„საგნები არ იცვლება: ჩვენ ვიცვლებით“.

ჰენრი დევიდ თორო

„ბრიყვი ცოდნას არ ესწრაფვის, საკუთარი ფიქრის გამხელა სურს“.

იგავნი სოლომონისა, 18:2

ადამიანები ყოველდღიურად ვსაუბრობთ ცვლილების შესახებ. ვუსვამთ კითხვებს ერთმანეთს და მიღებული პასუხებიდან ენის სხვადასხვა ასპექტის საშუალებით ვგრძნობთ, როგორ ვართ განწყობილნი, როგორია ჩვენი მზაობა ან მონდომება. ენის ძირითადი ფუნქცია ხომ, ინფორმაციის გადაცემის გარდა, მოტივირება და ერთმანეთის ქცევაზე გავლენის მოხდენაა. ეს შეიძლება იყოს ისეთი მარტივი ქცევა, როგორიცაა მარილის მიწოდების თხოვნა, ან ისეთი რთული, როგორიცაა საერთაშორისო ხელშეკრულებასთან დაკავშირებული მოლაპარაკებები.

არსებობს განსაკუთრებული საუბრები ცვლილების შესახებ, რომლებიც მიმდინარეობს პროფესიონალთან კონსულტაციის დროს და როდესაც ერთ ადამიანს ცვლილებების განსახორციელებლად მეორის დახმარება სჭირდება. სპეციალის ტები, სოციალური მუშაკები, სასულიერო პირები, ფსიქოლოგები, ტრენერები, პრობაციის მუშაკები და მასწავლებლები რეგულარულად მონაწილეობენ ამგვარ საუბრებში. ჯანდაცვის სფეროს დიდი ნაწილი ეხება ქრონიკული პირობების მოგვარებას, როდესაც ქცევა და ცხოვრების წესი განსაზღვრავს ადამიანების ჯანმრთელობას, ცხოვრების ხარისხსა და დღეგრძელობას მომავალში. ამგვარად, ექიმები, ექთნები, დიეტოლოგები და ჯანდაცვისა თუ განათლების მუშაკები რეგულარულად მონაწილეობენ საუბრებში ქცევისა და ცხოვრების წესის შეცვლის შესახებ (Rollnick, Miller, & Butler, 2008).

სხვა პროფესიული საუბრები პირდაპირ ქცევის ცვლილებას არ შეეხება, თუ „ქცევას“ არ განვსაზღვრავთ უფრო ფართო გაგებით, როგორც მთელი ადა მიანური გამოცდილების მომცველს. მაგალითად, მიტევების უნარი მნიშვნელოვანი ფსი ქოლოგიური საკითხია და ფართოდ გამოიყენება ჯან დაცვის სფეროში (Worthington, 2003, 2005). მიტევების საკითხი შეიძლება უკავშირდებოდეს ვინმე გარდაცვლილ ადამიანს, მის გავლენას შინაგან ფსიქიკურ თუ ემოციურ ჯანმრთელობაზე, და არა ღიად გამოხატულ ქცევას. მე-კონცეფცია, გადაწყვეტილებები, არჩეული და მოკიდებულებები, მწუხარება, მიმღებლობა - კონკრეტული კლინიკური საკითხებია, რომლებიც გავლენას ახდენს ქცევაზე, მაგრამ თავად უფრო შინაგან გადაწყვეტილებებს მიეკუთვნება. წინამდებარე 4 რა არის მოტივაციური ინტერვიუირება? გამოცემაში ჩვენ განვიხილავთ ამგვარ ცვლილებებს, როგორც მოტივაციური ინტერვიუირებისთვის ღირებულ პოტენციურ ფოკუსს (Wagner & Ingersoll, 2009).

მოტივაციური ინტერვიუირება გულისხმობს ცვლილების შესახებ ბუნებრივი სალაპარაკო ენის გამოყენებას, რაც ხელს უწყობს ცვლილების შესახებ საუბრის უფრო ეფექტურად წარმართვას - განსაკუთრებით, ისეთ კონტექსტებში, როცა ერთი ადამიანი პროფესიონალურ დახმარებას უწევს მეორეს. ჩვენი გამოცდილებიდან შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ამგვარი საუბრები ხშირად საკმაოდ დისფუნქციურია, თუმცა კეთილი განზრახვით იწყება ხოლმე. მოტივაციური ინტერვიუირების დანიშნულებაა, კონსტრუქციული გამოსავალი იპოვოს იმ სირთულეებიდან, რომლებსაც ხშირად ვაწყდებით, როცა დამხმარე პირი ადამიანის ცვლილების მოტივაციაში იჭრება. კერძოდ, მოტივაციური ინტერვიუირება გულისხმობს საუბრის ისე წარმართვას, რომ ადამიანები თავად ალაპარაკდნენ ცვლილებებზე, საკუთარი ღირებულებებიდან და ინტერესებიდან გამომდინარე. მეტყველება არა მხოლოდ ასახავს დამოკიდებულებებს, არამედ აქტიურად აყალიბებს მათ.

სტილთა კონტინუუმი

შესაძლებელია, რომ დახმარების საუბრები კონტინუუმის გასწვრივ მოთავსებულად წარმოვიდგინოთ (იხილეთ სქემა 1.1). ერთ ბოლოში იქნება წარმმართველი (დირექტიული) სტილი, რომელშიც დამხმარე ინფორმაციას, ინსტრუქციასა და რჩევებს იძლევა. წარმმართველი არის ადამიანი, რომელიც ეუბნება ხალხს, რა უნდა გააკეთონ და როგორ უნდა განაგრძონ მოქმედება. ფარული კომუნიკაცია წარმართვის დროს ასეთია: „მე ვიცი, რა უნდა გააკეთოთ და აი, როგორ უნდა გააკეთოთ ეს“. წარმმართველ სტილს მიმღებისთვის აქვს ისეთი დამატებითი როლები, როგორებიცაა მორჩილება, დაცვა და შესრულება. წარმმართველი სტილის გავრცელებული მაგალითებია - ექიმი, რომელიც ხსნის, როგორ უნდა მიიღოს პაციენტმა წამალი, ან პრობაციის ოფიცერი, რომელიც განმარტავს გაუთვალისწინებელ გარემოებებსა და სასამართლოს მიერ დაკისრებულ ვალ დებულებებს.

ამ კონტინუუმის საპირისპირო ბოლოში არის მიმყოლი სტილი. კარგი მსმენელი ინტერესდება იმით, თუ რა აქვს სათქმელი სხვას, ცდილობს, გაუგოს მას და, პატივისცემის ნიშნად, თავი შეიკავოს (დროებით მაინც) საკუთარი აზრის გამოთქმისგან. მიმყოლი სტილის დროს დამხმარის ფარული კომუნიკაცია ასეთია: „მე მჯერა თქვენი სიბრძნის, დავრჩები თქვენთან ერთად და საშუალებას მოგცემთ, იმუშაოთ ისე, როგორც გირჩევნიათ“. მიმყოლი სტილის დამატებითი როლებია ინიციატივის აღება, წინ სვლა და შესწავლა. პრაქტიკულ შემთხვევათა უმეტესობაში დგება დრო, როდესაც ჩნდება უბრალოდ მოსმენის საჭიროება, მაგალითად, მომაკვდავ პაციენტთან, რომლისთვისაც ყველა აუცილებელი პროცედურა შესრულდა, ან კლიენტთან, რომელიც ძლიერი ემოციით შემოდის შეხვედრაზე.

სქემა 1.1. კომუნიკაციის სტილთა კონტინუუმი

შუაში არის მეგზური სტილი. წარმოიდგინეთ, რომ აპირებთ სხვა ქვეყანაში წასვლას და ისეთი ადამიანის დაქირავებას, რომელიც გზის გარკვევაში დაგეხმარებათ. მეგზურის საქმე არ არის, მიგითითოთ, როდის ჩახვიდეთ, სად წახვიდეთ და რა ნახოთ, ან რა გააკეთოთ. კარგი მეგზური არც მაშინ დაგყვებათ ყველგან, როდესაც უბრალოდ სეირნობთ. ნიჭიერი მეგზური კარგი მსმენელია და, საჭიროების შემთხვევაში, საკუთარ გამოცდილებასაც გიზიარებთ. მოტივაციური ინტერვიუირება შუალედურ ადგილს იკავებს წარმმართველსა და მიმყოლ სტილებს შორის და თითოეული მათგანის ასპექტებს ითვისებს. ბავშვის დახმარება, რომელმაც უნდა ისწავლოს ახალი დავალება, სწორედ მეგზურობას გულისხმობს - არაა საჭირო ძალიან ბევრი ან ძალიან ცოტა დახმარება. სქემა 1.2 გვთავაზობს კომუნიკაციის თითოეულ ამ სტილთან დაკავშირებულ ზმნებს, რომლებიც ბუნებრივად იჩენს თავს ყოველდღიურ ცხოვრებაში.

გამოსწორების რეფლექსი

ჩვენ ვაფასებთ და შევხარით ადამიანებს, რომელთა მოწოდებაც სხვათა დახმარებაა. ანრი ნაუვენმა (2005) აღნიშნა, რომ „ყველა, ვინც ნებაყოფლობით იზიარებს უცნობი ადამიანის ტკივილს, ჭეშმარიტად შესანიშნავი პიროვნებაა“, და ამ მოსაზრებას ჩვენც ვეთანხმებით. სხვების დახმარებაში გატარებული ცხოვრება დი დი საჩუქარია. ადამიანები სხვადასხვა კეთილშობილური მოტივით ეუფლებიან ისეთ პროფესიებს, რომლებიც სხვათა დახმარებისკენაა მიმართული. ეს მოტივებია გაცემის სურვილი, სხვებისთვის ტკივილის არიდება ან შემსუბუქება, ღვთის სიყვარული, ან ადამიანთა ცხოვრების გაუმჯობესების სურვილი.

სქემა 1.2. კომუნიკაციის თითოეულ სტილთან დაკავშირებული ზოგიერთი ზმნა

ბედის ირონიით, სწორედ ამ მოტივებმა შეიძლება გამოიწვიოს წარმმართველი სტილის გადამეტებული გამოყენება, რაც არაეფექტური და კონტრპროდუქტიულია, როდესაც გვსურს, ადამიანებს შეცვლაში დავეხმაროთ. დამხმარეები ცდილობენ სათანადო პირობების შექმნას ხალხის ჯანმრთელობისა და კეთილდღეობის გზაზე დასაყენებლად. როდესაც ვხედავთ არასწორი გზით მიმავალ ადამიანს, გვიჩნდება ბუნებრივი სურვილი, შევძახოთ: „შეჩერდი! დაბრუნდი! ვერ ხედავ? უკეთესი გზაც არსებობს!“ და ეს კეთდება სულითა და გულით, საუკეთესო განზრახვებით. ჩვენ ამას ვუწოდებთ „გამოსწორების რეფლექსს“, ანუ სურვილს, გამოვასწოროთ ის, რაც არასწორად გვეჩვენება და დაუყოვნებლივ შევქმნათ უკეთესი - რა თქმა უნდა, წარმმართველი სტილის გამოყენებით. რა უნდა იყოს ამაში ცუდი?

ამბივალენტურობა

საგულისხმოა, რომ ცვლილებების განხორციელების მსურველ ადამიანთა უმე ტესობა ამბივალენტურად არის განწყობილი. მათ საკმარისი მიზეზი აქვთ ყველაფრის შესაცვლელად და უცვლელად დასატოვებლადაც. მათ უნდათ კიდეც და არც უნდათ, რომ შეიცვალონ. ეს ნორმალური, ადამიანური მდგომარეობაა. ფაქტობრივად, ესაა ცვლილების პროცესის ჩვეულებრივი ნაწილი, ერთი ეტაპი ცვლილების გზაზე (DiClemente, 2003; Engel & Arkowitz, 2005). თუ თქვენ გრძნობთ საკუთარ ამბივალენტურობას, ესე იგი, ერთი ეტაპით მიუახლოვდით ცვლილებას.

არსებობენ ადამიანებიც, რომელთაც სჭირდებათ ცვლილების განხორციელება (თუნდაც სხვების აზრით), მაგრამ ცვლილების საჭიროებას თავად თითქმის ვერ ხედავენ. ალბათ, მოსწონთ არსებული მდგომარეობა, ან იქნებ წარსულში სცადეს შეცვლა და ვერ მოახერხეს. მათთვის ცვლილებისადმი ამბივალენტურობის ჩამოყალიბება წინ გადადგმული ნაბიჯი იქნება! (ამ საკითხს მე-18 თავში დავუბრუნდებით)

თუმცა, ცვლილების გზაზე ყველაზე გავრცელებული დაბრკოლება ამბივალენტურობაა. იმ ადამიანთა უმეტესობამ, ვინც თამბაქოს ეწევა, ბევრს სვამს, ან ძალიან ცოტას ვარჯიშობს, მშვენივრად იცის, საკუთარი ქცევების უარყოფითი მხარეების შესახებ. ყველა ადამიანი, ვისაც გულის შეტევა აქვს გადატანილი, კარგად აცნობიერებს, რომ მოწევა უნდა შეწყვიტოს, რეგულარულად ივარჯიშოს და ჯანსაღად იკვებოს. დიაბეტით დაავადებულთა უმრავლესობა გეტყვით, რა საშინელი შედეგები შეიძლება მოჰყვეს სისხლში გლუკოზის დონის არასათანადო კონტროლს. ერთი სიტყვით, სწორად მოქცევას რაც შეეხება, ადამიანების დიდ ნაწილს კარგად ესმის ფულის დაზოგვის, ფიზიკური აქტიურობის, ნარჩენების გადამუშავების, ბევრი ხილისა და ბოსტნეულის მიღებისა თუ სხვების მიმართ სიკეთის გამოჩენის აუცილებლობა. თუმცა, ამის მიუხედავად, არსებობს სხვა მოტივები, რომლებიც ზოგჯერ ეწინააღმდეგება სწორად მოქცევას, მაშინაც კი, როდესაც ეს კარგად გვაქვს გააზრებული. ამბივალენტურობაა, როდე საც ერთდროულად გვსურს და არც გვსურს რაღაც, ან გვსურს ორი შეუთავსებელი რამ. ეს ადამიანის ბუნებას უხსოვარი დროიდან ახასიათებს.

აქედან გამომდინარე, თუკი ადამიანი ამბივალენტურია, სრულიად ნორმალურია, მისგან ორი ურთიერთგამომრიცხავი მსჯელობის მოსმენა. ერთია ცვლილების საუბარი - როცა ადამიანი ამბობს, რომ ემხრობა ცვლილებას. ჩვენს პირველ გამოცემაში (Miller & Rollnick, 1991) ამ მსჯელობას „თვითმოტივაციურ განცხადებებს“ ვუწოდებდით. ამის საპირისპიროა უცვლელობის საუბარი - ანუ ადამიანის არგუმენტები არშეცვლის , სტატუს-კვოს შენარჩუნების სასარგებლოდ. საკმარისია, უბრალოდ მოისმინოთ და დაინახავთ, რომ ამბივალენტური ადამიანის მსჯელობაში, ხშირად ერთ წინადადებაშიც კი, თავისთავადაა არეული ცვლილებისა და უცვლელობის საუბარი: რაღაც აუცილებლად უნდა ვიღონო ჭარბ წონასთან დაკავშირებით [ცვლილების საუბარი], მაგრამ უკვე თითქმის ყველაფერი ვცადე და შედეგი არ მაქვს [უცვლელობის საუბარი]. იმას ვგულისხმობ, რომ ვიცი, წონაში დაკლება ჯანმრთელობისთვის აუცილებელია [ცვლილების საუბარი], მაგრამ უბრალოდ მიყვარს ჭამა [უცვლელობის საუბარი]“. ფრაზა „ჰო, მაგრამ...“ ამბივალენტურობის აშკარა გამოვლინებაა.

არის რაღაც განსაკუთრებით მიმზიდველი ამბივალენტურობაში, მიუხედავად იმისა, რომ ეს მდგომარეობა, ამავდროულად, შეიძლება არაკომფორტულიც იყოს ადამიანისთვის. ადამიანებმა შეიძლება დიდი ხნის განმავლობაში იმერყეონ ორ არჩევანს, ორ გზას, ან ორ ურთიერთობას შორის. გადადგამენ ნაბიჯს ერთი მიმართულებით და მეორე უკეთესი ჰგონიათ. რაც უფრო უახლოვდებიან ერთ ალტერნატივას, მით უფრო აშკარად ხედავენ მის ნაკლოვანებებს. დანარჩენების მიმართ ნოსტალგიაც მეტად იჩენს თავს. ზოგადი ნიმუში ასეთია: ვფიქრობთ შეცვლის მიზეზზე, შემდეგ ვფიქრობთ არშეცვლის მიზეზზე, შემდეგ კი ვწყვეტთ ამაზე ფიქრს. ამბივალენტურობიდან გამოსავალი მიმართულების არჩევა და მისი მიყოლა, არჩეული მიმართულებით მოძრაობის გაგრძელებაა.

ახლა წარმოვიდგინოთ, რა ხდება, როდესაც ამბივალენტური ინდივიდი ხვდება გამოსწორების რეფლექსის მქონე დამხმარეს. ცვლილების მომხრე და საწინააღმდეგო არგუმენტები ამ ბი ვალენტურ ადამიანში უკვე ჩამოყალიბებულია. დამხმარის ბუნებრი ვი რეფლექსიაა „კარგად“ არგუმენტირება, თუ რატომ არის ცვლილება მნიშვნელოვანი, და რჩევების მიცემა, როგორ მივაღწიოთ მას. ალკოჰოლზე დამოკიდებულ ადამიანთან საუბარში, დამხმარემ შეიძლება თქვას: „თქვენ სერიოზული პრობლემა გაქვთ სასმელთან დაკავშირებით, თავი უნდა დაანებოთ დალევას“. წარმოსახვითი პასუხი არის: „ჰო, ვიცი. უბრალოდ ვერ ვაცნობიერებდი, რამდენად სერიოზულად იყო საქმე. კარგი, აუცილებლად დავანებებ სასმელს თავს!“ თუმცა, უფრო სავარაუდოა, ასეთი პასუხი მივიღოთ: „არა, პრობლემა არ მაქვს“. ანალოგიურად, სმის მოყვარული ფეხმძიმე ქალისთვის რჩევის მიცემისას, სპეციალისტის ბუნებრივი გამოსწორების რეფლექსია მომავალი დედის ინფორმირება ალკოჰოლის მოხმარებასთან და ჯერარშობილი ბავშვის ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული საფრთხეების შესახებ.

არსებობს ალბათობა, რომ ამ პიროვნებას უკვე მოსმენილი აქვს „კარგი“ არგუმენტები, როგორც სხვებისგან, ასევე, საკუთარი შინაგანი ხმისგანაც. ამბივალენტურობა რაღაცით ჰგავს ადამიანის გონებაში გამართულ კრებას, რომლის წევრებიც არ ეთანხმებიან ერთმანეთს სამოქმედო კურსთან დაკავშირებით. დამხმარე, რომელიც მიჰყვება გამოსწორების რეფლექსს და ცვლილებისკენ მოუწოდებს, მხოლოდ ერთ ხმას წარმოადგენს ამ შიდა სათათბიროში.

მაშ, რა მოხდება შემდეგ? არსებობს საკმაოდ პროგნოზირებადი რეაქცია, როდესაც ადამიანს, რომელიც გრძნობს ორი გზის არსებობას, ერთი მხარის პოზიციიდან ესაუბრებიან. ასეთ შემთხვევაში ის ამბობს: „დიახ, მაგრამ...“ ან, შესაძლოა, მხოლოდ „მაგრამს“ „დიახის“ გარეშე (სწორედ ასე ხდება რეალურ სათათბიროებში, სადაც უთანხმოება არსებობს). დაიწყეთ მტკიცება ერთი მხარის სასარგებლოდ და ამბივალენტური ადამიანი, სავარაუდოდ, საპირისპირო პოზიციას დაიცავს. აღნიშნულს ზოგჯერ აფასებენ, როგორც „უარყოფას“, ან „წინააღმდეგობის გაწევას, ანუ რეზისტენტობას“, ან „ოპოზიციაში ყოფნას“, მაგრამ ასეთ რეაგირებაში პათოლოგიური არაფერია. ეს ამბივალენტურობისა და დებატების ჩვეული მახასიათებელია.

დებატების ეს პროცესი შეიძლება თერაპიულად მიგვეჩნია - ადამიანის ამ ბივალენტურობის ერთგვარი ფსიქოდრამატული მოქმედება დამხმარესთან ერთად, რომელიც უბრალოდ ცვლილების მომხრე მხარეს წარმოადგენს - რომ არა ადამიანური ბუნების კიდევ ერთი პრინციპი, რაც იმაში მდგომარეობს, რომ ადამიანთა უმეტესობა საკუთარ თავს უფრო ენდობა და საკუთარი აზრის უფრო სჯერა, ვიდრე - სხვების. როდესაც ადამიანი საკითხის ერთ მხარის მხარდამჭერ მოსაზრებას გამოთქვამს, მისი აზრი ამ მიმართულებისკენ იხრება. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ადამიანები საკუთარი დამოკიდებულებებისა და რწმენის შესახებ ისევე იგებენ, როგორც სხვები: საკუთარი საუბრის მოსმენით (Bem, 1967, 1972). ამ თვალსაზრისით, თუ თქვენ, როგორც დამხმარე, ცვლილებების აუცილებლობას ამტკიცებთ, თქვენი კლიენტი კი - საწინააღმდეგოს, სასურველის საპირისპირო შედეგს მი იღებთ. იდეალურ შემთხვევაში, ცვლილების მიზეზები თავად კლიენტმა უნდა გაახმოვანოს. ეს ნებისმიერმა წარმატებულმა გამყიდველმა იცის. ადამიანები საკმაოდ მგრძნობიარენი არიან ამბივალენტურობის თემაზე საუბრების მიმართ - ნაწილობრივ იმიტომ, რომ მათ უკვე ჰქონიათ ცვლილებების შესახებ იგივე დისკუსიები საკუთარ თავთან. გამოსწორების რეფლექსი და მასთან დაკავშირებული წარმმართველი სტილი იწვევს ოპოზიციურ დამოკიდებულებას საუბარში. რამდენად კონსტრუქციულია ეს და რა არის სავარაუდო შედეგი?

ცვლილებების შესახებ საუბრების დინამიკა

გამოსწორების რეფლექსში იგულისხმება რწმენა, რომ შეგიძლიათ, დაარწმუნოთ ადამიანი (ან უბიძგოთ მას), მოიქცეს სწორად. ამისათვის თქვენ, მხოლოდ და მხოლოდ, სწორი შეკითხვები უნდა დასვათ, უნდა იპოვოთ სათანადო არგუმენტები, მიაწოდოთ მნიშვნელოვანი ინფორმაცია, მოახდინოთ ემოციების პროვოცირება, ან მოიშველიოთ სწორი ლოგიკა, რაც ადამიანს მართებული გზის დანახვასა და არჩევაში დაეხმარება. ამგვარი მოსაზრებებით სავსე იყო მე-20 საუკუნის მეორე ნახევარში ნივთიერებაზე დამოკიდებულების მკურნალობის სფეროს ლიტერატურა: ასეთი პრობლემების მქონე ადამიანებს არ შეუძლიათ, რეალობის დამოუკიდებლად აღქმა. ისინი რომ შეიცვალონ, ჯერ მათი პათოლოგიური თავდაცვის უნარები უნდა დაიმსხვრეს. ეს თვალსაზრისი მოუწოდებს გამოსწორების რეფლექსის მქონე დამხმარეს, რეალობით დაუპირისპირდეს ადამიანს, შესთავაზოს მას გამოსავალი და როდესაც წინააღმდეგობას წააწყდება, ხმასაც აუწიოს (White & Miller, 2007). ამაზე კლიენტები, ჩვეულებრივ, ისე რეაგირებენ, როგორც მოსალოდნელია, რითაც მივყავართ მცდარ დასკვნამდე, რომ დამოკიდებულების მქონე ყველა ადამიანი ბუნებით მოუმწიფებელი, პოზიციის ჯიუტად დამცველი და „რეალობის უარმყოფელია“ (Carr, 2011). ეს მოვლენა მხოლოდ ადიქციის მკურნალობისთვის არ არის დამახასიათებელი. ამგვარი აზროვნება და მასთან დაკავშირებული ისეთი დასკვნები, როგორიცაა, ვთქვათ მოსაზრება, რომ ამ ადამიანებს დაბალი მოტივაცია აქვთ, ხშირად გვხვდება ჯანმრთელობის თუ სოციალური დაცვისა და სისხლის სამართლის სფეროებში.

მოდი, ჩაატარეთ ერთი სააზროვნო ექსპერიმენტი ან, აჯობებს, მეგობარს სთხოვოთ დახმარება. აირჩიეთ რაღაც, რის შეცვლაზეც სურვილისა თუ საჭიროების გამო გიფიქრიათ, მაგრამ ჯერ არ გადაგიწყვეტიათ. ერთი სიტყვით, მოიფიქრეთ რა იმე ცვლილება, რომლის მიმართაც ამბივალენტური დამოკიდებულება გაქვთ. ასე თი რამ ყველას გვჭირს. ახლა მოუხმეთ (ან წარმოიდგინეთ) „დამხმარეს“, რომელიც გეუბნებათ, რამდენად საჭიროა ეს ცვლილება, ჩამოგითვლით მიზეზებს, ხაზს უსვამს ცვლილების მნიშვნელობას, გიხსნით, რა უნდა მოიმოქმედოთ, გარწმუნებთ, რომ შეგიძლიათ ამის გაკეთება და მოგიწოდებთ, განახორციელოთ ცვლილება. სავარაუდოდ, როგორი იქნება თქვენი რეაქცია? ჩვენ არაერთხელ გამოგვიყენებია ეს სავარჯიშო მთელს მსოფლიოში და პასუხები საოცრად თანმიმდევრული იყო. 20-დან ერთი ადამიანისათვის მსგავსი რამ იქნებ სასარგებლოც იყოს (თუკი ეს რაოდენობა საკმარისია საიმისოდ, რომ დამხმარეებმა ეს მიდგომა დანერგონ), მაგრამ ყველაზე ხშირად ეს მეთოდი ადამიანებს „ეხმარება“, განიცადონ ყველა თუ არა, ზოგიერთი ქვემოთ ჩამოთვლილი გრძნობა:

ბრაზი (გრძნობენ აღელვებას, გაღიზიანებას, ვერ გაუგეს, არ მოუსმინეს); თავდაცვის მოთხოვნილება (გრძნობენ, რომ განსაჯეს, მისი აზრი არ გაითვალისწინეს, დაუპირისპირდნენ, აღარ მოუნდათ შეცვლა);

უხერხულობა (თავი იგრძნეს შერცხვენილად, დამძიმებულად, მოუნდათ იქაურობის დატოვება);

უძლურება (თავი იგრძნეს პასიურად, მორალურად დამცირებულად, გულ გატეხილად, იმედგაცრუებულად);

ფაქტობრივად, ზოგჯერ ამ ურთიერთქმედების დროს ადამიანი, რომელსაც „ეხმარებიან“, ასკვნის, რომ მას რეალურად არ სურს შეცვლა! ცხადია, დამხმარის თავდაპირველი განზრახვა ეს სულაც არ ყოფილა. სწორედ ასე რეაგირებენ ადამიანები გამოსწორების რეფლექსზე, როდესაც მათ ეუბნებიან, რა, როგორ და რატომ უნდა გააკეთონ. როგორც წესი, გამოსწორების რეფლექსი ადამიანს ძალიან ცუდ განწყობას უქმნის, ეს კი ვერაფრით დაეხმარება მას შეცვლაში.

ახლა კიდევ ერთხელ სცადეთ, ოღონდ თქვენმა მეგობარმა განსხვავებულად იმოქმედოს. ისევ და ისევ, ისაუბრეთ იმაზე, რაც გსურთ, ან გჭირდებათ, რომ შეიცვალოს, ანდა რის შეცვლაზეც გიფიქრიათ, მაგრამ ჯერ არ შეგიცვლიათ. ახლა თქვენი მეგობარი რჩევებს კი არ გაძლევთ, შეკითხვებს გისვამთ და პატივისცემით ისმენს თქვენს პასუხებს. 2006 წელს ჩვენ შევიმუშავეთ ხუთი კითხვა, რომ უფრო ცხადად გვეჩვენებინა დამწყებთათვის მოტივაციური ინტერვიუირების პროცესის არსი:

1. „რატომ გინდათ ამ ცვლილების განხორციელება?“

2. „როგორ შეიძლება მისი წარმატებით განხორციელება?“

3. „ჩამოთვალეთ სამი უმნიშვნელოვანესი მიზეზი, რომელთა გამოც უნდა გააკეთოთ ეს?“

4. „რამდენად მნიშვნელოვანია თქვენთვის ეს ცვლილება და რატომ?“

მეგობარი მოთმინებით გისმენთ, შემდეგ კი აკეთებს თქვენი პასუხების მოკლე მიმოხილვას: რატომ გსურთ, რომ შეიცვალოთ, რატომ არის ეს მნიშვნელოვანი, რა არის ამის მთავარი მიზეზები, როგორ შეიძლება ამის წარმატებით განხორციელება. მერე ის კიდევ ერთ შეკითხვას სვამს და ისევ უბრალოდ ისმენს პასუხს:

5. „მაშ, რის გაკეთებას ფიქრობთ?“

სულ ესაა. ჩვენ ჯერ არ განგვიმარტავს, რა ხდება ამ ცვლილების შესახებ საუბარში, არც რაიმე თეორია, ან პრინციპები აგვიხსნია. თავად ეს კითხვები არ არის მეთოდი, მაგრამ ისინი უზრუნველყოფს მოტივაციური ინტერვიუირების პიროვნებაზე ცენტრირებული სულისკვეთებისა და სტილის გააზრებას. ჩვენ ეს სავარჯიშოც გამოვცადეთ მსოფლიოს მასშტაბით და ადამიანების რეაქცია მსმენელებზე ისევ ერთგვარი იყო (დამხმარის განათლების დონის ან გამოცდილების მიუხედავად). როგორც წესი, ისინი ამბობდნენ, რომ იგრძნეს:

პროცესში ჩართულობა (დაინტერესება, თანამშრომლობა, მრჩევლის მიმართ კეთილგანწყობა, საუბრის გაგრძელებისთვის მზადყოფნა);

მხარდაჭერა, მათი პოტენციალის აღიარება (შეუძლია შეცვალოს, იმედი, ოპტიმიზმი);

გახსნილობა (მიიღეს, პატივისცემით მოეპყრნენ, კომფორტული და უსაფრთხო გარემო შეუქმნეს);

მათი თვალსაზრისის გაგება (მოუსმინეს, გაუგეს);

ზემოთ მოყვანილ ორივე შემთხვევაში საუბრების თემა ერთი და იგივეა - შესაძლო ცვლილება, რომელსაც ახასიათებს ამბივალენტურობა - თუმცა შედეგები, როგორც წესი, საკმაოდ განსხვავებულია. ასე რომ, ვისთან უფრო მოგინდებოდათ თქვენი სამუშაო დროის დახარჯვა: (1) გაბრაზებულ, თავდაცვით პოზიციაში მყოფ, არასასიამოვნო და პასიურ ადამიანთან, ვისაც არ მოსწონ ხართ, თუ (2) ადამიანთან, ვინც გრძნობს ჩართულობას, მხარდაჭერას, პოტენციალის აღიარებას, გახსნილობასა და გაგებას და თანაც ძალიან მოსწონს თქვენთან ურთიერთობა? ეს ერთი და იგივე ადამიანია. განსხვავება მხოლოდ საუბრის დინამიკაშია.

საწყისი განმარტება

მაშ, რა არის მოტივაციური ინტერვიუირება? ეს ნამდვილად არაა მხოლოდ ხუთი კითხვის თანმიმდევრობა, რომლებიც ხელს უწყობს ცვლილებას. ეფექტური მოტივაციური ინტერვიუირება მოიცავს ბევრად უფრო მეტს, ვიდრე უბრალოდ კითხვების დასმაა და მაღალი ხარისხის მოსმენას მოითხოვს. ჩვენს პირველ გამოცემაში (Miller & Rollnick, 1991) განმარტება საერთოდ არ გაგვიკეთებია. მას შემდეგ კი რამდენჯერმე შემოგთავაზეთ სხვადასხვა მიახლოებითი განსაზღვრება (Miller & Rollnick, 2002, 2009; Rollnick & Miller, 1995). პრობლემა, ნაწილობრივ, მოტივაციური ინტერვიუირების სირთულეში მდგომარეობს. ამ მესამე გამოცემაში ჩვენ გთავაზობთ სხვადასხვა დონის სამ განმარტებას - თითოს თითოეულ პირველ სამ თავში. პირველი არის განმარტება ყველასათვის გასაგებ ენაზე და აქცენტს ძირითად მიზანზე აკეთებს:

მოტივაციური ინტერვიუირება არის თანამშრომლობითი საუბრის სტილი ადამიანის მოტივაციისა და ცვლილების განზრახვის გასაძლიერებლად.

მოტივაციური ინტერვიუირება, პირველ რიგში, არის საუბარი ცვლილების შესახებ. სხვაგვარად ამას შეიძლება „მოტივაციური საუბარიც“ ვუწოდოთ. შესაძლებელია, ის იყოს ხანმოკლე, ან ხანგრძლივი, შედგეს სხვადასხვა კონტექსტში, ცალკეულ ადამიანებს, ან ჯგუფებს შორის. მაგრამ ყოველთვის თანამშრომლურ საუბრად უნდა დარჩეს და არასოდეს იქცეს ლექციად, ან მონოლოგად. ეს უფრო გზის ჩვენებაა, ვიდრე ხელმძღვანელობა. გარდა ამისა, როგორც სახელიდან ჩანს, მისი ძირითადი მიზანი, ცვლილების მოტივაციის - ადამიანის საკუთარი მოტივაციის გაძლიერებაა. მოტივირებულობა პასუხისმგებლობის გარეშე არასრულია, ამიტომ ამ გამოცემაში ჩვენ მეტ ყურადღებას დავუთმობთ იმას, თუ როგორ უკავშირებს ერთმანეთს მოტივაციური ინტერვიუირება დაგეგმვასა და ცვლილების განხორციელებას (ნაწილი V). მე-3 თავში შემოგთავაზებთ მოტივაციური ინტერვიუირების მეთოდის მიმოხილვას, დასაწყისისათვის კი განვიხილოთ მისი ძირითადი არსი, რომელიც საფუძვლად უდევს წარმატებულ პრაქტიკას.

ძირითადი პუნქტები

√ მოტივაციური ინტერვიუირება არის თანამშრომლობითი საუბრის სტილი ადამიანის მოტივაციისა და ცვლილების განზრახვის გასაძლიერებლად.

√ მოტივაციური ინტერვიუირების ზოგადი სტილი არის მეგზურობა, რომელიც მდებარეობს წარმმართველ და მიმყოლ სტილებს შორის და აერთიანებს მათს ელემენტებს.

√ ამბივალენტურობა ცვლილებისათვის მომზადების ნორმალური შემადგენელი ნაწილი და ის ადგილია, სადაც ადამიანი შეიძლება გარკვეული დროით შეფერხდეს.

√ როდესაც დამხმარე იყენებს წარმმართველ სტილს და ცვლილების მიმართ ამბივალენტურად განწყობილ ადამიანს ამ ცვლილების აუცილებლობას უმტკიცებს, ეს თავისთავად წარმოშობს საპირისპირო არგუმენტებს.

√ ადამიანების დარწმუნება უფრო ადვილია, როდესაც ისინი საკუთარ თავს უსმენენ.

„თუ ადამიანს ისე მოვექცევით, როგორ მოპყრობასაც იმ სახურებს, ის, რაც იყო, იმადვე დარჩება, მაგრამ თუ ისე მოვეპყრობით, როგორიც უნდა იყოს და შეუძლია, რომ იყოს, მაშინ სწორედ ასეთ ადამიანად გადაიქცევა“.

იოჰან ვოლფგანგ ფონ გოეთე

„თანაგრძნობა არის სურვილი, სხვები ტანჯვისგან გათავისუფლებული იხილო“.

დალაი ლამა

როდესაც 1980-იან წლებში მოტივაციური ინტერვიუირების სწავლება დავიწყეთ, ძირითად ყურადღებას ტექნიკას ვუთმობდით, ანუ ვასწავლიდით, როგორ უნ და განხორციელებულიყო ინტერვიუირება. თუმცა, დროთა განმავლობაში, აღმოვაჩინეთ, რომ ამ მიდგომას რაღაც მნიშვნელოვანი კომპონენტი აკლდა. მოტივაციური ინტერვიუირების პრაქტიკაში დაკვირვებისას ისეთი შთაბეჭდილება გვექმნებოდა, თითქოს სიტყვებს ვასწავლიდით, მუსიკას კი - არა. მაშ, რისი სწავლება გამოგვრჩა? სწორედ ამის გამო დავიწყეთ მოტივაციური ინტერვიუირების არსის, მისთვის საჭირო აზროვნების წყობისა და სულიერი მზაობის შესახებ წერა (Rollnick & Miller, 1995).

არსში ვგულისხმობთ იმ ადამიანის ხედვას, რომელიც მოტივაციური ინტერვიუირების ჩატარებას იწყებს. ამ სულისკვეთების გარეშე მოტივაციური ინ ტერვიუირება გადაიქცევა, მხოლოდ და მხოლოდ, კლინიკურ ხერხად, ადამიანებით მანიპულირების მცდელობად, რომ მათ აკეთონ ის, რისი გაკეთებაც არ სურთ: ჯადოქარი ექსპერტი ოსტატურად წარმართავს უიღბლო კლიენტს საჭირო არჩევნისაკენ. მოკლედ, ეს გადაიქცევა გამოსწორების რეფლექსის ერთ კერძო შემთხვევად, ტვინების ომად, როდესაც თქვენი მიზანია, ჭკუით აჯობოთ მოწინააღმდეგეს. ჩვენს პირველ გამოცემაში ნაწილობრივ ასახულია ეს ენა და თვალსაზრისი¹.

მაშ, რა არის ეს არსი, აზროვნების წყობა და სულიერი მზაობა, რაც მოტივაციური ინტერვიუირების პრაქტიკის დასაწყებად არის საჭირო? ამ თავში სწორედ ამაზე გავაკეთებთ აქცენტს. დავიწყებთ მოტივაციური ინტერვიუირების არსის ოთხი ძირითადი, ურთიერთდაკავშირებული ელემენტის განხილვით. ესენია: პარტნიორობა, მიღება, თანაგრძნობა და გაღვივება. თითოეულ მათგანს აქვს როგორც გამოცდილების, ისე ქცევის კომპონენტი. მაგალითად, ადამიანი შეიძლება განიცდიდეს მიმღებლობას ან თანაგრძნობას სხვების მიმართ, მაგრამ ქცევითი გამოხატულების გარეშე ეს ვერავის მოუტანს სიკეთეს.

აქვე უნდა დავამატოთ, რომ არ არსებობს წინაპირობები მოტივაციური ინტერვიუირების პრაქტიკაში გამოყენებისათვის. მოტივაციური ინტერ ვიუირების პრაქტიკაში გამოსაყენებლად საჭირო რომ ყოფილიყო, ადამიანი ჯერ მიმღები და თანამგრძნობი გამხდარიყო, მთელი ცხოვრება მოგვიწევდა ლოდინი. ჩვენი გამოცდილებიდან გამომდინარე, მოტივაციური ინტერვიუირების პრაქტიკაში დანერგვა თავად გვასწავლის ამ ოთხ ჩვევას.

პარტნიორობა

მოტივაციური ინტერვიუირების არსის ოთხი ასპექტიდან პირველი პარტნიორობაა. ეს არ არის ის, რასაც ექსპერტი აძლევს პასიურ მიმღებს, მასწავლებელი - მოსწავლეს, ოსტატი - შეგირდს. სინამდვილეში, ეს არ არის ისეთი რამ, რასაც „ვინმეს“ უკეთებ ან „ვინმეზე“ ახორციელებ. მოტივაციური ინტერვიუირება ხორციელდება „ვინმესთვის“ და „მასთან ერთად“. ესაა აქტიური თანამშრომლობა ექსპერტებს შორის. ადამიანები უეჭველად საკუთარი თავის ექსპერტები არიან. მათზე უკეთ მათ არავინ იცნობს. მოტივაციურ ინტერვიუირებაში დამ ხმარე არის კომპანიონი, რომელიც შედარებით ნაკლებად მონაწილეობს საუბარში. მოტივაციური ინტერვიუირების მეთოდი გულისხმობს უფრო გამოკვლევას, ვიდრე დარიგებას, უფრო ინტერესსა და მხარდაჭერას, ვიდრე დარწმუნებას, ან დასაბუთებას. ინტერვიუერი ცდილობს, შექმნას პოზიტიური ინტერპერსონალური ატმოსფერო, რომელიც ცვლილების ხელშემწყობი იქნება და არა ძალით გამომწვევი.

ჩვენ აღმოვაჩინეთ, რომ მოტივაციური ინტერვიუირების რაობის ასახსნელად ზოგჯერ სასარგებლოა მეტაფორებისა და შედარებების გამოყენება, ამიტომ ამ წიგნშიც ხშირად მივმართავთ ამ ხერხს. კარგი შედარებაა, რომ მოტივაციური ინტერვიუირება უფრო ცეკვას ჰგავს, ვიდრე ჭიდაობას². მოძრაობა გიწევს ადამიანთან ერთად და არა მის საპირისპიროდ. ეს არ არის ძალების უპირატესობის დამტკიცების ან მოწინააღმდეგის კუთხეში მიმწყვდევის პროცესი. მოტივაციური ინტერვიუირების საუბარი ვალსის ცეკვასავით მშვიდია. როგორც ცეკვაშია ვიღაც წამყვანი, ასევე, მოტივაციური ინტერვიუირების ხელოვნების ნაწილია წაყვანა, წაბორძიკების ან ფეხზე დაბიჯების გარეშე. პარტნიორობის გარეშე ცეკვა არ არსებობს.

რატომაა ეს მნიშვნელოვანი? ერთი მარტივი მიზეზის გამო: ცვლილება კლიენტის მიზანია, ამას კი სპეციალისტი მარტო ვერ მოახერხებს. კლიენტს აქვს ცხოვრებისეული ცოდნა, რომელიც სპეციალისტის ცოდნის შემავსებელია. ამ ცოდნის გააქტიურება აუცილებელი პირობაა ცვლილების მოსახდენად (Hibbard, Mahoney, Stock, & Tusler, 2007; Hibbard, Stockard, Mahoney, & Tusler, 2004). მოტივაციური ინტერვიუირება არ არის ხრიკი, რომ ტყუილებით მიიყვანო ადამიანები ცვლილებამდე. ეს არის მათი მოტივაციისა და ცვლილებისათვის საჭირო რესურსების გააქტიურების გზა. აქ აუცილებელია, თავი ავარიდოთ საკუთარი გამოცდილების ხაფანგს, რომელიც გვეუბნება, რომ ჩვენი პროფესიული ცოდნიდან გამომდინარე, გვაქვს პასუხი ამ ადამიანის დილემაზე. ამ ხაფანგისთვის თავისარიდება გულისხმობს, რომ არ უნდა ვიფიქროთ, თითქოს ჩვენ გვევალება, გვქონდეს ყველა სწორი პასუხი. და მართლაც, ჩვენ ვერ გვექნება სწორი პასუხები, როცა საქმე პიროვნულ ცვლილებას ეხება. ექსპერტის ხაფანგი ნოყიერი ნიადაგია გამოსწორების რეფლექსის წარმოსაქმნელად. ბევრ პროფესიონალს სწავლის პროცესში უნერგავდნენ და მათგან მოელოდნენ, რომ უნდა ეპოვათ და დაუყოვნებლივ შეეთავაზებინათ სწორი პასუხები. სწორედ გამოცდილების გაზიარების ამ რეფლექსის მოთოკვაა მოტივაციური ინტერვიუირების თანამშრომლური სულისკვეთების საკვანძო ელემენტი.

