შეიძლება მიუთითებდეს არა მხოლოდ და არა იმდენად საფრთხის ცვალებად ბუნებაზე, არამედ საქართველოს უსაფრთოების პოლიტიკაში არსებულ განსხვავებულ ეტაპზე, მეტიც - თავად უსაფრთხოების სტრატეგიის ჩამოყალიბებების პრობლემურობაზე.

მიუხედავად რუსული თემის დომინირებისა, საქართველოს უსაფრთხოების დისკუსში, იგი არ ყოფილა პოლიტიკოსთა ერთადერთი საფიქრალი. თავად რუსული საფრთხე, პირველ რიგში, ტერიტორიული მთლიანობის პრობლემასთან კავშირში აღიქმებოდა. ამ პრობლემის შემოქმედად თუ არა, მასთან დაკავშირებული ქმედებების შემსრულებლებად რიგი ეთნიკური უმცირესობები და მათი ელიტური მოიაზრებოდნენ. გამსახურდიას მმართველობის პერიოდში ოფიციალური პრესა ადგილს თმობდა წერილებს, სადაც საუბარი იყო საბჭოთა ეპოქაში ეროვნული უმცირესობებისათვის ,,ქართველთა ხარჯზე“ მინიჭებულ პრივილეგიებზე. აღინიშნებოდა დემოგრაფიული ბალანსის შეგნებული შეცვლა ქართველთა საზიანოდ, ქართული ენის სახელმწიფოებრივი სტატუსის დაუცველობა. თავად ეროვნული ავტონომიების შექმნაც ქართული ეთნოსისათვის საგანგაშო ფაქტად მოაიზრებოდა. ეს მოსაზრებები გამოითქმებოდა 80-იანი წლების მიწურულიდან დაწყებული ოსურ-ქართული დაპირისპირების ფონზე. დაპირისპირება როგორც საკანონმდებლო დავის, ისე შეიარღებული შეტაკებების სახეს იძენდა. სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქის ლიდერები დაუმორჩილებლობას უცხადებდნენ გამსახურდიას მთავრობა. საპასუხოდ, საქართველოს უზენაესმა საბჭომ გააუქმა ოლქის ავტონომიური სტატუსი. საქართველოს საკანონმდებლო ორგანომ მიმართა ,,გაეროს, მსოფლიოს ქვეყნებს, ხალხებსა და მთავრობებს“, რომ ცნობდა რა ოსი ხალხის უფლებას ეროვნულ-კულტურულ ავტონომიაზე, საქართველოს რესპუბლიკის მთავრობა არ დაუშვებდა, რომ საქართველოს ტერიტორიის ფარგლებში ოსებს ჰქონდათ სახელმწიფოებრივი პრეტენზიის მქონე წარმონაქმნი.³⁰

როგორც კარგადაა ცნობილი, ქართულ ოსური კონფლიქტი მალე ქართულ-აფხაზურმა ომმა დაჩრდილა. 80-90-იანი წლების ქართულ უსაფრთხოებით დისკურსში ასევე არაერთხელ გაუჟღერია სხვა ეთნოუმცირესობებისა თუ რეგიონების შესაძლო სეპარატისტული ტენდენციების თემას. საუბარია, პირველ რიგში, სომხურ უმცირესობაზე ჯავახეთში და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ხელმძღვანელობაზე. თუმცა, განსხვავებით აფხაზური და ოსური თემისაგან, ჯავახეთის ეთნიკური სეპარატიზმი, აჭარის კლანური განკეროება, ძირითადად ოპოზიციის, ან ხელისუფლების ზოგიერთი წარმომადგენლის კულტურული საუბრების თემა იყო. 1999 წლის მიწურულის საარჩევნო ბატალიებში საუბარი ბათუმის მმართველთა კურსის ანტისახელმწიფოებრივ ხასიათზე მაღალი ტრიბუნალიდანაც გაისმა. პრეზიდენტის განცახდებით, ასლან აბაშიძის ლიდერობით შექმნილი საარჩევნო ბლოკის გადატრაილების ტოლფასი გახდებოდა, რადგან შეცვლიდა დამოუკიდებლობისა და დემოკრატიის მშენებლობაზე აღებულ ორიენტაციას. მაგრამ 31 ოქტომბრის საპარლამენტო არჩევნების შემდეგ, რომელიც მმართველი პარტიის ხელახალი გამარჯვებით დასრულდა, ბათუმის თემას ნელ-ნელა ჩამოსცილდა ეროვნული უსაფრთხოების რიტორიკის ელფერი.

ზოგადად კი, სეპარატიზმი ერთ უმთავრეს საფრთხედ იყო აღქმული საქართველოს საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ელიტის მიერ.³¹ 1999 წლის სექტემბერში გაეროს გენერალურ ასამბლეაზე გამოსვლისას შევარდნაძემ საქართველოს ყველაზე მტკივნეულ პრობლემად მოუწესრიგებელი ეთნიკური კონფლიქტები და დარღვეული ტერიტორიული მთლიანობა დაასახელა.³²

ეთნოუმცირესობების საკითხის გამწვავების ერთი მიზეზი ამა თუ იმ სასაზღვრო რაიონის ისტორიული კუთვნილების შესახებ არსებული წარმოდგენები, სამეცნიერო და საზოგადოებრივი წრეების დისკუსიების, როგორც ოსურ, ისე აფხაზურ კონფლიქტს წინ უძღოდა ორივე მხარის ისტორიკოსთა და ლიტერატორთა საგაზეთო წერილები, ამწვავებდა სასკოლო მერხიდან მასობრივად შეძენილი სტერეოტიპები. გავრცელებული იყო შეხედულება, რომ 1944 წელს დეპორტირებულ მესხ მაჰმადიანებს აქვთ ჩადენილი ქრისტიანული მოსახლეობისა და საქართველოს ეროვნული ინტერესების წინააღმდეგ.³³ გაეროს ლტოლვილთა უმაღლესი კომისრის წარმომადგენელი საქართველოში აღნიშნავდა, რომ საპარლამენტო ფრაქციები მესხთა რეპატრიაციას განიხილავდნენ გეოპოლიტიკურ ჭრილში - ანუ საფრთხეს.³⁴

ისტორიული მითები აჩენდა უნდობლობის მარცვალს ზოგიერთ მეზობელ სახელმწიფოსთან ურთიერთობაშიც. ფართოდ იყო გავრცელებული აზრი, რომ სომხეთის რიგ პოლიტიკოსებს ახასიათებდა ირედინტისტული მისწრაფებები სამხრეთ საქართველოს მიმართ. არაოფიციალურ საუბრებში გამოითქმებოდა წუხილი, რომ როგორც სომხეთთან, ისე აზერბაიჯანთან, საზღვრების დელიმიტაციისა და დემარკაციის პროცესი შეიძლებოდა სერიოზული დავის საგანი გამხდარიყო.³⁵ უკანასკნელ ხანებამდე ქართული მედიის წარმომადგენლები შეშფოთებას გამოთქვამდნენ სომხეთის არმიის შეიარაღების განუხრელი ზრდის გამო.³⁶

ისტორიული მეხსიერება ქართული საზოგადოების ნაწილს ზოგჯერ თურქეთისადმიც კი ეჭვით განაწყობდა, ამ ქვეყანასთან არსებული არა მხოლოდ სავაჭრო, არამედ პოლიტიკური და სამხედრო თანამშრომლობის მიუხედავად. 1994-1995 წლებში თურქულ საფრთხეზე ფიქრი ქართველ სამხედროთა გარკვეულ ნაწილში იყო გავრცელებული - ამ პერიოდში ჩატარებულ რიგ სამხედრო წვრთნებში ჰიპოთეტურ მოწინააღმდეგედ თურქეთი მოიაზრებოდა.³⁷ თურქულ საფრთხეზე საუბარი ერთხანს აჭარის ხელმძღვანელობაშიც პოპულარული იყო.³⁸ დისკუსიები წარმოიშვა საქართველოში თურქული უნივერსიტეტის გახსნის თაობაზე. თურქულ საფრთხეზე საუბრები პარადოქსულად ერწყმოდა ანტიდასავლურ განწყობებს, რომელიც აგრეთვე არ იყო მთლად უცხო ქართული საზოგადოების გარკვეული ნაწილისათვის; ისლამური თურქეთი ხომ იმავდროულად ნატოს წევრი სახელმწიფოა. პრესაში ინტელიგენციის ცალკეულ წარმომადგენელთა გამოსვლებში 1999-2000 წლებშიც გაისმოდა შეგონებანი, რომ დასავლეთი ემუქრება ქართველთა კულტურულ იდენტობას; რომ საქართველოს შეიძლება ეწიოს დასავლეთის უსახო დანამატის, ,,ბანანის რესპუბლიკის“ ბედი. საკმარისია გავიხსენოთ დეპუტატ შარაძის გამოსვლები ქალაქის ცენტრში მაკდონალდსის სასადილოს გახსნის წინააღმდეგ; გეოპოლიტიკური დეტერმინიზმით განპირობებული საგაზეთო წერილები, რომელნიც საქართველოსა და დასავლეთის ფუნდამენტურ განსხვავებულობას ქადაგებდნენ; წერილები დასავლეთიდან მომავალი ,,ახალი რელიგიების“ სატანური ბუნების შესახებ.

მაგრამ თუ დავეთანხმებით კოოპერატიული უსაფრთხოების სკოლის წარმომადგენლებს, რომ პოლიტიკური საკითხის უსაფრთხოების პრობლემის რანგში აყვანა საჭიროებს არა მხოლოდ ცალკეულ გამონათქვამებს, არამედ ლიდერთა მიზანმიმართულ რიტორიკასა და აუდიტორიის მიერ მის გაზიარებას.³⁹ თურქეთის თემა საფრთხეთა ჩამონათვალში მარგინალური გამოჩნდება. მით უმეტეს, რომ სამხედროთა ის ფრთა, რომელიც თურქეთს მოწინააღმდეგედ განიხილავდა, გარკვეულ თვითნებობას უშვებდა. 1998 წლიდან მაინც, ეს ხალხი აღარ ქმნიდა ამინდს ქართული უსაფრხოების პოლიტიკაში. მთლიანობაში, საქართველოს ხელისუფლებისა და ეროვნული შეფერილობის ოპოზიციისათვისაც თურქეთი მინიმუმ რუსული გავლენის დამაბალანსებელ დადებით ფაქტორად აღიქმებოდა.⁴⁰

დაახლოებით იგივე შეიძლება ითქვას ანტიდასავლურ ეჭვიანობაზე, რომელიც აქა-იქ იჩენდა ხოლმე თავს ქართულ საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ ცხოვრებაში. როგორც ოფიციალურ, ისე წამყვანი ოფიციალური ძალების რიტორიკაში ანტიდასავლური სულისკვეთება ნაკლებად იყო არტიკულირებული. მაგრამ არ შეიძლება ითქვას, რომ შესაფერისი გარემოებების შექმნის შემთხვევაში, დასავლეთისაგან იზოლირების მარცვლები ნაყოფს არ გამოიდებს; ის, რომ ქართულ უსაფრთხოების დისკურსში ანტიდასავლური პოტენციალი ანგარიშგასაწევია, ცხადი ხდება საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის მიერ ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოს დატოვების ფაქტიდან. ანტიდასავლური სულისკვეთება გამოსჭვიოდა საპატრიარქოს უარიდან, გატანილიყო ქართული ქრისტიანული რელიქვიები გამოფენაზე ამერიკასა და იტალიაში. ამასთან, ქართულ პოლიტიკურ ელიტაში ფართოდ რჩებოდა გავრცელებული ერის ეთნიკური და პრიმორდიალისტური გაგება. ნათქვამის ნიმუშია მოქალაქეთა კავშირის ერთ-ერთი დამფუძნებლის, პროფესორ რისმაგ გორსეზიანის წიგნი ,,ქართული თვითშეგნების ჩამოყალიბების პრობლემა“, რომლის თანახმად ქართველი ერი სამი ასეული წლის წინ ყალიბდება.⁴¹ თვით პრეზიდენტმა, რომელიც ვერ ჩაითვლება ეთნონაციონალიზმის მიმდევრად, ქრისტეშობის 2000 წლისთავი ქართული სახელმწიფოებრიობის სამიათასწლოვან იუბილედ გამოცხადდა; იგი ერთმნიშვნელოვნად არ უჭერდა მხარს მოქალაქის პასპორტში ეთნიკური კუთვნილების მიმანიშნებელი ჩანაწერის გაუქმებას. ყოველივე ეს ნაკლებად ეთანხმებოდა სახელმწიფოებრიობისა და ეროვნულობის დასავლეთში დომინირებულ გაგებას, რომლის თანახმად ერი მოქალაქეთა და არა სისხლით ნათესავთა ერთობლიობა და ახალი დროის პროდუქტია.

ქართულ პოლიტიკურ წრეებში პერიოდულად გაიმოდა წუხილი ჩრდილოეთ კავკასიაში ისლამის ნაირსახეობის, ვაჰაბიზმის გავრცელების გამო, რომლის მიმდევრებსაც შეურიგებელი და მილიტარისტული თვისებები მიეწერებოდათ. ჩეჩნეთში მიმდინარე საომარი მოქმედებებისა და საერთო არასტაბილურობის ფონზე, აქტუალური გახდა საუბარი საქართველოს ტერიტორიაზე ამა თუ იმ შეფერილობის ტერორისტული მოქმედების გადმოტანის საფრთხეზე.⁴² ბოლო დროს ზოგიერთმა ქართველმა პოლიტიკოსმა გამოთქვა ეჭვი არაბული ნავთობმაგნატების შესაძლო დაინტერესებაზე კავკასიის დესტაბილიზაციასთან დაკავშირებით. ამის მიზეზად ნავთობის ბიზნესში მსოფლიო ბაზარზე არსებული კონკურენციაც მოიაზრებოდა.⁴³

მაგრამ არაბი შეიხების თემა ქართული უსაფრთხოების დისკურსში თურქულ ხიფათზე არანაკლებ მარგინალური იყო. მთავარ წუხილად რუსეთის ფაქტორი და სეპარატიზმის საფრთხე რჩებოდა. ამას მოწმობს ზემოთ მოტანილი თუ სხვა მრავალი განცხადებები როგორც პოლიტიკოსთა, ისე საზოგადოების წარმოამდგენელთა მხრიდან. ამასთან, რუსული და სეპარატიზმის საფრთხეები ქართულ ცნობიერებაში შეწყვილებული იყო. რუსეთში არსებული იმპერიული წრეები მოიაზრებოდნენ ადგილობრივი ეთნოკონფლიქტების ძირითად გამჩაღებლებად, საქართველოდან გამოყოფისა თუ ქვეყანაში არასტაბილობის მოსურნე ნებისმიერი ძალის ძირთად დასაყრდენად.⁴⁴

ჩრდილოეთკავკასიური ტერორიზმისა თუ სომხური ,,ირედენტიზმის“ საქართველოს წინააღმდეგ წამაქეზებლად ასევე რუსული პოლიტიკა ან სამხედრო-პოლიტიკური ელიტის გარკვეული სეგმენტები ითვლებოდა. არიელ კოენის ზემოთნახსენებ სტატიაში, რომელიც ოფიციალურმა ,,საქართველოს რესპუბლიკამ“ გადმობეჭდა, სომხეთი, პირველ რიგში, საქართველოს დესტაბილიზაციის მოსურნე რუსეთის მოკავშირედ იყო დასახული. საქართველოს პარლამენტის საგარეო ურთიერთობათა კომიტეტის ყოფილი თავმჯდომარის, კახა ჩიტაიას განცხადებით, რუსეთის შეიარაღებული ძალების მთავარი სადაზვერვო სამმართველო რუსული ბაზებიდან უკავშირდება საქართველოს ტერიტორიაზე მოქმედ მოქმედ სეპარატისტულ ძალებს.⁴⁵ პარლამენტის მიერ 1997 ელის 3 აპრილს მიღებულ ზემოთ მოხსენიებულ ,,კონცეფციაში“ 1921 წლის ანექსიის შედეგების დაუძლევლობის მაგალითად ოსეთისა და აფხაზეთის კონფლიქტები ცხადდებოდა. მავლისმეტყველია ის ფაქტიც, რომ შევარდნაძის არაერთი განცხადებით, აფხაზეთის კონფლიქტის დარეგულირების გასაღები მოსკოვშია.

საქართველოს ეთნო-რეგიონული სიჭრელის მიუხედავად, ქართულ პოლიტიკურ ელიტას მუდამ ეშინოდა ქვეყნის ფედერალიზაციის. ამის ერთი მიზეზი იყო ეჭვი, რომ საქართველოს ფედერალური მოწყობა რუსეთის ინტერესებშია და რომ ამით მოსკოვს საქართველოს ფაქტობრივი დაშლა ჰქონდა განზრახული.

როგორც მმართველ ელიტაში, ისე ფართო საზოგადოებაშიც რუსული საფრთხის ბუნება და წყარო სხვადასხვაგვარად აღიქმებოდა. განსხვავებული იყო მისი განეიტრალების რეცეპტებიც. მაგრამ, ცხადია, რომ პირველი პოსტკომუნისტური ხელისუფლების მოსვლიდან დღემდე საქართველოში ეროვნული უსაფრთხოების მთავარ სამხედრო-პოლირიკურ პრობლემად რუსეთის კავკასიური პოლიტიკა ითვლებოდა.

* * *

ქართული სახელმწიფოებრიობის ყოველი პრობლემის საწყისის, ძირითადად, რუსეთში ძიების ფაქტში ირეკლებოდა ნეგატიული ისტორიული მეხსიერება, ყოფილი კოლონიისა და მეტროპოლიის ურთიერთობებისათვის დამახასიათებელი უნდობლობა და წყენები, ზოგჯერ კი საკუთარი შეცდომების თუ სისტემის მიზეზთა გარე ფაქტორებზე გადაბრალების სურვილიც. მაგრამ უსაფრთხოების ქართულ რიტორიკაში რუსეთის თემის დომინირებას უდაოდ ჰქონდა ობიექტური მიზეზიც. რუსეთის აღქმა ეროვნულ საფრთხეზე საზრდოობდა თავად რუსული უსაფრთხოების დისკურსიდან, რუსეთის პოლიტიკური ელიტის წარმომადგენელთა რიგი განცხადებებიდან, რუსული ოფიციოზის მიერ განხორციელებული ზოგიერთი ქმედებიდან.

ბოლო დრომდე რუსთის ფერდერაციის შეიარაღებული ძალების სამხედრო დოქტრინა აქცენტირებას აკეთებდა დსთ-ს სივრცეში რუსეთის სასიცოცხლო ინტერესების დაცვაზე. იგი სამშვიდობო მისიებსაც კი აღნიშნული მიზნის მიღწევის ერთ-ერთ საშუალებად განიხილავდა. რუს სამხედროთა შორის მიღებული იყო აზრი, რომ სამშვიდობო ძალთა გამოყენება შეიძლებოდა ისეთი სტრატეგიული მიზნისათვის, როგორიც ზღვაზე გასასვლელთა შენარჩუნება თუ მოპოვებაა.⁴⁶ ელცინის დეკრეტი დსთ-ს ქვეყნების მიმართ რუსეთის სტრატეგიული კურსის შესახებ აცხადებდა, რომ რუსეთის პოლიტიკური პრიორიტეტებია დსთ-ს ტერიტორიაზე საკუთარი ეკონომიკური და სამხედრო ინტერესებისა და აქ მცხოვრები რუსულენოვანი მოსახლეობის დაცვა.⁴⁷

ის, თუ რამდენად შეიძლება უპირისპირდებოდეს საქართველოს ინტერესებს რუსული სამხედრო-პოლიტიკური ისტებლიშმენტის მსგავსი ხედვები, კარგად ჩანს რუსეთის ფედერაციის ფედერალური საბჭოს ყოფილი თავმჯდომარის, შუმეიკოს 1995 წლის განცხადებით; ამიერკავკასიაში სატრანსპორტო ინფრატრუქტურისა და ენერგომატარებლების გადაზიდვების განვითარების დასავლეთის ინტერესების კომენტირებისას მან განაცხადა, რომ რუსეთის სამხედო ბაზებმა შემოფარგლეს ეს ტერიტორია და არაა საჭირო აქ შემოღწევაზე ზრუნვა.⁴⁸

1997 წელს ამჟამად უკვე ყოფილი პრეზიდენტის, ელცინის მიერ ხელმოწერილ რუსეთის ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციაში ასე ექსპლიციტურად აღარ იყო საუბარი რუსეთის სამხედრო-სტრატეგიულ ინტერესებზე თანამეგობრობის სახელმწიფოთა ტერიტორიაზე. მაგრამ ეს კონცეფციაც თავისი ნაკლებლიბერალური პასაჟებით, რაც სულიერ-კულტურულ იდენტობისა ად მართლმადიდებლური გამორჩეულობის დაცვაზე აქცენტირებაში, უცხოური ინვესტიციებისადმი არაერთგვაროვან დამოკიდებულებაში ვლინდება, ჩამაფიქრებელი იყო; მასში იგრძნობოდა დასავლეთისაგან დისტანცირების სულისკვეთება, რაც არერთხელ დაფიქსირებულა რუს პოლიტიკოსთა ბოლოდროინდელ განცხადებებში ჩეჩნეთისა და იუგოსლავიის მოვლენებთან დაკავშირებით. დასავლეთისაგან რუსეთის გაუცხოება კი კონკრეტული პოლიტიკურ-ეკონომიური დავების გამაღრმავებელი მსოფლმხედველობრივი ფუნდამენტი შეიძლებოდა ყოფილიყო, რასაც დამატებითი საფიქრალი მოჰქონდა მისი მეზობელი ქვეყნებისათვის.

2000 წლის დადგომას რუსეთის ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის ახალი რედაქციით შეეგება. მასში შედარებით ნაკლებად იყო საუბარი რუსეთის კულტურული გამორჩეულობის დაცვის აუცილებლობაზე, რაც დასავლეთისაგან გაუცხოების გამოვლენად მოჩანდა ზემოთ აღნიშნულ დოკუმენტში. მეტი იყო აქცენტი ადამიანის უფლებების დაცვაზე, საერთაშორისო ურთიერთობებში სუვერენიტეტისა და თანასწორობის პატივისცემაზე. აღინიშნებოდა რუსეთის ერთგულება ბირთვული და ჩვეულებრივი შეიარაღების შემცირების ვალდებულებებისადმი. კონცეფცია გამოირჩეოდა ლაკონური ენითა და რიგი პრობლემების ზუსტი დეფინიციით. მაგრამ, ამასთან, ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის ბოლო ვერსია ნათლად აცხადებს, რომ ნატოს გაძლიერება და გაფართოება, ისევე როგორც დსთ-ში ინტეგრაციული პროცესების შესუსტება რუსეთის ეროვნული საფრთხეა. ეროვნული ინტერესების განხორციელებისათვის რუსეთს აუცილებლად მიაჩნდა დსთ-ს ერთიან ეკონომიკურ ზონად გარდაქმნა, დსთ-ს წევრი ქვეყნების საზღვრების დაცვაში კოლექტიური ზომების განხორცილება.

ეკონომიკის სახელმწიფო რეგულირების გაძლიერების მოთხოვნასა და იმის დაშვებასთან ერთად, რომ რუსეთმა შეიძლება პიველმა გამოიყენოს ბირთვული იარაღი, ზემოთ ჩამოთვლილი დებულებები ისევ ევროატლანტიკური უსაფრთხოების არქიტექტურის საწინააღმდეგო სულისკვეთებას ავლენდა. ეს დებულებები წინააღმდეგობაში მოდის უშუალოდ საქართველოს ეროვნულ ინტერესებთან - თუ, რა თქმა უნდა, საქართველოს ხელისუფლება დააპირებდა განეგრძო ეკონომიკური, პოლიტიკური და სამხედრო სუვერენიტეტისა და ჩრდილოატლანტიკურ ალიანსთან დაახლოების კურსი.

რუსეთში გეოპოლიტიკური ხედვაა გაბატონებული და ეს ხელს უშლის მას დასავლეთის პოლიტიკური ლოგიკის გაგებაში. ბოლო დრომდე რუს პოლიტიკოსებსა და ანალიტიკოსებს მიაჩნდათ, რომ სამყარო ძალთა ბრძოლაა, რომელიც ობიექტური კანონებით იმართება. მსგავსი შეხედულება ლოგიკურია, მაგრამ დამახინჯებული - თვლის ჯეიმს სერი, გაერთიანებული სამეფოს სანდჰორსტის აკადემიის კომფლიქტების შემსწავლელი კვლევითი ცენტრის ესქპერტი.⁴⁹ მსგავსი მსოფლემხედველობითაა გამოწვეული ნატოს აღქმა სახიფათო მეტოქედ, გეოსტრატეგიული მნიშვნელობის პუნქტების, „ზღვაზე გასასვლელების“ დაუფლების სურვილი. მსგავსი ხედვა ნაკლებად ტოვებს ადგილს საქართველოსმაგვარი პატარა ქვეყნების სუვერენიტეტის პატივისცემისათვის.

რუსული სამხედრო-პოლიტიკური ისტებლიშმენტის გეოპოლიტიკური მსოფლმხედველობის საქართველოს სუვერენიტეტისათვის სახიფათო ხასიათი ჩანდა დსთ-ს პირველი და უკანასკნელი მთავარსარდლის შაპოშნიკოვისა და რუსეთის დუმის თავდაცვის კომიტეტის ყოფილი თავმჯდომარის სერგეი სტეპაშინის ლოგიკაში; პირველი აცხადებდა, რომ თუ რუსეთი ამიერკავკასიაში სამხედრო ყოფნეზე უარს იტყოდა, ცარიელ ადგილს „სხვები“ დაიკავებდნენ. მეორე შედარებით ზომიერი ფორმით გამოთქვამდა სტრატეგიული სივრცის დაკარგვის შიშს და ამბობდა, რომ ამიერკავკასიის და შუა აზიის სახელმწიფოთა შეიარღებული ძალებისათვის დახმარებაზე უარი ხელს შეუწყობდა მსგავსი დახმარების სხვა ქვეყნების მხრიდან აღმოჩენის პროცესს.⁵⁰ სავარაუდოა, რომ ორივეს, პირველ რიგში რუსული სტრატეგიული სურვილების დაკმაყოფილება აწუხებდა და არა ახალგაზრდა სახელმწიფოების უსაფრთხოების პრობლემები.

საქართველოს უახლესი წარსული რუს სამხედროთა მიერ მისი სუვერენიტეტის შელახვის მრავალ კონკრეტულ ფაქტს შეიცავს. ეს გარემოება აძლიერებდა ეჭვს რუსული სამხედრო-პოლიტიკური აზრის საქართველოსათვის სახიფათო ხასიათზე. 1989 წლის 9 აპრილს რუს მედესანტეთა მიერ თბილისში განხორციელებულმა სადამსჯელო ოპერაციამ ისტორიული მეხსიერებით ნასაზრდოები რუსი ჯარისკაცის ნეგატიური ხატი განამტკიცა. 1991 წლის 17 თებერვალს ამიერკავკასიის სამხედრო ოლქის კოლონა, ავტომაგისტრალზე უცნობი გასროლის საპასუხოდ, უხვევს გზიდან, გადის რამდენიმე კილომეტრს და შტურმით იღებს შავნაბადაზე, ყოფილ კომკავშირულ ქალაქში განლაგებულ ქართული სამხედრო ფორმირების, მხედრიონის მაშველთა კორპუსის შტაბს.⁵¹ 1991 წლის აგვისტოში კი მოსკოვში მოულოდნელად შექმნილი საგანგეო მდგომარეობის სახელმწიფო კომიტეტი მოითხოვს ქართული ერვნული გვარდიის და ადგილობრივი მმართველობის ორგანოების - პრეფექტურების გაუქმებას.⁵²

1991-1992 დეკემბერ-იანვრის თბილისის ომის მრავალი მონაწილის თქმით, საბჭოთა ჯარები სიმპათიით უყურებდნენ პრეზიდენტ გამსახურდიას წინააღმდეგ ოპოზიციის შეიარაღებულ გამოსვლას, ამარაგებდნენ მათ იარაღით. თავად რუს სამხედროთა აღიარებით, მათი განწყობა ანტიგამსახურდიასეული იყო.⁵³ განსხვავებით 1998 თუ 1991 წლების ზემოთ აღწერილი მოვლენებისაგან, რუს სამხედროთა მოქმედების ეს უკანასკნელი ფაქტი მოკლებულია კანონიერების თუნდაც ფორმალურ ელფერს; თბილისის ომის დროს ერთიანი საბჭოთა კავშირი აღარ არსებობდა. რუსეთიცა და საქართველოც საერთაშორისო სამართლის დამოუკიდებელ და თანასწორ სუბიექტებად ყალიბდებოდნენ და ყოფილ საბჭოთა არმიას, რომლის რუსული და სლავური არსი და თვითიდენტიფიკაცია სპეციალისტთა ეჭვს არ იწვევს,⁵⁴ ეკარგებოდა საქართველოში როგორც დგომის, ისე მოქმედების რაიმე ლეგალური საფუძველი.

1992 წლის მაისში ამიერკავკასიის სამხედრო ოლქის შემადგენლობა რუსეთის ფედერაციის შეიარაღებულ ძალად გარდაიქმნა. 1992 წლიდან დაიწყო, ხოლო 1993 წლის მიწურულს დასრულდა ამ ძალთა საქართველოს ტერიტორიაზე ყოფნისათვის დროებითი სამართლებრივი საფუძვლების გამოძებნის პროცესი. 1994 წლის გაზაფხულიდან საქართველოში დარჩენილმა რუსმა მესაზღვრეებმა მიიღეს ფუნქციონირებისათვის საჭირო ოფიციალური დასტური. მაგრამ საქართველოს საზღვაო კონტროლი რუს სამხედროთაგან აბსოლუტურად არალეგალურად გრძელდებოდა, რამეთუ ამ სფეროში არ შექმნილა სათანადო სახელშეკრულებო ბაზა.⁵⁵ საქართველომ აგრეთვე არაერთხელ გამოხატა უკმაყოფილება აფხაზეთის ფაქტობრივ ხელისუფლებასთან რუს მესაზღვრეთა თვითნებური კონტაქტის გამო.

როგორც აღინიშნა, აფხაზეთის თემა საკვანძოა თანამედროვე რუსულ-ქართული ურთიერთობების გასაგებად. ის, რომ რუსეთის სიმპათიები და გარკვეული დახმარებაც 1992-1993 წლების ქართულ-აფხაზურ შეიარაღებულ კომფლიქტში აფხაზთა სასარგებლოდ იყო, აღიარებულია ბევრი დასავლელი ექსპერტის მიერ.⁵⁶ ამას არ უარყოფს რუსული პოლიტიკური ისტებლიშმენტის ზოგიერთი წარმომადგენელიც.⁵⁷ აფხაზეთის პრობლემა არაერთხელ იქცა რუსეთის მხრიდან საქართველოზე დაწოლის ბერკეტად; მან ითამაშა როლი როგორც საქართველოს დსთ-ში გაწევრიანების, ისე ქვეყნის ტერიტორიაზე რუსული ბაზების ყოფნის სახელშეკრულებო ბაზის ფორმირების პროცესში.⁵⁸ თავად რუსულმა სამხედრო ყოფამ საქართველოში კი ითამაშა ირიბი, მაგრამ აშკარად ნეგატიური როლი 1995 წლის აგვისტოში სახელმწიფო მეთაურზე განხორციელებული თავდასხმისას; ოფიციალური ქართული ვერსიით, თავდასხმის ორგანიზებაში დადანაშაულებული იგორ გიორგაძე ვაზიანის რუსული ბაზიდან გაიქცა.⁵⁹ რუსი სამხედრონი არ უარყოფენ, რომ გიორგაძის პირადი მანქანები მათ ბაზაზე ინახებოდა. ტერაქტამდე სულ რამდენიმე დღით ადრე კი რუსეთის თავდაცვის სამინისტროს ბეჭვდითი ორგანო ამაყობდა, რომ გიორგაძის უწყების, საქართველოს უშიშროების სამინისტროს სპეციალური რაზმი „ალფა“ რუსული სპეცსამსახურების მიერ იყო შექმნილი.⁶⁰ აღსანიშნავია, რომ შევარდნაძის წინააღმდეგ განხორციელებული ტერაქტის შემდეგ „ალფას“ 20 წევრი იქნა დაპატიმრებული.

ამ ისტორიიდან ქართული მხარის მიერ მის ტერიტორიაზე განლაგებული უცხო ქვეყნის სამხედრო ბაზების კონტროლის შეუძლებლობაც მიაჩნდა. ამ ფაქტს სხვადასხვა დროს აღნიშნავდნენ საქართველოს ხელისუფლების წარმომადგენლები. რუსული სამხედრო ბაზების გაკონტროლების შეუძლებლობით გამოწვეული წუხილი ჩანდა პარლამენტის 1997 წლის 14 სექტემბრის დადგენილებაში, რომელშიც აღინიშნებოდა, რომ საქართველოში ხდებოდა იარაღის გადაადგილება მის ხელისუფლებასთან შეუთანხმებლად. 1998 წლის აგვისტოში საქართველოს თავდაცვის მინისტრი თევზაძე უშუალოდ ითხოვდა შეთანხმებას საქართველოში არსებული რუსული ბაზების შემადგენლობაზე, მართვის სტრუქტურებზე, მისიაზე.⁶¹ 1999 წლის დამდეგს კი თევზაძემ გამოსცა ბრძანება, რომლის თანახმად რუს სამხედროებს ეკრძალებოდათ ორგანიზებული გადაადგილება საქართველოს შეიარაღებულ ძალთა მთავარ შტაბთან შეთანხმების გარეშე.⁶² მიუხედავად იმისა, თუ რა როლი შეასრულა ზემოთ ნახსენებ ტერაქტში რუსეთის სამხედრო უწყებამ, ტერაქტის ფაქტთან დაკავშირებით გახმაურებული რიგი მონაცემებიდან, ქართული ხელისუფლების აღნიშნული დადგენილებებიდან და ბრძანებულებებიდან ჩანდა, რომ ბოლო დრომდე რუსული ბაზების ფაქტობრივი უკონტროლობა რისკის ფაქტორად რჩებოდა. აღსანიშნავია ისიც, რომ რუსულ-ქართულ სამხედრო ურთიერთობებზე და, კერძოდ, რუსული ბაზების სტატუსსა თუ შემდგომ ბედზე მოლაპარაკებები მეტად რთულად მიმდინარეობდა და მიმდინარეობს. მოლაპარაკებათა პროცესში არაერთხელ დაფიქსირებულა რუსეთის მხრიდან საქართველოს ინტერესების იგნორირების ტენდენცია.⁶³

რუსული საფრთხის რეალურობა გამოჩნდა ჩეჩნეთში მიმდინარე პირველი და განსაკუთრებით მეორე ომის დროს. 1996 წლის აპრილში საქართველოს სასაზღვრო ჯარების სარდალი ვალერი ჩხეიძე გამოთქვამდა წუხილს, რომ ჩეჩნეთის კომფლიქტთან დაკავშირებით რუსეთის სასაზღვრო უწყებამ საქართველოსთან შეუთანხმებლად გახსნა სასაზღვრო პუნქტი ბარისახოსთან - საქართველოს აღმოსავლეთ მთიანეთში.⁶⁴ ჩეჩნეთის მეორე, 1999 წლის დაწყებული საომარი კამპანიისას კი საბრძოლო მოქმედებები უშუალოდ შეეხო საქართველო-რუსეთის საზღვარის ჩეჩნეთის მონაკვეთს. არართხელ დაირღვა საქართველოს საჰაერო სივრცე. 1999 წლის 9 აგვისტოს რუსეთის ავიაციამ, ნებსით თუ უნებლიეთ ცეცხლი ქართულ სასაზღვრო სოფელ ზემო ომალოს გაუხსნა, რის შედეგადაც დაიჭრა სამი ადამიანი.⁶⁵ საჰაერო საზღვრის დარღვევა მოხდა მანამდეც და განსაკუთრებულად გახშირდა 1999 წლის მიწურულიდან, როდესაც საბრძოლო მოქმედებები უშუალოდ არღუნის ხეობაში, საქართველოს მიმდინარე რაიონში გამოინაცვლა. 23 დეკემბერს რუსეთის საზღვრის მხროდან გახსნილი ცეცხლით 5 ქართველი მესაზღვრე დაიჭრა. ტრადიციულად ჩეჩნთა მონათესავე მოსახლეობით დასახლებულ პანკისის ხეობაში (საქართველო) თავი მოიყარა 7 ათასამდე ჩეჩენმა ლტოლვილმა. აღმოსავლეთ საქართველოს ამ კუთხეში გართულდა კრიმინოგენული სიტუაცია, რომელიც არც მანამდე გამოირჩოდა უპრობლემობით.

აფხაზური კონფლიქტი აჩვენებდა, რომ რუსული საფრთხის საქართველოში არსებულ ეთნიკურ პრობლემებთან დაკავშირება არ იყო ლოგიკას მოკლებული. რუსული ფაქტორი ნეგატიურ როლს თამაშობდა აჭარის ხელმძღვანელობის თბილისთან დაპირისპირებაში თუ სამხრეთ საქართველოს მიმართ სომხურ „ირედენტიზმის“ გაღვივებაში.

რუსეთმა სომხეთი თავისი სტრატეგიული ინტერესების სფეროდ, კავკასიაში მთავარ პარტნიორად გამოაცხადა. მოსკოვისა და ერევანის სახელშეკრულებო ბაზის ეკონომიკურ და სამხედრო თანამშრომლობაზე ბოლო დრომდე არ ჰქონია პრეცედენტი დსთ-ს მასშტაბით. ამასთან, რუსულ პრესაში დაიბეჭდა სტატია, რომელიც ე. წ. დსთ-ს ინსტიტუტის დირექტორს, ზატულინს მიეწერება და რომლის თანახმად საქართველოს მიერ ანტირუსული პოლიტიკის გაგრძელების შემთხვევაში ერევანს უნდა მისცემოდა რჩევა დე-ფაქტო შეერთებინა სომხური დიასპორით დასახლებული ჯავახეთი და გაეხსნა თბილისისაგან უკონტროლო საკომუნიკაციო კორიდორი ბათუმამდე.