მოტივაციური ინტერვიუირების თანამშრომლური ბუნება როგორც საკუთარი, ისე კლიენტის მისწრაფებების გაგებასა და მეთვალყურეობას გულისხმობს. მოტივაციური ინ ტერვიუირება ინტერ პერსონალური პროცესია, რომელშიც ორი მხარის მისწრაფებები შეიძლება განსხვავდებოდეს - ისევე, როგორც ნებისმიერი სახის პარტნიორობისას. საკუთარი მოსაზრებისა და წვლილის გაცნობიერების გარეშე, სურათის მხოლოდ ნახევარს ვხედავთ. ჩვენი აზრით, მოტივაციურ ინტერვიუირებაში მთავარია გულწრფელობა ამ მისწრაფებებში. ზოგჯერ ინტერვიუერის გეგმები კონტექსტიდან მოჩანს. როდესაც ადამიანი „მოწევისთვის თავის დანებების კლინიკაში“, ან „ადიქციისგან განკურნების პროგრამაში“ ეწერება, საუბრისა და ცვლილების მიმართულების თემა გარკვეულია. ისინი, ვინც თვითმკვლელობის პრევენციის ცხელ ხაზზე მუშაობენ, თვითმკვლელობის შემთხვევათა პრევენციას ცდილობენ, პრობაციის ოფიცრები კი - კანონსაწინააღმდეგო ქცევების პრევენციას. ხშირ შემთხვევაში კლიენტი გეგმავს ცვლილებას, ყვება კონკრეტული პრობლემებისა და ჩივილების შესახებ. თუმცა, ისეც ხდება, რომ ინტერვიუერისა და კლიენტისთვის ცვლილების პრიორიტეტები განსხვავდება. ასეთ სიტუაციას დაწვრილებით მე-10 თავში განვიხილავთ. აქ ჩვენ აქცენტს ვაკეთებთ ჩვენი საკუთარი ღირებულებებისა და ცვლილებების შესახებ საუბრების გეგმების გაცნობიერებასა და გულწრფელობაზე. მოტივაციური ინტერვიუირების ეს პარტნიორული ასპექტი მეორე ადამიანის მიმართ პატივისცემას განაპირობებს.

მოტივაციური ინტერვიუირების ჩამტარებელი, გარკვეული თვალსაზრისით, ცვლილების პრივილეგირებული მოწმეა, საუბარი კი ცოტათი წააგავს დივანზე გვერდიგვერდ ჯდომას, როცა მეორე ადამიანი თავისი ცხოვრების ფოტოალბომს ფურცლავს. ზოგჯერ შეკითხვებსაც უსვამ, მაგრამ ძირითადად უსმენ, რადგან ეს მონათხრობი ამ ადამიანის საკუთრებაა. თქვენი მიზანია, გაიგოთ თქვენ წინ გადაშლილი ცხოვრება, ამ ადამიანის თვალებით შეხედოთ სამყაროს, იმის მაგივრად, რომ თქვენი ხედვა მოახვიოთ მას თავს.

მიღება

პარტნიორობის სულისკვეთებას უკავშირდება სრული მიღების დამოკიდებულება კლი ენტისადმი. ამ თვალსაზრისით, ადამიანის მიღება არ ნიშნავს, რომ თქვენ აუცი ლებლად იწონებთ მის მოქმედებებს ან ურიგდებით არსებულ მდგომარეობას. ინტერვიუერის პირადი მოწონება (ან არმოწონება) აქ არაფერ შუაშია. ის, რა საც ჩვენ მიღებაში ვგულისხმობთ, ვრცლადაა განხილული კარლ როჯერსის ნაშრომებში და სულ მცირე, ოთხი ასპექტისგან შედგება (იხილეთ სქემა 2.1).

აბსოლუტური ღირებულება

პირველ რიგში, მიღება გულისხმობს თითოეული ადამიანის თანდაყოლილი ღირებულებისა და პოტენციალის დაფასებას. როჯერსი (1980b) ამ დამოკიდებულებას მოიხსენიებს, როგორც არაკუთვნილებით ზრუნვას ან უპირობო პოზიტიურ დამოკიდებულებას. „მეორე ინდივიდის მიღება, როგორც ცალკე პიროვნებისა, მისი პატივისცემა, როგორც საკუთარი უფლებების მქონისა.

სქემა 2.1. მიღების ოთხი ასპექტი

ეს არის ბაზისური ნდობა - რწმენა, რომ მეორე ადამიანი რაღაცნაირად, ძირითადად, ნდობას იმსახურებს“ (გვ. 271). მისთვის ეს იყო ერთ-ერთი აუცილებელი და საკმარისი თერაპიული პირობა ცვლილების მოსახდენად. ფრომი (1956, გვ. 23) ამას აღწერდა, როგორც პატივისცემას, ანუ „უნარს, დაინახო ადამიანი ისეთი, როგორიც არის, გააცნობიერო მისი უნიკალური ინდივიდუალურობა. პატივისცემა ნიშნავს იმის გაგებას, რომ მეორე ადამიანი უნდა გაიზარდოს და განვითარდეს ისეთად, როგორიც არის. ამგვარად, პატივისცემა ჩაგვრის არარსებობას გულისხმობს“.

ამ დამოკიდებულების საპირისპიროა განსჯა - ღირებულებისთვის პირობების დადგენა: „მე გადავწყვეტ, ვინ იმსახურებს პატივისცემას და ვინ - არა“. აქ ჩნდება საინტერესო პარადოქსი. ჩვენ ვეთანხმებით როჯერსს, რომ როდესაც ადამიანები თვლიან, რომ მათ არ იღებენ, ისინი უმოქმედონი ხდებიან. მათ ცვლილების უნარი შემცირებული ან გამქრალი აქვთ. მეორე მხრივ, როდესაც ადამიანებს იღებენ ისეთებს, როგორებიც არიან, მათ ეძლევათ თავისუფლება, შეიცვალონ.

როჯერსმა (1959) ეს Menschenbild, ანუ ადამიანის ბუნების ეს გაგება ახალ საფეხურზე აიყვანა. ის ამტკიცებს, რომ გადამწყვეტ თერაპიულ პირობებში, ადამიანები ბუნებრივად იცვლებიან დადებითი მიმართულებით. „თვითაქტუალიზაციის“ (Maslow, 1943, 1970) ეს ტენდენცია ისევე ბუნებრივია, როგორც მცენარის ზრდა ზემოთ, სინათლის მიმართულებით, როდესაც მას აქვს საჭირო ნიადაგი, წყალი და მზის სინათლე. თითქოს ყველა ადამიანს მოცემული აქვს განვითარების საკუთარი ბუნებრივი საბოლოო მდგომარეობა, ან მიზანი (ბერძნულად telos ), როგორიც ის გახდებოდა ოპტიმალურ პირობებში. რკოს telos-ი არის მუხის ხე. აქვთ თუ არა ადამიანებსაც თანდაყოლილი თვითაქტუალიზაცია, ბუნებრივი მიდრეკილება, გაიზარდონ თავიანთი პოზიტიური telos-ის შესაბამისად? დარწმუნებით ვერაფერს ვიტყვით, მაგრამ შეგვიძლია, ავირჩიოთ ჩვენი საკუთარი Menschenbild³, ანუ როგორ განვიხილავთ ადამიანებსა და მათს ბუნებას. ეს ხედვა კი, შეიძლება, თვითასრულებად წინასწარმეტყველებად გადაიქცეს (Leake & King, 1977; Miller, 1985a).

ზუსტი ემპათია

მიღების მეორე ძირითადი ასპექტი (და ცვლილებისთვის საჭირო მეორე გადამწყვეტი პირობა, როჯერსის მიხედვით) არის ზუსტი ემპათია, მეორე ადამიანის ხედვისადმი აქტიური ინტერესი და მისი გაგების ძალისხმევა, სამყაროს მისი თვალით დანახვა. ჩვენ არ ვგულისხმობთ თანაგრძნობას, შეცოდებასა და ამ ადამიანთან დაახლოებას. აქ არც მასთან იდენტიფიკაციას ვგულისხმობთ: „მეც ვიყავი ასე და ვიცი, რასაც განიცდი. მოდი, ჩემ შესახებ მოგიყვები“. ზემოთ ჩამოთვლილი თვისებები შეიძლება გვქონდეს ან არა, მაგრამ ემპათია არის სხვა ადამიანის ღირებულებათა სისტემის გაგების უნარი, და რწმენა იმისა, რომ სხვისი პოზიციის გაგება მნიშვნელოვანია. როჯერსმა და მისმა სტუდენტებმა კარგად აღწერეს ზუსტი ემპათიის თერაპიული უნარი (Rogers, 1965; Truax & Carkhuff, 1967). ეს არის „კლიენტის პიროვნული მნიშვნელობების შინაგანი სამყაროს განცდა ისე, თითქოს შენი საკუთარი იყოს, ოღონდ „თითქოს“ თვისების დაკარგვის გარეშე“ (Rogers, 1989, გვ. 92-93). ემპათიის საპირისპიროა საკუთარი ხედვის თავს მოხვევა იმ ვარაუდით, რომ მეორე ადამიანის აზრები არასწორი და შეუსაბამოა.

ავტონომიის მხარდაჭერა

მიღების მესამე ასპექტი გულისხმობს თითოეული ადამიანის ავტონომიის, საკუთარი მიმართულების არჩევის ურყევი უფლებისა და უნარის დაფასებასა და პატივისცემას (Deci & Ryan, 1985; Markland, Ryan, Tobin, & Rollnick, 2005). ვიქტორ ფრანკლი (2006) წერდა:

„ჩვენ, ვისაც საკონცენტრაციო ბანაკებში გვიცხოვრია, გვახსოვს ადამიანები, რომლებიც ბარაკიდან ბარაკში გადადიოდნენ სხვათა ნუგეშსაცემად და პურის უკანასკნელ ნაჭერს უყოფდნენ მათ. ასეთები ცოტანი იყვნენ, მაგრამ ისინი საკმარის საფუძველს გვაძლევენ იმის დასტურად, რომ ადამიანს ყველაფერი შეიძლება წაართვა, გარდა ერთისა - ადამიანის თავისუფლებათაგან უკანასკნელის - აირჩიოს საკუთარი პოზიცია, ნებისმიერ გარემოებაში აირჩიოს საკუთარი გზა“ (გვ. 65-66).

როჯერსი (1962) თავის კლიენტზე ცენტრირებულ მიდგომაში ცდილობდა, შეეთავაზებინა ადამიანებისთვის „ყოფნისა და არჩევნის სრული თავისუფლება“ (გვ. 93). მისი რწმენა ამგვარი მიდგომის მართებულობისადმი უკავშირდება ადამიანის ბუნების მისეულ ხედვას, როგორც თავისი არსით „პოზიტიურის, წინ მიმავალის, კონსტრუქციულის, რეალისტურისა და სანდოსი“ (გვ. 91). მას სჯეროდა, რომ მოცემული ძირითადი თერაპიული პირობების არსებობისას, ადამიანები ბუნებრივად განვითარდებიან პოზიტიური მიმართულებით. როჯერსის ხედვა ეწინააღმდეგებოდა ფროიდის შეხედულებას, რომ ადამიანები საკუთარი სიამოვნების მაძიებლები არიან და მათი მამოძრავებელი ბნელი ძალები, რომლებიც მათს ცხოვრებას ცვლიან, ხშირად არაცნობიერია.

ავტონომიის მხარდაჭერის საპირისპიროა მცდელობა, გავაკეთებინოთ ადამიანებს, ის რაც გვინდა, ვაიძულოთ და ვაკონტროლოთ ისინი. პრობაციის ოფიცერი რომელიც ამბობს: „თქვენ ვერ დატოვებთ ქვეყანას“, არ ამბობს სიმართლეს, ისევე, როგორც სპეციალისტი, რომელიც ალკოჰოლზე დამოკიდებულ ადამიანს ეუბნება: „თქვენ ვერ დალევთ“. ისინი გულისხმობენ, რომ კონკრეტულ ქცევას უარყოფითი შედეგები მოჰყვება, მაგრამ არჩევანს მაინც ყოველთვის ინდივიდი აკეთებს. აქ ერთი პარადოქსიცაა. როცა ადამიანს ეუბნები: „ვერ გააკეთებ“, ანუ ზოგადად რომ ვთქვათ, ცდილობ, არჩევანი შეუზღუდო, ამით აღძრავ ფსიქოლოგიურ წინააღმდეგობას (Dillard & Shen, 2005; Karno & Longabaugh, 2005a, 2005b), საკუთარი თავისუფლების დადასტურების სურვილს. მეორე მხრივ, ადამიანის არჩევნის თავისუფლების პირდაპირი აღიარება, როგორც წესი, ამცირებს თავდაცვის სურვილს და ხელს უწყობს ცვლილებას. თავიდან ამოიგდეთ აზრი, რომ თქვენ უნდა (ან შეგიძლიათ) აიძულოთ ადამიანები, შეიცვალონ. მოკლედ, თქვენ უნდა დათმოთ ძალაუფლება, რომელიც არც არასოდეს გქონიათ.

აფირმაცია

დაბოლოს, მიღება, როგორც ის ჩვენ გვესმის, გულისხმობს აფირმაციას, ანუ ადამიანის ძლიერი მხარეებისა თუ ძალისხმევების დადგენასა და აღიარებას. როგორც ღირებულების, ავტონომიისა და ემპათიის შემთხვევაში იყო, ესეც არა უბრალოდ დაფასების პირადი გამოცდილება, არამედ არსებობისა და კომუნიკაციის წინასწარგანზრახული გზაა (Rogers, 1980b). ამის საპირისპიროა ნაკლის ძიება (რაც ხშირადაა ხოლმე „შეფასების“ მიზანი), და მისი პოვნის შემთხვევაში ადამიანებისთვის იმის ახსნა, როგორ გამოასწორონ ეს ნაკლი.

პიროვნებაზე ორიენტირებული ეს ოთხი პირობა ერთად წარმოადგენს იმას, რასაც „მიღებას“ ვუწოდებთ: როდესაც ადამიანი პატივს სცემს თითოეული პიროვნების აბსოლუტურ ღირებულებასა და პოტენციალს; აღიარებს და მხარს უჭერს ადამიანის ავტონომიას , თავად აირჩიოს საკუთარი გზა; ზუსტი ემპათიით ცდილობს, გაიგოს მეორე ადამიანის თვალსაზრისი და ხაზს უსვამს პიროვნების ძლიერ მხარეებსა და მის ძალისხმევას.

თანაგრძნობა

მესამე გამოცემაში მოტივაციური ინტერვიუირების არსის აღწერას ჩვენ დავამატეთ თანაგრძნობის ელემენტი. აქ არ ვსაუბრობთ პიროვნულ განცდაზე, ემოციურ გამოცდილებაზე, როგორიცაა სიმპათია ან იდენტიფიკაცია, რადგან ისინი არც აუცილებელია და არც საკმარისი თანაგრძნობისათვის. არ არის საჭირო პირდაპირი მნიშვნელობით „ერთად ტანჯვა“ საიმისოდ, რომ თანაგრძნობა გამოვიჩინოთ. მოქმედების გარეშე თანაგრძნობის განცდაც დიდად სასარგებლო არაა. იყო თანამგრძნობი, ნიშნავს, აქტიურად შეუწყო ხელი სხვის კეთილდღეობას, პრიორიტეტი მიანიჭო მის საჭიროებებს. ჩვენი სერვისებით ხომ ჩვენი კლიენტები უნდა სარგებლობდნენ და არა - ჩვენ. მსოფლიოს ყველა დიდი რელიგია ქა დაგებს ამ თვისების განვითარებასა და პრაქტიკაში გამოყენებას, სხვათა კეთილდღეობის ხელშეწყობას და მისთვის მნიშვნელობის მინიჭებას. თანაგრძნობა ნებაყოფლობითი მზადყოფნაა სხვისი კეთილდღეობისა და ინტერესების უზრუნველსაყოფად. რასაკვირველია, სხვათა კეთილდღეობაზე ზრუნვა ერთ-ერთი მამოტივირებელი ფაქტორია ადამიანებისათვის, აირჩიონ სხვებისათვის დახმარების გაწევის პროფესიები.

რატომ დავამატეთ თანაგრძნობა მოტივაციური ინტერვიუირების დანარჩენ სამ ელემენტს? იმიტომ, რომ დანარჩენი სამივეს განხორციელება მხოლოდ საკუთარი ინტერესებიდან გამომდინარეც შეიძლება. მოხერხებული გამყიდველი ამყარებს პარტნიორობას პოტენციურ მყიდველებთან, აღძრავს მათს მიზნებსა და ღირებულებებს, ძალიან კარგად იაზრებს, გადაწყვეტს თუ არა მომხმარებელი ყიდვას. ჩვენ სულაც არ ვფიქრობთ გაყიდვების ბიზნესის დაკნინებას, ნამდვილად შეიძლება ემსახურებოდეს როგორც გამყიდველის, ისე მყიდველის ინტერესებს, ჩვენ მხოლოდ იმის თქმა გვინდა, რომ ფსიქოლოგიური ცოდნა და ტექნიკა, რომელსაც მოგვიანებით აღვწერთ, შეიძლება გამოყენებული იქნეს ექსპლუატაციისთვის, უპირატესობის მოსაპოვებლად, დაუმსახურებელი ნდობისა და მორჩილების მისაღებად (Cialdini, 2007). თანაგრძნობის სულისკვეთებით მუშაობა ნიშნავს სწორი ღირებულებების ქონას, იმას, რომ ნამდვილად იმსახურებდეთ ნდობას.

გაღვივება

ცვლილების შესახებ პროფესიულ კონსულტაციებში რაც ხდება, მეტწილად, ემყარება დეფიციტის მოდელს, ანუ იმას, რომ ადამიანს აკლია რაღაც, რაც უნდა შეიძინოს. ფარული გზავნილი ასეთია: „მე მაქვს, ის რაც თქვენ გჭირდებათ და ვაპირებ, გადმოგცეთ“, სულ ერთია, იქნება ეს ცოდნა, ხედვა, დიაგნოზი, სიბრძნე, რეალობა, რაციონალურობა თუ თავის გართმევის უნარი. შეფასება ხშირად არის ორიენტირებული ნაკლის აღმოჩენაზე, რომელსაც შემდეგ პროფესიული ცოდნის მოშველიებით გამოვასწორებთ. როცა აღმოაჩენთ იმ ინგრედიენტს, რაც კლიენტს აკლია, გაიგებთ, რა უნდა გადასცეთ მას. ასეთი მიდგომა გონივრულია ავტომობილების შეკეთებისას ან ინფექციური დაავადებების მკურნალობისას, მაგრამ, როგორც წესი, არ მუშაობს, როცა საუბარი პიროვნულ ცვლილებას შეეხება.

მოტივაციური ინტერვიუირება იწყება ძალიან განსხვავებული, ძლიერ მხარეებზე ორიენტირებული წინაპირობით, რომ ადამიანებს თითქმის ყველაფერი აქვთ, რაც სჭირდებათ, თქვენი მიზანი კი ამ რესურსების გაღვივება და სამოქმედოდ გამოხმობაა. ფარული გზავნილი ასეთია: „თქვენ გაქვთ, რაც გჭირდებათ და ჩვენ ერთად ვიპოვით მას“. ამ პერსპექტივიდან განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ადამიანის ძლიერი მხარეებისა და რესურსებისთვის ყურადღების მიქცევა და მათი გააზრება და არა ნაკლის აღმოჩენა. ჩვენ ვვარაუდობთ, რომ ადამიანები ნამდვილად ფლობენ სიბრძნეს საკუთარი თავის შესახებ და აქვთ საკმარისი მიზეზი, იცხოვრონ ისე, როგორც ცხოვრობენ. მათ აქვთ მოტივაცია და რესურსები, რომელთა ამოქმედებაც შეუძლიათ. მოტივაციური ინტერვიუირების ჩვენი თავდაპირველი კვლევების ერთ-ერთი მოულოდნელი შედეგი ისიც იყო, რომ თუკი ადამიანები ახერხებდნენ ცვლილებასთან დაკავშირებული ამბივალენტურობის გადალახვას, ისინი აგრძელებდნენ წინსვლას და ამას უკვე დამატებითი პროფესიული დახმარების, ან ჩარევის გარეშე აკეთებდნენ.

განვიხილოთ ორი განსხვავებული შეხედულება განათლების შესახებ. პირველი მათგანია ლექციის წაკითხვა, ანუ ცოდნის ჩადება. თავის გახსნა, ფაქტების ჩადება და ისევ გაკერვა. შესაბამისი ლათინური ზმნაა docere, რომელიც ეტიმოლოგიურად საფუძველია სიტყვებისა: დოქტრინა, დოცენტი, ინდოქტრინაცია და დოქტორი. ეს ხედვა დეფიციტის მოდელს ეყრდნობა, როდესაც ადამიანს აკლია რაღაც, რაც სჭირდება. ასეთი ტიპის სწავლება საჭიროა გარკვეულ დროსა და ადგილას, მაგრამ ძალიან არაეფექტურია, როდესაც ადამიანებს ცვლილების განხორციელებაში უნდა დავეხმაროთ. ამის საპირისპირო შეხედულებაა ამოქაჩვა (ლათინურად - ducere), როგორც წყლის ამოქაჩვა ჭიდან. მოტივაციური ინტერვიუირების პერსპექტივიდან აპრიორული დაშვება იმაში მდგომარეობს, რომ ადამიანში არსებობს სიბრძნისა და გამოცდილების ღრმა ჭა და სპეციალისტს შეუძლია ამ ჭიდან მათი ამოღება. რაც საჭიროა, თითქმის ყველაფერი ადგილზეა, მხოლოდ მისი ამოქაჩვა, ამოღებაღა რჩება. ამიტომ მოტივაციური ინტერვიუირების განმახორციელებელი გულწრფელად არის დაინტერესებული, რომ გაიგოს კლიენტის თვალსაზრისი და მისი სიბრძნე.

გაღვივებაც შეესაბამება პირველ თავში წარმოდგენილ ამბივალენტურობის კონცეფციას. ადამიანები, რომლებიც ამბივალენტურები არიან ცვლილების მიმართ, შინაგანად ორივე მხარის არგუმენტებს ფლობენ - ცვლილების მხარდამჭერსაც და უცვლელობის, ანუ არსებული სიტუაციის უცვლელობის მხარდამჭერსაც. ეს იმას ნიშნავს, რომ კლიენტების უმრავლესობას შინაგანად უკვე აქვს ცვლილების მხარდამჭერი ხმა, ცვლილების პოზიტიური მოტივაცია. ის უფრო დამარწმუნებელია, ვიდრე თქვენ მიერ მოყვანილი ნებისმიერი არგუმენტი. მაშასადამე, თქვენი ამოცანაა, გააღვიძოთ და გააძლიეროთ ცვლილების ის მოტივაცია, რომელიც უკვე არსებობს.

მოტივაციური ინტერვიუირების არსი ჩნდება ამ ოთხი კომპონენტის გადაკვეთის წერტილზე (იხილეთ სქემა 2.2). ეს ქმნის კონტექსტს მოტივაციური ინტერვიუირების მეორე პრაგმატული განსაზღვრებისთვის - პრაქტიკოსის განსაზღვრებისთვის, რომელიც პასუხობს კითხვაზე: „რატომ უნდა მინდოდეს მოტივაციური ინტერვიუირების შესწავლა და როგორ გამოვიყენებ მას?“

მოტივაციური ინტერვიუირება არის პიროვნებაზე ცენტრირებული კონსულტირება ცვლილების მიმართ ამბივალენტური დამოკიდებულების პრობლემის მოსაგვარებლად.

სქემა 2.2. მოტივაციური ინტერვიუირების არსი - სულისკვეთება

პიროვნებაზე ცენტრირებული ზრუნვის ზოგიერთი პრინციპი

ჩვენ მიერ აღწერილი მოტივაციური ინტერვიუირების სულისკვეთება პიროვნებაზე ცენტრირებული ზრუნვის ხანგრძლივ ტრადიციას ეფუძნება. მას კლიენტზე ცენტრირებული კონსულტირებაც (Rogers, 1965) ეწოდებოდა, პაციენტზე ცენტრირებული მედიცინაც (Laine & Davidoff, 1996) და ურთიერთობაზე ცენ ტრირებული ზრუნვაც (Beach, Inui, & the Relationship-Centered Care Research Network, 2006). იგი გულისხმობს სერვისების ამოსავალ წერტილად მიმღების ხედვის ჩათვლას. ამ თვალსაზრისით, ჩვენ შემოგთავაზებთ ძირითად პრინციპებს, რომ ლებიც შეესაბამება ზრუნვის პიროვნებაზე ცენტრირებულ მიდგომას:

1. ჩვენი მომსახურება ხალხისთვის სარგებლობის მოსატანად არსებობს (და არა პირიქით). ჩვენი კლიენტების (მონაწილეების, პაციენტების, მომხმარებლების, კლიენტებისა და ა. შ.) საჭიროებები პრიორიტეტულია.

2. ცვლილება, უპირველეს ყოვლისა, საკუთარი თავის ცვლილებაა. მომსახურება (მკურნალობა, თერაპია, ინტერვენცია, კონსულტირება და ა.შ.) ცვლილების ბუნებრივ პროცესებს უწყობს ხელს (Prochaska & DiClemente, 1984).

3. ადამიანები საკუთარი თავის ექსპერტები არიან. მათ ყველაზე მეტი იციან საკუთარი თავის შესახებ.

4. არ არის აუცილებელი, მოვახდინოთ ცვლილება. ფაქტია, რომ ჩვენ, მარტო, არ შეგვიძლია ცვლილების განხორციელება.

5. არ არის აუცილებელი, ყველა კარგი აზრი ჩვენ მოგვივიდეს თავში. არსებობს შესაძლებლობა, რომ ჩვენი მოსაზრება არ აღმოჩნდეს საუკეთესო. 6. ადამიანებს აქვთ ძლიერი მხარეები, მოტივაცია და რესურსები, რომელთა გააქტიურებაც აუცილებელია ცვლილების განსახორციელებლად.

7. შესაბამისად, ცვლილებას სჭირდება პარტნიორობა, თანამშრომლობა ცოდნათა შორის.

8. მნიშვნელოვანია ადამიანის აზრის გაგება სიტუაციის შესახებ - რა არის საჭირო და რა ნაბიჯები უნდა გადაიდგას.

9. ცვლილება არ არის ძალების დაპირისპირება, სადაც თუ რაიმე შეიცვალა, ჩვენ „გავიმარჯვეთ“. ცვლილების შესახებ საუბარი ცეკვას უნდა ჰგავდეს, და არა - ჭიდაობას.

10. ცვლილების მოტივაცია კი არ უნდა ჩავუნერგოთ, არამედ უნდა აღ ვუძრათ. ის უკვე არსებობს და მხოლოდ გაღვივება სჭირდება.

11. ჩვენ ვერ შევცვლით ადამიანების არჩევანს მათი ქცევის შესახებ. ადა მიანები თავად იღებენ გადაწყვეტილებას, რის გაკეთება სურთ და რისი - არა, თანაც ცვლილების მიზანი შეუსრულებელია, ვიდრე ადამიანი თავად არ განახორციელებს მას.

განვითარების პროცესი

ამ თავში შევეცადეთ, აღგვეწერა მიდგომის სულისკვეთება და არსი, რომლითაც მოტივაციური ინტერვიუირების პროცესის დაწყებაა საჭირო. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მიდგომის არსის სრულად გაზიარება არ არის მოტივაციური ინტერვიუირების გამოყენების წინაპირობა. ასე რომ ყოფილიყო, როგორ შევძლებდით მოტივაციური ინტერვიუირების დანერგვას? რეალობაში, მოტივაციური ინტერვიუირების პრაქტიკა გვასწავლის მის არსს. დალაი ლამა თანაგრძნობის განვითარების ასეთ აღწერას გვთავაზობს:

„არსებობს სხვა ადამიანების მიმართ თანაგრძნობის გაღვივების პროცესი... პირველი ეტაპია ცოდნა... შემდეგ საჭიროა ამ ცოდნის მუდმივი ასახვა და შესისხლხორცება მანამ, სანამ რწმენად არ გადაიქცევა. ის გამთლიანდება თქვენს გულსა და გონებაში... ასე მიაღწევთ მდგომარეობამდე, როცა ის სპონტანური გახდება“ (The Dalai Lama & Ekman, 2008, გვ. 156 - 157).

ასეთია მოტივაციური ინტერვიუირების შესწავლის ჩვენი გამოცდილებაც. ყოველი ახალი სესიის დაწყებისას აღარ გვჭირდება იმის გადამეორება, რაში მდგომარეობს მიდგომის არსი (თუმცა, ამის გაკეთება სასარგებლო იქნებოდა). ეს ავტომატურად ხდება; ასეთი სტილით ურთიერთობის პრაქტიკა თავისთავად აღძრავს ამ მდგომარეობას. ასე რომ, ნუ შეშფოთდებით, თუ ფიქრობთ, რომ თქვენი „არსი“ იგვიანებს. პრაქტიკა თავად გასწავლით და შეგახსენებთ.

ძირითადი პუნქტები

√ მოტივაციური ინტერვიუირება არის პიროვნებაზე ცენტრირებული კონსულტირების სტილი ცვლილებასთან დაკავშირებული ამბივალენტურობის პრობლემასთან გასამკლავებლად.

√ მოტივაციური ინტერვიუირება ხორციელდება არა ვინმეზე, არამედ ვინმესთვის და ვინმესთან ერთად.

√ მოტივაციური ინტერვიუირების არსის ოთხი მთავარი ასპექტია აბსოლუტური ღირებულება, ზუსტი ემპათია, ავტონომიის მხარდაჭერა და აფირმაცია .

√ მოტივაციური ინტერვიუირება აღვივებს უკვე არსებულს და არ ნერგავს რაიმე ახალს, რაც მანამდე არ ყოფილა.

______________

1. ერთ-ერთ ბოლოს გამოცემულ წიგნში (Pantalon, 2011) წარმოდგენილია მოტივაციური ინტერვიუირების არსის დიამეტრალურად საპირისპირო კონცეფცია. წიგნის ყდაზევეა მოცემული დაპირება, რომ პირველ თავში აღწერილის მსგავსი შეკითხვები საშუალებას მოგვცემს, 7 წუთზე ნაკლებ დროში „გავაკეთებინოთ ნებისმიერ ადამიანს ნებისმიერი რამ“. მოტივაციური ინტერვიუირების ასეთ ზედაპირულ გაგებას გამუდმებით ვაწყდებით იმ მიწვევებშიც, რომლებსაც საკმაოდ ხშირად ვიღებთ ხოლმე - როცა გვთხოვენ, პერსონალს ლანჩის დროს ვასწავლოთ მოტივაციური ინტერვიუირება. ჩვენ ამ გაუგებრობას მოტივაციური ინტერვიუირების ჩვენს პირვანდელ პრეზენტაციებს მივაწერთ და მათზე გარკვეულ პასუხისმგებლობასაც ვიღებთ.

2. ეს მეტაფორა ჯეფ ალისონმა შემოგვთავაზა.

3. მადლობას ვუხდით იოახიმ კორკელს ამ საჭირო ცნებისა და კონცეფციის შემოთავაზებისთვის.

„ადამიანებს თავისი საკუთარი არგუმენტებით უკეთ დაარწმუნებთ, ვიდრე იმ არგუმენტებით, რომლებიც სხვებს მოუვიდათ თავში“.

ბლეზ პასკალი

„თქვენ ბებიაქალი ხართ და ვიღაცის დაბადებას ესწრებით. გააკეთეთ სიკეთე თავის გამოჩენის და აურზაურის გარეშე. ხელი შეუწყვეთ იმას, რაც ხდება და არა იმას, რაც, თქვენი აზრით, უნდა ხდებოდეს. თუ თქვენ უნდა გაუძღვეთ საქმეს, გაუძეხით ისე, რომ დაეხმაროთ დედას, მაგრამ ის კვლავ თავისუფალი და პასუხისმგებელი დარჩეს. როდესაც ბავშვი დაიბადება, დედა სამართლიანად იტყვის: „ჩვენ ეს თვითონ შევძელით!“

დაო დე ძინი

მოტივაციური ინტერვიუირების ოთხი პროცესი

პირველ ორ გამოცემაში ჩვენ აღვწერდით მოტივაციური ინტერვიუირების ორ ფაზას: მოტივაციის ჩამოყალიბებას (ფაზა 1) და პასუხისმგებლობის გაძ ლიერებას (ფაზა 2). როგორც მარტივ სახელმძღვანელოს, ამ მოდელს აშკარად ჰქონდა დადებითი მხარეები. მაგალითად, „ზედმეტად ნუ ისაუბრებთ იმაზე, როგორ უნდა განხორციელდეს ცვლილება - რაც უფრო მე-2 ფაზას შეესაბამება - ჯერ ისაუბრეთ იმაზე, რატომ უნდა მოხდეს ცვლილება - რაც პირველი ფაზის აქტივობაა“. მაგრამ პრაქტიკაში ეს მარტივი განსხვავება ვერ ასახავს გადაწყვეტილების მიღების პროცესს, რომელიც უფრო წრიულია, ვიდრე წრფივი. ასევე არასრულიცაა. მაგალითად, პრაქტიკოსები გვიყვებიან, რომ ზოგჯერ უძნელდებათ მოტივაციური ინტერვიუირების გამოყენება, რადგან უჭირთ კლიენტების კეთილგანწყობის მოპოვება. ზოგიერთი პრაქტიკოსისთვის კიდევ ერთი კლინიკური სირთულე იყო კლიენტების მიერ მოფიქრებული ცვლილების შესაძლებლობათა სიმრავლე - მათ უჭირთ საუბრის თემების კონკრეტიზება და მინიმუმამდე დაყვანა.

ამან მიგვიყვანა იქამდე, რომ უფრო ნათლად წარმოვიდგინეთ მოტივაციური ინტერვიუირების შემადგენელი პროცესები. გადავწყვიტეთ, შეგვესუსტებინა „ფაზათა“ თანმიმდევრობა და უფრო მეტად მიგვეახლოებინა პროცესები იმ სურათთან, რომელსაც პრაქტიკაში ვაწყდებით. ასე მივიღეთ ოთხი ურთიერთგადამფარავი პროცესი. ამ პროცესების აღმნიშვნელად ჩვენ ვიყენებთ სიტყვებს: „კეთილგანწყობის მოპოვება“, „ფოკუსირება“, „გაღვივება“ და „დაგეგმვა“. ეს წიგნიც ამ ოთხი პროცესის შესახებაა.

ამ თავში ჩვენი მიზანია, მიმოვიხილოთ ეს ძირითადი პროცესები, რომლებისგანაც შედგება მოტივაციური ინტერვიუირება. ერთი მხრივ, ეს პროცესები იმ თანმიმდევრობით ჩნდება, რა თანმიმდევრობითაც ჩვენ აღვწერთ მათ. თუ კლიენტს ვერ დააინტერესებ და არ ჩართავ პროცესში, მასთან ურთიერთობას ვერ დაამყარებ და უფრო შორს წასვლას ვეღარ მოახერხებ. გაღვივება, როგორც ეს ამ წიგნშიცაა აღწერილი, შესაძლებელია მხოლოდ ფოკუსირების შემდეგ. ცვლილების შესახებ გადაწყვეტილება წინაპირობაა იმის დაგეგმვისა, თუ როგორ უნდა განხორციელდეს ცვლილება. თუმცა ისინი, ამავდროულად, განმეორებადიცაა; ერთი არ მთავრდება მეორის დაწყებისას. ისინი მდორედ გადადიან ერთიდან მეორეში, გადაფარავენ ერთმანეთს და მეორდებიან. სწორედ ამ ოთხი პროცესის შერწყმა საუკეთესოდ ასახავს მოტივაციურ ინტერვიუირებას.

გამომდინარე იქიდან, რომ ეს ოთხი პროცესი თანმიმდევრულიცაა და განმეორებადიც, ჩვენ ვარჩიეთ მათი წარმოდგენა კიბის საფეხურების სახით (იხილეთ სქემა 3.1). ყოველი პროცესი ემყარება მანამდე არსებულს და მომდევნო საფეხურების საფუძველს წარმოადგენს. საუბრისას, ან კონსულტირებისას შესაძლებელია ამ კიბეზე ზემოთ და ქვემოთ არბენ-ჩარბენა, ან წინა საფეხურზე დაბრუნება, რასაც განახლებული ყურადღება სჭირდება.

სქემა 3.1. მოტივაციური ინტერვიუირების ოთხი პროცესი

კეთილგანწყობის მოპოვება

ყველა ურთიერთობა კეთილგანწყობის მოპოვების პროცესით იწყება. როდესაც ადამიანები მოდიან კონსულტაციის ან სერვისების მისაღებად, მათ ხშირად აინტერესებთ, და ზოგჯერ კიდევაც წარმოიდგენენ ხოლმე, როგორი იქნება სპეცილისტი, როგორ მოეპყრობა მათ. პირველი შთაბეჭდილება ძალიან ძლიერია (Gladwell, 2007), თუმცა არა შეუქცევადი. ნებისმიერი პირველი ვიზიტის დროს ადამიანები იმასაც გადაწყვეტენ, რამდენად მოსწონთ და სჯერათ სპეციალისტისა და დაგეგმონ თუ არა მომდევნო ვიზიტი. ზოგ შემთხვევაში ვიზიტი ერთჯერადია!

კეთილგანწყობის მოპოვება არის პროცესი, როდესაც ორივე მხარე ამყარებს სასარგებლო კავშირსა და მუშა ურთიერთობას. ზოგჯერ ეს წამებში ხდება; ზოგ ჯერ კვირების მანძილზე ჭირს კონტაქტის დამყარება. საუბრით ბევრი რამის გაკეთება შეიძლება კეთილგანწყობის გასაძლიერებლად. საუბრის მიღმა არსებულმა ფაქტორებმაც შეიძლება, შეუწყონ ან შეუშალონ ხელი კეთილგანწყობის მოპოვებას. ეს ფაქტორებია: მომსახურების სისტემა, რომელშიც კლიენტი და ინტერვიუერი მუშაობენ, ინტერვიუერის ემოციური მდგომარეობა, კლიენტის გარემოები და მდგომარეობა, რომლითაც ის შეხვედრაზე მოდის.

თერაპიული კეთილგანწყობის მოპოვება აუცილებელი წინაპირობაა ყველა შემდეგი პროცესისთვის. რა თქმა უნდა, ეს მხოლოდ მოტივაციური ინტერვიუირებისთვის არ არის დამახასიათებელი. სამუშაო ალიანსის დამყარება ბევრი სახის მომსახურებისთვისაა მნიშვნელოვანი. სპეციალისტთან ამ სამუშაო ურთიერთობის კლიენტის მიერ შეფასება გვაძლევს საშუალებას, ვიწინასწარმეტყველოთ, შენარჩუნდება თუ არა ეს ურთიერთობა და გამოიღებს თუ არა ნაყოფს, თუმცა, სპეციალისტის მიერ შეფასება ზოგჯერ ასეთივე პროგნოზული ღირებულების მატარებელი არაა (Crits-Christoph et al., 2011). კეთილგანწყობის მოპოვება კლიენტთან მხოლოდ მეგობრულობას და კარგ დამო კიდებულებას არ გულისხმობს. ამ წიგნის II ნაწილის თავები კეთილგანწყობის მოპოვების სირთულეებს ეთმობა.

ფოკუსირება

კეთილგანწყობის მოპოვების პროცესს მივყავართ კონკრეტულ გეგმებზე ფოკუსირებისკენ: რაზე სასაუბროდ მოვიდა ეს ადამიანი. სპეციალისტსაც აქვს საკუთარი გეგმები; მათგან ზოგი ემთხვევა კლიენტისას, ზოგი კი - არა. მაგალითად, ადამიანი სამედიცინო დაწესებულებაში მივიდა ზედა სასუნთქი გზების რესპირატორული ინფექციითა და სუნთქვის უკმარისობით და ითხოვს მცირე სიმპტომურ შვებას მაინც. თუკი ეს ადამიანი მწეველია, სპეციალისტს შეიძლება ცვლილების შეთავაზება მოუნდეს. რის შესახებ ისაუბრებენ ისინი? ისინი ისაუბრებენ ჩივილებზე, იმაზე, რაც აწუხებს კლიენტს, მაგრამ სპეციალისტმა შეიძლება სიგარეტის მოწევის თემაც წამოჭრას. ფოკუსირება არის პროცესი, როდესაც ცვლილების შესახებ საუბრის კონკრეტულ მიმართულებას ირჩევ და ინარჩუნებ.

ურთიერთობებში, რომლებიც დახმარებას მოიცავს, როგორც წესი, წამოიჭრება ხოლმე ერთი ან მეტი ცვლილების მიზანი. შესაძლებელია მათი ფორმალიზება და მკურნალობის გეგმაში ჩართვა, თუმცა, ჩვენ ცვლილების უფრო ფართო გეგმის დასახვა გვირჩევნია, რადგან ცვლილებისაკენ მიმავალი მრავალი გზიდან მკურნალობა მხოლოდ ერთ-ერთია.

შეიძლება, ეს მიზნები შეიცავდეს ქცევის ცვლილებას. ხშირად ასეც არის. ქრონიკული დაავადების მკურნალობა ძალიან ხშირად უკავშირდება ჯანსაღი ცხოვრების წესის შემოღებას და ქცევის შესაბამის ცვლილებას (Rollnick, Miller, et al., 2008). ქცევის ცვლილება გამოიყენება კვების დარღვევების, დეპრესიის, ქრონიკული დეზორგანიზაციის, მორცხვობის, წამალდამოკიდებულების, ქრონიკული ტკივილისა და მრავალი სხვა რამის დასაძლევად. როგორც პირველ თავში განვიხილეთ, ცვლილების სხვა მიზნები ნაკლებად უკავშირდება ღიად გამოხატულ ქცევას და უფრო მეტად გულისხმობს არჩევნის გაკეთებას (ვაპატიოთ თუ არ ვაპატიოთ, დავრჩეთ თუ წავიდეთ), ან დამოკიდებულებისა და აზრების შერჩევას (მაგ., თანავუგრძნოთ თუ არა). ზოგიერთი მათგანი გულისხმობს გადაწყვეტილების მიღებას, ან რამესთან შეგუებას - ღრმა წუხილთან გამკლავებას, გადაწყვეტილების მიღებასთან დაკავშირებულ შვებას, თერაპიულ ურთიერთობაში კეთილგანწყობის მოპოვება აუცილებელი წინაპირობაა ყველა მომდევნო პროცესისთვის. ორაზროვნების, მარტოობის, ან შფოთვის მიმართ მეტ შემგუებლობას. შეგუების არჩევნის გაკეთება შეიძლება სრულ უმოქმედობასაც გულისხმობდეს.

მოტივაციურ ინტერვიუირებაში ფოკუსირების პროცესი გვიჩვენებს, რა გზით გავაგრძელოთ სიარული, გვეხმარება მიმართულების გარკვევაში და იმის გააზრებაში, რა ცვლილებები გვინდა, მოჰყვეს შედეგად ამ კონსულტაციებს.

გაღვივება

მოტივაციური ინტერვიუირების მესამე პროცესი არის გაღვივება, რომელიც ცვლილების ერთ ან რამდენიმე მიზანზე ყურადღების გამახვილებას გულისხმობს. გაღვივების მიზანია კლიენტის მოტივაციის გამოწვევა. ის ყოველთვის იყო მოტივაციური ინტერვიუირების მთავარი ნაწილი. გაღვივება ხორციელდება, როცა კონკრეტულ ცვლილებას ვაქცევთ ყურადღების ცენტრში და ვხელმძღვანელობთ კლიენტის სურვილებითა და აზრებით, თუ რატომ და როგორ უნდა მოვახდინოთ ცვლილება.

ეს დიამეტრალურად საწინააღმდეგოა ექსპერტულ-დიდაქტიკური მიდგომისა, რომელიც გულისხმობს პრობლემის შეფასებას, იმის განსაზღვრას, თუ რა კეთდება არასწორად და იმის სწავლებას, თუ როგორ გამოსწორდეს ნაკლოვანებები. ამ მოდელში ექსპერტი გვთავაზობს როგორც დიაგნოზს, ისე პრობ ლემის გადაწყვეტის გზებსაც. ეს მისაღებია მედიცინაში, მაგალითად, მოტეხილობის, ან ინფექციების დიაგნოსტირებისა და მკურნალობის დროს: „აი, ესაა პრობლემა. მოდი, ეს საშუალება ვცადოთ“. თუმცა, როდესაც მიზანი პიროვნული ცვლილებაა, ექსპერტის მიერ წარმართვის მიდგომა არ ამართლებს ხოლმე. პიროვნული ცვლილებისთვის საჭიროა ინდივიდის აქტიური მო ნაწილეობა ცვლილების პროცესში. შეიძლება 7 დღე სვა ანტიბიოტიკები, მოტეხილობაზე 7 კვირა გედოს თაბაშირის სახვევი, მაგრამ პიროვნული ცვლილება ხანგრძლივი პროცესია.

მარტივად რომ ვთქვათ, გაღვივება არის პროცესი, როდესაც ადამიანი თვითონ იშველიებს არგუმენტებს ცვლილების მხარდასაჭერად. გამოსწორების რეფლექსი გვიბიძგებს, რომ ჩვენ თვითონ მოვიყვანოთ არგუმენტები, მაგრამ ამის გაკეთება არ არის მიზანშეწონილი. ადამიანები საკუთარ თავს ესაუბრებიან ცვლილების შესახებ და არ მოსწონთ, როდესაც მიუთითებენ, რა უნდა გააკეთონ, თუ ეს მათს მსჯელობას ეწინააღმდეგება.

რასაკვირველია, გამონაკლისებიც არსებობს. ადამიანები კონსულტაციაზე ცვლილებისთვის სრულიად მომზადებულები მოდიან და გვეკითხებიან რჩევას, თუ როგორ მოიქცნენ⁴. ასეთი ადამიანების კონსულტირებისას მალევე გადავდივართ დაგეგმვის ეტაპზე.

სამწუხაროდ, მომსახურების მისაღებად მოსული მომზადებული ადამიანები უმცირესობაა და არა ნორმა. შეიძლებოდა, გვეფიქრა, რომ:

და მაინც, ეს ხშირად არ არის საკმარისი. შეგონებები და თითის ქნევა ვერ უბიძგებს ადამიანებს შეცვლისაკენ. რაღაც განსხვავებულია საჭირო: კერძოდ, თანამშრომლობის პროცესი პოზიტიური ცვლილების განხორციელების შინა განი მოტივაციის გასაღვივებლად. გაღვივების ამ პროცესს მივყავართ მოტივაციური ინტერვიუირების ჩვენს ბოლო განმარტებამდე - ყველაზე ტექნიკურ განმარტებამდე, რომელიც პასუხს სცემს კითხვას: „როგორ მუშაობს ეს?“

მოტივაციური ინტერვიუირება არის კომუნიკაციის თანამშრომლობითი, მიზანზე ორიენტირებული სტილი, როდესაც განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა ცვლილებასთან დაკავშირებულ ენას. მისი დანიშნულებაა მიღებისა და თანაგრძნობის ატმოსფეროში პიროვნული მოტივაციისა და კონკრეტული მიზნის ერთგულების გაძლიერება იმ მიზეზების შესწავლის გზით, რომლებიც ცვლილებების მოსახდენად აქვს ადამიანს.

დაგეგმვა

როდესაც ადამიანების მოტივაცია მზაობის საზღვარს აღწევს, მყარდება ბალანსი და ისინი უფრო ხშირად იწყებენ ფიქრსა და საუბარს იმაზე, თუ როგორ და რატომ უნდა შეიცვალონ. როგორც წესი, ეს რომელიმე კონკრეტულ მომენტში არ ხდება, თუმცა, ზოგ ადამიანს შეუძლია კონკრეტული დროისა და მოვლენის მითითება, როდესაც ჩამრთველმა გაიჩხაკუნა და სინათლე ჩაქრა. უფრო ხშირად, ადამიანები იმაზე იწყებენ ფიქრს, თუ როგორ განხორციელდებოდა ცვლილება, რას გააკეთებდნენ და რა მოხდებოდა შემდგომ. ამის მერე იწყებენ ინფორმაციისა და რჩევის მოძიებას იმის თაობაზე, როგორ უნდა მოიქცნენ - რჩევას ეკითხებიან პროფესიონალებს, მეგობრებს, კითხულობენ წიგნებს, იყენებენ ინტერნეტს. ისეც ხდება, რომ ცვლილების გადაწყვეტილების მიღების შემდეგ ადამიანებს აღარ სჭირდებათ და არ სურთ დამატებითი დახმარების მიღება დაგეგმვისთვის.

დაგეგმვა მოიცავს როგორც ცვლილების სურვილის ჩამოყალიბებას, ისე კონკრეტული სამოქმედო გეგმის ფორმულირებასაც. დაგეგმვა მოქმედების შესახებ საუბარია, რომელიც უამრავ თემას ეხება და განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობს კლიენტის საკუთარი გადაწყვეტილებების მოსმენას, მისთვის გადაწყვეტილების პირადად მიღების საშუალების მიცემას და ცვლილებებზე საუბრის გაგრძელებას გეგმის დასახვასთან ერთად.

ჩვენი აზრით, მნიშვნელოვანია, ამოვიცნოთ, როდის დგება დაგეგმვის დაწყებისა და შესაძლებლობების განხილვის დრო. დაგეგმვა გარდატეხის წერტილია, რომელიც ბიძგს აძლევს ცვლილებებზე საუბრებს. შემდეგში ჩვენ შემოგთავაზებთ მანიშნებლებს, რომლებსაც უნდა დააკვირდეთ და გასწავლით, როგორ მოსინჯოთ ნიადაგი, რომ გაიგოთ, დადგა თუ არა, ცვლილების გეგმაზე დალაპარაკების დრო (იხილეთ მე-20 თავი). ყველა არსებული პროცესი და უნარი გრძელდება, როცა ცვლილებების იმ კონკრეტულ გეგმაზე (ან შემდეგ ეტაპზე მაინც) გადადიხართ, რომელიც მისაღებია კლიენტისთვის.

დანარჩენი სამი პროცესის მსგავსად, დაგეგმვასაც ხშირად სჭირდება გადახედვა ცვლილების მიმდინარეობისას. ჩნდება გაუთვალისწინებელი სირთულეები და ახალი წინაღობები, რომლებიც ადამიანს აცვლევინებს გეგმებსა და გადაწყვეტილებებს. თავს იჩენს მეტად პრიორიტეტული საკითხები, რომლებიც ყურადღებას მოითხოვს. არსებული გეგმები ადგილს უკეთეს გეგ მებს უთმობს. დაგეგმვა არ არის ისეთი რამ, რაც ერთხელ გაკეთდა და დასრულდა. ის მიმდინარე პროცესია, რომელსაც კეთილგანწყობის მოპოვების, კონსულტირებისა და გაღვივების მსგავსად, დროდადრო გადახედვა სჭირდება (იხილეთ 22-ე თავი).

ჩვენ არ ვაპირებთ ცვლილების მრავალმხრივი მოდელის ჩამოყალიბებას, არც მკურნალობის ყოვლისმომცველი სისტემის შექმნას ვგეგმავთ. ჩვენი აზრით, მოტივაციური ინტერვიუირება ერთ-ერთი კლინიკური იარაღია, რომელიც გამოიყენება კონკრეტული დანიშნულებით: დაეხმაროს ადამიანებს, გადალახონ ამბივალენტურობა და წავიდნენ ცვლილების მიმართულებით. ჩვენ დასაწყისშივე აღმოვაჩინეთ (და ძალიან გაგვიკვირდა), რომ მოტივაციური ინტერვიუირების გაღვივებისა და დაგეგმვის პროცესების გავლის შემდეგ ადამიანებს თავად სურთ ცვლილების განხორციელება და ასეც იქცევიან. მათთვის მთავარ დაბრკოლებას ცვლილების მოსახდენად რეალური გადაწყვეტილების მიღება წარმოადგენს, და თუ ეს ეტაპი გადალახეს, უკვე აღარ სჭირდებათ დამატებითი დახმარება. ჩვენს ორ ადრეულ კვლევაში ველოდით, რომ მოტივაციური ინტერვიუირება გამოიწვევდა დახმარების ძიებას ალკოჰოლის პრობლემებთან გასამკლავებლად, ამიტომ ადგილობრივი სამკურნალო რესურსების ჩამონათვალი შევადგინეთ. მაგრამ მკურნალობა თითქმის არავის დასჭირვებია. უმრავლესობამ შეძლო სმის მნიშვნელოვნად და ხანგრძლივი დროით შემცირება (Miller, Benefield, & Tonigan, 1993; Miller, Sovereign, & Krege, 1988). როგორც მოგვიანებით, წიგნის VI ნაწილში განვიხილავთ, მოტივაციური ინტერვიუირების მეთოდი წარმატებით ერწყმის მკურნალობის ბევრ სხვა მეთოდს და ხელს უწყობს კლიენტის სერვისში შენარჩუნებასა და მის მიერ ცვლილების განხორციელებას (Hettema, Steele, & Miller, 2005).

მოტივაციური ინტერვიუირების მიმდინარეობა

თუ სამუშაო ალიანსი ჯერ დამყარებული არაა, კეთილგანწყობის მოპოვება აუცილებლად უნდა იყოს მოტივაციური ინტერვიუირების საწყისი ნაწილი. კეთილგანწყობის მოპოვების გარეშე კონსულტირება ვერ გაგრძელდება. არსებული თერაპიული ურთიერთობის შემთხვევაშიც კი, კონკრეტული ცვლილების მისაღწევი მოტივაციური ინტერვიუირება ხშირად იწყება კეთილგანწყობის მოპოვების პროცესით, რომელიც თანდათან გადადის უფრო კონკრეტულ მიზანში.

კეთილგანწყობის მოპოვება გადადის ფოკუსირების პროცესში, მიმართულების მიცემასა და კონსულტირების მიზნ(ებ)ის დასახვაში. კეთილგანწყობის მოპოვების კლინიკური უნარების გამოყენება მნიშვნელოვანია ფოკუსირების, გაღვივებისა და დაგეგმვის პროცესებშიც. ეს ნიშნავს, რომ კეთილგანწყობის მოპოვება არ სრულდება ფოკუსირების პროცესის დაწყებისთანავე. ზოგჯერ პროცესის სხვადასხვა ეტაპზე კეთილგანწყობის ხელახლა მოპოვება ხდება ხოლმე საჭირო. ამასთან, პრობლემის წარმოჩენასთან ერთად შესაძლებელია ყურადღების გადატანა ან ფოკუსის შეცვლა.

გაღვივება მხოლოდ იმის შემდეგ ხდება შესაძლებელი, რაც ცვლილების მიზანი საბოლოოდ გარკვეულია. ამ აზრით, ფოკუსირება გაღვივების ლოგიკური წინაპირობაა. და მაინც, გაღვივება ხშირად გვხვდება ხოლმე მოტივაციური ინტერვიუირების საწყის მომენტებში, თუ მიმართულების შესახებ მოსაზრება უკვე არსებობს ან ადვილად მისახვედრია. გაღვივების დროს თავს იჩენს ამ პროცესისთვის დამახასიათებელი სპეციალისტის სტრატეგიები და კლიენტის მეტყველების ფორმები. კონსულტირების ბევრი ფორმა საჭიროებს კეთილგანწყობის მოპოვების პერიოდს (სხვაგვარად ისინი ვერ გაგრძელდება) და ფოკუსირების პროცესს მიზნების გასარკვევად. სტრატეგიულ გაღვივებასთან ერთად, კონსულტირება უფრო გარკვევით გარდაიქმნება მოტივაციურ ინტერვიუირებად. სპეციალისტი უსმენს, აღძრავს და კლიენტის კონკრეტულ ფრაზებს შესაბამისად პასუხობს, რითაც მოტივაციური ინტერვიუირების კლიენტზე ცენტრირებულ სულისკვეთებას და სტილს ინარჩუნებს. არსებობს გაღვივებასთან დაკავშირებული მიზეზ-შედეგობრივი ჯაჭვის დამადასტურებელი ემპირიული მონაცემები. ტრენინგი მოტივაციურ ინტერვიუირებაში ზრდის სპეციალისტის მიერ მოტივაციური ინტერვიუირების პრაქტიკაში გამოყენებას (Madson, Loignon, & Lane, 2009; Miller, Yahne, Moyers, Martinez, & Pirritano, 2004). შედეგად, ეს გავლენას ახდენს კლიენტის საუბრის ცალკეულ ასპექტებზე (Glynn & Moyers, 2010; Moyers & Martin, 2006; Moyers, Miller, & Hendrickson, 2005; Vader, Walters, Prabhu, Houck, & Field, 2010), რომელთა ხარისხი და ინტენსივობა, თავის მხრივ, წინასწარმეტყველებს ქცევის შეცვლის შედეგებს (Amrhein, Miller, Yahne, Palmer, & Fulcher, 2003; Moyers et al., 2007).

დაგეგმვა ბუნებრივად გამომდინარეობს გაღვივებიდან. ის მიმდინარეობს იმავე თანამშრომლური, გაღვივებითი სტილით. აქ არის როგორც ცვლილების მიზნებსა და გეგმებზე მოლაპარაკება, ისე ინფორმაციის გაცვლა და განხორციელების შემდეგი ეტაპების შესახებ შეთანხმება, რაც შეიძლება გულისხმობდეს ან არ გულისხმობდეს მკურნალობის გაგრძელებას. დაგეგმვის პროცესისთვის დამახასიათებელია გაღვივების გადასინჯვა მოტივაციისა და საკუთარი ძალების რწმენის მოსაკრებად. თუ კონსულტირება გრძელდება, პროგრესი და მოტივაცია ხშირად მერყეობს ხოლმე, რაც მოითხოვს დაგეგმვისა და გაღვივების განახლებას, ხელახალ ფოკუსირებას, ან კეთილგანწყობის ხელახლა მოპოვებასაც კი.

უეცრად შეიძლება აღმოაჩინოთ, რომ კეთილგანწყობის მოპოვების, ფოკუსირების, გაღვივებისა და დაგეგმვის ამ ოთხ პროცესს თავიდან იწყებთ და ამთავრებთ, თქვენი საუბრები კი ერთდროულად ერთზე მეტ პროცესს ეხება. და მაინც, მათი მახასიათებლები განსხვავებულია. სქემა 3.3 წარმოგვიდგენს თითოეული პროცესის დამახასიათებელ ზოგიერთ შეკითხვას, რომლებიც დაგეხმარებათ ამ პროცესების ამოცნობაში და გამოგადგებათ რეალურ კლიენტებთან საუბარში. ეს არის შეკითხვები, რომლებიც შეგიძლიათ, საკუთარ თავს დაუსვათ დახმარების პროცესის შესახებ. ზოგიერთი რამ, შეიძლება, თქვენს კლიენტსაც ჰკითხოთ.

ძირითადი უნარები და მოტივაციური ინტერვიუირების ოთხი პროცესი

მოტივაციური ინტერვიუირების პრაქტიკა გულისხმობს იმ ძირითადი კომუნიკაციური უნარების სტრატეგიულ გამოყენებას, რომლებიც აუცილებელია კონსულტირების ნებისმიერი ფორმისათვის, განსაკუთრებით კი პიროვნებაზე ცენტრირებული მიდგომებისათვის (Hill, 2009; Ivey, Ivey, & Zalaquett, 2009). ეს

უნარები გამჭოლად გასდევს მოტივაციური ინტერვიუირების ზემოთ აღწერილ ოთხივე პროცესს, თუმცა, მათი გამოყენების კონკრეტული გზები განსხვავდება მოტივაციური ინტერვიუირების თითოეულ პროცესში. მომდევნო თავში ჩვენ უფრო დეტალურად განვიხილავთ ამ ხუთი უნარიდან თითოეულს და ავხსნით, როგორ წარმოიქმნება ისინი პროცესებთან მიმართებაში. ახლა კი უბრალოდ ჩამოვთვლით და მოკლედ აღვწერთ მათ.

ღია კითხვების დასმა

მოტივაციურ ინტერვიუირებაში კარგადაა გამოყენებული ღია კითხვები, რომლებიც დაფიქრების საშუალებას აძლევს ადამიანს. დახურული კითხვები კი, ამის საპირისპიროდ, მხოლოდ მოკლე პასუხს სა ჭიროებს. მოტივაციურ ინტერვიუირებაში შეკითხვების დასმის მთავარი ფუნ ქცია ინფორმაციის მოგროვება არ არის. კეთილგანწყობის მოპოვებისა და ფოკუსირების პროცესებში, ღია კითხვები გვეხმარება ადამიანის შინაგანი მოტივაციის გაგებაში, ხელს უწყობს თანამშრომლობითი ურთიერთობის დამყარებასა და საჭირო მიმართულების პოვნას. ღია კითხვები ძირითად როლს ასრულებს მოტივაციის გაღვივებაში და ცვლილების მიმართულებით მოძრაობის კურსის დაგეგმვაში.

აფირმაცია

მოტივაციური ინტერვიუირება კლიენტის საკუთარ პიროვნულ სიძლიერეს, ძალისხმევასა და რესურსებს ემყარება. ცვლილების წამომწყები არის კლიენტი და არა სპეციალისტი. აფირმაცია ზოგადიცაა და კონკრეტულად მოტივაციური ინტერვიუირების დამახასიათებელიც. სპეციალისტი პატივს სცემს კლიენტს ზოგადად და აფასებს მის პიროვნულ ღირებულებას, ზრდისა და შეცვლის უნარსა და ნებაყოფლობით არჩევანს. ინტერვიუერი იგებს და კომენტარებს აკეთებს კლიენტის კონკრეტულ ძლიერ მხარეებზე, უნარებზე, კარგ განზრახვებსა და ძალისხმევებზე. აფირმაცია აზროვნების ფორმაცაა: ინტერვიუერი გაცნობიერებულად ეძებს კლიენტის ძლიერ მხარეებს, კარგ ნაბიჯებსა და ზრახვებს. გონების მომართვა „აქცენტი პოზიტივზე“ თავად არის ცალკე დისციპლინა.

ამის საპირისპირო პოზიციას წარმოადგენს უცნაური მოსაზრება, რომ ადამიანები მხოლოდ მაშინ შეიცვლებიან, თუ მოახერხებ, და თავს საკმარისად ცუდად აგრძნობინებ. ჯილ ვუდალი და მისი კოლეგები დაინტერესდნენ ორგანიზაციის „დედები ნასვამი მძღოლების წინააღმდეგ“ (Mothers Against Drunk Driving (MADD)) მიერ შემუშავებული „მსხვერპლთა გავლენის პანელით“ (Victim impact panels (VIP)), რომელშიც დამნაშავეებს მოეთხოვებათ, დაესწრონ იმ ადამიანთა საჯარო გამოსვლებს, რომელთა ცხოვრებასაც ნასვამმა მძღოლებმა გამოუსწორებელი ზიანი მიაყენეს. მოსამართლეები შეთანხმდნენ, რომ დამნაშავეებისთვის სხვა სანქციებთან ერთად შემთხვევითი წესით დაენიშნათ VIP პანელზე დასწრება ან არდასწრება (Woodall, Delaney, Rogers, & Wheeler, 2000). VIP-იდან გამოსვლის შემდეგ დამნაშავეები თავს საშინლად გრძნობდნენ - ერიდებოდათ, რცხვენოდათ საკუთარი საქციელის, აცნობიერებდნენ საკუთარ დანაშაულს. მოგვიანებით რეციდივიზმის ხარისხის შემოწმებისას, აღმოჩნდა, რომ ის დამნაშავეები, რომლებიც VIP პანელს ესწრებოდნენ, იმავე სიხშირით იმეორებდნენ დანაშაულს, როგორც ისინი, ვინც VIP-ს არ დასწრებია. იმ ადამიანების შემთხვევაში კი, რომელთაც მანამდე არაერთხელ ჰქონდათ ჩადენილი დანაშაული, ისინი, ვინც VIP პანელს ესწრებოდნენ, უფრო ხშირად იმეორებდნენ დანაშაულს! ზემოთქმულიდან მიღებული გაკვეთილი ასეთია: ადამიანს შეცვლაში ვერ დაეხმარები იმით, რომ თავს ცუდად აგრძნობინებ.

რეფლექსიური მოსმენა

რეფლექსიური მოსმენა მოტივაციური ინტერვიუირების ფუნდამენტური უნარია. რეფლექსიურ მსჯელობებს, რომლებიც კლიენტის აზრების გაგების მცდელობაა, აქვს მნიშვნელოვანი ფუნქცია, გაგვარკვიოს, სწორად ამოვიცანით თუ არა ეს აზრები. რეფლექსიური მსჯელობები ადამიანებს საშუალებას აძლევს, ხელახლა მოისმინონ საკუთარი აზრებისა და გრძნობების შესახებ, თუნდაც სხვა სიტყვებით, და დაფიქრდნენ ამაზე. კარგი რეფლექსიური მოსმენა ადამიანს საუბრის, აღმოჩენისა და გათვალისწინების შესაძლებლობას უქმნის. ის აუცილებლად შერჩევითია იმ თვალსაზრისით, რომ ადამიანს ეძლევა საშუალება, თვითონ აირჩიოს, საუბრის რომელ ასპექტებზე გააკეთოს რეფლექსია. მოტივაციური ინტერვიუირების გაღვივებისა და დაგეგმვის პროცესებში არსებობს მკაფიო ინსტრუქციები, რის შესახებ უნდა გაკეთდეს რეფლექსია და რას უნდა მიექცეს ყურადღება.

შეჯამება

შეჯამება არის რეფლექსია, რომელიც აგროვებს ადამიანის ნათქვამს და შეჯამებულს გადასცემს უკან. ეს მეთოდი გამოიყენება საუბრის დასასრულს, იმის გასახსენებლად, რა ითქვა. ის გვაძლევს საშუალებას, დავაკავშიროთ ახალი და ადრე განხილული მასალები. შეჯამება ერთი ამოცანიდან მეორეზე გადასვლის ფუნქციასაც ასრულებს. მოტივაციური ინტერვიუირების კეთილგანწყობის მოპოვებისა და ფოკუსირების პროცესებში შეჯამება ხელს უწობს ურთიერთგაგებას და უჩვენებს კლიენტებს, რომ ყურადღებით უსმენდით მათ, იმახსოვრებთ და აფასებთ მათს ნათქვამს. შეჯამება გვაძლევს იმის შესაძლებლობასაც, რომ დავსვათ კითხვა: „კიდევ რა?“ და მივცეთ ადამიანს საშუალება, შეავსოს, რაც სპეციალისტს გამორჩა. გაღვივების პროცესში არსებობს გარკვეული მითითებები იმის თაობაზე, თუ რა უნდა შედიოდეს შეჯამებაში, რომ შეგროვდეს ცვლილების საუბრის შესახებ ინფორმაცია და გაგრძელდეს ცვლილების პროცესი. დაგეგმვის დროს, შეჯამება თავს უყრის ადამიანის მოტივაციას, განზრახვებსა და ცვლილების კონკრეტულ გეგმებს.

ამ ოთხ უნარს შორის გადაფარვა არსებობს (იხილეთ მე-6 თავი). შეჯამება სინამდვილეში გრძელი რეფლექსიაა. რეფლექსიური მოსმენის პროცესი თავისთავად შეიძლება იყოს განმამტკიცებელი. კარგი მოსმენა ამ ოთხივე უნარს აერთიანებს.

ინფორმირება და რჩევა

მოტივაციური ინტერვიუირება პიროვნებაზეა ცენტრირებული, ამიტომ ზოგჯერ მცდარად ასკვნიან, რომ კლიენტს არასოდეს არ უნდა შესთავაზო ინფორმაცია ან რჩევა. მოტივაციური ინტერვიუირების დროს ნამდვილად არსებობს შემთხვევები, როცა საჭიროა კლიენტისთვის ინფორმაციის მიწოდება ან რჩევის მიცემა; მაგალითად, მაშინ, როცა კლიენტი გთხოვთ ამას. თუმცა, მაინც არსებობს, სულ მცირე, ორი მნიშვნელოვანი განსხვავება იმ მდგომარეობისგან, როდესაც ექსპერტულ მოსაზრებას დირექტიული სტილით აძლევენ. პირველი განსხვავება იმაში მდგომარეობს, რომ მოტივაციური ინტერვიუირების დროს ინფორმაციას, ან რჩევას ნებართვის მიღების შემდეგ ვთავაზობთ. მეორე განსხვავება ისაა, რომ ადამიანებს უბრალოდ კი არ ვტვირთავთ ინფორმაციით, არამედ ვიაზრებთ მათს ხედვასა თუ მოთხოვნილებებს და ვეხმარებით მიწოდებული ინფორმაციის რელევანტურობის შესახებ საკუთარი დასკვნების გამოტანაში. ეს ჩამოყალიბებულია აღძვრა - მიწოდება - აღძვრა თანმიმდევრობაში, რომელიც მე-11 თავშია აღწერილი. რაც უნდა შესთავაზოს სპეციალისტმა, კლიენტი მუდამ თავისუფალია იმაში, დაეთანხმება თუ არა, გაითვალისწინებს თუ არა, და განახორციელებს თუ არა ამას. თანაც საჭიროა ამის ხშირ-ხშირად აღნიშვნა.

ეს ხუთი ძირითადი უნარი, ცალკე აღებული, არ შეადგენს მოტივაციურ ინტერვიუირებას. ისინი აუცილებელი წინაპირობებია პრაქტიკაში მოტივაციური ინტერვიუირების კვალიფიციურად დასანერგად. მოტივაციურ ინტერვიუირებას ახასიათებს ამ უნარების სტრატეგიული გამოყენება იმისათვის, რომ დავეხმაროთ ადამიანებს, იმოძრაონ ცვლილების მიმართულებით.

რა არ არის მოტივაციური ინტერვიუირება

საჭიროა, განვმარტოთ, რა არ არის მოტივაციური ინტერვიუირება, აღვწეროთ ის იდეები და მეთოდები, რომლებიც ხშირად ეშლებათ ხოლმე მოტივაციურ ინტერვიუირებაში (Miller & Rollnick, 2009). ზოგიერთი მათგანი, ჩვენი აზრით, უკვე გამოაშკარავდა მიმდინარე დისკუსიების საფუძველზე.

პირველ რიგში, მოტივაციური ინტერვიუირება არ ნიშნავს მხოლოდ კე თილგანწყობილ ურთიერთობას ადამიანებთან, ის არ არის კლიენტზე ცენტრირებული კონსულტირება, რომელსაც კარლ როჯერსი „არადირექტიულს“ უწო დებდა. მოტივაციური ინტერვიუირების ფოკუსირების, გაღვივებისა და დაგეგმვის პროცესებს აქვს გარკვეული დირექტიულობა. ის არის წინასწარგანზრახული, სტრატეგიული სვლა ერთი ან მეტი კონკრეტული მიზნისაკენ.

ამასთანავე, მოტივაციური ინტერვიუირება არ არის „ტექნიკა“ ან ადვილად დასამახსოვრებელი ილეთი, რომელსაც საჭირო დროს გამოვიყენებთ. ჩვენ აღვწერთ მოტივაციურ ინტერვიუირებას, როგორც ადამიანებთან ურთიერთობის სტილს, კონკრეტული კლინიკური უნარების ინტეგრაციას ცვლილებისთვის მოტივაციის შესაქმნელად. ესაა კომპლექსური სტილი, რომელშიც ადამიანი მრავალი წლის განმავლობაში უნდა იწაფებოდეს. ერთხელ გვკითხეს: რა განსხვავებაა მოტივაციური ინტერვიუირების ჩატარებასა (doing MI) და განხორციელებას (being MI) შორისო? რაზეც ერთმა ჩვენგანმა უპასუხა, განსხვავება დაახლოებით 10 წელიაო.

ამავე დროს, მოტივაციური ინტერვიუირება არ არის პანაცეა და ყველა კლინიკური პრობლემის წამალი. მოტივაციური ინტერვიუირების ფილოსოფია და სტილი ბევრ კლინიკურ შემთხვევაში შეიძლება გამოვიყენოთ, მაგრამ ჩვენ არასოდეს გვიცდია ფსიქოთერაპიის ან კონსულტირების „სკოლის“ ჩამოყალიბება, რომელშიც ადამიანები მოტივაციური ინტერვიუირების ერთგულებას იკისრებდნენ და უარს იტყოდნენ ყველა სხვა მეთოდზე. პირიქით, მოტივაციური ინტერვიუირება კარგად ერწყმის სხვა კლინიკურ უნარებსა და მიდგომებს. მოტივაციური ინტერვიუირება კონკრეტულად იმ მიზნით შეიქმნა, რომ ადამიანებს ამბივალენტურობის მოხსნასა და ცვლილების მოტივაციის გაძლიერებაში დახმარებოდა. მოტივაციურ ინტერვიუირებაში გაღვივების პროცესს ყველა ადამიანი არ საჭიროებს. როდესაც ცვლილების მოტივაცია უკვე ძლიერია, გააგრძელეთ დაგეგმვითა და განხორციელებით.

მოტივაციური ინტერვიუირება და ცვლილების ტრანსთეორიული მოდელი (TTM) ზოგჯერ ეშლებათ ხოლმე ერთმანეთში, ალბათ იმიტომ, რომ ორივე დაახლოებით ერთდროულად შეიქმნა. მოტივაციური ინტერვიუირება არ არის ცვლილების ყოვლისმომცველი თეორია. არც პოპულარული TTM-ის ცვლილების ეტაპებია მოტივაციური ინტერვიურების აუცილებელი ნაწილი. მოტივაციური ინტერვიუირება და TTM ერთმანეთს ეთავსება და ავსებს (მაგ., DiClemente & Velasquez, 2002; Velasquez, Maurer, Crouch, & DiClemente, 2001). დიდ ბოდიშს ვუხდით მთარგმნელებს, მაგრამ ჩვენ მათ აღვწერთ, როგორც „წყვილს, რომელიც ვნებიანად კოცნის ერთმანეთს, მაგრამ არ ქორწინდება“. მოტივაციური ინტერვიუირება ზოგჯერ გადაწყვეტილების სასწორის ტექნიკაშიც ეშლებათ, რომელიც ცვლილების დადებითი და უარყოფითი მხარეების განხილვას გულისხმობს. ამ გამოცემაში ჩვენ განვიხილავთ გადაწყვეტილების სასწორს, როგორც ტექნიკას, რომელიც უნდა გამოვიყენოთ, როდესაც გვსურს ნეიტრალურობის დაცვით კონსულტირება და არა ცვლილების კონკრეტულ მიზანზე სწრაფად გადასვლა (იხილეთ მე-17 თავი).

მოტივაციური ინტერვიუირება შეფასების უკუკავშირს არ საჭიროებს. ეს გაურკვევლობა გამოიწვია პროექტ MATCH-ში (მოტივაციის გაძლიერების თერაპია) გამოყენებულმა მოტივაციური ინტერვიუირების ადაპტაციამ, რომელიც მოტივაციური ინტერვიუირების კლინიკურ სტილსა და მკურნალობისწინა შეფასების პიროვნულ უკუკავშირს აერთიანებდა (Longabaugh, Zweben, LoCastro, & Miller, 2005). შეფასების უკუკავშირი შეიძლება სასარგებლო იყოს მოტივაციის გასაძლიერებლად (Agostinelli, Brown, & Miller, 1995; Davis, Baer, Saxon, & Kivlahan, 2003; Juarez, Walters, Daugherty, & Radi, 2006), განსაკუთრებით იმ ადამიანებთან მიმართებაში, რომელთა ცვლილებისადმი მზაობის დონე დაბალია (იხილეთ მე-18 თავი), მიუხედავად ამისა, ის არ არის მოტივაციური ინტერვიუირების აუცილებელი ან საკმარისი კომპონენტი.

დაბოლოს, მოტივაციური ინტერვიუირება არავითარ შემთხვევაში არ არის ადამიანებით მანიპულირების ხერხი, რომ მათ ვაკეთებინოთ ის, რაც ჩვენ გვინდა. მოტივაციური ინტერვიუირება ვერ წარმოქმნის მოტივაციას, თუკი ასეთი რამ თავიდანვე არ არსებობს. მოტივაციური ინტერვიუირება არის თანამშრომლური პარტნიორობა, რომელიც პატივს სცემს სხვების ავტონომიას და ცდილობს ადამიანის შინაგანი მოტივაციის გაგებას. ჩვენ მოტივაციური ინტერვიუირების არსის აღწერას თანაგრძნობა დავუმატეთ (იხილეთ მე-2 თავი), რათა უფრო ზუსტად მიგვეთითებინა, რომ მოტივაციური ინტერვიუირება უნდა გამოიყენებოდეს სხვების კეთილდღეობისა და ინტერესების დასაცავად და არა ჩვენი საკუთარი მიზნების მისაღწევად.

ძირითადი პუნქტები

√ მოტივაციური ინტერვიუირების ოთხი ძირითადი პროცესია კეთილგანწყობის მოპოვება, ფოკუსირება, გაღვივება და დაგეგმვა.

√ კეთილგანწყობის მოპოვება არის სასარგებლო კავშირისა და სამუშაო ურთიერთობის დამყარების პროცესი.

√ ფოკუსირება არის პროცესი, რომლის საშუალებითაც თქვენ ჩამოაყალიბებთ და შეინარჩუნებთ ცვლილების შესახებ საუბრის მი მართულებას.

√ გაღვივების პროცესი გულისხმობს ცვლილების მიმართულებით კლიენტის მოტივაციის გამოწვევას, რაც მოტივაციური ინტერვიუირების ცენტრალური ნაწილია.

√ დაგეგმვის პროცესი მოიცავს როგორც ცვლილების პასუხისმგებლობის ჩამოყალიბებას, ისე მოქმედების კონკრეტული გეგმის დასახვასაც.

√ მოტივაციური ინტერვიუირების დროს გამოყენებული კომუნიკაციის ხუთი ძირითადი უნარია ღია კითხვების დასმა, აფირმაცია, რეფლექსია, შეჯამება და ინფორმაციისა და რჩევის მიცემა ნებართვის მიღების შემდეგ.

_____________

4. მახსენდება კლიენტის ოჯახის წევრის მაგალითი, როდესაც ის ითხოვს ალკოჰოლის ან ნარკოტიკის მომხმარებელი საყვარელი ადამიანის შველას, ის კი უარს ამბობს დახმარებაზე. ასეთი ადამიანები ყველაზე უფრო მოტივირებულნი არიან მათ შორის, ვისაც შევხვედრივარ. ისინი ყველაფერს გააკეთებენ, ოღონდაც საყვარელი ადამიანი გადაარჩინონ და თავადაც გათავისუფლდნენ სტრესისა და ტანჯვისაგან. ჩვენ გვინახავს ასეთი დამოკიდებულების ბოროტად გამოყენების მაგალითებიც, როცა მათ არწმუნებენ, რომ ბინა დააგირაონ და კერძო მკურნალობის ძვირიანი პროგრამის საფასური ამით გადაიხადონ. საბედნიეროდ, ბევრი რამის გაკეთება შეიძლება საიმისოდ, რომ მათ დავეხმაროთ და მათი საყვარელი ადამიანი გამოჯანმრთელების გზაზე დავაყენოთ (Meyers & Wolfe, 2004; Smith & Meyers, 2004). ეს ადამიანები ნამდვილად მზად არიან ცვლილებისთვის და მოტივაციის გასაზრდელად მოტივაციური ინტერვიუირების გაღვივების პროცესი არ სჭირდებათ.

„გაერთიანება დასაწყისია; შენარჩუნება პროგრესია; თანამშრომლობა წარმატებაა“.

ჰენრი ფორდი

„ზრუნვის ფორმა, რომლისკენაც კლიენტზე ცენტრირებული თერაპევტი მიილტვის, არის მიმნდობი ზრუნვა, როდესაც კლიენტს ისეთად აღიქვამ, როგორადაც თავს წარმოადგენს, და თერაპევტს არ უჩნდება ეჭვი, რომ სინამდვილეში შეიძლება ყველაფერი სხვაგვარად იყოს. ეს დამოკიდებულება სულაც არ ნიშნავს, რომ თერაპევტი სულელია. ეს არის დამოკიდებულება, რომელსაც მივყავართ ნდობამდე, საკუთარ თავში უკეთ გარკვევამდე და ნდობის გაძლიერების შედეგად მცდარი შეხედულებების უარყოფამდე“.

კარლ როჯერსი და რუთ სენფორდი

როგორიც გინდა იყოს კონკრეტული სერვისები, მთავარი მაინც კლიენტის ჩართულობაა. ფსიქოთერაპიულ კვლევაში კლიენტსა და თერაპევტს შორის თერაპიული კავშირის ხარისხი (განსაკუთრებით, კლიენტის თვალით დანახული) პირდაპირ კავშირშია როგორც სერვისში დარჩენასთან, ისე შედეგთანაც. როგორც ფსიქოთერაპიაში (Henry, Strupp, Schacht, & Gaston, 1994; Horvath & Greenberg, 1994), ისე ჯანდაცვაში (Fuertes et al., 2007), უფრო მეტადაა მოსალოდნელი, რომ ადამიანები, რომლებიც აქტიურად არიან პროცესში ჩართული, დარჩებიან სერვისში, დაიცავენ მკურნალობის წესებს და მიიღებენ სარგებელს, მიუხედავად მომსახურების კონკრეტული მიმართულებისა. სამუშაო ალიანსი ასეთივე გავლენას ახდენს განათლებისა (Lacrose, Chaloux, Monaghan, & Tarabulsy, 2010) და რეაბილიტაციის შედეგებზეც (Evans, Sherer, Nakase-Richardson, Mani, & Irby, 2008).

მაგრამ რა არის ეს კავშირი? რა წარმოადგენს ჩართულობას თერაპევტის თვალსაზრისით? ერთი ფართოდ გავრცელებული სისტემა (Bordin, 1979) აღნიშნავს პოზიტიური ჩართულობის სამ ასპექტს. ეს ასპექტებია:

1. ნდობითა და ორმხრივი პატივისცემით აღსავსე სამუშაო ურთიერთობის დამყარება.

2. შეთანხმება მკურნალობის მიზნებზე.

3. ორმხრივი შეთანმხმების შედეგად დადგენილ ამოცანებში თანამშრომლობა ამ მიზნების მისაღწევად.

მოტივაციურ ინტერვიუირებაში ჩვენ განვასხვავებთ კეთილგანწყობის მოპოვებას მიზნების დასახვის პროცესისაგან (ფოკუსირება; იხილეთ ნაწილი III), ამიტომ კეთილგანწყობის მოპოვებას განვმარტავთ, როგორც დახმარების მიზნით ორმხრივი

ნდობითა და პატივისცემით აღსავსე ურთიერთობის დამყარების პროცესს.

კლიენტის გადასახედიდან (რომელიც ყველაზე მეტად განაპირობებს მის სერვისში შენარჩუნებასა და შედეგს), ჩნდება შემდეგი შეკითხვები:

„ვგრძნობ თუ არა პატივისცემას სპეციალისტის მხრიდან?“

„მისმენს და ესმის ჩემი?“

„ვენდობი ამ ადამიანს?“

„შემაქვს კი ჩემი წვლილი კონსულტირების მიმდინარეობაში?“

„მაქვს არჩევნის საშუალება, თუ სტანდარტულ გამოსავალს მთავაზობენ?“

„სპეციალისტი მოლაპარაკებას აწარმოებს ჩემთან, თუ ბრძანებებს იძლევა?“

საწყისი ეტაპების ზოგიერთი ხაფანგი, რომლებიც კეთილგანწყობის დაკარგვას განაპირობებს

სამუშაო ურთიერთობის ძირითადი სტრუქტურა შეიძლება ძალიან სწრაფად, კონსულტირების პირველივე წუთებშიც კი ჩამოყალიბდეს. რამდენი უნდა ისაუბროს კლიენტმა? რამდენად უსაფრთხოა ინფორმაციის გამჟღავნება? სპეციალისტი წარმართავს, გზას უჩვენებს თუ მიჰყვება? მაშინ, როცა სპეციალისტი იმაზე ფიქრობს, როგორ დაიწყოს, კლიენტი ხშირად ყოყმანობს, დარჩეს თუ არა.

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, კეთილგანწყობის აქტიური მოპოვებისთვის ყველაზე დიდ საფრთხეს ორმხრივობის არარსებობა წარმოადგენს. პროფესიული ფრაზები, რომლებიც გულისხმობს: „აქ მე ვარ მთავარი; მე განვსაზღვრავ, რის შესახებ ვისაუბრებთ და მე გადავწყვეტ, რა უნდა გააკეთო“, იწვევს კლიენტის პასიურობას და კეთილგანწყობის დაკარგვას, მაშინ, როცა ზუსტად ამის საწინააღმდეგო რამ არის საჭირო პიროვნული ცვლილების მოსახდენად. ჩვენ შეიძლება საუკეთესო ზრახვები გვამოძრავებდეს, მაგრამ თუ კონსულტირების დასაწყისში ამგვარ ხაფანგში გავებმებით, ადვილი შესაძლებელია, არასწორი მიმართულებით განვაგრძოთ გზა. ქვემოთ ექვსი ასეთი ხაფანგია აღწერილი.

შეფასების ხაფანგი

სპეციალისტთან პირველი კონტაქტი ყოველთვის არ გვიჩვენებს, რა მოჰყვება კონტაქტს, ხშირად ეს არც კლიენტებისთვისაა ნათელი. თუ „მომსახურებაში ჩართვას“ ჩავთვლით მკურნალობის წინაპირობად და არა მის დასაწყისად, შესაძლებელია, კლიენტები თავიდანვე გაუცხოვდნენ. ბევრი მუშაკი და სააგენტო კეთილგანწყობის მოპოვება არის დახმარების მიზნით ორმხრივი ნდობითა და პატივისცემით აღსავსე ურთიერთობის დამყარების პროცესი. ხვდება შეფასების ხაფანგში, რადგან ფიქრობენ, თითქოს ბევრი ინფორმაცია გვჭირდებოდეს საიმისოდ, რომ დახმარება შევძლოთ. ინტენსიური შეფასების სესიის სტრუქტურა ნათელია: ინტერვიუერი სვამს შეკითხვებს, კლიენტი კი პასუხობს. ეს კლიენტს პასიურ და დაქვემდებარებულ პოზიციაში აყენებს (Rogers, 1942). ამას გარდა, კლიენტისთვის არ არის აუცილებლად ცხადი ამ შეკითხვების საჭიროება, მისთვის ხომ ეს ინფორმაცია უკვე ცნობილია. როჯერსი (1942) აღნიშნავს:

„თერაპიული კონტაქტის დასაწყისში ტესტების გამოყენებას იგივე ნაკლი აქვს, რაც სრული ისტორიის (ანამნეზის) გამოკითხვას. თუ ფსიქოლოგი თავის სამუშაოს ტესტების სრული არსენალით იწყებს, ის უსათუოდ შეეცდება, კლიენტის პრობლემებს საკუთარი გადაწყვეტა მიუსადაგოს... ასეთი გადაწყვეტა ვერ იქნება „ჭეშმარიტი“ და ვერ დაეხმარება ინდივიდს“. (გვ. 250)

მე-11 თავში განვიხილავთ, თუ როგორ გავაერთიანოთ მოტივაციური ინტერვიუირება და შეფასება.