ჯავახეთის სომხეთთან შეერთების მიზანშეწონილობის იდეა ფიგურირებდა დაშნაკთა სომხური პოლიტიკური პარტიის პროგრამაში. თავის მხრივ, აჭარის ავტონომიის ლიდერმაც დააყენა ერთხელ აჭარის და ჯავახეთის ადმინისტრაციული გაერთიანების იდეა, რაც შეშფოთებით აღიქვეს თბილისში. ამ იდეას წინ უძღვოდა ზატულინის ბათუმური ვიზიტი.⁶⁶ ვითარებას ბოლო დრომდე ართულებდა სიტუაცია თავად ჯავახეთში, სადაც ადგილობრივ სომხურ მოსახლეობას მრავლად აქვს დაურეგისტრირებელი იარაღი. 1995 წელს ადგილობრივი ძალები თბილისისაგან ავტონომიას ითხოვდა.⁶⁷ რაც შეეხება აჭარას, 1996 წლის ივნისში მისმა ლიდერმა უარი თქვა აშშ ელჩთან შეხვედრაზე. ეს მოხდა მაშინ, როცა ოფიციალური თბილისი ნელ-ნელა რუსი მესაზღვრეების საქართველოში დგომის წინააღმდეგ გამოსვლასა და აშშ-სთან სამხედრო თანამშრომლობის ინტენსიფიკაციას იწყებდა.⁶⁸

საყურადღებოა, რომ აჭარის უზენაესი საბჭოს თავმჯდომარე ასლან აბაშიძე, რომელსაც თბილისისაგან უკონტროლო შეიარაღებული რაზმები ჰყავს, ბოლო დრომდე ინარჩუნებდა მეტად თბილ და საქმიან ურთიერთობებს ბათუმის რუსული ბაზის ხელმძღვანელობასთან. 1999 წლის ოქტომბრის საპარლამენტო არჩევნების წინ ბაზის მაღალჩინოსანმა ღიად გამოხატა არჩევნებში აბაშიძის ბლოკის გამარჯვების სურვილი.

მთელი განსახილველი პერიოდის მანძილზე ანალოგიურად კარგ ურთიერთობებს ინარჩუნებს ჯავახეთში არსებულ რუსულ სამხედრო შენაერთთან ადგილობრივი სომხური მოსახლეობა. თავად ახალქალაქის ბაზის სამხედრო კონტინგენტის დიდი ნაწილი ადგილობივი სომხებისაგანაა დაკომპლექტებული. მიუხედავა იმისა, რომ ოფიციალური ერევანი ყოველთვის საკმაოდ შორს იჭერდა თავს დიდი სომხეთის იდეის აპოლოგეტთაგან თუ ზატულინის პროექტებისაგან, აბაშიძის რიტორიკაში კი საქართველოს განუყოფლობის იდეას მუდამ დიდი აგდგილი ეკავა, რუსეთ-საქართველოს რთული ურთიერთობების ფონზე, აჭარისა და ჯავახეთის თემა თბილისის შეშფოთებას იწვევდა.

რაც შეეხება თურქეთს, მისგან მომავალ საფრთხეზე მოსაუბრენი, რომელნიც ძირითადად ხელისუფლების გარეთ არიან, მიუთითებენ ამ ქვეყანაში პანთურქისტულ წრეთა არსებობაზე, თურქეთის საკმაოდ მძლავრ არმიაზე, თურქეთის მოქალაქეთა პირდაპირ სავაჭრო კონტაქტებზე თბილისისაგან უკონტროლო აფხაზეთთან. არაბ შეიხთა მადესტაბილირებელ გავლენასა თუ დასავლეთის „იმპერიალიზმის“ შესახებ წარმოდგენების კი ძნელია რაიმე ობიექტურად არსებული საფრთხე მოეძებნოს საფუძვლად. ალბათ, ამიტომაც რჩებოდა ეს თემები შედარებით მარგინალიზებული ქართული უსაფრთხოებით დისკურსში. მათი წყარო ისევ ირაციონალური და ინტუიტიური აღქმების სამყაროდანაა.

როგორც ზემოთ ითქვა, ქართული უსაფრთხოობითი დისკურსისათვის დამახასიათებელი აქცენტები - სეპარატიზმისა თუ მისი ხელშემწყობი სხვადასხვა გარე ძალების მიჩნევა მთავარ ეროვნულ საფრთხედ - მხოლოდ ობიექტური მიზეზებითა თუ ამ მიზეზთა გულწრფელი რწმენით არაა ნაკარნახევი. აღნიშნულ საფრთხეზე აქცენტირების უკან შესაძლოა დავინახოთ ახალგაზრდა სახელმწიფოსათვის დამახასიათებელი შინაგანი პრობლემები, თუნდაც მისი მმართველი ელიტის მიერ საკუთარი შეცდომების გარე ფაქტორებზე გადაბრალების ქვეცნობიერი თუ შეგნებული სურვილი.

80-იანი წლების მიწურულიდან ეროვნული მოძრაობის ლიდერები არ ერიდებოდნენ ურთიერთქიშპში ყველა შესაძლო ხერხის გამოყენებას. ქართველ პოლიტიკისთა გამონათქვამებში არაერთხელ გაიჟღერა ეროვნულ უმცირესობათათვის შემაშფოთებელმა ნაციონალისტურმა ნოტებმა. ქართული ელიტის წარმომადგენელთა მიერ ტარდებოდა კონკრეტული ქმედებები, რომელიც წყალს დესტაბილიზაციის წისქვილზე ასხამდა. მეორე მხრივ, იგვიანებდა ზოგი ისეთი ღონისძიება, რომელთაც შიგნიდან უნდა შეეწყო ხელი როგორც სახელმწიფოებრიობის განმტკიცებისათვის, ისე გარეშე თუ სეპარატიზმის საფრთხეთა განეიტრალებისათვის. საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების ეს შიდა პრობლემები დიდი ხანია შემჩნეულია უცხოელ დამკვირვებელთა, ქვეყნის ჩამოყალიბებით დაინტერესებულ ექსპერტთა მიერ; როგორც თვლის ნატოს გენერალური მდივნის თანაშემწე აღმოსავლეთ და ცენტრალურ ევროპის საქმეებში, საქართველოსათვის მთავარი საფრთხე შინაგანია, პირველ რიგში ესაა მისი სახელმწიფოებრივი სიმყიფე.⁶⁹

მიუხედავად იმისა, რომ გამსახურდიას არ დასცალდა მეტ-ნაკლებად ჩამოყალიბებული სახე მიეცა საკუთარი პოლიტიკური კურსისათვის, მის მიერ ღიად გაცხადდა, რომ ავტონომიების ტერიტორიული საზღვრები შეიძლება შემცირდეს,⁷⁰ სამხრეთ ოსეთის ავტონომიის გაუქმება და საჯარო ფიქრი იმაზე, რომ საქართველოს მოქალაქე შეიძლება მხოლოდ ის იყოს, ვისი პირადი წინაპარიც ქვეყანაში 1801 წლამდე ცხოვრობდა,⁷¹ ხლს უშლიდა საზოგადოებრივ ინტეგრაციას. 1991 მიწურულიდან 1994 წლამდე საქართველო სამოქალაქო ომის, დაუმორჩილებელ ფორმირებათა მოქმედების ასპარეზად იყო ქცეული. მეომარი მხარეები ზოგჯერ თავად უხმობდნენ რუს სამხედროებს მხარდაჭერისათვის.

ქვემოთ შევეხეთ ქართული ეროვნული ინტერესების ისეთი საფრთხეების ანალიზს, როგორიცაა: უსაფრთხოების სტრატეგიის წინააღმდეგობა, შეუთავსებელ საწყისთა შეთავსების მცდელობანი როგორც საპროგრამო განცხადებაში, ისე უსაფრთხოების პრაქტიკულ პოლიტიკაში; შემდეგი თავები დაეთმობა თავდაცვის პოლიტიკისა და სტრუქტურების ნაკლოვანებებს, სამხედროებზე სამოქალაქო კონტროლის სისუსტეს. ამჯერად კი შეიძლება ითქვას, რომ 2000 წლის შუახანებამდე საქართველოში სახეზე იყო კონცეპტუალური და შედეგად საკანონმდებლო ვაკუუმი ეთნოუმცირესობების პრობლემის გადაწყვეტისა და ქვეყნის სახელმწიფოებრივ-ტერიტორიული მოწყობის საკითხში.

ნათქვამი დასტურდება იმ ფაქტით, რომ ამ ხნის მანძილზე უცნობი რჩებოდა ხელისუფლების კონკრეტული შეხედულება როგორც აფხაზეთის, ისე სამხრეთ ოსეთისა თუ აჭარის სამართლებრივი სტატუსისა და საერთოდ საქართველოს სახელმწიფოებრივ-ტერიტორიული მოწყობის თაობაზე. 1995 წლის კონსტიტუციის თანახმად „ტერიტორიული სახელმწოფოებრივი მოწყობა განისაზღვრება კონსტიტუციური კანონით უფლებამოსილებათა ჯამოჯვნის პრინციპის საფუძველზე ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე საქართველოს იურისდიქციის აღდგენის შემდეგ.“⁷² თავად ეს დებულება ერთგვარად ხელს უშლიდა სეპარატისტულ რეჟიმებთან საერთო ენის გამონახვას; ამ ფორმულით, მათთვის საყურადღებო საკითხების განსაზღვრა მხოლოდ მათ მიერ თბილისის იურისდიქციის აღიარების შემდეგ ხდებოდა შესაძლებელი, რაც დღესდღეობით სოხუმისა და ცხინვალისათვის სრულიად მიუღებელია.

დაინტერესებული საზოგადოება გამოთქვამდა წუხილს, რომ ბოლო დრომდე უცნობი რჩებოდა, თუ კონკრეტულად რა ტიპის სტატუსს სთავაზობდა თბილისი ყოფილ ასბჭოთა ავტონომიებს. რა სტრუქტურები, ფუნქციების რაგვარი გამიჯვნა, მათი დაცვის რა გარანტიები იგულისხმებოდა შევარდნაძის განცხადებებში, რომ საქართველო მზადაა წავიდეს „ასიმეტრიულ ფედერალიზმზე“ და მისცეს აფხაზეთს მეტად მაღალი სტატუსი.⁷³

არ იყო კონცეპუალური პასუხი გაცემული ჯავახელი სომხების პერიოდულ მოთხოვნებზე თვითმმართველობის ხარისხის მომატების შესახებ. დღემდე ჯავახეთში სეპარატიზმის საფრთხეს ხელისუფლება უპირისპირდებდა საკითხის პრინციპული განხილვის გადადებას, ადგილობრივი გავლენიანი კლანებისათვის თანამდებობების, შემოსავლიანი ადგილების, ანუ კორუფციის საშუალებათა შეთავაზებას, ქართული ენის სწავლების მეტად სუსტი ეფექტის მქონე პროგრამას. ამას ერთვოდა ცალკეული ეკონომიკური პროექტები, რომლებიც საფინანსო-საბიუჯეტო კრიზისის პირობებში, მხოლოდ იშვიათი და შეზღუდული თუ იქნება. ასეთი საკითხი კი, როგორიცაა, მაგალითად, საქართველოს საკანონმდებლო ორგანოში სომხური და აზერბაიჯანული უმცირესობის მეტად შეზღუდული, ამ ეთნიკურ ჯგუფთა რიცხოვნობასთან აშკარად შეუსაბამო წარმომადგენლობა, ყურადღების მიღმა რჩებოდა.⁷⁴

ბოლო დროს ოფიციოზის გამოსვლებში ფიქსირდებოდა, რომ უმძიმესი სოციალური ფონი, 1998 წლიდან ხელახლა გამწვავებული ფინანსურ-საბიუჯეტო კრიზისი და ხელისუფლების რგოლებში ფეხმოკიდებული კორუფცია ქმნიდა ანტისახელმწიფოებრივ ძალთა მოქმედებისათვის მეტად ხელსაყრელ ფონს. 9 თებერვალს თავის საპარლამენტო მიმართვაში პრეზიდენტმა შევარდნაძემ განაცხადა, რომ მძიმე საფინანსო მდგომარეობის ძირითადი მიზეზი კორუფციაა ყოველივე ეს კი მიუთითებდა ზემოთ ნახსენებ სახელმწიფოებრივ სიმყიფეზე, ქართული სახელმწიფოს დაუძლეველ სისტემურ ხარვეზებზე.

დამოუკიდებელი მედია და არასამთავრობო ორგანიზაციები თავიანთ შეფასებებში სახელმწოფოებრიობის ამ თვალხილულ ნაკლოვანებების დაფიქსირებაზე არ ჩერდებოდნენ; 1999 წლის 27 ნოემბრის შეკრებაზე არასამთავრობო ორგანიზაციების წარმომადგენლებმა აღნიშნეს, რომ ცალკეული კლანების მონოპოლია ძალაუფლებაზე, დემოკრატიის ნაკლოვანებები იძლეოდა გრძელვადიანი პესიმიზმის საფუძველს (გია ნოდია); რომ საქართველო პოლიციურ სახელმწიფოს ნიშნებს იძენდა (გიგი თევზაძე); რომ ყალიბდებოდა მსხვილ ბიზნესმენთა და კორუმპირებულ მოხელეთა - განსაკუთრებით ძალოვანი სტრუქტურებიდან - ოლიგარქია (ივლიანე ხაინდრავა).

ეთნიკურ პრობლემებზე ჩამოყალიბებული პასუხების არსებობა, მოსახლეობის სოციალური დაუცველობა, კანონდარღვევათა სიმრავლე, სამართლებრივი ნიჰილიზმი, სახელმწიფო მანქანის უეფექტო მუშაობა და მის წარმომადგენელთა კორუმპირებულობის აშკარა ნიშნები, რასაც აღარც ხელისუფლება უარყოფდა, რელიგიურ ეროვნულ საფრთხეს წარმოადგენდა. იგი ბოლო დრომდე აიძულებდა სახელნწიფო მანქანას, კერძოდ კი, ეროვნული უსაფრთხოების სისტემას. ფაქტობრივად 1990-2000 წლებში სისტემის შემადგენელი ელემენტები არ ან ვერ ასრულებდნენ მათზე დაკისრებულ ფუნქციას და ებმებოდნენ ურთიერთობის პარალელურ, არაფორმალურ, უკანონო სტრუქტურებში.

ურთიერთობათა ამგვარი სტრუქტურების არსებობის ნათელი დადასტურებაა, რომ ისედაც მიზერული ხელფასების მრავალთვიანი გახშირების მიუხედავად, სახელმწიფო მოხელეთა, ძალოვან უწყებათა თანამშრომლების საგრძნობი ნაწილი განაგრძობდა სამსახურს, მისი ზედაფენა კი არც თუ შეჭირვებულად ცხოვრობდა. სისტემას თანდათან ეკარგებოდა მისი გარემოს - საზოგადოების ნდობა და მხარდაჭერა, სიტემა ნაკლებად უსმენდა ამ გარემოს და ხდებოდა მაქსიმალურად თვითმიზნური, მოწოდებული მხოლოდ საკუთარი არსებობისა და არა საზოგადოების მსახურების გახანგრძლივებაზე. ფორმალური ურთიერთობების გვერდით არაფოსმალური კავშირების გაჩენა სიტემას აკარგვინებდა თავის ფუნქციასთან, ძირითად მიზანთან ინტეგრალურ კავშირს.

უსაფრთხოებისა და საგარეო პოლიტიკის დარგში ერთ-ერთი ქართველი ექსპერტის აზრით, საქართველოს არ შეეძლო აერჩია ნეიტრალიტეტი, რადგან იგი თავდაცვის უუნარო რჩებოდა.⁷⁵ შეიძლება სისუსტის მიზეზი რესურსთა შეზღუდულობის ობიექტური ფაქტორი იყოს. მაგრამ არანაკლებ, თუ მეტად არა, ანგარიშგასაწევია ზემოთნახსენები სისტემური ნაკლოვანებანიც. როგორც წიგნის პირველ ნაწილში აღინიშნა, საერთაშორისო ურთიერთობების კლასიკოსები წარმატებულ საგარეო პოლიტიკის ერთ-ერთ საწინდარად ,,მთავრობის ხარისხს“ - მის ეფექტურობასა და საზოგადოების მხრიდან მისდამი ნდობას მიიჩნევენ. ქართული სახელმწიფოსათვის ამ მხრივ დამახასიათებელი ხარვეზები, ამა თუ იმ ფორმით აისახებოდა ქართული საზოგადოებრივ-პოლიტიკური წრეების უსაფრთხოების დიკურსში.

წინამდებარე მასალა იძლევა საფუძველს დასკვნისათვის 1990-2000 წლების ქართული უსაფრთხოების დისკურსის მრავალმხრივობის, სიჭრელის, ერთგვარი წინააღმდეგობრიობის შესახებ. ამასთან, ამ დისკურსში იძებნება დომინანტური თემებიც. მაგრამ იმსათვის, რათა სრულიად შეფასდეს დისკურსი, მეტი დამაჯერებლობით ითქვას - რა პრობლემები იყოს საქართველოს ხელისუფლების მიერ გაუსაფრთხოებული, როგორი იყო ამ პრობლემათა რანჟირება, რა ითვლებოდა პრიორიტეტულ ეროვნულ ინტერესად, როგორ იყო განზრახული ამ ინტერესთა დაცვა - ოფიციალური საპროგრამო სტრატეგიული განაცხადების არსებობა-არარსებობის საკითხია შესაწავლი.

2. რთული გზა ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციისაკენ

ქვეყნის, საზოგადოებისა და პოლიტიკური ელიტის უსაფრთხოებით დისკურსსა და პოლიტიკაში გასარკვევად საჭიროა პასუხი კითხვაზე - მიჩნეულია თუ არა ესა თუ ის საფრთხე აშკარა მუქარად თუ მეტ-ნაკლებად რეალურ რისკ-ფაქტორად. უსაფრთხოების კვლევებში აღინიშნება, რომ რისკი - ესაა ხიფათის მომტანი უნარი, რეალობა, რომელიც არაა აუცილებელი მტრული განზრახვით შექმნილი. ასე მაგალითად, მასობრივი განადგურების იარაღის გავრცელება რისკია, რომელსაც ვერ უწოდებ საფრთხეს, სანამ მის მომხმარებელთა განზრახვას არ გაანალიზებ, თვლის კრისტოფერ დანდეკერი.⁷⁶

საფრთხეთა დასახსვრა, რანჟირება არაა თვითმიზანი; ამის მიხედვით უნდა დაიგეგმოს ადეკვატური ზომები, განისაზღვროს ხელისუფლების ამა თუ იმ ორგანოს მისიები, რომელნიც ქვეყანას პრობლემათა გადაჭრის საშუალებას უნდა აძლევდეს. საჭიროა აგრეთვე აღიწეროს ის გარემოებანი, რომელნიც ხელს უწყობს ან უშლის საფრთხეებზე რეაგირებას, რისკების განეიტრალებას. სწორედ ამ ამოცანათა ერთობლიობას ემსახურება ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფცია და სტრატეგია.

უსაფრთხოების კონცეფცია საჭიროა თავად სისტემის საკანონმდებლო საფუძვლების ფორმირებისათვის - სხვაგვარად კანონები ნაკლებეფექტური, წინააღმდეგობრივი, რაეალობასმოწყვეტილი იქნება. როგორც თანამედროვე ცივილიზებული ქვეყნების საგარეო და უსაფრთოების პოლიტიკა ცხადყოფს, მსგავსი კონცეფტუალური განაცხადები ამ პოლიტიკის ეფექტურობასა და მკაფიობას, მასზე საზოგადოებრივი ანგარიშგების პროცედურას, პარტნიორთა შორის ნდობის მოპოვებას სჭირდება. სწორედ ამიტომ უსაფრთხოებისა და თავდაცვის კონცეფციებისა და სტრატეგიების მიღება და გამოცხადება ლიბერალური დემოკრატიების იმპერატივად იქცა. ამდენად, ქვეყნისა და საზოგადოების უსაფრთხოების პრობლემატიკის კვლევისათვის, პირველ რიგში, ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციების, უმაღლესი ხელიუფლების მიერ სათანადო პროცედურით მიღებული და გამოქვეყნებული სტრატეგიული განაცხადების გაცნობაა საჭირო.

სტრატეგიული განაცხადი, შესაძლოა, საქართველოს მსგავს მდგომარეობაში მყოფ ქვეყანას განსაკუთრებით ესაჭირეობოდეს. სახელმწიფოს, რომლის მატერიალური რესურსები შეზღუდულია, განსაკუთრებით მართებს ხარჯების პრიორეტიზაცია - საამისოდ კი პოლიტიკურ პრიორიტეტთა ნათელი ჩამონათვალის გაკეთება.

საბედნიეროდ, ქართულ საზოგადოებაში, მათ შორის სახელუსუფლო ელიტაში, 90-იანი წლების შუახანებიდან მაინც, მზარდად შეინიშნებოდა საკუთარი ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის შემუშავებისა და მიღების აუცილებლობა. მეტიც, ამა თუ იმ სახელისუფლო სტრუქტურაში შეიქმნა საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის რამდენიმე პროექტი. 1997 წელს საქართველოს პარლამენტმა მიიღო ,,საქართველოს საზოგადოებრივი ცხოვრების მდგრადობის, სახელმწიფოებრივი სუვერენიტეტისა და უსაფრთხოების განმტკიცების ძირითადი პრინციპები“ და საქართველოს სამხედრო დოქტრინა. ორივე დოკუმენტი მეტ-ნეკლები ზომით ეხება უსაფრთხოების კონცეფციისათვის შესაფერის საკითხებს. თავად შევარდნაძემ 2000 წლის თებერვლის საპარლამენტო მიმართვაში ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფფია ,,მცირე კონსტიტუციად“ მოიხსენია.

და მაინც, ქართულ უსაფრთხოებით დისკურსზე ამომწურავი წარმოდგენის შექმნა, საქართველოს ეროვნულ საფრთხეთა და მათზე რეაგირების ობიექტური ჩამონათვალის გაკეთება დიდ სირთულესთანაა დაკავშირებული. ამ სირთულის მიზეზი მხოლოდ ისაა, რომ საფრთხე თავისთავად აღქმების კატეგორიიდანაა და სუბიექტივიზმს გულისხმობს; საქმე ისაა, რომ ხელისუფლებას ბოლო დრომდე გაუჭირდა ეროვნული უსაფრთხოების მკაფიო კონცეფციის ან სტრატეგიის შემუშავება და მიღება. ისევე როგორც ,,დიდ კონსტიტუციის“ შემუშავება, უსაფრთხოების კონცეფციის მიღების პროცესიც მრავალ წინააღმდეგობას წააწყდა.

საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების პრობლემებზე, კერძოდ, მის სისტემურ ნაკლოვანებებზე საუბრისას აღინიშნა, რომ ქვეყნის სახელმწიფოებრივ-ტერიტორიული მოწყობის ნათელი ხედვა არც გამსახურდიას და არც შევარდნაძის ხელისუფლებას არ ჩამოუყალიბების. სამწუხაროდ, ტერიტორიული მოწყობა არაა ერთადერთი სფერო, რაშიც ხელისუფლებას სამოქმედო გეგმის ჩამოყალიბება და, რაც მთავარია, მისი საჯარო გამოცხადება უჭირდა. მთლიანობაში ქართული უსაფრთხოების ოფიციალური დისკურსი ბოლო დრომდე ცალკეული ინტერვიუების, განცხადებების, მაქსიმუმ - კონკრეტულ საკითხებზე მიღებული საპარლამენტო რეზოლუციებისა და წინასაარჩევნო რიტორიკის ფარგლებში რჩებოდა. ზემოთ აღნიშნული ,,პრინციპები“ და სამხედრო დოქტრინა კი არც მათი შემუშავებისა და განხილვის პროცედურით, არც შინაარსით ვერ ჩაითვლება უსაფრთხოების კონცეფციათათვის წაყენებული მოთხოვნების ადეკვატურ პასუხად. რაც შეეხება უშუალოდ ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის არსებულ პროექტებს; ჯერ ერთი, 2000 წლის შუახანებისათვის ისინი კვლავაც პროექტების სახით არსებობდნენ, და მეორეც - მათი უმრავლესობა, ისევე როგორც პირველი, ისე მეორე პრეზიდენტის საპროგრამო გამოსვლები, რიგი, ჯერაც უპასუხო კითხვების აღმძვრელი იყო ან არაერთ წინააღმდეგობრივ დებულებად ითავსებდა.

მიუხედავად იმისა, რომ ქართული უსაფრთოების დისკურსის კვლევისას ბევრი ფაქტი მიანიშნებს რუსული ,,მტრის ხატის“ არსებობას, სეპატრატიზმის შიშს, სახელმწიფო სტრუქტურათა არაეფექტურობაზე წუხილს, საქართველოს წინაშე მდგომი საფრთხეების ობიექტური დეფინიცია და რანჟირება - მათი წყაროსა და ბუნების განსაზღვრა, განსაკუთრებით კი, მათი განეიტრალების სტრატეგიის დაგეგმვა, ჯერაც მომავლის საქმედ რჩებოდა. ქვემოთ განვიხილავთ ამ მიმართულებით გადადგმულ ნაბიჯებს, მათ ნაკლოვანებებს, ქართული უსაფრთხოების სტრატეგიის განსაზღვრის ეტაპებსა და დღევანდელ ზღვარს.

სახელმწიფო უსაფრთხოების კურსზე ფიქრი, ეროვნული სტრატეგიის თემა გაჩნდა დამოუკიდებლობაზე პირველ განაცხადთან ერთად. 1990 წელს მიღებულ ერთ-ერთ პირველ კანონში ,,გარდამავალი პერიოდის გამოცხადების შესახებ“ აღინიშნა, რომ ახალი ელიტის კურსი ქვეყნის დამოუკიდებლობის საფუძვლების შექმნაზე იყო აღებული.⁷⁷ საპრეზიდენტო პროგრამაში გამსახურდია აცხადებდა, რომ მხოლოდ სრული დამოუკიდებლობის შემდეგ იყო შესაძლებელი გლობალურ ინტეგრაციაში ჩართვა. ამასთან, იგი ასახელებდა, რომ ისეთ სამომავლო ორიენტირებს, როგორიცაა თავდაცვითი სამხედრო დოქტრინის შემუშავება, რომელიც საერთოევროპული უსაფრთხოების სისტემის ხელშემწყობი უნდა ყოფილიყო. იგი აღგნიშნავდა საბჭოთა კავშირის გარდაქმნის მოჩვენებითობას და საფრთხედ მიიჩნევდა კრემლის აგრესიულობას, რაც, მისი თქმით, ეთნოსეპარატიზმის ხელშეწყობითა და სსრკ-ს შენარჩუნების მცდელობით ვლინდებოდა.

გერმანელი მკვლევარი პროფესორი არნულფ ბარინგი აღნიშნავს, რომ ეროვნული უსაფრთხოების თემატიკა, საფრთხეები, რომელიც მავანის აზრით მის ქვეყანას ემუქრება, მკაფიოდ და ღიად უნდა იყოს არტიკულირებული. უთქმელობა საფრთხის შემქმნელს თავის მართებულობაში არწმუნებს.⁷⁸ თუ ამ თეზისს მივიღებთ, გამსახურდიას აღნიშნული განცხადებების ნაწილი თავისი კონკრეტიკით იგებს. მაგრამ, ჯერ ერთი, გამსახურდიას გუნდს არ შეუქმნია არც ზემოთ ნახსენები სამხედრო დოქტრინა და არც აწონილ-დაწონილი, საჯარო დისკუსიებში გამოვლილი ეროვნული უსაფრთხოების კურსი, რომელიც კონცეფტუალურ დოკუმენტში უნდა აისახებოდეს. მას არ დაუსახავს ნათელი, რეალისტური და ეტაპობრივი გზა დამოკიდებლობისაკენ თუ საერთაშორისო თანამეგობრობაში ჩართვისაკენ. და მეორეც, მისი პრაქტიკული პოლიტიკაცა და რიტორიკაც მეტად წინააღმდეგობრივი ნაბიჯებით ხასიათდებოდა.

ერთ-ერთ თავის გამოსვლაში გამსახურდია აცხადებდა, ეკონიმიკაში საჭირო იყო მბრძანებლურ-ადმინისტრაციულ მეთოდებზე უარის თქმა და იქვე დასძენდა, რომ რომ აუცილებლობას წარმოადგენდა სახელმწიფოს კონტროლი სტრატეგიული ნედლეულისა და პროცედურის ექსპორტზე. ამ პროდუქციაში კი იგი გულისხმობდა ღვინოს, ხილს. აცხადებდა რა მიწაზე კერძო საკუთრების საჭიროებას, იგი უმატებდა, რომ ,,კერძო მესაკუთრეს“ არ უნდა ჰქონოდა მიწის გასხვისების უფლება. აპელირებდა რა ადამიანის უფლებებზე, ევროპულ ინტეგრაციაში მინაწილეობაზე, გამსახურდია აცხადებდა, რომ ,,ჩვენი მოძრაობა რელიგიურია“.⁷⁹ თავის საპრეზიდენტო პროგრამაში გამსახურდია აცხადებდა ,,ყოფით ტრადიციებზე დაფუძნებული“ ეროვნული ეკონომიკის მშენებლობის აუცილებლობას. მაგრამ არ იუო განმარტებული ამ ,,ტრადიციათა“ არსი; იგი საჭიროდ თვლიდა ტრადიციული ეკონომიკური კავშირების შენარჩუნებას მაშინ, როცა სულ ახალი დასრულებული იყო მისი ბრძანებით მოწყობილი რუსეთთან ვაჭრობისა და საქონლის ტრანსპორტირების გზების გადაწყვეტილების აქცია; გამსახურდია საპროგრამო განცხადებაში მოითხოვდა, რომ განათლება ყოფილიყო ,,შინაარსით ეროვნული“, მაგრამ არ აკონკრეტებდა ამ ,,ეროვნულობის“ ძირითად პარამეტრებსა და ღირებულებებს - მის მიმართებას ეროვნული უმცირესობების კულტურული ავტონომიის, სიტყვის თავისუფლების პრინციპებთან. საპრეზიდენტო პროგრამაში აღარ ფიგურირებდა მისი ადრინდელი იდეა მოქალაქქეობის მხოლოდ იმათთვის მიცემაზე, ვისი წინაპარიც 1801 წლამდე ცხოვრობდა საქართველოში. მაგრამ ახლა ოფიციალურად გაიჟღერა ახალმა განაცხადმა, რომ ყოველი მოქალაქე ვალდებული უნდა იყოს დადოს ფიცი საქართელოს ტერიტორიულ მთლიანობაზე.

საპრეზიდენტო პროგრამაშივე მან განაცხადა, რომ უკვე გადაიდგა პირველი ნაბიჯები ეროვნული არმიების შექმნისაკენ, რომლის რიცხოვნობა ორ წელიწადში 60 000 მებრძოლს მიაღწევდა. ორიოდე თვის შემდეგ კი მოსკოვში გამართულ პრესკონფერენციაზე გამსახურდიამ ახლად შექმნილი ეროვნული გავრდიის მიჩნევა არმიის საფუძვლად გადაჭარბებულად ჩათვალა და თქვა, რომ გვარდიის ფუნქცია მილიციის მხარდაჭერაა კრიმინალურ სამყაროსთან ბრძოლაში.⁸⁰ თუ ეს ტრანსფორმაცია კრემლის განაწყენების შიშით თუ მოტყუების სურვილით იყო ნაკარნახევი, მაშინ გაუგებარია ამავე პრესკონფერენციაზე გაკეთებული განცხადება, რომ იგი არ შეადგამს ფეხს კრემლში, სანამ მოსკოვი საქართველოს დამოუკიდებლობას არ აღიარებს.

სამართლოანობა მოითხოვს აღინიშნოს, რომ საქართველოს პირველი პრეზიდენტის პროგრამაში საუბარია შავი ზღვის რეგიონის სახელმწიფოთა თანამშრომლობის გაღრმავების საჭიროებაზე, ანუ იდეაზე, რომელმაც მის შემდეგ მეტ-ნაკლები მატრიალიზაცია პოვა. აქვე არის საუბარი დღეს მეტად პოპულარული კავკასიური დიალოგის თემაზეც. ამასთან, ეს თემები ზოგადად განაცხადთა, განხორციელების მექანიზმთა გაუაზრებლად ნასროლ იდეათა დონეზე რჩებოდა. 1991 წლის იანვარში ვინმე კონსტრუქტორ-დიზაინერმა ჩაჩუამ მიმართა უზენაეს საბჭოს ევროპა-აზიის შემაერთებელა მიერ კავკასიულ მაგისტრალზე ზრუნვის საჭიროების იდეით. ევროპა-აზიის საკომუნიკაციო პროექტები უკვე იპყრობდა ყურადღებას ევროპის სხვადასხვა ქვეყნებში. საქართველოს მთავრობას 10 თვე დასჭირდა, რომ ჩაჩუას წინადადებაზე მომუშავე საკოორდინაციო საბჭოს შექმნა გადაწყვიტა. მთელი ეს ისტორია ოფიციალურმა პრესამ დაბეჭდა უპრეტენზიო რუბრიკით ,,თვალსაზრისი“ და ისიც გამსახურდიას მმართველოსბის დასასრულს.⁸¹

პრაგმატულ პროექტებზე უფრო გამსახურდია ისტორიული რომანტიზმისა და მისტიციზმის იმედზე იყო, როცა კრემლში ფეხის შედგმაზე უარს ამბობდა და აცხადებდა, რომ სსრკ-ს დანგრევამდე შეუძლებელი იყო კავკასიელ მეზობლებთან ურთიერთობაში რაიმე პოზიტივის მიღწევა.⁸² როდესაც პრიორიტეტად თვლიდა საქართველოდან ემიგრირებულ ებრაელთა მეშვეობით ახლო აღმოსავლეთთან ისტორიული კავშირების აღდგენა.⁸³ მისი რიტორიკისათვის უცნობი რჩებოდა უშუალოდ თავდაცვისა და უსაფრთხოებაში ისეთი საკითხების მნიშვნელობა, როგორიცაა სამოქალაქო კონტროლი შეიარაღებულ ძალებზე.

გამსახურდიასდროინდელ ჩამოყალიბებულ და წინააღმდეგობრივ ოფიციალურ პოლიტიკურ ხედვას თან ახლდა თუ თან სდევდა არანაკლებ წინააღმდეგობრივი კანონები და კონკრეტული პოლიტიკური გადაწყვეტილებანი. ზოგიერთ მათგანს შემდგიომ პარაგრაფში განვიხილავთ, შევეხებით რა საქართველოს პრაქტიკულ ურთიერთობებს გარე სამყაროსთან თავდაცვისა და უსაფრთხოების სფეროში. ზემოთ აღნიშნული პოლიტიკური უმწიფრობის მიზეზი კი როგორც პირველი პრეზიდენტის წინააღმდეგობრივ ბუნებაში, ისე მთელი ახალი ელიტის გამოუცდელობაშია საძებარი. ამასთან ვითარებას ართულებდა საქართველოს საერთაშორისო იზოლაცია. რომელიც ძლიერდებოდა გამსახურდიას უუნარობით გამოენახა შეხების წერტილები ეთნოუმცირესობებთან, საკუთარ პოლიტიკურ ოპოზიციასთან. 1991 წლის ივლისში ევროპის საპარლამენტო ასამბლეაში პირველად ჩასულ იმდროინდელ საქართველოს პრემიერს თვალში ეცა ევროპელთა მეტად უარყოფითი დამოკიდებულება ქართული ხელისუფლების საშიანაო პოლიტიკის მიმართ.⁸⁴ სამწუხაროდ, გამსახუდიამ ყოველივე კრემლის საინფორმაციო ომს დააბრალა. მისი მმართველობის მიწურულს კი ოფიციალურ ქართულ პრესაში უკვე შეერთებული შტატების ხელისუფლების კრიტიკა დაიწყო.

საქართველოს იმჟამინდელი ოფიციალური საგარეო ურთიერთობები სომხეთსა და აზერბაიჯანთან ჩარჩო-ხელსეკრულებების გაფორმების დაწყებიტ და, ერთი მხრივ, რუსეთის ფერერაციასთან, მეორე მხრივ კი, მისსავე სუბიექტებთან თათარსტანსა და ჩეჩნეთთან პირდაპირი კონტაქტების დამყარებით შემოიფარგლა: თუ რა თქმა უნდა, არ ჩავთვლით ნაკლებად აფიშირებულ, მაგრამ მაინც ინტენსიურ „სატელეფონო“ დიპლომატიას საბჭოთა კრემლთან.

კიდევ ერთი ნიშანი საქართველოს სტრატეგიული აზროვნებისა, რომელიც გამსახურდიას დროს წარმოჩინდა განაცხადებისა და რეალური ნაბიჯების დაცილება, ნათქვამისა და დაწერილისადმი ნიჰილისტური დამოკიდებულება იყო. სამწუხაროდ, ეს პოსტსაბჭოური სინდრომი მერეც არაერთხელ ასვამდა დაღს ქართულ უსაფრთხოების პოლიტიკას თუ სახელმწიფო მნიშვნელობას საერთოდ. ზოგჯერ სიტყვისა და საქმის არცოდნა ვითარების კარდინალური ცვლილებებით შეიძლება აიხსნას, მაგრამ როცა 1990 წლის მიწურულს გამსახურდია აცხადებდა, რომ ყოველთვის ერთგული იყო საპარლამენტო რესპუბლიკის იდეისა,⁸⁵ რამდენიმე თვეში კი საპრეზიდენტო რესპუბლიკის შენებას იწყებდა, ჩნდებოდა არა მხოლოდ ცნებებში გაურკვევლობის, არამედ დეკლარირებულ მიზანთა იგნორირების ეჭვი.

როგორც ითქვა, გამსახურდიას დროს არ მიღებულა არც ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფცია და არც სამხედრო დოქტრინა. არსებითად, სტრატეგიულ დოკუმენტებზე მუშაობის დაწყების ოფიციალური განკარგულებაც არ ყოფილა და თუ რომელიმე სტრუქტურაში ასეთ თემაზე იწყებდნენ ფიქრს, ძირითადად კერძო ინიციატივების დონეზე.⁸⁶

1992 წლიდან საქართველოს სტრატეგიული კურსის გამოსაკვლევად ხელსაყრელი გარემოებანი წარმოიშვა, რამაც დასაბამი მისცა სტრატეგიული აზროვნების მომდევნო ეტაპს; ქვეყანა იურიდიულად იქცა საერთაშორისო ურთიერთობების სუბიექტად - საქართველოს დამოუკიდებლობა აღიარებული იქნა საერთაშორისო დონეზე. ბიძგი მიეცა სახელმწიფოს ფიზიკური და ინტელექტუალური იზოლაციის გარღვევას პრაქტიკული პოლიტიკისა და კონცეპტუალური აზროვნების დასავლური სტილი ქართველთათვის ხელმისაწვდომი გახდა: ხელისუფლებაში რომანტიკოსების ადგილს პრაგმატიკოსები იკავებენ

მაგრამ ყოფითი პრაგმატიზმიდან ქვეყნის უსაფრთხოებისა და თავდაცვის სტრატეგიის შემუშავებამდე საკმაოდ ხანგრძლივი გზა აღმოჩნდა გასავლელი. არც პოლიტიკის დასავლური სტილი - ჯერ კონცეფცია, კანონები და შემდეგ პრაქტიკული ქმედებები გამოდგა ადვილად გასათავისებელი. აქ იყო ობიექტური ხელისშემშლელი გარემოებანი თუ შეიძლება სამოქალაქო ომსა და 1992-1993 წლის ქართულ-აფხაზურ კომფლიქტს ობიექტური ეწოდოს. სახელმწიფო მშენებლობის ევროატლანტიკური გამოცდილების სწავლასაც დრო სჭირდებოდა. ეროვნული უსაფრთხოების სტრატეგიული კურსის ფორმირებას ხელს უშლიდა რუსეთთან ურთიერთობების გარკვევის გაჭიანურებული პროცესი. თავად რუსეთის ელიტის წინააღმდეგობრივი პოლიტიკით გამოწვეული დაბნეულობა.