მკურნალობის დაწყებამდე რომც არ არსებობდეს ინფორმაციის წინასწარ შეგროვების დამაბრკოლებელი ბარიერები, მაინც შეიძლება აღმოჩნდეთ შეფასების ხაფანგში, თუკი საქმეს ასე დააყენებთ: „თუ საკმარის შეკითხვებს დავუსვამ კლიენტს, მეცოდინება, რისი გაკეთება უნდა ვურჩიო“. შეკითხვების დასმა, ამავდროულად, შფოთვაზე პასუხია სპეციალისტისთვის, რომელსაც სურს, რომ ყველაფერს აკონტროლებდეს ან კლიენტისთვის, რომელიც თავს უფრო კომფორტულად გრძნობს პასიური როლის უსაფრთხო პროგნოზირებადობაში. მართლაც, სპეციალისტის შფოთვა დაკავშირებულია ნაკლებ ემპათიურ პასუხთან, ამიტომაც მან შეიძლება აირჩიოს სტრუქტურირებული კითხვა-პასუხის ფორმატი (Rubino, Barker, Roth, & Fearon, 2000). ამ ხაფანგში სპეციალისტი აკონტროლებს სესიას შეკითხვების დასმით, კლიენტი კი მხოლოდ მოკლე პასუხებით ერთვება. აი, მაგალითი:

ინტერვიუერი: აქ აზარტულ თამაშებზე დამოკიდებულების შესახებ სასაუბროდ მობრძანდით, არა?

კლიენტი: დიახ, ასეა.

ინტერვიუერი: ფიქრობთ, რომ ძალიან ბევრს თამაშობთ?

კლიენტი: კი, ასეა.

ინტერვიუერი: რომელია თქვენი საყვარელი თამაში?

კლიენტი: ბლეკჯეკი.

ინტერვიუერი: თამაშის დროს, ჩვეულებრივ, სვამთ ხოლმე?

კლიენტი: დიახ, როგორც წესი.

ინტერვიუერი: ოდესმე თუ ჩაფლულხართ სერიოზულ ვალებში თამაშის გამო?

კლიენტი: დიახ, ერთი-ორჯერ.

ინტერვიუერი: რამდენად სერიოზული იყო ეს ვალი?

კლიენტი: ერთხელ რვა ათასის სესხება მომიხდა ვალის დასაფარავად.

ინტერვიუერი: დაქორწინებული ხართ?

კლიენტი: არა, განქორწინებული.

ინტერვიუერი: როდის განქორწინდით?

კლიენტი: ორი წლის წინ.

ასე ძალიან ხშირად გვემართება. თან ამ სქემას რამდენიმე პრობლემა ახლავს. ჯერ ერთი, ის ადამიანს ასწავლის მოკლე, მარტივ პასუხებს და არა გავრცობას, რაც აუცილებელია მოტივაციური ინტერვიუირებისთვის. და მეორე, ის წარმოქმნის მოლოდინს, რომ არსებობს აქტიური ექსპერტი და პასიური პაციენტი. ის თითქმის არ აძლევს ადამიანს საშუალებას, განავითაროს მოტივაცია და თვითონ წამოიწყოს ცვლილების საუბარი. ამ ურთიერთობაში კლიენტის ნაწილი შემოისაზღვრება ინტერვიუერის შეკითხვებზე პასუხის გაცემით. ამგვარი საუბრის განმავლობაში კლიენტს არ ეძლევა საშუალება, თავად ისაუბროს ცვლილებაზე. ის ამზადებს საფუძველს შემდეგი დაბრკოლებისთვის (რომელიც თანამშრომლობით ურთიერთობას ექმნება), ანუ ექსპერტის ხაფანგისთვის.

ექსპერტის ხაფანგი

შეკითხვების თანმიმდევრულად დასმა არა მხოლოდ აცნობებს მეორე ადამიანს, „ვინ აკონტროლებს სიტუაციას“, არამედ აჩენს იმის მოლოდინსაც, რომ საკმარისი ინფორმაცია შეაგროვეთ სწორი პასუხის მისაღებად. როგორც მე-3 თავში აღვნიშნეთ, ეს ზოგჯერ მისაღებია ზუსტ მედიცინაში. მაგალითად, ყელის ტკივილით მიდიხართ ექიმთან. ის გისვამთ უამრავ კარგად დასწავლილ შეკითხვას სიმპტომების შესახებ, რომლებიც მოკლე პასუხებს საჭიროებს, 5 წუთში კი უკვე გაქვთ რეცეპტი თუ არა, რჩევები მაინც, რა უნდა გააკეთოთ. ორივე მხარე მომზადებულია არათანასწორუფლებიანი ურთიერთობისთვის. თუმცა, როდესაც პიროვნული ცვლილება გვჭირდება, „ინფორმაციის მიმღები - პასუხის გამცემი“ ექსპერტის როლი ასეთივე წარმატებით არ გამოიყენება, თანაც ურთიერთობაში ჩართული ორივე ადამიანის იმედგაცრუებას იწვევს. რეცეპტი „გააკეთე ეს“ იშვიათად ამართლებს, ამიტომ მას ხშირად მოსდევს სპეციალისტის ფრუსტრაცია: „მე ამას ვეუბნები, ის კი თავისას არ იშლის!“ მოტივაციური ინტერვიუირება გულისხმობს იმის ცოდნას, რომ თქვენ არ გაქვთ პასუხები კლიენტებისთვის, მათთან თანამშრომლობისა და მათი ცოდნის გამოყენების გარეშე.

ნაადრევი ფოკუსის ხაფანგი

კეთილგანწყობის ადრეული დაკარგვის კიდევ ერთი შესაძლო მიზეზი არის ნაადრევი ფოკუსის ხაფანგი. აქ მთავარი პრობლემაა საკითხზე ყურადღების მანამ ფოკუსირება, სანამ კეთილგანწყობის მოპოვება მოხდებოდეს, პრობლემის გადაწყვეტის მცდელობა მანამ, სანამ თანამშრომლობითი ურთიერთობა დამყარდებოდეს და საერთო მიზნებზე მოლაპარაკება შედგებოდეს. თქვენ გსურთ კონკრეტულ პრობლემაზე საუბარი, კლიენტს კი სხვა საკითხი აწუხებს. სწორედ ეს სიტუაცია იყო ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი მოტივაციური ინტერვიუირების მიმართ კლინიკური ინტერესის გაჩენისა. სპეციალისტებს ხშირად სურთ ხოლმე იმის იდენტიფიცირება და განხილვა, რასაც ადამიანის „რეალურ“ პრობლემად აღიქვამენ. მეორე მხრივ, კლიენტს შეიძლება უფრო ექსპერტის როლი ასეთივე წარმატებით არ გამოიყენება, როდესაც პიროვნული ცვლილება გვჭირდება. მეტად სხვა რამ აწუხებდეს და სულაც არ იზიარებდეს სპეციალისტის მოსაზრებას მისი „პრობლემის“ მნიშვნელოვნების თაობაზე.

აღნიშნული ხაფანგის არსი ისაა, რომ ხშირად ვცდილობთ, ადამიანი ჩავრთოთ პრობლემის ჩვენეული კონცეფციის განხილვაში და ყურს არ ვუგდებთ კლიენტის უფრო მნიშვნელოვან გულისწუხილს. ამას შეიძლება მოჰყვეს დაპირისპირება, საუბრის თემის გამო. რა თქმა უნდა, კლიენტის აზრით, სპეციალისტის მიერ დანახული პრობლემა შეიძლება მთლიანი სურათის მხოლოდ მცირე ნაწილი იყოს - რადგან სპეციალისტმა არ იცის, როგორ უკავშირდება ეს პრობლემა კლიენტის ცხოვრებისეულ პრობლემებს. თუ სპეციალისტი ძალიან სწრაფად გადავა ფოკუსირებაზე, ამან შეიძლება უთანხმოება და, შედეგად, კლიენტის ჩაკეტვა და თავდაცვით პოზიციაში გადასვლა გამოიწვიოს. ჩვენი მიზანია, დისკუსიის ადრეული ეტაპისთვის თემის სწორად შერჩევით თავიდან ავიცილოთ დაპირისპირება. ამას იმ შემთხვევაში შევძლებთ, თუ საუბარს სპეციალისტის მოსაზრებებით კი არა, ადამიანის პირადი საწუხარით დავიწყებთ. იმ თემების განხილვას, რომლებიც ადამიანს აწუხებს, ძალიან ხშირად მივყავართ ისევ იმ საკითხებამდე, რომლებიც აწუხებს სპეციალისტს - განსაკუთრებით მაშინ, თუ ეს პრობლემები ერთმანეთს უკავშირდება. ნებისმიერ შემთხვევაში, ადამიანის ჩივილების მოსმენაზე დროის დახარჯვა სასარგებლოა, როგორც ამ ადამიანის უკეთ გაგებისათვის, ისე ურთიერთგაგების დასამყარებლად. ეს კი კეთილგანწყობის მოპოვების საფუძველია და მომავალში თავისთავად წამოჭრის სხვა თემებსაც.

ნიუ-მექსიკოში ქალების ადიქციის მკურნალობის პროგრამა ზუსტად ასახავს ამ სიტუაციას. სპეციალისტებმა აღმოაჩინეს, რომ ქალებს, რომლებიც ამ პროგრამაში მოდიან, როგორც წესი, გაცილებით მეტი გადაუდებელი პრობლემა აქვთ, ვიდრე ალკოჰოლსა და სხვა ნარკოტიკებზე დამოკიდებულებაა. მათ ხშირად აქვთ ხოლმე ჯანმრთელობის, მშობლობისა და ბავშვის მოვლის პრობლემები, სჭირდებათ სახლი, ტრავმირებულნი არიან წარსული თუ მიმდინარე ფიზიკური და სექსუალური ძალადობის გამო. ამ ქალებს ბევრი რამ აქვთ მოსაყოლი, ამიტომაც თუ სპეციალისტი მკურნალობის ძალიან ადრეულ ეტაპზე დაიწყებს ნივთიერებაზე დამოკიდებულებაზე ფოკუსირებას, ეს ქალები მალევე დატოვებენ მკურნალობის პროგრამას. მეორე მხრივ, თუ სპეციალისტი მოუსმენს და განიხილავს ქალების უშუალო საწუხარს, საუბარი აუცილებლად დაუბრუნდება ალკოჰოლისა და სხვა ნარკოტიკების საკითხს.

ამგვარად, ჩვენი მიზანია, თავიდან ავიცილოთ ყურადღების ნაადრევი ფოკუსირება იმ საკითხებზე, რაც თავად გვაინტერესებს, მაგრამ ნაკლებად აწუხებს კლიენტს. როდესაც ნაადრევი ფოკუსირების გამო უთანხმოებას წააწყდებით, დაიწყეთ კლიენტის წუხილთა გარკვევა, მოუსმინეთ მის ისტორიას, მიიღეთ უფრო ვრცელი ინფორმაცია მისი ცხოვრების შესახებ, მანამ, სანამ თემას კვლავ დაუბრუნდებოდეთ (იხილეთ ნაწილი III).

იარლიყების ხაფანგი

იარლიყების ხაფანგი ნაადრევი ფოკუსირების ხაფანგის კონკრეტული ფორმაა. თქვენ (ან კლიენტს) გსურთ ყურადღების გამახვილება კონკრეტულ პრობლემაზე და ასახელებთ ამ პრობლემას. დიაგნოსტირების ხაფანგს ადვილად შეუძლია სპეციალისტებისა და კლიენტების შეცდომაში შეყვანა. ზოგიერთს სჯერა, რომ ძალიან მნიშვნელოვანია, ადამიანმა მიიღოს (ან „აღიაროს“) კლინიკოსის დიაგნოზი („შენ დიაბეტი გაქვს“, „შენ ალკოჰოლიკი ხარ“, „შენ რეალობას ხარ მოწყვეტილი“ და ა. შ.). ამგვარი სახელდება ხშირად სტიგმას წარმოადგენს საზოგადოების თვალში, ამიტომაც არცაა გასაკვირი, რომ ადეკვატური თვითშეფასების მქონე ადამიანები ეწინააღმდეგებიან მას. ალკოჰოლის პრობლემის შემთხვევაშიც კი, როდესაც სახელდების მოთხოვნა ძლიერია (მაგალითად, ამერიკის შეერთებულ შტატებში), არ არსებობს მტკიცებულება, რომ ადამიანები რაიმე სარგებლობას იღებენ „ალკოჰოლიკის“ იარლიყის ქონით, ამიტომაც ანონიმური ალკოჰოლიკების საზოგადოება (AA) განსაკუთრებულად გვირჩევს, თავი ავარიდოთ სხვებისათვის ამგვარი იარლიყების მიწებებას.

ხშირად იარლიყების დებატებს ფარული დინამიკა ახლავს. ეს შეიძლება იყოს ძალა უფლებისთვის ჭიდილი, როდესაც სპეციალისტი ცდილობს კონტროლის მოპოვებასა და კომპეტენტურობის დამტკიცებას. ოჯახის წევრებისგან მომდინარე სახელდება შეიძლება იყოს გამკიცხავი კომუნიკაციის მაჩვენებელი. ზოგიერთ ადამიანში ისეთი მეტ-ნაკლებად უწყინარი ფორმულირებაც კი, როგორიცაა „თქვენი პრობლემა“, იწვევს კუთხეში მიმწყვდევის უსიამოვნო განცდას. რა თქმა უნდა, საფრთხე ისაა, რომ სახელდების ჭიდილი იწვევს უთანხმოებას, რაც გვერდზე გადგომის სურვილს უჩენს ადამიანს და ხელს უშლის პროგრესს.

ამგვარად, გირჩევთ, ნაკლები მნიშვნელობა მიანიჭოთ იარლიყებს მოტივაციური ინტერვიუირების პერიოდში. პრობლემების სრულად გამოკვლევა შესაძლებელია მათთვის იარლიყების მინიჭების გარეშეც, რაც ბევრ არასასურველ უთანხმოებას იწვევს. თუ სახელდების საკითხი არ წამოიჭრება, არაა საჭირო მისი წამოწევა. თუმცა, ხშირად ხდება, რომ ადამიანი თავად აყენებს სა კითხს და ძალიან მნიშვნელოვანია, თქვენ როგორ უპასუხებთ ამას. ჩვენ გირჩევთ რეფლექსიისა და ახლებური ფორმულირების გამოყენებას (ამ ორ ტექნიკას შემდეგ განვიხილავთ). ქვემოთ მოყვანილია მოკლე მაგალითი, ისევ დამოკიდებულების სფეროდან, სადაც ეს საკითხი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია. სპეციალისტი სწრაფად განიხილავს ადამიანის ჩივილს და შემდეგ სთავაზობს ახლებურ ფორმულირებას.

კლიენტი: ანუ, თქვენ გულისხმობთ, რომ მე წამალდამოკიდებული ვარ?

ინტერვიუერი: არა, სინამდვილეში მე დიდად არ მაინტერესებს ეს იარლიყები. მაგრამ, როგორც ჩანს, თავად გაწუხებთ ეს საკითხი.

კლიენტი: ჰო, არ მომწონს, როდესაც წამალდამოკიდებულად მთვლიან.

ინტერვიუერი: როდესაც ასე ხდება, ალბათ გსურთ, აუხსნათ, რომ თქვენი სიტუაცია ასეთი მძიმე არაა.

კლიენტი: ასეა! მე არ ვამბობ, რომ პრობლემები არ მაქვს.

ინტერვიუერი: მაგრამ არ მოგწონთ, როცა დამღას გასვამენ, როგორც „პრობლემის მქონეს“. ეს ძალიან უხეშად ჟღერს თქვენთვის.

კლიენტი: ასეა.

ინტერვიუერი: საკმაოდ გავრცელებული რეაქციაა. იმ ადამიანთა უმრავლესობას, ვისთანაც ოდესმე მისაუბრია, არ მოსწონს, როცა იარლიყებს აკრავენ. ამაში უცნაური არაფერია. გამონაკლისი არც მე ვარ.

კლიენტი: თავს ისე ვგრძნობ, თითქოს ჩარჩოში მსვამენ.

ინტერვიუერი: მართალია. ნება მომეცით, გითხრათ, მე როგორ ვხედავ ამას, შემდეგ კი განვაგრძოთ. ჩემთვის არ აქვს მნიშვნელობა, რას ვუწოდებთ პრობლემას. საერთოდ არ არის საჭირო, ამას რაიმე სახელი დავარქვათ. თუ და სახელება მნიშვნელოვანია თქვენთვის, შეგვიძლია, ვიმსჯელოთ ამაზე, მაგრამ ჩემთვის ეს გადამწყვეტი არაა. მთავარია, გავიგოთ, რეალურად რა ზიანს გაყენებთ კოკაინის მოხმარება, თუ საერთოდ გაყენებთ რაიმე ზიანს, და რა გსურთ, მოიმოქმედოთ ამასთან დაკავშირებით. მე მხოლოდ ერთი რამ მაინტერესებს: თქვენ.

აქვე დავამატებთ, რომ ჩვენ ვერ ვხედავთ რაიმე სერიოზულ საფუძველს საიმისოდ, რომ მოვაშლევინოთ ადამიანებს, გამოიყენონ ის დასახელება, რომელიც სურთ. მაგალითად, ანონიმური ალკოჰოლიკების საზოგადოების წევრები ხშირად ამბობენ, რომ მათთვის მნიშვნელოვანი იყო აღიარება და საკუთარი იდენტურობის, როგორც ალკოჰოლიკის, მიღება. არ აქვს აზრი, წინააღმდეგობა გაუწიო საკუთარი თავის ამგვარად მიღებას. მთავარია, თავი ავარიდოთ არაპროდუქტიულ დებატებსა და კამათს დასახელების გამო. როდესაც დიაგნოზი ადმინისტრაციული მიზნებისთვისაა საჭირო, შეიძლება ეს კლიენტთან ერთად თანამშრომლურად განვიხილოთ და ავუხსნათ მას პროცესისა და დიაგნოზის გამოყენების მიზეზი.

დადანაშაულების ხაფანგი

კიდევ ერთი დაბრკოლება, რომელსაც შეიძლება კლიენტთან პირველ შეხვედრაზე წავაწყდეთ, არის კლიენტის შიში, რომ დავადანაშაულებთ, რის გამოც ის თავდაცვითი პოზიციას იკავებს. ვისი ბრალია ამ პრობლემის წარმოქმნა? ვინ დავადანაშაულოთ? თუ ამ საკითხს დროულად არ გავარკვევთ, შეიძლება, უამრავი დრო და ენერგია დაიხარჯოს უსარგებლო თავდაცვაზე. აქ ერთი აუცილებელი რამაა გასაკეთებელი - უნდა ავუხსნათ კლიენტს, რომ კონსულტირების კონტექსტში დადანაშაულება ირელევანტურია. ჩვეულებრივ, ამის გაკეთება შესაძლებელია კლიენტის წუხილის რეფლექსიითა და ახლებური ფორმულირებით. მაგალითად, როდესაც მსგავსი პრობლემა წამოიჭრება, კლიენტს შეგვიძლია, ვუთხრათ: „როგორც ჩანს, ძალიან გადარდებთ, ვის დავადანაშაულებთ ამ ყველაფერში. უნდა აგიხსნათ, რომ კონსულტირების მიზანი დამნაშავის პოვნა არ არის. ეს არაა ჩემი საქმე, ამას მოსამართლე აკეთებს. კონსულტირებას აქვს არდადანაშაულების პოლიტიკა. მე არ მაინტერესებს, ვინ არის დამნაშავე, მე ის მაინტერესებს, რა გაწუხებთ თქვენ და რის გაკეთება გსურთ ამასთან დაკავშირებით“.

დანაშაულის შესახებ წუხილი ადვილად შეიძლება ავიცილოთ თავიდან, თუ კლიენტს კონსულტირების დასაწყისში ამის მსგავს მოკლე სტრუქტურულ მსჯელობას შევთავაზებთ. როდესაც ადამიანს უკვე ნათლად ესმის კონ სულტირების მიზანი, დადანაშაულების შესახებ წუხილი ქრება.

სხვა საკითხებზე საუბრის ხაფანგი

დაბოლოს, შესაძლებელია, აღმოვჩნდეთ სხვა საკითხებზე საუბრის (ამინდზე, პოლიტიკაზე და ა.შ.) ხაფანგში, როდესაც საუბარს არ აქვს საჭირო მიმართულება. „შესავალი საუბრის“ წამოწყება კარგია მეგობრული დამოკიდებულების დასამყარებლად და მას ხშირად აქვს ურთიერთობის დამყარების ფუნქცია. ზოგიერთ კულტურაში ამგვარი საუბრის წამოწყება ზრდილობის გამოვლინებად ითვლება და მიღებულია საქმეზე გადასვლამდე. უსაგნო საუბარი კომფორტულია, მაგრამ გარკვეულ დოზას თუ გადასცილდა, არც ისე სასარგებლოა. მკურნალობის ერთ კვლევაში დაადგინეს, რომ არაფორმალური საუბრების დიდი რაოდენობა კლიენტის ცვლილებისა და შენარჩუნების მოტივაციის დაბალ დონეს უკავშირდებოდა (Bamatter et al., 2010). კეთილგანწყობის მოპოვების პროცესში ყურადღება ძირითადად კლიენტის წუხილსა და მის მიზნებს ეთმობა. მათს გათვალისწინებას მივყავართ ფოკუსირების პროცესისაკენ, რომელსაც III ნაწილში განვიხილავთ.

რა უწყობს ხელს კეთილგანწყობის მოპოვებას?

როდესაც ახალ სიტუაციაში პირველად აღმოჩნდებით, რა მოახდენს გავლენას იმაზე, მოისურვებთ თუ არა იქ ხელახლა მოხვედრას? ახალ გარემოს შეიძლება წარმოადგენდეს ჯანდაცვის დაწესებულება, კლუბი, გაერთიანება, ან რეგულარული ყოველკვირეული შეხვედრები (მაგ., ანონიმური ალკოჰოლიკების, ბოისკაუტების, ან ჭადრაკის კლუბის წევრების). რა გეხმარებათ იმის გადაწყვეტაში, დაბრუნდებით თუ არა აქ?

ჩვენ გთავაზობთ რამდენიმე ფაქტორს, რომლებიც გავლენას ახდენს კეთილგანწყობის მოპოვებასა და კეთილგანწყობის დაკარგვაზე:

1. სურვილები ან მიზნები. რა გინდათ, ან რისი იმედი გაქვთ, თუ ივლით? რას ეძებთ იქ?

2. მნიშვნელობა. რამდენად მნიშვნელოვანია ის, რასაც ეძებთ? რამდენად პრიორიტეტულია თქვენთვის?

3. პოზიტიურობა. რა განცდებს იწვევს მიღებული გამოცდილება? გრძნობთ კეთილგანწყობას, დაფასებასა და პატივისცემას? თბილად და მეგობრულად მოგეპყრნენ?

4. მოლოდინები. თქვენი აზრით, რა უნდა მომხდარიყო? როგორ შეესაბამება თქვენი გამოცდილება იმას, რასაც ელოდით? შეესაბამება თუ არა ის (ან იქნებ აჭარბებს კიდეც) თქვენს მოლოდინებს?

5. იმედი. თქვენი აზრით, ეხმარება თუ არა ეს სიტუაცია თქვენნაირ ადამიანებს სასურველის მიღებაში? გჯერათ, რომ ის თქვენც დაგეხმარებათ?

არსებითად, თქვენ ერთმანეთს ადარებთ იმას, რასაც ელოდით (ან რისი იმედიც გქონდათ) და იმას, რაც რეალურად მიიღეთ. ეს ხუთი პუნქტი, თავის მხრივ, წარმოშობს ხუთ ძირითად საკითხს, რომლებიც სპეციალისტმა ან პროგრამამ პირველივე ვიზიტის დროს უნდა გაითვალისწინოს, თუკი ადამიანის კეთილგანწყობის მოპოვებას ისახავს მიზნად:

1. რატომ მოდის ეს ადამიანი თქვენთან? რა უნდა? ჰკითხეთ და მოუსმინეთ.

2. როგორ ფიქრობთ, რამდენად მნიშვნელოვანი შეიძლება იყოს კლიენტის მიზანი (მიზნები)?

3. იყავით სტუმართმოყვარე. შესთავაზეთ ფინჯანი ყავა. შეეცადეთ, დაინახოთ კლიენტის ძლიერი მხარე - თუნდაც სულ უბრალო რამ - და გულწრფელად აღნიშნეთ ეს. ხელი შეუწყვეთ კლიენტს, რომ თავი კარგად იგრძნოს.

4. ამ ადამიანის აზრით, რით შეგიძლიათ, დაეხმაროთ? გაააზრებინეთ კლიენტს, რას უნდა ელოდეს.

5. ჩაუსახეთ იმედი. აუხსენით, რას აკეთებთ და როგორ შეიძლება, ეს მას დაეხმაროს. აღუწერეთ სხვების მიერ განხორციელებული ცვლილების პოზიტიური და გულწრფელი სურათი და უამბეთ თქვენ მიერ შეთავაზებული სერვისების ეფექტურობის შესახებ.

ეს ყოველდღიური ფაქტორები, რომლებსაც ნებისმიერი კომპეტენტური ბიზნესმენი იყენებს, ძალიან ხშირად უგულებელყოფილია ადამიანური სერვისების სფეროში, როდესაც ვჩქარობთ შეფასებისთვის საჭირო ინფორმაციის მიღებას, როცა გვსურს, თავი ობიექტურებად და მაღალი დონის პროფესიონალებად წარმოვაჩინოთ, როცა დაკავებულები ვართ და რუტინას მივყვებით.

ამ საფუძვლების გარდა, მომდევნო სამ თავში აღწერილია ის პროფესიული უნარები, რომლებიც მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ კეთილგანწყობის მოსაპოვებლად, არამედ მოტივაციური ინტერვიუირების ოთხივე პროცესის განმავლობაში. ეს საბაზისო უნარებია, რომლებიც სჭირდება ყველას, ვისაც მოტივაციური ინტერვიუირების გაგება და პროფესიულ პრაქტიკაში გამოყენება სურს. ამ უნარების დაუფლება ადამიანთა კეთილგანწყობის უკეთ მოპოვებაში, მიმართულების პოვნაში, მოტივაციის გაღვივებასა და ცვლილების პროცესის ხელშეწყობაში დაგვეხმარება.

ძირითადი პუნქტები

√ კეთილგანწყობის მოპოვება არის ორმხრივი ნდობითა და პატივისცემით აღსავსე სამუშაო ურთიერთობის დამყარების პროცესი.

√ კონსულტირების შეფასებით დაწყება კლიენტს პასიურ როლში აყენებს და ხელს უშლის მის ჩართულობას.

√ ექსპერტის მიერ მიმართულების ჩვენება არ ამართლებს, როცა საქმე პიროვნულ ცვლილებას ეხება.

√ ნაადრევი ფოკუსის ხაფანგი ნიშნავს ყურადღების ძალიან ადრე ფოკუსირების მცდელობას, როცა საკმარისი ჩართულობა ჯერ კიდევ არ არის.

√ არგუმენტები დიაგნოსტიკური სახელდების საჭიროების შესახებ არ არის მყარი.

√ არაფორმალური საუბარი გადაჭარბებული დოზით არ არის დიდად სასარგებლო.

„განსაცვიფრებელია, მაგრამ სრულიად გაუგებარი ელემენტები შედარებით გასაგები ხდება, მოუგვარებელი პრობლემები კი რაღაცნაირად გვარდება, როცა ვინმე ყურადღებით გვისმენს. მე ძალიან ვაფასებ იმ შემთხვევებს, როდესაც მგრძნობიარე, ემპათიური და გულისხმიერი მოსმენა გამოვცადე“.

კარლ რ. როჯერსი

„ამგვარად, როცა ვინმეს მთელი გულისყურით უს მენთ, თქვენ არა მხოლოდ სიტყვები გესმით, არამედ ის განცდაც, რაც ამ ნათქვამშია ჩადებული, ანუ მთლიანი საუბარი, და არა მისი ნაწილი“.

ჯიდუ კრიშნამურტი

კარგი მოსმენა მოტივაციური ინტერვიუირების საფუძველია. რეფლექსიური მოსმენის კონკრეტული უნარი პირველ რიგში უნდა შევისწავლოთ, რადგან ის მოტივაციური ინტერვიუირების ოთხივე პროცესისთვისაა აუცილებელი. გარკვეული პრაქტიკაა საჭირო, რომ ამგვარ მოსმენაში დავხელოვნდეთ და რეფლექსია უფრო ბუნებრივად და ადვილად შევძლოთ. როდესაც რეფლექსიური მოსმენის ამ დონეს მივაღწევთ, შესაძლებელი ხდება საუბრის წარმართვისას მისი გამოყენება. ეს ლურსმნების ჩასაჭედებლად ჩაქუჩის ხმარების სწავლას ჰგავს - როგორ უნდა დავიჭიროთ ხელსაწყო სწორად და როგორ უნდა დავარტყათ ლურსმანს - ვიდრე გამოსაქანდაკებელი სატეხის გამოყენებაზე გადავიდოდეთ.

კარგი ამბავი ისაა, რომ რეფლექსიური მოსმენა თავისთავად ძალიან საჭირო უნარია. მას კარლ როჯერსი „ზუსტ ემპათიას“ (1965), მისი მოსწავლე თომას გორდონი კი - „აქტიურ მოსმენას“ (Gordon, 1970; Gordon & Edwards, 1997) უწოდებს, და ესაა კლიენტზე ცენტრირებული კონსულტირების ქვაკუთხედი. რეფლექსიური მოსმენა აუცილებელი უნარია არა მხოლოდ პროფესიულ საქმიანობაში, არამედ პირად ცხოვრებასა და ურთიერთობებშიც, მაგრამ მას ჯერჯერობით ძალიან ცოტა ადამიანი ფლობს. ესაა კარგი კომუნიკაციის საფუძველი. როცა რეფლექსიურ მოსმენას შეისწავლით, თქვენ გექნებათ ფასდაუდებელი საჩუქარი მათთვის, ვისთანაც უნდა იურთიერთოთ. თავად როჯერსი წარმატებით იყენებდა კლიენტზე ცენტრირებულ მიდგომას „არამოტივირებულ“ პაციენტებთან ურთიერთობისთვის (Gendlin, 1961).

კარგი მოსმენის დისციპლინის მიღმა დგას ურყევი რწმენა, რომ ის სასარგებლოა კლიენტებისთვის პირადი გამოცდილებისა და შეგრძნებების გამოსაკვლევად. მკურნალობა არაა ცოდნის გამომჟღავნების პროცესი. ღირებულია იმის შესაძლებლობაც, რომ საკუთარი გამოცდილების რეფლექსია მოახდინო. ხშირად ამის მიღწევა ჩვეულებრივ საუბარშიც შესაძლებელია. კარგი მოსმენა საშუალებას აძლევს ადამიანს, გააგრძელოს გზა, გაითვალისწინოს და გამოიკვლიოს ის, რაც არაკომფორტულად ეჩვენება. ზუსტი ემპათია ძალიან კარგი უნარია საიმისოდ, რომ ხელი შევუწყოთ ამგვარ თვითგამოკვლევას.

თომას გორდონის 12 ბარიერი

გავრცელებული აზრით, მოსმენა შეიძლება გულისხმობდეს უბრალოდ ჩუმად ყოფნას (გარკვეული დროით) და იმის გაგებას, რაც ითქვა. თუმცა, რეფლექსიური მოსმენის გადამწყვეტი ელემენტია ის, რითაც ინტერვიუერი პასუხობს მოსაუბრეს. ამი ტომ უწოდებს მას თომას გორდონი (1970) აქტიურ მოსმენას.

პირველ რიგში, გავიგოთ, რა არ არის აქტიური მოსმენა. გორდონმა აღწერა 12 ტიპის რეაქცია, რომლებიც არ არის მოსმენა და რომლებითაც ადამიანები, ჩვეულებრივ, პასუხობენ ერთმანეთს:

1. ბრძანება, მართვა, განკარგულებების გაცემა;

2. გაფრთხილება, შეშინება, მუქარა;

3. რჩევის მიცემა, ვარაუდის ან გამოსავლის მიწოდება;

4. დარწმუნება ლოგიკის მოშველიებით, კამათი, დამოძღვრა;

5. თქმა, რა უნდა გააკეთონ; მორალის კითხვა;

6. განსჯა, გაკრიტიკება, დადანაშაულება;

7. დათანხმება, მოწონება, შექება;

8. შერცხვენა, აბუჩად აგდება, იარლიყის მიწებება;

9. ინტერპრეტირება ან გაანალიზება.

10. დარწმუნება, თანაგრძნობა ან ნუგეშისცემა;

11. დაკითხვა ან გამოცდა;

12. გამოტოვება, ყურადღების გადატანა, ხუმრობაში გატარება ან თემის შეცვლა;

გორდონი ამ რეაქციებს „ბარიერებს“ უწოდებს, რადგან ისინი წინ ეღობება თვითგამორკვევას და ხელს უშლის მოსმენას. ისინი აბრკოლებს ადამიანს თვითგამორკვევის პროცესში. ამ მიმართულებით გზის გასაგრძელებლად ადამიანმა უნდა გადალახოს ბარიერები, შემოუაროს მათ და დაუბრუნდეს აზროვნების საწყის მიმართულებას. ბარიერები აფერხებს ადამიანს და აშორებს თვითგამორკვევისგან.

ბარიერები არათანასწორ, ანუ „ზემოდან ქვემოთ“ ურთიერთობაშიც არსებობს. ისინი კლიენტზე მეტად საკუთარ თავზეა ორიენტირებული. ძირითადი გზავნილი ასეთია: „მე მომისმინე; მე უკეთ ვიცი“. საკუთარ გამორკვევაზე ფიქრის ნაცვლად, ადამიანს იმის გააზრება უწევს, რასაც ინტერვიუერი აწოდებს. წარმოიდგინეთ ეს კეთილი ზრახვების მქონე, მაგრამ დახმარების უნარის არმქონე სპეციალისტი, რომელიც ურთიერთსაწინააღმდეგო განცდებით მკურნალობა არ არის ცოდნის გამომჟღავნების პროცესი. აღსავსე ადამიანს მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილების შესახებ ესაუბრება.

(შესაბამისი ბარიერის ნომერი ზემოთ მოყვანილი სიიდან მოცემულია ფრჩხილებში.)

კლიენტი: არ ვიცი, უნდა მივატოვო ის, თუ არა.

ინტერვიუერი: ისე უნდა მოიქცეთ, როგორც საჭიროდ ჩათვლით. (№5)

კლიენტი: საქმე სწორედ ეგაა! არ ვიცი, რა აჯობებს!

ინტერვიუერი: როგორ არა, გულის სიღრმეში მშვენივრად იცით. (№6)

კლიენტი: ამ ურთიერთობაში გამომწყვდეულად ვგრძნობ თავს.

ინტერვიუერი: იქნებ გეცადათ ცოტა ხნით დაშორება. ამასობაში საკუთარ გრძნობებშიც გაერკვეოდით. (№3)

კლიენტი: მაგრამ მე ის მიყვარს და თუ მივატოვებ, ამით ძალიან დიდ ტკივილს მივაყენებ!

ინტერვიუერი: მაგრამ თუ ამას არ გააკეთებთ, ცხოვრებას დაინგრევთ. (№2)

კლიენტი: ასე ფიქრი ეგოისტობა არაა?

ინტერვიუერი: ეს სწორედ ისაა, რაც უნდა გააკეთოთ, თუ საკუთარ თავზე ზრუნავთ. (№4)

კლიენტი: არ ვიცი, როგორ მოვახერხებ ამას, შევძლებ თუ ვერა.

ინტერვიუერი: დარწმუნებული ვარ, ყველაფერი კარგად იქნება. (№10)

ამ ადამიანს ვერ დაეხმარნენ, რომ ამბივალენტურ განცდებში გარკვეულიყო (იხილეთ მე-17 თავი), სამაგიეროდ, ნაადრევად უბიძგეს ერთი გადაწყვეტილებისკენ. ამ სიტუაციაში სპეციალისტი სინამდვილეში მას არ უსმენდა, არ მიუცია მისთვის ლაპარაკისა და გამორკვევის შესაძლებლობა. კლიენტის დრო ბარიერების დაძლევაში დაიხარჯა.

არავერბალური მოსმენა

ამ თავის დიდი ნაწილი ეთმობა იმას, თუ როგორ პასუხობს სპეციალისტი ვერბალურად კლიენტის ნათქვამს. თუმცა აქ მოსმენა მეტია, ვიდრე სიტყვები. დავუშვათ, 5 წუთის განმავლობაში ყურადღებით უნდა უსმინოთ ვინმეს ისე, რომ სიტყვაც არ ჩაურთოთ. როგორ გააგებინებთ ამ ადამიანს, რომ ნამდვილად უსმენთ და გესმით მისი? სავარაუდოდ, თქვენ ინტუიციურად იყენებთ მოსმენის არავერბალურ ასპექტებს და ამას ჩვეულებრივ ამბად მიიჩნევთ, მაგრამ მაინც ღირს შევჩერდეთ ამ საკითხზე და რამდენიმე დაკვირვება გაგიზიაროთ, მანამ, სანამ ვერბალურ რეფლექსიაზე გადავიდოდეთ.

მოსმენა, პირველ რიგში, გულისხმობს სრულ ყურადღებას. მაშინაც კი, როცა გგონიათ, რომ ერთდროულად შეგიძლიათ მოსმენა და სხვა საქმის კეთება, თქვენი ქმედება დაუინტერესებლობასა და უპატივცემულობას გამოხატავს. ქაღალდების გადალაგება, საათის შემოწმება, ან გამუდმებით ჩანაწერების კეთება ხელს გიშლით კარგ მოსმენაში და ატყობინებს თანამოსაუბრეს, რომ ბარიერები კლიენტზე მეტად საკუთარ თავზეა ორიენტირებული. ყურადღებით არ უსმენთ. რა თქმა უნდა, ეს ეხება ელექტრონულ მოწყობილობებსაც: მოსმენის დროს არ შეიძლება მესიჯების წერა, კითხვა, ტელეფონზე თამაში. მაშინაც კი, როცა შეგიძლიათ ორი საქმის ერთდროულად კეთება, არ გააკეთოთ რაიმე სხვა საქმე მოსმენასთან ერთად.

სრული ყურადღების ჩვენება ყველაზე კარგად თვალებით შეიძლება. კარგი მსმენელი ყოველთვის ინარჩუნებს თვალის კონტაქტს იმ ადამიანთან, ვისაც ესაუბრება. მოსაუბრე კი, პირიქით, მხოლოდ პერიოდულად უყურებს მსმენელს და ლაპარაკის დროს გვერდზე ხშირად იყურება. აქ ძალიან მნიშვნელოვანია კულტურული განსხვავებებიც. ზოგიერთ კულტურაში უპატივცემულობად ითვლება, თუ საუბრის დროს ძალიან ხშირად შეხედავენ თანამოსაუბრეს თვალებში. მიუხედავად ამისა, მსმენელის თვალები მუდმივად მზადაა კონტაქტისთვის, ის არ ათვალიერებს ოთახს და არ იყურება მოსაუბრის მიღმა გაფანტული მზერით (რაც მოწყენილობასა და უპატივცემულობას გამოხატავს). თქვენ გეცოდინებათ თქვენი კულტურის დამახასიათებელი ნორმები, მაგრამ სხვა კულტურის წარმომადგენლებთან მუშაობისას ნორმებში არსებული განსხვავებებიც უნდა გაითვალისწინოთ.

თვალის კონტაქტის კომფორტულობაზე სივრცის მოწყობაც ახდენს გავლენას. იმაშიც არსებობს კულტურული განსხვავებები, თუ რა მანძილზე დგანან მოსაუბრეები ერთმანეთისგან, მაგრამ ზოგადად, თვალის კონტაქტი ფიზიკური სიახლოვის (გარდა ინტიმური ურთიერთობებისა) ზრდასთან ერთად უფრო და უფრო არაკომფორტული ხდება. სკამების დალაგების დროს კარგი იქნება, თუ მოსაუბრესა და მსმენელს ერთმანეთის პირისპირ არ დავსვამთ, რომ უხერხული არ იყოს თვალის კონტაქტის გაწყვეტა და ხელი არ შეეწყოს კონფრონტაციულ (სიტყვასიტყვით: პირისპირ) ურთიერთობას. სპეციალისტები ისეთი კუთხით დგამენ ხოლმე სკამებს, რომ კლიენტს გაუადვილდეს როგორც თვალის კონტაქტის დამყარება, ისე მისი გაწყვეტა.

ყურადღებისა და გაგების შესახებ მინიშნებებიც სახის გამომეტყველებიდან გამომდინარეობს. ზოგს ჰგონია, რომ „სახე-ნიღაბი“ (ანუ გამომეტყველება, რომელიც უცვლელი რჩება სხვადასხვა ვითარებაში) მიუკერძოებლობის ანდა „პროფესიონალიზმის“ გამოვლინებაა. თუმცა, „სახე-ნიღაბი“ თანამოსაუბრეს არ სთავაზობს ემოციურ მხარდაჭერას და ქმნის პროექციის შესაძლებლობას, რომლის დროსაც მოსაუბრემ შეიძლება ხშირად წარმოიდგინოს, რომ მსმენელი მას კიცხავს და აკრიტიკებს. მოსაუბრე შეიძლება ანერვიულდეს, იმის გამო, თუ რას ფიქრობს მის შესახებ მსმენელი. ნორმალურ საუბარში ადამიანები ხშირად აკეთებენ ერთმანეთის ემოციური გამომეტყველების სარკულ ასახვას. მოსალოდნელია, რომ მწუხარების გამომხატველი ვერბალური განცხადება არავერბალურად აისახოს კარგი მსმენელის სახის გამომეტყველებაზე. იგივე ხდება სიხარულის, შიშის, ან გაოცების გამოხატვისას. კლიენტის ემოციის სარკული ასახვა მიანიშნებს მოსმენაზე, გაგებაზე და გაზიარებაზე. კარგი მსმენელის სახის გამომეტყველება სარკულად ასახავს მოსაუბრის სიტყვების ემოციას, თუნდაც ეს ემოცია არ ჩანდეს თავად მოსაუბრის სახეზე. სარკულ ასახვაში გამონაკლისია კლიენტის მიერ საუბარში გამოხატული ბრაზის ასახვა, რასაც ჩვენ სახის გამომეტყველებაში კი არ ვიმეორებთ, არამედ წუხილითა და სიმშვიდით ვპასუხობთ.

რეფლექსიის ჩამოყალიბება

სიჩუმისა და არავერბალური გამოხატვის გარდა, კიდევ რა არის საჭირო კარგი მოსმენისთვის? თუ ადამიანი თავიდან აირიდებს გორდონის ზემოთ აღწერილ 12 ბარიერს, კიდევ რა დარჩება გასაკეთებელი? ჩვენ არ ვგულისხმობთ, რომ ამ 12 პასუხის გამოყენება ცუდია. თითოეულისთვის არსებობს შესაფერისი დრო, მაგრამ რეფლექსიური მოსმენა ნებისმიერი მათგანისგან განსხვავებული რამაა. რეფლექსიური მოსმენის ძირითადი არსი იმაში მდგომარეობს, რომ ის გვაძ ლევს საშუალებას, მივხვდეთ, რას გულისხმობს ადამიანი. ადამიანს ლაპარაკის დაწყებამდე აქვს კონკრეტული მოსაზრება, რომლის გადმოცემაც სურს. ეს მოსაზრება კოდირებულია სიტყვებში, თუმცა, ხშირად არასრულყოფილად. ადა მიანები ყოველთვის ზუსტად იმას არ ამბობენ, რასაც გულისხმობენ. მსმენელმა ჯერ კარგად უნდა გაიგონოს სიტყვები და შემდეგ მოახდინოს მათი მნიშვნელობის დეკოდირება. ამგვარად, არსებობს სამი ეტაპი, როდესაც კომუნიკაცია შეიძლება მცდარი გზით წავიდეს: კოდირება, მოსმენა და დეკოდირება (იხილეთ სქემა 5.1). რეფლექსიური მსმენელი აყალიბებს გონივრულ ვარაუდს ნათქვამის ჭეშმარიტ მნიშვნელობასთან დაკავშირებით და ამ ვარაუდს მკაფიო ფორმულირებას უკეთებს. ეს კრავს წრეს, როგორც ქვემოთ, 5.1. სქემაზეა ნაჩვენები.