იყო პოლიტიკურ-იდეოლოგიურ პრინციპთა ნაკლებობაც; არ შეიძლება დავეთანხმოთ მკვლევარ ოლგა ვასილიევას, რომელიც 1993 წელს წერდა, რომ პოლიტიკურ ჯგუფთა უპროგრამობა უბიძგებს მის წევრებს შეცვალონ თავიანთი ორგანიზაციული კუთვნილება პირადი მოტივით.⁸⁷ ასე მაგალითად, 1993 წელს საქართველო მწვანეთა პარტიის აქტივი ერწყმის შევარდნაძის პარტიას - მოქალაქეთა კავშირს, რითაც საბოლოოდ უარყოფს მწვენე მოძრაობათათვის დამახასიათებელ ერთგვარ პოლიტიკურ-ეკონომიკურ რადიკალიზმს. ამასთან, მოქალაქეთა კავშირში მწვანეები აღმოჩდნენ ეთნონაციონალისტური ელფერის მქონე გვიანსაბჭოთა ნომენკლატურის წარმომადგენელთა გვერდით. 1994 წლის შუახანებამდე მაინც, მმართველი ძალა სახელმწიფო კაპიტალზე იღებდა ორიენტაციას; 1994 წლის მარტში გამართული მოქალაქეთა კავშირის ყრილობაზე შევარდნაძე ხაზს უსვამდა სახელმწიფოს საგანგებო როლს ეკონომიკაში, სახელმწიფო რეგულირების აუცილებლობას.⁸⁸ ცოტა ხანში კი სახელმწიფო მეთაურმა კურსი სავალუტო ფონდის რეკომენდაციაზე აიღო, რაც მის მომხრეთა საკამოდ ჭრელმა რიგებმა ასევე უკრიტიკოდ მიიღო. თუმცაღა, მოქალაქეთა კავშირის სტრუქტურებმა განაგრძეს სამეურნეო საქმეებში არა მხოლოდ სახელმწიფო, არამედ პარტიული ჩარევის პრაქტიკა.⁸⁹

ტრადიციულად, შევარდნაძის მომხრე ორგანიზაციათა დიდი ნაწილი სახელმწიფო ტერიტორიული მოწყობის საკითხში სიმპათიას უნიტარიზმის მიმართ იჩენდა.⁹⁰ მიუხედავად ამისა, მათ უმრავლესობაში ნაკლებად იწვევდა მიუღებლობის გრძნობას და შესაბამისად პოლიტიკურ ნაბიჯებს შევარდნაძის განცხადებანი „ასიმეტრიული ფედერალიზმის“ საჭიროებაზე.

თავად შევარდნაძის საპროგრამო რიტორიკას ხშირად ახასიათებდა გვერდის ავლა მკაფიო, პრინციპული იდეოლოგიური თუ პოლიტიკური არჩევანისათვის. 1995 წლის საპრეზიდენტო არჩევნების მოახლოებისას იგი აცხადებდა, რომ ერთგულია ყოველივე სასარგებლოსი და რაციონალურის ყველა იდეოლოგიაში; რომ მისი პრიორიტეტებია კანონიერება, დემოკრატიული წესრიგი, ეკონომიკური რეფორმა, კეთილმეზობლობა რუსეთთან.⁹¹ ჯერ კიდევ 1993 წლის შემოდგომაზე შევარდნაძემ გამოხატა სურვილი, რომ შექმნილიყო სახელმწიფო მსენებლობის კონცეფცია.⁹² მაგრამ ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, სავარაუდო იყო, რომ 1996 წლამდე მაინც, ასეთი კონცეფცია ზოგადი სურვილების კრებული იქნებოდა. ამასთან, 1992-1995 წლებში, თუ რამ ოფიციალური სტრატეგიული განაცხადის პროექტი მაინც შეიქმნა, საზოგადოება მას არ გასცნობია.

სხვათა შორის, პოლიტიკური და იდეოლოგიური პრინციპების განურჩევლობა ხშირად ახასიათებდა ოპოზიციის მნიშვნელოვან ნაწილსაც. ამის ნიმუშია ე. წ. ბათუმური ალიანსი, რომელშიც გაერთიანდნენ სოციალისტები და მემარჯვენე ტრადიციონალისტები, რუსული ბაზების საქართველოდან გაყვანის როგორც მომხრე, ისე მოწინააღმდეგე ძალები.

მაგრამ 1996 წლიდან მაინც ქვეყნის აღმშენებლობის კურსის განსაზღვრისადმი, განსაკუთრებით კი - ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის შექმნისადმი ხელისუფლების ყურადღება თავისებურად გაიზარდა. ამის მიზეზი, ერთი მხრივ, საქართველოს ეროვნულ ინტერესთა დაკონკრეტება და მის პრაქტიკულ საგარეო პოლიტიკაში მომხდარი ცვლილებებია; ეს ცვლილებები უკავშირდება ეკონომიკაში ორიენტაციის აღებას დასავლეთის კომერციულ და ფინანსურ ორგანიზაციებზე, პირველ ყოვლისა, მსოფლიო ბანკსა და საერთაშორისო სავალუტო ფონდზე; აზია-ევროპის სატრანსპორტო დერეფანსა და ნავთობსადენთა საქართველოს გავლით მშენებლობის პერსპექტივის ნათლად გამოკვეთას, რასაც ეკონომიკურთან ერთად პოლიტიკური ორიენტაციის დატვირთვაც მიეცა; ამერიკის შეერთებული შტატების ფინანსური დახმარებით და პოლიტიკური თანადგომით საკუთარი საზღვრების საკუთრივე ძალებით გაკონტროლების გადაწვეტილების მიღებას. სტრატეგიული, კონცეფტუალური დოკუმენტების მიღების აუცილებლობის გაცნობიერება უკავშირდება ნატოს პროგრამა „პარტნიორობა მშვიდობისათვის“ ფარგლებში მონაწილეობასაც. მისი წევრი საქართველო 1994 წლის მარტიდან გახდა, მაგრამ ინდივიდუალური პარტნიორობის პროგრამის ამოქმედება 1996 წლამდე არ მომხდარა.⁹³

ამდენად, პოლიტიკური, ეკონომიკური და ინტელექტუალური ძვრები, რომელთაგან უკანასკნელის მიზეზებში ნატოს სამხედრო-პოლიტიკურ წრეებთან დაახლოებაც იგულისხმება, შეიძლება ქართული სტრატეგიული აზროვნების ახალ ეტაპად მივიჩნიოთ. დასაბამი დაედო საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციაზე ინტენსიურ და რაც მთავარია, ოფიციალურად ინიცირებულ მუშაობას.

რა თქმა უნდა, ახალი ეტაპის ათვლის წერტილად 1996 წლის აღება ოდნავ პირობითია. ამ დროიდან გაშლილ პროცესს ჰქონდა წინაისტორია. 1995 წლის ბრიტანელ ექსპერტთა დახმარებით არასამთავობო ორგანიზაციამ მშვიდობის დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიურმა ინსტიტუტმა მოაწყო უსაფრთხოების საკითხებისადმი მიძღვნილი სემინარი; 1995 წელსვე სახელმწიფოს მეთაურის კანცელარიისა და დამოუკიდებელ ექსპერტთა ურთიერთობებით იწყება ფიქრი რეგიონული თანამშრომლობის პროგრამის შემუშავებაზე; გაეროს ფინანსური დახმარებით და საქართველოს მხარდაჭერით ასევე არასამთავრობო კვლევითი ინსტიტუტი - სტრატეგიული კვლევების ცენტრი მუშაობს სახელმწიფოს განვითარების პროგრამეზე.

მაგრამ 1996 წელი მაინც მნიშვნელოვანი და წყალგამყოფია რამდენიმე გარემოების გამო; 1996 წლის 1 აპრილს იგივე კავკასიური ინსტიტუტი მასპინძლობს სამთავრობო რეზიდენციაში გამართულ კონფერენციას „საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის განვითარება“, რომელსაც ესწრება ნატოელ ექსპერტთა დელეგაცია და სამთავრობო სტრუქტურათა წარმომადგენლები - მათ შორის პრეზიდენტის უშიშროების საბჭოდან. იბეჭდება კონფერენციის მასალები; 1996 წელს საქართველოს პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტის თავმჯდომარე რევაზ ადამია და ნატოს გენერალური მდივნის თანაშემწე ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის საქმეებში იწყებენ ინტენსიურ საუბარს საქარველოს უსაფრთხოების კონცეფციის შექმნის აუცილებლობაზე და განსაზღვრავენ კიდეც მის სავარაუდო ჩონჩხს,⁹⁴ 1996 წლის შემოდგომაზე კი პრეზიდენტის ბძანებულებით იქმნება ეროვნული უშიშროების კონცეფციის შემმუშავებელი სახელმწიფო კომისია საგარეო საქმეთა მინისტრის ხელმძღვანელობით, რომელშიც ხელისუფლების წარმომადგენელთან ერთად, არასამთავრობო და აკადემიური წრეების წარმომადგენელნიც შეჰყავთ.

1997-1998 წლებში საზოგადოებისათვის ნათელი გახდა საქართველოს პოლიტიკური ელიტის სტრატეგიული აზროვნების პირველი შედეგები. 1998 წლის ივნისში, კავკასიური ინსტიტუტის მიერ გამართულ სემინარზე წარმოდგენილ იქნა სახელმწიფო კომისიის სახელით შექმნილი ,,საქართველოს უშიშროების კონცეფციის“, საგარეო საქმეთა სამინისტროს სამხედრო-პოლიტიკური დეპარტამენტის ფარგლებში შემუშავებული ,,ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის“, საზღვრის დაცვის სახელმწიფო დეპარტამენტის ,,საქართველოს უშიშროების კონცეფციის“, პარლამენტის სპეციალური ჯგუფის ,,საქართველოს ეროვნული უშიშროების უზრუნველყოფის ძირითადი საფუძვლების“ პროექტები. ამას გარდა, პარლამენტის საგარეო ურთიერთობათა კომიტეტის ფარგლებში შემუშავდა წერილი ,,საქართველოს საგარეო პოლიტიკის კონცეპტუალურ საკითხებთან დაკავშირებით“.

მანამდე, 1997 წლის აპრილში პარლამენტმა მიიღო ინტერფრაქციული ჯგუფის სახელით მომზადებული ზემოთ ნახსენები ,,საქართველოს საზოგადოებრივი ცხოვრების მდგრადობის, სახელმწიფოებრივი სუვენერიტეტისა და უსაფრთხოების განმტკიცების, ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენის ძირითადი პრინციპები“. 1997 წლის შემოდგომაზე პარლამენტმა დაამტკიცა თავდაცვის სამინისტროში შექმნილი და თავდაცვისა და უშიშროების საპარლამენტო კომიტეტის მიერ გადამუშავებული საქართველოს სამხედრო დოქტრინა.

თავად საკითხის აქტუალობა - უსაფრთხოების კარდინალური საკითხებზე კონსესუსის მიღწევის, სტრატეგიის სახელმძღვანელო დოკუმენტის შექმნის აუცილებლობის გაცნობიერება მმართველი ელიტის მიერ პრეზიდენტის კიდევ ერთ ბრძანებულებაში დაფიქსირდა; შესაბამის სახელმწიფო კომისიას დაევალა უსაფრთხოების კონცეფციის საბოლოო ოფიციალური ვერსიის შექმნა და პარლამენტისათვის წარდგენა 1998 წლის შემოდგომისათვის.⁹⁵

ზემოთ ჩამოთვლილი პროექტები იძლევა საინტერესო მასალას ქართული უსაფრთხოების დისკურსის შესასწავლად. მათში განსაკუთრებით ხაზგასმულია სახელმწიფოს ისეთი პრობლემები, როგორიცაა: შიდასახელმწიფოებრივი სეპარატიზმი, გარეშე ძალთა ჩარევა ქვეყნის საშინაო საქმეებში, კორუფცია, სოციალური კონტრასტების ზრდა, რეგიონის კონფლიქტოგენურობა, მეზობლებთან შედარებით საქათველოს სუსტი სამხედრო პოტენციალი, ტექნოგენური თუ ეკოლოგიური საფრთხის რეალობა. ზოგიერთი პროექტი საგანგებოდ აღნიშნავდა ისეთ პრობლემებს, როგორიცაა: მოსახლეობაში ეთნიკური იდენტიფიკაციის სიძლიერე სამოქალაქო, საერთო-სახელმწიფოებრივ განცდასთან შედარებით; სამართალდამცავი ორგანოების დაბალი ავტორიტეტი; ამ ორგანოთა წარმომადგენლების მიერ ადამიანის უფლებების იგნორირება.

აღნიშნულ პროექტებში უყურადღებოდ არ რჩებოდა დასავლეთის უსაფრთხოების დისკურსში დამკვიდრებული ისეთი გლობალური პრობლემები, როგორიცაა: ნარკოტიკებისა და უკონტროლო იარაღის გავრცელება, ორგანიზებული საერთაშორისო დამნაშავეობა.

ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის პროექტები სხვაფრივაც მეტყველებდა ქართულ სტრატეგიულ აზროვნებაში დასავლური პოლიტიკური კულტურის ცნებებისა და იდეალების შემოსვლაზე. მათში ხაზგასმული იყო ადამიანის ძირეულ უფლებათა დაცვის აუცილებლობა; ძალოვან სტრუქტურებზე დემოკტარიული კონტროლის საჭიროება; პოლიტიკური პლურალიზმისა და თვითმმართველობის მნიშვნელობა; ეთნიკური უმცირესობების უფლებათა აღიარება. რიგ პროექტებში ჩანდა მცდელობა, რომ საუბარი ერზე, რასაც ქართულ ენაში ეთნიკური დატვირთვა აქვს, შეცვლილიყო საუბრით საქართველოს მრავალეთნიკურ ხალხზე. პრაგმატულობაზე, განვიტარებული ქვეყნების გამოცდილების ათვისების მცდელობაზე მიუთითებდა ზოგიერთი პროექტის ავტორთა განზრახვა - განესხვავებინათ მუქარა რისკ-ფაქტორისაგან; ხაზი ესმებოდა თანამედროვე ეპოქაში გარეგან და შინაგან საფრთხეებს შორის ზღვარის შესუსტებას, ეროვნული უსაფრთხოების სამართლებრივ საფუძველთა ჩამოთვლისას რიგ პროექტებში აღინიშნებოდა გაეროს წესდება, ეუთოს დოკუმენტები.

არაერთი პროექტი შეიცავდა ეროვნული უსაფრთხოების სისტემის შექმნა-განვითარების წინადადებებს. მათში ხდებოდა სისტემის შემადგენელ ელემენტთა დეფინაცია. ხაზი ესმებოდა უსაფრთხოების სფეროში რეგიონული დიალოგის პრიორიტეტულობასა და ევროპულ სტრუქტურებთან თანამშრომლობის გაღრმავებას. აქცენტი კეთდებოდა კონფლიქტების მშვიდობიანი გზით გადაჭრაზე. უარი იყო ნათქვამი რომელიმე სახელმწიფოს მოწინააღმდეგედ განხილვასა და ტერიტორიულ პრეტენზიებზე. შეიძლება ითქვას, რომ უსაფრთხოების კონცეფციის ყველა ქართული პროექტი ზოგადად გამოხატავდა სამართლებრივი სახელმწიფოსა და ლიბერალური დემოკრატიის იდეებისადმი მხარდაჭერასა და სამოქალაქო საზოგადოების მშენებლობას, საბაზრო ეკონომიკის დანერგვას უსაფრთხოების მთავარ გარანტიებად მიიჩნევდა.

ამასთან, როგორც ითქვა, დასავლური სტრატეგიული აზროვნების ზოგად პოსტულატთა განმეორების პარალელურად, ქართული უსაფრთხოების დისკურსის ეს ნიმუშები აქცენტირებული იყო ეთნოსეპარატიზმზე, სახლმწიფოებრიობის საფუძვლების მშენებლობაზე. ამ პრობლემებთან, ისევე როგორც სოციალურ საკითხებთან და ეროვნული თვითმყოფადობის თემასთან შედარებით, მოკრძალებული ადგილი ეთმობოდა დასავლეთისათვის მეტად აქტუალურ ორგანიზებული დამნაშავეობისა თუ იარაღის უკონტროლო გავრცელების თემებს. ამავე დროს, ქართული კონკრეტიკა მოჩანდა ზოგიერთი პროექტის აქცენტებში საზღვრების დაცვაზე, ზღვაზე გასასვლელის გადამწყვეტ მნიშვნელობაზე. რეგიონში სტრატეგიული მდებარეობის ფლობაზე, ევროპა-აზიის სატრანსპორტო დერეფნისა და სტრატეგიული ნავთობსადენების მშენებლობის მნიშვნელობაზე ქვეყნის სტაბილურობისა და უსაფრთხოებისათვის.

მართალია, არსებულ პროექტებში ბევრი თემა მეორდებოდა, მაგრამ მათ ახასიათებდათ ინდივიდუალურობაც. სახელმწიფო კომისიის ეგიდით შექმნილ პროექტში დიდი ადგილი ეკავა სახელმწიფოს, საზოგადოების, უსაფრთხოების განმარტებებს, სოციალური და სამოქალაქო ინიციატივების მნიშვნელობის ახსნას, ეკონომიკური რეფორმის სასურველ მიმართულებათა განხილვას. აქვე იყო საყურადღებო პასაჟები ხელისუფლებისა და სახელმწიფო წყობილების ლეგიტიმურობის მნიშვნელობაზე წეროვნული უსაფრთხოებისათვის. ამასთან, 1998 წლისათვის ამ პროექტში თვალშისაცემად მცირე ადგილი ეთმობოდა სამხედრო და საგარეო პოლიტიკის საკითხებს.

პარლამენტის სპეციალური ჯგუფის მიერ შემუშავებულ პროექტში სამხედრო სფეროს მეტი ყურადღება ეთმობოდა. მასში ასახული იყო ქვეყნის თავდაცვისათვის პარტიზანული ომისა და სამოქალაქო დაუმორჩილებლობის მნიშვნელობა. მასშივე იყო მოცემულო ყველანაირი - მოსალოდნელო ჰიპოტეთური - საფრთხეების დეფინიციის მცდელობა. საგარეო საქმეთა სამინისტროს სამხედრო-პოლიტიკური დეპარტამენტის პროექტი გამოირჩეოდა ქვეყნის წინაშე მდგომი პრობლემებისა და ამოცანების მნიშვნელობის მიხედვით რანჟირების მცდელობით.

თავისი სპეციფიკური სტრუქტურითა და შინაარსით გამოირჩეოდა პარლამენტის საგარეო ურთიერთობათა კომიტეტში მომზადებული დოკუმენტი. მასში გვხვდება რეგიონის სახელმწიფოთა საქართველოსადმი არსებული ინტერესის ანალიზი, საქრთველოს პრაქტიკული საგარეო პოლიტიკის განმაზოგადებელი სურათის შექმნის მცდელობა. ამით დოკუმენტი სცდებოდა სამომავლო სურვილთა გამოხატვას, რაც ხშირად დომინირებდა სხვა განხილულ პროექტებში და მეტ ყურადთებას უთმობდა ხელისუფლების რეალური საგარეოპოლიტიკური კურსის ანალიზს. პროექტის ძირითადი იდეაა ბალანსი რეგიონულ სახელმწიფოთა ინტერესებს შორის - საერთო-კავკასიური თანამშრომლობისა და დასავლეთთან კონტაქტების ინტენსიფიკაციის ფონზე.

ამასთან, ეს საკმაოდ ლოგიკური წერილი ბადებდა უპასუხო კითხვებს; მუდმივი ბალანსის საჭიროების მტკიცებას არ ერთვოდა ეროვნულ-სახელმწიფოებრივ პრიორიტეტთა მკაფიო ნუსხა. მშვიდობის შენარჩუნებაზე საუბარს არ ახლდა ხაზგასმა სუვერენიტეტის, საკუთარი სახელმწიფოებრივი ნების გარედან შეზღუდვის დაუშვებლობაზე. ასე მაგალითად, ავტორები აცხადებდნენ, რომ არ უჭერდნენ მხარს საქართველოს ინტეგრაციას მსოფლიოში რომელიმე დიდი რეგიონული ქვეყნის მაშვეობითა და მფარველობით, რადგან თუ საქართველოსა და რეგიონზე ამა თუ იმ ქვეყნის გავლენა დამყარდებოდა, ეს დაარღვევდა ბალანსს, გამოიწვევდა მეტოქე დიდ სახელმწიფოთა კონტრზომებსა და კონფლიქტთა ესკალაციას. ამ თავისთავად სწორი დასკვნის გვერდით კი არ იყო ნათქვამი, რომ რომელიმე საგარეო ძალის ექსკლუზიური პროტექტორატი პირველ რიგში სუვერენიტეტის თავლსაზრისითაა მიუღებელი. ამგვარად, წერილში ხაზგასმული მშვიდობისათვის ბალანსის პოლიტიკა თვითმიზნად მოჩანდა.

საინტერესოა, რომ წერილში ჩამოყალიბებული ბალანსის პოლიტიკა ტოვებდა ნეიტრალიტეტის იდეის მხარდაჭერის შთაბეჭდილებას. მაგრამ ავტორები გვერდს უვლოდნენ ამ ტერმინს, რომელიც აუცილებლად აღძრავდა კითხვას საქართველოში რუსეთის ბაზების განლაგების მიზანშეწონოლობაზე. ავტორები არ ეხებოდნენ ამ თემას, იტოვებდნენ მანევრის საშუალებას, მაგრამ ეს აძნელებდა მათი რეალური მიზნების გაგებას. თუმცა ეს თავად იმჟამინდელი პრაქტიკული პოლიტიკის წინააღმდეგობებიდან მომდინარეობდა, რომლის განზოგადებაც იყო ავტორთა მიზანი და რომელსაც შემდეგ პარაგრაფში დავუბრუნდებით. მაგრამ თუ თავად დოკუმენტი ფლექსიურია, თუ სტრატეგიული განზრახულობანი არამკაფიოა, იბადება ეჭვი რამდენად აკმაყოფილებს იგი კონცეფციის მოთხოვნილებას - იყოს პრაქტიკული სახელმძღვანელო უსაფრთხოების პოლიტიკისა, ხელი შეუწყოს კონკრეტულ პოლიტიკურ გადაწყვეტილებათა სტრატეგიულ განზრახულობებთან შესაბამისობის გარკვევას.

საერთაშორისო ურთიერთობათა კომიტეტის დოკუმენტი ამ პროექტთაგან ერთადერთი არ იყო, რომელიც კითხვებს აღძრავდა. ყოველი მათგანის შინაარსი მეტ-ნაკლებად ადასტურებდა, რომ მიუხედავად ქართული სტრატეგიულ აზროვნებაში მომხდარი პროგრესისა, 1997-1998 წლებში შექმნილი თუ საზოგადოებისათვის წარდგენილი პროექტები რიგი შინაარსობრივი თუ სტრუქტურული ნაკლოვანებებით გამოირჩეოდა.

პირველ რიგში აღსანიშნავია ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციათა დებულებების, მათში გაცხადებული ღირებულებების წინააღმდეგობრიობა. სახელმწიფო კომისიის პროექტში, ერთი მხრივ, ხაზი ესმებოდა სამოქალაქო საზოგადოების გაძლიერებისა და ადამიანის უფლებათა პატივისცემის პრიორიტეტეულობას, ეთნიკური აზროვნების სახიფათოობას და მსოფლიოში კულტურული ინტეგრაციის საჭიროებას, მეორე მხრივ კი, გამოთქმული იყო წუხილი, რომ გლობალიზაცია ემუქრება ეროვნულ იდენტობას; რომ ინდივიდუალიზმი - სოციალურ ვალდებულებათა დაუმკვიდრებლად - არყევს ქვეყნის მთლიანობას. იმავე დოკუმენტში აღინიშნებოდა, რომ მცირე ზომის ქვეყანას არ ძალუძს სამხედრო საშუალებებით თავის დაცვა. მაგრამ შემდეგ ხაზგასმული იყო ჯარის მშენებლობის აუცილებლობაც.

საგარეო საქმეთა სამინისტროს სამხედრო-პოლიტიკური დეპარტამენტის პროექტი აცხადებდა, რომ უსაფრთხოების უზენაესი ობიექტი მოქალაქეა, მაგრამ ლიბერალურ-დემოკრატიული ღირებულებებისადმი პატივისცემის სხვა გამოხატულებათა პარალელურად, იქვე მიუთითა, რომ უსაფრთხოების უმთავრესი ობიექტია სახელმწიფო; რომ საჭიროა მართლმადიდებლური ტრადიციების წახალისება; რომ საქართველოს საფრთხეს უქმნის მასობრივი კულტურის ნეგატიური გავლენა.

პარლამენტი სპეციალური ჯგუფის პროექტში საქართველო დანახული იყო ,,ევროპის ქრისტიანულ-კულრურული თანამეგობრობის“ ნაწილად და უსაფრთხოების ერთ ძირითად ბერკეტად გაეროს წესდება და ადამიანის უფლებების საყოველთაო დეკლარაცია იყო მიჩნეული. მაგრამ, იმავდროულად, ავტორები ოჯახს მიიჩნევდნენ ,,პასუხისმგებელ“ სოციალურ უჯრედად; თვლიდნენ, რომ მოქალაქეებს უნდა ეზრუნათ ქვეყნის უსაფრთხოებაზე ეროვნული ფასეულობების დაცვით. დოკუმენტი მოქალაქეებსაა და საზოგადოებრივ გაერთიანებებს ეროვნული უსაფრთხოების სისტემის სუბიექტებად მიიჩნევდა. ამასთან, ავტორების აზრით, მოქალაქეებისათვის უსაფრთხოების კონცეფციის მხოლოდ ნაწილი უნდა მიეწოდებინათ. ისინი მიიჩნევდნენ, რომ მნიშვნელოვანი საფრთხეა ,,ეროვნული იმუნიტეტის შესუსტება“. სასაზღვრო დეპარტამენტის პროექტის ავტორები დაუშვებლად თვლიდნენ უსაფრთხოებაზე პასუხისმგებელ სტრუქტურათაგან მოქალაქეთათვის ხიფათის შექმნას, მაგრამ დასძენდნენ, რომ მოქალაქეთა გაერთიანებები უსაფრთხოების სისტემის სუბიექტები არიან და ყოველმა მოქალაქემ ,,წვლილი უნდა შეიტანოს უშიშროების უსაფრთხოების დაცვაში“.

როგორც წესი, აღნიშნული პროექტები არაერთი ზოგადი და ბუნდოვანი განცხადებით გამოირჩეოდა; ნათელი არ იყო, თუ რას ნიშნავდა ,,ეროვნული იმუნიტეტის შესუსტება“, ოჯახის ,,სოციალური პასუხისმგებლობა“, მოქალაქის გამოცხადება ,,ეროვნული უსაფრთხოების სისტემის სუბიექტად“ - როგორი ქმედებებისაკენ მოუწოდებდა ეს პასაჟები. ასევე არ იყო ნათელი, თუ რას გულისხმობდა პრაქტიკაში ,,ტრადიციების შენარჩუნებაზე“, ,,ეროვნულ ფასეულობათა დაცვაზე“ ზრუნვა. კითხვებს აღძრავდა საგარეო საქმეთა სამინისტროს სამხედრო-პოლიტიკური დეპარტამენტის პროექტში დასახული ,,სამრეწველო პოტენციალის ამოქმედების ამოცანა“, თუ მესაზღვრეთა პროექტში აღნიშნული და განმარტებას მოკლებული სურვილი, რომ საჭიროა ინტეგრირება ,,არა მარტო დსთ-ს ქვეყნებთან“. უპასუხო კითხვას ბადებდა პარლამენტის სპეციალური ჯგუფის წუხილი ,,ორმაგი მოქალაქეობის თავსმოხვეულ მცდელობაზე“.

განხილული პროექტების კიდევ ერთი დამახასიათებელი და, ამავე დროს, დასავლური სტრატეგიული აზროვნებისაგან განმასხვავებელი ნიშანი მათი ელექტურობა იყო იყო. პროექტთა უმრავლესობა ეყრდნობოდა პრინციპს, რომ უსაფრთხოების ცნება აღარ შემოიფარგლება მხოლოდ სამხედრო-პოლიტიკური საკითხებით. მაგრამ დასავლეთის ანალოგებისაგან განსხვავებით, ამ პროექტებს უსაფრთხოების დისკურსში განათლებისა და კულტურის საკითხებიც შემოჰქონდა. ეს, ერთი მხრივ, აიხსნება ახლად შექმნილ სახელმწიფოში სამოქალაქო, სამართლებრივი ურთიერთობების დანერგვის პრიორიტეტულობით. მაგრამ უსაფრთხოების სტრატეგიების განაცხადებში სახელმწიფო პოლიტიკის ყველა სფეროზე საუბარი იწვევს: ა) თავად უსაფრთხოების ცნების გაბუნდოვნებას, აჩენს მას ძნელად აღსაქმელ და, მით უფრო, ძნელად გასაკონტროლებელ სფეროდ; ბ) წარმოშობს საფრთეს, რომ ადამიანის ცხოვრების ყველა ასპექტი უსაფრთხოებაზე პასუხისმგებელ სტრუქტურათა დაინტერესების არედ იქცეს.

ამავე დროს, ელექტურობაში იგულისხმება ისიც, რომ პრაქტიკულად არც ერთი დოკუმენტი არ მისდევდა აპრობირებულ ქარგას - ეროვნული ინტერესები, საფრთხეები და რისკ-ფაქტორები, ამთ გასანეიტრალებლად არსებული ობიექტური თუ სუბიექტური საშუალებანი, გარემოებები, სტრატეგია. როგორც წესი, აღნიშნულ დოკუმენტებში ეს ბლოკები ყოველ ცალკეულ თემატურ დანაყოფში თანაარსებობდნენ. პროექტები არ იძლეოდა საფრთხეთა რისკ-ფაქტორთაგან მკაფიო გამიჯვნას. ამგვარი ამოცანა, ერთი შეხედვით, დასახული იყო პარლამენტის სპეციალური ჯგუფის მიერ შემუშავებულ პროექტში. მაგრამ დოკუმენტი არ აკონკრეტებდა, თუ აღწერილ გარემოებათაგან (მაგალითად, ,,გარეშე სახელმწიფოთა დიქტატი“, ,,სახიფათო ხელშეკრულებების თავსმოხვევის მცდელობები“, ,,იარაღის ტრანზიტი“, ,,ფინანსური პანიკა“, ,,დიდძალის საგარეო ვალი“, ,,ლტოლვილთა ნაკადი“ და სხვ. რომელი მიიჩნეოდა რეალურ საფრთხედ, რომელი - ჰიპოტეზურად და რომელი - რისკ-ფაქტორად.

საინეტერესოა, რომ საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ დებატებში მადომინირებელი რუსული საფრთხის თემას გვერდს უვლიდა ან მხოლოდ გაკვრით ეხებოდა თითქმის ყველა პროექტი. ერთგვადრად მეორდებოდა გამსახურდიას დროიდან ნაანდერძევი დაცილება რეალობასა და დეკლარირებულს, ნაფიქრსა და დაწერილს ან ხელმოწერილს შორის. ამ მხრივ გამონაკლისი იყო პარლამენტის სპეციალური ჯგუფის ვერსია, სადაც ნათქვამია, რომ ,,საქართველოს უშიშროების გეოპოლიტიკურ გარემოში მნისვნელოვან ფაქტორს წარმოადგენს მჭიდრო სიახლოვე მილიტარიზებულ სახელმწიფოსთან, ჩამოუყალიბებელი დემოკრატიითა და მეტად ძნელად წინასწარმეტყველებადი კურსით“. მაგრამ მკითხველი თავად უნდა მიმხვდარიყო, რომელი იყო ეს მილიტარიზებული სახელმწიფო, მომდინარეობდა თუ არა მისგან კონკრეტული და გამიზნული საფრთხე თუ მისი არსებობა მხოლოდ პოტენციური რისკ-ფაქტორს წარმოადგენდა.

სპეციფიკური სახით ირეკლება რუსული თემა ზემოთ ნახსენებ სამხედრო დოქტრინაში, რომელიც, განსხვავებით ჩამოთვლილი პროექტებოდან, პარლამენტის მიერ 1997 წლის 1 ოქტომბერს იქნა მიღებული. მასში ნათქვამია, რომ საქართველო საფრთხედ მიიჩნევს ,,სახელმწიფოთა ჯგუფის მისწრაფებას მსოფლიოში ბატონობისაკენ“ და მის საზღვრებთან ,,სახელმწიფოთა ჯგუფის“ სამხედრო შენაერთების განლაგებას. აღნიშნულ ფრაზებს ერთგვარ ნათელს ფენს რუსეთის სამხედრო დოქტრინის 1993 წლის ვარიანტის გაცნობა; მოყვანილი ციტატები სიტყვასიტყვითაა მისგან გადმოწერილი. თუმცა საქართველოს შემთხვევაში უპასუხოდ დარჩა, რა იგულისხმებოდა რუსი სამხედროების ამ, ნატოს გაფართოებისაგან გამოწვეული წუხილის განმეორებისას. ამასთან, საქართველოს სამხედრო დოქტრინა საერთოდ უვლიდა გვერდს ისეთ კარდინალურ სამხედრო-პიოლიტიკურ საკითხს, როგორიც საქართველოში არსებული რუსული სამხედრო ბაზებია. ხოლო ფრაზა, რომ საქართველოს სამხედრო დოქტრინის ძირითადი საფუძველია ,,თანამშრომლობა მსოფლიოს ყველა ქვეყანასთან, უწინარეს ყოვლისა, მეზობელ სახელმწიფოებთან“, მიუთითებდა მშვიდობისმოყვარეობაზე, მაგრამ არა სტრატეგიულ პრიორიტეტებზე.

ქართველ პოლიტიკოსთა არაოფიციალურად ან ცალკეულ ინტერვიუებში გაცხადებულ გულისნადებს ბევრად უფრო უახლოვდებოდა ადრე ნახსენები ,,საპროგრამო პრინციპი“, რომელიც პარლამენტმა 1997 წლის აპრილში მიიღო, როგორც წინა პარაგრაფში ითქვა, ამ დოკუმენტთა რუსეთის რიგი ქმედებები საქართველოს მიმართ ანექსიონიზმის რეციდივებად იყო მონათლული. თუმცა ეს დოკუმენტი არ იყო თავისუფალი ისეთი წინააღმდეგობრივი პასაჟისაგან, როგორიცაა რუსეთის სამხედრო დახმარების მიღების სურვილი რუსული ანექსიონიზმის შედეგადვე აღქმული აფხაზური პრობლემის გადაჭრაში.

ფაქტი, რომ ,,საპროგრამო პრინციპები“ პროექტად არ დარჩენილა და მიღებულ იქნა, ფერმკრთალდება თავად მისი შექმნის პროცედურის, მისი მიღებისა და შემდგომი ბედის გაცნობისას; დოკუმენტი პარლამენტმა მიიღო ოპოზიციის დაწოლით, სულ რამოდენიმედღიანი მუშაობის შედეგად, აფხაზეთიდან ლტოლვილთა საპროტესტო აქციების ფონზე. იგი პირველ რიგში მიტინგზე შეკრებილ ლტოლვილებს გააცნეს. მასზე არ უმუშავია აღმასრულებელ ხელისუფლებას შესაბამისდად, დოკუმენტი ვერ ჩაითვლება ხანგრძლივი განსჯის შედეგად შექმნილ კონცეპტუალურ განაცხადად. ამასთან, იგი არ გამოქვეყნებულა; ჟურნალისტებს განემარტათ, რომ ტექსტი საბოლოო არაა. მისი მიღების მიზანი იმჟამინდელ კრიზისულ ვითარებაში ორთქლის გამოშვება იყო.

1997-1998 წლის ქართულ სტრატეგიულ აზრზე საუბარი შეიძლება დასრულდეს იმ ფაქტის კონსტატაციის, რომ 1999 წლამდე საქართველო რჩებოდა დსთ-ს კოლექტიური უსაფრთხოების ხელშეკრულების წევრ-სახელმწიფოდ, 1995-1999 წლებში კი იგი იყო დსთ-ს კოლექტიური უშიშროების კონცეფციის ხელმომწერი. ამ უკანასკნელი დოკუმენტის თანახმად, საქართველო თანხმდებოდა იდეაზე, რომ დსთ-ს საზღვარზე თანამეგობრობის არაწევრ სახელმწიფოთა ძალების კონცენტრაცია ქმნიდა საფრთხეს და რომ სასურველი იყო დსთ-ს კოლექტიური ჯარებისა და ერთიანი აირსაწინააღმდეგო სისტემის შექმნა.⁹⁶ რუსეთით ტრადიციული გაღიზიანებისა და 1996 წლიდან გამოკვეთილი პროდასავლური მიდრეკილებების მიუხედავად, დსთ-ს დოკუმენტებზე ხელმოწერის არსებობას დამატებითი შტრიხი შეჰქონდა ქართული უსაფრთხოების ოფიციალური დისკურსის წინააღმდეგობრივ სურათში.

დსთ-ს კოლექტიურ უსაფრთხოების სისტემაში მონაწილეობის თემას ქვემოთ დავუბრუნდებით. ამჯერად კი შეიძლება კონსტატირება ფაქტისა, რომ საქართველოს ყოფნა დსთ-ს უსაფრთხოების სისტემაში 1996-1998 წლების ქართული სტრატეგიის ვირტუალურ ხასიათზე მიუთითებდა სახეზე იყო იმდროინდელ რეალურ წუხილთა და ოფიციალურად ხელმოწერილ დოკუმნტთა აცდენა.

ამ ფაქტში ირეკლებოდა თავად ხელმოწერილი დოკუმენტების, მათ შორის უსაფრთხოების კონცეფციების არასაკმარისი პატივისცემის დაუძლევლი ტრადიციაც; საინტერესოა, რომ 1997 წლის საქართველოს სამხედრო დოქტრინა არც აღნიშნავდა დსთ-ს უშიშროების ხელშეკრულებაში საქართველოს მონაწილეობის ფაქტს. თავისთავად, ეს შესაძლოა მიიუთითებდა საქართველოს ხელისუფლების განზრახვაზე, ნელ-ნელა დაეღწია თავი თავსმოხვეული ალიანსისათვის. მაგრამ თავად ფაქტი დსთ-ს ფარგლებში გაკეთებული ხელმოწერების ,,დავიწყებისა“, კონცეპტუალური განცხადების დაყოფისა ,,შიდა“ და ,,გარე“ მოხმარების დოკუმენტებად, მიანიშნებს, რომ სამართლებრივი ნიჰილიზმი სტრატეგიასაც სწვდებოდა და, მიუხედავად მცდელობებისა, ვერ დაიძლია 1996-1998 წლებშიც.⁹⁷ ასეთი პრეცენდენტები ბადებდა კითხვას: იქნებოდა კი სათანადოდ დაფასებული საკუთარი უსაფრთხოების კონცეფცია? მაგრამ თავად ქართული უსაფრთხოების სტრატეგიის განმსაზღვრელი დოკუმენტის მიღება იგვიანებდა. მიუხედავად პრეზიდენტის სათანადო ბრძანებულებისა, 1998 წლის შემოდგომაზე სახელმწიფო კომისიას პარლამენტისათვის არ წარმოუდგენია ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის ოფიციალური ვერსია.

მომდევნო წელი კი ამ პროცესში სიახლეთა მომტანი გახდა. რიგი მონაცემებით, 1999 წელი სტრატეგიული კურსისფორმულირების სფეროში ახალ ეტაპად შეიძლება მოინათლოს. 1999 წლის გაზაფხულზე საქართველომ შეწყვიტა დსთ-ს კოლექტიური უშიშროების ხელშეკრულების წევრობა და ამით წერტილი დაუსვა თავის თანხმობას თანამეგობრობის სახელმწიფოთა უსაფრთხოების კონცეფციაზე. ოდნავ მოგვიანებით, სექტემბერში გამართულ კონფერენციაზე ,,საქართველო-ნატოს თანამშრომლობის პერსპექტივები“. რომელსაც არასამთავრობო ორგანიზაციები და პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტი მასპინძლობდნენ, საზოგადოება გაეცნო ეროვნული სტრატეგიული განაცხადის ახალ ვერსიას. მისი შინაარსი და არქიტექტონიკა მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდა ზემით აღწერილ პროექტთაგან. ეს არც იყო გასაკვირი, რადგან საგარეო საქმეთა სამინისტროს თანამშრომელთა მონაწილეობით შექმნილი ახალი დოკუმენტის თანაავტორები ამჯერად ინგლისელი, ამერიკელი და გერმანელი ექსპერტები იყვნენ.

დსთ-ში შესვლის, რუსეთთან ურთიერთობათა პერიპეტიებისა და დასავლეთთან თანამშრომლობის მაგალითებთან ერთად, ამ სიახლეთა პრაქტიკულ-პოლიტიკური მიზეზები და თანამდევი ფაქტორები ქვემოთ იქნება განხილული. მაგრამ აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ 1999 წლის მოვლენებს გარკვეული ნიადაგი ჯერ კიდევ 1998 წელს შეექმნა; იმ დროს, როდესაც საზოგადოება ზემოთ ჩამოთვლილ პროექტებს ეცნობოდა, შეიქმნა უსფრთხოების საკითხებში მრჩეველთა საერთაშორისო საბჭო. მისი მანდატი განისაზღვრა ურთიერთგაგების მემორანდუმით, რომელიც 1998 წლის 14 აპრილს ხელმოწერილ იქნა საქართველოს უშიშროების საბჭოს მდივნისა და გადამდგარი ინგლისელი გენერლის, სერ გარი ჯონსონის მიერ. ე.წ. ISAB-ის სახელმწიფო სტრუქტურებთან ურთიერთობის ორგანიზება დაევალა პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტს, რომლის თავმჯდომარისა და ნატოს გენერალური მდივნის თანაშემწის პირადმა ურთიერთობებმა მნიშვნელოვნად დააჩქარა ქართული სტრატეგიული აზროვნების პროცესისათვის ეს მეტად ნიშანდობლივი მოვლენა.

მრჩეველთა საბჭოს, რომელიც არ წარმოადგენდა ნატოსა თუ რომელიმე დასავლური ქვეყნის ოფიციალურ ორგანოს, ქართული უსაფრთხოების სისტემის ნაკლოვანებათა გამოვლენა და მისი რეფორმირების რეკომენდაციათა შემუშავება დაევალა. 1998 წლის სექტემბერ-ოქტომბერში ISAB-მა საზოგადოებას პირველი დასკვნები გააცნო. ძალოვანი უწყებების, პირველ რიგში კი შეიარაღებული ძალების გარდაქმნის ძირითად მიმართულებათა ჩამოსვლასთან ერთად, უხცოელმა მრჩევლებმა ხაზი გაუსვეს, რომ მოქმედება უსაფრთხოების კონცეფციისა და სტრატეგიის განსაზღვრითაა დასაწყები.

13 ნოემბერს საგარეო საქმეთა სამინისტროში გამართულ სემინარზე ISAB-ის წევრმა, ამერიკული ანალიტიკური ცენტრის, რენდ კორპორაციის წარმომადგენელმა დევიდ ოკმანეკმა განაცხადა, რომ საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფცია თავად ქართველების დასაწერია. ამასთან, ზოგიერთი მისი შენიშვნა და რჩევა მიუთითებდა აქამდე არსებულ ქართულ პროექტთა შინაარსობრივ და სტრუქტურულ შეუთავსებლობაზე დასავლურ უსაფრთხოებით დისკუსიასთან; ISAB-ის აზრით, საქართველოს სტრატეგიული განაცხადი უნდა გაჰყოლოდა ქარგას ძირითადი ეროვნული მიზნები, მათი განხორციელების ხელისშემშლელი ფაქტორები, შიდა და საერთაშორისო გარემოებანი, რომელიც ხელს უწყობს ეროვნულ მიზანთა განხორციელებას. ითქვა აგრეთვე, რომ დაუშვებელია ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის საიდუმლო ნაწილის არსებობა, რის საჭიროებასაც გამოხატავდა ქართული ,,სტრატეგიული საზოგადოების“ ნაწილი. ამავე დროს, მრჩეველებმა დააფიქსირეს, რომ უსაფრთხოების კონცეფცია და სტრატეგია ძირითადად საერთაშორისო გარემოსაგან მომდინარე მოვლენებზე უნდა რეაგირებდეს და არ მოიცავდეს სოციალური ცხოვრების ყველა ასპექტს; რომ 1997 წლის რუსეთის ფედერაციის უსაფრთხოების კონცეფცია ყოვლისმომცველი და ბუნდოვანი დოკუმენტის ნიმუშია, რომლის მრავალპლანიანობაში იკარგება სტრატეგიის განსაზღვრისათვის აუცილებელი ფოკუსი.

აღნიშნეს რა საფრთხეებზე ღიად საუბრის დელიკატურობა, მრჩევლებმა დააფიქსირეს, რომ დასაშვები და სასურველია საქართველომ განაცხადოს, სურს თუ არა რუსული სამხედრო ბაზების არსებობა თავის ტერიტორიაზე; არ დამალოს, თუ თვლის, რომ ეს ბაზები ,,ზღუდავს ქვეყნის პოლიტიკური მოქმედების თავისუფლებას“; რომ თუ ეს ასეა, აღინიშნოს რუსეთის სამომავლო კურსის გაურკვევლობისაგან მომდინარე რისკი; საჭიროა განისაზღვროს, რომელ ქვეყანასა თუ ქვეყნებთან, კონკრეტულად რომელ ორგანიზაციებთან თანამშრომლობაა მიჩნეული პრიორიტეტად უსფრთხოების დარგში; ... - კონცეფცია ნათლად უნდა გამოხატავდეს, რომ დამოუკიდებელი, თანამედროვე და დასავლური ღირებულებების მქონე საზოგადოებისაკენ მიდიხართ; რომ პრიორიტეტი დასავლეთთან ინტეგრაციაა - სხვაგვარად როგორ შეიძლება დასავლეთისაგან სერიოზული დახმარების მიღება, თუ დასავლეთს არ ეცოდინება თუ რა გსურთ“ - განაცხადა ISAB-ის ერთ-ერთმა წევრმა - ,,... დაბოლოს, რა გსურთ რუსეთისაგან, გჭირდებათ მათთან სამხედრო თანამშრომლობა თუ არა - სამხედრო პირდაპირობით იკითხა მან.⁹⁸

1998 წლის მიწურულს დაწყებულმა დისკუსიებმა ნაყოფი 1999 წელს გამოირო. 1999 წლის 3 დეკემბერს. ჟურნალისტებთან შეხვედრაზე ISAB-ის თავმჯდომარე გარი ჯონსონი კმაყოფილი აცხადებდა, რომ საქართველოს უმაღლესმა ხელისუფლებმა გამოხატეს ევროატლანტიკურ სტრუქტურებთან ინტეგრაციის სურვილი.

ბრიტანელი გენერლის კმაყოფილების მიზეზი შეიძლება დავინახოთ პრეზიდენტის განცხადებაში, რომ საქართველო ევროატლანტიკური უსაფრთხოების სტრუქტურებში უნდა გაწევრიანდეს.⁹⁹ ოქტომბერში შევარდნაძემ, გარკვეული ალეგორიულობის დაშვებით, გაზეთ Financial Times-ს განუცხადა, რომ 2005 წლისათვის საქართველო ძალზე ხმამაღლა დააკაკუნებდა ნატოს კარზე.¹⁰⁰ მოქალქეთა კავშირის წინასაარჩევო საპროგრამო ბუკლეტი რუბრიკით ,,რატომ არის ევროპა ჩვენი ერთადერთი სწორი არჩევანი“ აცხადებდა, რომ დასავლეთთან თანამშრომლობის გარეშე შეუძლებელია საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენა, რომ აშშ და ევროპა ეხმარება ქართულ არმიას, რომ შესაძლებელია რუსული ბაზების უმტკივნეულოდ გაყვანა საქართველოდან - ქვეყნიდან, რომელმაც უნდა შეინარჩუნოს და გააღრმავოს ევროატლანტიკურ სივრცეზე ორიენტაცია.

ამ განცხადების პარალელურად, რომელიც თავისი ფორმით და სტატუსით მეტ-ნაკლებად თუ შეეფერებოდა კურსის გარკვევის მოთხოვნას, ინტენსიურად წარიმართა უსაფრთხოების კონცეფციისა და სტრატეგიის შემუშავების პროცესიც; 1999 წლის 22 მაისს საქართველოს ეროვნული უშიშროების საბჭომ განიხილა და ,,გამოთქმული შენიშვნების გათვალისწინებით, ძირითადად მოიწონა“ ISAB-ის რეკომენდაციათა პაკეტი.¹⁰¹ რეკომენდაციები, ძირითადად საქართველოს სამხედრო ძალების მართვისა და სტრუქტურის, სამხედრო მოსამსახურეთა დაკომპლექტებისა და განათლების რეფორმირებას ეხებოდა. ამავე დროს, მათში ხაზგასმული იყო, რომ პროცესი უნდა დაწყებულიყო ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციისა და სტრატეგიის გამოცხადებით და პარლამენტის თანხმობით ამ დოკუმენტზე, რომელიც გახდებოდა თავდაცვის ბიუჯეტის, სამინისტროთა სამოქმედო გეგმების განმსაზღვრელი. რეკომენდაციაში ეწერა, რომ 1999 წლის შუახნისათვის ISAB-ი, საგარეო საქმეთა სამინისტრაოსთან, თავდაცვის სამინისტროსა და პარლამენტთან ერთად შეიმუშავებდა და საერთაშორისო კონფერენციაზე წარმოადგენდა საქართველოს სტრატეგიულ განაცხადს. ამასთან, ეს დოკუმენტი დაეყრდნობოდა ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის იმ პროექტს, რომელიც შესაბამისი სახელმწიფო კომისიის მიერ იქნებოდა მიღებული.

თითქოს ყოველივე გაირკვა. 1999 წლის ზაფხულისათვის მზად იყო სახელმწიფო კომისიის მიერ შექმნილი პროექტის ახალი, სახეცვლილი ვერსია. იგი რამდენიმე პუნქტით იგებდა 1998 წლის ვარიანტთან შედარებით; ჯერ ერთი, პროექტი უფრო მოკლე და ინტეგრირებული გახდა. უფრო მკაფიოდ იყო გაშუქებული საგარეო ორიენტაციის საკითხი; იქ, სადაც საუბარი იყო ყველა დემოკრატიულ ქვეყანასა და საერთაშორისო ინსტიტუტთან თანამშრომლობაზე, დაემატა პასაჟი, რომ საქართველოს მიზანი ევროატლანტიკური ერთობის ძირითად ინსტიტუტებში ინტეგრირებაა. აღინიშნა აგრეთვე, რომ განათლების სისტემა ხელს უნდა უწყობდეს ქვეყნის დასავლური ორიენტაციის შესაბამისი ნორმების დამკვიდრებას.

თუმცა აღნიშნული ვერსიაც არ იყო თავისუფალი ისეთი არამკაფიო, ზედმეტად აკადემიური ფორმულირებებისაგან, როგორიცაა: ა) ,,კულტურული თვითმყოფადობის შესატყვისი საციალური ორგანიზაციისა და პოლიტიკური წყობის საზოგადოებრივი სისტემის“ შექმნის საჭიროება (რომელსაც მოსდევდა მტკიცებულება, რომ საზოგადოებრივი ორგანიზაციის მშენებარე ფორმა არ ჩამოყალიბებულა ისტორიული განვითარების პროცესში და იგი შეგნებული მიზანდასახულობით უნდა აშენდეს); ბ) ,,ქვეყნის სტრატეგიის დაცულობის“ აუცილებლობა ,,ისეთი ზემოქმედებებისაგან, რომელიც არ წარმოადგენს საზოგადოების გაცნობიერებული გადაწყვეტილების შედეგს“.

კონცეფციაში კვლავ იყო საუბარი კულტურულ იდენტობაზე, სულიერ სამყაროზე, ჯანდაცვაზე, სხვადასხვა სოციალურ პრობლემაზე. ისევ დუმილით იყო ავლილი უცხო ქვეყნის სამხედრო ძალის სახელმწიფოს ტერიტორიაზე დგომის საკითხი. დასმული იყო პოტენციური სამხედრო საფრთხეების განსაზღვრის ამოცანა, მაგრამ არ იყო მასზე პასუხი. პროექტის სტრუქტურა კვლავინდებურად არ მისდევდა სტრატეგიული დოკუმენტების ქარგას, რომლის მიხედვით უნდა გამიჯნულიყო ინტერესები, რისკები, მათი განეიტრალების გზები; უფრო მკაფიოდ ყოფილიყო განსხვავებული უსაფრთხოების სამხედრო და საგარეო ასპექტები, ერთი მხრივ, და ე.წ. კონტექსტუალური უსაფრთხოება, მეორე მხრივ.

საიდუმლო არაა, რომ ISAB-ის წევრებმა, ისევე როგორც ზოგიერთმა სხვა უცხოელმა ექსპერტებმა, აღნიშნული პროექტი გააკრიტიკეს - მისი მრავალწახნაგოვანების, თუ კვლავინდებურად შენარჩუნებული, არცთუ ადეკვატური სტრუქტურის გამო. შედეგად შეიქმნა ახალი დოკუმენტი, რომელიც ფორმალურად არსებულ პროექტზე იყო ბაზირებული. უეჭველია, რომ ავტორთა ამ ახალმა ჯგუფმა ისესხა ქართული უსაფრთხოების დისკურსის არაერთი დებულება, მაგრამ მათი განაცხადი აქამდე არსებული პროექტებისაგან თვისებრივად განსხვავდებოდა. მას ISAB-მა საერთაშორისო თანამეგობრობისათვის გამიზნული ქართული სტრატეგიული განაცხადის ფუნქცია მიანიჭა.

ISAB-ელთა მიერ შექმნილი დოკუმენტი ,,საქართველო და მსოფლიო - მომავლის ხედვა და სტრატეგია“ საქართველოს პირველი სტრატეგიული განაცხადი იყო, რომელიც დაიწერა ნატოს ქვეყნების სტანდარტებით, მაგრამ სახელმწიფოებრიობისა და დემოკრატიის ჩამოყალიბების საწყისი სტადიის პრობლემათა გათვალისწინებით. დოკუმენტის პირველი ნაწილი წარმოადგენდა ერთგვარ ეროვნულ გეგმას, მთავრობის მთავარ მიზანთა განაცხადს. ეს მიზნები იყო: ა) დამოუკიდებლობა, გაგებული როგორც გარეშე ძალების ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკაში ჩარევის მიუღებლობა; ბ) უსაფრთხოება, როგორც საზღვრების, თავად მთავრობის, მოქალქეებისა და ქვეყნის ინფრასტრუქტურის დაცულობა; გ) თავისუფლება, როგორც ადამიანის უფლებების პატივისცემა და დემოკრატიული მმართველობა; დ) ეროვნული ერთიანობა, როგორც ეთნიკურ ჯგუფთა თანაარსებობა; ე) კეთილდღეობა, როგორც საბაზო ეკონომიკის დანერგვის, ინვესტიციების ხელსაყრელი გარემოს შექმნა; ვ) მშვიდობა, როგორც მეზობლებთან ყველა კონფლიქტის მშვიდობიანი გზითა და საერთაშორისო ნორმებით მოგვარების სურვილი.

შემდგომ დოკუმენტი აღწერდა ამ გეგმის განხორციელების ხელსაყრელ გარემოებებსა და გამოწვევებს. პირველთა შორის იყო დამოუკიდებლობა და ხელსაყრელი გეოგრაფიული მდებარეობა. გამოწვევებად მიიჩნეოდა შინაგანი ეროვნული კონსოლიდაციის ხარვეზები, სეპარატიზმი, რუსულ ბაზებზე არასაკამარისი კონტროლი, არასტაბილურობა რეგიონში (ჩეჩნეთსა და ყარაბაღში), ეკონომიკური კრიზისი, როგორც პოლიტიკური სტრუქტურებისადმი ნდობის დაკარგვის საფრთხე. აქვე იყო აღნიშნული, რომ ქვეყნის ხელმძღვანელობას რუსეთის ბაზების ეტაპობრივი დახურვა ჰქონდა განზრახული.

დოკუმენტის შედეგი ნაწილი უშუალოდ ეხებოდა გამოწვევების გაუვნებელყოფისა და ეროვნული მიზნების განხორციელების სტრატეგიას. გამომდინარე საქართველოს მდგომარეობიდან, საუბარი, ძირითადად, სამომავლო სურვილებზე იყო. მაგრამ ეს სურვილებიც და უკვე გადადგმული ზოგიერთი პოლიტიკური ნაბიჯის ცალსახა შეფასება ცოტა კითხვებს ტოვებდა ეროვნული უსაფრთხოების კურსის შესახებ. პოლიტიკურ-დიპლომატიურ სტრატეგიაში ხაზგასმული იყო 1996 წლის მშვიდობიანი კავკასიის ინიციატივის, სუუამის, ბისეკის მნიშვნელობა. დსთ-ს შესახებ ნათქვამი იყო, რომ მასში საქართველოს შესვლა სეპარატიზმთან გამკლავების, რუსეთის მხარდაჭერის მოპოვების მოტივებით გადაიდგა, მაგრამ უსაფრთხოების სფეროში დსთ-მ შემდეგი არ გამოიღო და 1999 წელს საქართველოს კოლექტიური უშიშროების ხელშეკრულება დატოვა. საგანგებოდ იყო აღნიშნული ნატოსთან თანამშრომლობის მნიშვნელობა და ცხადდებოდა, რომ საქართველოს გრძელვადიანი მიზანი ნატოში შესვლაა. ესმებოდა ევროპის საბჭოს წინაშე საქართველოს მიერ ნაკისრი ვალდებულებების პატივისცემას.

საერთაშორისო ეკონომიკურ სტრატეგიაში ნაგულისხმევი იყო საინვესტიციო კლიმატის შექმნის, საერთაშორისო სტანდარტების შესაბამისი საბაჟო კანონმდებლობის მიღების საჭიროება, სახელმწიფო ინსტიტუტების შემცირების აუცილებლობა. აღინიშნებოდა ტრასეკას პროექტის გადამწყვეტი როლი და ისეთი კონკრეტული გარემოება, როგორიცაა უცხოელთა მიერ მიწის გრძელვადიანი არენდით აღების შესაძლებლობა.

თავდაცვით სტრატეგიაში არსებული სამხედრო ძალების აღწერას მოსდევდა განაცხადი, რომ მათ უნდა შესწევდეთ ძალა შეიკავონ მტერი, სანამ საერთაშორისო დახმარება განხორციელდება. ჩამოთვლილი იყო ქართული სამხედრო ძალების მისიები უახლოეს პერსპექტივაზე: მტრის შეზღუდული ძალების (დივიზია და მეტი) დამარცხება; მოქმედების უნარი მცირე ინფილტრაციების, სასაზღვრო არეულობის პირობებში; ბრძოლა ამბოხებებისა და გადატრიალებების წინააღმდეგ - პოლიტიკური ფუნქციების შესრულების დაუშვებლობის გათვალისწინებით; ჰუმანიტარული დახმარება; ანტიტერორისტული აქციები; საერთაშორისო სამშვიდობო მისიებში მონაწილეობა. მოცემული იყო სამხედრო ძალების რეფორმირების ზოგადი მიმართულება.

1999 წლის სექტემბერში აღნიშნული დოკუმენტი განიხილა პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტისა და რამდენიმე არასამთავრობო ორგანიზაციის მიერ მოწყობილმა სემინარმა. აქვე ითქვა, რომ მცირე დამატებებით ეს განაცხადი იანვარში წარედგინებოდა წარმომადგენლობით საერთაშორისო კონფერენციას, რომელიც ფაქტობრივად დოკუმენტის ლეგიტიმაციის ფორუმი, საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების სტრატეგიის გამოქვეყნების ღონისძიება იქნებოდა. პარალელურად თავდაცვის სამინისტროში დაიწყო მუშაობა თავდაცვის თეთრ წიგნზე.

მაგრამ 2000 წლის დადგომამ ვერ დაუსვა წერტილი საქართველოს უსაფრთხოების სტრატეგიის განსაზღვრას. ჯერ ერთი, ვერ დაიძლია ერთგვარი გაორება, რომელიც სტრატეგიული განაცხადის ორი პროექტის არსებობაში გამოიხატებოდა. ISAB-ის წევრთა განცხადებით, შესაძლოა არსებობდეს ერთი შიდა მოხმარებისა და მეორე საგარეო-სარეკლამო კონცეფცია. მაგრამ მსგავსი პრაქტიკა დასავლეთის ქვეყნებისათვის უცხოა, რაც აღინიშნა კიდეც ამ თემისადმი მიძღვნილ 1998 წლის ნოემბრისა და 1999 წლის სექტემბრის სემინარებზე. საფიქრებელია, რომ ,,გაორების“ მიზეზი უცხოელ მრჩეველთა და ზოგიერთ ქართველ ავტორთა თუ მათ შემკვეთთა შეხედულებების სხვაობა იყო. აღსანიშნავია კომუნიკაციის სირთულენი, კოოპერატიულიმუშაობის კულტურის ნაკლებობა და პროვნული კონკურენციის მაღალი დონე საქართველოში; სახელმწიფო კომისიის პროექტის ავტორთა ძირითადი ბირთვი ვერ ახერხებდა თანაბარ დონეზე ეთანამშრომლა ყველა საჭირო უწყებასთან. გარკვეულწილად ამან განაპრობა კონცეფციის ქართულ ვერსიაში უსაფრთხოების სამხედრო განზომილების სიმწარე.

,,გაორებას“ სტრატეგიული განზომილებაც ჰქონდა; 1998 წლის ოქტომბერში აშშ-ში, ქალაქ ათენში გამართულ კონფერენციაზე, რომელიც პოსტ-საბჭოთა ქვეყნების უსაფრთხოების პრობლემებს მიეძღვნა, ქართველმა მკვლევარმა განაცხადა, რომ სამხრეთ კავკასიის ქვეყნების უსაფრთხოების პოლიტიკას ახასიათებს დუალიზმი - ერთდროული აპელირება დასავლეთის და დსთ-ს უსაფრთხოების სისტემებზე. შედეგად - ამ ქვეყნების უსაფრთხოების პოლიტიკა განუსაზღვრელია.

მართალია, როგორც ითქვა, 1999 წლის გაზაფხულზე საქართველოს დსთ-ს კოლექტიური უსაფრთხოების სისტემის წევრობა შეწყვიტა, ხელისუფლების მაღალი ეშელონებიდან კი გახშირდა საუბარი დსთ-ს უფუნქციობაზე. ევროატლანტიკური უსაფრთხოების არქიტექტურაში ინტეგრირების საჭიროებაზე, მეტიც - ნატოს კარებზე ,,დაკაკუნების“ შესაძლებლობაზე, მაგრამ ,,გაორების“ ნიშნები ამის შემდგომაც შეინიშნებოდა. 2000 წლის დამდეგს ,,შპიგელისათვის“ მიცემულ ინტერვიუში ქვეყნის პრეზიდენტმა განაცხადა, რომ ნატოსთან საქართველოს ურთიერთობების შემდგომ ეტაპს განსაზღვრავს ის, თუ როგორ განვითარდება რუსეთ-ნატოს ურთიერთობები და საქართველო მხოლოდ მაშინ დააკაკუნებს ნატოს კარზე, როცა ეს გაირკვევა. მეტიც რატომ არ უნდა იყოს შესაძლებელი ნატოში გაწევრიანება და დსთ-ს წევრადაც დარჩენა - სვამდა კითხვეას შევარდნაძე.¹⁰²

შესაძლოა მშვიდობის კვლევების რომელიმე წარმომადგენლისათვის ასეთი პერსპქტივა არცთუ უტოპიურად ჟღერდა, მაგრამ საერთაშორისო ურთერთობების თანამედროვე ეტაპზე მსგავსი განცხადება უფრო ნათელი სტრატეგიული არჩევანის გაუკეთებლობაზე, კურსის ჩამოუყალიბებლობაზე მიუთითებდა. პრეზიდენტის განცხადების პარალელურად ქართულ პრესაში ისმებოდა კითხვა - ვსაუბრობთ ნატოზე სერიოზულად თუ თავს ვიტყუებთ?¹⁰³ 1999 წლის 28 დეკემბერს არასამთავრობო ორგანიზაციებთან შეხვედრაზე საგარეო საქმეთა მინისტრმა განაცხადა, რომ სჯერა ნატოსთან დაახლოების კურსის უალტერნატივობის, მაგრამ ქართული პოლიტიკური ელიტის მაღალ ეშელონებში სერიოზულად მსჯელობდნენ ნეიტრალიტეტის თემაზეც.

რუსეთის პრეზიდენტის მოვალეობის შემსრულებლად პუტინის მოსვლის შემდეგ კიდევ ერთხელ შეიცვალა დსთ-ს ადგილი ქართულ ოფიციალურ უსაფრთოების რიტორიკაში. ,,თბილისი არბილებს პოზიციას“ - ასეთი იყო ,,ნეზავისიმაია გაზეტაში“ დსთ-ს იანვრის სამიტისადმი მიძღვნილი სტატიის სათაური.¹⁰⁴ უფრო კატეგორიული იყო ქართული პრესა; გაზეთი ,,რეზონანსი“ სტატიას გამოეხმაურა ,,ქუდით“ - ,,შევარდნაძემ პუტინს ვასალური ერთგულება დაუმტკიცა“.¹⁰⁵ შეიძლაბა დავა ამ სათაურთა მართებულობაზე, მაგრამ, ცხადია, რომ 1999 წლის მიწურულს გარკვეულ ზღვარზე მისულმა ეროვნული უსაფრთხოების ოფიციალურმა დისკურსმა კიდევ ერთხელ განიცადა რყევა. თუ ჯერ კიდევ 28 დეკემბერს მენაღარიშვილი აცხადებდა, რომ საქართველო აღარ განიხილავს დსთ-ს როგორც უსაფრთხოების მექანიზმს, ერთ თვეში შევარდნაძემ დსთ კვლავ დაუკავშირა ქართული უსაფრთხოების დისკურსის მთავარი შემადგენლის, აფხაზური პრობლემის დარეგულირების პერსპექტივას. მისი თქმით, დსთ-ს იანვრის სამიტმა დაადასტურა, რომ თანამეგობრობას აქვს განვითარების პერსპექტივა... რუსეთს ნამდვილად აქვს აფხაზეთის კონფლიქტის სამართლიანი მოწესრიგების საშუალება, შესაძლებლობა და შანსი.¹⁰⁶

2000 წლის 9 აპრილის საპრეზიდენტო საარჩევნო პროგრამაში კი შევარდნაძემ მაქსიმალურად აუარა გვერდი ნატოსთან ინტეგრაციაზე ორიენტაციის ხაზგასმას. ნაცვლად ამისა, პროგრამაში საუბარი იყო საერთოევროპული უსაფრთოების სტრუქტურების მშენებლობის საჭიროებაზე. ევროატლანტიკურ სტრუქტურებთან თანამშრომლობის მნიშვნელობაზე საუბარს ერთვოდა პასაჟი, რომ არანაკლებ პრიორიტეტულია პარტნიორობა მეზობელ ქვეყნებთან.

ასეთ ფონზე არ იყო შემთხვევითი, რომ ISAB-ის მიერ შემუშავებული საქრთველოს უსაფრთოების სტრატეგიის პროექტის ლეგიტიმაცია შეფერხდა. საერთაშორისო კონფერენცია, რომელზედაც ამ დოკუმენტის აფიშირება უნდა მომხდარიყო და რომელზედაც უკვე დაპატიჟებული იყვნენ არაერთი დასავლური სახელმწიფოს პოლიტიკოსები და ექსპერტები, ჯერ 2000 წლის მარტისათვის გადაიდო, შემდეგ კი შემოდგომისათვის. კულუარებში აღინიშნებოდა, რომ დოკუმენტის ლეგიტიმაცია, რომელიც ექსპლიციტურად აცხადებს რუსული ბაზების საქართვლოდან გაყვანის განზრახვას, რომელიც ნატოსთან ინტეგრირებას საქართველოს სტრატეგიულ მიზნად მიიჩნევს, ნაადრევია რუსეთის ახალ პრეზიდენტთან ურთიერთობების გარკვევამდე. ამ თავისებურად ლოგიკურ ახსნას, რომლის უკან ტაქტიკური მოსაზრებებია, უკვე მერამდენედ ეწირებოდა ეროვნული სტრატეგიის განსაზღვრის იმპერატივი.

ISAB-ის რეკომენდაციები, რომელნიც საქართველოს უშიშრეობის საბჭომ მოიწონა, ბოლო დრომდე სხვა კუთხითაც შეუსრულებელი რჩებოდა.

ISAB-ის რჩევით, თავდაცვის თეთრი წიგნი 1999 წლის მიწურულს უშიშროების საბჭოს უნდა წარდგენოდა და 2000 წლის გაზაფხულზე დაბეჭდილიყო. მასში, სხვათა შორის, უნდა აღწერილიყო, თუ როდის და როგორ გაერთიანდებოდა სხვადახხვა უწყებების შეიარაღებული ძალები; როდის და როგორ გაიმიჯნებოდა, ერთი მხრივ, სამოქალაქო მინისტრის. მეორე მხრივ კი, თავდაცვის შტაბის უფროსისა და ჯარების სარდლის ფუნქციები. რეკომენდაციათა თანახმად, თეთრ წიგნში ასევე უნდა ასახულიყო სამხედრო აკადემიის და ჯარისკაცთა წვრთნის პროგრამები, ფინანსური ანგარიშგებისა და თავდაცვის სამინისტროს მიერ დაფინანსების შიდა რეზერვების გამოძებნა-მოხმარების პრინციპები. ამასთან, რეკომენდებული იყო, რომ თეთრი წიგნი დაყრდნობოდა უსაფრთხოების კონცეფციის დებულებებს.

როგორც ცნობილი გახდა,¹⁰⁷ თეთრი წიგნის პროექტი სამინისტროში 2000 წლის გაზაფხულისათვის შეიქმნა. დღეისათვის თეთრი წიგნის ნაწილი, ცალკეული საავტორო სტატიების სახით, თავდაცვის სამინისტროს ახალ პერიოდულ გამოცემაში დაიბეჭდა.¹⁰⁸ მაგრამ თავდაცვის სისტემის რეფორმირების ერთიან სახელმძღვანელო დოკუმენტად ეს ნაშრომი ჯერჯერობით არ გაფორმებულა. თანაც იბადებოდა კითხვა: რამდენადაა შესაძლებელი განისაზღვროს და მით უფრო ოფიციალურად გაცხადდეს სამხედრო მშენებლობის კონკრეტული პროგრამა, თუ არაა ნათელი ეროვნული სტრატეგიის პრიორიტეტები.

თეთრი წიგნის არსებულ ვერსიაში აღინიშნებოდა შესაძლო კონფლიქტთა მასშტაბების კლასიფიკაცია. მოცემული იყო არმიის მშენებლობის გრძელვადიანი, 20 წლიანი გეგმის ძირითადი კონტურები. ამასთან, ავტორები თვლიდნენ, რომ ,,პატარა“ ქვეყანა ნეიტრალური ვერ იქნებოდა.

მაგრამ თავად ეს დებულება სტრატეგიულია. სტრატეგიაზე კი, როგორც ვნახეთ, სრული ურთიერთგაგება ბოლო დრომდე არ არსებობდა. არც თეთრი წიგნის ავტორები მიდიოდნენ უფრო ღრმად სტრატეგიულ დებატებში. ისინი არ ეხებოდნენ რუსული ბაზების საკითხს, არ აკონკრეტებდნენ უშუალოდ რომელი მეზობელი ქვეყნიდანაა შესაძლებელი უსიამოვნო სურპრიზები. თეთრი წიგნის ავტორებს კარგად ესმოდათ სტრატეგიული განაცხადის არარსებობის შემზღუდველი ხასიათი. 1999 წლის დეკემბერში თავდაცვის სამინისტროს მთავარი შტაბის პასუხისმგებელი თანამშრომელი წუხდა, რომ არმიის რეფორმების ერთი ხელისშემშლელი ქვეყნის პოლიტიკური კურსის ჩამოუყალიბებლობაა.¹⁰⁹ ერთ-ერთი ავტორი კი ასევე გამოთქვამდა სინანულს, რომ თეთრი წიგნი საგარეო საქმეთა სამინისტროს მონაწილეობის გარეშე იწერებოდა.

აღნიშნული პროექტი ვერც თავდაცვის სფეროს მართვასა და დაფინანსების საკითხებს პასუხობდა სრულად. კონსესუსი იმაზე, თუ როდის დაინიშნებოდა მინისტრად სამოქალქო პირი, რა სტატუსი ექნებოდა ეროვნულ გვარდიას თუ რიგ სხვა უწყებებსადმი დაქვემდებარებულ საბრძოლო შენაერთებს, რა პარამეტრებში მოხდებოდა თავდაცვის დაფინანსება - ბოლო დრომდე მიუღწეველი იყო. თუ ISAB-ი 4-5-წლიან პროგრამაზე საუბრობდა და ამ დროის მანძილზე ძირეულ სტრუქტურულ ცვლილებებს ითხოვდა, თეთრი წიგნის ქართული ვერსიის თანახმად 2004 წლისათვის ძირითადად მხოლოდ სამართლებრივი და კონცეპტუალური ბაზა უნდა მომზადებულიყო. რეფორმის რეალიზაცია კი უფრო შორეულ პერსპექტივაში იწვევდა, რაც ზრდიდა თეთრი წიგნის არსებული ვერსიის დეკლარატიულ ხასიათს.

ამ თუ სხვა გარემოებათა გამო, თეთრი წიგნის პროექტი 2000 წლის გაზაფხულზე ISAB-ის და თავდაცვისა და უშიშროების საპარლამენტო კომიტეტის კრიტიკის ობიექტი გახდა. მშვიდობისა და საერთაშორისო ურთიერთობების კვლევის ცენტრის მიერ მოწყობილ სემინარზე, რომელსაც დასახელებული სტრუქტურების წარმომადგენლები ესწრებოდნენ, აღინიშნა, რომ უმჯობესი იქნებოდა არსებული პროექტი მოხსენებულიყო „მწვანე წიგნად“, რაც ხაზს გაუსვამდა მისი შემდგომი განხილვის, გადამუშავების საჭიროებას.

ასეთ შეფასებას ერთი მიზეზიც ჰქონდა, კერძოდ, თავად თავდაცვის სტრუქტურის რიგ მაღალჩინოსანთა თქმით, პროექტზე საკმაოდ ვიწრო წრე მუშაობდა. პროექტი არ მოიცავდა საკითხით დაინტერესებული რიგი სპეციალისტების მოსაზრებებს. ამდენად, შეიძლება ითქვას, რომ ოფიციალურად მიღებისა და გამოქვეყნების შემთხვევაშიც, თეთრი წიგნი მრავალ ღია კითხვას დატოვებდა. მანამდე კი, როგორც თავდაცვის, ისე მთლიანად ქვეყნის ბიუჯეტი ტრადიციულად შედგა; ჩვენი უბედურება იმაშია, რომ სახელმწიფო მშენებლობის პრიორიტეტებს ვერ ვაყალიბებთ, ყველაფერი გვინდა დავაფინანსოთ ცოტ-ცოტა, განაცხადა ბიუჯეტის განხილვისას პარლამენტის ვიცე-სპიკერმა.¹¹⁰

თეთრი წიგნის ავტორები ერთ არსებით საკითხშიც სცილდებოდნენ დასავლურ ტრადიციას. როგორც პარაგრაფის დასაწყისში აღინიშნა, დასავლურ უსაფრთხოებით დისკურსში „რისკი“ წინასწარი მტრული განზრახვის გარეშე განვითარებულ არასასურველ პროცესებს ეწოდება, „საფრთხე“ კი შეგნებული მტრული ჩანაფიქრია. საქართველოს თეთრი წიგნის პროექტის იმ ნაწილში, რომელიც „სტარატეგიულ კველევებში“ დაიბეჭდა, რისკად ქვეყნის სუვერენიტეტისათვის ითვლება მისი ტერიტორიის ნაწილობრივი ან მთლიანი ოკუპაცია. „კეთილდღეობის მოშლის რისკი“ კი განმარტებულია როგორც მნიშვნელოვან ობიექტებზე განხორციელება.¹¹¹

საერთოდ, ცნებათა მნიშვნელობა შეიძლება განსხვავებულად აღიქმებოდეს, მაგრამ უსაფრთხოების ტერმინთა სემანტიკაზე თანხმობა ერებს შორის ურთიერთგაგების, საერთაშორისო ურთიერთობების სტაბილურობის ერთ-ერთი პირობაა. ევროატლანტიკური თავდაცვის სტრუქტურებთან თავსებადობის მიღწევა, რაც აღმოსავლეთ ევროპის მრავალი ქვეყნის იმპერატივია და რასაც პროგრამა „პარტნიორობა მშვიდობისათვის“ ემსახურება, არა მხოლოდ მართვის და კომუნიკაციის ავტომატიზებული სისტემებისა და პროგრამების, არამედ ცნებების კორექციით უნდა ხორციელდებოდეს.