სქემა 5.1. კომუნიკაციის პროცესი

ემყარება გორდონის კვლევას (1970)

რატომ უნდა ვუპასუხოთ თხრობითი სახით, იქნებ შეკითხვის დასმა ჯობდეს? მსმენელი ხომ არაა დარწმუნებული იმაში, რომ მისი ვარაუდი სწორია. თხრობითი წინადადებით პასუხს და შეკითხვის არდასმას პრაქტიკული მიზეზი აქვს: შეკითხვისგან განსხვავებით, კარგად ჩამოყალიბებული რეფლექსიური წინადადება, არ იწვევს თავდაცვით რეაქციას და უფრო მეტად ახალისებს თვითგამორკვევის გაგრძელებას. მეტყველების დინამიკაში შეკითხვა პასუხს მოითხოვს. ის მოთხოვნას უყენებს მეორე ადამიანს. დააკვირდით ქვემოთ დაწყვილებული პასუხების განსხვავებულ ჟღერადობას (სხვაობის შესაგრძნობად, უმჯობესია ხმამაღლა წარმოთქვათ ისინი, რადგან მეტყველებისას სწორედ ინტონაცია წარმოშობს განსხვავებას):

„თავს უხერხულად გრძნობთ?“
„თავს უხერხულად გრძნობთ“.

„თქვენ არ თვლით ამას პრობლემად?“
„თქვენ არ თვლით ამას პრობლემად“.

„განქორწინებას აპირებთ?“
„განქორწინებას აპირებთ“.

გესმით თითოეულ ამ წყვილში ინტონაციური განსხვავებები? ხვდებით, რამდენად განსხვავებულ პასუხებს მივიღებთ ამ ფრაზებზე? ინგლისურ ენაში ინტონაცია მაღალია შეკითხვის ბოლოს, თხრობითი წინადადების ბოლოს კი - დაბლდება. ასეა რეფლექსიური მოსმენის პასუხებშიც. ისინი გაგებას გამოხატავს. განსხვავება მცირეა და ყველა ვერც კი ამჩნევს, მაგრამ ის ნამდვილად არსებობს (შეკითხვის გამომხატველ ინტონაციებშიც შეიძლება არსებობდეს კულტურული განსხვავებები).

რატომ არ ვეკითხებით ადამიანებს, რა იგულისხმეს? შეკითხვებით ზეწოლა და მათი მოსაზრებების ამგვარად დაზუსტება ადამიანებს საკუთარი გამოცდილებისგან აშორებს. ისინი იწყებენ გაანალიზებას და თავს ეკითხებიან, მართლა განიცადეს თუ არა, ან უნდა განეცადათ თუ არა ის, რაც გამოხატეს.

რეფლექსიურ მოსმენაში სავარჯიშოდ რეფლექსიურად აზროვნება სცადეთ. გახსოვდეთ, რომ ის, რასაც, თქვენი აზრით, ადამიანები გულისხმობენ, ყოველთვის არაა ის, რასაც ისინი ნამდვილად გულისხმობენ (იხილეთ სქემა 5.1). ბევრ წინადადებას რამდენიმე მნიშვნელობა აქვს. ემოციის ამსახველ სიტყვებს, როგორიცაა „დეპრესია“ ან „შფოთვა“, სხვადასხვა ადამიანისთვის სხვადასხვა დატვირთვა აქვს. რას შეიძლება ნიშნავდეს, როცა ადამიანი ამბობს: „ნეტავ, უფრო კომუნიკაბელური ვყოფილიყავი“? აი, რამდენიმე ვარიანტი:

„თავს მარტო ვგრძნობ და მინდა, მეტი მეგობარი მყავდეს“.
„ძალიან ვნერვიულობ, როცა უცხოებთან მიწევს საუბარი“.
„ადამიანების გაცნობას მეტი დრო უნდა დავუთმო“.
„მინდა, პოპულარული ვიყო“.
„როცა სხვა ადამიანებთან ვარ, ვერაფრით მომიფიქრებია, რა უნდა ვთქვა“.
„არავინ მეპატიჟება წვეულებაზე“.

რეფლექსიური აზროვნება ნიშნავს 5.1 სქემაზე ასახული დეკოდირების პროცესის უფრო გაცნობიერებულად წარმართვას. რაიმე ფრაზის გაგონებისას, ადამიანი ბუნებრივად ცდილობს, მიხვდეს მის მნიშვნელობას. დეკოდირების ეს პროცესი სწრაფად და, ხშირ შემთხვევაში, ქვეცნობიერად მიმდინარეობს. შემდეგ კი ადამიანთა უმრავლესობა ისე იქცევა, თითქოს, რაც მათ გაიგეს, სწორედ ის არის ნათქვამის ჭეშმარიტი მნიშვნელობა და შესაბამისად რეაგირებენ. რეფლექსიური მოსმენა არის თქვენი ვარაუდის შემოწმების გზა და არა იმის შეჯამება, რასაც უკვე მიხვდით.

ამის შემდეგ, რეფლექსიური მოსმენა საჭიროებს მოსაუბრის ნათქვამზე რეაგირებას წინადადებით, რომელიც არ წარმოადგენს ბარიერს, და არის უბრალოდ ჩვენი ვარაუდი იმის შესახებ, თუ რა იგულისხმა ამ ადამიანმა. ხშირად, თუმცა არა ყოველთვის, ამ წინადადების ქვემდებარეა „თქვენ“ ნაცვალსახელი.

მაგალითისთვის ქვემოთ მოყვანილია ნაწყვეტი ერთი მამაკაცის კონსულტირების სესიიდან. ამ კაცს კონსულტირებამდე 3 თვით ადრე გულის (კორონარული არტერიის) ოპერაცია გაუკეთეს. ამ შემთხვევაში „ინტერვიუერი“ შეიძლებოდა ყოფილიყო ნებისმიერი ვინმე: ექთანი, ექიმი, მეგობარი, პასტორი, ან ფიზიოთერაპევტი. საილუსტრაციო მიზნებისათვის აღნიშნულ ნაწყვეტში ინტერვიუერის მიერ ნათქვამი ყოველი ფრაზა რეფლექსიური მოსმენის მაგალითს წარმოადგენს. აღსანიშნავია ისიც, რომ ინტერვიუერი უბრალოდ კი არ იმეორებს, არამედ განავრცობს კიდეც კლიენტის ნათქვამს. არსებითად, ის ამბობს იმას, რაც შეიძლება იყოს მომდევნო წინადადება ამ ადამიანის საუბარში. ეს არის რეფლექსიის კონკრეტული უნარი, რომელსაც ჩვენ აბზაცის გაგრძელებას ვუწოდებთ.

ინტერვიუერი: როგორ გრძნობთ თავს ოპერაციის შემდეგ?

კლიენტი: ეს მართლაც დიდი განსაცდელი იყო. გამიმართლა, რომ გადავრჩი.

ინტერვიუერი: ადვილი შესაძლებელი იყო, მომკვდარიყავით.

კლიენტი: როგორც მითხრეს, ჩემს ასაკში ასეთი ოპერაციები ძალიან საშიშია, მაგრამ გადავრჩი.

ინტერვიუერი: და გიხარიათ.

კლიენტი: დიახ, მე ბევრი რამ მაქვს, რისთვისაც ღირს ცხოვრება.

ინტერვიუერი: ვიცი, რომ ოჯახი ძალიან მნიშვნელოვანია თქვენთვის.

კლიენტი: ძალიან მიყვარს ჩემი შვილიშვილები - ორი ბიჭი და ორი გოგო მყავს; იცით, ისინიც ამ ქალაქში ცხოვრობენ. მიყვარს მათთან ერთად გართობა.

ინტერვიუერი: ძალიან გიყვართ ისინი.

კლიენტი: დიახ. ამას გარდა ადგილობრივ გუნდში სიმღერაც მიყვარს. მათ ჩემი იმედი აქვთ; ტენორები ისედაც ცოტანი ვართ. იქ ბევრი მეგობარი მყავს.

ინტერვიუერი: თქვენ ბევრი მიზეზი გაქვთ, რომ ჯანმრთელობა შეინარჩუნოთ.

კლიენტი: ყოველ შემთხვევაში, ვცდილობ, შევინარჩუნო. თუმცა არ ვიცი, რა და რა დოზით უნდა ვაკეთო.

ინტერვიუერი: რამდენი უნდა იაქტიუროთ.

კლიენტი: არ მინდა, ზედმეტი მომივიდეს. გასულ კვირას გოლფი ვითამაშე და მხარი ამტკივდა. ექიმმა მითხრა, რომ ეს უბრალოდ კუნთის ტკივილია, მაგრამ შემეშინდა.

ინტერვიუერი: არ გინდათ, რომ კიდევ დაგემართოთ გულის შეტევა.

კლიენტი: არა! ერთიც საკმარისი იყო.

ინტერვიუერი: და ამიტომაც გაინტერესებთ, რამდენი ვარჯიშია თქვენთვის სასარგებლო.

კლიენტი: დიახ, ვიცი, რომ აქტიურობა მჭირდება. მინდა, ჯანმრთელობა დავიბრუნო. როგორც მითხრეს, რეგულარული ვარჯიში გონებისთვისაც სასარგებლოა.

ინტერვიუერი: ესე იგი, გაინტერესებთ, რამდენად აქტიური უნდა იყოთ, რომ ძალა და ჯანმრთელობა დაიბრუნოთ, მაგრამ არ გადაიტვირთოთ და კიდევ არ დაგემართოთ გულის შეტევა.

კლიენტი: ჩემი აზრით, ზედმეტად ვფრთხილობ. ბოლო გასინჯვის შედეგები კარგი მქონდა. მხოლოდ მაშინ მეშინია, როცა ასეთ ტკივილს ვგრძნობ.

ინტერვიუერი: ეს გულის შეტევას გახსენებთ.

კლიენტი: ხელახალი შეტევის შიშით აქტიურობაზე უარის თქმა უაზრობაა, არა?!

ინტერვიუერი: ეს იგივეა, ხალხისგან თავის შორს დაიჭირო, რომ მარტოობამ არ შეგაწუხოს.

კლიენტი: სწორია. ვხვდები, რომ საჭიროა, ვივარჯიშო. უნდა მოვიფიქრო, თანდათანობით როგორ გავზარდო დატვირთვა და შევინარჩუნო ჯანმრთელობა.

როგორც შეამჩნევდით, ინტერვიუერი არ ქმნის ბარიერებს პროცესის მსვლელობისას. საკმაოდ ადვილად შეიძლებოდა ამ რეფლექსიების ბარიერებით ჩანაცვლება. თუმცა, ამას თავი ავარიდეთ, რადგან ჩვენი მიზანია, დავეხმაროთ ადამიანს, გააგრძელოს საკუთარი გამოცდილებისა და სიბრძნის გამოკვლევა. რეფლექსიური მოსმენა გულისხმობს იმის რწმენასაც, რომ ადამიანები საკუთარი თავის ექსპერტები არიან, მათ უნდათ, რომ ჯანმრთელები იყვნენ და თავად შეუძლიათ დასკვნების გამოტანა.

მიაქციეთ ყურადღება, რომ ზემოთ მოყვანილი დიალოგი ადვილად შეიძლება გადაიქცეს კლიენტის მონოლოგად, თუ სპეციალისტის სტრიქონებში ნაცვალსახელებს შევცვლით:

„ოპერაცია მართლაც დიდი განსაცდელი იყო. გამიმართლა, რომ გადავრჩი. ადვილი შესაძლებელი იყო, მოვმკვდარიყავი. როგორც მითხრეს, ჩემს ასაკში ასეთი ოპერაციები ძალიან საშიშია, მაგრამ გადავრჩი და მიხარია. მე ბევრი რამ მაქვს, რისთვისაც ღირს ცხოვრება. ოჯახი ძალიან მნიშვნელოვანია ჩემთვის. ძალიან მიყვარს შვილიშვილები - ორი ბიჭი და ორი გოგო მყავს; ისინიც ამ ქალაქში ცხოვრობენ. ძალიან მიყვარს მათთან ერთად გართობა. ძალიან მიყვარს ისინი. ამას გარდა ადგილობრივ გუნდში სიმღერაც მიყვარს. მათ ჩემი იმედი აქვთ; ტენორები ისედაც ცოტანი ვართ. იქ ბევრი მეგობარი მყავს. ძალიან ბევრი მიზეზი მაქვს, რომ ჯანმრთელობა შევინარჩუნო. ყოველ შემთხვევაში, ვცდილობ, შევინარჩუნო. თუმცა არ ვიცი, რამ დენი უნდა ვიაქტიურო. არ მინდა, ზედმეტი მომივიდეს. გასულ კვირას გოლფი ვითამაშე და მხარი ამტკივდა. ექიმმა მითხრა, რომ ეს უბრალოდ კუნთის ტკივილია, მაგრამ შემეშინდა. არ მინდა, რომ კიდევ დამემართოს გულის შეტევა. ერთიც საკმარისი იყო, ამიტომაც მაინტერესებს, რამდენი ვარჯიშია ჩემთვის სასარგებლო. ვიცი, რომ აქტიურობა მჭირდება. მინდა, ჯანმრთელობა დავიბრუნო. როგორც მითხრეს, რეგულარული ვარჯიში გონებისთვისაც სასარგებლოა. მაინტერესებს, რამდენად აქტიური უნდა ვიყო იმისთვის, რომ ძალა და ჯანმრთელობა დავიბრუნო, მაგრამ არ გადავიტვირთო და კიდევ არ დამემართოს გულის შეტევა. ჩემი აზრით, ზედმეტად ვფრთხილობ. ბოლო გასინჯვის შედეგები კარგი მქონდა. მხოლოდ მაშინ მეშინია, როცა ასეთ ტკივილს ვგრძნობ. ეს გულის შეტევას მახსენებს. აქტიურობაზე უარის თქმა იმის გამო, რომ ხელახლა არ დამემართოს შეტევა, უაზრობაა, არა? ეს ჰგავს ხალხისგან თავის შორს დაჭერას იმისათვის, რომ მარტოობამ არ შეგაწუხოს. ვხვდები, რომ საჭიროა ამის გაკეთება, უნდა მოვიფიქრო, თანდათანობით როგორ გავზარდო დატვირთვა და შევინარჩუნო ჯანმრთელობა“.

ამგვარი ბუნებრივი მიმდინარეობა ვერ გვექნებოდა, სპეციალისტს რომ ბარიერები შეექმნა. რეფლქსიური მოსმენა ყურადღებას ამახვილებს ადამიანის საკუთარ მონათხრობზე და არა ჩვენ მიერ მისი მონაყოლის გაგებაზე.

რა მოხდება, თუ სპეციალისტი შეცდომით გაიგებს და რეფლექსია არ იქნება მთხრობელის მოსაზრებების შესაბამისი? როგორც წესი, კლიენტი აგრძელებს თხრობას და განმარტავს, რას გულისხმობდა. რეფლექსიის დროს არასწორად გამოცნობის გამო არავინ დაგსჯით. შეკითხვების დასმა არაა აუცილებელი და იგი არც გაგების საუკეთესო მეთოდია. არც ისაა საჭირო, რომ რეფლექსიას უხვსიტყვიანი შესავალი გაუკეთოთ, მაგალითად: „როგორც თქვენი ნათქვამიდან გავიგე, თქვენ...“ რა თქმა უნდა, ეს ისაა, რაც თქვენ გაიგეთ!

რეფლექსიურ წინადადებად ნებისმიერი შეკითხვის გადაქცევაა შესაძლებელი. თუ ეს თქვენთვის პირველი ცდაა, შეგიძლიათ, რეფლექსიის ჩამოყალიბებამდე შეკითხვა მოიფიქროთ : „რას გულისხმობთ, რომ...?“ შემდეგ მოაშორეთ კითხვითი სიტყვა („გულისხმობთ, რომ...“) და ინტონაცია წინადადების ბოლოს დაბლა დასწიეთ, რომ თხრობითი წინადადება გამოგივიდეთ. წარმოიდგინეთ პაციენტი, რომელიც ექიმს ეუბნება: „სულ უფრო ნაკლები სურვილი მიჩნდება, ვაკონტროლო დიაბეტი“. აი, რა აზრი გაუელვებს ექიმს თავში:

„რომ ვუთხრა, დარწმუნებული ვარ, ყველაფერს ეშველება-მეთქი, ეს არ იქნება მოსმენა. მინდა, რაღაც გამოსავალი შევთავაზო, მაგრამ, ვხვდები, რომ ეს გამოსწორების რეფლექსია. რა აბრკოლებს ამ ადამიანს? „თქვენ გულისხმობთ, რომ ბევრს ეცადეთ, მაგრამ სისხლში შაქრის დონე მაინც მაღალი გაქვთ?“ ახლა ამას გადავაკეთებ რეფლექსიად“. ხმამაღლა კი იტყვის: „ბევრს ეცადეთ, მაგრამ სისხლში შაქრის დონე მაინც მაღალი გაქვთ“.

ერთი რეფლექსიისთვის ძალიან ბევრი გონებრივი აქტივობა დაიხარჯა, მართლაც ასეა. რეფლექსიური მოსმენა დასაწყისში ძალიან რთულია, უფრო რთულია, ვიდრე შეკითხვების დასმა. თუმცა, საქმე ისაა, რომ უნარების უმეტესობის მსგავსად, პრაქტიკასთან ერთად ისიც თანდათან გაადვილდება.

რეფლექსიის სიღრმე

რეფლექსიური მოსმენის შემაჯამებელი წინადადებები შეიძლება ძალიან მარტივი იყოს. ზოგჯერ ერთ-ორი სიტყვის გამეორებაც კი უბიძგებს ადამიანს საუბრის გაგრძელებისკენ (ზემოთ მოყვანილ დიალოგში პირველი რეფლექსია შეიძლება ყოფილიყო „გაგიმართლათ“). მარტივი რეფლექსიები თითქმის არაფერს მატებს ადამიანის ნათქვამს. ისინი მხოლოდ იმეორებს ან პერიფრაზს უკეთებს შინაარსს:

კლიენტი: დღეს დეპრესიაში ვარ.

მარტივი რეფლექსიები:

თქვენ დეპრესიას გრძნობთ.
თქვენ ცუდ ხასიათზე ხართ.
საკმაოდ ცუდად გრძნობთ თავს.

მარტივი რეფლექსიები სასარგებლოა, მაგრამ მათ უფრო ნელი პროგრესი მოსდევს. თუ ხედავთ, რომ საუბარს არსაით მიჰყავხართ ან ერთ ადგილს ტკეპნით, შეიძლება, ეს იმიტომ ხდებოდეს, რომ ძალიან ხშირად იყენებთ მარტივ რეფლექსიებს - ძალიან ზუსტად იმეორებთ იმას, რაც ადამიანმა თქვა.

რთული რეფლექსია მნიშვნელობას ან ფოკუსს მატებს იმას, რაც ადამიანმა თქვა, ხვდება შინაარსს ან მომდევნო სათქმელს (აბზაცის გაგრძელება). ზემოთ მოყვანილი დიალოგი მნიშვნელობის გაგების თვალსაჩინო ნიმუშია:

კლიენტი: ჩემი აზრით, ზედმეტად ვფრთხილობ. ბოლო გასინჯვის შედეგები კარგი მქონდა. მხოლოდ მაშინ მეშინია, როცა ასეთ ტკივილს ვგრძნობ.

ინტერვიუერი: (ხვდება) ეს გულის შეტევას გახსენებთ.

სინამდვილეში კლიენტს არ უთქვამს, რომ ტკივილის იმიტომ ეშინია, რომ ის გულის შეტევას ახსენებს, მაგრამ ეს საფუძვლიანი ვარაუდია, იმ ყველაფრის გათვალისწინებით, რაც მანამდე ითქვა.

წარმოიდგინეთ აისბერგი. მარტივი რეფლექსია შემოიფარგლება მხოლოდ იმით, რაც წყლის ზემოთ ჩანს, ანუ იმ შინაარსით, რაც უკვე ითქვა, რთული რეფლექსია კი იმასაც ხვდება, რაც ზედაპირზე არ დევს. ზოგჯერ საჭიროა რეფლექსიაში იმის ასახვა, რას გრძნობს ადამიანი, როცა ლაპარაკობს.

კლიენტი: როგორც მითხრეს, რთული მდგომარეობა მქონდა. ჩემს ასაკში ასეთი ოპერაციები ძალიან საშიშია, მაგრამ გადავრჩი.

ინტერვიუერი: და გიხარიათ.

კლიენტი: დიახ, მე ბევრი რამ მაქვს, რისთვისაც ღირს ცხოვრება.

მიხვედრები და აბზაცის გაგრძელება ხშირად ბიძგს აძლევს ხოლმე თვითგამორკვევის პროცესს. რა თქმა უნდა, ამის გაკეთება ადვილია, თუ კლიენტთან მუშაობის გამოცდილება და მის შესახებ საკმარისი ინფორმაცია გაქვთ.

კლიენტი: დღეს დეპრესიაში ვარ.

რთული რეფლექსიები:

ჩვენი ბოლო საუბრის შემდეგ რაღაც მოხდა.
განწყობა გამუდმებით გეცვლებოდათ ბოლო რამდენიმე კვირის განმავლობაში.
ისე გამოიყურებით, თითქოს ენერგიის ნაკლებობას გრძნობდეთ.

უფრო რთულ რეფლექსიებს საუბარი პროგრესისკენ მიჰყავს. რეფლექსიურ წინადადებებად ჩამოყალიბებული მიხვედრები თავდაპირველად მოუხერხებელი გვეჩვენება, მაგრამ ისინი ხელს უწყობს კომუნიკაციასა და გაგებას. რასაკვირველია, მნიშვნელოვანია, რომ მიხვედრისას ძალიან არ გავცდეთ ადამიანის ნათქვამს. ეს შეფასება სუბიექტურია, ამიტომ, თუ თქვენი ვარაუდი ძალიან დაშორდა ადამიანის ნათქვამს, ამას კლიენტის შემდგომი პასუხით მიხვდებით.

რეფლექსიური მოსმენის სწავლა

რეფლექსიური მოსმენა დასაწყისში ძალიან რთული გვეჩვენება, მაგრამ ამ უნარის შეძენა შესაძლებელია. ისევე, როგორც ნებისმიერი სხვა რთული უნარის შესწავლისას, აქაც საჭიროა უკუკავშირი; სასურველია, მყისიერი იყოს უკუკავშირი, რომელიც შეგატყობინებთ, სწორად აკეთებთ თუ არა ყველაფერს. გოლფის სავარჯიშო მოედანზე კარგად ხედავთ, საით მიგორავს ბურთი და, საუკეთესო შედეგის მისაღებად, შეგიძლიათ, დარტყმის კუთხე ან პოზიცია შეცვალოთ, მაგრამ თუ უკუნ სიბნელეში გადაწყვეტთ გოლფის თამაშს, უკუკავშირს ვერ მიიღებთ და დარტყმების გაუმჯობესება გაგიჭირდებათ. რეფლექსიური მოსმენის დროს თქვენ დღის სინათლეზე ვარჯიშობთ. ყოველთვის, როცა ვინმეს რეფლექსიას სთავაზობთ, დაუყოვნებლივ იღებთ უკუკავშირს იმის შესახებ, რამდენად ზუსტი იყო თქვენი რეფლექსია. სავარჯიშო მოედნის მსგავსად, აქაც არ არსებობს სასჯელი მიზნის აცდენისთვის, რადგან თუ სწორად ვერ მიხვდით, მოსაუბრე უკეთესად აგიხსნით, რას გულისხმობდა. წლების განმავლობაში ათასობით დარტყმის გაკეთება მოგიწევთ და დახელოვნდებით იმის მიხვედრაში, თუ რა იმალება სიტყვებში, ხმის ტონალობაში, კონტექსტსა და არავერბალურ მანიშნებლებში.

რეფლექსიის სიღრმე პრაქტიკასთან ერთად იზრდება. კარგი რეფლექსია სცილდება იმას, რაც ადამიანმა უკვე თქვა, მაგრამ ძალიან დიდ ნახტომს არ აკეთებს. ეს უნარი წააგავს ინტერპრეტაციათა შორის დროის აღრიცხვას ფსიქოდინამიკურ ფსიქოთერაპიაში. თუ ადამიანი, რომელსაც უსმენთ, შეყოყმანდა, ზედმეტად შორს წასულხართ.

გაზვიადება (overshooting) და შესუსტება (undershooting)

როდესაც რეფლექსიას იყენებთ მუდმივი პიროვნული თვითგამორკვევის წასახალისებლად, რაც რეფლექსიური მოსმენის ძირითადი მიზანია, ხშირად ხდება საჭირო იმის მნიშვნელობის ოდნავ შესუსტება, რასაც ადამიანი გვთავაზობს, განსაკუთრებით როცა შინაარსი ემოციურია. ემოციების აღწერისთვის უამრავი ფრაზა არსებობს. თითოეული ემოციის, მაგალითად, ბრაზის, აღსაწერად არსებობს ბევრი გამოთქმა, რომლებიც ერთმანეთისგან ინტენსიურობით განსხვავდება. არსებობს დაბალი ინტენსივობის ბრაზის გამომხატველი სიტყვები, როგორებიცაა, მაგალითად, უკმაყოფილო, ან გაღიზიანებული ვარ, და მაღალი ინტენსივობის ტერმინები, როგორებიცაა, ვთქვათ, აღშფოთებული, ან გაცოფებული ვარ. ინტენსიურობის შემცირება შესაძლებელია, თუ დავუმატებთ ზმნიზედებს: ოდნავ, ცოტათი , გარკვეულწილად; გაზრდა კი შესაძლებელია, თუკი გამოვიყენებთ სიტყვებს: საკმაოდ, ძალიან, უკიდურესად . არსებობს ზოგადი პრინციპი, რომლის მიხედვითაც, თუ გამოხატული ემოციის ინტენსივობას გავაზვიადებთ, ადამიანი უარყოფს მას და შემცირებულად წარმოაჩენს პირველად ნათქვამს (ეს პრინციპი სტრატეგიულადაა გამოყენებული მე-15 თავში, როდესაც გაძლიერებული რეფლექსიის მეთოდით ვპასუხობთ უცვლელობის საუბარსა და უთანხმოებას). მეორე მხრივ, თუ თქვენ ოდნავ შეასუსტებთ გამოხატული ემოციის ინტენსივობას, ადამიანი გააგრძელებს თვითგამორკვევას და უფრო დაწვრილებით მოგითხრობთ ამის შესახებ. ემოციების რეფლექსიის დროს უმჯობესია, შეგეშალოთ შესუსტების მიმართულებით, თუ გსურთ, რომ ადამიანმა განაგრძოს ამაზე საუბარი:

გაზვიადება

კლიენტი: მე არ მომწონს მისი კომენტარები იმის თაობაზე, თუ როგორ ვზრდი შვილებს.

ინტერვიუერი: თქვენ აშკარად გაცოფებთ დედათქვენი.

კლიენტი: არა, ასე ძალიანაც არ ვბრაზობ. ბოლოს და ბოლოს, ის ხომ დედაჩემია.

შესუსტება

კლიენტი: მე არ მომწონს მისი კომენტარები იმის თაობაზე, როგორ ვზრდი შვილებს.

ინტერვიუერი: თქვენ ცოტა გაბრაზებთ დედათქვენი.

კლიენტი: ასეა! ვღიზიანდები, რადგან ის მუდამ შენიშვნებს მაძლევს და მაკრიტიკებს.

რეფლექსიის სიგრძე

როგორც წესი, რეფლექსია არ უნდა იყოს იმ წინადადებაზე გრძელი, რომელსაც მოსდევს. არსებობს გამონაკლისებიც, მაგრამ, ჩვეულებრივ, რაც მოკლეა რეფლექსია, მით უკეთესია. რეფლექსია არ უნდა იყოს მთელი აბზაცი, რომელიც შინაარსის შესაძლო სიღრმეებსა და ნიუანსებს მიმოიხილავს. გამოთქვით მხოლოდ ერთი ვარაუდი და ჩამოაყალიბეთ მოკლედ.

თუ რეფლექსია მაინც გაგრძელდა, გახსოვდეთ, რომ ადამიანი უპასუხებს იმას, რასაც ბოლოს იტყვით. კლიენტები აგრძელებენ თქვენს ნათქვამ აბზაცს. თუ თქვენ გრძელი რეფლექსია გაქვთ სათქმელი და, ამავდროულად, გინდათ ფოკუსის გაკეთება და კლიენტისგან კომენტარის მიღება კონკრეტულ საკითხზე, ეს საკითხი ფრაზის ბოლოში მოაქციეთ.

მიმართულება რეფლექსიაში

რეფლექსია პასიური პროცესი არ არის. 5-10 წუთიანი საუბრის დროსაც კი ადამიანი ძალიან განსხვავებულ მასალას გასცემს. თქვენ გაცნობიერებულად ან გაუცნობიერებლად ირჩევთ, რაზე გააკეთოთ რეფლექსია და რა დატოვოთ უყურადღებოდ, რაზე მოახდინოთ ფოკუსირება და რაზე არა, რომელი სიტყვები გამოიყენოთ მნიშვნელობის გადმოსაცემად. ესე იგი, რეფლექსია შეიძლება გამოვიყენოთ ნათქვამის გარკვეული ასპექტებისთვის ნათელის მოსაფენად ან ოდნავ განსხვავებულად ჩამოსაყალიბებლად. კარლ როჯერსი თვლიდა, რომ იგი კონსულტირების დროს არ მიუთითებდა მიმართულებას, მაგრამ მისმა სტუდენტმა ჩარლზ ტრუაქსმა (1966) შეისწავლა როჯერსის სესიების აუდიოჩანაწერები და აღმოაჩინა, რომ ის „აძლიერებდა“ კლიენტის ზოგიერთ ფრაზას, დანარჩენებს კი რეფლექსიისა და კომენტარის გარეშე ტოვებდა. კლიენტის ნებისმიერ ფრაზაზე მიუკერძოებელი რეაგირება ნამდვილად ძნელია. თუმცა, სავსებით შესაძლებელია, ვერ გაითვალისწინო, რა გავლენას ახდენ საუბრის მიმართულებაზე.

კეთილგანწყობის მოპოვების პროცესში რეფლექსიური მოსმენის მთავარი დანიშნულება კლიენტის დილემის გაგება, სიტუაციის კლიენტის თვალით დანახვაა. აქ არ არსებობს კონკრეტული მიმართულება. მოტივაციური ინტერვიუირების გაღვივების პროცესში კი, რეფლექსია და კონსულტირების სხვა ძირითადი უნარები სტრატეგიულად გამოიყენება ცვლილების დასაჩქარებლად (იხილეთ ნაწილი IV). მოტივაციური ინტერვიუირებისთვის დამახასიათებელია რეფლექსიაში მიმართულების მიცემის ასპექტის გაცნობიერება. ამის საპირისპიროდ, არსებობს ისეთი კლინიკური სიტუაციები, როდესაც არაა მიზანშეწონილი კლიენტზე რაიმე გავლენის მოხდენა, რაც მას ამა თუ იმ მიმართულებით წაიყვანს. ნეიტრალურად კონსულტირების ეს სცენარი საკმაოდ რთულია, და მას მე-17 თავში განვიხილავთ.

რეფლექსია კეთილგანწყობის მოპოვების პროცესში

კეთილგანწყობის მოპოვების პროცესში რეფლექსიური მოსმენის შემაჯამებელი წინადადებები თქვენი პასუხების დიდ ნაწილს უნდა შეადგენდეს. რეფლექსია განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ღია კითხვების შემდეგ. როდესაც ღია კითხვას დასვამთ, მასზე პასუხს რეფლექსია უნდა მოაყოლოთ. კეთილგანწყობის მოპოვების პროცესში გაკეთებული რეფლექსიები ააშკარავებს, რას მიხვდით და ამ ინფორმაციას გადასცემს კლიენტს. არ არის საჭირო, ჭკვიანი და რთულად მოაზროვნე გამოჩნდეთ, მთავარია, აჩვენოთ თქვენი დაინტერესება და ცნობისწადილი. სიმარტივე მისასალმებელია.

შეკითხვების დასმა უფრო იოლი საქმეა (სპეციალისტისთვის), ვიდრე ემპათიური მოსმენა, ამიტომ ადვილია კითხვა-პასუხის ხაფანგში გაბმა, ანუ შეკითხვების დასმა ადამიანის მოსმენისა და რეფლექსიის ნაცვლად. ასეთი ქცევა თავდაცვის სურვილს აღძრავს კლიენტში. ასე რომ, დაიმახსოვრეთ, შეკითხვას რეფლექსიური მოსმენა მოაყოლეთ და არა მომდევნო შეკითხვა. მოტივაციურ ინტერვიუირებაში დახელოვნებული სპეციალისტები ერთ შეკითხვაზე საშუალოდ ორ ან სამ რეფლექსიას იყენებენ, მათი პასუხების დაახლოებით ნახევარი (თუ არ ჩავთვლით ისეთ მოკლე გამონათქვამებს, როგორიცაა, მაგალითად, „აჰა“) რეფლექსიებია. ამისგან განსხვავებით, ჩვეულებრივი კონსულტირების გარჩევისას ვხედავთ, რომ შეკითხვების რაოდენობა ათჯერ აღემატება რეფლექსიების რაოდენობას და რეფლექსიები პასუხების საერთო რაოდენობის შედარებით მცირე ნაწილს შეადგენს. კარგად შესრულებული რეფლექსიური მოსმენა, ერთი შეხედვით, შეიძლება ადვილ საქმედ მოგეჩვენოთ, თუმცა ის საკმაოდ რთული უნარია, რომლის დახვეწასაც მრავალწლიანი პრაქტიკა სჭირდება.

ძირითადი პუნქტები

√ რეფლექსიური მოსმენის დასწავლადი უნარი („ზუსტი ემპათია“) მოტივაციური ინტერვიუირების ოთხივე პროცესის საფუძველია.

√ რეფლექსიური მოსმენის პასუხი წარმოადგენს ვარაუდს იმის თაობაზე, თუ რას გულისხმობდა ადამიანი.

√ რეფლექსიები სიღრმის მიხედვით განსხვავდება და ვარირებს მარტივი გამეორებიდან რთულ რეფლექსიამდე და „აბზაცის გაგრძელებამდე“.

√ თუ გრძნობთ, რომ ერთ ადგილს ტკეპნით ან საუბარს არსად მიჰყავხართ, ესე იგი, ზედმეტად მარტივ რეფლექსიებს იყენებთ.

„პარადოქსია, მაგრამ მხოლოდ მას შემდეგ შევძლებ, შევიცვალო, რაც საკუთარ თავს ისეთად მივიღებ, როგორიც ვარ“.

კარლ რ. როჯერსი

„ის, რაც ადამიანებს ნამდვილად სჭირდებათ, კარგი მოსმენაა“.

მერი ლუ კეისი

რეფლექსიური მოსმენა, რომელიც მე-5 თავში განვიხილეთ, ერთ-ერთი ძირითადი უნარია როგორც ზოგადად კლიენტზე ცენტრირებული კონსულტირებისთვის, ისე კონკრეტულად მოტივაციური ინტერვიუირებისთვის. ამ თავში ჩვენ შევეხებით კომუნიკაციის სამ სხვა ძირითად უნარს, რომლებიც მნიშვნელოვანია კეთილგანწყობის მოსაპოვებლად და, საერთოდ, მოტივაციური ინტერვიუირების პროცესის მსვლელობისას. ამ უნარების სახელწოდებათა ერთობლიობა ინგლისურ ენაში ქმნის აკრონიმს OARS (რედაქტორის შენიშვნა: რაც „ნიჩბებს“ ნიშნავს), რომელიც იკითხება, როგორც - ღია კითხვების დასმა (Open questions), აფირმაცია (Affirming), რეფლექსია (Reflecting) და შეჯამება (Summarizing). კეთილგანწყობის მოპოვების პროცესში ეს უნარები ორმხრივი ურთიერთგაგების ძირითად საშუალებას წარმოადგენს. შემდეგ, როცა გადავალთ ფოკუსირებაზე, გაღვივებასა და დაგეგმვაზე, ისინი ნავიგაციის და ცვლილების პროცესის წარმართვის საშუალება ხდება. მეხუთე ძირითად უნარს კი, ინფორმირებასა და რჩევის მიცემას, რომელიც მე-3 თავში ვახსენეთ, მე-11 თავში განვიხილავთ.

ღია კითხვების დასმა

ღია კითხვაზე საპასუხოდ ადამიანი ჯერ უნდა დაფიქრდეს. პასუხის დროს მას აქვს არჩევნის დიდი თავისუფლება. ღია კითხვა ღია კარს ჰგავს. წინასწარ არასოდეს იცი, რა მიმართულებით წავა ადამიანი მასზე პასუხის გაცემისას.

„რამ მოგიყვანათ აქ?“
„რა გავლენას ახდენს ეს პრობლემა თქვენს ყოველდღიურ ცხოვრებაზე?“
„როგორი შეიძლება იყოს თქვენი ცხოვრება 5 წლის შემდეგ?“
„თქვენი აზრით, საით მიჰყავხართ გზას, რომელსაც ახლა ადგახართ?“
„რა არის ის ხუთი რამ, რაც ყველაზე მეტად ღირებულია თქვენს ცხოვრებაში?“
„როგორ ფიქრობთ, რით შემიძლია, დაგეხმაროთ?“

მოტივაციური ინტერვიუირების მარტივი რიტმი გულისხმობს ღია კითხვის დასმას და შემდეგ რეფლექსიას ადამიანის პასუხზე. შესაძლებელია, ვალსის ცეკვის მსგავსად, ერთ პასუხს ორი რეფლექსია მოჰყვეს5. ღია კითხვების შემთხვევაშიც, თავი უნდა ავარიდოთ მიყოლებით რამდენიმე შეკითხვის დასმას, თორემ ეს აუცილებლად გადაიზრდება კითხვა-პასუხის ხაფანგში.

ღია კითხვის საპირისპირო არის დახურული კითხვა, რომელიც მოკლე პასუხს მოითხოვს და ადამიანს უზღუდავს პასუხების არჩევანს. დახურული კითხვები აგროვებს სპეციფიკურ ინფორმაციას:

„სად ცხოვრობთ?“
„რამდენი ხანია, რაც თავს ასე გრძნობთ?“
„რამდენჯერ დარეკეთ?“
„სიგარეტს ეწევით?“
„თქვენი აზრით, შეგიძლიათ ამის გაკეთება?“
„ვისთან ერთად ცხოვრობთ?“
„ბოლოს როდის დალიეთ?“
„სად მოხდა ეს?“

არსებობს ისეთი დახურული კითხვებიც, რომლებიც ღია კითხვებადაა შენიღბული. ერთია შეკითხვა სავარაუდო პასუხებით, რომელიც იწყება, როგორც ღია კითხვა, მაგრამ შემდეგ იზღუდება პასუხების არჩევანი.

„რის გაკეთებას ფიქრობთ: შეწყვეტთ მოხმარებას, თუ დოზას შეამცირებთ?“ „თქვენი აზრით, რა იქნებოდა თქვენთვის საუკეთესო გამოსავალი: დიეტა, მეტი ვარჯიში, თუ მედიკამენტები?“

ამას გარდა, არსებობს რიტორიკული შეკითხვაც, როდესაც პასუხის მიმართულება წინასწარგანსაზღვრულია:

„არ ფიქრობთ, რომ თქვენთვის უმჯობესი იქნება, თუ....?“
„ოჯახი არ არის თქვენთვის მნიშვნელოვანი?“
„სინამდვილეში არ გაქვთ მოლოდინი რომ ეს გამოგივათ, არა?“

დახურული კითხვების ერთმანეთის მიყოლებით დასმა დამღუპველი იქნებოდა კეთილგანწყობის მოპოვებისათვის. ეს კითხვები აგროვებს სპეციფიკურ ინფორმაციას, მაგრამ საფრთხეს უქმნის თანამშრომლობით ურთიერთობას და ინტერვიუერს ექსპერტის როლში აყენებს. როგორც აღმოჩნდა, ღია კითხვებით მეტი ინფორმაციის მიღება და უფრო მნიშვნელოვანი ამბების გაგება შეიძლება, ვიდრე კითხვარის შევსებით. მიუხედავად იმისა, მცირე დრო გაქვთ თუ ბევრი, სცადეთ ღია კითხვების დასმა.

ღია კითხვებით იწყება სასურველ თემაზე საუბარი, ყურადღების კონკრეტული მიმართულებით გამახვილება. რაც მეტ შეკითხვას დასვამთ, მით მეტად შეუზღუდავთ კლიენტს თვითგამორკვევის შესაძლებლობას. რაც მეტ რეფლექსიას შესთავაზებთ, მით მეტად სთავაზობთ კლიენტს დაფიქრებასა და გარკვევას. მოტივაციური ინტერვიუირება კლიენტზე ორიენტირებული სტილიცაა და მიმართულების მიმცემიც, ამიტომ ის ღია კითხვებსაც შეიცავს და რეფლექსიასაც.

აქვე უნდა დავამატოთ, რომ დახურული კითხვები მოტივაციური ინტერვიუირების სტილის შესაბამისიც შეიძლება იყოს. შესაძლებელია, შეჯამების შემდეგ შევამოწმოთ: „რამე გამომრჩა?“ ან დაგეგმვის პროცესში: „ანუ, ამის გაკეთებას აპირებთ?“ დახურული კითხვა გამოწვევასაც შეიძლება ნიშნავდეს: „ხომ კარგი იქნებოდა, არსებობდეს რაიმე ხერხი, რაც მოწევისთვის თავის დანებებას მოგანდომებდათ?“ (თუმცა, ეს რეფლექსიაც შეიძლება იყოს: „კარგი იქნებოდა, არსებობდეს რაიმე ხერხი, რაც მოწევისთვის თავის დანებებას მოგანდომებდათ“.) ზოგიერთი დახურული კითხვა ძალიან ჰგავს რეფლექსიას: „ხომ არ ფიქრობთ, რომ ადამიანები თავს გესხმიან?“ კითხვის ოპტიმალური ფორმის შერჩევა დამოკიდებულია სიტუაციაზე, ინტერვიუერის როლსა და ამოცანაზე.

აფირმაცია

ღია კითხვებსა და რეფლექსიასთან ერთად მოტივაციური ინტერვიუირების მესამე ძირითადი უნარია აფირმაცია: პოზიტივზე ფოკუსირება. აფირმაცია არის კარგის (ვთქვათ, ადამიანის თანდაყოლილი ღირსების) აღნიშვნა და აღიარება. აფირმაცია, ამავდროულად, მხარდაჭერა და გამხნევებაცაა. როჯერსი (1967, გვ. 94) აღწერდა პოზიტიურ დამოკიდებულებას, როგორც „კლიენტის სიყვარულს. როცა ადამიანი გიყვარს ისეთი, როგორიც არის. თუ სიტყვა სიყვარულს გავიგებთ, არა რომანტიკული ან მესაკუთრული მნიშვნელობით, არამედ როგორც თეოლოგიურ ტერმინ „აღაპეს “ ეკვივალენტს” (შდრ. C. S. Lewis, 1960; Miller, 2000).

აფირმაცია გადაფარავს ემპათიას სულ მცირე, ორი მნიშვნელობით (Linehan, 1997). პირველი, ემპათიის პრაქტიკა - მცდელობა, ზუსტად გავიგოთ კლენტის, როგორც დამოუკიდებელი ინდივიდის შინაგანი სამყარო, თავისთავადაა განმამტკიცებელი. ის გულისხმობს: „რასაც ამბობთ, მნიშვნელოვანია, მე პატივს გცემთ. მინდა, გავიგო, რას ფიქრობთ და რას გრძნობთ“. და მეორე, აფირმაცია ჭეშმარიტი უნდა იყოს; მან უნდა შეაქოს ადამიანის ის თვისება, რაც ნამდვილად აქვს. ამის გასაკეთებლად საჭიროა, მოუსმინოთ და გაუგოთ ადამიანს. თქვენ ვერ განამტკიცებთ იმას, რის შესახებაც არაფერი იცით და რასაც არ აფასებთ.