როგორც ვთქვით, 1990-2000 წლების მანძილზე საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების სტრატეგიის ჩამოყალიბების პროცესში რამდენიმე თავისებური ეტაპი იკვეთებოდა. ერთგვარი რომანტიზმი შეიცვალა შეიარაღებული კონფლიქტებითა და ანარქიით გამოწვეული მოუცლელობით. 1996 წლიდან კი დაიწყო ნელი პროგრესი. 1999 წელს ISAB-ის პროექტმა მოიცვა არაოფიციალურად არტკულირებული მრავალი წუხილი, მათი განეიტრალების სტრატეგია. ამ წლის მიწურულსათვის ქართული პოლიტიკური ელიტა თითქმის მივიდა მეტ-ნაკლებად ჩამოყალიბებული და კონკრეტული უსაფრთხოების სტრატეგიული განაცხადის მიღებამდე, მაგრამ მხოლოდ თითქმის. სტრატეგიულ აზროვნებაში „გარღვევის დაფიქსირებამდე კი ზემოთ ნახსენებ ეტაპებსაც საერთო მახასიათებელი - მერყეობა, დაუმთავრებლობა, სიტყვისა და საქმის დაცილება აახლოებდა.

შემდეგ პარაგრაფებში დავბრუნდებით საგარეო პოლიტიკური ორიენტაციის, სტრატეგიულ პრატნიორთა არჩევის სირთულეს. შევეხებით გადაწყვეტილების მიღების, უწყებათშორისი კოოპერაციის, სტრატეგიულ საკითხთა საჯარო და ეფექტური განხილვების ორგანიზების პრობლემებს. ორივე გარემოება უდავოდ თამაშობს როლს და უკეთ გვარკვევს სტრატეგიული დისკურსის ზიგზაგებში. მაგრამ პოლიტიკური თუ მენეჯმენტის პრობლემების გარდა, დღემდე ქართულ უსაფრთხოებით დისკურსში მსოფლმხედველობრივი კვლევების კვალიც შეინიშნებოდა.

ბარი ბუზანი და მისი კოლეგები ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკის ფორმირებაში არჩევენ სტადიებს: საწყის ეტაპზე ე.წ უსაფრთხოების აქტიორი- მთავრობა, მისი წარმომადგენელი, ცალკეული პოლიტიკოსი თუ ლიდერი ცდილობს ესა თუ ის მოვლენა ეგზისტენციური ეროვნული საფრთხის მომტანად გამოაცხადოს. ესაა საკითხის „გაუსაფრთხოებისაკენ სვლა“. თუ აუდიტორიამ - ხალხმა იდეა აიტაცა - ეს უკვე უსაფთხოებაა. საკითხის გაუსაფრთხოება კი მის გადაჭრისას ექსტრაორდინალური საშუალებების გამოყენების, პოლიტიკური პროცესის ჩვეულებრივი, მშვიდობიანი წესების დარღვევის პოტენციას შეიცავს. როცა ესა თუ ის საკითხი „გაუსაფრთხოებულია“, პოლიტიკური აქტორი აცხადებს პრეტენზიას, მიხედოს მას აკრძალვით, უფლებების ლიმიტირებით.¹¹² შემდგომ ეტაპზე კი განცხადებებს რეალური ქმედებები - უსაფრთხოების პოლიტიკა მოსდევს. აღნიშნული ავტორები ლიბერალური დემოკრატიისათვის შეუსაბამოდ, ეჭვის აღმძვრელად მიიჩნევენ ეროვნული ეკონომიკის პრობლემების, კულტურისა და ეროვნული იდენტობის საკითხების რადიკალურ „გაუსაფრთხოებას“, ხედავენ ამაში ეკონომიკური ნაციონალიზმის, დახშულობის, პარანოის ნიშნებს.¹¹³

საქართველოს მმართველ ელიტას გამსახურდიას შემდგომ ექსპლიციტურად არ მოუხდენია ეკონომიკის, ეროვნული კულტურის „გაუსაფრთხოება“. დღეისათვის მის რიტორიკაში მრავლადაა რევერენსები ლიბერალური აზროვნების, ერთაშორისი ტოლერანტობის, ადამიანის უფლებების მიმართ. მაგრამ ამასთან, კონცეფციის ზოგიერთ პროექტებში, ისევე როგორც არაერთი პოლიტიკოსის რიტორიკაში ავტორიტარიზმის, ეთნონაციონალიზმისა და პროტექციოზმის ნოტებიც გამოსჭვიოდა. რიგი შეფასებებით, ბოლო დროს პოლიტიკურ სპექტრში შედარებით გაძლიერდნენ ანტიდასავლური ძალები.¹¹⁴

1999-2000 წლის მანძილზე ხელისუფლებისადმი მეტ-ნაკლები ლოიალობით გამორჩეული „მრეწველთა“ საპარლამენტო ფრაქციის წარმომადგენლები მოითხოვდნენ ეკონომიკაში პროტექციონიზმს, საქართველოში „არატრადიციული“ სექტების აკრძალვას. ზოგჯერ პარლამენტის „ლიბერალური“ უმრავლესობა თვალს ხუჭავდა ასეთ ტენდენციებზე; ნაციონალისტური რიტორიკით ცნობილი პიროვნება არჩეულ იქნა საპარლამენტო კომისიის თავმჯდომარედ.

დიპლომატიის კლასიკური გაკვეთილია, რომ სახელმწიფო მოღვაწე უნდა გრძნობდეს საკუთარი ქმედებებისა თუ რიტორიკის ზღვარს, რომლის გადალახვასაც მისი პარტნიორები მუქარად აღიქვამენ. მნიშვნელობა აქვს იმას, თუ როგორ აღიქვამს გარემო, საერთაშორისო სისტემის სხვა აქტორები ერთ-ერთი მათგანის უსაფრთხოების დისკურსს; ეს აღქმები მოახდენენ გავლენას მათ საპასუხო რეაქციაზე.¹¹⁵ საქართველოს ეს ზღვარი ჯერ არ გადაულახავს, მაგრამ ბუზანის ენით რომ ვთქვათ, სახეზეა რიგ პოლიტიკურ აქტიორთა მიერ ეჭვისაღმძვრელი თემების „გაუსაფრთხოებისაკენ სვლა“. მიიღებს თუ არა ამ რიტორიკას აუდიტორია, მოხდება თუ არა უსაფრთხოების დისკურსის არალიბერალური ელემენტების გაოფიციალურება და პოლიტიკად გარდაქმნა - მომავალი აჩვენებს.

არა მხოლოდ ცალკეული ტერმინის, არამედ ღირებულებების, საფრთხეების ჩამონათვალის, მთელი უსაფრთხოების დისკურსის ჰარმონიზაცია პარტნიორთა ხედვებთან, ნებისმიერი ერის უსაფრთხოების იმპერატივია. სწორედ ამას უნდა ემსახურებოდეს საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციაც. ამასთან, მის მიღებას, მსოფლმხედველობრივ გარკვეულობასთან ერთად, სჭირდება კარდინალური გადაწყვეტილება თავად სტრატეგიული პარტნიორის ან პარტნიორების არჩევის პრაგმატულ სქემაში.

3. სტრატეგიულ პარტნიორთა ძიებაში

დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდგომ საქართველოს ხელისუფლების ერთ უმთავრეს საზრუნავად საგარეო მოკავშირეების, სტრატეგიული პარტნიორების შეძენა იქცა. პოლიტიკურ ელიტაში მკვიდრდებოდა რწმენა, რომ ახლად წარმოქმნილ, სუსტ სახელმწიფოს მრავალი საშინაო პოლიტიკური თუ სოციალურ-ეკონომიკური პრობლემების მოგვარება მხოლოდ გარეშე დახმარებით შეეძლო. ამ დახმარების მოპოვებას ემსახურებოდა და ემსახურება როგორც ორმხრივი სახელმწიფოთაშორისი ურთიერთობები, ისე თანამშრომლობა საერთაშორისო და რეგიონულ ორგანიზაციებთან.

სახელმწიფოებრივ ინსტიტუტთა დაბალი ეფექტურობა და სიმყიფე, შიდა კონფლიქტები, პერმანენტული საბიუჯეტო და ენერგოკრიზისი, საზღვრების დაუცველობა იყო მიზეზი იმისა, რომ ყოველი მეტ-ნაკლებად სოლიდური საერთაშორისო კონტაქტი თუ საგარეო-ეკონომიკური პროექტი ეროვნული უსაფრთხოების საკითხად, ეროვნული გადარჩენის საშუალებად აღიქმებოდა.

მაგრამ 1990-2000 წლებში საქართველოს პოლიტიკურ ელიტას გაუჭირდა მკაფიო არჩევანის გაკეთება საერთაშორისო არენაზე მოქმედი ამა თუ იმ ძალის სასარგებლოდ. მიზეზი ბევრია; მრავალფეროვან სამყაროში თვითდამკვიდრებისათვის ლავირების, ბალანსის საჭიროება, პოსტკოლონიური ქვეყნის ყოფილ მეტროპოლიასთან გაყრის ობიექტური სირთულე. ამასთან, ანგარიშიგასაწევია ისეთი სუბიექტური გარემოებანი, როგორიცაა: ინსტიტუციონალიზებული დიპლომატიური მოღვაწეობის ტრადიციის არქონა, წინა პარაგრაფში ნახსენები მსოფლმხედველობრივი ჩამოუყალიბებლობის ნიშნები. ეს უკანასკნელი, სახელმწიფოს შინაგანი სიმყიფით გამოწვეულ სიფრთხილესთან ერთად, უსაფრთხოების საგარეო გარანტთა ძიების პროცესს წინააღმდეგობრივ ელფერს ანიჭებდა. ნათქვამის თვალნათელი დადასტურება ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის შემუშავების ზემოთ აღწერილი, დაუსრულებელი პროცესი იყო. ამის შედეგად ქართული სახელმწიფოს სტრატეგიული ორიენტირები ჩამოუყალიბებელი რჩებოდა; მისი საგარეო პოლიტიკა კი, ბოლო დრომდე მრავალვექტორულობის პოზიტიურ და არამდგრადობის ნეგატიურ პოლუსთა შორის მერყეობდა.

ნათქვამი განსაკუთრებით ეროვნული უსაფრთხოების ტრადიციულ - სამხედრო და პოლიტიკურ სფეროებს ეხება. როგორც კონცეპტუალურ ნააზრევში, ისე პრაქტიკულ ქმედებებშიც ყოველთვის არ იყო მკაფიო, საერთაშორისო არენაზე მოთამაშე რომელ კონკრეტულ სუბიექტზე იღებდა საქართველოს ხელისუფლება ორიენტაციას საკუთარი სახელმწიფოებრიობის, მისი სუვერენიტეტისა და ტერიტორიული მთლიანობის დაცვის საქმეში. ამასთან, თანამედროვე სახელმწიფოებრიობის განუსხვისებელი ატრიბუტები - დემოკრატიული ლეგიტიმურობა, სუვერენიტეტი და ტერიტორიული მთლიანობა ყოველთვის არ მოჩანდა ეროვნული თავდაცვის ერთიან ინტერესად, განუყოფელ მთლიანობად. სხვადასხვა ეტაპზე ქართულ საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკაში ეს ცნებები ურთიერთკონკურენტულ ხასიათს იძენდა, რაც კიდევ უფრო ზრდიდა მათი დამცავი მექანიზმების, გარანტიების ძიების წინააღმდეგობრიობას.

როგორც არაერთხელ აღინიშნა, ინტეგრაცია დემოკრატიულ სამყაროსთან, დაბრუნება ევროპაში ქართული უსაფრთხოების პოლიტიკის, საერთოდ, პოლიტიკური დისკურსის დომინანტური მოტივია. ალტერნატიულ ღირებულებებზე თუ ალტერნატიულ საგარეოპოლიტიკურ კურსზე აქცენტირება შედარებით მარგინალურია და ყოველ შემთხვევაში ოფიციალური ლექსიკისათვის ნაკლებდამახასიათებელი. 1990-1991 წლების გამსახურდიას ხელისუფლებაც, რომელსაც უფრო ექსპლიციტურად ახასიათებდა ეთნიკური ღირებულებების სამოქალაქო ღირებულებების სამოქალაქო ღირებულებებზე წინ დაყენება და მიდგომა „ჯერ დამოუკიდებლობა, მერე დემოკრატია“, არ ივიწყებდა კონსტანტირებას, რომ საქართველო თავსი თავდაცვისა და უსაფრთხოების პოლიტიკაში უნდა ითვალისწინებდეს საერთო-ევროპული უსაფრთხოების სისტემის შექმნისათვის ხელშეწყობას.¹¹⁶

წინა პარაგრაფებში აღინიშნა ფუძემდებლურ ცნებათა სწორი აღქმისა და კორექტული ხმარების მნიშვნელობა სტრატეგიის ჩამოყალიბებისათვის. რიგი, ნაკლებთავსებადი პრინციპების თანაარსებობა უსაფრთხოების რიტორიკაში თავად ამ რიტორიკის სანდოობას და სიღრმეს აყენებს კითხვის ნიშნის ქვეშ. მაგრამ არანაკლებ არსებითია გაირკვეს პარტნიორობის რა სქემებით, საერთაშორისო სამართლის რომელი სუბიექტების დახმარებითა და მხარდაჭერით, პრაქტიკული პოლიტიკის რა მეთოდებითა და როგორი ინტენსივობით ცდილობდა საქართველო „ევროპაში დაბრუნებას“. ამით შეიძლება შეფასდეს თუ რამდენად ღრმა და მიზანმიმართული იყო ეს პოლიტიკა და, აქედან გამომდინარე, თავად განზრახვა უკანასკნელ ხანამდე.

რა თქმა უნდა, „ევროპაში დაბრუნების“ პოლიტიკის წარმატებულობა თავად „ევროპის“ ნებასურვილზეცაა დამოკიდებული. მაგრამ გადამწყვეტია ის, თუ რამდენად იჩენს ევროატლანტიკურ სივრცეში ინტეგრირების კანდიდატი საამისო პოლიტიკურ ნებას. ნებელობის ხარისხი კი იზომება: 1. ნათელი სტრატეგიული განცხადებით; 2. მისგან გამომდინარე კონკრეტული საგარეოპოლიტიკური ნაბიჯებით, რომელიც გამოიხატება სათანადო სახელშეკრულებო ბაზის ფორმირებაში, მის პირუთვნელ შესრულებაში; 3. საკუთარი პოლიტიკური, სამხედრო, სოციალური თუ ეკონომიკური სტრუქტურების ლიბერალურ-დემოკრატიულ მოდელთან შესაბამისობაში მოყვანის განუხრელი კურსით. მხოლოდ ამ გზით მოსიარულე საერთაშორისო სამართლსუბიექტს შეეძლება თქვას, რომ დანარჩენი თავად დასავლეთის კეთილ ნებაზეა დამოკიდებული.

ის, რომ რიგი რეკომენდაციების შესრულების შემთხვევაში, დასავლეთის კონკრეტულ ინსტიტუტთა კარი საქართველოსთვისაც ღიაა - როგორც ნატოს, ისე ევროკავშირში შესვლის ნათელ და შესრულებად კრიტერიუმთა არსებობით დასტურდება. საქართველოს რომ ევროპის ნაწილად ყოფნის შანსი აქვს, მტკიცდება მისი წევრობით ეუთოსა და ევროპის საბჭოში. საკითხავია, რამდენად შეუქცევადი და სრული იყო დღემდე თავად საქართველოში ევროატლანტიკურ სივრცესთან შემდგომი, განსაკუთრებით სამხედრო-პოლიტიკური ინტეგრაციის სურვილი. ამ კითხვაზე პასუხის ზემოთ ნახსენებ სამ საზომთაგან პირველს წინა პარაგრაფში შევეხეთ. ითქვა, რომ განსახილველ პერიოდში სტრატეგიული განაცხადის გაკეთების პროცესი იჭიმებოდა; უსაფრთხოების სფეროში საქართველოს ხედვა ბოლომდე არ იყო ჩამოყალიბებული და, თანამდებობის პირთა ცალკეული განცხადებების მიუხედავად, ევროატლანტიკური უსაფრთხოების სტრუქტურებში შემდგომი ინტეგრაციის სასურველობის შესახებ, ნათელი არ იყო ამ ინტეგრაციის პარამეტრები.

რაც შეეხება სახელმწიფოს შიდა, სამხედრო-პოლიტიკური მშენებლობის ვექტორს, მას შემდგომ თავში განვიხილავთ. წინამდებარე პარაგრაფი კი ეხება საქართველოს „ევროპულობის“ მეორე საზომს - მის პრაქტიკულ ურთიერთობებს დასავლეთის და არა მარტო დასავლეთის უსაფრთხოებისა და თავდაცვის ეროვნულ და საერთაშორისო სტრუქტურებთან ბოლო ათწლეულის განმავლობაში.

საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკის საგარეო ასპექტების ანალიზისათვის მოვლენები ქვემოთ განხილულია დიქოტომიით „დასავლეთი-რუსეთი“. ასეთ მიდგომაში არის გამარტივების ელემეტი, რაც ნებისმიერი ანალიზის თანამდევი ნაკლია. თანაც დამატებით დასაბუთებას საჭიროებს რუსეთის ჩათვლა დასავლეთის „ანტითეზად“, განსაკუთრებით ცივი ომის შემდგომ. რუსეთის მმართველი ელიტა თავად აპელირებს დასავლურ ღირებულებებზე. ბოლო დროს კი განახლდა 90-იანი წლების დამდეგს წარმოშობილი მოსაზრება იმაზე, რომ შეიძლება რუსეთის წარმოდგენა ნატოს ფარგლებშიც კი მაგრამ შევარდნაძის მიერ ერთ-ერთ ზემოთ ნახსენებ ინტერვიუში დასმული კონტრ-კითხვა, რატომ არ უნდა შეიძლებოდეს ერთდროულად ნატოსა და დსთ-ს წევრობა, ჯერაც პარადოქსულად ჟღერს. პარადოქსის მიზეზია დსთ-ს ლიდერის - რუსეთის პერმანენტული წუხილი და გაღიზიანება ნატოს გაფართოებაზე, ისევე როგორც კოსოვოს ოპერაციაზე; მისი არაადეკვტური რეაქცია ჩეჩნეთის ტერორისტთა არსებობის ფაქტზე და შედეგად - ევროპის საბჭოში რუსეთისათვის შექმნილი პრობლემები. რუსეთისათვის ბოლო დრომდე მიუღებელი რჩება XXI საუკუნის საერთაშორისო ურთიერთობების პარადიგმად ჩამოყალიბების სტადიაში მყოფი მიდგომა, რომ სუვერენიტეტი ვერ იქნება გარეშე ჩარევისაგან დამცავი მექანიზმი, თუ სახელმწიფო არ იცავს ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებებს. ამდენად, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ სტრატეგიული პარტნიორობა რუსეთთან, ჯერჯერობით, დასავლეთის უსაფრთხოების არქიტექტურაში ინტეგრირების ალტერნატივად რჩება.

მით უმეტეს, ქართული საზოგადოებრივ-პოლიტიკური დისკურსი დღემდე მიჯნავს რუსეთსა და დასავლეთს, როგორც ალტერნატივებს. ქართულ მსოფლაღქმაში დასავლეთთან ინტეგრირება რუსეთისაგან „წასვლის“ ტოლფასია და კითხვა - „დასავლეთი თუ რუსეთი“ - დილემის სახეს იძენს. ამის მიზეზია ნეგატიური ისტორიული მეხსიერება. საბჭოთა კავშირის დაშლისშემდგომი „გაყრის“ რთული პროცესიდან გამომდინარე, თავად რუსეთის პოლიტიკური ისტებლიშმენტიც დასავლეთთან დაახლოებისაკენ გადადგმულ ყოველ ქართულ ნაბიჯს ეჭვით უყურებს. ჯერ კიდევ არაა აღმოფხვრილი რუსეთში დსთ-ს ქვეყნებისა და მათ შორის საქართველოს განხილვა ექსკლუზიური გავლენის სფეროდ, რაც რუსულ სტრატეგიულ დოკუმენტებშიც იკვეთება.

რუსეთ-საქართველოს ურთეირთობების თავისებურებათა გამო, თვითდამკვიდრებისა და დასავლეთთან ინტეგრაციის ამოცანა რუსეთისაგან რეალური დამოუკიდებლობის მოპოვების ამოცანის ტოლფასი გახდა. მიუხედავად იმისა, რომ დიპლომატიური წრეები ამას ყოველ ნაბიჯზე არ აცხადებენ, დილემას - „რუსეთი თუ დასავლეთი“ გულისხმობენ საქართველოში, გრძნობენ რუსეთში, ხედავენ ატლანტიკის ნაპირებზეც. 1998 წლის თებერვალში საქართველოს პრეზიდენტზე განხორციელებული ტერაქტის შემდეგ შევარდნაძემ განაცხადა, რომ გარკვეულ ძალებს უცხოეთში არ სურთ საქართველოს ქცევა ევროპა-აზიის დამაკავშირებელ სატრანზიტო ქვეყნად, რადგან ამ შემთხვევაში იგი მსოფლიოს დასჭირდება და ვეღარავინ ვერაფერს დააკლებს.¹¹⁷ შევარდნაძემ ხაზი გაუსვა, რომ ამ „ძალებში“ იგი არ გულისხმობდა საკუთარი დამოუკიდებლობისათვის მებრძოლ ჩეჩნებს.

როგორც ამ განცხადებაში, ისე ქართული ოფიციოზის მიერ არაერთხელ გამოთქმულ ეჭვებში, რომ ტერორისტთა კვალი შესაძლოა რუსულ ბაზებამდეც მიდიოდეს, ჩანს რწმენა, რომ საქართველოს დამოუკიდებლობის მოწინააღმდეგე ძალები რუსეთშია. იკვეთება ქართული უსაფრთხოების კრედოც - ამ ძალთა გასანეიტრალებლად ისევ დასავლეთთან მაქსიმალური ინტეგრირებაა საჭირო. „თუ დასავლეთი არ ჩადებს რესურსებს საქართველოს დამოუკიდებელი ხაზის შენარჩუნებაზე, საქართველო მხოლოდ პირველი ქვეყანა იქნება, ვინც კაპიტალიზაციაზე წავა რუსული მოთხოვნების წინაშე; რუსეთი ეკონომიკურად, დიპლომატიურად და სამხედრო თვალსაზრისითაც ხელახლა ამკვიდრებს თავის გავლენას ყოფილ საბჭოთა სამხრეთში“ - თვლიან კერძო ანალიტიკური ფირმის სტრატფორის ექსპერტები.¹¹⁸

თუმცა, როგორც თავიდან აღინიშნა, დილემა - „დასავლეთი-რუსეთი“ ჯერაც არ დაგვირგვინებულა მკაფიო არჩევანით მსოფლმხედველობრივ, ისევე როგორც პრაქტიკული პოლიტიკის დონეზე. შეიძლება ეჭვი შევიტანოთ სტრატფორის დასკვნაში, რომ დასავლეთის მხარდაჭერის დეფიციტმა და პუტინის აგრესიულმა სტრატეგიამ ჩეჩნეთში აიძულა შევარდნაძე ნორმალიზაცია ეძებოს რუსეთთან და რომ თუ რუსეთი და საქართველო საზღვრის ჩეჩნური მონაკვეთის ერთობლივ პატრულირებაზე შეთანხმდებოდნენ, ეს ქართული პოლიტიკის კოლაფსი იქნებოდა.¹¹⁹ მაგრამ ბოლო დრომდე მრავალი ფაქტი მიუთითებდა დასავლეთთან ყბადაღებული ინტეგრაციის პროცესის გაზავებაზე რუსეთთან სტრატეგიული პარტნიორობის აღდგენა-განახლების ტალღებით.

აღქმების, განზრახვისა და მოქმედების აცდენის ფაქტები თავად პრობლემის დელიკატურობით, დიპლომატთა პროფესიის თავისებურებებითაა ნაკარნახევი. მაგრამ ცხადია ისიც, რომ როდესაც ევროატლანტიკური სტრუქტურებთან სურვილს თან ერთვოდა ამ სტრუქტურათა რეკომენდაციების სანახევროდ შესრულება, განცხადებანი რუსეთ-საქართველოს კვლავინდებურად სტრატეგიული მოკავშირეობის შესახებ, საქართველოს სამხედრო დოქტრინაში კი რუსული ანალოგიიდან გადმობეჭდილი პასაჟები ნარჩუნდებოდა, ხელი შეეშლებოდა ნდობის მშენებლობას გარე სამყაროსთან თუ ქვეყნის შიგნით.

ისტორიამ იცის შემთხვევები, როდესაც სუსტი ქვეყანა საგარეო საფრთხის აცილებას ამ საფრთხის წყაროსადმი მორჩილებით ცდილობს. სპეციალურ ლიტერატურაში სამხედრო უსაფრთოების ასეთი პოლიტიკა, ე.წ. „bandwagoning” ან „appeasement”, ისევე როგორც მის შედეგად წარმოშობილი კავშირები არამყარად, ზოგჯერ კი იმპერიალიზმის წამქეზებლად და დანაშაულში თანამონაწილეობადაა მიჩნეული.¹²⁰ პროგრესირებადი კონტაქტები დასავლეთთან თავდაცვისა და უსაფრთხოების სფეროში არ იძლევა რუსეთის მიმართ ქრთულ „ბენდვაგონინგზე“ცალსახა საუბრის საფუძველს. მაგრამ 1990-2000 წლებში საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკა არაერთხელ მიუახლოვდა „ბენდვაიგონინგის“ ზღურბლს.

დასავლური ვექტორი

თავად „დასავლეთი“ ქართულ საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკაში ნაკლებად იყო დივერსიფიცირებული. ურთიერთობა ევროპასთან, შეერთებულ შტატებთან, რიგი რეგიონული თუ სამეზობლო ინიციატივები - საგარეო პოლიტიკის ერთ მთლიან დასავლურ მიმართულებად აღიქმებოდა. ასეთ მიდგომას ჰქონდა თავისი ლოგიკა, ობიექტური და სუბიექტურ-აღქმითი მიზეზები.

თავის სტატიაში „დასავლეთის ხატი ქართულ ცნობიერებაში“ გია ნოდია წერს, რომ XIX საუკუნის დამდეგიდან ქართული ელიტისათვის ტერმინები „ევროპა“ და „დასავლეთი“ უმეტეს შემთხვევაში თანაბარი მნიშვნელობით იხმარებოდა. ევროპული და ამერიკული მოდელების განსხვავებანი იგნორირებული იყო. როგორც მეორეხარისხოვანი.¹²¹ 1995 წლიდან მაინც, როცა საქართველოს ახალი კონსტიტუციის პროექტი საპარლამენტო დებატების საგნად იქცა და როცა მსიფლიო ბანკისა და სავალუტო ფონდის რეკომენდაციებმა ქვეყნის ეკონომიკურ პოლიტიკაზე გავლენის მოხდენა დაიწყო, დასავლეთის ცალსახა ხატი უნდა ფერთა გამით გამდიდრებულიყო. მაგრამ უსაფრთხოებისა და თავდაცვის სფეროში ევროამერიკელი განსხვავებები, თავდაცვისა და უსაფრთხოების ევროპული იდენტობის თემა ქართული ისტებლიშმენტისათვის მეორე თუ მესამეხარისხოვნად დარჩა. საქართველოსათვის დასავლეთი კვლავინდებურად ინარჩუნებდა მონოლითურობას, როგორც საბაზროეკონომიკის, ადამიანის უფლებათა პრიმატის, ერი სახელმწიფოთა თანამეგობრობის სიმბოლო.

1999 წელს დასავლეთთან ურთიერთობის შევარდნაძისეულ შეფასებაში თანაბარი ენთუზიაზმით აღინიშნებოდა როგორც ევროპის საბჭოში გაწევრიანება, ურთიერთობები ევროკავშირთან, ისე შეერთებული შტატების კონგრესის აქტიური აბრეშუმის გზის სტრატეგიის მხარდაჭერის შესახებ, რომელიც კავკასიისა და შუა აზიის ქვეყნების დამოუკიდებლობის მხარდაჭერას გულისხმობს.¹²² აღქმას, რომ დასავლეთი ერთიანია საქართველოსთან მიმართებაში, აქვს ობიექტური საფუძველი: აშშ და გერმანია სამხედრო სფეროში საქართველოს ყველაზე სოლიდური დონორები არიან; საქართველო ნატოს პროგრამის მზარდი მომხმარებელია, რაც ზრდის დასავლეთის ერთიანობის განცდას ქვეყნის ხელმძღვანელობის თვალში.

ბოლო დრომდე საქართველოსათვის დასავლეთი რჩებოდა ევროამერიკულ კლუბად. ქვეყნისათვის, რომლის მთავარი ამოცანა ისევ ფეხზე დგომაა, ამ კლუბის ნებისმიერი წევრისა თუ სტრუქტურის დახმარება მისაღები და სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია. ბუნებრივია, ყურადღება ექცეოდა ამერიკული დახმარების განსაკუთრებით პროცენტულ მაჩვენებელს, ამერიკის განსაკუთრებულ დაინტერესებას აღმოსავლეთ-დასავლეთის ენერგოდერეფნის სამხრეთ კავკასიაზე გავლით. მაგრამ დასავლეთის აკადემიური წრეებისა თუ გადამდგარ პოლიტიკოსთა ვარაუდი, რომ კავკასია ევროატლანტიკური სივრცის ყველა ქვეყნისათვის თანაბრად აქტუალური არაა, რომ რიგი დასავლეთევროპული ქვეყნებისათვის კავკასია არაა ევროპა,¹²³ არ პოვებდა თვისებრივ ასახვას ქართულ უსაფრთხოებით დისკურსსა თუ პრაქტიკულ პოლიტიკაში. საქართველოსათვის ისევ ყველა შესაძლო კონტაქტი, „მრავალვექტორულობა“ იყო უსაფრთხოების პოლიტიკის მაქსიმა.

რეგიონული თანამშრომლობის მიმართულება ქართულ საგარეო პოლიტიკაში საკმაო ინტერესით სარგებლობს. გამომდინარე ქვეყნის გეოგრაფიული მდგომარეობიდან, შავი ზღვის აუზისა თუ დსთ-ს ზოგიერთ ქვეყნებთან ურთიერთობებს მზარდი ყურადღება ექცევა. მაგრამ უშუალო მეზობლების ეკონომიკური და პოლიტიკური სისტემის გამო შავი ზღვის ეკონომიკური თანამშრომლობის ორგანიზაცია, ე. წ. სუუამის (საქართველო, უკრაინა, აზერბაიჯანი, უზბეკეთი, მოლდოვა) ჯგუფი თუ კავკასიური ინიციატივები უკანასკნელ დრომდე ისევ ზოგადად დასავლეთიდან დახმარების მიღების ერთ-ერთი მეთოდი უფრო იყო, ვიდრე თავისთავადი ღირებულება. იქმნებოდა შთაბეჭდილება, რომ რეგიონული თანამშრომლობის მცდელობების ინტენსივობა პირდაპირპროპორციული იყო დასავლეთის წამყვანი სახელმწიფოების დაინტერესებისა ამ თანამშრომლობით. ყოველ შემთხვევაში, საუბარია სუუამის პერსპექტივებსა და მნიშვნელობაზე, თავად მის წევრთა კონსულტაციები უფრო სტრასბურგში, ვენაში, ვაშინგტონში ეწყობოდა, ვიდრე თბილისსა თუ კიევში.

თანაც დღემდე ამ ინიციატივებს ან უსაფრთხოების განზომილება აკლდა, ანდა ეს განზომილება მხოლოდ ზოგადი სურვილების დონეზე არსებობდა. ჩანს, თუ რა გამოიყვანს მათ ყოველდღიური თანამშრომლობის, ინტეგრაციის შარაგზაზე, ეს ისევ დასავლეთის პოლიტიკური და ფინანსური მხარდაჭერით რიგი საერთაშორისო ეკონომიკური პროექტების განხორციელება იქნება. ამის იმედს იძლევა მოლაპარაკებები ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის ნავთობსადენზე, თურქეთის პრეზიდენტის სულეიმან დემირელის იდეა კავკასიური სტაბილიზაციის პაქტის შესახებ, ამ იდეით ევროკავშირის სტრუქტურათა დაინტერესება და აშშ კონგრესის მიერ სუუამის ფორმატის ხელშესაწყობად სპეციალურ, მრავალმილიონიანი ფინანსური დახმარების საკითხის განხილვა. ამდენად, რეგიონული კოოპერაციის დინამიკაც საქართველოს საგარეო პოლიტიკის დასავლური ვექტორის ფარგლებში მოიაზრება - მისი ერთ-ერთი გამოვლენაა.

თუმცა დასავლეთის მრავალფეროვნებაზე ყურადღების გაუმახვილებლობაში ქართული დიპლომატიის ახალგაზრდა ასაკი, პოლიტიკური, ეკონომიკური აზრის ჩამოუყალიბებლობა შეიძლება დავინახოთ. დასავლეთის ცნების ქვეშ მოაზრებული სუბიექტების განურჩევლობა ახსნადია, მაგრამ ყოველთვის არაა გამართლებული თუ ეფექტური. ნებისმიერი სუბიექტიდან მაქსიმალური სარგებლის მიღების პრაგმატული სურვილი ზოგჯერ ეკლექტურობას ანიჭებდა საქართველოს სახელმწიფობრივ აღმშენებლობას, საკანონდებლო ბაზას. ყურადღების მიღმა რჩებოდა დასავლეთის ცალკეულ ბიუროკრატიულ და საფინანსო წრეებს შორის არსებული კონკურენციაც, როდესაც ერთ კონკრეტულ საქმეზე ხდებოდა ერთზე მეტი დონორის არჩევა. ასე მაგალითად, აშშ განვითარების სააგენტოს სათანადო დახმარების მიუხედავად, საქართველოს ხელისუფლრბამ მიწის პრივატიზაციის პროცესის ფინანსური უზრუნველყოფისათვის გერმანიის დახმარების მიღებაც განიზრახა. ამას მოჰყვა დონორთა უკმაყოფილება როგორც ერთმანეთით, ისე ქართული ხელისუფლებით. ამერიკულმა მხარემ არიჩია ამ სფეროში აღარ ეთანამშრომლა ხელისუფლებასთან და გეზი აეღო არასამთავრობო სექტორზე.¹²⁴ თავისთავად, არასამთავრობო სექტორისათვის სასარგებლო გადაწყვეტილებამ საქართველოს ხელისუფლებაში ნათელ პრიორიტეტთა დეფიციტი გამოაშკარავა. დარჩა შთაბეჭდილება, რომ ადგილობრივი ელიტის წარმომადგენლებს საქმის ეფექტურად წარმართვაზე მეტად საკუთარი შემოსავლების დივერსიფიცირება და გამრავლება ადარდებდათ.

საქართველოში დღემდე ვერ ჩამოყალიბდა ფასიანი ქაღალდების ბაზარი. ამის მიზეზად დამოუკიდებელ ექსპერთთა ამერიკული და გერმანული ნორმატიული ბაზის ამალგამირების პროცესი მიაჩნიათ. ის რაც პრეზიდენტის ერთი ბრძანებულებით მტკიცდებოდა, უარიყოფოდა შემდგომი ნაბიჯით. საფინანსო-ეკონომიკურ სფეროში არსებული ვითარება თვალნათლივ აჩვენებდა, რომ პოლიტიკური დაბალანსება თუ მკაფიო და კონკრეტული პრიორიტეტების არსებობა სამართლებრივი სივრცის დეზინტეგრაციას იწვევდა.¹²⁵ ამ ეკონომიკურ სირთულეებს უშუალო კავშირი ჰქონდა საინვესტიციო კლიმატის, ნდობის ატმოსფეროს, საბოლოო ჯამში კი, სახელმწიფო მშენებლობის პრობლემურობასთან. ამდენად, ეკონომიკური პოლიტიკის პროცესში დასავლურ მოდელთა შორის არსებული განსხვავებების იგნორირება ირიბად ქვეყნის უსაფრთხოების სისტემის მშენებლობაზეც ახდენდა უარყოფით გავლენას.

შეიძლება ითქვას, რომ დასავლეთის ერთ მთელად აღქმის შედეგად გამოწვეულ საგარეო და საშინაო პოლიტიკურ ეკლექტურობას უსაფრთხოებისა და თავდაცვისათვის უფრო უშუალო კავშირიც ჰქონდა. ამერიკას სურს, რომ საქართველოს უსაფრთხოების პოლიტიკის დღის წესრიგი ამერიკულს წააგავდეს.¹²⁶ იგივე სურს ნებისმიერ სხვა სახელმწიფოს, რომელსაც ჩვენი ქვეყნის მიმართ ინტერესი გააჩნია. ასე უფრო მარტივია თანამშრომლობა - წინასწარმეტყველებადია ამ თანამშრომლობის პროცედურა და მომავალი. საბედნიეროდ, უსაფრთხოებისა და თავდაცვის პოლიტიკაში დასავლეთის სახელმწიფოთა ძირითადი მიდგომები მსგავსია. მაგრამ არის სხვაობაც - გერმანიაში გაწვევების სისტემა და „მოქალაქე ჯარისკაცის“ პრინციპია დამკვიდრებული, ამერიკულ, განსაკუთრებით კი ბრიტანულ სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებში მეტი აქცენტია სამხედროთა პროფესიონალურ კორპორატიულობაზე. ბოლო დრომდე უცნობი რჩებოდა თუ როგორ აპირებდა საქართველოს ხელისუფლება ამ მიდგომათა ინტეგრირებას თუ ერთ-ერთი მათგანის ეფექტურ დანერგვას ეროვნულ ნიადაგზე. თუმცა, როგორც ითქვა, არჩევანის სიძნელე დასავლეთის „ქვე-მოდელებს“ შორის აშკარად ფერმკრთალდებოდა „დაავლეთ-რუსეთი“ სტრატეგიულ დილემაზე მკაფიო პასუხის არსებობასთან შედარებით.

დასავლეთის ერთიანობის ხატს შესაძლოა ერთი ტაქტიკური ჩანაფიქრიც ასაზრდოებდა - რუსთის სავარაუდო გაღიზიანების თავიდან აცილების სურვილი. შედეგად, არ ხდებოდა აქცენტირება, თუ კონკრეტულად რომელ ქვეყანას მიიჩნევდა საქართველო განსაკუთრებით სასურველ სტრატეგიულ პარტნიორად. ცვლილებების საქართველოს საგარეოპოლიტიკურ პრიორიტეტებსა და სათანადო ლექსიკაში ხშირად იმაზე იყო დამოკიდებული, თუ როგორი იქნებოდა რუსეთის რეაქცია, რა დონეზე იყო მოცემულ მომენტში ამ რეაქციის შიში. ასე მაგალითად, საუბარი ევროატლანტიკურ უსაფრთხოების არქიტექტურაში ინტეგრაციაზე. ნატოში გაწევრიანების სტრატეგიულ მიზანზე რაღაც ეტაპზე იცვლებოდა აპელირებით „საერთო-ევროპულ“ უსაფრთხოებაზე, რაც რუსეთისათვის ნაკლებად მტკივნეული უნდა ყოფილიყო. მაგრამ დასავლური ვექტორის დამაბალანსებელ „ბანდვაგონინგის“ ნიშნებს მოგვიანებით დავუბრუნდებით.