აფირმაცია რამდენიმე დადებით ფუნქციას ასრულებს. ის სასარგებლოა კეთილგანწყობის მოსაპოვებლად, რადგან პოზიტიურობა ორმხრივია. ადამიანებს უფრო მეტად მოსწონთ ისეთ ადამიანებთან ყოფნა, მათი მოსმენა და მათთვის გულის გადაშლა, ვინც ხედავს და ხაზს უსვამს მათს ძლიერ მხარეებს. ამგვარად, აფირმაციას შეუძლია, ხელი შეუწყოს პროგრესს მკურნალობის დროს (Linehan et al., 2002). აფირმაცია ამცირებს თავდაცვის მოთხოვნილებას. როდესაც ინფორმაცია საკუთარი თავის ხატს საფრთხეს უქმნის, ადამიანები იწყებენ თავიანთი ავტონომიისა და ძალების განმტკიცებას და ეს, გარკვეულწილად, ამცირებს მათი პიროვნული მთლიანობის შელახვის საფრთხეს (Steele, 1988). ამის გამო, აფირმაციას შეუძლია პოტენციურად საფრთხის შემცველი ინფორმაციის მიმართ გახსნილობის გაზრდა (Klein & Harris, 2010; Sherman, Nelson, & Steele, 2000), განსაკუთრებით მაშინ, როცა აფირმაცია წინ უსწრებს თავდაცვით რეაქციას (Critcher, Dunning, & Armor, 2010). სხვა ადამიანების შესაძლებლობათა აფირმაციას პირდაპირ შეუძლია ცვლილების გამოწვევა, ისევე, როგორც დამამცირებელ სტერეოტიპებს შეუძლია ცვლილების შეფერხება (Miller, 1985a, 2008).

აფირმაცია ყოველთვის თქვენგან არ უნდა მომდინარეობდეს. არც ისაა აუცილებელი, რომ თქვენ იყოთ აფირმაციის ყველაზე ძლიერი წყარო. შეგიძლიათ, სთხოვოთ კლიენტს, აღწეროს საკუთარი ძლიერი მხარეები, მიღწეული წარმატებები, მათ მიერ ჩადენილი კეთილშობილური საქციელი. ამგვარი თვითგანმტკიცება ხელს უწყობს გახსნილობას (Critcher et al., 2010). რამდენად არის ადამიანი მზად ამგვარი თვითგანმტკიცებისთვის, დამოკიდებულია ასაკობრივ და კულტურულ განსხვავებებზე, გუნება-განწყობილების ცვალებადობასა და კონტექსტუალურ ფაქტორებზე. მიუხედავად ამისა, სპეციალისტის აფირმაციას ყოველთვის საოცარი თერაპიული წარმატება მოაქვს (Linehan et al., 2002).

მაშ, როგორ განვახორციელოთ ის? აფირმაციისას ყურადღება მთლიანად კლიენტზეა გადატანილი. აფირმაცია შექება არ არის. შექება ნიშნავს ბარიერის აღმართვას (იხილეთ მე-5 თავი), რადგან გულისხმობს, რომ კლიენტთან შედარებით, სულ მცირე, ერთი საფეხურით მაღლა ვდგავართ, რადგან მისი შექება ან გაკიცხვა შეგვიძლია. ზოგადად, აფირმაციისას ერიდეთ წინადადების „მე“ ნაცვალსახელით დაწყებას, რადგან ეს ნიშნავს, რომ საკუთარ თავს, უფრო მეტ ყურადღებას უთმობთ, ვიდრე კლიენტს. მაგალითად, სიტყვები „მე თქვენით ვამაყობ“ შეიძლება კარგი განზრახვით იყოს ნათქვამი და კარგადაც მიიღოს მან, ვისაც ეუბნებიან, მაგრამ ამ ფრაზაში ნამდვილად ისმის მშობლის ინტონაცია. კარგი რეფლექსიის მსგავსად, კარგ აფირმაციაშიც მთავარი სიტყვაა - „შენ“. აფირმაცია ნიშნავს რაიმე ისეთის აღნიშვნა, რაც კარგი აქვს ადამიანს. ის გულისხმობს დადებითი თვისებების შემჩნევას, ამოცნობასა და აღიარებას. განმამტკიცებელი კომენტარი შეიძლება გაკეთდეს რაიმე კონკრეტული განზრახვისა და მოქმედების გარეშეც.

„თქვენ მართლაც ბევრი გიმუშავიათ ამ კვირაში!“
„თქვენ კარგი განზრახვა გქონდათ, თუმცა, ისე არ გამოვიდა, როგორც გინდოდათ“.
„შეხედეთ! რა კარგად გიმუშავიათ ჩანაწერებზე ამ კვირაში“.
„გმადლობთ, რომ მოხვედით დღეს, თანაც ასე ადრე!“
„ესე იგი, სამჯერ დარეკეთ ამ კვირაში სამუშაოს მოსაძებნად. ძალიან კარგია!“

აფირმაცია არის მოქმედებების დადებით ჭრილში წარმოჩენა. კლასიკური მაგალითია პროგრესის შესახებ ისეთი კომენტარები, როგორებიცაა, ვთქვათ, - „ჭიქა ნახევრად სავსეა“, როდესაც კლიენტი შეიძლება არასრულფასოვნებას განიცდიდეს:

„თავს ცუდად იმიტომ გრძნობთ, რომ გეგმა ვერ შეასრულეთ და ორი დღე გადაბმულად სვამდით. ამის გამო ფიქრობთ, რომ ჩაფლავდით. მე კი კარგად ვხედავ, როგორ განსხვავდება ეს სიტუაცია იმისგან, რითაც დავიწყეთ. ორი თვის წინ ყოველდღე სვამდით, თანაც დღეში 10-12 ჭიქას. ამ კვირაში ერთ დღეს ერთი ჭიქა დალიეთ, მეორე დღეს - ორი, შემდეგ კი ისევ დაუბრუნდით გეგმის შესრულებას. ესე იგი, ამ კვირაშიც კი ალკოჰოლის მოხმარება 96%25-ით შეგიმცირებიათ და კვლავ დაბრუნებიხართ უმთავრეს მიზანს - საერთოდ აღარ დალიოთ. ასე არაა?“

აფირმაციის კიდევ ერთი გზა კომენტარის გაკეთებაა ისეთ რამეზე, რაც, თქვენი აზრით, ადამიანის დადებითი თვისება ან უნარია. ეს შეიძლება იყოს როგორც ზოგადი პიროვნული თვისება, ისე კონკრეტული კარგი საქციელი:

„თქვენ ამ კვირაში იმედი გაგიცრუვდათ და მაინც შეძელით დაბრუნება. ძლიერი ნებისყოფა გქონიათ!“

„როცა გისმენთ, რამდენი რამ გადაიტანეთ, ვეჭვობ, მე იმდენისთვის გამეძლო, რასაც თქვენ გაუძელით. ძლიერი ადამიანი ხართ“.

შეიძლება, აფირმაცია არც იყოს კონკრეტული და პიროვნების ზოგად (და გულწრფელ) დაფასებას გამოხატავდეს:

„კეთილი იყოს თქვენი დაბრუნება! კარგია, რომ მოხვედით“.
„საოცარი ადამიანი ხართ“.

ჩვენ ამერიკის შეერთებულ შტატებსა და დიდ ბრიტანეთში ვცხოვრობთ, ამიტომ კარგად ვიცით, რამდენად შეფარდებითია აფირმაცია სხვადასხვა კულტურაში. ის, რაც ერთ კონტექსტში გულთბილ დაფასებად აღიქმება, სხვაგან გადამეტებული ჰიპერბოლა ან სარკაზმიც კი შეიძლება იყოს. როგორც მთლიანად მოტივაციური ინტერვიუირების დროს, აქაც კლიენტია თქვენთვის მიმართულების მომცემი. როგორ რეაგირებს ეს ადამიანი თქვენს ნათქვამზე? თუ რეაქცია სახის გამომეტყველებაზე აისახა, შეგიძლიათ, ამაზე რეფლექსია გააკეთოთ, ან ჰკითხოთ ამის შესახებ. ასევე, არაა აუცილებელი, რომ აფირმაცია ძალიან სერიოზული იყოს. ის შეიძლება იყოს მსუბუქი, იუმორით შეზავებულიც კი, თუ ამ ადამიანს ახლოს იცნობთ. მთავარი უნარი ისაა, აღმოაჩინოთ, ყველაზე უკეთ რა გზით გააგებინებთ ამ ადამიანს, რომ ნამდვილად აფასებთ და პოზიტიური დამოკიდებულება გაქვთ მის მიმართ. როგორც მოტივაციური ინტერვიუირების სხვა ასპექტებში, გამოცდილება აფირმაციის სწავლისთვისაც მნიშვნელოვანი კომპონენტია. ინტერვიუერი უნდა მიეჩვიოს კლიენტში კარგის და არა - ცუდის აღმოჩენას. ამ დამოკიდებულების ჩამოყალიბება ისევე მნიშვნელოვანია, როგორც ინტერვიუერის ქცევა აფირმაციისას.

შეჯამება

შეჯამება თავისი არსით რეფლექსიაა, რომელიც თავს უყრის კლიენტის მიერ თქვენთვის ნათქვამ რამდენიმე რამეს. ისიც შეიძლება იყოს განმამტკიცებელი, რადგან გულისხმობს: „მახსოვს, რაც მითხარი და მინდა, მივხვდე, როგორ ჯდება ეს ყველაფერი საერთო სურათში“. შეჯამება იმაშიც ეხმარება კლიენტებს, რომ გააერთიანონ და გაიაზრონ სხვადასხვა გამოცდილება, რაც ნაამბობი აქვთ. მათ მხოლოდ განცდილისა და გადატანილის საკუთარი აღწერა კი არ ესმით, არამედ ისიც, თუ როგორ აკეთებთ რეფლექსიას მათს მონაყოლზე და ეს საუბრის გაგრძელებისკენ უბიძგებთ. შემდეგ ისინი კვლავ მოისმენენ საკუთარ ნათქვამს, რომელსაც თქვენ შეაჯამებთ.

კლინიკური მსჯელობის საგანია, თუ რა უნდა შევიტანოთ შეჯამებაში კლი ენტის მონათხრობიდან. რეფლექსია და შეჯამება ნათელს ჰფენს კლიენტის გამოცდილებას, რაც შემდგომ თვითგამორკვევას უწყობს ხელს. IV ნაწილში აღვწერთ რეფლექსიისა და შეჯამების გამოყენებას ცვლილების დასაჩქარებლად. ამჯერად კი მხოლოდ იმის აღნიშვნით დავკმაყოფილდებით, რომ შეუძლებელია იმ ყველაფრის რეფლექსია და შეჯამება, რასაც კლიენტი გეუბნებათ. გაცნობიერებულად თუ გაუცნობიერებლად, თქვენ ზოგ ასპექტს ამოირჩევთ ადამიანების ნათქვამიდან, ზოგს კი - გამოტოვებთ (Truax, 1966).

შეჯამებას მრავალი ფუნქცია აქვს. შემკრები შეჯამება ურთი ერთ და კავშირებული ელემენტების გახსენებას ემსახურება. დასვით ისეთი ღია შეკითხვა, როგორიცაა: „როგორი გინდათ, იყოს თქვენი ცხოვრება ერთი წლის შემდეგ?“ შემდეგ კი სია შეადგინეთ. როდესაც ორ ან სამ აზრს მოისმენთ, ჩამოაყალიბეთ ისინი შემკრებ შეჯამებაში:

„ესე იგი, იმედი გაქვთ, რომ ამ წლისგან განსხვავებით, მომავალ წელს, კარგი სამუშაო გექნებათ, რომელიც გეყვარებათ და რომელიც ადამიანებთან უკეთესი ურთიერთობების დამყარებაში დაგეხმარებათ. ამ ბოლო დროს მნიშვნელოვნად გამოგისწორდათ შვილებთან ურთიერთობა და გსურთ, ასე გააგრძელოთ. როგორც თქვით, შეიძლება, მოწევასაც დაანებოთ თავი. კიდევ რის გაკეთებას ფიქრობთ ერთი წლის განმავლობაში?“

„კიდევ რის“ - არის მოწოდება, რომ კლიენტმა გააგრძელოს ჩამონათვალი.

შემკრები შეჯამებისა და აფირმაციის გასაერთიანებლად კიდევ ერთი გზა არსებობს, როცა ადამიანებს ეკითხებით ძლიერი მხარეებისა და იმ დადებითი თვისებების შესახებ, რომლებიც მათ ცვლილების მიღწევაში დაეხმარებათ.

„ერთი რამ, რაც იცით საკუთარი თავის შესახებ, ისაა, რომ ჟინიანი ხართ. თუ რაიმეს გაკეთებას გადაწყვეტთ, ახერხებთ კიდეც საქმის ბოლომდე მიყვანას. ამას გარდა, ძალიან ზრუნავთ საკუთარ ოჯახზე. ცდილობთ, დაიცვათ ისინი და არაფერი ავნოთ. ამასთან ერთად, თქვენ მეგობრული ადამიანი ხართ, ამას მეც ვხედავ. კარგი ხასიათი გაქვთ და ადვილად ახერხებთ ურთიერთობას სხვადასხვა ტიპის ადამიანებთან. კიდევ რა ძლიერი მხარეები გაქვთ?“

მეორე და მსგავსი ტიპია მაკავშირებელი შეჯამება. აქ თქვენ რეფლექსიას აკეთებთ ადამიანის ნათქვამზე და უკავშირებთ მას რაიმე სხვას, რაც წინა საუბრიდან გახსოვთ.

„ძალიან ნაწყენი და გაბრაზებული ხართ, რადგან მან თავიც კი არ შეიწუხა, რომ თქვენთვის დაერეკა - და ამით გარკვეული უპატივცემულობა გამოხატა. მახ სენდება, რომ ერთხელ უკვე მითხარით მსგავსი რამ, როცა სხვა ადამიანმა არ მოგაქციათ ყურადღება და ამის გამო ძალიან გაბრაზდით“.

„გიხარიათ, რომ ამ კვირაში მოახერხეთ და ყოველდღე ივარჯიშეთ, თანაც სირბილი უკვე გსიამოვნებთ კიდეც. ალბათ, ისევე კარგად გრძნობთ თავს, როგორც მაშინ, მთებში მდებარე ტბამდე დაუხმარებლად რომ ახვედით“.

მესამე ტიპია გარდამავალი შეჯამება, ამოცანის, ან შეხვედრის დასრულება მნიშვნელოვანი საკითხების ამოკრებით, ანდა ახალ თემაზე გადასვლის გამოცხადება. აქაც აკეთებთ არჩევანს, რაზე უნდა გაამახვილოთ ყურადღება. გარდამავალი შეჯამება ხშირად იწყება შესავალი წინადადებით, რომელიც მიანიშნებს, რომ თქვენ თემების შეერთება გსურთ.

„რამდენიმე შეკითხვას დაგისვამთ, მაგრამ მანამდე მაინტერესებს, თქვენი აზრით, რით შეგვიძლია თქვენი დახმარება? თქვენ და თქვენს შვილებს სასწრაფოდ გჭირდებათ საკვები და საცხოვრებელი, აღმკვეთ ბრძანებასთან და კავშირებით იურიდიული კონსულტაცია და კბილის ექიმთან ბავშვების წაყვანა. ხომ არაფერი გამომრჩა?“

რით განსხვავდება შეჯამება რეფლექსიისგან? შეჯამების განსაკუთრებული თვისება ისაა, რომ იგი თავს უყრის კლიენტის მიერ მოწოდებულ ელემენტებს. რეფლექსიის დაუყოვნებლივ მოსმენა ეხმარება ადამიანს და წაახალისებს გამორკვევის პროცესის გაგრძელებას, მაგრამ რაღაც დროის გასვლის შემდეგ კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია გააზრებული შეჯამება. შეჯამება საშუალებას აძლევს ადამიანს, ერთდროულად მოისმინოს საკუთარი გამოცდილების სხვადასხვა ასპექტი, მოისმინოს მათი ურთიერთდაპირისპირება და შემოკლებული ფორმით წარდგენა. ეს ვერ მოხდება, თუ მხოლოდ ერთ ასპექტს გავითვალისწინებთ. კარგ შეჯამებას აქვს „საერთო სურათის დახატვის“, ცალკეული ფრაგმენტების შეერთების ფუნქცია. ყველა ნაწილს კლიენტი წარმოადგენს, მაგრამ მათი ერთ რეზიუმეში კომბინირება გარკვეულ სიახლეს გვთავაზობს.

ყველაზე ცხადი ეს ამბივალენტურობის შეჯამებისას ხდება. ადამიანი შეიძლება ბევრს საუბრობდეს ცვლილების მიზეზებსა და ცვლილების უპირატესობაზე, მაგრამ, ამავე დროს, უხალისოდ იყოს და თავშეკავებული დამოკიდებულება ჰქონდეს ამ ყველაფრის მიმართ. ამბივალენტური ადამიანი ხშირად გადადის ერთი პოლუსიდან მეორეზე, როცა ამ დილემაზე ფიქრობს ან საუბრობს. ცვლილების მიზეზები გამოკვეთილია, როცა ადამიანი მათ შესახებ საუბრობს. ამან, თავის მხრივ, შესაძლოა გამოიწვიოს უცვლელობის უპირატესობის გახსენება, რაც, მის შესახებ საუბრის დაწყებაში გამოიხატება. ასეთ დროს შეწყვიტეთ პროცესი და ის, სავარაუდოდ, აღარ გაგრძელდება. თუმცა, ამ ამბივალენტურობის ამსახველ შეჯამებას რაღაც ახალი შტრიხი შემოაქვს.

„ეს მეგობრობა ძლიერ გრძნობებს აღძრავს თქვენში. ერთი მხრივ, თქვენ გიზიდავთ ის ადამიანი. იგი საინტერესოა. მისი მსგავსი არავინ შეგხვედრიათ. მას ბევრი ისეთი რამ განუცდია, რაც თქვენ არასოდეს გამოგიცდიათ. გარდა ამისა, გარკვეულ კავშირს გრძნობთ მასთან. მასზე მიჯაჭვულადაც გრძნობთ თავს. მას არაჩვეულებრივად ესმის თქვენი. ამავდროულად, მისი ხედვა ზოგჯერ ძალიან უცნაურია და მისი აზრები გაშინებთ. ის მარტოსულია და ამიტომაც მნიშვნელოვანია თქვენთვის მასთან მეგობრობა, მაგრამ თან დამღლელია თქვენი ერთად ყოფნა. ერთდროულად განიცდით მისკენ სწრაფვასაც და მისგან გაქცევის სურვილსაც. ორივე ეს სურვილი გულწრფელია, ამიტომ გრძნობთ გაურკვევლობას ამ ურთიერთობასთან დაკავშირებით“.

ამ შეჯამების თითოეული მიმართულება ცალ-ცალკე იყო განხილული, როცა ადამიანი თავად ყვებოდა მათ შესახებ, მაგრამ შეჯამების დროს რაღაც სხვა რამ ხდება. ეს მიმართულებები საერთო სურათად, ერთ მთლიანობად გადაიქცევა, რომელიც თითოეულ ამ ელფერს შეიცავს. ამგვარი შეჯამების მოსმენისას ადამიანი „ხვდება“, რამდენად გამოუვალ მდგომარეობაშია. ხედავს ტყეს, რომელსაც ვერ ამჩნევდა ცალკეული ხეების თვალიერებაში. ამბივალენტურობის ასეთი დაბალანსებული შეჯამება საჭიროა, როდესაც გვსურს ნეიტრალურობის დაცვით კონსულტირება (იხილეთ მე-17 თავი). შემდეგში იმასაც განვიხილავთ, როგორ ეხმარება ადამიანებს გაღვივების პროცესში გამოყენებული მოტივაციური ინტერვიუირების შეჯამება ტყიდან თავის დაღწევასა და კონკრეტული მიმართულებით წასვლაში (იხილეთ მე-14 თავი).

კეთილგანწყობის მოპოვება: კლინიკური მაგალითი

ქვემოთ მოყვანილია დიალოგის ფრაგმენტი ფსიქიკური ჯანმრთელობის ცენტრის სპეციალისტსა და ჯულიას6 შორის, რომელიც პირველად მივიდა ხსენებულ ცენტრში. ამ ეტაპზე ინტერვიუერის პირველადი მიზანია მასთან ურთიერთგაგების დამყარება და იმის გარკვევა, თუ რა სახის დახმარებას ეძებს ჯულია. ამ ინტერვიუს სხვა მიმართულება არ აქვს. ის პიროვნებაზე ცენტრირებული კონსულტირების ნიმუშია OARS-ის მეშვეობით კეთილგანწყობის მოპოვების პროცესში. აქ ცვლილების მიზანზე არ საუბრობენ, რადგან ის ჯერ არაა განსაზღვრული. მოტივაციური ინტერვიუირების სხვა პროცესების საილუსტრაციოდ იმავე შემთხვევის ანალიზი მომდევნო შვიდ თავში გრძელდება.

ინტერვიუერი: გამარჯობა, ჯულია! გმადლობთ, რომ ადრე მოხვედით და მისაღებში ანკეტებიც შეავსეთ [აფირმაცია]. მე მათ გადავხედე და რამდენიმე შეკითხვა გამიჩნდა, რომლებსაც მოგვიანებით დაგისვამთ. მაგრამ ახლა უმჯობესია, დავიწყოთ და ვისაუბროთ იმაზე, თუ რამ მოგიყვანათ აქ. რა ხდება და როგორ ფიქრობთ, რით შეგვიძლია, დაგეხმაროთ? [ღია კითხვა].

კლიენტი: ზუსტად არ ვიცი, რა ტიპის დახმარება შეგიძლიათ, მაგრამ ვგრძნობ, თითქოს ნაწილებად ვიშლები. ენერგია აღარ მაქვს. არ ვიცი, რა მემართება. შეიძლება, წამლები მჭირდება.

ინტერვიუერი: თქვენ თავს ცუდად გრძნობთ და დაბნეული ხართ, იქნებ გაოცებულიც [რეფლექსია].

კლიენტი: გაოცებული... დიახ, ასეა. ვერასოდეს ვიფიქრებდი, რომ ასეთი რამ დამემართებოდა.

ინტერვიუერი: მაშასადამე, თქვენ დაბნეული ხართ, რადგან არ გესმით, რატომ აკეთებთ იმას, რასაც აკეთებთ [რეფლექსია]. რა ხდება? [ღია კითხვა]

კლიენტი: ახლახან დავშორდი მეგობარ მამაკაცს. მოკლედ, ერთად ვცხოვრობდით და ვფიქრობდი, რომ ვუყვარდი, მაგრამ უეცრად ძალიან შორს დაიჭირა ჩემგან თავი. აღარ მელაპარაკება და, მგონი, უკვე სხვასაც ხვდება. როცა ეს ვუთხარი, მიპასუხა, გაგიჟდიო.

ინტერვიუერი: თქვენმა ნათქვამმა ისიც გააკვირვა [რეფლექსია, მიხვედრა].

კლიენტი: კონტროლი დავკარგე. ვუყვიროდი, ნივთებს ვესროდი.

ინტერვიუერი: რას ესროდით? [დახურული კითხვა]

კლიენტი: ჭიქებს... ჭურჭელს ნიჟარიდან. ყავადანს.

ინტერვიუერი: გინდოდათ, მისთვის რაიმე დაგეშავებინათ.

კლიენტი: არ ვიცი. კონტროლი დავკარგე. ასე არ ვიქცევი ხოლმე. ამის მოყოლისაც კი მრცხვენია.

ინტერვიუერი: ძალიან გულწრფელი ხართ! [აფირმაცია]. მაშ, აქამდე მსგავსი არაფერი დაგმართიათ [რეფლექსია].

კლიენტი: საქმეც ისაა, რომ დამმართია. ამის გამოც გადავწყვიტე აქ მოსვლა. იქნებ ის მართალია. შეიძლება, გიჟი ვარ.

ინტერვიუერი: ეს აფეთქება, რაც თქვენ დაგემართათ, პირველი არ ყოფილა [რეფლექსია].

კლიენტი: კაცები უბრალოდ მაგიჟებენ ხოლმე. ეს მესამე ბიჭია, ვისთან ერთადაც ვცხოვრობ და ყველა შემთხვევა თითქმის ერთნაირად მთავრდება. როგორც ჩანს, ვინც უნდა მიყვარდეს, ისინი არ მიყვარდება.

ინტერვიუერი: თითქოს სულ ერთი და იგივე სცენარი მეორდება [რეფლექსია].

კლიენტი: დიახ! ეს ისეთი... (ჩუმდება, ტირის ) ბოდიში.

ინტერვიუერი: ნამდვილად ძლიერი გრძნობებია. ძალიან მტკივნეულია, რომ ასეთი რამ კიდევ ერთხელ შეგემთხვათ [რეფლექსია].

კლიენტი: ვერ ვიძინებ. ვერ ვფიქრობ. სამსახურში ყველაფერს ერთმანეთში ვურევ. ამ კვირაში მომხმარებელს ველოდებოდი და უმიზეზოდ ტირილი დავიწყე. ვფიქრობ, კონტროლს ვკარგავ.

ინტერვიუერი: ეს გაშინებთ, რადგან ვერ ხვდებით, რა გემართებათ [რეფლექსია].

კლიენტი: ეს ყველაფერი ძალიან დამთრგუნველია! ისეთი ბედნიერი ვიყავი, როცა რეის შევხვდი. მისი უხეში გარეგნობის შიგნით ფუმფულა სათამაშო დათუნია იმალება, სწორედ ამის გამო შემიყვარდა ეს კაცი, ახლა კი საერთოდ აღარ იხსნება ჩემთან.

ინტერვიუერი: და ეს გაღიზიანებთ [რეფლექსია; აბზაცის გაგრძელება].

კლიენტი: დიახ! ის დროს ტყუილად კარგავს, როცა საკუთარ თავში იკეტება.

ერთად როცა ვცხოვრობდით, მაშინაც კი მარტოსულად ვგრძნობდი თავს.

ასეა თუ ისე, წავიდა. სხვაგან გადავიდა. ყველაფერი დამთავრდა.

ინტერვიუერი: გასაგებია. აქამდე მხოლოდ ის მითხარით,რომ მართლაც ძლიერი გრძნობები შემოგწოლიათ და ცოტათი გაშინებთ მათზე საკუთარი რეაქცია [შესუსტებული რეფლექსია; შემკრები შეჯამების დაწყება].

კლიენტი: (აწყვეტინებს) სინამდვილეში, ძალიან მაშინებს.

ინტერვიუერი: ძალიან გაშინებთ. თქვენ არ იცით, რა ხდება და გაინტერესებთ, წამლები თუ გიშველით. ვერ იძინებთ და სამუშაოზე კონცენტრირება გიძნელდებათ. თქვენ რეის ეჩხუბეთ და თავზე კონტროლი დაკარგეთ. გარდა ამისა ისიც გაწუხებთ, რომ ეს მტკივნეული სცენარი მეორდება ხოლმე მამაკაცებთან თქვენს ურთიერთობაში. [შემკრები შეჯამება] კიდევ არის რამე? [ღია კითხვა]

კლიენტი: კი, ბევრი რამ. ვგრძნობ, რომ ზღვარზე ვარ და კონტროლს ვკარგავ. რეი რომ წავიდა, საკუთარი თავი შემზიზღდა და მკლავი დავისერე (სახელო აიკეცა და მკლავზე ორი ღრმა ჭრილობა გამოაჩინა). იატაკზე მინის ნამსხვრევები დავინახე, ერთი ავიღე და...

ინტერვიუერი: თქვენ დიდ ტკივილს გრძნობდით. იმ დროს ეს სწორ საქციელად გეჩვენებოდათ [რეფლექსია].

კლიენტი: არ ვიცი. თითქოს, არც ვფიქრობდი. აქამდე ასეთი რამ არ გამიკეთებია. თავის მოკვლა ან მსგავსი რამ არასოდეს მიცდია.

ინტერვიუერი: ეს რაღაც ახალი იყო, ალბათ, ნაწილობრივ, ამანაც შეგაშინათ და მოგიყვანათ აქ [რეფლექსია].

კლიენტი: სწორია. ფიქრობთ, რომ გიჟი ვარ?

ინტერვიუერი: ეს ძალიან გაწუხებთ. თქვენ უკვე რამდენჯერმე გაიმეორეთ, რომ არ იცით, რა გემართებათ და რომ იმედი გაქვთ, ჩვენ დაგეხმარებით ამის გარკვევაში [რეფლექსია]. ვაფასებ, რომ სიმამაცე გამოიჩინეთ და მოხვედით ამაზე სასაუბროდ [აფირმაცია].

კლიენტი: გმადლობთ. თავს ცოტა უკეთესად ვგრძნობ, რადგან ამაზე საუბრის საშუალება მომეცა.

ინტერვიუერი: კარგია! საუბარი ხშირად გვეხმარება ხოლმე. როგორც ვხედავ, ბევრი რამ გაწუხებთ. (გაგრძელება იხილეთ მე-9 თავში).

კეთილგანწყობის მოპოვების ეს პროცესი, რომელიც, ძირითადად, OARS უნარებს ემყარება, უკვე ბევრი ინფორმაციის შემცველია. ბევრგან იყო შეჩერებისა და ფაქტების შესაგროვებლად დამატებითი კითხვების დასმის ცდუნება. ამ შეკითხვებიდან ზოგიერთის დასმა აუცილებელი იქნება შემდეგ ეტაპებზე, მაგალითად, წინასწარი დიაგნოზის დასადგენად, რაც ჩანაწერებისთვისაა საჭირო. შეიძლება გამოვლინდეს ისეთი რამ, რის შესახებაც შეძლებისდაგვარად სწრაფად უნდა შეგროვდეს ინფორმაცია, მაგალითად, დგას თუ არა ჯულია სუიციდის რისკის წინაშე. თუმცა, ამ პირობებში, მთავარი მიზანი კლიენტის კეთილგანწყობის მოპოვება და სამუშაო ურთიერთობის დაწყებაა. შეფასების ინფორმაციის სიუხვე ვერაფერში დაგვეხმარება, თუ კლიენტი არ დაბრუნდება.

კლიენტის კეთილგანწყობის მოპოვება ძალიან მნიშვნელოვანი პროცესია. ბევრი ჩვენგანი პროფესიონალია დახმარების საქმეში, ამიტომაც ადვილად შეგვიძლია, პირდაპირ პრობლემის გადაჭრაზე გა დავიდეთ. თუმცა, ამის მიუხედავად, ძალიან მნიშვნელოვანია მოსმენა და გაგება კონსულტირების დასაწყისში. წარმოიდგინეთ წყვილის საუბარი, რომელთაგან ერთი ახლახან დაბრუნდა სამსახურიდან, მეორე კი დაქანცული დახვდა სახლში:

პირველი პარტნიორი: ვერც კი დაიჯერებ, ისეთი დამღლელი დღე მქონდა! ბავშვები დროულად ვერ გავიყვანე სახლიდან და სკოლის ავტობუსზე დააგვიანდათ, ამიტომ მანქანით წავედით. უკანა გზაზე შევნიშნე, რომ ბენზინი თავდებოდა, ამიტომ ბენზინგასამართ სადგურთან შევჩერდი, იქ კი უზარმაზარი რიგი იდგა - ალბათ, იმიტომ, რომ დღეს ფასდაკლება ჰქონდათ. მაღაზიაში წავედი, რომ სადილისთვის რაიმე ისეთი მეყიდა, რაც შენ და ბავშვებს გიყვართ, მაგრამ შინ დაბრუნებულმა აღმოვაჩინე, რომ რაღაცების ყიდვა დამვიწყებოდა და უკან მიბრუნება მომიხდა. მერე სკოლიდან დამირეკეს და მითხრეს, რომ ემილი თავს ცუდად გრძნობდა და უნდა წამომეყვანა. მაგრამ შინ რომ მოვიყვანე, გამოცოცხლდა და მთელი საღამო ნერვები მიშალა. ამდენი გადასახადი დაგვიგროვდა და დრო არ მქონდა, რომ ამ საქმისთვის მიმეხედა.

მეორე პარტნიორი: მოდი, აგიხსნი, როგორ გაანაწილო დრო უკეთესად, რომ ასე აღარ ინერვიულო.

აქ პარტნიორისგან პრობლემის დაუყოვნებლივ გადაჭრას კი არ მოითხოვენ, არამედ მოსმენას და აფირმაციას. კლიენტის დასახმარებლად, პირველ რიგში, საჭიროა სამუშაო ურთიერთობის ჩამოყალიბება, რომელიც ორმხრივი პატივისცემით ხასიათდება. ამას დიდი დრო არ დასჭირდება, კეთილ განწყობის მოპოვების პროცესშია საჭირო მოსმენა პიროვნების დილემის გასაგებად. აქ მთავარი უნარებია OARS, რომლებიც სხვა პროცესებშიც გა მოიყენება.

ძირითადი პუნქტები

√ OARS არის მოტივაციური ინტერვიუირების კონსულტირების წამყვანი უნარების დასახელებათა აკრონიმი: ღია კითხვების დასმა (Open questions), აფირმაცია (Affirming), რეფლექსია (Reflecting) და შეჯამება (Summarizing).

√ ღია კითხვა ადამიანს პასუხის გაცემამდე გააზრებისკენ მოუწოდებს და აძლევს პასუხების ფართო არჩევანს; დახურული კითხვა კი შემოსაზღვრავს შესაძლო პასუხების არჩევანს და, როგორც წესი, მოკლე პასუხს მოითხოვს.

√ აფირმაცია ნიშნავს კლიენტის ძლიერი მხარეებისა და ძალისხმევების აღიარებას, მხარდაჭერასა და წახალისებას.

√ შეჯამება აერთიანებს კლიენტის მიერ მოწოდებულ ინფორმაციას. ის შეიძლება იყოს შემკრები, მაკავშირებელი , ან გარდამავალი .

____________

5. უცვლელ ფორმულად ნუ განიხილავთ იმას, რომ ყოველ შეკითხვას ორი რეფლექსია უნდა მოჰყვეს! მთავარია, შეკითხვებზე მეტად რეფლექსიებს დაეყრდნოთ!

6. ჯულიას მაგალითი ემყარება რეალური კლიენტის ისტორიას, რომელსაც ჩვენ ვმკურნალობდით, მაგრამ ანონიმურობის დასაცავად სახელები და სხვა დეტალები შეცვლილია. სრული ამონაწერი ხელმისაწვდომია ვებ-გვერდზე www.guilford.com/p/miller2.

„ჩვენ, ყველა კონტინენტის მცხოვრებთ, ზუსტად ერთნაირად გვჭირდება სიყვარული, საკვები, ტანსაცმელი, მუშაობა, მეტყველება, ღვთის მსახურება, ძილი, თამაში, ცეკვა, გართობა. ტროპიკებიდან არქტიკამდე ადამიანებს აქვთ ეს მოთხოვნილებები, ასე წარმოუდგენლად მსგავსი მოთხოვნილებები“.

კარლ სენდბერგი

„ყველა ადამიანი მზადაა, ჩაიდინოს დაუჯერებელი რამ, თუკი მის იდეალებს საფრთხე დაემუქრება“.

მაია ენჯელოუ

არამოტივირებული ადამიანი არ არსებობს. ცვლილების მოტივაცია ცხოვრების მუდმივი თანამგზავრია. ზოგჯერ მოტივაცია მარტივია, მაგალითად, საკვების შოვნა ან დაძინება. როდესაც ძირითადი ფიზიკური მოთხოვნილებები დაკმაყოფილებულია, ადამიანები უფრო მაღალ მიზნებსა და ღირებულებებზე იწყებენ ფიქრს. ამ მიზნების ყველაზე ნაცნობი კატალოგი არის მასლოუს (1943) ადამიანურ მოთხოვნილებათა იერარქია. იერარქიის საძირკველს ჰაერის, საკვების, წყლისა და ძილის ფიზიოლოგიური მოთხოვნილებები წარმოადგენს. შემდეგია უსაფრთხოების ფუნდამენტური მოთხოვნილებები: ჭერი, ჯანმრთელობა, დაცულობა, პარტნიორები, დასაქმება და საკუთრება. როდესაც ეს ძირითადი მოთხოვნილებები დაკმაყოფილებულია, ადამიანები ეძებენ სიყვარულსა და მიკუთვნებულობას (მეგობრობა, ინტიმურობა, ოჯახი, ნდობა), შემდეგ კი - დაფასებას (პატივისცემა, წარმატება, საკუთარი თავის რწმენა). მასლოუს პირამიდის მწვერვალზე არის თვითაქტუალიზაცია, რასაც ის უწოდებდა ადამიანის ძირითადი ღირებულებების რეალიზებას, ანუ ადამიანის ისეთად ქცევას, როგორიც ის უნდა იყოს. ეს საბოლოო მდგომარეობა, ანუ telos (იხილეთ მე-2 თავი), არ არის ერთგვაროვანი და ყოველი ადამიანისთვის განსაკუთრებულია. მასლოუც და როჯერსიც აღნიშნავენ, რომ ძალი ან მნიშვნელოვანია ამ უნიკალური ადამიანური პოტენციალის აღმოჩენა და აქტუალიზება.

მეორე ადამიანის შინაგანი ღირებულებების სისტემის დაფასება ნიშნავს მისი ძირითადი მიზნებისა და ღირებულებების გაგებას. რა სურს და რისი იმედი აქვს მას? როგორ ესმის საკუთარი ცხოვრების აზრი და მიზანი? რისი სწამს, რისთვის ცხოვრობს, რისკენ მიისწრაფვის? ასეთი მაღალი ღირებულებები შეუმჩნეველი რჩება, როცა უფრო ძირეული მოთხოვნილებები დაუკმაყოფილებელია, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, მათი გაგება ძალიან მნიშვნელოვანია ადამიანის გასაცნობად.

როდესაც იცით, რას აფასებენ ადამიანები, მათი მოტივირების საშუალება გაქვთ. რა გრძელვადიანი მიზნები აქვს ამ ადამიანს? რას ფიქრობს, როგორ იცხოვრებს 5 ან 10 წლის შემდეგ? ცხადია, დროის ჰორიზონტიც ცვალებადია. როცა ადამიანს საბაზისო მოთხოვნილებები ვერ დაუკმაყოფილებია, დღევანდელი და ხვალინდელი დღის მიღმა ფიქრი უჭირს. დროის პერსპექტივის ასეთივე შემოკლება ახასიათებს ადიქციას (Vuchinich & Heather, 2003). მიუხედავად ამისა, ცხოვრებისეულ მიზნებზე საუბარი მაინც აფართოებს თვალსაწიერს და ადამიანს უფრო შორეულ მომავალზე გადააქვს ყურადღება. ამ თავს აქ იმიტომ ვურთავთ, რომ ვფიქრობთ, კლიენტის ჩართულობის გაზრდის ერთ-ერთი საშუალება მისი ღირებულებებისა და მიზნების გასაგებად დროის გამონახვაა, რაც მყარ საფუძველს შეუქმნის სამუშაო თერაპიული ურთიერთობის დამყარებას.

ადამიანის ღირებულებების გაგება მოტივაციურ ინტერვიუირებაშიც საგულისხმო როლს ასრულებს. ინდივიდის ცხოვრებისეული მიზნები მნიშვნელოვანი წყაროა მისი ცვლილების მოტივაციის შესაქმნელად. ყოველდღიური ქცევები და გამოცდილება ზოგჯერ არ ემთხვევა და ეწინააღმდეგება კიდეც გრძელვადიან ცხოვრებისეულ ღირებულებებს. ეს განსხვავება ღირებულებებსა და ქცევებს შორის აშკარა ხდება სწორედ ცხოვრებისეულ ღირებულებებზე რეფლექსიის დროს. ამ განსხვავების აღქმას კი დიდი გავლენის მოხდენა შეუძლია ქცევაზე (Rokeach, 1973). ღირებულებების გაგება სასარგებლოა ფოკუსირების (რა არის ყველაზე მნიშვნელოვანი?), გაღვივებისა (რა მოტივაცია აქვს ამ ადამიანს შეცვლისათვის?) და დაგეგმვის პროცესებში (ცვლილებისკენ მიმავალი რომელი გზა იქნება ყველაზე შესაფერისი ამ ადამიანის ღირებულებებისათვის?).

ღირებულებების ნებისმიერ ასეთ გამორკვევაში მნიშვნელოვანია მიმღებლობისა და პატივისცემის გამომჟღავნება. ეს სულაც არ ნიშნავს, რომ აუცილებლად უნდა დაეთანხმოთ და მოიწონოთ გამოხატული ფასეულობები, უბრალოდ, უნდა მიიღოთ კლიენტის მიერ გამოხატული ღირებულებები და გაიგოთ, რა არის მისთვის მნიშვნელოვანი.

ღირებულებების შესახებ ღია კითხვებით ინტერვიუირება

კლიენტის ღირებულებებისა და პრიორიტეტების გაგების ერთ-ერთი გზა მისთვის კითხვების დასმაა. ქვემოთ მოცემულია სხვადასხვა სირთულის ღია კითხვების რამდენიმე მაგალითი:

„დამისახელეთ, ყველაზე მეტად რას აფასებთ ცხოვრებაში. რა არის ყველაზე მნიშვნელოვანი?“

„თქვენი აზრით, როგორ შეიცვლება თქვენი ცხოვრება რამდენიმე წელიწადში?“

„რა წესებს ემორჩილებით ცხოვრებაში? რის მიღწევას ცდილობთ?“

„დავუშვათ, გთხოვეთ, აღწეროთ თქვენი ცხოვრების მთავარი მიზნები - ის ფასეულობები, რომელთა მიხედვითაც ცხოვრობთ. რომელ ხუთ უმნიშვნელოვანეს ღირებულებას ჩამომითვლიდით?“

„ცხოვრებისეული „მისიის“ შესახებ რომ დაგეწერათ, რას იტყოდით თქვენს მიზნებსა და მისწრაფებებზე?“

„თქვენი ყველაზე ახლო მეგობრებისთვის რომ მეკითხა, რისთვის ცხოვრობთ, რას აქვს თქვენთვის ყველაზე მეტი მნიშვნელობა, როგორ ფიქრობთ, რას მიპასუხებდნენ?“

ცხადია, ამგვარ ღია კითხვებში გამოყენებული ლექსიკა ადამიანის კოგნიტური განვითარებისა და აბსტრაქციის უნარის შესაბამისი უნდა იყოს. მთავარი ამოცანაა, დავადგინოთ, რა მიზნები ან ღირებულებები აქვთ ადამიანებს არჩეული ცხოვრების წარმმართველ შინაგან პრინციპებად.

ამგვარი ღია კითხვების დასმას ხარისხიანი რეფლექსიური მოსმენა უნდა მოჰყვებოდეს. რას გულისხმობენ ადამიანები, როდესაც იყენებენ ზედსართავ სახელს (ერთგული), არსებით სახელს (მარჩენალი), ან ზმნას (ზრუნვა)? ნუ შეეკითხებით პირდაპირ, უმჯობესია, რეფლექსიის ფორმით ივარაუდოთ.

კლიენტი: მხოლოდ ის მინდა, მოყვარული ადამიანი ვიყო.

ინტერვიუერი: იზრუნოთ სხვა ადამიანებზე [რეფლექსია, აბზაცის გაგრძელება].

კლიენტი: მხოლოდ თბილ გრძნობებს არ ვგულისხმობ. მე მინდა, მოყვარული ადამიანი ვიყო.

ინტერვიუერი: გიყვარდეთ ისე, რომ ეს გრძნობა მნიშვნელოვანი იყოს [რეფლექსია].

კლიენტი: დიახ. მინდა, რომ მნიშვნელოვანი იყოს.

ინტერვიუერი: იმ ადამიანებისთვის, ვისზეც ზრუნავთ, თქვენი ახლობლებისთვის [რეფლექსია].

კლიენტი: არა მხოლოდ მათთვის, თუმცა, რასაკვირველია, ვცდილობ, რომ ოჯახისა და მეგობრების მოყვარული ვიყო .

ინტერვიუერი: თქვენ გულისხმობთ ადამიანებს სამეგობრო წრის გარეთაც [რეფლექსია].

კლიენტი: დიახ, მინდა, სიყვარულით ვექცეოდე იმ ადამიანებსაც, ვისაც არც კი ვიცნობ; ვთქვათ, მაღაზიის გამყიდველს, ბავშვებს, ქუჩაში მდგარ მათხოვარს...

ინტერვიუერი: გინდათ, კეთილი იყოთ უცხოების მიმართაც კი [რეფლექსია].

კლიენტი: კეთილი - დიახ, ეს სიტყვა ზუსტად გამოხატავს ჩემს სათქმელს.

ღია კითხვების მონაცვლეობით შესაძლებელია, დავეხმაროთ ადამიანს, მეტი იფიქროს ღირებულებების შესახებ და უკეთესად ჩამოაყალიბოს აზრი.

„როგორ გამოხატავთ [ღირებულებას] თქვენს ცხოვრებაში?“
„რამდენად მნიშვნელოვანია [ღირებულება] თქვენთვის?“
„დამისახელეთ მაგალითები, როგორი შეიძლება იყოთ [ღირებულება]“.
„რატომ არის [ღირებულება] თქვენთვის მნიშვნელოვანი? რატომ გახდა ის თქვენთვის ფასეული?“

არ დასვათ მხოლოდ შეკითხვები, აუცილებლად მოაყოლეთ რეფლექსიაც. ინტერვიუერი: რატომ არის თქვენთვის მნიშვნელოვანი, რომ იყოთ მოყვარული, თანაც მათი, ვისაც არც კი იცნობთ? როგორ გახდნენ ისინი თქვენთვის მნიშვნელოვანნი? [ღია კითხვა]

კლიენტი: მე თვითონ ძალიან გამიმართლა. იმას ვგულისხმობ, რომ მყავს ახლო ადამიანები, რომლებიც ნამდვილად მეხმარებიან და ვუყვარვარ და რომლებიც ცხოვრების გადამწყვეტ მომენტებში გვერდით მიდგანან. ამის გაკეთება ძალიან მნიშვნელოვანია. ზოგჯერ ისიც კი არ იცი, რამდენად მნიშვნელოვანი შეიძლება იყოს შენი ასეთი საქციელი.

ინტერვიუერი: ანუ, რაც მიიღეთ, იმავეს გადასცემთ სხვებს [რთული რეფლექსია].

კლიენტი: ზოგ ადამიანს „წინასწარ გადახდა“ ურჩევნია „მერე გადახდას“. შეიტანე შენი წვლილი - გააკეთე სიკეთე და სამაგიეროს ნუ დაელოდები.

ინტერვიუერი: ეს ძალიან მნიშვნელოვანია თქვენთვის, ანუ სწორედ ამის კეთება გინდათ ცხოვრებაში [რთული რეფლექსია].

კლიენტი: დიახ. გარშემო იმდენი ბოროტებაა. ახალ ამბებში ამის მეტს ვერაფერს ნახავ.

ინტერვიუერი: არაადამიანურობა [მარტივი რეფლექსია].

კლიენტი: სწორია. მაგრამ სიკეთეც ბევრია გარშემო. ჰოდა, მეც მინდა, ჩემი წილი სიკეთე შევმატო.

ინტერვიუერი: დამისახელეთ მაგალითები, როცა ასე მოქცეულხართ... [ღია კითხვა]

კეთილგანწყობის მოსაპოვებლად ამ თანმიმდევრობის (იდენტიფიცირება, მეტის გასაგებად კითხვების დასმა, შემდეგ რეფლექსია და ღირებულებათა გარკვევა) საბოლოო შედეგი მრავალფეროვანია. პირველ რიგში, ამით შესაძლებელია თქვენი კლიენტებისა და მათი მოტივაციის უფრო ღრმა, უფრო ადამიანური და მრავალგანზომილებიანი გააზრება. მეორე - ის ხელს უწყობს ჩართულობასა და კონტაქტს. და მესამე - პოზიტიური ღირებულებების გამოთქმა თვითდამკვიდრების ფორმაა, რომელზეც მე-6 თავში ვისაუბრეთ, და საკუთარი თერაპიული ეფექტებიც აქვს. დაბოლოს, თუ ადამიანის სტატუს-კვოსა და ღირებულებებს შორის რეალური შეუთავსებლობა არსებობს, ადამიანის ძირითადი ღირებულებების გაგება ქმნის იმის საფუძველს, რომ გაღვივების პროცესში წარმოიშვას შეუთავსებლობა (იხილეთ ნაწილი IV).

ღირებულებების სტრუქტურირებული შესწავლა

ღირებულებების დასადგენად უფრო სტრუქტურირებული გზებიც არსებობს. ერთი ასეთი მეთოდი ეფუძნება Q ტექნიკას, რომელიც ჩიკაგოს უნივერსიტეტში შეიმუშავა კარლ როჯერსის კოლეგამ, უილიამ სტივენსონმა (1953). როჯერსი (1954) მალევე მიხვდა Q ტექნიკის, როგორც პიროვნების გაგების ინსტრუმენტის, საჭიროებას და კლიენტზე ცენტრირებული თერაპიის მეთოდში მისი ადაპტირება მოახდინა. სტანდარტული მიდგომა წარმოადგენს ბარათების დასტას, რომელთაგან თითოეული აღწერს ისეთ პიროვნულ თვისებებს, როგორებიცაა, „კეთილსინდისიერი“ ან „მორცხვი“. არეული ბარათები უნდა დალაგდეს 5-დან 9-მდე დასტად კატეგორიიდან - „ამას ჩემზე საერთოდ ვერ იტყვი“, კატეგორიამდე - „ეს ზუსტად ჩემი თვისებაა“. როჯერსის ვერსიაში, ერთხელ დალაგების შემდეგ ბარათებს ისევ ურევდნენ და ცდის პირს ამჯერად იმის მიხედვით უნდა დაელაგებინა ისინი, როგორიც უნდოდა, ყოფილიყო მისი „იდეალური მე“.

სწორედ საკუთარი თავის რეალურ და იდეალურ აღქმას შორის განსხვავების ხარისხი იყო როჯერსის ინტერესის საგანი. მისეულ პიროვნების თეორიაში ადამიანის ფსიქიკური ჯანმრთელობა პირდაპირ კავშირშია საკუთარი თავის რეალურსა და იდეალურ აღქმას შორის შესაბამისობასთან და არსებული განსხვავების შემცირება კლიენტზე ცენტრირებული კონსულტირების სასურველი შედეგია. რასაკვირველია, განსხვავების შემცირება შესაძლებელია ადამიანის რეალურად შეცვლის, მისი იდეალების შეცვლის, ან ორივე ზემოაღნიშნულის შედეგად.

ასეთივე მეთოდები გამოიყენება ადამიანების ღირებულებათა შესასწავლად. ოლპორტის (1961) შრომების საფუძველზე მილტონ როკიჩმა (1973) ღირებულებები განსაზღვრა, როგორც რწმენა-წარმოდგენები, რომლებიც გავლენას ახდენს ქცევაზე და წაახალისებს, ან ზღუდავს მას. მან ჩამოაყალიბა 36 ღირებულება, რომლებიც მართავს ქცევას. მათ შორის 18-ია ინსტრუმენტული (მაგალითად: სიამოვნება, გართობა, მშვიდი ცხოვრება), 18 კი - უზენაესი ღირებულება (მაგალითად: დახმარება, სხვათა კეთილდღეობისთვის შრომა). ადამიანს ევალება მოცემული 18 ღირებულების პრიორიტეტულობის მიხედვით დალაგება. თუ ინტერნეტში „ღირებულებათა შეფასებას“ დავძებნით, ვიპოვით ბევრ ასეთ ღირებულებათა ჩამონათვალს, რომელთა პრიორიტეტების მიხედვით დალაგება და გამოყენება კარიერულ და დასაქმების კონსულტაციებში შეიძლება. სქემა 7.2 წარმოგვიდგენს 100 ამგვარ პუნქტს, რომელთა გამოყენება შესაძლებელია ღირებულებათა კვლევისას. Q ტექნიკის მსგავსად, ჩვენ სქემა 7.2-ში მოცემული ღირებულებები 100 ბარათზე დავბეჭდეთ, სადაც თითოეულ ბარათზე თითო ღირებულება იყო მოცემული7. რა თქმა უნდა, ყოველი ასეთი აპრიორული ღირებულებისთვის იარსებებს შეკითხვები, თუ რამდენად ამომ- წურავი (Braithwaite & Law, 1985) და კულტურულად შესაფერისია (Lee, 1991) ისინი. კონკრეტული გამოყენებისთვის და კონკრეტული პოპულაციისთვის მას შეიძლება ადაპტირება დასჭირდეს.

ბარათების სვეტებად დალაგების პროცესი თავისთავად საინტერესოა, მაგრამ ამ პროცესის ძირითადი კლინიკური ღირებულება მაინც მის შემდგომ დისკუსიაშია, რომლის მიზანიც იმის გაგებაა, თუ რას ნიშნავს ეს ღირებულებები ამ ადამიანისთვის. ამის გაკეთება შესაძლებელია ღია კითხვებისა და რეფლექსიური მოსმენის კომბინაციით.

ინტერვიუერი: როგორც ვხედავ, თქვენ ყველაზე ზემოთ მოათავსეთ ღირებულება „დაცვა“. რამდენად მნიშვნელოვანია ეს თქვენთვის? [ღია კითხვა].

კლიენტი: ჩემი საქმე ჩემი ოჯახის დაცვა და უზრუნველყოფაა.

ინტერვიუერი: ესე იგი, აქ იგულისხმება მათი დაცვაც და უზრუნველყოფაც [მარტივი რეფლექსია].

კლიენტი: დიახ. მე ვფიქრობ, ეს სწორედ ისაა, რაც კაცმა უნდა აკეთოს.

ინტერვიუერი: და ეს არის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი რამ თქვენს ცხოვრებაში. მაგალითად, როგორ იცავთ თქვენს ოჯახს? [რეფლექსია და ღია კითხვა]

კლიენტი: ხელფასი მიმაქვს შინ, სურსათით ვამარაგებ.

ინტერვიუერი: ამით ნამდვილად ამაყობთ [რთული რეფლექსია].

კლიენტი: დიახ. იცით, მე ყოველთვის არ ვყოფილვარ ასეთი საიმედო. ახლა ჩემს ცხოვრებას ვაუმჯობესებ და მინდა, რომ ოჯახს ჩემი იმედი ჰქონდეს.

ინტერვიუერი: ანუ თქვენ ოჯახს შემოსავლით უზრუნველყოფთ. კიდევ როგორ იცავთ მათ? [რეფლექსია და ღია კითხვა]

კლიენტი: დარწმუნებული ვარ, რომ ისინი შინ უსაფრთხოდ არიან. მაქვს სიგნალიზაცია, მყარი, მასიური კარი და ასეთი რამეები.

ინტერვიუერი: ესე იგი, ისინი უსაფრთხოდ არიან მაშინაც კი, როცა თქვენ სახლში არ ხართ [რთული რეფლექსია].

კლიენტი: სწორია. მე ყოველთვის მათთან ვერ ვიქნები, მაგრამ მინდა, თავს უსაფრთხოდ გრძნობდნენ, იცოდნენ, რომ მათზე ვზრუნავ.

ინტერვიუერი: თქვენ ოჯახის ძალიან ძლიერი განცდა გაქვთ. რატომ არის ეს თქვენთვის ასე მნიშვნელოვანი? [რთული რეფლექსია და ღია კითხვა].

კლიენტი: ბავშვობაში თავს მაინცდამაინც უსაფრთხოდ არ ვგრძნობდი, თანაც ძალიან მარტო ვიყავი. ერთადერთი ბიჭი ვიყავი და ზოგჯერ დედაჩემის დაცვა მიხდებოდა.

ინტერვიუერი: და ახლა, როცა უკვე კაცი ხართ, გინდათ, თქვენმა შვილებმა იცოდნენ, რომ დაცულები არიან და ერთად უნდა იყვნენ, როგორც ოჯახი [რთული რეფლექსია].

კლიენტი: როცა ძლიერი ოჯახი გაქვს, ესე იგი, ყველაფერი გაქვს.

ამ საუბარში რთული რეფლექსიები, ამავდროულად, აბზაცის გაგრძელების მაგალითია და არა უბრალოდ ადამიანის ნათქვამის გამეორებისა და პერიფრაზირების (იხილეთ მე-5 თავი).

5 ან 10 მთავარი ღირებულების ასეთი გარკვევა კარგია იმის უკეთ გასაგებად, თუ რას აქვს ადამიანისთვის მნიშვნელობა და რა აძლევს მას მოტივაციას. ეს ასევე სასარგებლოა იმ შინაგანი სტანდარტების დასადგენად, რომლებითაც პიროვნება ხელმძღვანელობს. მხოლოდ ამგვარ გარკვევას შეუძლია ადამიანის ღირებულებებსა და მის რეალურ ცხოვრებას შორის არსებული განსხვავებების გამოვლენა. ღირებულებასა და ქცევას შორის აღქმულ განსხვავებას ქცევის ცვლილების გამოწვევა შეუძლია. იმ შემთხვევაში, როცა ქცევა სიღრმისეულად არსებულ ღირებულებას ეწინააღმდეგება, ადამიანი ცვლის ქცევას (Rokeach, 1973). წაიკითხეთ სქემა 7.3-ში მოთხრობილი რეალური ისტორია. როგორ ახსნიდით მომხდარ ამბავს?

პიროვნული მთლიანობა

სოციალური ფსიქოლოგი ლეონ ფესტინგერი (Festinger, 1957) ამტკიცებდა, რომ ადამიანებს ძალიან უნდათ, იყვნენ (ან გამოჩნდნენ მაინც) თანმიმდევრულები, ამიტომ ისინი ცვლიან დამოკიდებულებას, ან ქცევას აშკარად გამოვლენილი დი სონანსის შესამცირებლად. მართლაც, გაყიდვებისა და მარკეტინგის სტრა ტეგიები ხშირად იყენებს ადამიანის ამ სურვილს, შეინარჩუნოს პირადი თანმიმდევრულობა (Cialdini, 2007). ღირებულებებისა და ქცევის არათანმიმდევრულობა ჩვეულებრივი ადამიანური გამოცდილებაა, რაც აისახება ცნობიერების (ადამიანის ღირებულებათა სისტემა) ან ბრალეულობის (რეაქცია მათს დარღვევაზე) ტერმინებში. ჩვენი წელთაღრიცხვის პირველი საუკუნით დათარიღებულ წერილში გამოხატულია ძირითად ღირებულებებში ავტორის დაურწმუნებლობა: „ვინაიდან არ ვაკეთებ კეთილს, რომელიც მსურს, არამედ ვაკეთებ ბოროტს, რომელიც არ მსურს“⁸. ორივე მართალია: ადამიანებს უნდათ, ისე მოიქცნენ, როგორც მათს ძირითად ღირებულებებს შეესაბამება და, ამავე დროს, აქვთ მიდრეკილება, უგულებელყონ ეს ღირებულებები. ეს შინაგანი კონფლიქტის საკმაოდ გავრცელებული მიზეზია.

პიროვნული მთლიანობით ცხოვრება ნიშნავს ისე მოქცევას, რაც შეესაბამება ადამიანის ძირითად ღირებულებებს და აკმაყოფილებს მათ. პიროვნული მთლიანობა არის მიზანი ან სურვილი, რომლისკენაც ადამიანი არასრულყოფილად მიისწრაფვის. ეს ღირებულებებთან მიახლოების მიზან მიმართული პროცესია. „ესაა საკუთარი თავის ისე დანახვის უნარი, რასაც მოურერი9 საკუთარ თავთან გულწრფელობას უწო დებს. ესაა უნარი აღიქვა საკუთარი თავი რეალურად ყველა სისუსტით, ნაკლოვანებითა და გამოუყენებელი პოტენციალით, რაც მთლიანობის არსს წარ მოადგენს“ (Lander & Nelson, 2005, გვ. 52).

როგორ უვითარდება ადამიანს მთლიანობა? პასუხი შეგვიძლია ვიპოვოთ თვითრეგულაციის სოციალური განვითარების კვლევებში (Diaz & Fruhauf, 1991; Diaz, Neal, & Amaya-Williams, 1990). ჩვილები თავიდან გარშემომყოფ ადამიანებზე დაკვირვებას და მათთან ურთიერთობას სწავლობენ; ისინი აღმოაჩენენ, რომ მათი ქცევა გავლენას ახდენს სხვებზე. როდესაც ლაპარაკს სწავლობენ, იწყებენ სხვების ნათქვამის გაგებასაც: „მოდი“, „ცხელია, ხელი არ ახლო!“ თვითკონტროლის განვითარების პირველი ეტაპია ასეთი ინსტრუქციების შესრულების სწავლა, მზრუნველის სიტყვიერი მოთხოვნებისადმი ქცევის დამორჩილება. თანდათანობით ხდება ამ გარეგანი წესების შესისხლხორცება. ბავშვი სწავლობს ამ წესების სიტყვიერად გამოხატვას ჯერ ღიად და მერე ფარულად. მაგალითად, პატარა ბავშვი უახლოვდება ცხელ ღუმელს და ამბობს: „ცხელია, ხელი არ ახლო!“, თან ღუმელს შორდება. როდესაც ასე ხდება, ბავშვს უკვე შეუძლია, დაემორჩილოს ინსტრუქციებს მაშინაც კი, როცა მზრუნველი ახლოს არ არის. და მაინც, ეს ნიშნავს, რომ ბავშვი ასრულებს სხვების ინსტრუქციებს. ესაა გარეგანი რეგულაცია, რომელიც ბავშვს შინაგან რეგულაციად ექცა. განვითარების გადასვლა თვითრეგულაციაზე, რაც ცხოვრების პირველი 6 წლის განმავლობაში ხდება, გამოიხატება საკუთარი გეგმის შედგენასა და მის განსახორციელებლად საჭირო ქცევის შესრულებაში. თვითრეგულაციის უნარი წლების განმავლობაში ყალიბდება, მის განვითარებაზე დადებითად ან უარყოფითად ზემოქმედებს ბიოლოგიური და ფსიქოსოციალური ფაქტორები (Brown, 1998), მას აძლიერებს პრაქტიკა (Bauneister, 2005; Baumeister, Heatherton, & Tice, 1994), მასზე გავლენას ახდენს პირადი საუბარი (Diaz & Berk, 1992; Diaz, Winsler, Atencio, & Harbors, 1992).

ამგვარი პირადი საუბარი (საკუთარ თავთან საუბარი) არის ის, რასაც მე-12 თავში აღვწერთ და „ცვლილების საუბარს“ ან „უცვლელობის საუბარს“ ვუწოდებთ. ესაა ადამიანის არგუმენტები იმის თაობაზე, თუ რატომ უნდა შეასრულოს ან არ შეასრულოს დასახული გეგმა. ადამიანის მიერ გამოთქმულ მხარდამჭერ და საწინააღმდეგო არგუმენტებს შორის ეს თანაფარდობა მისი ამბივალენტურობის ან (პირიქით) ცვლილებისთვის მზაობის ერთ-ერთი მანიშ ნებელია (Carey, Maisto, Carey, & Purnine, 2001) და მკურნალობის შედეგს წინასწარმეტყველებს (Amrhein et al., 2003; Moyers et al., 2007). მხარდამჭერი და საწინააღმდეგო არგუმენტების ბალანსი კარგად ექვემდებარება მოტივაციური ინტერვიუირების კონსულტირების უნარებს (Glynn& Moyers, 2010; Moyers & Martin, 2006; Moyers, Miller et al., 2005; Vader et al., 2010).

მოტივაციური ინტერვიუირების გამოყენება შესაძლებელია მთლიანობის ხელშესაწყობად, ანუ, იმისათვის, რომ დავეხმაროთ ადამიანებს საკუთარი ძირითადი ღირებულებების გამომჟღავნებასა და თანმიმდევრულად განხორციელებაში. ეს არ უნდა იყოს დირექტიული, რადგან მიზნების დასახვა მთლიანად პიროვნების პასუხისმგებლობაა. სპეციალისტი კითხულობს და ააშკარავებს მიზნებს, რომლებიც პიროვნებამ წამყვან ღირებულებებად აირჩია. შემდეგ კლიენტზე ცენტრირებული OARS უნარების გამოყენებით სპეციალისტი იკვლევს, როგორ არის ეს ღირებულებები გამოხატული ამ ადამიანის ცხოვრებში და რა ცვლილებებია საჭირო იმისათვის, რომ ცხოვრებისეული გამოცდილება უფრო მეტ თანხვედრაში აღმოჩნდეს ამ ღირებულებებთან. ასევე საჭიროა თანმიმდევრულ განხორციელებასთან დაკავშირებული დაბრკოლებებისა და შემაფერხებელი ფაქტორებისა და გარემოებების გააზრება.

მოტივაციურ ინტერვიუირებაში მთლიანობის მაგნეტიზმიც მოქმედებს. ადამიანები მაშინ იგებენ, რისი სწამთ, როცა ყურს უგდებენ საკუთარ თავს. ცვლილების აღმძვრელი საუბარი ქმნის მომენტს მთლიანობის შესანარჩუნებლად, როცა ადამიანმა საკუთარი სიტყვიერი განცხადებების შესაბამისად უნდა იმოქმედოს. ეს დამოკიდებულება არასრულყოფილია; ადამიანები ყოველთვის არ აკეთებენ იმას, რასაც ამბობენ, მაგრამ თქმის ფაქტი უკვე ქმედებისკენ წინ გადადგმული ნაბიჯია.

შეუსაბამობის გააზრება

როგორ მოვიქცეთ, როცა ადამიანის განცხადებულ მიზნებსა და მის ქმედებებს შორის შეუსაბამობას ვხედავთ? გამოსწორების რეფლექსი (რომელიც პირველ თავშია აღწერილი) გვკარნახობს, დაუყოვნებლივ მივუთითოთ ამაზე და დავუპირისპირდეთ ამ ადამიანს:

„ვერ ხედავ, რომ შენი საქციელით ზიანს აყენებ შენს ოჯახს?“

„როგორ ამბობ, რომ პატიოსანი ადამიანი ხარ, როცა ამდენს იტყუები?“

„თუ ასე გააგრძელებ, საბოლოოდ გაიფუჭებ ჯანმრთელობას“.

თუმცა, ასეთი დაპირისპირება ცვლილების კი არა, თავდაცვის სურვილს აღძრავს. ჩვენი გამოცდილებიდან აშკარად ჩანს, რომ როცა ადამიანებს თავიანთ ღირებულებებსა და ქმედებებზე უსაფრთხო და არაკრიტიკულ ატმოსფეროში ვესაუბრებით, ისინი ადვილად ამჩნევენ შეუსაბამობებს. რა თქმა უნდა, შეუსაბამობების ასეთი დაპირისპირება ძალიან არაკომფორტულია, ამიტომ სპეციალისტის მოვალეობაა, ფოკუსირებასა და რეფლექსიის განხორციელებაში დაეხმაროს ადამიანს და არ უბიძგოს მას თავდაცვაზე გადასვლისკენ. წინა თავებში აღწერილი OARS ინსტრუმენტები კარგი საშუალებაა ამის გასაკეთებლად.

საკუთარ თავთან დაპირისპირების პოტენციური გავლენა ნაჩვენებია კლასიკური კვლევების სერიაში, რომლებიც როკიჩმა (1973) აშშ-ში სამოქალაქო უფლებების დამცველთა მოძრაობის პერიოდში სამი სხვადასხვა კოლეჯის პირველკურსელებს ჩაუტარა. სტუდენტები, რომლებიც „აქტიური ჩართულობის მეთოდის“ საგანმანათლებლო კვლევაში მონაწილეობდნენ, ასახელებდნენ და თანმიმდევრობით ალაგებდნენ საკუთარ ღირებულებებს, რომლებსაც 18 ალტერნატივიდან ირჩევდნენ. ეს ხდებოდა ჯგუფში, მაგრამ თითოეული ადამიანი მხოლოდ საკუთარ პასუხებს ხედავდა.

შემდეგ როკიჩმა ექსპერიმენტულ ჯგუფს აღუწერა წინა კვლევებში გაკეთებული აღმოჩენა, რომლის მიხედვითაც სტუდენტები, როგორც წესი, ძალიან მნიშვნელოვნად თვლიდნენ თავისუფლებას (№1), თანასწორობას კი ნაკლებად მნიშვნელოვნად მიიჩნევდნენ (№6). როკიჩი ასკვნიდა, რომ სტუდენტებს „ჩვეულებრივ, სხვა ადამიანების თავისუფლებაზე მეტად საკუთარი თავისუფლება აინტერესებთ“ (1973, გვ. 237). ის სთხოვდა სტუდენტებს, გაეკეთებინათ თვითრეფლექსია იმის თაობაზე, თუ როგორ გან სხვავდებოდა მათი ღირებულებების თანმიმდევრობა ამავე უნივერსიტეტის სხვა სტუდენტების ღირებულებათა ჩამონათვალისგან. შემდეგ უზიარებდა მიგნებას, რომ სხვა სტუდენტების რეიტინგების მიხედვით შესაძლებელი გახდა მათი სამოქალაქო უფლებების მიმართ დამოკიდებულების წინასწარმეტყველება. ისინი, ვინც სამოქალაქო უფლებების აქციებში მონაწილეობდნენ, თავისუფლებას და თანასწორობას ერთნაირად აფასებდნენ, ხოლო სამოქალაქო უფლებების მოწინააღმდეგე სტუდენტები საკუთარ თავისუფლებას სხვა ადამიანების თავისუფლებაზე ბევრად მაღლა აყენებდნენ. რამდენიმე ტესტის შემდეგ როკიჩი უშვებდა ექსპერიმენტულ ჯგუფს და ეუბნებოდა: „მე გთხოვეთ, გეფიქრათ საკუთარი თავზე - თქვენთვის მნიშვნელოვან ღირებულებებზე. ამან შეიძლება გარემომცველ სამყაროზე აზრი შეგაცვლევინოთ. მაგრამ ეს თქვენზეა დამოკიდებული... ვერც ერთი მასწავლებელი ვერ ეტყვის სტუდენტებს, რა იფიქრონ, ან რისი სწამდეთ“ (1973, გვ. 239). საკონტროლო ჯგუფში შემთხვევითად შერჩეული სტუდენტები იმავე ინსტრუქციებს ასრულებდნენ, მაგრამ მათ არ აწვდიდნენ დამატებით ინფორმაციას, ყურადღებას არ ამახვილებინებდნენ ღირებულებათა შორის არსებულ შესაძლო განსხვავებებზე.

ექსპერიმენტულსა და საკონტროლო ჯგუფებს შორის კვლევის დაწყებამდე დამოკიდებულებებში განსხვავებები არ არსებობდა, მაგრამ ამის მიუხედავად, რამდენიმე ტესტის გავლის შემდეგ ისინი საკმაოდ განსხვავებულად პასუხობდნენ. ღირებულებების თანმიმდევრობით დალაგებისას, ექსპერიმენტული ჯგუფის წევრებმა მნიშვნელოვნად გაზარდეს თანასწორობის შეფასება 3 კვირაში, და კიდევ უფრო მეტად - 3 თვესა და 15 თვეში (კვლევის შემდეგ). ხოლო საკონტროლო ჯგუფის წევრებთან ასეთი ცვლილება არ მომხდარა. კიდევ უფრო გასაოცარი იყო ქცევის ცვლილებები. 3-დან 5 თვემდე პერიოდში ცდის ყველა მონაწილეს გაუგზავნეს მოსაწვევი, შეერთებოდნენ სამოქალაქო უფლებათა ორგანიზაციას - ოღონდ კვლევასთან კავშირი არ იყო ნახსენები (ფერადკანიანთა უფლებების ნაციონალური ასოციაცია [NAACP]). წერილი ეწერა NAACP-ის ბლანკზე და ხელს ორგანიზაციის პრეზიდენტი აწერდა. სამ სხვადასხვა კვლევაში, ექსპერიმენტული ჯგუფის სტუდენტები ორჯერ უფრო ხშირად ითხოვდნენ დამატებით ინფორმაციას ან უერთდებოდნენ ორგანიზაციას. ერთ-ერთ კვლევაში, სტუდენტებმა ძირითადი სპეციალობა 21 თვეში აირჩიეს. ექსპერიმენტული ჯგუფის სტუდენტები ორჯერ უფრო ხში რად (28%25) ირჩევდნენ ეთნიკური ურთიერთობების სპეციალობას, ვიდრე საკონტროლო ჯგუფის წევრები (14%25). მეორე კოლეჯში, ექსპერიმენტული ჯგუფის სტუდენტები უფრო ხშირად იცვლიდნენ სპეციალობას და უფრო ხშირად გადადიოდნენ საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებიდან სოციალურ მეცნიერებებზე ან განათლებაზე (55%25), ვიდრე საკონტროლო ჯგუფის წევრები (15%25).

როგორ მოხდა, რომ ასეთ მცირედ ჩარევას წლების შემდეგ ასეთი თავბრუდამხვევი შედეგი მოჰყვა? ამ ადამიანებს უბრალოდ სთხოვეს, რომ ეფიქრათ იმ მნიშვნელობებზე, რომლებიც მათ ღირებულებათა რანჟირებისას ორ სხვადასხვა ცნებას მიანიჭეს. ამ დროს მომხდარი ნებისმიერი დაპირისპირება იქნებოდა საკუთარ თავთან დაპირისპირება. ჯგუფის წევრებს ამის შესახებ არავისთან უსაუბრიათ. სტუდენტები არ უკავშირებდნენ ქცევის გრძელვადიან ცვლილებას პირველი კურსის პერიოდს, თუმცა, ეს ექსპერიმენტული ჩარევა ჯგუფებს შორის არსებული განსხვავების ერთადერთი ამხსნელია. რა თქმა უნდა, ეს არ არის ერთადერთი ხანმოკლე ჩარევა, რომელსაც ქცევის გრძელვადიანი ცვლილება მოსდევს (Bien, Miller, & Tonigan, 1993; Daeppen, Bertholet, & Gaume, 2010; Erickson, Gerstle, & Feldstein, 2005; Miller, 2000), მაგრამ ეს კარგი მაგალითია იმ პოტენციური გავლენისა, რასაც საკუთარ ღირებულებებზე დაფიქრება ახდენს. ამ შემთხვევაში ეს თერაპიულ კონტექსტში არ ხდებოდა, არც ცდის პირებს სჭირდებოდათ ცვლილება.

მაშ, რა არის დაპირისპირება, ანუ კონფრონტაცია? ეტიმოლოგიურად „კონფრონტაცია“, ანუ „დაპირისპირება“, პირისპირ დგომას ნიშნავს. მოტივაციურ ინტერვიუირებაში დაპირისპირება ვინმესთან კი არა, საკუთარ თავთან დაპირისპირებას ნიშნავს. მხარდამჭერ და გამამხნევებელ გარემოში, მუქარის ან განსჯის გარეშე, ადამიანები საკუთარ თავთან პირისპირ დგებიან და რეფლექსიას აკეთებენ საკუთარ ქცევებზე, დამოკიდებულებებსა თუ ღირებულებებზე. მათ სთხოვენ, ჩაიხედონ სარკეში და იქ დანახულს საკუთარი თავის შეცვლის უფლება მისცენ. აუცილებელი არაა, ადამიანი „წნეხში მოვაქციოთ“ იმისთვის, რომ ეს პროცესი დაიწყოს. სინამდვილეში, აგრესიული სტრატეგია, ცვლილების გამოწვევის ნაცვლად, უკურეაქციას იწვევს და თავდაცვის პოზიციას აძლიერებს (White & Miller, 2007). მოტივაციური ინტერვიუირების მიდგომა პატივს სცემს ადამიანთა ავტონომიას, სჯერა მათი ბუნებრივი სიბრძნის და პოზიტიური მიმართულებით განვითარების სწრაფვის.

ძირითადი პუნქტები

√ სხვა ადამიანის შინაგანი სამყაროს დაფასება ნიშნავს მისი ძირითადი მიზნებისა და ღირებულებების გაგებას.

√ თვითაქტუალიზაცია გულისხმობს განვითარებას ადამიანის ბუნებრივი, იდეალური, ჩამოყალიბებული მდგომარეობის, ანუ telos-ის მიმართულებით.

√ ღირებულებათა ინტერვიუირება იკვლევს ადამიანის ძირითად მიზნებს: რატომ არის ისინი მნიშვნელოვანი და როგორ არის ისინი გამოხატული.

√ პიროვნული მთლიანობა ნიშნავს ისეთ ქცევას, რომელიც თან მიმდევრულია და შეესაბამება ადამიანის ძირითად ღირებულებებს.

√ აწმყო ქცევასა და ძირითად ღირებულებას შორის შეუსაბამობა ცვლი ლების ძლიერი მოტივატორი ხდება, როცა მას უსაფრთხო და მხარდამჭერ გარემოში იკვლევენ.

√ თვითრეგულაცია არის უნარი, შეადგინო საკუთარი გეგმა და განახორციელო ქცევა ანუ იმოქმედო მის შესასრულებლად.

√ „დაპირისპირება“ ნიშნავს პირისპირ დგომას, საკუთარ თავთან დაპირისპირება, როგორც წესი, უფრო ძლიერია, ვიდრე სხვასთან დაპირისპირება.

____________

7. იხილეთ www.guilford.com/p/miller2.

8. (Rom. 7:19; New Revised Standard Version , 1989).

9. ეს შენიშვნა ეხება სწავლების გამოჩენილ თეორეტიკოსს ო. ჰობარტ მოურერს, ამერიკის ფსიქოლოგიური ასოციაციის პრეზიდენტს, რომელმაც აღწერა მიდგომა, სახელწოდებით „მთლიანობის თერაპია“ (Mowrer, 1966; Mowrer, Vattano, & Others, 1974; Mowrer & Vattano, 1976).

„თუ არ იცი, სად მიდიხარ, ყველა გზა იქ მიგიყვანს“.

ლუის კეროლი

„სულ არ მაღელვებს სიმარტივე სირთულის ამ მხარეს, მაგრამ სიცოცხლეს დავთმობდი სიმარტივისთვის სირთულის მეორე მხარეს“.

ოლივერ ვენდელ ჰოლმსი

კეთილგანწყობის მოპოვება კარგი საფუძველია მოტივაციური ინტერვიუირების მეორე პროცესისთვის - ფოკუსირებისთვის. ეს ორი სხვადასხვა, თუმცა, ურთიერთდაკავშირებული პროცესია. შესაძლებელია, კარგად ჩაერთო ვინმესთან ურთიერთობაში, ენერგიული და ცოცხალი საუბარი გააჩაღო, მაგრამ რაიმე გარკვეული მიმართულების გარეშე. განვიხილოთ ინტერვიუირების შესავლის ეს მაგალითი:

ინტერვიუერი: როგორ ფიქრობთ, რით შემიძლია თქვენი დახმარება?

კლიენტი: სამუშაოს კარგად ვართმევ თავს, მაგრამ ადამიანები ხშირად მსაყვედურობენ, რომ ზედმეტად ვზრუნავ სისუფთავეზე; ვცდილობ ამის დამალვას, მაგრამ არ გამომდის. ძალიან ხშირად შევდივარ სააბაზანოში - განსაკუთრებით ლანჩის დაწყებამდე და დასრულების შემდეგ.

ინტერვიუერი: ზოგჯერ ეს რთულია თქვენთვის.

კლიენტი: ძალიან რთულია. ზოგჯერ ავადმყოფობასაც ვიმიზეზებ, რომ საყვედურები ავიცილო, ახლა უკვე ამასაც ხვდებიან და თუ არ ვიფრთხილე, შეიძლება სამსახური დავკარგო. მომდევნო კვირაში ჩემს ხელმძღვანელთან მაქვს დანიშნული შეხვედრა ამ თემაზე სასაუბროდ.

ინტერვიუერი: სიტუაცია დაძაბულია სამსახურში.

კლიენტი: მე არ ვარ გუნდის წევრი, არ ვარ მათნაირი. ასე მგონია, სულ მე მათვალიერებენ, ფიქრობენ, რომ უცნაური ვარ.

ინტერვიუერი: თავს გარიყულად გრძნობთ სამსახურში.

კლიენტი: სახლში მშობლები მეუბნებიან, რომ „ფეხზე უნდა დავდგე“, ხშირად გავიდე ხალხში, ვიპოვო საცხოვრებელი. არ მოსწონთ, რომ სამსახურში შეიძლება პრობლემები გამიჩნდეს. მამაჩემი აღარც კი მელაპარაკება.

ინტერვიუერი: ახლა სახლშიც და სამსახურშიც რთული პერიოდი გაქვთ.

კლიენტი: თანაც, ძალიან ცუდად მძინავს. ჩემი შეყვარებული ამბობს, რომ ყელში ამოუვიდა მთელი ეს დრამა, მაგრამ იმ საშინელი განქორწინების შემდეგ ამ ურთიერთობის დაკარგვაც არ შემიძლია.

რაზე უნდა გაკეთდეს აქ ფოკუსირება? ეს ადამიანი შეიძლება მისულიყო ფსიქიკური ჯანმრთელობის ცენტრში, პირველადი დახმარების კლინიკაში, დასაქმების სამსახურში, მასწავლებლთან, ან ტრენერთან. ის შეიძლებოდა ყოფილიყო რაიმე დანაშაულის გამო დაპატიმრებული და პირობითად გათავისუფლებული, ან ადამიანი, ვინც სოციალურ მუშაკს ხვდება ბავშვების მეურვეობის საკითხებზე სასაუბროდ. მისი კეთილგანწყობის მოპოვება ძალიან ადვილია, მაგრამ რა უნდა მას? რაზე უნდა გააკეთოთ ფოკუსირება? აქვს თუ არა მას ობსესიურ-კომპულსიური აშლილობა? იქნებ სამსახურიდან წამოსვლის დასაბუთება სურს? ცხოვრების რომელი ნაწილის გაუმჯობესება შეუძლია ყველაზე მეტად? წრეში სიარული და სწორი მიმართულების არჩევის სირთულე ნაცნობი ამბავია. ხშირად ამის გამო კლიენტს ადანაშაულებენ, არადა ფოკუსირება დამხმარის ამოცანაა. გავრცელებული ამბავია ისიც, რომ ადამიანები უძლურებას გრძნობენ ცხოვრების მოთხოვნების წინაშე. ფოკუსირება არის მოტივაციური ინტერვიუირების მიზნებისა და მიმართულების გარკვევის პროცესი, რომელიც საფუძველს ქმნის გაღვივებისა და დაგეგმვის მომდევნო პროცესებისთვის.

ფოკუსირება მოტივაციურ ინტერვიუირებაში

მკურნალობის ბევრი ფორმა თავისთავად გულისხმობს საჭირო შედეგების იდენტიფიცირებას. კონსულტირების დასაწყისში მიზნები შეიძლება არ იყოს მკაფიო. ამ მიზნებამდე, როგორც წესი, შეფასებისა და ფორმულირების პროცესით მივდივართ ხოლმე. როგორიც გინდა იყოს შეფასების როლი (იხილეთ მე-11 თავი), მოტივაციური ინტერვიუირების ფოკუსი მაინც ცვლილებაზე ორიენტირებული მიზანდასახული საუბრით ყალიბდება.

მოტივაციურ ინტერვიუირებაში ფოკუსირება არის მიმართულების ძიებისა და შენარჩუნების მიმდინარე პროცესი. ნებისმიერი სახის დახმარების გაწევისას მნიშვნელოვანია, რომ ერთ თქვენგანს მაინც ჰქონდეს ნათელი წარმოდგენა მიმართულებაზე. იდეალურ შემთხვევაში, ორივე ადამიანს მსგავსი წარმოდგენა აქვს მიმართულებაზე, სწორედ ისე, როგორც გიდსა და მოგზაურს აქვთ შეთანხმება, საით წავიდნენ. მოტივაციურ ინტერვიუირებაში ფოკუსირება ნიშნავს მიმართულების პოვნასა და მასში უფრო კონკრეტული, მიღწევადი მიზნების დასახვას. ეს ბუნებრივად ერწყმის გაღვივებასა (ნაწილი IV) და დაგეგმვას (ნაწილი V), რომლებიც ამ მიმართულებით წასასვლელი კონკრეტული გზების მოძებნაში გვეხმარება.

ზოგჯერ მიმართულებისა და მიზნების გარკვევის პროცესი ძალიან მარტივია. კაცი პრობლემად თვლის აზარტულ თამაშებს და ითხოვს დახმარებას. ქალი მოდის ოჯახის დაგეგმვის სამსახურში და ითხოვს კონტრაცეპტივის შერჩევას. ასეთ მარტივ სიტუაციებშიც კი, შეიძლება, მიმართულება და მიზნები მოულოდნელად გართულდეს. შემდგომი გამოკვლევის შედეგად ადამიანი აწყდება ამბივალენტურობას, მრავალ პრობლემას, საპირისპირო მიზნებს, უფრო პრიორიტეტულ საკითხებს. სპეციალისტს, ან საკონსულტაციო სამსახურს სხვა მიზნები შეიძლება ჰქონდეს და კლიენტს - სულ სხვა (სიტუაცია, რომელსაც უფრო დაწვრილებით მე-10 თავში განვიხილავთ). ფოკუსირების პროცესი ხშირად მოითხოვს ლავირების უნარს მიმართულების საპოვნელად და შესანარჩუნებლად. ისიც შესაძლებელია, რომ შუა გზაზე მოხდეს კურსის შესწორება, სწორედ ამიტომაა ფოკუსირება ხანგრძლივი პროცესი და არა ერთჯერადი ქმედება. თქვენსა და კლიენტს შორის ცვლილებების გეგმის შეთანხმება ყოველთვის საუბრის პირველივე წუთებში არ ხერხდება; და არც შეთანხმებული გეგმა რჩება უცვლელი. თქვენ უნდა დაიწყოთ სვლა ერთი მიმართულებით, შემდეგ კი ფოკუსი შეიძლება შეიცვალოს. განხილვა გაგრძელდება, შედგება ახალი შეთანხმება.

დღის წესრიგი

მოტივაციურ ინტერვიუირებაში ფოკუსირების განხილვას „დღის წესრიგის“ ცნებით დავიწყებთ, რაც მხოლოდ ცვლილების მიზნების ჩამონათვალს არ გულისხმობს. კლიენტის დღის წესრიგი გულისხმობს იმედს, შიშს, მოლოდინს და წუხილს. წარმოიდგინეთ მშობლები, რომლებსაც სასამართლომ ოჯახური ძალადობის ინციდენტის შემდეგ კონსულტაციები დაუნიშნა. სასამართლოს მიზანი, სავარაუდოდ, ოჯახური ძალადობის განმეორების პრევენციაა. თუმცა, ამ ადამიანების დღის წესრიგში ამ შემთხვევაში შეიძლება იყოს:

ეს ყველაფერი და კიდევ მრავალი სხვა რამ შეიძლება აწუხებდეს კონსულტაციაზე მოსულ კლიენტს, და ეს საერთო სურათის მხოლოდ ერთი ნაწილია. მეორე მშობელს, ბავშვებს, სპეციალისტსა თუ პრობაციის ოფიცერს შეიძლება საკუთარი დღის წესრიგი ჰქონდეთ. ადვილად შეიძლება გზა-კვალი აგვერიოს ამ დღის წესრიგებში და მიმართულების გარეშე, არაპროდუქტიულად ვიხეტიალოთ. სპეციალისტის ამოცანა სწორედ ამ მიმართულების პოვნა და შენარჩუნებაა. ასეთი ნაირგვარი დღის წესრიგების გაგებისა და მათთან მუშაობის სირთულეები მრავალჯერ იქნა აღწერილი ისეთ დარგებში, როგორებიცაა მედიცინა, სოციალური მუშაობა, კონსულტირება და ორგანიზაციული განვითარება. მოტივაციურ ინტერვიუირებაში ეს კეთდება ფოკუსირების პროცესში - დღის წესრიგის გასაგები, კონკრეტული ამოცანებისა და უნარების გამოყენებით, რაც ცვლილებას უწყობს ხელს. ამგვარი ფოკუსირების გარეშე, ცვლილებების შესახებ ხანგრძლივი მსჯელობაც კი შეიძლება არაპროდუქტიული აღმოჩნდეს.

ცხადია, შეიძლება განსხვავებული დღის წესრიგები ერთმანეთს ეწინააღმდეგებოდეს. სპეციალისტის, სერვისისა და კლიენტის მისწრაფებები ყოველთვის არ ემთხვევა ერთმანეთს. მიზნების ეთიკურ ლავირებაზე მე-10 თავში ვისაუბრებთ.