კრემლის ამბიციების წინააღმდეგ დასავლური მხარდაჭერის მოპოვების იდეა ეროვნული მოძრაობიდნა მოვიდა და 1990 წლის ოქტომბრის მრავალპარტიული არჩევნების შემდეგ სახელისუფლებო ეშელონებში დაიდო ბინა. ძირითადი ამოცანაა დამოუკიდებლობის აღდგენის უზრუნველყოფა; საჭიროა ყველანაირი კონტაქტების გამოყენება საერთაშორისო არენაზე დასამკვიდრებლად - აცხადებდა გამსახურდია თავის საპრეზიდენტო პროგრამაში.¹²⁷ ცოტა ადრე კი მისმა ხელისუფლებამ 1991 წლის 31 მარტის რეფერენდუმისა და 1918 წლის 26 მაისის საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დამოუკიდებლობის აქტის საფუძველზე საქართველოს დამოუკიდებლობა გამოაცხადა. 1991 წლის 17 სექტემბერს უმაღლესმა საკანონმდებლო ორგანომ საქართველოში დისლოცირებულ საბჭოთა არმიის შენაერთებს საოკუპაციო ჯარების სტატუსი მიანიჭა და მთავრობას მათ გაყვანაზე მოლაპარაკების დაწყება დაავალა.

ბუნებრივია, რომ ამ ნაბიჯების გაგებასა და მხარდაჭერას საქართველოს ხელისუფლება დასავლეთში ეძებდა, რუსეთისაგან დისტანცირებას თან სდევდა პარლამენტარებისა და მთავრობის წევრთა ნახევრადოფიციალური ვიზიტები ევროპასა და აშშ-ში. იკვე მაშინ იწყებოდა საუბრები შავი ზღვის აუზსა და ევროპა-აზიის სატრანსპორტო დერეფნებში საკუთარი ადგილის დამკვიდრების საჭიროებაზე. მაგრამ 1990-1991 წლებში საქართველოს ხელისუფლების მანევრირების საშუალება მეტად შეზღუდული იყო. საქართველოს საერთაშორისო აღიარებას დრო, სსრკ-ს მომავლის გამოკვეთა სჭირდებოდა და ქვეყანაში არსებული ეთნიკური თუ სამოქალაქო დაპირისპირებაც უშლიდა ხელს.

შიდა კონფლიქტების შემდგომი ესკალაციისა მიუხედავად, რაც გამსახურდიას ხელისუფლების დამხობაში, შემდგომ კი ავტონომიურ აფხაზეთში გაშლილ ეთნოკონფლიქტში გამოიხატა, 1992 წლის გაზაფხულიდან დაიწყო ქვეყნის გამოსვლა საერთაშორისო იზოლაციიდან. საქართველო გაეროს და ეუთოს წევრი ხდება. მიზეზი - საბჭოტა კავშირის თვითლიკვიდაცია და საქართველოს ახალი ლიდერის, ედუარდ შევარდნაძის საერთაშორისო ავტორიტეტია. 1992 წლის მაისში ყოფილი საბჭოთა რესპუბლიკები ხელს აწერენ ტაშკენტის ხელშეკრულებას, რომლის ძალითაც საქართველო შეუერთდა ხელშეკრულებას ევროპაში ჩვეულებრივი შეიარაღების შესახებ. ამრიგად, იდგმება პირველი ნაბიჯი ევროპული უსაფრთხოების არქიტექტურასთან დასაახლოებლად. ის, რომ აღნიშნული დაახლოება რუსეთისაგან დისტანცირების იმპულსს შეიცავდა, გამოჩნდა საქართველოს თავშეკავებაში საბჭოტა კავშირის ნანგრევებზე ჩამოყალიბებულ დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობის წევრობისაგან.

1992 წლის 22 დეკემბრის კანონში ,,თავდაცვის შესახებ“ აღინიშნა, რომ საქართველო ნეიტრალური სახელმწიფოა. მიუხედავად იმისა, რომ შევარდნაძის ხელისუფლებამ მოუხსნა საქართველოს ტერიტორიაზე დისლოცირებულ რუსეთის შეიარაღებულ ძალად გარდაქმნილ ყოფილ საბჭოთა ნაწილებს საოკუპაციო ჯარის სტატუსი, 1993 წლის მეორე ნახევრამდე მიმდინარეობდა საუბარი მათ გაყვანაზე. ქართული მედია, ოპოზიცია და ზოგჯერ ოფიციოზით არაერთხელ აცხადებდა, რომ აფხაზი სეპარატისტები დახმარებას რუსი სამხედროებისაგან იღებდნენ. 1993 წლის აპრილში სახელმწიფოს მეთაურმა ედუარდ შევარდნაძემ გამოსცა ბრძანებულება რუსეთის ჯარების საქართველოდან გასვლის გრაფიკის შემუშავების შესახებ.¹²⁸

1993 წლის სექტემბერ-ოქტომბერი დრამატული მოვლენებით აღინიშნა. აფზახეთში საქართველოს შეიარაღებული ძალების მარცხის, სამოქალაქო ომის ახალი ძალით გაღვივების ფონზე, თბილისი იღებს გადაწყვეტილებას შეუერთდეს დსთ-ს, დააკანონოს რუსეთის ჯარების ჯგუფისა და მესაზღვრეების ყოფნა საქართველოში. არსებითად, დაიწყო რუსეთთან ხელახალი სამხედრო-პოლიტიკური დაახლოების ორწლიანი ხანა. მაგრამ ამ პერიოდში, როდესაც რუსეთის მოქმედებებთან ასოცირებული პრობლემების - ეთნიკური და სამოქალაქო ომების - მოგვარებას საქართველოს რუსეთისავე გულის მოგებით ცდილობდა, არ წყდებოდა დასავლეთიდან დაახლოების ცდები. ეს პირველ რიგში გამოიხატება გაეროს ჩართვის მცდელობით აფხაზეთის კონფლიქტის დარეგულირების საქმეში. იმ ეტაპზე ეს მოხერხდა ქართულ-აფხაზურ მოლაპარაკებათა ჟენევაში ორგანიზებით. ამასთან, გაეროს სამხედრო დამკვირვებელთა მისია ნაწილობრივ აბალანსებდა რუსი მშვიდობისდამცველების წამყვან როლს კონფლიქტის ზონაში.

მეტის გაკეთება, კერძოდ კი, ცისფერჩაფხუტიანი ჯარების შემოყვანა, საქართველომ ვერ შეძლო. ეს არ სურდა რუსეთს. ჩანს, ამისათვის არც გაეროს უშიშროების საბჭოს სხვა მუდმივი წევრები იყვნენ განსაკუთრებით მოწადინებულნი - განსაკუთრებით დასავლეთისათვის უფრო აქტუალური კონფლიქტების ფონზე.

მაგრამ უსაფრთხოების პოლიტიკაში რუსეთზე ორიენტირების თვალნათელ ნიშანთა ფონზეც არ გამქრალა კრიტიკული პათოსი ჩრდილოელი მეზობლის მიმართ. კრიტიკა ძლიერდებოდა დასავლეთის სამხრეთ კავკასიით დაინტერესების ზრდის პარალელურად. 1995 წლის 9 ოქტომბერს აზერბაიჯანის ნავთობის მოპოვების მიზნით შექმნილმა კონსორციუმმა გადაწყვიტა აზერბაიჯანის ადრეული ნავთობისათვის როგორც სამხრეთ რუსეთზე, ისე საქართველოზე გამავალი პარალელური ნავთობსადენის მშენებლობა.¹²⁹ საქართველოში ეს ფაქტი დასავლეთთან სტრატეგიული დაახლოების შესაძლებლობად იქნა აღქმული. ცოტა ხანში კი შევარდნაძე გერმანული ჟურნალი ,,ფოკუსისათვის“ მიცემულ ინტერვიუში აცხადებდა, რომ რომ რუსეთი ვერ აიძულებს საქართველოს შეცვალოს პრიორიტეტები - შეამციროს კონტაქტები დასავლეთთან.¹³⁰ ნათქვამში იგულისხმებოდა ევროკავშირის პროგრამა ,,სატრანსპორტო კორიდორი ევროპა-კავკასია-აზიაც“. როგორც ბაქო-სუფსას ნავთსადენის პროექტი, ისე საქართველოს მიერ ჯერ კიდევ 1993 წლის მაისში ხელმოწერილი ტრასეკას პროგრამა ბევრს აღიზიანებდა რუსეთში. აქ ნავთობსადენის საკითხსა და საქართველო-თურქეთის გახშირებულ კონტაქტებს განიხილავდნენ რეგიონში პოლიტიკური და ეკონომიკური გავლენისათვის კონკურენციის ჭრილში.¹³¹

1994 წლის მარტში საქართველო შეუერთდა ნატოს პროგრამის ,,პარტნიორობა მშვიდობისათვის“. 1995 წლიდან ქვეყანამ მსოფლიო ბანკისა და საერთაშორისო სავალუტო ფონდის რეკომენდაციების გათვალისწინება დაიწყო. შემოღებულ იქნა ეროვნული ვალუტა. 1995 წლის აგვისტოში მიღებული კონსტიტუციით კითხვის ნიშნის ქვეშ დადგა რუსეთთან მანამდე დადებული სამხედრო ხასიათის ხელშეკრულებები; ახალი კონსტიტუცია მსგავსი ხელშეკრულებების ასამოქმედებლად რატიფიცირების აუცილებლობას ითხოვდა.

1996-1997 წლებიდან კი დასავლეთის დაინტერესება საქართველოთი რეალური ნაყოფის გამოღებას იწვევს. შესაბამისად, ხშირდება ქართულ ისტებლიშმენტის მიერ რუსეთის პოლიტიკის ამა თუ იმ ასპექტის კრიტიკა, ინტენსიფიცირდება დასავლეთთან სამხედრო-პოლიტიკური თანამშრომლობა. მოგვიანებით, 1999 წლის ოქტომბერში შევარდნაძემ განაცხადა, რომ 3-4 წლის წინ გამოიკვეთა საქართველოს მომავალი გზა.¹³²

ამ დროს შენდება ბაქო-სუფსას ნავთობსადენი. რეაბილიტაციას გადის თბილისის აეროპორტი, რკინიგზა, საინფორმაციო-საკომუნიკაციო სისტემები, მიმდინარეობს ტრასეკას პროექტის რეალიზაცია. 1996 წლიდან დაიწყო უზბეკური ბამბის ტრანზიტი საქართველოს გავლით.¹³³ საქართველოს ოფიციალურმა წრეებმა უფრო ღიად დაიწყეს საუბარი, რომ ნავთობსადენისა და ევროპა-აზიის დამაკავშირებელი ინფრასტრუქტურის განვითარებას მიიჩნევენ გარანტად რუსეთის ნეო-იმპერიალისტური ძალების წინააღმდეგ.¹³⁴ ამავდროულად, შეერთებული შტატები შეფობას იღებს საქართველოს საზღვაო ჯარზე, მის აღჭურვასა და მომზადებაზე.

ყოველივე ამის იმედით, 1996 წლის ოქტომბერში შევარდნაძე გამოსცემს ბრძანებას, რომ დაიწყოს მზადება საქართველოს საზღვაო საზღვრების საკუთარი ძალებით დაცვის შესახებ.¹³⁵ დაიწყო საუბარი რუსთა მიერ საქართველო საზღვაო აკვატორიის კონტროლის უკანონობაზე, რადგან ამის სესახებ არავითარი შეთანხმება არ არსებობდა. ოფიციოზის წარმომადგენლები ალაპარაკდნენ რუს მესაზღვრეთა სრული გაყვანის აუცილებლობაზე, რამდენადაც შესაბამისი ხელშეკრულება არ იყო პარლამენტის მიერ რატიფიცირებული, აღსანიშნავია, რომ ჯერ კიდევ 1995 წელს ოფიციოზის განცხადებით საზღვრების საკუთარი ძალით დაცვისათვის მომზადებას რამდენიმე წელი მაინც დასჭირდებოდა.

საგანგებო კრიტიკის საგანი გახდა ქართულ-აფხაზური კონფლიქტის ზონაში 1994 წლის ზაფხულიდან განლაგებული დსთ-ს სამშვიდობო ჯარი, რომელიც რუსეთის სამხედროებისაგან იყო დაკომპლექტებული. 1996 წლის 17 აპრილს პარლამენტი სათანადო რეზოლუციით ადანაშაულებს მათ კონდრაბანდაში და ითხოვს მშვიდობისდამცველთა ძალისხმევის გააქტიურების ლტოლვილთა დაბრუნების პროცესის ხელშეწყობისათვის. 1996 წლიდანვე საქართველომ მოითხოვა წილი შავი ზღვის ყოფილი საბჭოთა ფლოტიდან და ფინანსური კომპენსაცია საკუთარ ტერიტორიაზე რუსული სამხედრო ბაზების არსებობის სანაცვლოდ.¹³⁶

შევარდნაძე, რომელიც 1994-1995 წლებში აყენებდა კავკასიური დიალოგის ფორმულას 3+1 (საქართველო, სომხეთი, აზერბაიჯანი და რუსეთი), რითაც რეგიონში რუსეთის საგანგებო როლს უსვამდა ხაზს, 1996 წლის თებერვალში გამოდის ინიციატივით ,,მშვიდობიანი კავკასია“. მასში საუბარია რეგიონალური კონფლიქტების დარეგულირებისა და თანამშრომლობის საჭიროებაზე როგორც რუსეთის, ისე თურქეთის მონაწილეობით. ამასთან, ჩრდილოელი მეზობლის განსაკუთრებულ სტატუსზე ყურადღება აღარ მახვილდება. ასეთ ფონზე რუსეთის მესაზღვრეთა სარდალმაც 1996 წლის აგვისტოში აღნიშნა ცვლილება ქართულ სტრატეგიულ შეხედულებებში.¹³⁷

1997 წელი ამ ,,ცვლილების“ ნიშნებით კიდევ უფრო მდიდარი აღმოჩნდა. კურსის კორექტურობაზე ქართული ოფიციოზიც უფრო გულახდილად ალაპარაკდა.¹³⁸ თუ 1994 წელს ამერიკაში ვიზიტის შეფასებისას შევარდნაძე აღნიშნავდა, რომ იგი არ ითხოვდა ოკეანეს გადაღმა სამხედრო დახმარებას, რადგან ქართული არმიის სამხედრო აღმშენებლობა რუსეთის დახმარებით ხდებოდა.¹³⁹ 1997 წლის ვიზიტის შედეგების გაუქმებისას კი ოფიციალური პრესა ხაზს უსვამდა ქართულ-ამერიკულ მოლაპარაკებებს სამხედრო თანამშრომლობაზე.¹⁴⁰ თებერვალში ნატოს გენერალურ მდივანთა შეხვედრისას საქართველოს საგარეო საქმეთა მინისტრმა განაცხადა, რომ ქვეყნის პრიორიტეტი ევროპულ სტრუქტურებში ინტეგრაციაა.¹⁴¹

1997 წელს იზრდებოდა იმედი, რომ არა მხოლოდ აზერბაიჯანის ადრეული ნავთობი, არამედ ეგრეთ წოდებული დიდი ნავთობი დასავლეთისაკენ საქართველოს გავლით წავიდოდა. 1997 წლის 14 ივლისის თურქულ-საქართველოს თანამშრომლობის დეკლარაციაში ნათქვამია, რომ ბაქო-ჯეიხანის ნავთობსადენის მშენებლობას, რომელსაც საქართველოზე უნდა გაევლო, სტრატეგიული უპირატესობა ჰქონდა სხვა მარშრუტებთან შედარებით.¹⁴²

უფრო ინტენსიური გახდა ქვეყანათა ჯგუფის - სუამ-ის (საქართველო, უკრაინა, აზერბაიჯანი, მოლდოვა) ფორმირების 1996 წელს დაწყებული პროცესი. დსთ-ს ოთხი ქვეყანა გამოხატავდა ინტერესთა თანხვედრას ევროპაში ჩვეულებრივი შეიარაღების ხელშეკრულების შემდგომი ადაპტაციის საკითხში. საქმე ეხებოდა რუსეთის უკმაყოფილებას სამხრეთ ფლანგზე მისთვის გამოყოფილი ჩვეულებრივი შეიარაღების კვოტით. მოლდოვა, უკრაინა, აზერბაიჯანი და საქართველო აფიქსირებდნენ განზრახვას, რომ მხარს დაუჭერდნენ ერთმანეთის სუვერენიტეტისა და უფლებების დაცვას მოლაპარაკებათა პროცესში. ამასთან, აღნიშნული ქვეყნები გამოთქვამდნენ თანამშრომლობის სურვილს როგორც რეგიონული კონფლიქტების დარეგულირების, ისე ევროპა-აზიის სატრანსპორტო დერეფნის განვითარების სფეროში, რუსეთში ბევრმა ეს პროცესი დსთ-ს ორ, პრორუსულ და პროდასავლურ ბლოკებად გაყოფის საწინდრად აღიქვა.

საქართველოს ურთიერთობა, ერთი მხრივ, უკრაინასთან, მეორე მხრივ კი აზერბაიჯანთან მართლაც იძენდა სტრატეგიული პარტნიორობის ნიშნებს, რომელიც რუსეთის გავლენის დასაბალანსებად და პროდასავლური მიმართულების გასაძლიერებლად იყო მოწოდებული. 1997 წლის 13-14 თებერვალს სევარდნაძის უკრაინაში ვიზიტის დროს ორი ქვეყნის პრეზიდენტებმა აღნიშნეს, რომ განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობენ ევროკავშირთან დაახლოებას და პროგრამაში ,,პარტნიორობა მშვიდობისათვის“ თანამშრომლობას.¹⁴³ რამდენიმე დღეში საქართველოსა და აზერბაიჯანის პრეზიდენტებმა მოაწერეს ხელი დეკლარაციას ქვეყნებს შორის სტრატეგიული თანამშრომლობის გაღრმავების შესახებ.

პარალელურად უფრო ინტენსიური გახდა კრიტიკა რუსეთის მისამართით. ეს პირველ რიგში აფხაზეთის კონფლიქტის დარეგულირების პროცესში არსებული სტაგნაციით იყო განპირობებული და დასავლეთთან თანამშრომლობაში პროგრესით - წახალისებული. 1997 წლის 30 მაისის რეზოლუციაში საქართველოს პარლამენტმა აფხაზურ-ქართული კონფლიქტის ზონაში რუს მშვიდობისმყოფელთათვის მანდატის გაგრძელებას მიზანშეუწონელი უწოდა.¹⁴⁴ საქართველოს ოფიციალური პოზიცია დსთ-ს სამხედრო განზომილების მიმართ ბევრად თავშეკავებული გახდა. 1997 წლის აპრილში შევარდნაძემაც განაცხადა, რომ რუსი მშვიდობისდამცველები არ უწყობენ ხელს ქართულ-აფხაზური კონფლიქტის მოგვარებასა და ლტოლვილთა დაბრუნებას. გაუსვა რა ხაზი ტრასეკას პროექტის განხორციელებაში არსებულ წინსვლას, შევარდნაძემ დასძინა, რომ თუ აფხაზეთის პრობლემა რუსეთის დახმარებით არ გადაწყდებოდა, საქართველოს სათანადო-ეკონომიკური ბაზის შექმნით თავად მოუვლიდა მას.¹⁴⁵.

ამგვარი მოვლენების ფონზე პარტნიორები დასავლეთიდან არაოფიციალურ საუბარში სვამდნენ კითხვას, რატომ არ ხსნიდა შევარდნაძე ნადიბაიძეს, რომელმაც თავდაცვის მინისტრის პოსტი საქართველოს დსთ-ში გაწევრიანების ტალღაზე, 1994 წლის გაზაფხულზე დაიკავა. ქართული წარმოშობის რუსული არმიის გენერალი ნადიბაიძე დსთ-ს სამხედრო ბლოკად გარდაქმნის იდეის აქტიური მხარდამჭერი იყო და ყოველმხრივ ეწინააღმდეგებოდა ნატოსთან საქართველოს თანამშრომლობას. იქმნებოდა პარადოქსული ვითარება, როდესაც საგარეო საქმეთა სამინისტრო, საზღვრის დაცვის სახელმწიფო დეპარტამენტი, საკანონმდებლო ხელისუფლება გამოხატავდა უსაფრთხოებისა და თავდაცვის სფეროში დასავლეთთან თანამშრომლობის სურვილს, თავდაცვის სამინისტრო კი ამ პროცესიდან ამოვარდნილი იყო.

1998 წლის აპრილში ამ წინააღმდეგობრიობის მოხსნისაკენ ნაბიჯი გადაიდგა, კერძოდ, თავდაცვის მინისტრად დამტკიცდა პოლკოვნიკი თევზაძის კანდიდატურა. მას სათანადო განათლება შეერთებულ შტატებში ჰქონდა მიღებული. ეროვნული შეფერილობის მქონე ოპოზიციის ერთ-ერთმა წარმომადგენელმა ასეთი საკადრო ცვლილება დსთ-ს მოახლოებულ კრახად მიიჩნია; მან განაცხადა, რომ სხვაგვარად საქართველოს ხელისუფლება ვერ გაბედავდა რუსეთისათვის ასეთი არასასურველი მინისტრის დანიშვნას.¹⁴⁶

უშიშროების ყოფილი მინისტრის ჯ. გახოკიძის თქმით, 1998 წელი საქართველოსთვის გარდამტეხი აღმოჩნდა. ამ წელს გადაწყდა, რომ საქართველოს კურსი ერთხელ და საბოლოოდ დასავლეთისაკენ იქნებოდა მიმართული. ამის დამადასტურებელ ერთ არგუმენტად ყოფილ მინისტრს საქართველოს ევროპის საბჭოში გაწევრიანებაზე გადაწყვეტილების მიღება მიაჩნია; მეორედ საქართველოს ტერიტორიის არცევა აზერბაიჯანისა და შუა აზიის ენერგორესურსების ძირითადი ნაკადის დასავლეთისაკენ მიმავალ გზად.¹⁴⁷ ახალი თავდაცვის მინისტრის დანიშვნა, გახოკიძის არგუმენტაციაში მოხსენიებული ფაქტები და ქვემოთ მოყვანილი რამდენიმე სხვა მოვლენა 1998-99 წლების საქართველოს საგარეო პოლიტიკას პროდასავლურობის თვისებრივად ახალ შტრიხებს მატებს.

გამომდინარე იმ პოლიტიკური და სტრატეგიული მნიშვნელობიდან, რაც საკომუნიკაციო და ენერგორესურსების მოპოვება - ტრანსპორტირების პროექტებს ენიჭება, განსაკუთრებითაა ხაზგასასმელი 1999 წლეს აშშ-ს კონგრესის მიერ ზემოთ ნახსენები ,,აბრეშუმის გზის“ სტრატეგიის მხარდაჭერის აქტის განხილვა და მიღება. იყო შემდგომი პროგრესი ევროკავშირის ტრასეკას პროგრამის რეალიზაციაშიც, რაც პროგრამაში მონაწილე ქვეყნების 1998 წლის სექტემბერში ბაქოში გამართული სამიტით გამოიხატა. 1999 წლის ნოემბერში კი სტამბულში აზერბაიჯანიდან საქართველოს გავლით თურქულ პორტ ჯეიხანამდე ნავთობსადენის მშენებლობაზე პრინციპული გადაწყვეტილება იქნა მიღებული. ამ გადაწყვეტილების ოფიციალური მხარდაჭერა გამოხატა აშშ-ს პრეზიდენტმა.

რეგიონული ინიციატივებიდან აღსანიშნავი იყო სუამის ჯგუფის სახელით გაკეთებული განცხადებები, რომელთაც 1999 წლის აპრილში უზბეკეთიც შეუერთდა. რიგი დეკლარაციებით ჯგუფი აცხადებდა, რომ ერთობლივად იზრუნებდა ევროპა - აზიის დერეფნის უსაფრთხოებაზე. 1999 წლის აპრილში კი მოეწყო ქართული, აზერბაიჯანული და უკრაინული ქვედანაყოფების პირველი ერთობლივი წვრთნები. ახალი იმპულსი შემატა სამხრეთ-კავკასიური დიალოგის იდეას აშშ-ს სახელმწიფო მდივნისა და თურქეთის პრეზიდენტის ყურადღება.

დასავლეთის მხარდაჭერით მიმდინარე ეკონიმიკურ და ენერგეტიკულ პროექტებში მონაწილეობის ინტენსიფიკაციის პარალელურად განხორციელდა ძვრები საქართველოს ევროპულ და ევროატლანტიკურ პოლიტიკურ სტრუქტურებთან შემდგომი დაახლოების თვალსაზრისით. 1999 წლის აპრილში დასრულდა საქართველოს ევროპის საბჭოში გაერთიანების პროცესი. ამოქმედდა ხელშეკრულება ევროკავშირთან თანამშრომლობის შესახებ. 1999 წლის სექტემბერში, ოთხწლიანი მოღვაწეობის დასრულების ზღურბლზე საქართველოს პარლამენტმა მიიღო დადგენილება, რომ დაიწყოს მოლაპარაკება საქართველოს ევროპის კავშირის ასოცირებულ წევრად მიღების თაობაზე.

1998-1999 წლებში საგრძნობლად გააქტიურდა საქართველოს თანამშრომლობა ნატოსთან ე.წ. EAPC-ის (ევროატლანტიკური პარტნიორობის საბჭო) და პროგრამა ,,პროგრამა მშვიდობისათვის“ ფარგლებში. 1999 წლის გაზაფხულზე საქართველოს შეუერთდა ნატოსა და პარტნიორი ქვეყნების თავდაცვის დაგეგმარებაში თანამშრომლობის სპეციალურ მექანიზმს - ე.წ. PARP-ს.

გაძლიერდა უსაფრთხოებისა და თავდაცვის სფეროში ორმხრივი თანამშრომლობა ნატოს წევრ-სახელმწიფოებთან - პირველ რიგში აშშ-სთან, გერმანიასთან, თურქეთსა და გაერთიანებულ სამეფოსთან. 1998 წელს სხვადასხვა პროგრამების ფარგლებში საქართველოს მიერ მიღებულმა ამერიკულმა დახმარებამ 92 მილიონი დოლარი შეადგინა. ამ თანხის სოლიდური ნაწილი ეროვნული უსაფრთხოების უზრუნველყოფას, ექსპორტის კონტროლის ეფექტურ მექანიზმთა დანერგვას, საბაჟო და სასაზღვრო სამსახურის გაძლიერებას მოხმარდა.¹⁴⁸ მზარდ დახმარებას იღებდა საქართველოს თავდაცვის სამინისტროც - პირველ რიგში სხვადასხვა დონის სწავლებების ორგანიზებასა და არასაბრძოლო აღჭურვილობის გადმოცემის ფორმით. 1999 წელს კი აშშ-მ დაიწყო საქართველოს თავდაცვის სამინისტროსათვის სატრანსპორტო ვერტმფრენების გადმოცემისა და მათთვის ეკიპაჟების მომზადების პროცესი.

ქართველ სამხედროთა წვრთნაში მნიშვნელოვანი როლის თამაშს განაგრძობდა გერმანია და თურქეთი. აშშ-სთან, საბერძნეთსა და გაერთიანებულ სამეფოსთან ერთად ეს ქვეყნები მონაწილეობდნენ ქართული ფლოტისა და სანაპირო დაცვის აღჭურვაში. ნატოს ლიდერობით კოსოვოში მიმდინარე სამშვიდობო ოპერაციაში გაიგზავნა თურქების დახმარებით მომზადებული პირველი ქართული სამშვიდობო ოცეული.

1998-1999 წლებში ქართული თავდაცვისა და უსაფრთხოების სისტემის რეფორმისათვის საჭირო რეკომენდაციებზე მუშაობდნენ როგორც წიმა პარაგრაფში ნახსენები საერთაშორისო მრჩეველთა საბჭოს წევრები, ისე ამერიკელ სამხედრო ექსპერტთა ჯგუფები.

1998-1999 წლებში პროგრესირებადი თანამშროლობა დასავლეთის უსაფრთხოების სტრუქტურებთან აისახა საკმაოდ ფრთხილი შევარდნაძის რიტორიკაზეც. გაეროს გენერალურ ასამბლეაზე შევარდნაძემ სრული მხარდაჭერა გამოუცხადა ნატოს ოპერაციას კოსოვოში. 1999 წლის 26 სექტემბერს საქართველოს ოფიციალური ანალიტიკური ტელეპროგრამა ,,ტაიმაუტი“ იუწყებოდა, რომ თუ ადრე პრეზიდენტი ბალანსის პოლიტიკას ახორციელებდა, ახლა იგი პირდაპირ საუბრობს საქართველოს დასავლურ ორიენტაციაზე. ამდროინდელია წინა პარაგრაფში ნახსენები შევარდნაძისეული ფრაზა ნატოს კარზე ,,დაკაკუნების“ პერსპექტიულობაზე.

ყოველივე აღნიშნულს თან სდევდა რუსული პოლიტიკის არა მხოლოდ კრიტიკა, არამედ რუსეთის სამხედრო-პოლიტიკური გავლენის ბერკეტთა შესუსტებისაკენ მიმართული ღონისძიებებიც. 1998 წლის ივნისში მოხერხდა შეთანხმება რუსეთთან საქართველო-თურქეთის საზღვრისა და საქართველოს საზღვაო აკვადორიის კონტროლის საკუთარ ხელში აღებაზე. ბოლო დროს მხოლოდ რუსეთის მიმდებარე სამხრეთ-ოსეთისა და აფხაზეთის დე-ფაქტო გამოყოფილი ტერიტორიები რჩებოდა ქართველ მესაზღვრეთა ზედამხედველობის გარეშე.

1999 წლის აპრილში გამართულ დსთ-ს სამიტზე საქართველომ დატოვა თანამეგობრობის კოლექტიური უსაფრთხოების ხელშეკრულება; ხელშეკრულებას ვადა გასდიოდა და საქართველოს პრეზიდენტმა განაცხადა, რომ არსებული სახით იგი აღარ ეხმიანებოდა თანამედროვეობის მოთხოვნებს. უპირველეს ყოვლისა, ქართული დელეგაციის უკმაყოფილება აფხაზეთის პრობლემის გადაწყვეტაში პროგრესის არარსებობით საბუთდებოდა.

არანეკლებ არსებითი იყო მოლაპარაკებების დაწყება საქართველოში დისლოცირებული რუსული სამხედრო ბაზების მომავალის თაობაზე, ზემოთ ნახსენები აპრილის სამიტის კომენტირებისას პრეზიდენტმა აღნიშნა, რომ რუსული ბაზების საკითხი ევროპაშიც ჩვეულებრივი შეიარაღების შესახებ არსებული ხელშეკრულების ადაპტაციის მიმდინარე პროცესზე იყო მიბმული. ამგვარი ,,მიბმით“ საქართველო ცდილობდა არ გაემწვავებინა რუსეთთან ურთიერთობა და არასასურველი ბაზების საკითხი საერთო - ევროპული, კოლექტიური პროცესების ჩარჩოში მოეგვარებინა. მით უმეტეს, რომ 1999 წელს რუსული არმიის მიერ ჩეჩნეთში დაწყებული საომარი მოქმედებები საქართველოს ხელისუფლებას დამატებით საფიქრალს უქმნიდა; როგროც მოგვიანებით გახდა ცნობილი, 1999 წლის ოქტომბერში რუსეთის სამხედრო ხელმძღვანელობამ მოითხოვა, რომ საქართველოში დისლოცირებულ რუსულ ნაწილებს ჩეჩნეთის ოპერაციისათვის სამხრეთი მიმართულებიდან მხარდაჭერა აღმოეჩინათ. საქართველომ უარაი განაცხადა, მიიჩნია რა რომ მსგავსი მოქმედება მასაც ჩააბამდა სამხრეთ რუსეთში მიმდინარე კონფლიქტში.¹⁴⁹

ცოტა ხნით ადრე, 1999 წლის თებერვალში შეიქმნა საქართველო-რუსეთის სამხედრო თანამშრომლობის საკითხზე მომუშავე კომისია საგარეო და თავდაცვის მინისტრთა თავმჯდომარეობით. კომისიაში იქნა შეყვანილი რუსული პოლიტიკის კრიტიკითა და პროდასავლური განცხადებებით ცნობილი საქართველოს პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტის თავმჯდომარე რევაზ ადამია. სამხედრო-ტექნიკურ სფეროში თანამშრომლობის არსებითად გაყინული პროცესის გადაფასებისა და განახლების მოთხოვნასთან ერთად, კომისია აყენებდა საკითხს, რომ საბოლოოდ განსაზღვრულიყო რუსული ბაზების მისია და სტრუქტურა.¹⁵⁰ ქართული მხარე აცხადებდა, რომ 1998 წლისათვის დაგეგმილი 20 ერთობლივი სამხედრო ღონისძიებებიდან მხოლოდ ერთი ჩატარდა და არც დსთ-ს ფარგლებში არსებული აირსაწინააღმდეგო თავდაცვის ერთობლივი სისტემა მუშაობდა.

აღნიშნულ სისტემაზე აპელირება სრულიად კარგავდა აზრს იმ დროს, როდესაც ჩეჩნეთის კამპანიაში ჩაბმულმა რუსულმა ავიაციამ ჩეჩნეთთან მიმდინარე ქართულ ტერიტორიაზე ნაღმები ჩამოყარა. მსგავსი აქციის შედეგად 1999 წლის აგვისტოში საქართველოს სამი მოქალაქე დაიჭრა. მომხდართან დაკავშირებით საქართველოს პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტმა გააკეთა განცხადება, რომ რუსეთის ხელისუფლება არაა მზად ააგოს ურთიერთობა საქართველოსთან თანასწორუფლებიანობისა და ორმხრივი პატივისცემის პრინციპებზე.¹⁵¹ იმავე განცხადებაში აღნიშნული იყო ქართული მხარის მიერ არაერთხელ გამოთქმული წუხილი იმის თაობაზე, ეომ რუსეთის დუმა არ ჩქარობდა 1994 წლის რუსეთ-საქართველოს მეგობრობისა და კეთილმეზობლობის ხელშეკრულების რატიფიცირებას. რუსეთის საკანონმდებლო ხელისუფლებას არ სურს საქართველოს აღიარება დამოუკიდებელ, მეგობრულ ქვეყნად - ასკვნიდა საქართველოს პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტი.

საქართველოს საგარეო და თავდაცვის სამინისტროების, ისევე როგორც პრეზიდენტის ტონი ასეთი მძაფრი არ ყოფილა. მაგრამ თუ 1998 წელს ქართული მხარე რუსული ბაზების მისიის გამოკვეთასა და რიგ სტრუქტურულ ცვლილებებს ითხოვდა, პარალელურად კი ხაზს უსვამდა ქართულ-რუსული სამხედრო შეთანხმებების ლეგიტიმურობის სისუსტეს მათი სათანადო პროცედურით ორმხრივი დაურატიფიცირებლობის გამო - 1999 წელს საქართველოს ხელისუფლებამ ოთხი რუსული ბაზიდან ორის დახურვა მოითხოვა.¹⁵²

როგორც აღინიშნა, ეს მოთხოვნა ევროპაში ჩვეულებრივი შეიარაღების ხელშეკრულების ადაპტაციის პროცესს დაუკავშირდა. ქართული მხარისათვის ეს გზა უფრო მოხერხებული აღმოჩნდა. თანაც, ასე უფრო შესაძლებელი იყო დაგროვილ კითხვებზე რუსეთისაგან ნათელი პასუხების მიღება. საქმე ეხებოდა ევროპაში ჩვეულებრივი შეიარაღების საფლანგო ზონებში ეროვნული და ტერიტორიული კვოტების ურთიერთმიმარტების საკითხს; 1999 წლის გაზაფხულზე ვენაში გამართულ საკონსულტაციო ჯგუფის შეხვედრაზე, რომელიც ხელშეკრულების იმპლემენტაციის პროცესს ეძღვნებოდა, ქართულმა მხარემ პირველად განაცხადა ცალსახად, რომ ჩვეულებრივი შეიარაღების საკუთარ, ეროვნულ კვოტას არავის დაუთმობდა.¹⁵³ ამდენად, უკვე ეუთოს ფორმატით, საქართველოში რუსეთის ჯარების განლაგება მხოლოდ დროებითი შეიძლებოდა ყოფილიყო, მათი შეიარაღება კი უნდა შემცირებულიყო. იმისათვის, რათა რუსეთს არგუმენტი არ დარჩენოდა, საქართველო აწარმოებდა მოლაპარაკებას ჩეხეთთან ძველი ტანკების ტ-55-ების იაფად შეძენისა და ამით საკუთარი კვოტის რეალურად შევსებაზე. რუსეთის ბაზებისადმი ცალსახად მტრული დამოკიდებულების ხაზგასმის გარეშე. ,,ობიექტურ გარემოებებზე“ მითითებით, საქართველოს ხელისუფლებამ დაიწყო მოთხოვნა, რომ თბილისთან ახლოს მდებარე ვაზიანისა და თბილისის კონტროლს მოწყვეტილი აფხაზეთის ტერიტორიაზე არსებული გუდაუთის ბაზები დახურულიყო, დანარჩენი ორი ბაზა კი დროებით განლაგებულის სტატუსით აღჭურვილიყო.

1999 წლის 18 ოქტომბერს შევარდნაზემ პრესკონფერენციაზე განაცხადა, რომ ევროპაში ჩვეულებრივი შეიარაღების შესახებ არსებული ხელშეკრულება ყველა მისი მონაწილესათვის სავალდებულოა. ამ საკითხზე მოსკოვში კონსულტაციები 1999 წლის ოქტომბრის მიწურულს გაიმართა. რუსული მხარე წინააღმდეგი იყო რომელიმე ბაზის დახურვის. იგი კვლავ მოითხოვდა საქართველოში საკუთარი ჯარების განლაგების 25 წლით დაკანონებას. ქართული მხარე აფიქსირებდა ევროპასი ჩვეულებრივი შეიარაღების ხელშკრულებისადმი ერთგულებას. კეთილგანწყობით აცხადებდა შემდგომი მოლაპარაკებისათვის მზადყოფნას.¹⁵⁴

ქართული კოზირი გაუჭრელი აღმოჩნდა. რუსეთის მხრიდან შემდგომი წინაარმდეგობა ეუთოს ფარგლებში არსებული საერთო-ევროპული ხელსეკრულების დარღვევა იქნებოდა იგი აფიქსირებდა ევროპის ამა თუ იმ ნაწილსი ჩვეულებრივი შეიარაღების დასაშვებ კვოტებს და აცხადებდა, რომ უცხო ქვეყნის ტერიტორიაზე გარეშე ძალების დროებითი განლაგებაც კი მხოლოდ მასპინძელი ქვეყნის ნებართვით იყო შესაძლებელი. 1999 წლის ნოემბერში ხელშეკრულების მონაწილეთა სტამბულის კონფერენციაზე საქართველომ მიიღო რუსეთისგან პირობა, რომ 2001 წლის 1 ივლისისათვის მის ტერიტორიაზე არსებული ოთხი სამხედრო ბაზიდან ორი - ვაზიანისა და გუდაუთის - დაიხურებოდა. ეს დაფიქსირდა კონფერენციის ფინალურ აქტში. ქართული მხარე თვლიდა, რომ წარმატება იყო არა მხოლოდ შეთანხმება რუსეთის კუთვნილი კონკრეტული სამხედრო ტექნიკის საქართველოდან გატანაზე, არამედ რუსეთ-საქართველოს სამხედრო ურთიერთობათა საკითხისათვის ევროპული ჟღერადობის მიცემა. სტამბულში მივაღწიეთ იმას, რომ ჩვენი უსაფრთხოება ჩვენვე ვაკონტროლოთ - ამის საშუალება მოგვცა ევროპაში ჩვეულებრივი შეიარაღების ადაპტირებულმა სისტემამ - განაცხადა საქართველოს საგარეო მინისტრმა იარაკლი მენაღარიშვილმა.¹⁵⁵

ამ წარმატებაში, რომლის ნაყოფი 2001 წელს მომწიფდება, უდავოა დასავლეთის, პირველ რიგში კი შეერთებული შტატების წვლილი. სტამბულის სამიტის წინ, 1999 წლის 20 ოქტომბერს საქართველოში საგანგებოდ ჩამოსულმა აშშ-ს სახელმწიფო მდივნის მრჩეველმა სტივენ სესტანოვიჩმა გამოხატა მხარდაჭერა სტამბულის სამიტზე განსახილველი ქართული პოზიციის მიმართ.¹⁵⁶

2000 წლის ზაფხულში დაიწყო რუსული იარაღის ნამატის გატანის პროცესი. მიმდინარეობს მოლაპარაკებები ორი ბაზის დახურვის ტექნიკურ დეტალებზე. ამასთან, დაიწყო საუბარი საქართველოში არსებული ორი დანარჩენი ბაზის ბედიც. საიდუმლო არაა, რომ რუსეთის მხარე მათი განლაგების ,,დროებითობას“ ისევ 25 წლით საზღვრავს.საქართველოს ბოლოდროინდელი პოზიციის თანახმად კი, მათი გაყვანის ხანგრძლივობა პირველი ორი ბაზის დახურვისათვის შეთანხმებულ ვადებს არ უნდა აღემატებოდეს.¹⁵⁷ მაგრამ დასრულდება თუ არა დაქართველოში რუსეთის სამხედრო ბაზების ისტორია 2003 წლისათვის - მრავალ ფაქტორზე იქნება დამოკიდებული.

რუსული ვექტორი

2000 წლის შუახანებისათვის რუსული გავლენისა და ორიენტაციის დასასრულზე, ისევე როგორც დასავლეთისაგან გაუცხოების ელემენტთა სრულ დაძლევაზე გადაჭრით საუბარს მხოლოდ ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის არარსებობა არ აფერხებს. პროდასავლურ დეკლარაციებს, შეთანხმებებს ყოველთვის არ ახლდა კონკრეტული საქმე. არცთუ იშვიათად კი ამ პროცესის საწინააღმდეგო განცხადებებსა და ნაბიჯებსაც ჰქონდა ადგილი.

1993-1995 წლებში ბევრი რამ მიუთითებდა, რომ ხელისუფლება რუსეთთან ურთიერთობაში დაადგა ზემოთ ნახსენები ,,ბენდავაგონინგის“ კურსს. უპირველეს ყოვლისა, საკითხის წყაროსთან დაახლოების კურსზე გადასვლა თავად სახელმწიფოს მეთაურის 1993 წლის შემოდგომაზე შემოთავაზებული ფორმულიდან ჩანს; დსთ-ში საქართველოს გაწევრიანების ფაქტი შევარდნაზემ ახსნა ჩრდილოელი მეზობლის ნეგატიური გავლენის განეიტრალების სურვილით.¹⁵⁸

აფხაზეთში განცდილი მარცხისა და სამოქალქო ომის ახალი ტალღის ფონზე შევარდნაზემ 1993 წლის ოქტომბერში საქართველოს დსთ-ში გაწევრიანებაზე მოაწერა ხელი. საქართველო შეუერთდა დსთ-ს ტაშკენტის 1992 წლის 15 მაისის ხელშეკრულებას კოლექტიური უსაფრთხოების სესახებ. თანამეგობრობის უსაფრთხოებაზე პასუხისმგებელი პოლიტიკური ორგანოს, კოლექტიური უსაფრთხოების საბჭოს გადაწყვეტილებანი ეროვნული პარლამენტების რატიფიცირებას ექვემდებარებოდა. მაგრამ თუ პოსტსაბჭოური ქვეყნების პრეზიდენტთა დიდ პოლიტიკურ გავლენას გავითვალისწინებთ, თეორიულად მაინც, აღნიშნული ორგანო საკმაო ძალაუფლებით ხდებოდა აღჭურვილი. ამასთან, საბჭოს მუშაობის პროცედურის ბუნდოვანება (გადაწყევტილება მიიღებოდა რეგლამენტით, რომელიც ყოველ კონკრეტულ სხდომაზე დადგინდებოდა) კიდევ უფრო პრობლემატურს ხდიდა ეროვნული ინტერესების პრიმატს. მით უმეტეს, რომ დებულებით კოლექტიური უშიშროების საბჭო წარმოადგენდა დსთ-ს საერთო ინტერესებს ნატოს წინაშე.

როგორც წინა პარაგრაფში აღინიშნა, 1995 წლის 10 თებერვალს საქართველოსმ მოაწერა ხელი დსთ-ს კოლექტიური უშიშროების კონფერენციას, რითაც ფიქსირდებოდა, რომ რუსეთსა და საქართველოს ჰქონდათ საერთო სამხედრო-პოლიტიკური შეხედულებები. საქართველოს თანხმდებოდა, რომ უნდა შექმნილიყო დსთ-ს კოალიციური ჯარები და ერთიანი აირსაწინააღმდეგო თავდაცვის სისტემა.¹⁵⁹ იმავე დღეს ხელი მოეწერა ხელშეკრულებას ერთიანი აირსაწინააღმდეგო თავდაცვის სისტემის შექმნის თაობაზე. სისტემის ხელმძღვანელობა რუსეთის შესაბამის სარდლობას გადეცა.¹⁶⁰

1994 წლის ზაფხულში საქარტველოს დათანხმდა აფხაზურ-ქართული კონფლიქტის ზონაში დსთ-ს მანდატით მოქმედი რუსული სამშვიდობო ქვედანაყოფების განლაგებაზე. აღსანიშნავია, რომ მათ შორის იყო გუდაუთის 345-ე სადესანტო პოლკის კონტიგენტი, რომელსაც მანამდე ქართული მხარე აფხაზ სეპარატისტთა დახმარებასი ადანაშაულებდა. 1996 წლის დამდეგს კი საქართველოს დელეგაციამ დსთ-ს სამიტზე მოითხოვა, რომ რუსეთის ჯარს განეიარაღებინა აფხაზები და აფხაზეთის ყოფილი ავტონომიის ტერიტორიაზე სამხედრო კომენდატურის დროებითი მმართველობა შემოეღო.¹⁶¹

მაგრამ მთავარი, რაც ამ დროს საქართველოს რუსეთთან ხელახალ დაახლოებაზე მეტყველებდა, ორმხრივი სამხედრო ურთიერთობები იყო, სოხუმის დაცემიდან ორი კვირის შემდეგ, 1993 წლის ოქტომბერში დაიდო ხელშეკრულება საქართველოს რესპუბლიკის ტერიტორიაზე დროებით განლაგებული რუსეთის ფედერაციის შეიარაღებული ფორმირებების სტატუსის შესახებ. მასში ჯერ კიდევ იგრძნობოდა რუსეთის ჯარების საქართველოდან გასვლაზე 1992-1993 წლებში მიმდინარე დისკუსიის კვალი: ხელშეკრულებაში აღნიშნული იყო, რომ ცალკე შეთანხმებით განისაზღვრებოდა ამ ფორმირებათა საქართველოდან გასვლის საკითხებზე მომუშავე სპეციალური წარმომადგენლების ფუნქციები. მაგრამ მსგავსი შეთანხმება აღარ დადებულა და არც ,,წარმომადგენელთა“ ინსტიტუტი ამოქმედებულა.

ხელშეკრულებაში არაფერი იყო ნათქვამი საქართველოში დისლოცირებული რუსული ჯარის სტრუქტურასა და ზღვრულ რაოდენობაზე. მასში პრაქტიკულად არ იყო ჩადებული საქართველოს მიერ ამ ჯარების ეფექტური კონტროლის მექანიზმი. მაგალითისათვის, თუ ამერიკულ ბაზებზე საბერძნეთში მუდმივად იმყოფება ბერძენი ოფიცერი, რომლისთვისაც არაფერია დახურული, გარდა კრიპტოგრაფიული ოთახისა,¹⁶² ქართული მხარის კონტროლის საშუალება შემოიფარგლებოდა კომისიებით, რომელთაც ევალებოდათ ამა თუ იმ მხარისათვის ზარალის მიყენების შემთხვევაში მისი მასშტაბების განსაზღვრა, ხელშეკრულების ინტერპრეტაცია და ზრუნვა ქონების გაყოფაზე.¹⁶³

1994 წლის თებერვალში ხელმოწერილი რუსეთ-საქართველოს ჩარჩო-ხელშეკრულება მეგობრობასა და კეთილმეზობლობაზე გულისხმობდა საქართველოსათვის დახმარებას არმიის მშენებლობაში. ხელი მოაწერა შეთანხმებას საქართველოში რუსეთის ფედერაციის სასაზღვრო ჯარების ფუნქციონირებაზე, რომლის თანახმად ქართული კონტროლის აუცილებლობა საქართველო-თურქეთის საზღვარზე განლაგებულ რუს მესაზღვრეებზე შედარებით ნათლად იყო ჩამოყალიბებული.¹⁶⁴

რუსეთს ამ თუ რომელიმე სხვა ორმხრივი ხელშეკრულების რატიფიკაცია არ მოუხდენია, საქართველომ კი ხელშეკრულება რუსეთის ჯარების სტატუსზე პრეზიდენტის დეკრეტით აამოქმედა და მაინც, მატი გავლენა პოლიტიკურ პროცესებზე უდავოა. რუსეთი საქართველოს უსაფრთხოების გარანტის როლს იძენდა. საქართველო ამით იმედოვნებდა არა მხოლოდ რუსეთის ,,ნეგატიური გავლენის“ მოხსნას, არამედ დახმარებას რიგი შიდაპოლიტიკური პრობლემების გადაწყვეტაში.

1993 წლის 18 ოქტომბერს შევარდნაძემ განაცხადა, რომ აწარმოებდა მოლაპარაკებას რუსეთთან ინტერვენციის შესაჩერებლად.¹⁶⁵ ამ ფრაზის მიღმა იგულისხმებოდა სამოქალქო ომი, რომელიც გაღვივდა ჩეჩნეთიდან დაბრუნებულ ექს-პრეზიდენტ გამსახურდიასთან-აფხაზური მარცხის ფონზე. მართლაც, 1993 წლის შემოდგომაზე სამოქალქო ომით მოცულ დასავლეთ საქართველოს გზებზე რუსული ტანკები გამოჩნდა. თვითმხილველთა თქმით, ისინი სამთავრობო ჯარს მოჰყვებოდნენ და კომუნიკაციებზე კონტროლს ამყარებდნენ. ძნელია იმის თქმა, რომ შევარდნაძის მოწინააღმდეგეთა მარცხში გადამწყვეტი როლი რუსულმა ტანკმა ითამაშა, მაგრამ ამ გარემოების იგნორირება შეუძლებელია.

1994 წელს საქართველოს თავდაცვის მინისტრად რუსეთის არმიის გენერალი ნადიბაიძე დაინიშნა. მალე ქართულმა არმიამ 31 ტანკი და რუსულ სამხედრო სასწავლებლებში ათობით მიიღო. თავდაცვის სამინისტროს თანამშრომელთა მოწმობით, ნადიბაიძის სამუშაო დღე, ჩვეულებისამებრ, ამიერკავკასიაში დისლოცირებული რუსული ჯარების შტაბში იწყებოდა. ანალოგიურად განვითარდა ურთიერთობა უშიშროების სამსახურებს შორის; რუსულმა მხარემ საქართველოს უშიშროების ახალ მინისტრს იგორ გიორგაძეს სპეცფორმირება მოუმზადა.¹⁶⁶

ერთი მთავარი ამოცანა, რომლის გადაწყვეტას საქართველო რუსეთის დახმარებით ისახავდა მიზნად, აფხაზეთში ცენტრალური იურისდიქციის აღდგენა იყო. რუსეთის სამხედრო-პოლიტიკური წრეების მოთხოვნებისა და აფხაზეთის დაბრუნების ქართული იმპულსის შეჯერების მცდელობას წარმოადგენდა 1995 წელს ჯერ მინისტრების დონეზე პარაფირებული, შემდეგ კი შევარდნაძის მიერ ხელმოწერილი ხელშეკრულება საქართველოს ტერიტორიაზე განლაგებული რუსული სამხედრო ბაზების შესახებ. მასში აღარ იყო საუბარი რუსეთის ჯარის საქართველოდან გასვლაზე; საქართველოს თანხმდებოდა, რომ ოთხ ბაზად რესტრუქტურირებული რუსეთის სამხედრო დაჯგუფებეი იდგებოდა ქვეყნის ტერიტორიაზე 25 წლით, შემდგომი ავტომატური ხუთწლიანი გაგრძელებით. აფხაზეთის საკითხის რუსული ბაზების დაკანონებასთან კავშირი ჩანდა 1995 წლის 23 მარტს პარაფირებული ტექსტის მინაწერში, რომელიც ქართულმა მხარემ გააკეთა; მის თანახმად საქართველო აცხადებდა, რომ ხელშეკრულება შევიდოდა ძალაში მხოლოდ აფხაზეთში საქართველოს იურისდიქციის აღდგენის შემდგომ. იმავე დღეს, ჟურნალისტთა კითხვაზე, თუ გადაიხდიდა რუსეთი ბაზებისათვის მიწის არენდის საფასურს, შევარდნაძემ განაცხადა, რომ აფხაზეთის დაბრუნებაში დახმარება ვერავითარი ფულით ვერ გაიზომებოდა. ოპოზიცია ამ პოლიტიკას ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენისათვის სუვერენიტეტის დათმობად აღიქვამდა.

,,ბენდვაგონინგის“ ლოგიკით, საქართველოს ხელისუფლებამ ყურადღება ,,არ მიაქცია“ ფაქტს, რომ პარაფირებული და მოგვიანებიტ ხელმოწერილი ტექსტები იდენტური აღარ იყო; თუ 1995 წლის 23 მარტს პარაფირებულ ვერსიაში საუბარი იყო მხოლოდ 4 ბაზაზე, 1995 წლის 15 სექტემბერს შევარდნაძისა და რუსეთის პრემიერის ჩერნომირდინის მიერ ხელმოწერილ ვარიანტს ემატებოდა სიტყვები ,,და სხვა“.¹⁶⁷ დანართში, რომელიც არ გამოქვეყნებულა, ტერმინი ,,და სხვა“ განმარტებული იყო, როგორც ცალკეული ნაწილები სენაკში, თელავსა და ახალქალაქში. ხელშეკრულების მეორე, ასევე კლასიფიცირებულად დარჩენილი დანართით კი საქართველოს თმობდა რუსეთის სასარგებლოდ ევროპაში ჩვეულებრივი შეიარაღების შესახებ ხელსეკრულებით განსაზღვრული საკუთარი კვოტის ნაწილს. თუმცა კონკრეტული ციფრები შემდგომი მოლაპარაკების საგნად ცხადდებოდა.

ბუნებრივია, რომ ასეთ ფონზე, 1993-1995 წლებში საქართველოს კონტაქტები დასავლეთის უსაფრთხოების სტრუქტურებთან მინიმუმამდე იყო დაყვანილი. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველო 1994 წლის მარტში გახდა ნატოს პროგრამა ,,პარტნიორობა მშვიდობისათვის“ მონაწილე, ე.წ. ინდივიდუალური პარტნიორობის პროგრამა, ანუ თანამშრომლობის დეკლარირებულ პრინციპთა განხორციელება, 1996 წლის გაზაფხულზეც არ იყო ამოქმედებული.¹⁶⁸

ქართულმა ,,ბენდვაგონინგმა“ვერ აღმოფხვრა რუსულ-ქართული ისტორიული უნდობლობა. თავისთავად ეს არცაა ,,საფრთხის წყაროსთან“ დაახლოების პოლიტიკის შესაძლებლობათა ფარგლებსი. რუსული დახმარებაც იმ მასშტაბის არ აღმოჩნდა, რასაც მავანი ელოდა და 1996 წლიდან დაიწყო ჩრდილოეთ მეზობელთან სამხედრო-პოლიტიკური გაუცხოების ახალი ეტაპი. საქართველო-დასავლეთის ზემოთ აღწერილი კონტაქტები კი უფრო ინტენსიური გახდა. აღსანიშნავია ისიც, რომ ხელსეკრულება რუსეთის ბაზებზე არ ყოფილა რატიფიცირებული საქართველოს საკანონმდებლო ორგანოს მიერ. როგორც ცნობილია, საქართველომ შეიარაღების საკუთარი კვოტის რუსეთისათვის გაყოფაზეც თქვა ბოლოს უარი. თუმცა ბოლო დრომდე, პერიოდულად გრძელდებოდა ,,რუსული ვექტორის“ რეციდივები.

1996 წლის მაისში ვენაში გამართული ევროპაში ჩვეულებრივი შეიარაღების შესახებ არსებული ხელშეკრულებისადმი მიძღვნილ კონფერენციაზე ირჩეოდა რუსეთის სურვილი, გაეზარდა შეიარაღების საკუთარი კვოტა სამხრეთის ფლანგზე, მაგრამ თუ მოლდოვამ ცალსახად დააფიქსირა, რომ მის ტერიტორიაზე რუსული ჯარი ვერ განლაგდებოდა, არანაკლებ შეშფოთებულმა საქართველოს წარმომადგენლობამ თავის დათქმაში უბრალოდ გაიმეორა ხელშეკრულების ძირითად ტექსტში ისედაც არსებული პუნქტი, რომ ქვეყანაში უცხო სახელმწიფოს ჯართა განლაგება ეროვნული სუვერენიტეტის პატივისცემით უნდა მომხდარიყო.¹⁶⁹

1997 და 1998 წლის მანძილზეც საქართველოს ოფიციალურ განცხადებებში არ ფიგურირებდა რუსული ბაზების გაყვანის მოთხოვნა. არაფერი ისმოდა რუსეთისათვის ჩვეულებრივი შეიარაღების კვოტის გაყოფის დაუშვებლობაზე. რუსული ბაზების კატეგორიული წინააღმდეგნი არ ვართ - აცხადებდა პარლამენტის საგარეო ურთიერთობათა კომიტეტის თავმჯდომარე ჯერ კიდევ 1998 წლის ივნისში.¹⁷⁰ შევარდნაძე კი რუსეთს კვლავინდებურად მოიხსენიებდა სტრატეგიულ პარტნიორად და მოკავშირედ. ასეთი იყო რუსეთ-საქართველოს ურთიერთმიმართების მისეული დეფინაცია თავდაცვის სამინისტროში ახალი მინისტრის წარდგენის ცერემონიალზე.¹⁷¹ ერთადერთი, უფრო ხშირი ხდებოდა რუსეთისაგან არმიის მშენებლობასა და აფხაზეთის პრობლემის გადაწყვეტაში დახმარების მოთხოვნა.

აფხაზური კონფლიქტის ზონაში რუსი მშვიდობისდამცველების მზარდი კრიტიკის მიუხედავად, საქართველოს ხელისუფლება დღემდე არ ჩქარობდა პრინციპულად დაეყენებინა მისიის შეცვლისა თუ გაუქმების საკითხი. 1997 წლის კრიტიკულ ტალღაზე, როდესაც საქართველოს პარლამენტი რუს მშვიდობისმყოფელებს უეფექტობასა და კონტრაბანდისტობაში ადანაშაულებდა და მათი მანდატის გაგრძელებას მიზანშეუწონლად მიიჩნევდა, საქართველოს ეროვნული უშიშროების საბჭომ შეიმუშავა ფორმულა - საქარველო აღარ ითხოვს რუს მშვიდობისდამცველთა მანდატის გაგრძელებას, მაგრამ არც მის შეწყვეტას ითხოვს.¹⁷²

1999-2000 წლებსი საქართველოს პოზიცია რუსეთისა და დასავლეთის მიმართ უფრო მკაფიო ხდებოდა. ამ უკანასკნელის, განსაკუთრებით შეერთებული შტატების მხარდაჭერის იმედით, საქართველოს ხელისუფლებამ რუსული პოლიტიკის მისამართით კრიტიკის ახალი კამპანია და ბაზების გაყვანის მოთხოვნა დაიწყო. 1999 წლის დეკემბერში, წლის მოვლენების შეფასებისას კი საგარეო საქმეთა მინისტრმა დსთ-ს განქორწინების მექანიზმი უწოდა. მისი თქმით, საქართველო აღარ განიხილავდა დსთ-ს საკუთარი უსაფრთხოების უზრუნველყოფის მექანიზმად.¹⁷³ თუმცა რიგი მოვლენები იწვევდა ეჭვს ამ შეფასების მართებულობასა, თუ საერთოდ ქართული ორიენტაციის მდგომარეობაში;

1999 წლის აგვისტოში საქართველოს უშიშროების საბჭო ისევ თანხმდება დსთ-ს სამშვიდობო ძალების მანდატის გაგრძელებაზე აფხაზეთში. ამით დასტურდება როგორც დსთ-სთან მიმართებასი უსაფრთხოების განზომილების კვლავინდებური არსებობა, ისე არათანამიმდევრულობა მშვიდობისმყოფელთა მისიისა და მანდატის საკითხში; ,,ისინი (რუსი მშვიდობისმყოფელები,-დ.დ.) თავის მისიას ასრულებნ“ განაცხადა შევარდნაძემ 2000 წლის თებერვალში.¹⁷⁴

1999 წლის ნოემბერს რუსეთის ტელევიზიისათვის მიცემულ ინტერვიუში შევარდნაძემ განაცხადა, რომ ნატოსთან საქართველოს ურთიერთობაში წმინდა სამხედრო ასპექტებს შეზღუდული ადგილი უკავია და როგორც ადრე, საქართველოს სამხედრო ხასიათის დახმარებას პირველ რიგში რუსეთიდან ითხოვს. რუსული ბაზების გაყვანაზე საკითხი არ დგას, დასძინა საქართველოს პრეზიდენტმა და გამოთქვა იმედი რომ რუსეთი და საქართველო მიაღწევენ ურთიერთგაგებას ევროპაში ჩვეულებრივი შეიარაღების ადაპტაციის საკითხზე.¹⁷⁵ ამ ფორმულით საქართველო გამოუვალი მდგომარეობის ილუზიას ქმნიდა და რუსეთთან თავს იმართლებდა - ბაზებში ცუდი არაფერია, მაგრამ ქვეყანას საკუთარი კვოტა სჭირდება; ევროპული ხელშეკრულება კი გამორიცხავს ორი კვოტის დაკანონებას ერთი ქვეყნის ტერიტორიაზე. საკითხავია, რამდენად დაიჯერებდა რუსეთის ხელისუფლება საქართველოს ,,სინანულს“ და საერთოდ - რა უპირატესობა ჰქონდა ასეთ განცხადებებს რუსეთის გავლენისაგან თავის დაღწევის სურვილის პირდაპირ განცხადებასთან შედარებით. თუ, რა თქმა უნდა, ასეთი სურვილი საბოლოოდ იყო ჩამოყალიბებული.

ურთიერთგაგება, გარეგნულად მაინც, მართლაც იქნა მიღწეული, მაგრამ ღიად დარჩა ორი რუსული ბაზის საკითხი. ამასთან, ამ ორი ბაზის ტერიტორია და უძრავი ქონება, რომლებიც 2001 წელს უნდა დაიხუროს, შესაძლოე ერთობლივი გამოყენების ობიექტი გახდეს. ამის შესაძლებლობა ჩადებულია რუსეთ-საქართველოს ერთობლივ განცხადებაში, რომელიც 14-ე დამატებად დაერთო ჩვეულებრივი შეიარაღების ხელშეკრულების შესახებ გამართული სტამბულის კონფერენციის ფინალურ აქტს. როგორც ამ აქტის ინტერპრეტაცია, ისე მთლიანად, საქართველოს საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკის სამომავლო ვექტორი, მნიშვნელოვანწილად, საქართველოს ხელისუფლების ნებაზე იქნება დამოკიდებული.

რუსეთის ხელისუფლება მოითხოვს ორ ქვეყანას შორის სავიზო რეჟიმის შემოღებას. ბოლო დრომდე ქართველი პოლიტიკოსები ამას უფრთხოდნენ; რუსეთთან საქმიანი კავშირების მქონე ათასობით ქართველისათვის ეს მეტად არასასიამოვნო სიურპრიზი იქნებოდა. პოლიტიკურად ეგებ ეს მომგებიანიც იყოს, მაგრამ სოციალურ და ეკონომიკურ პრობლემებს გამოიწვევს, განაცხადა ცოტა ხნის წინ საქართველოს პარლამენტის საგარეო ურთიერთობათა კომიტეტის თავმჯდომარემ. იგი არ გამორიცხავდა, რომ ამ გზით რუსეთი იმედოვნებს მიაღწიოს ქართული მხარის დათმობებს ბაზების საკითხში.¹⁷⁶

თუ ეს მართალია, რუსეთის განზრახვაში ლოგიკა უეჭველად არის; შიდა პრობლემების გადაუჭრელობით დაღლილმა საქართველოს ხელისუფლებამ ერთხელაც შეიძლება მიაპყროს იმედის მზერა ჩრდილოეთ მეზობელს. სათანადო სვლის პრელუდიას, უსაფრთხოების კონცეფციის მიღების გადადებასთან ერთად, შესაძლოა ნეიტრალიტეტის სასურველობაზე ლაპარაკის დაწყებაც წარმოადგენდა. აქამდე ნატოსთან თანამშრომლობის გაღრმავებაზე ორიენტირებულ საქართველოს საგარეო საქმეთა სამინისტროს არცთუ დიდი ხნის წინ უშიშროების საბჭომ ნეიტრალიტეტის საკითხის დამუშავება დაავალა. ერთ-ერთ ბოლოდროინდელ გამოსვლაში მენაღარიშვილმა აღნიშნა, რომ რუსეთთან კეთილმეზობლობა გეოპოლიტიკური იმპერატივია და არაა გამორიცხული, რომ საქართველოს თავის განვითარებაში ნეიტრალური სახელმწიფოს სტატუსამდე მივიდეს.¹⁷⁷ რაც შეეხება ევროკავშირში შესვლას, ეს ხალხის გადასაწყვეტია, ევროკავშირის წევრობა ხომ სუვერენიტეტის შეზღუდვასაც გულისხმობს, აცხადებდა ბოლო დროს საგარეო საქმეთა მინისტრი.¹⁷⁸ ამ დროსვე ცვლილება განიცადა პრეზიდენტის სენტენციამ ნატოს კარებზე ,,დაკაკუნების“ შესახებ, რომელზედაც წინა პარაგრაფში იყო საუბარი.

აღსანიშნავია, რომ ჯერ კიდევ პირველი, ურაპატრიოტული ელფერის მქონე ქართული ხელისუფლების დროს, იშვიათი არ იყო ისეთი გარიგებები კრემლთან, რომელნიც დამოუკიდებლობის კურსს ჩრდილს აყენებდა. გამსახურდიას პირველმა პოსტკომუნისტურმა ხელისუფლებამ მიიღო კანონი ,,გარდამავალი პერიოდის გამოცხადების შესახებ“, რომლის თანახმად საქართველო საბჭოთა რუსეთის მიერ ანექსირებულ ქვეყნად იქნა აღიარებული. მაგრამ დატოვა რა ძალაში საბჭოთა საქართველოს კონსტიტუციის მუხლების უმრავლესობა, პოსტკომუნისტურმა ხელისუფლებამ დაუტოვა საკავშირო ცენტრის ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის განხორციელების, საზღვრის დაცვის, თავდაცვის ორგანიზების, უცხოეთთან ურთიოერთობის წესების დადგენის, ომისა და მშვიდობის საკითხების გადაწყვეტის ყფლებები.¹⁷⁹ თვლიდა რა საქართველოს ანექსიის მსხვერპლად და ისახავდა რა მიზნად ისტორიული უსაფრთხოების გამოსწორებას, იმავდროულად გამსახურდია აცხადებად, რომ ამ ანექსიის პროდუქტი საბჭოთა საქართველოს კონსტიტუცია უკეთესი დამცავი იყო საკავშირო კონსტიტუციისაგან, ვიდრე ოკუპაციამდელი საქართველოს 1921 წლის ძირითადი კანონი.¹⁸⁰

ამჟამინდელი ხელისუფლება, რომელიც საბჭოთა ჯარებს ოკუპანტებად განიხილავდა, არ მიიჩნევდა უცნაურად, რომ შიდაპოლიტიკურ თუ ეთნიკურ კონფლიქტებში მათი დახმარება მოეთხოვა. ასე მაგალითად, 1990 წლის დეკემბერში უზენაესი საბჭო ადგენდა, რომ ცხინვალისა და ჯავის რაიონებში, რომელთა ოსური მოსახლეობა არ ცნობდა თბილისის მთავრობას, გამოცხადებულიყო საგანგებო მდგომარეობა და გამოყენებულიყო სსრკ შინაგანი ჯარი.¹⁸¹ 1991 წლის აპრილში საქართველომ დამოუკიდებლობა გამოაცხადა, მაგრამ იმავე წლის აგვისტოში მოსკოვში შექმნილი საგანგებო მდგომარეობის სახელმწიფო კომიტეტის მოთხოვნისთანავე არმიის ჩანასახად მიჩნეულ ეროვნული გვარდიას მილიციის საგანგებო ქვედანაყოფის სტატუსი მიანიჭა. რიგი ცნობებით, 1991 წლის მიწურულს, ამბოხებული გვარდიელებით გარშემორტყმული გამსახურდიას მთავრობა იწყებდა ფიქრს ახლად შექმნილ დსთ-ში შესვლასა და რესპუბლიკაში დისლოცირებული ყოფილი საბჭოთა ჯარებისათვის დახმარების თხოვნაზე.¹⁸²

რუს სამხედროებთან თანამშრომლობა და მოვლენათა თანამდევი პოლიტიკა არც პოსტ-გამსახურდისეული საქართველოს დსთ-ში გაწევრიანებამდე იყო უცხო. 1992 წლის 24 ივნისს ამბოხებულ სამხრეთ ოსეთში მშვიდობისმყოფელად რუსული ჯარი ჩაჯდა. გამსახურდიას ხელისუფლების დამხობის შემდეგ შექმნილი სახელმწიფო საბჭოს ჯარების აფხაზურ ლაშქრობაში, რასაც ეთნიკური შეიარაღებული კონფლიქტი მოჰყვა, რუსი სამხედროების წაქეზებამაც ითამაშა როლი. საომარი ოპერაციის დაწყების წინ, 1991 წლის ზაფხულში ქართულმა ფორმირებებმა რუსებისაგან მნიშვნელოვანი შეიარაღება მიიღეს. ამ გარიგებაში ფიგურირებდა ამიერკავკასიაში რუსეთის ჯარების სარდლის მოადგილის სუფიან ბეჰაევის სახელი. საეჭვოა მას არ სცოდნოდა ქართული ფორმირებათა ლიდერების განწყობა აფხაზეთის ანტიქართული დაჯგუფებების მიმართ. ზოგიერთი მონაცემებით, ქართველთა ოპერაციის მონაკვეთებს რუსი პროფესიონალები მეთვალყურეობდნენ. საომარი მოქმედებების მრავალი მონაწილე იგონებს, რომ რუს მაღალჩინოსან სამხედროთა ნებართვისთ დაწყებული ბრძოლები მათივე მოთხოვნით წყდებოდა, მეომრები კი განტევების ვაცებად იქცეოდნენ.¹⁸³

1992 წლის მაისში რუსეთის ფედერაციის ჯარებმა გამოცხადებული ამიერკავკასიის ყოფილი საბჭოთა სამხედრო ოლქის შენაერთები ნელ-ნელა ტოვებდნენ საქართველოს. ამავე პერიოდში ხშირი იყო რუს სამხედროთა როგორც კრიტიკა, ისე შეიარაღებული თავდასხმები მათზე. აფხაზური ომის გაჭიანურების და მასში, ამჯერად უკვე აფხაზთა მხარეზე, რუს ოფიცერთა მონაწილეობის ფაქტების ფონზე გაისმა ოფიციალური განცხადებები მათი გასვლის მოთხოვნით. თბილისი პირველ რიგში რუს სამხედროთა მიერ აფხაზეთის ტერიტორიის დატოვებას მოითხოვდა. მაგრამ საქართველოში დისლოცირებული რუსული ქვედანაყოფების რადიკალური შემცირება სულაც არ აღმოჩნდა გამოწვეული შევარდნაძის ხელისუფლების რიტორიკით. მიზეზი უფრო თავად რუსული პოლიტიკის ჩამოუყალიბებლობასა და ფინანსურ პრობლემებში იმალებოდა. ამას ადასტურებს ფაქტი, რომ სწორედ აფხაზეთიდან რუსეთს არავინ გაუყვანია. მეტიც, 1993 წლის გაზაფხულ-ზაფხულში, როდესაც დაძაბულობამ აფხაზეთში და, შესაბამისად, რუსეთის მიკერძოებული პოზიციისა თუ ქმედებების კრიტიკამ ზღვარს მიაღწია, შევარდნაძე ხვდებოდა რუსეთის ხელმძღვანელობას და აცხადებდა, რომ რუსეთის ინტერესია გასათვალისწინებელი და მისი ჯარების სტატუსი - განსასაზღვრი. ამ დროისათვის რუსეთის ჯარების შემცირების პროცესიც შეწყდა. ჩანს, რუსეთმა საბოლოოდ არჩევანი საქართველოში სამხედრო გავლენის ბერკეტთა შენარჩუნებაზე გააკეთა და თბილისიც დაიყოლია.

1990-2000 წლებში საქართველოს ბალანსირება დასავლურ და რუსულ ვექტორებს შორის აჩვენებს, რომ განსახილველ პერიოდში ქვეყნის უსაფრთხოების პოლიტიკა არსებითად გარეშე მოთამაშეთა ინტერესებზე, მათი მოქმედების ინტენსივობაზე უფრო იყო მიბმული, ვიდრე საკუთარ ნებაზე. შეიძლება ითქვას, რომ ეს სუსტი ქვეყნის ხვედრია, მაგრამ ცხადია, რომ საფრთხის წყაროსთან როგორც დაახლოების, ისე მასთან მხოლოდ სხვისი იმედით დაპირისპირების კურსი სტაბილური ვერ იქნება.

2000 წლის პირველ ნახევარშიც საქართველოს ხელისუფლებამ თავი შეიკავა მიეღო ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფცია, რომლის შემუშავება ბევრად ადრე უნდა დასრულებულიყო. პრეზიდენტმა ახლად არჩეულ პარლამენტთან შეხვედრაზა განაცხადა, რომ მთავარი არა დასავლური ან ჩრდილოური ორიენტაციაა, არამედ პრაგმატული ანგარიში იმისა, თუ ვინ რას გვაძლევს ქვეყნის ინტერესთა სასარგებლოდ.¹⁸⁴ მაგრამ 1990-2000 წლებში ყოველთვის არ იყო ნათელი, საუბარია ქვეყნის თუ ხელისუფლების ინტერესზე; ,,გეთქვათ, თუ დახმარებას არ აპირებდით და ჩვენ თავად ვიქნებოდით უფრო პრორუსულნი“, - შეშჩივლა მმართველი გუნდის ერთ-ერთმა წარმომადგენელმა ნატოელ სტუმარს 1998 წლის ზაფხულში - აფხაზებთან მორიგი დაპირისპირების, ფინანსური კრიზისისა და პრორუსული ოპოზიციის გააქტიურების დროს.

დასავლეთთან ინტეგრაცია, საბოლოო ჯამში, ქვეყნის შიდაპოლიტიკურ, სოციალურ ეკონომიკურ ტრანსფორმაციას მოითხოვს. ამ მხრივ კი, რიგი ისეთი საბაზო ღონისძიებების მიღმა, როგორიც თავისუფალი მედიის არსებობა, მრავალპარტიულობისა და არჩევნების ინსტიტუტების დანერგვაა, დამოუკიდებლობის ათწლეულში სატრაბახო ბევრი არაფერი გაკეთებულა; პარლამენტის მიერ მიღებული კანონების იმპლემენტაცია სირთულეებს აწყდებოდა; ქვეყანაში ტოტალური კორუფცია და ფინანსურ-საბიუჯეტო კრიზისი მძვინვარებდა. ამაზე მეტყველებს როგორც ოფიციოზის, ისე დამოუკიდებელ ექსპერტთა შეფასებები, ამაზე მიანიშნებს მსოფლიო ბანკისა და სავალუტო ფონდის დახმარების შეჩერება 1999 წელს. თუ საქმე საშინაო ფრონტზე არ გამოსწორდა და თუ მიდგომა - ვინ რას გვაძლევს - საკუტარი პოზიციების უფრო მკაფიო არტიკულირებითა და დეკლარირებული ღირებულებების დაცვით არ დაბალანსდა, გამოსარიცხი არაა დასავლეთთან თანამშრომლობის შენელება.

საქართველოს პროდასავლური ორიენტაცია სხვის ხარჯზე ცხოვრების მეტად არადასავლურ იდეაზე იყო დაფუძნებული, თვლიდა გია ნოდია. სავალუტო ფონდის კრედიტთა იმედის მიღებამდე მმართველი გუნდი სამანეთო ზონაში დაბრუნებაზე ფიქრობდა. მაგრამ შეცვალა რა პოლიტიკური კურსი, შევარდნაძემ მთავრობაში ძირითადად იგივე ხალხი დატოვა. ხელისუფლებაში დომინირებდნენ ის ადამიანები, რომელნიც ცოტა ხნის წინ რუსეთთან ძველი ეკონომიკური კავშირების აღდგენას ითხოვდნენ.¹⁸⁵

1997 წელს გამოცემულ კრებულში „ვინ ვინაა“, შეიძლება გამოიყოს რამდენიმე ათეული პოლიტიკური მოღვაწე და „ადმინისტრაციული მუშაკი“, რომელიც წლების მანძილზე შევარდნაძის უახლოეს გარემოცვაში იმყოფებოდა და მასთან ერთად აყალიბებდა საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების ორიენტირებს.¹⁸⁶ ეს წრე განიცდიდა შიდა დინამიკას. მისი წევრები მიუყვებოდნენ კარიერის ბილიკებს. თბილისის მერი შეიძლება გამხდარიყო სახელმწიფო მინისტრი, შემდეგ კი მმართველი პარტიის ერთ-ერთი ლიდერი; ვიცე-პრემიერი შესაძლოა გადაქცეულიყო საგარეო საქმეთა მინისტრად, სახელმწიფო მინისტრის მოადგილე სათავეში ჩადგომოდა ტელერადიოკორპორაციას, მაგრამ ელიტის შინაგანი მთლიანობა ბოლო დრომდე ნარჩუნდებოდა. იგი, ძირითადად, ეროვნული მოძრაობის ზომიერი ფრთისა და გვიანკომუნისტურის წარმომადგენელთაგან იყო დაკომპლექტებული.

ელიტა სრულიად შეუვალი არ ყოფილა. მაგრამ პოლიტიკური მოსაზრებებით, კურსის ცვლილებასთან დაკავშირებული მოტივებით იგი სულ რამდენიმე პიროვნებამ შეაღო ან დატოვა. ხშირ შემთხვევაში, ზოგიერთი პიროვნების პოლიტიკური ოლიმპიდან დაძევებას თუ „ოლიმპიურ რეზერვში“ გადაყვანას პიროვნული ქიშპი, არაკომპეტენტურობა თუ ზოგიერთი მათგანის აშკარად კრიმინალური ელფერი უფრო განსაზღვრავდა, ვიდრე დავა საპროგრამო პრინციპებზე. გუნდური პასუხისმგებლობის კულტურა ჯერაც დასანერგი რჩებოდა ქართულ პოლიტიკურ სისტემაში.

ამდენად, თუ რამ დინამიკა და ზიგზაგები იყო განსახილველ პერიოდში ქართულ პოლიტიკაში, ყოველივე ერთი და იმავე გუნდის სახელს უკავშირდებოდა 1992 წლიდან. ასეთი ვითარება ბუნებრივად აღძრავს კითხვას, ხომ არაა მოსალოდნელი ახალი ზიგზაგები; ან ხომ არ გაუნელდება დასავლეთს „სხვისი ხელით ნარის გლეჯის“ ფილოსოფიის აღმსარებელ გუნდთან თანამშრომლობის ვნება.

საბედნიეროდ რუსეთის მხრიდან საქართველოში სამხედრო პოლიტიკური გავლენის სრული მასშტაბით აღდგენა ნაკლებად რეალურია. ამის მატერიალური ძალა თანამედროვე რუსეთს არ გააჩნია. მაგრამ საქართველოს საგარეო პოლიტიკური კურსის მომლოდინე ხასიათმა, ისევე როგორც ქვეყნის შინაგანმა სიმყიფემ შესაძლოა რუსული ამბიციის პროვოცირება მოახდინოს. ასე რომ, ქაოსის, დესტაბილიზაციის რეციდივები და შემდგომი ზიგზაგები ცივილიზებული, დემოკრატიული სამყაროს გზაზე გამოსარიცხი არაა; რუსეთი ჯერ კიდევ აკონტროლებს აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის სეპარირებულ რეგიონებს, გაურკვეველი ვადით ინარჩუნებს ბაზებს აჭარის ავტონომიასა და სომხური უმცირესობით დასახლებულ ჯავახეთში. ჯერაც რუსეთის ხელშია ენერგორესურსებით საქართველოს მომარაგების მნიშვნელოვანი შემადგენელი - გაზის მოწოდება.

დღემდე ქართული უსაფრთხოების პოლიტიკის არსებითად ერთადერთი მკაფიო ორიენტირი ბაქო-თბილისი-ჯეიხანის ნავთობსადენის მოიმედეობაა. ითვლება, რომ მისი აშენების შემდეგ დასავლეთი ყველაფერს გააკეთებს ნავთობტრასაზე უსაფრთხოებისა და სტაბილურობის უზრუნველსაყოფად. მაგრამ მიუხედავად აღნიშნული ნავთობსადენის აშენებაზე პრინციპული გადაწყვეტილების დეკლარირებისა, საჭირო ინვესტიციებამდე და მშენებლობის დაწყებამდე ჯერ საქმე არ მისულა.

ჯერჯერობით არ არსებობს ამომწურავი პასუხი კითხვებზე - არის თუ არა აზერბაიჯანის ნავთობის რეზერვი საკმარისი ბაქო-თბილისი ჯეიხანის ნავთობსადენის რენტაბელობისათვის; მზად არის თუ არა შუა აზია საბოლოოდ ამჯობინოს რუსეთის ტრასებს ტრასეკა. ამასთან, ისტორიამ იცის მრავალი შემთხვევა, როდესაც ნავთობი არათუ პანაცეა არ გამხდარა, მახინჯი სოციალურ-პოლიტიკური სტრუქტურებისა და თანამდევი დესტაბილიზაციისათვის შეუწყვია ხელი.

თავის დროზე საქართველოს საგარეო საქმეთა მინისტრმა განაცხადა, მხოლოდ ეკონომიკურად ძლიერ ქვეყანას, როგორიც საქართველო არ არის, შეიძლება ჰქონდეს განსაზღვრული საგარეო პოლიტიკა.¹⁸⁷ ეს ლოგიკა 2000 წელშიც არ ყოფილა დავიწყებული ქართულ პოლიტიკურ ელიტაში. მაგრამ ეკონომიკური გაძლიერების პერსპექტივა უახლოესი მომავლისათვის ბუნდოვანია. ასევე არაა ნათელი, შესაძლებელია თუ არაა იგი საერთოდ - თუ არ იქნება განსაზღვრული პოლიტიკური კურსი.

პოლიტიკურ მეცნიერებაში ცნობილია სუსტი სახელმწიფოს გაძლიერების საშუალებები; მართებული პოლიტიკა, შინაგანი კონსენსუსი.¹⁸⁸ მიუხედავად წარმატებებისა, საგარეო პოლიტიკაში, დღემდე საქართველოს ბოლომდე არ ჰქონია რეალიზებული აღნიშნულ ფაქტორთა პოტენციალი. ყოველ შემთხვევაში ამ პოლიტიკას ნათელი გზამკვლევი და მიზანმიმართული შრომა აკლდა. შესაბამისად, ძნელდებოდა საუბარი ელიტისა და საზოგადოების სოლიდარობაზეც. შინაგანი დეტერმინიზმის მნიშვნელობა კიდევ უფრო თვალნათელი ხდება, თუ მსოფლიო პროცესთა არაწინასწამეტყველებადმა დინამიკამ რაღაც ეტაპზე საქართველოსადმი დასავლეთის ინტერესი შეასუსტა. ეს რომ გამოირიცხოს, გეოგრაფიულ მდებარეობასთან ერთად საქართველოს კიდევ რაღაც ესაჭიროება.

* * *

1990-2000 წლების საქართველოს უსაფრთხოების დისკურსის, სტრატეგიისა და უსაფრთხოების საგარეოპოლიტიკური ასპექტების განხილვა რამდენიმე მოსაზრების გამოთქმის საშუალებას იძლევა. საერთაშორისო ურთიერთობებში მიღებულია უსაფრთხოების კომპლექსის ცნება. იგი როგორც მეგობრული, ისე მტრული ურთიერთობებით სისხლხორცეულად დაკავშირებულ იმ ქვეყანათა ერთობლიობას გულისხმობს, რომელთა უსაფრთხოების პრობლემატიკის ცალ-ცალკე განხილვა თუ გადაჭრა შეუძლებელია.¹⁸⁹ ჩანს, რომ უშუალო მეზობლებთან ერთად, საქართველო ამგვარი კომპლექსის ფორმირებაში მონაწილეობს. ბოლო დრომდე იდგმებოდა ნაბიჯები რეგიონული უსაფრთხოების რეჟიმის შემუშავებისაკენ. მაგრამ იმავდროულად სახეზე რჩებოდა უსაფრთხოების კომპლექსის პირველი სტადიის, კონფლიქტური ფორმაციის ნიშნები, ანუ რეგიონულ პროცესთა რიგ მონაწილეებს ურთიერთმეტოქეობა და შიში ამოძრავებდა.

საქართველო ჩაბმულია არაერთი რეგიონული თუ სუბ-რეგიონული ალიანსის ფორმირების პროცესში. მაგრამ თუ „მოქმედი“ და „უმოქმედო“ ალიანსების მორგენტაუსეულ დიხოტომიას დავესესხებით,¹⁹⁰ ამ ალიანსების უმეტესობა დღემდე მეორე კატეგორიაში ხვდებოდა. მიზეზი ხან ეფექტურ მექანიზმთა, ხანაც ნების ნაკლებობაშია საძიებელი. არაერთი ქართველი პოლიტიკოსის აზრით სუუამი დეკლარაციების დონეს არ გასცდენია, დსთ-ს რეზოლუციები კი, როგორც წესი, დარღვევისათვის ხდებოდა განწირული.

ასეთი ვითარების მიზეზთა შორის, ერთი მხრივ, საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ წრეებში არსებული აღქმებისა და წუხილების, მეორე მხრივ, კი ოფიციალური განცხადებებისა და პრაქტიკული ქმედებების აცდენა იყო. შედეგად, საქართველოს უსაფრთხოების პოლიტიკა არათანამიმდევრული და მერყევი რჩებოდა. უსაფრთხოების კონცეფციის არსებობა ხელს უშლიდა საგარეო პოლიტიკის გამოკვეთას, სტრატეგიული მოკავშირეების შეძენას. თავის მხრივ, უსაფრთხოების საგარეო გარანტთა ძიებაში არსებული ზიგზაგები აფერხებდა სტრატეგიის გაფორმებას - ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის სახით.

უკანასკნელ დრომდე არ იყო ნათელი, ერთი მხრივ, ქართული, მეორე მხრივ კი, დასავლეთის ღირებულებათა სისტემის, მსოფლმხედველობის ურთიერთმიმართება. ერთადერთი, რაც უცვლელად იყო ცხადი - „ევროპაში დაბრუნების“ მითოსური ხატის პოპულარობაა.

როგორც დისკურსისა და სტრატეგიის დინამიკის, ისე კონკრეტული საგარეოპოლიტიკური ნაბიჯების მიხედვით, საქართველოს უსაფრთხოების პოლიტიკაში რამდენიმე ეტაპი ინიშნება. 1990-1991 წლებში პირველი პოსტკომუნისტური ხელისუფლების ძირითად მიზანს დამოუკიდებლობის მოპოვება წარმოადგენდა. პოლიტიკის ლაიტმოტივი კრემლისაგან თავდახსნა, ოფიციალური რიტორიკა კი ეთნო-ნაციონალისტური იყო. უსაფრთხოების სტრატეგიასა და ტაქტიკას დაღს ასვამდა საერთაშორისო იზოლაციით გამოწვეული გამოუცდელობა. 1992 წლის დამდეგიდან, ვიდრე 1993 წლის შუახნებამდე საქართველომ საერთაშორისო იზოლაციის გარღვევა დაიწყო, მაგრამ სტრატეგიული აზრის განვითარებაში დიდი ძვრები არ მომხდარა - ომები და ანარქია პოლიტიკას იმწუთიერს ხდიდა. 1993-1995 წლებში ქართული უსაფრთხოების პოლიტიკა „ბენდვაგონინგის“ - საფრთხის წყაროდ აღქმულ რუსეთთან მიტმასნების ნიშნით იყო აღბეჭდილი. 1996 წლიდან დაიწყო დასავლური ვექტორის გაძლიერება, რასაც რიგი პოზიტიური მოვლენები ახლდა დამოუკიდებლობის განმტკიცების, საერთაშორისო არენაზე ადგილის დამკვიდრები თვალსაზრისით.

ამასთან, არც ერთ ზემოთ აღნიშნულ ეტაპზე საქართველოს არჩევანი მკაფიო არ ყოფილა. ყოველ მათგანს ახლდა ზოგადი ლოგიკისაგან ამოვარდნილი მოვლენები და ნაბიჯები. 1999-2000 წლის მიჯნაზე კვლავ არ იყო ნათელი პასუხი კითხვაზე, იქნება თუ არა „დასავლური ვექტორი“ გადამწყვეტი საქართველოსათვის, რომლის ელიტა, არსებითად, პერმანენტულად ახორციელებდა მოვლენების თანმდევ კურსს.

და მაინც, არსებობს იმედის მომცემი გარემოება; შევარდნაძის გუნდის, განსაკუთრებით პარლამენტის თავმჯდომარის ფრთის რიტორიკა მთლიანობაში ლიბერალურია, ხედვა - პრაგმატული. პროკომუნისტური და ულტრანაციონალისტური წრეები, ამ ეტაპზე მაინც, მარგინალიზებულია. ქვეყნის შიგნით თუ გარეთ არსებულ რეაქციულ ძალებს არ აქვთ მატერიალური შესაძლებლობა, საბოლოოდ მიიზიდონ საქართველოს პოლიტიკური კორპუსი. ქართული პოლიტიკური სისტემის ფიზიკური გადარჩენის ერთადერთი შანსი დემოკრატიულ სამყაროსთან თანამშრომლობაშია.

________________________

1.Barry Buzan, Ole Weaver, Jaap wilde, დასახელებული ნაშრომი, გვ.32-33.

2.Barry Buzan, Ole Weaver, Jaap wilde, დასახელებული ნაშრომი.

3.იქვე, გვ. 177-178.

4.პრადი, კონფიდენციალური საუბარი, ივნისი, 1999

5.გაზ. ალია, 20-21 იანვარი, 2000 წელი, გვ.16

6.გაზ. ახალი თაობა იანვარი 21, #19, 2000 წელი, ინტერვიუ გელა ჩორგოლაშვილთან

7.გაზ. ალია 20-21 იანვარი, 2000 წელი. გვ.3 ინტერვიუ ეროვნული ბიბლიოთეკის დირექტორთან, არასამთავრობო ფონდ „ჰორიზონტის“ გამგეობის წევრ ლევან ბერძენიშვილთან.

8.იხ. Barry Buzan, Ole Weaver, Jaap wilde, დასახელებული ნაშრომი

9.იხ.წინამდებარე წიგნის მეორე ნაწილის პირველი ტავის პირველი პარაგრაფი, მაგალითისათვის, აღსანიშნავია ჩარლზ ფერბენქსის ხაზგასმა სამხრეთ კავკასიაში მყარად გამჯდარ რწმენაზე, რომ სურს რა შეინარჩუნოს კონტროლი რეგიონის ენერგორესურსებზე, მის გადამზიდ ინფრასტრუქტურაზე, რუსეთი აღვივებს ლოკალურ პოლიტიკურ კონფლიქტებს, Charles H. Fairbanks, A tired Anarchy, The National Interest, Spring 1995; Charles H. Fairbanks and Elshan Alekberov, Azerbaijan and the Ominous Rumbling Over Russia' “Near Abroad” “Washington Times” Nov. 1, 1994)

10.საუბარი რ.ადამიასთან, ჩაიწერა კავკაიური ინსტიტუტის სტაჟიორმა, ფრედერიკ კოენმა, იანვარი, 2000

11.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა, 2 თებერვალი 1991, # 42, გვ.1.

12.საქ. ტელევიზია, ალიონი, 26 ივლისი 1993 წ.

13.Developing of National Security Concept of Georgia, CIPDD, Tbilisi, 1996 pp. 48, 56, 63.

14.საქართველოს საზოგადოებრივი ცხოვრების მდგრადობის, სახელმწიფოებრივი სუვერენიტეტისა და უსაფრთხოების განმტკიცების, ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენის კონცეფცია (არ დაბეჭდილა).

15.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა, 11 მარტი, 1998, # 57.

16.პარლამენტის უწყებანი, 1993 წ. გვ. 37-39

17.ინტერვიუ, 9 ივნისი, 1998 წ.

18.საქართველოს ტელევიზია, საინფორმაციო პროგრამა მოამბე, 24 სექტემბერი, 1999.

19.კონფიდენციალური ინტერვიუები 1996 წლის იანვარში, საქარტველოს პარლამენტის მიერ რუსეთ-საქართველოს მეგობრობისა და კეთილმეზობლობის ხელშეკრულების რატიფიკაციის დროს.

20.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა 20 აპრილი. 1996; გაზ. ახალი თაობა. # 147. 31 მაისი, 1997.

21.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა, 21 აპრილი, 1993 წ.

22.საქართველოს ტელევიზიის პირველი არხი, ინტერვიუ ჩხეიძესთან, 10 აპრილი, 1996.

23.საქართველოს ტელევიზია, საინფორმაციო პროგრამა მაცნე, 15 დეკემბერი, 1996 წრლი.

24.საინფორმაციო პროგრამა მოამბე, 6 ნოემბერი, 1999.

25.გაზ.ძლევაი, 10 ნოემბერი, 1999

26.გაზ. სვაბოდნაია გრუზია, # 184, 12 აგვისტო, 1999, გვ.1

27.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა. #35, 12 თებერვალი, 1998.

28.ინტერვიუ შევერდაძესთან, საქართველოს ტელევიზია, 9 ოქტომბერი 1993 წელი. საქართველოს რადიო, 12 ოქტომბერი, 1993.

29.გაზ.საქართველოს რესპუბლიკა, 24 თებერვალი, 1998 # 45.

30.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა. 2 თებერვალი, 1991, # 42. გვ.1

31.Developing the National Security Concept for Georgia, CIPDD, 1996.

32. გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა. 21 სექტმბერი, 1999, #253, გვ. 1-3.

33.Southern Georgia:Security Objectives and Challenges, by David DarchiaShvili, edt. by Jonathan Cohen, WRITENET, March 1999 p. 7.

34.იქვე, გვ.9

35.კონფიდენციალური საუბრები ქართველ მესაზღვრეებთან, 1997 წ.

36.ინტერვიუ სამხედრო მიმომხილველ ირაკლი ალადაშვილთან, მარტი, 1999.

37.საინფორმაციო სააგენტო ВЛ, 19 აგვისტო, 1994, გაზ. დრონი, 21 ნოემბერი, 1995

38.ინტერვიუ აჭარის უზენაესი საბჭოს თავმჯდომარის მრჩეველთან, გ. ბოლოთაშვილთან, ოქტომბერი, 1996 წ.

39.Barry Suzan, Ole Weaver Jaap de Wilde, დასახელებული ნაშრომი, გვ.25.

40.Developing the National Security Concept for Georgia, CIPPD, 1996, p. 49-50.

41.რისმაგ გორდეზიანის წიგნი „ქარული თვითშეგნების ჩამოყალიბების პრობლემა“ თბილისი, 1993.

42.ტელეკომპანია რუსთავი 2, საინფორმაციო პროგრამა ღამის კურიერი, 11 ოქტომბერი, 1999, ინტერვიუ საქართველოს პარლამენტის კავკასიური კვლევის ჯგუფის ხელმძღვანელთან, მამუკა არშეიძესთან.

43.გაზ. კვირის პალიტრა, 30 აგვისტო-1 სექტემბერი, 1999 წ. #35. გვ.3; ინტერვიუ რესპუბლიკური პარტიის თავმჯდომარე, ივლიანე ხაინდარავასთან; ღია მოსმენები პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტში, 13 სექტემბერი, 1999.

44.Developing the National Security Concept for Georgia, CIPPD, 1996, p. 62.

45.ინტერვიუ კახა ჩიტაიასთან, 9 ივნისი, 1998.

46.Nationalizm, Ethnic Identity and Conflict Menagement in Russia Today, Edt. by Gail Lapidus and Rece De Nevers, CISAC, Stanford University, 1995. p.9

47.Закавкасские военные ведомости. № 191 5.10.1995.

48.Закавкасские военные ведомости. № 136б 19.07.1995.

49.ბუქარესტი, ივნისი, 1999 სემინარი კოოპერატიული უსაფრთხოება შავი ზღვის რეგიონში

50.Robert V. Barylski, Kazakhstan: Military Dimentions of State Formation Over Central Asia's Civilizational Fault Lines, Civil-Mylitary Relations in Soviet and Yuogoslav Successor States, edt. by Constantine P. Danapoulos and Daniel Zriker, Westview Press, 1996, p. 133.

51.შსს ცნობა. გაზ. საქართველოს რეპსპუბლიკა, 19 თებერვალი, 1991 წელი, #33.

52.საქართველოს ყოფილი პრემიერ-მინისტრის თენგიზ სიგუას მოგონებები, გაზეთი დრო, იანვარი 1997 წელი #3.

53.ინტერვიუ რუსეთის ფედერაციის ყოფილ სამხედრო ატაშესთან საქართველოში ვ.გოლუბთან, 1995 წელი, 11 ნოემბერი.

54.შესაბამის ლიტერატურაში აღინიშნება, რომ საბჭოთა არმიას არასლავტა რუსიფიკაციის ფუნქციაც ეკისრებოდა, რომ საკომანდო სიმაღლეები რუსთა ან რუსიფიცირებულთა ხელში იყო. მაგალითისათვის იხ. Walter M. Bacon, Jr. Starting from Scratch: Relations in Soviet and Yuogoslav Successor States, edt. by Constantine P. Danapoulos and Daniel Zriker, Westview Press, 1996, USA

55.გაზ. ალია, 5-6 ოქტომბერი, 1996; შევარდნაძის რედიოინტერვიუ გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა, 24 მარტი, 1998.

56.Jonathan Aves, Georgia” from Chaos to Stability, RIIA, London 1996 p. 28; Charles H. Fairbanks, A Tired Anarchy, National Interest, Spring 1995.

57.რუსეთის ფედერაციის ფედერალური საბჭოს ყოფილმა თავმჯდომარემ შუმეიკომ თავის დროზე განაცხადა, რომ რუსები კონფლიქტში აფხაზებს ეხმარებოდნენ (რუსეთის ტელევიზია, გადაცემა სეგოდნია, 21 დეკემბერი, 1994)/

58.David Darchiashvili, Russian Troops in Georgia: The Aims and the Means, The Georgia Profile, Vol 1, No 9 CIPDD 1996, p.14.

59.The Georgian Chronicle, Vol. 4, No 10, 1995

60.Закавкасские военные ведомости No 158, 15.08.1995.

61.ღია მოსმენები საქართველოს პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტში, თავდაცვის მინისტრის მოადგილის გ. ქათამაძის გამოსვლა, 12 ივლისი, 1999.

62.ტელეკომპანია რუსთავი 2, საინფომაციო პროგრამა კურიერი, 1 იანვარი 1999.

63.ინტერვიუ საქართველოს პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტის თავმჯდომარესთან, რევაზ ადამიასთან, ტელეკომპანია რუსთავი 2, პროგრამა ღამის კურიერი, 5 ნოემბერი, 1999წ.

64.David darchiashvili, The Russian Presence in Georgia: The Parties Attitudes and Prospects, Caucasian Regional Studies, Issue 1, 1997 #2, International Assosiation for Caucasian Regional Studies, Tbilisi - Brusseles-Mount Holyoke, p.42.

65.გაზ. სვაბოდნაია გრუზია. #184. 12 აგვისტო, 1999.

66.Southern Georgia:Security Objectives and Challenges, by David DarchiaShvili, edt. by Jonathan Cohen, WRITENET, March 1999 p. 8-9.

67.The Georgian Chronicle, Vol 4, No 8, August 1995 p.6.

68.აჭარა ცივილიზაციათა გზაგასაყარზე, კავკასიური ინსტიტუტი, სამუშაო მოხსენება, 1996.

69.ინტერვიუ კრის დონელისთან, ბრიუსელი, 29 სექტემბერი, 1998.

70.ინტერვიუ საქართველოს უზენაესი საბჭოს თავმჯდომარე ზვიად გამსახურდიასთან, გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა, 18 დეკემბერი, 1990 წ. # 11, გვ.1.

71.გაზ. საქართველოს რეპსუბლიკა. 21 დეკემბერი, 1990 წ. #13, გვ.1

72.საქართველოს კონსტიტუცია მუხლი მე-2 პარაგრაფი მე-3.

73.1998 წელს უცხოური მისიის წარმომადგენლებთან ავტორის მიერ ჩატარებული საუბრებისას; ქართულ-აფხაზური კონფლიქტის გადაწყვეტის პერპსექტივის თაობაზე 1999 წლის 5 აგვისტოს შემდგარ სემინარზე,. 2000 წლის თებერვალში გამართულ საქართველოს პარლამენტის აფხაზეთუის კომისიის გაფართოებულ სხდომაზე არაერთხელ გამოთქმული წუხილი, რომ ოფიციალურ ქართულ მხარეს არ განუცხადებია ქვეყნის მოწყობის, ეთნოუმცირესობების სამართლებრივ-პოლიტიკური უფლებების განსაზღვრული თუ ყოფილი ავტონომიის სტატუსის/სტატუსთა ჩამოყალიბებული პროექტი, არავის მიერ არ ყოფილა უარყოფილი საჯაროდ.

74.Southern Georgia:Security Objectives and Challenges, by David DarchiaShvili, edt. by Jonathan Cohen, WRITENET, March 1999 p.

75.ინტერვიუ ალექსნდრე რონდელთან, 1998 წლის ოქტომბერი.

76.Christopher Dandeker, New Times for Military, BJS, Vol 45 No 4 December 1994, LSE 1994, p. 639.

77.ახალი საქართველო, # 2-3, 15 ნოემბერი, 1990.

78.სემინარი მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიურ ინსტიტუტში, 15 ოქტომბერი, 1997 წ.

79.გაზ. ახალი საქართველო, # 4, 16 ნოემბერი, 1990, გვ.1.

80.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა, # 135, 11 ივლისი, 1991. გამსახურდიას საპრეზიდენტო პროგრამა დაბეჭდილია გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა, # 99-100, 22 მაისი, 1991.

81.საქ. რესპ. 27 დეკემბერი, 1991, #253, გვ.3.

82.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა, #129, 3 ივლისი, 1991 გვ.1

83.გამსახურდიას საპრეზიდენტო პროგრამა დაბეჭდილია გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა, # 99-100, 22 მაისი, 1991.

84.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა, # 141, 20 ივლისი, 1991.

85.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა,, 7 დეკემბერი, 1990, #2, გვ.1

86.ინტერვიუ თავდაცვის იმჟამინდელი სამათვრობო კომისიის მრჩეველთან, ჯიბლაძესთან, 1999 წლის ნოემბერი. არსებობდა მცირე ჯგუფფი პარლამენტში, რომელიც საკუთარი ინიციატივით რუსულენოვან სამხედრო პერიოდიკას აკონსპექტებდა და სამხედრო დოქტრინის მონახაზებს ამუშავებდა. ინტერვიუ ყოფილ დეპუტატთან მიხეილ მაყაშვილთან, პარლამენტის კვლევითი დეპარტამენტის თანამშრომელ ირაკლი ხართიშვილთან.

87.Ольга Васильева, Грузия как модель посткоммунистической трансформацииб Москва 1993 стр. 9.

88.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა, # 43, 22 მარტი, 1994.

89.ინტერვიუ სმკ-ბიუროკრატიის საშუალო რგოლის წარმომადგენელთან, 1997.

90.Elections in Georgia 5 November. 1995, CIPDD 1995; Parliamentary Elections in Georgia, 11 October 1992.

91.Elections in Georgia 5 November. 1995 CIPDD p. 4-5.

92.ინტერვიუ ვახტანგ მდივანთან, 1998 ივნისი.

93.Trevor Waters, The Volunteers Reserves and PFP in Central and Eastern Europe, Army Quarterly and Defense Journal, Vol 127, No 1, 1997

94.ინტერვიუ რევაზ ადამიასთან, 1999 წლის სექტემბერი.

95.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა, 6 თებერვალი, 1998 წლის 30 ნოემბერი.

96.Содружество Информационный Бюллетень. №1 (18)б 1995 стр. 47-51.

97.პირად საუბარში ერთ-ერთი ქართველი მაღალჩინოსნის მიერ გამოთქმული თავისთავად ლოგიკური აზრი, რომ დსთ-ს ფარგლებში ხელმოწერილი დოკუმენტები არაფრად ღირს, კიდევ ერთხელ მიანიშნებს დოკუმენტის რეალურ ფასზე ზოგადად პოსტსაბჭოთა სივრცესა და კონკრეტულად საქართველოში.

98.სემინარი თემაზე „ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფცია და სტრატეგია“. ორგანიზებული საგარეო საქმეთა სამინისტროს სამხედრო-პოლიტიკური დეპარტამენტის მიერ, 13 ნოემბერი, 1998.

99.ჯონსონის გამოსვლა საქართველოს პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტის საკომიტეტო მოსმენებზე, 13 სექტემბერი, 1999.

100. გაზ. Свободная Грузия, 26 ოქტომბერი, 1999.

101.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა, 135/136 23/24 მაისი, 1999.

102.გაზ.რეზონანსი, 1 თებერვალი, 2000.

103.გაზ. დრონი, 1 თებერვალი, 2000. თენგიზ გოგოტიშვილის სტატია.

104.Независимая Газета. 28 февраля, 2000

105.გაზ.რეზონანსი, 28 იანვარი, 2000

106.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა, # 28, 1 თებერვალი, 2000.\\

107.საუბარი თეთრი წიგნის ზოგიერთ ავტორთან, თებერვალი 2000. იხ. აგრეთვე სტრატეგიული კვლევები.

108.სტრატეგიული კვლევები. # 1, 1999, თავდაცვის სამინისტრო.

109.გაზ. ძლევაი. # 23. 1. 12. 99 (კავკასიონის სამხედრო გაზეთი)

110.პარლამენტის სხდომის ტელეტრანსლაცია, საქართველოს ტელევიზიის მეორე არხი, 8 მარტი, 2000 წ.

111.კახა კაციტაძე, სამხედრო საფრთხეთა შესახებ, სტრატეგიული კვლევები #1, 1999 წ. გვ. 52.

112.Barry Buzan. Ole Waever, Jaap Wilde, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 24-25

113.იქვე, გვ. 23; 105; 115;

114.სატელევიზიო პროგრამა ტაიმ-აუტი, ინტერვიუ ფსიქოლოგ რამაზ საყვარელიძესთან, 12 სექტემბერი, 1999.

115.Barry Buzan. Ole Waever, Jaap Wilde, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 30.\\

116.გამსახურდიას პრეზიდენტობის საარჩევნო პროგრამა დაბეჭდილია, საქართველოს რესპუბლიკა, 22 მაისი, 1991 წ.

117.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა, 24 თებერვალი, 1998.

118.http://www.stratfor.com იანვარი, 2000 წელი.

119.იქვე

120.Hans. J. Morgenthau დასახელებული ნაშრომი, გვ.76-77; Barry Buzan. Ole Waever, Jaap Wilde, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 58. ალექსანდრე რონდელი, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 122, 124.

121.Гиа Нодия. Образ Запада в Грузинсоукм созннанииб Международный опыт разрешения этнических конфликтов, Общая редакция Б. Коппитерс, Э.Ремакель, А. Зверев, издательство Весь мир. Москва 1997 стр. 151

122.შევარდნაძის გამოსვლა გაეროს გენერალურ ასამბლეაზე, გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა. 21 სექტემბერი, 1999, # 253.

123.ელჩი რობერტ პანტერის მოხსენება, რენდ კორპორაცია, 21 აპრილი, 1999 ვაშინგტონი. აშშ

124.ინტერვიუ საქართველოს პარლამენტის დეპუტატ ვანო მერაბიშვილთან, 22 აპრილი, 2000 წ. 125. ინტერვიუ ნიკო ორველაშვილთან. დამოუკიდებელ ექსპერტთან, 22 აპრილი, 2000 წ.

126.შეხვედრა კონგრესმენ ველდონთან, ვაშინგტონი, აპრილი. 1999

127.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა. 22 მაისი. 1991 წელი, # 99 -100.

128.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა. # 85. 27 აპრილი, 1993.

129.CIS and Middle East a monthly Summary and News Analysis of the CIS Press, Vol. XX, No 10-11 1995, p.6

130.The Georgian Chronicle. November. 1995 p.5

131.Olga Vasilieva, The Foreign Policy Orientation of Georgia, SWP-AP 2968, July 1996.

132.საქართველოს ტელევიზიის პირველი არხი, საინფომაციო პროგრამა „მოამბე“ 19 ოქტომბერი, 1999 წელი.

133.Georgian Profile. Vol. 2, No 3, 1997, p.24.

134.Developing The National Security Concept for Georgia, CIPDD, Tbilisi 1996, p. 55.

135.გაზ. რეზონანსი, 28 ოქტომბერი, 1996.

136.Foreign Broadcast Information Service, SOV 96-046, pp. 53-54.

137.გაზ. ახალი თაობა, 15 აგვისტო, 1996.

138.გაზ. რეზონანსი, # 178, 2 ივლისი, 1997.

139.რადიოინტერვიუ, 14 მარტი, 1994.

140.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა, # 166, 18 ივლისი, 1997.

141.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა, # 34, 12 თებერვალი, 1997.

142.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა, # 152, 16 ივლისი, 1997.

143.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა, # 37, 15 თებერვალი, 1997

144.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა, # 147, 31 მაისი, 1997

145.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა, # 80, 8 აპრილი, 1987.

146.საქართველოს ტელევიზია, საინფორმაციო პროგრამა ალიონი, ინტერვიუ ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის ლიდერ ირინა სარიშცვილთან, 29 აპრილი, 1998 წელი.

147.გაზ. ახალი თაობა, 19 ოქტომბერი, 1999 წ.

148.პენტაგონი, ინფორმაცია თავდაცვის დეპარტამენტის კავკასიის განყოფილებიდან , 6 თებერვალი, 1998 წ.

149.გაზ. ძლევაი, # 21, 10 ნოემბერი, 1999 წ.

150.თავდაცვისა და საგარეო საქმეთა მინისტრების მოადგილეთა ღია მოსმენები პარლამენტის უშიშროებისა და თავდაცვის კომიტეტში, 12 ივლისი, 1999 წ.

151.Газ. Свободная Грузия. 12 Августа. 1999г.

152.თავდაცვისა თავდაცვისა და საგარეო საქმეთა მინისტრების მოადგილეთა ღია მოსმენები პარლამენტის უშიშროებისა და თავდაცვის კომიტეტში, 12 ივლისი, 1999 წ.

153.საინფორმაციო პროგრამა კურიერი, 19 ნოემბერი, 1999.

154.ქართული დელეგაციის განცხადება, 6 ნოემბერი, 1999 წელი, გაზ. ძლევაი, 10 ნოემბერი, 1999 წ.

155.საინფორმაციო პროგრამა კურიერი, 19 ნოემბერი, 1999.

156.საქართველოს ტელევიზიის საინფორმაციო პროგრამა მოამბე, 20 ოქტომბერი, 1999 წ.

157.ინტერვიუ თავდაცვის მინისტრ დავით თევზაძესთან, 23 მარტი, 1999, საქართველოს ტელევიზიები.

158.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა, 12 ოქტომბერი, 1993 წ.

159.Инофрмационный бюллетень Содружество. 1 (18)б 1995 стр. 47-51.

160.იქვე, გვ. 34-35.

161.Military Chronicle.Vol. 3, No 9, 1996, p. 1.

162.Base agreement between Greece and USA, Simon Duke, United States Military Forces and Installation in Europe, SIPRI 1989 p/ 169

163.Договор Между Республикой Грузии и Российской Федерации о Статусе военных формирований РФ временно находящихся на территории республики Грузия, Москва, Октябрь 1993 г. параграф 26, 27, 31, 32.

164.Соглашение между Республикой Грузия и РФ о статусе и функционировании пограничных войск РФ в республике Грузияб параграфы 9, 31

165.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა. # 227. 19 ოქტომბერი, 1993 წელი.

166.закавказские военные ведомости. №152. 15 1995.

167.Договор межде Республикой Грузия и РФ о российских военных базах на территории Респубоики Грузия. параграф 2.

168.Trevor Waters, The Volunteers Reserves and PFP in Central and Eastern Europe, Army Quarterly and Defense Journal, Vol 127, No 1, 1997

169.Harahan Joseph P. and Kuhni John C. On site inspections under the CFE Treaty. Washington DC 1996 p. 334; p/339;

170.ინტერვიუ კახა ჩიტაიასთან, ივნისი, 1998.

171.საქართველოს ტელევიზია, საინფორმაციო პროგრამა მოამბე, 30 აპრილი, 1998.

172.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა. # 184. 2 აგვისტო. 1997.

173.შეხვედრა საგარეო საქმეთა სამინისტროში საზოგადოებასა და მასმედიის წარმომადგენლებთან, 28 დეკემბერი, 1999.

174.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა. # 35. 8 თებერვალი, 2000.

175.რუსეთის საზოგადოებრივი ტელევიზია, პროგრამა ვრემია, 14 ნოემბერი, 1999.

176.ტელეკომპანია რუსთავი 2, საინფორმაციო პროგრამა კურიერი, ინტერვიუ პარლამენტის საგარეო ურთიერთობათა კომიტეტის თავმჯდომარე, ნინო ბურჯანაძესთან. 16 აპრილი, 2000.

177.Независимая Газета. 17 февраля 2000 г.

178.შეხვედრა საგარეო საქმეთა სამინისტროში საზოგადოებისა და მასმედიის წარმომადგენლებთან, 28 დკემბერი. 1999

179.გაზ. ახალი საქართველო, 15 ნოემბერი, 1990. იხ. აგრეთვე სსრკ კონსტიტუცია მოსკოვი, 1986 გვ.22-23.მიღებულია 1978 წელს. რუსულად.

180.გაზ. ახალი საქართველო. 16 ნოემბერი. 1990.

181.გაზ. საქართველოს რესპუბლიკა. 24 დეკემბერი 1990.

182.Olga Vasilieva, The Foreign Policy Orientation of Georgia, SWP-AP 2968, July 1996. p.18

183.ავტორისეული კონფიდენციალური ინტერვიუები ყოფილ მებრძოლებტან და ხელისუფლების რიგ წარმომადგენლებთან.

184.გაზ.ევროპა. 25-31 დეკემბერი. 1999, გაზ. რეზონანსის დამატება.

185.Гиа Нодия, დასახელებული ნაშრომი გვ. 179, 174-176.

186.ვინ ვინაა, 1996-1997, თბილისი გამომცემლობა დიოგენე. 1997.

187.Olga Vasilieva, The Foreign Policy Orientation of Georgia, SWP-AP 2968, July 1996. p.7

188.ალექსანდრე რონდელი, დასახელებული ნაშრომი. გვ.48

189.Barry Buzan. Ole Waever, Jaap de Wilde, Security: A new Framework for analyzis, Lynne Rienner Publishers. London, 1998, p. 12.

190.Morgenthau დასახელებული ნაშრომი, გვ. 202.