ფოკუსირების სამი წყარო

განსხვავებული დღის წესრიგების არსებობისას, ჩნდება რამდენიმე შესაძლო წყარო, რომლებზეც ფოკუსირება და მიმართულების განსაზღვრა შეგვიძლია. აქ სამ ასეთ წყაროს განვიხილავთ. ესენია: კლიენტი, გარემო და სპეციალისტი.

კლიენტი

როგორც საღი აზრი გვკარნახობს, მიმართულების განსაზღვრა თავად კლიენტისგანაა შესაძლებელი. ადამიანები გვაკითხავენ არსებული პრობლემებითა და საწუხარით.

„მე მინდა, უკეთეს ფიზიკურ ფორმაში ვიყო, რომ ასაკში ჯანმრთელობა შევინარჩუნო“.

„სიგარეტს თავი უნდა დავანებო“.

„დამეხმარეთ, რომ ჩემს შვილებზე მეურვეობა დავიბრუნო“.

„მძიმე დეპრესიაში ვარ“.

„შაქარმა ძალიან ამიწია, მინდა, დიეტა შევარჩიო“.

„ჩვენს შვილს მათემატიკა უჭირს, ვფიქრობთ, კერძო მასწავლებელი დაეხმარება“.

„მინდა, მართვის მოწმობა დავიბრუნო და პრობაციის ოფიცერი მოვიშორო თავიდან“.

თუ სპეციალისტი კომპეტენტურია და სურს მოთხოვნილი დახმარების გაცემა, მაშინ გზამკვლევისა და მოგზაურის მსგავს შემთხვევასთან გვექნება საქმე. ეს სულაც არ ნიშნავს, რომ მოგზაურობა უთუოდ ადვილი იქნება. ეს მხოლოდ იმაზე მიუთითებს,რომ დასაწყისშივე არსებობს ორმხრივი შეთანხმება მიმართულების შესახებ.

გარემო

მომსახურება შეიძლება გარემოზეც აკეთებდეს აქცენტს. სააგენტო დაფინანსებას იღებს კონკრეტულ საკითხებზე მუშაობისთვის და გარკვეული ტიპის მომსახურების გაწევისთვის. მაგალითად:

ამგვარი პროგრამის მისაღებად მისულმა ადამიანებმა ზუსტად იციან, რა იქნება საუბრის თემა. მათ სურთ ამ კონკრეტული მომსახურების მიღება და სწორედ ამ მიზნით მოდიან. თუმცა ხშირად კლიენტი სხვისი თხოვნით მიდის ამ სერვისის მისაღებად:

„ჩემი ცოლი ამბობს, რომ სიგარეტს თავი უნდა დავანებო“.

„მოსამართლემ მითხრა, რომ აქ უნდა ვიარო, თუ არა და ციხეში ჩამსვამენ“.

„ამ პროგრამის გავლა მჭირდება, რომ შვილები დავიბრუნო“.

„ნამდვილად არა მგონია, რომ ჩემს დახმარებას შეძლებთ, მაგრამ მოძღვარმა მითხრა, თქვენთვის დამერეკა“.

გარკვეული თვალსაზრისით, საწყისი „კლიენტი“ ასეთ სიტუაციებში არის ის, ვინც მისვლა მოითხოვა, ვისაც, ასევე გააჩნია საკუთარი დღის წესრიგი. აქედან გამომდინარე, მომსახურების ფოკუსი წინასწარ განსაზღვრულია ან შეზღუდულია კონტექსტით.

კლინიკური გამოცდილება

ფოკუსის გაკეთების მესამე პოტენციური წყაროა სპეციალისტი. საკმაოდ ხშირად ხდება, რომ ადამიანებს მომსახურების ძებნისას ერთი მიზანი აქვთ გონებაში, სპეციალისტი კი მათთან საუბრის დროს ამჩნევს, რომ სხვა სახის ცვლილებაა საჭირო. კლიენტი ამ თხოვნით არ მოსულა სპეციალისტთან (ყოველ შემთხვევაში, ახლა ამ პრობლემას არ უჩივის). ამიტომ, სპეციალისტის ამოცანაა, როგორმე წამოჭრას ეს საკითხი და გამოიკვლიოს კლიენტის მზაობა ამ დამატებითი მიმართულების ან მიზნის განსახილველად. ეს ახალი პოტენციური ცვლილება დაეხმარება მას კლიენტის მიერ დასახელებული მიზნის მიღწევაში. სპეციალისტის აზრით, ამის გაკეთება აუცილებელიც კია. აი, რამდენიმე მაგალითი:

კლიენტები აღიქვამენ ან ვერ აღიქვამენ კავშირს საკუთარ პრობლემასა და სპეციალისტის მიერ გაკეთებულ ფოკუსს შორის. შეიძლება, მათ დაინახონ კავშირი, მაგრამ არ მოისურვონ ამაზე დათანხმება, იმ იმედით, რომ მათი მიზნის მიღწევა დამატებითი ცვლილებების გარეშეც მოხერხდება. სპეციალისტს იმედი აქვს, რომ დაეხმარება კლიენტებს მათს მიზნებსა და მის მიერ შეთავაზებულ ფოკუსს შორის კავშირის დანახვაში და გააძლიერებს მათს მოტივაციას ამ ცვლილების მისაღწევად.

ფოკუსირების სამი სტილი

მაშ, როგორ ვარკვევთ მიმართულებას, როდესაც არსებობს კლიენტის, კონტექსტისა და სპეციალისტის, ეს სამი განსხვავებული დღის წესრიგი? პირველ თავში ჩვენ განვიხილეთ სტილების კონტინუუმი, რომლის ერთ მხარეს არის წარმმართველი სტილი, მეორე მხარეს - მიმყოლი სტილი, მეგზური სტილი კი შუაშია. იმავე კონტინუუმით შეგვიძლია აღვწეროთ ფოკუსირების სხვადასხვა მიდგომა.

წარმართვა

წარმმართველ სტილში სპეციალისტი განსაზღვრავს ფოკუსს, რომელიც ამ პრობლემებთან დაკავშირებულ მისეულ დღის წესრიგს უკავშირდება. იგულისხმება - „აქ მე ვარ პასუხისმგებელი და მე ვწყვეტ, რის შესახებ ვიმსჯელებთ და რას გავაკეთებთ“. ან უფრო ფრთხილად, თქვენ უჩვენებთ მიმართულებას და ამოწმებთ კლიენტის რეაქციას. თუ ერთმა რეკომენდაციამ არ გაამართლა, ცდით მეორეს. თქვენ გრძნობთ პასუხისმგებლობას როგორც მიმართულებაზე, ისე გადაწყვეტილებაზე, და კლიენტის პრობლემის სეროიზულობიდან გამომდინარე, ეს შესაძლოა საკმაოდ მძიმე ტვირთი იყოს. არსებობს გარკვეული გარემოებები, რომლებშიც წარმმართველი სტილი საჭიროა ფოკუსის არჩევისთვის, მაგრამ კლიენტისთვის ცვლილების სურვილის ჩასანერგ სტანდარტულ მიდგომად არ გამოდგება (Rollnick et al., 2008).

მიყოლა

მეორე უკიდურესობაა კლიენტის ნებისმიერ პრიორიტეტზე ყურადღების გამახვილება: „დღეს რის თაობაზე გსურთ საუბარი?“ ამგვარი სტილის შემთხვევაში თქვენ ცდილობთ კლიენტის დღის წესრიგის გაგებას და ყველაფერს აკეთებთ საიმისოდ, რომ საუბრის მიმართულება, ფოკუსი და შინაარსი მას შეესაბამებოდეს. თუ კლიენტი აქტუალურ საკითხს შეეხება, თქვენ განიხილავთ მას. ეს სტილი წაახალისებს ჩართულობას, რაც, თავის მხრივ, თერაპიული პროცესია.

ზოგჯერ არსებული პროფესიული ურთიერთობები უბრალოდ მხარდამჭერია (კეთილგანწყობის მოპოვების უნარების გამოყენება) და არ გულისხმობს სპეციალიტის მიერ, გარკვეული დროის განმავლობაში მაინც, ცვლილების კონკრეტული მიმართულების განსაზღვრას. კონსულტირების არადირექტიული და ნამდვილად კლიენტზე ცენტრირებული ფორმების პირობებში, ფოკუსი გამომდინარეობს მხოლოდ იქიდან, რასაც კლიენტი ამბობს, სპეციალისტი კი მიჰყვება ყველგან, საითაც კლიენტი გაუძღვება. ფოკუსირება, თუ ის საერთოდ მოხდება, ნიშნავს ცვლილების იმ აშკარა მიზნების მიყოლას, რომლებსაც კლიენტი წამოჭრის. ეს მიღებულია განათლებაში, როდესაც რჩევა უნდა დაეხმაროს სტუდენტებს იმ სასწავლო და კარიერული მიზნების მიღწევაში, რომლებსაც თვითონ განსაზღვრავენ.

ამგვარი ღია გარკვევის მცდელობები დროთა განმავლობაში შეიძლება დამკვიდრდეს პროფესიულ ურთიერთობაში. ჯანდაცვის დაწესებულებაში კლიენტის ჩივილის მოსმენის შემდეგ სპეციალისტმა შეიძლება იკითხოს: „ახლა, თუ გსურთ, შეგვიძლია, რამდენიმე წუთი ვისაუბროთ სხვა ჩივილებზე. თქვენს ჯანმრთელობასთან დაკავშირებულ კიდევ რაიმე საკითხზე ხომ არ გვესაუბრა?“ შიზოფრენიის მქონე ადამიანის შემთხვევაში, სპეციალისტმა დასაწყისში შეიძლება იკითხოს: „როგორ არის თქვენი საქმეები? რა ჩივილები გაქვთ?“ აქ არ არსებობს კონკრეტული, განსაზღვრული ჩივილი, რითაც უნდა დავიწყოთ; ახალი მიმართულება ამ ღიაშეკითხვიანი შესავლიდან ჩნდება.

მეგზურობა

წარმმართველსა და მიმყოლ სტილებს შორისაა მეგზურობა. მეგზურობა ნიშნავს მიმართულების მოძებნას ურთიერთთანამშრომლობით, ორივე მხარის ცოდნის გამოყენებას და მკურნალობის ძირითად ფოკუსზე მოლაპარაკებას. სპეციალისტის ცოდნაც შეიძლება გახდეს ასარჩევი მიზნების წყარო. როგორც წესი, მოტივაციური ინტერვიუირების ფოკუსირების პროცესი იწყება წარმმართველსა და მიმყოლ სტილებს შორის, როდესაც ფოკუსი, მიმართულება და შინაარსი ორმხრივად თანხმდება. თუკი საქმეს კონტინუუმის შუაგულში მყარად მდგომი დაიწყებთ, ადვილად გადახვალთ ნებისმიერ მხარეს, როცა ამის საჭიროებას იგრძნობთ.

ფოკუსირების სამი სცენარი

სცენარი 1. „ვიცი, საით მივდივართ; ფოკუსი მკაფიოა“.

ზოგჯერ ფოკუსი თავიდანვე მკაფიოა. ეს ისეთ სერვისებში ხდება, რომლებშიც ფოკუსის სფერო ვიწროა. მაგალითად, სპეციალისტი, რომლის პაციენტსაც ახლახან დაუდგინეს დიაბეტი, გლიკემიურ კონტროლზე გაამახვილებს ყურადღებას. ეს სულაც არ ნიშნავს, რომ ამ მიზნის მიღწევის კონკრეტული გზა წინასწარ განსაზღვრულია. რამდენიმე შესაძლებლობა არსებობს, ცვლილების გეგმა კი გაღვივებისა და დაგეგმვის შედეგად ჩნდება.

პრაქტიკაში, თუ კონსულტირების ფოკუსი მკაფიოა, პირდაპირ შეგიძლიათ, გაღვივებისა და დაგეგმვის პროცესებზე გადახვიდეთ. ფოკუსი არის სინათლე წარმმართველსა და მიმყოლ სტილებს შორისაა მეგზურობა.

ჰორიზონტზე, რომლისკენაც მიემართებით. კლიენტის მოტივაცია შეიძლება იცვლებოდეს და დროდადრო თქვენს სამუშაო ურთიერთობაში უთანხმოებაც გაჩნდეს, მაგრამ თქვენ იცით, რა გინდათ და აგრძელებთ საჭირო მიმართულებით მოძ რაობას მოტივაციური ინტერვიუირების თანმიმდევრულ სტილში.

ამ სიტუაციაში გაღვივების მნიშვნელობა დამოკიდებულია კლიენტის ცვლილების მოტივაციის საწყის დონეზე. როდესაც კლიენტს აქვს ნათლად ჩამოყალიბებული გეგმა, უკვე გადაწყვეტილი აქვს მისი მიყოლა და დახმარებას გთხოვთ მიზნის მიღწევაში, გაღვივების საჭიროება ნაკლებად არსებობს. გაღვივების მიზანი - ცვლილების მოტივირება და გადაწყვეტა - უკვე მიღწეულია, ამიტომ აქ ყველაზე შესაფერისი სტრატეგია შეიძლება პირდაპირ დაგეგმვაზე გადასვლა იყოს. თუ ამ დროს წინააღმდეგობას წააწყდით, შეგიძლიათ დაუბრუნდეთ გაღვივების პროცესს, ან ფოკუსირების გადასინჯვასაც კი.

სცენარი 2. „არსებობს რამდენიმე შესაძლებლობა და უნდა გადავწყვიტოთ “.

ამ სცენარში არსებობს განსაზღვრული რაოდენობის ვარიანტები სავარაუდო ფოკუსისათვის. თქვენ შეგიძლიათ ისაუბროთ A-ს, B-ს, ან C-ს შესახებ. ყოველდღიურ პრაქტიკაში ეს საკმაოდ გავრცელებული სცენარია. შესაძლო არჩევანს მომსახურების კონტექსტი ან სპეციალისტის პროფესიული ცოდნა განსაზღვრავს. თუმცა, უფრო ხშირად, შესაძლო მიზნები პირველი კონსულტირების დროს წამოიჭრება ხოლმე. კლიენტი თვითონ აღწერს შესაძლებლობებს, თქვენც რამდენიმე ალტერნატივა გიტრიალებთ თავში. ჩამოითვლება გარკვეული რაოდენობის პრობლემები და შესაძლებელია ნებისმიერ მათგანზე ფოკუსირება.

პრაქტიკაში, საწყისი ფოკუსის გულდასმით არჩევაზე ნამდვილად ღირს დროის დახარჯვა. მომდევნო თავში აღწერილი დღის წესრიგის დადგენის ტექნიკა განსაკუთრებით სასარგებლოა, როდესაც ადამიანებს ბევრი პრობლემა აქვთ. რა გვაქვს ჩამონათვალში? რას უნდა მიექცეს ყურადღება პირველ რიგში? არის თუ არა სასწრაფოდ გადასაჭრელი რაიმე პრობლემა? არის თუ არა რაიმე კავშირი კლიენტის პრობლემებს შორის, რაც მიგვახვედრებდა, რა უფრო სასწრაფოა? ერთი კონკრეტული პრობლემის მოგვარება სხვა სფეროებშიც ხომ არ გამოიწვევს გაუმჯობესებას? ფოკუსირება არის შესაძლო ვარიანტების ჩამოთვლისა თუ დალაგების და გადაწყვეტილების მიღების პროცესი იმის თაობაზე, თუ რით დავიწყოთ.

სცენარი 3. „ფოკუსი გაურკვეველია, უნდა გამოვიკვლიოთ“.

ეს სცენარი ფოკუსირების სპექტრის მეორე მხარეზეა. თქვენთვის გარკვეული არაა ფოკუსი. ყველაზე მეტად რა უნდა და რა სჭირდება კლიენტს? შეიძლება, თვითონ კლიენტსაც არ ჰქონდეს გარკვეული და თქვენთან მოვიდეს იმის გასარკვევად, თუ რა პრობლემების წინაშე დგას და როგორ იმოქმედოს მომავალში. კლიენტის მიერ გამოთქმული წუხილი შეიძლება ძალიან ბუნდოვანი იყოს და არ მივყავდეთ გარკვეული მიმართულებით, ცვლილების მიზნებისაკენ. „მთელი ცხოვრება არეული მაქვს; ყველაფერი თავდაყირა დგას!“ თუმცა, თქვენ გჯერათ, რომ თქვენი დახმარებით კლიენტი შეძლებს და იპოვის მიმართულებას. თქვენ ყოველთვის გრძნობთ კლიენტში თანამშრომელს, „თანათერაპევტს“.

პრაქტიკაში, აქ შესაფერისი იქნება შემდეგ თავში აღწერილი ორიენტაციის პროცესი. ეს არ ნიშნავს კლიენტების პირდაპირ მიყოლას ნებისმიერი მიმართულებით, რომელსაც ისინი აირჩევენ. თქვენ ეძებთ სინათლეს ჰორიზონტზე, სწორ მიმართულებას. ორიენტირება არის პროცესი, რომლის დროსაც ვიყენებთ ზოგადიდან კონკრეტულზე გადასვლისა და ორმხრივად შეთანხმეული მიზნების არჩევის ძირითად უნარებს.

მესამე სცენარი შეიძლება შეიცავდეს კლინიკურ ფორმულირებასაც, პრობლემებს შორის კავშირის, ან დამოკიდებულების ძებნასაც და ცვლილების ფოკუსზე მითითებასაც. მე-6 თავში დაწყებული და მომდევნო თავში გაგრძელებული ჯულიას შემთხვევა ორიენტირებისა და ფორმულირების უფრო რთული პროცესის მაგალითია. ჩვენი მიზანია შესამოწმებელი ჰიპოთეზის არჩევა, განსაზღვრა საცდელი ფოკუსისა, რომელიც ორმხრივადაა შეთანხმებული, როგორც კლიენტის პრობლემებზე მუშაობის დაწყების საწყისი წერტილი.

საუბარი და არა ტრანსაქცია

ფოკუსირება მოტივაციურ ინტერვიუირებაში არ ჰგავს მარილის ყიდვას ან ექიმთან ნატკენი თითის გამო მისვლას. როცა არჩევანი მცირეა, პრობლემა აშკარაა და აქვს ადგილი ტრანსაქციას. ცვლილების შესახებ საუბარი ასეთი არაა. ურთიერთობა მნიშვნელოვანია, მისწრაფებები იცვლება და არჩევანი კეთდება საუბრის მიმართულების შესახებ, რომელსაც უნდა მიჰყვე.

ამ თავში განვიხილეთ მოტივაციური ინტერვიუირებისთვის ფოკუსირების საჭიროება და ვნახეთ ამ პროცესის ხელშემწყობი რამდენიმე კონცეპტუალური რუკა. მე-9 თავში ვისაუბრებთ იმაზე, თუ როგორ ვიპოვოთ ჰორიზონტი, რომლისკენაც გავაგრძელებთ მოძრაობას. ყოველთვის, როცა ვყოყმანობთ, სა ით გავაგრძელოთ სვლა, რა მიმართულებით ვიაროთ, ან როცა ინდიფერენტული კლიენტი გვხვდება, დროა, ფოკუსირების პროცესს დავუბრუნდეთ. მაშინვე გადაიშლება თქვენ წინ ცვლილების პერსპექტივები, ბუნდოვანი ფოკუსები კი მკაფიო და შინაარსიანი გახდება.

ძირითადი პუნქტები

√ ფოკუსირების პროცესი გულისხმობს ერთი, ან რამდენიმე კონკრეტული მიზნის, ან სასურველი შედეგის მიგნებას, რომელიც კონსულტირების მიმართულებას მიგვანიშნებს.

√ ფოკუსი მოდის კლიენტისგან, სპეციალისტისგან ან კონტექსტიდან.

√ კონსულტირების ძირითადი სტილები: წარმართვა, მეგზურობა და მიყოლა ფოკუსირების სამ მიმართულებასაც წარმოაჩენს.

√ ზოგჯერ არსებობს ერთი ნათელი ფოკუსი, ზოგჯერ კი - რამდენიმე შესაძლო თემა, სადაც ფოკუსი ბუნდოვანია და დამატებით გამოკვლევას საჭიროებს.

„ჩვენ არასოდეს ვკარგავთ იმედსა და რწმენას, რომ სადღაც, ჰორიზონტს მიღმა უკეთესი ცხოვრება, უკეთესი სამყარო არსებობს“.

ფრანკლინ დელანო რუზველტი

„არასოდეს ხარ მეტისმეტად ხნიერი საიმისოდ, რომ დაისახო ახალი მიზანი, ან გაიჩინო ახალი ოცნება“.

კ. ს. ლუისი

განმარტების თანახმად, მოტივაციური ინტერვიუირება არის ცვლილების შესახებ საუბარი, ფოკუსირება კი გულისხმობს გეზის მიმართულების დადგენას. ამ თავში წარმოდგენილია სამი სცენარი, რომლებიც მე-8 თავში განვიხილეთ:

1. ფოკუსი გარკვეულია.

2. არსებობს ვერსიები, რომელთაგანაც შესაძლებელია არჩევა.

3. ფოკუსი გაურკვეველია.

აქ განვიხილავთ, როგორ უნდა გავაგრძელოთ ფოკუსირება ამ სცენარების არსებობის შემთხვევაში. თუმცა, ვიდრე ამას გავაკეთებდეთ, ჯერ უნდა გავითვალისწინოთ მოტივაციური ინტერვიუირების რამდენიმე მნიშვნელოვანი ასპექტი, ანუ ის მთავარი მოსაზრებები, რაც ფოკუსირების პროცესს (და ყველა სხვა პროცესს) უდევს საფუძვლად.

სპეციალისტის პრობლემები, რომლებიც ფოკუსირებისას ჩნდება

გაურკვევლობის ამტანობა

გამოსწორების რეფლექსთან (იხილეთ 1-ლი თავი) შეწინააღმდეგება ნიშნავს, რომ თქვენ თავს იკავებთ და პრობლემებს კლიენტების მაგივრად არ ჭრით, მაგრამ აქტიურად ეხმარებით მათ, ამ პრობლემების დაძლევაში. ამ პოზიციას სჭირდება გაურკვევლობის მოთმენა გარკვეული დოზით, აუჩქარებლობა და ნათელი გონება. სპეციალისტები ერთმანეთისგან ორაზროვნებასთან შეგუების უნარის მიხედვით განსხვავდებიან. ზოგი მშვიდად არის და ელოდება, როდის გაირკვევა ყველაფერი, მოსწონს კიდევაც ნელი პროგრესი, შეუძლია დიდხანს იხეტიალოს მიმართულების გარეშე. ზოგი კი, უფრო მოუთმენელია და წინსვლა სურს, განსაკუთრებით, ფოკუსირების პროცესში, როცა ისიც კი გაურკვეველია, რა იქნება საუბრის თემა. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში, ძნელია, გაუძლო ცდუნებას და არ გააგრძელო წინსვლა. ამ პროცესის დროზე ადრე დასრულება ძალიან სარისკოა: კონკრეტული ფოკუსის არჩევა და პროცესის დაჩქარება კლიენტის მხრიდან პროტესტსა და კეთილგანწყობის დაკარგვას გამოიწვევს, თუკი ის ამ ფოკუსს არ ეთანხმება.

აუჩქარებლობა სულაც არ ნიშნავს, რომ ფოკუსირების პროცესს აუცილებლად დიდი დრო უნდა დასჭირდეს. სინამდვილეში, ხშირად, პირიქითაც ხდება ხოლმე: სიჩქარე იწვევს ნაადრევ ფოკუსირებას და ხელს უშლის პროგრესს. ამას გულისხმობდა რობერტსი (2001) პრინციპში „ნელი არის ჩქარი“: თუ ისე მოქმედებ, თითქოს რამდენიმე წუთი გქონდეს დარჩენილი, მთელ დღეს მოანდომებ ამის კეთებას; მაგრამ თუ ისე მოქმედებ, თითქოს მთელი დღე გქონდეს, რამდენიმე წუთიც გეყოფა. განსხვავება მხოლოდ ისაა, რამდენად განიცდის ინტერვიუერი აჩქარების საჭიროებას. გაურკვევლობის მოთმენა ერთ-ერთი მთავარი უნარია მოტივაციური ინტერვიუირების ფოკუსირების პროცესში დახელოვნებისთვის.

კონტროლის გაზიარება

გაურკვევლობამ, თავის მხრივ, შეიძლება გამოიწვიოს წუხილი კონსულტირებაზე კონტროლის დაკარგვის გამო, ეს წუხილი კი გააუარესებს ინტერვიუირების პრაქტიკას. აქ სწორი დამოკიდებულება იქნება კლიენტისთვის კონტროლის გაზიარება იმ რწმენის სახით, რომ მიუხედავად ბუნდოვანებისა, მალე ყველაფერი გაირკვევა. თქვენ აკონტროლებთ ინტერვიუირების მიმდინარეობას და, ამავდროულად, აძლევთ კლიენტებს მისი მიმართულების გამოკვლევისა და მასზე ზემოქმედების შესაძლებლობას. ჩემი ერთი კოლეგა სამედიცინო სფეროდან, რომელიც მოტივაციური ინტერვიუირების პრაქტიკას გადიოდა, დააკვირდა გაურკვევლობისადმი საკუთარ დამოკიდებულებას და კონტროლის დაკარგვის შიშს: „ხანგრძლივი შეჯამება ბრწყინვალე რამაა. პაციენტებს საშუალებას ვაძლევ, თავისუფლად ილაპარაკონ, მე კი ვუსმენ საუბარს მათი მიზნების შესახებ. ხანგრძლივი შეჯამების დახმარებით ვუბრუნდები ძველ მიმართულებას და ვხედავ, საით უნდა გავაგრძელო გზა“. მოტივაციური ინტერვიუირება ცეკვას ჰგავს, ერთად მოძრაობას, როდესაც ნაზად მიანიშნებ მიმართულებას. თუ პარტნიორის ერთი მიმართულებით წაყვანას ცდილობ და წონასწორობის დაკარგვას ან პროტესტს გრძნობ, სცადე მეორე გზა, რომელიც უფრო მოხერხებული იქნება.

ძლიერი მხარეებისა და ცვლილების შესაძლებლობების ძიება

ყოველდღიურ პრაქტიკაში ძალიან დიდი ყურადღება ეთმობა შეფასებას, რისკებს, პრობლემების მენეჯმენტს და დავალებების შესრულებას, ამიტომ ძალიან ადვილია, მხედველობიდან გამოგვრჩეს ცვლილების შესაძლებლობა. მოტივაციური ინტერვიუირება ამ შესაძლებლობების, ცვლილების გზების მუდმივად ძიებას გულისხმობს. ცვლილების შესახებ მცირედი მინიშნებაც კი, შესაძლოა, ის ნაპერწკალი აღმოჩნდეს, რომელიც მცირედი სულის შებერვისას აბრიალდება და ცვლილების მამოძრავებელ ძალად გადაიქცევა.

ზოგჯერ პრობლემაზე გაკეთებული ფოკუსიდან რამდენიმე ნაბიჯით უკან უნდა დავიხიოთ და მოვუსმინოთ კლიენტს, რომელიც საუბრობს საკუთარი ძლიერი მხარეების, ღირებულებების, ცვლილებისკენ სწრაფვის შესახებ, ცნობისმოყვარეობა გამოვიჩინოთ ამ ადამიანის ძლიერი მხარეების მიმართ და მხოლოდ ამის შემდეგ გავიხედოთ წინ.

ფოკუსირების სამი სცენარი

ახლა ჩვენ ვუბრუნდებით უკვე ნახსენებ სამ სცენარს, სამ სურათს, რომლებიც შეიძლება ყურადღების ცენტრში მოხვდეს, როცა საუბრის გაგრძელების შესაძლო მიმართულებებს ვირჩევთ. მათგან პირველი უფრო ხშირად გვხვდება, მაგრამ ეს დამოკიდებულია საუბრის მიმდინარეობის პირობებზე.

სცენარი 1. გარკვეული მიმართულება

ზოგიერთ კლიენტს კარგად აქვს გააზრებული საწყისი მიზნები და პრობლემები. თუ ცვლილების მიმართულება ორივე თქვენგანისთვის ნათელია, მაშინ არ არის საჭირო დიდი დროის დათმობა ფოკუსირებისთვის. ცხადია, მნიშვნელოვანია იმის აღნიშვნა, რომ თქვენ, ორივეს, ერთი და იგივე მიმართულება გაქვთ, საჭიროა ნებართვის თხოვნა და ავტონომიის გაცნობიერება: „ესე იგი, ამის შესახებ უნდა ვისაუბროთ, თუ რამე სხვა საკითხიც გაქვთ განსახილველი?“ - თუ თქვენი ჩართულობა ადეკვატურია, კლიენტები, ან მოგყვებიან, ან სხვა მიმართულებას გთავაზობენ. ამის შემდეგ გადადიხართ გაღვივებაზე, ანდა, თუ კლიენტი ცვლილებისთვის მომზადებულია, პირდაპირ დაგეგმვაზე.

სცენარი 1 ხშირად ისეთ კონტექსტშიც მიმდინარეობს, როდესაც მომსახურებას თავად აქვს გარკვეული მიმართულება. ფიზიოთერაპევტს, რომლის ამოცანაა, დაეხმაროს პაციენტს ფუნქციისა და წონასწორობის აღდგენაში, ძალიან ვიწრო ფოკუსი აქვს. ადამიანებს, რომლებიც ასეთი სპეციალური მომსახურების მისაღებად მიდიან, შეიძლება ფართო სპექტრის პრობლემები აწუხებდეთ, მაგრამ საუბრის მიმართულება კონტექსტიდან გამომდინარე ვიწროვდება. ეს იმას ნიშნავს, რომ სპეციალისტს წინასწარ აქვს მიცემული გარკვეული მიმართულება, თუმცა თითოეული კლიენტის შემთხვევა სხვადასხვაგვარად შეესაბამება ამ მიმართულებას. ამ კონტექსტში თქვენი საუბრის მიმართულება, ზოგადად, გარკვეულია, გადასაჭრელი პრობლემა კი მხოლოდ გაღვივებას მოითხოვს, რათა დავადგინოთ, იზიარებს თუ არა კლიენტი ჩვენს მიმართულებას. თუ თქვენ დაამყარებთ სამუშაო ურთიერთობას, რომ ამ მიმართულებით ერთად იაროთ, თქვენი სამუშაო გაღვივებისა და დაგეგმვის ეტაპებზე გადაინაცვლებს. თუ ასე არ მოხდა, გაგრძელების საფუძველი არ არსებობს. გამყოლი, რომელმაც კარგად იცის ოკეანეები და თევზჭერა, სავარაუდოდ, არ გამოდგება გზამკვლევად ადამიანისთვის, რომელსაც მხოლოდ კონტინენტის მცენარეების ნახვა სურს.

მესამე გზა, როდესაც გარკვეული მიზნები ჩნდება, არის სათანადო მიმართულების გამოაშკარავება კონსულტირების მიმდინარეობისას. აქაც, კლიენტი შეიძლება დაეთანხმოს ან არ დაეთანხმოს თქვენ მიერ დანახულ ფოკუსს. თუ არსებობს კონკრეტული მიმართულება, საითაც გსურთ ცვლილების შესახებ საუბრის წაყვანა, ორი ეტაპი უნდა გაიაროთ: ნებართვა და გაღვივება. პირველი გულისხმობს თემის შეთავაზებას და ამ თემის განხილვაზე კლიენტის ნებართვის მიღებას. ზოგჯერ მედიკოსები გვეკითხებიან ხოლმე: „როგორ უნდა შევთავაზო X საკითხი ისე, რომ პაციენტი არ გავანაწყენო?“ მაგალითად, ექიმი ფიქრობს, რომ პაციენტისთვის სასარგებლო იქნება, თუკი მხოლოდ მის კვებით ჩვევებზე კი არა, მისი შვილების კვებაზეც ისაუბრებენ. ეს თემა კი რთული წამოსაწყებია, რადგან საფრთხეს უქმნის პაციენტის განცდას, რომ ის კარგი დედაა. აქ სირთულეს ქმნის ყურადღების გადატანა თემაზე, რომელიც თქვენი აზრითაა მნიშვნელოვანი, მაგრამ კლიენტისთვის აშკარა და მისაღები არ არის. ამ კონკრეტულ საკითხს თავის ბოლოში დავუბრუნდებით.

პოტენციური ფოკუსის გაკეთებისა და ამის შესახებ საუბრის თუნდაც დროებითი ნებართვის მოპოვების შემდეგ, მთავარი ამოცანა ადამიანის მოტივაციის მოსმენა და ამ მიმართულებით სვლაა (პროცესი, რომელსაც IV ნაწილში განვიხილავთ). ამ ეტაპზე გამოსწორების რეფლექსზე გადასვლა და კლიენტებისთვის ახსნა, როგორ და რატომ უნდა შეიცვალონ, კარგ შედეგს არ მოიტანს. როდესაც კლიენტი ფოკუსის სისწორეში დარწმუნებული არაა, ჩვენი ამოცანაა, ერთად დავძებნოთ და ვიპოვოთ ცვლილების მოტივაცია. ამ პროცესს გარკვეული ამბივალენტურობაც ახლავს. ადამიანს აქვს სხვა თანდაყოლილი ღირებულებები და სხვა მოტივაციაც, რომელთა ძიება სწორედ გაღვივების პროცესს წარმოადგენს (იხილეთ მე-13 თავი). თუ ასეთი მოტივაცია არ მოიძებნა, პროცესი უფრო გააღრმავებს შეუსაბამობას (იხილეთ მე-18 თავი).

სცენარი 2. მიმართულებების არჩევანი: დღის წესრიგის დაგეგმვა

ფოკუსირების მეორე გავრცელებული სცენარი იმ შემთხვევაში მოქმედებს, როცა სასაუბრო თემების საკმაოდ მკაფიო არჩევანი არსებობს. არჩევნის არეალი ძალიან ფართო არაა (როგორც მე-3 სცენარში), მაგრამ არც მკაფიო საწყისი ფოკუსი არსებობს (1-ლი სცენარი). ამ სცენარს კონსულტირების დასაწყისში ვხვდებით ხოლმე. თუმცა მსგავსი რამ სხვა დროსაც ხდება, როცა არსებობს შესაძლო საკითხების გონივრული ჩამონათვალი, რომლებზეც ფოკუსირებაა შესაძლებელი. მაგალითად:

ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემების მქონე კლიენტი, რომელსაც ჰალუცინაციები აწუხებს, განიცდის, რომ სამუშაოს ვერ შოულობს, არ მოსწონს მედიკამენტების გვერდითი ეფექტები და აცნობიერებს, რომ ბოლო დროს კანაფის მოხმარების დოზა გაზარდა.

ან:

მან სულ ახლახან გადაიტანა ინსულტი. თქვენ გაწუხებთ, რომ ის მარტო ცხოვრობს და სიარულის დროს ყავარჯენს იყენებს. მას სურს, კვლავ გააგრძელოს მანქანის მართვა, მაგრამ შიშობს, რომ შეიძლება ინსულტი გაუმეორდეს.

როცა რამდენიმე არჩევანი არსებობს, ფოკუსირება სულ უფრო ხშირად ხდება ორმხრივი შეთანხმებისა და გაცნობიერებული რეფლექსიის გარეშე, უმეტესწილად, მხოლოდ სპეციალისტის პირად მოსაზრებებზე დაყრდნობით. ამგვარი სიჩქარე მხოლოდ აზარალებს ჩართულობას - ფოკუსის ცალმხრივად განსაზღვრა კიდევ უფრო ართულებს ცვლილებას. მეორე მხრივ, კლიენტის ჩართვა მიმართულების არჩევაში საშუალებას გვაძლევს, ადვილად მოვახდინოთ მოტივაციური ინტერვიუირების ინტეგრირება ყოველდღიურ პრაქტიკაში.

მარტივ და ოსტატურ ფოკუსირებას შეიძლება სერიოზული დაბრკოლებები შეექმნას. კლიენტები პრობლემების ზღვაში ჩაცვენილებად გრძნობენ თავს და ცვლილებების განხორციელების ეშინიათ. თქვენი მხრიდანაც ხშირად ემუქრება საფრთხე მშვიდსა და გულისხმიერ დამოკიდებულებას, მათ შორისაა დროის სიმცირე და იმ ამოცანების სიმრავლე, რომლებიც თქვენს ყურადღებას მოითხოვს. თუ ორივე გადატვირთულად გრძნობთ თავს, თავისუფლად შეიძლება ხაფანგში აღმოჩნდეთ. ეს ხაფანგებია: ცალმხრივი, ან ძალიან სწრაფი ფოკუსირება, არასწორი გზის არჩევა, ან ორმხრივი უიმედობის წრეში სიარული.

დღის წესრიგის დაგეგმვა არის მეთოდი, რომელიც დაგეხმარებათ სწრაფად ფოკუსირებაში და კლიენტის უფრო აქტიურად ჩართვაში, თანაც თავიდან აგაცილებთ მიმართულების არჩევისას გაჩენილ დაბნეულობას. აქამდე გამოყენებულ ტერმინ „დღის წესრიგის დადგენას“ ვარჩიეთ „დღის წესრიგის დაგეგმვა“¹⁰ (Stott, Rollnick, Rees, & Pill, 1995), რადგან ეს უფრო ჰგავს მარშრუტის დაგეგმვას მოგზაურობის დასაწყისში, როცა იცი, რომ მოგზაურობის პროცესში ყოველთვის შესაძლებელია მიმართულების გადასინჯვა და შეცვლა.

არსებითად, დღის წესრიგის დაგეგმვა მეტასაუბარს წარმოადგენს. ეს არის დროის მოკლე მონაკვეთი, როცა თქვენ და თქვენი კლიენტი საუბრის თემას სცდებით და წინასწარ ათანხმებთ, რაზე უნდა ილაპარაკოთ. ეს არის ფორმა „საუბრისა საუბრის შესახებ“. დღის წესრიგის დაგეგმვა ნიშნავს ერთი ეტაპის (საკითხის) განსაზღვრას ფოკუსის გასაკეთებლად მიმდინარე ცვლილების პროცესში. თუ კარგად შესრულდა, ის შვებას მოჰგვრის კლიენტებს, რომლებიც საკუთარ პრობლემებში გახლართულად გრძნობენ თავს. მისცემს მათ შესაძლებლობას, დროებით გვერდზე გადადონ სხვა საზრუნავი და ერთ პრობლემაზე მოახდინონ ფოკუსირება.

შესაძლებელია ფოკუსირებისთვის თქვენი სურვილების მინიშნება, მაგრამ გადაწყვეტილების მიღების პროცესზე ზეგავლენა არ უნდა მოახდინოთ. თქვენი მისწრაფება იქნება უბრალოდ კიდევ ერთი ვერსია, რომელსაც ერთად გაითვალისწინებთ მიმართულების არჩევის დროს.

„ჩვენ შეგვიძლია რამდენიმე მიმართულებით წასვლა და მაინტერესებს, რა არის მნიშვნელოვანი თქვენთვის. თქვენ ახსენეთ კვების რეჟიმი და მეტი ვარჯიშის შესაძლებლობა. კარგი იქნება, თუ მოწევის შესახებ მეტს ვისაუბრებთ. თუმცა შეიძლება სხვა საზრუნავი უფრო გაწუხებდეთ. რისი განხილვა გსურთ ჯანმრთელობის გასაუმჯობესებლად?“

ეს მიდგომა ჰგავს ნავში მჯდომი ორი ადამიანის მიერ წუთით სვლის შენელებას ახალი მიმართულების განსასაზღვრად. ვიდრე კვლავ გაჰყვებიან ზურგის ქარს, რუკას უნდა დახედონ და მონიშნონ ის ადგილები, საითკენაც გეზი აქვთ აღებული. სცადეთ ეს მეთოდი, როცა ფოკუსის დადგენა ან შეცვლა გსურთ. ეს განსაკუთრებით სასარგებლოა, როცა კლიენტს რამდენიმე ერთმანეთთან დაკავშირებული პრობლემა აწუხებს. ეს არის შესაძლებლობების გამორკვევა და სავალი გზის შესახებ ორმხრივი, თუნდაც, დროებითი გადაწყვეტილების მიღება. დღის წესრიგის დაგეგმვა მისდევს აშკარა თანმიმდევრობას (იწყება შესაძლებლობათა ჩამონათვალით და გადადის შეთანხმებულ ფოკუსზე) და რამდენიმე ნაწილისაგან შედგება. ეს ნაწილები ხისტი ეტაპები არაა, რადგან ყოველდღიურ პრაქტიკას მოქნილობა ესაჭიროება. ზოგჯერ ფოკუსი სწრაფად, ძალიან ხანმოკლე დისკუსიის შედეგად მყარდება, ზოგჯერ კი უფრო მეტი დრო სჭირდება. შეიძლება, სხვადასხვა ელემენტი იყოს მნიშვნელოვანი, იქიდან გამომდინარე, კონსულტირების დასაწყისშივე დაგეგმავთ დღის წესრიგს, თუ მერე დაუბრუნდებით მიმართულების შესასწორებლად. ყველა შემთხვევაში, მე-5 და მე-6 თავში აღწერილი ძირითადი უნარები წარმოადგენს იმ დუღაბს, რომელიც ამოცანის ნაწილებს ერთმანეთთან აკავშირებს. დღის წესრიგის დაგეგმვის ბუნება კონტექსტის მიხედვითაც იცვლება ხოლმე. მაგალითად, ერთია სამედიცინო კონსულტირების ერთჯერადი ვიზიტი და მეორეა ფსიქოთერაპიის პროცესი, რომელიც თვეები გრძელდება.

სტრუქტურის განსაზღვრა

პირველ რიგში, კარგი იქნება, მკაფიოდ ჩამოაყალიბოთ, რას აკეთებთ. არსებითად, წამით თავს ანებებთ საუბარს და მსჯელობთ საუბრის შემდგომ მიმართულებაზე. ჩვეულებრივ, ეს სტრუქტურირებულად ხდება ხოლმე. თქვენ უნდა ითხოვოთ კლიენტისგან ნებართვა, როცა დღის წესრიგის დაგეგმვაზე გადადიხართ, ამისთვის კი იყენებთ ისეთ შესავალ ფრაზებს, როგორებიცაა „წინააღმდეგი ხომ არ იქნებით, თუ განვიხილავთ თემებს, რომელთა შესახებაც უნდა ვიმსჯელოთ?“ ან „შეგვიძლია რამდენიმე წუთი დავუთმოთ იმ საკითხებს, რის განხილვასაც ვაპირებთ?“ ფრაზები - „წინააღმდეგი ხომ არ იქნებით“ და „შეგვიძლია“ ხაზს უსვამს ამ დაგეგმვის ჰიპოთეზურ ბუნებას. თქვენ არ აცხადებთ თემებს, რომლებიც აუცილებლად უნდა განიხილოთ, ამ ეტაპზე მხოლოდ იმ თემების იდენტიფიცირებას ახდენთ, რომელთა განხილვაც შესაძლებელია. დისკუსიის ჰიპოთეზურობის შენარჩუნება, დღის წესრიგის დაგეგმვის ხანმოკლე პერიოდშიც კი რთული საქმეა. კლიენტი გთავაზობთ თემას ან პრობლემას და თქვენ გიჩნდებათ სურვილი, მაშინვე დაიწყოთ მისი განხილვა. დღის წესრიგის დაგეგმვის დროს არ უნდა განიხილოთ რომელიმე საკითხი სიღრმისეულად, ამ დროს საჭიროა, მხოლოდ საუბრის შესაძლო მიმართულებები მიმოიხილოთ. თუ კლიენტის ცხოვრება უღრან ტყესავითაა, დღის წესრიგის დაგეგმვა გულისხმობს მის ზემოდან დათვალიერებას ჰაერში მონავარდე არწივის თვალით. შემდეგ კი, საინტერესო იქნება ტყეში შესვლა და იქაურობის თაგვის თვალით თვალიერება, მაგრამ არა ამ ეტაპზე. დღის წესრიგის დაგეგმვის დროს სტრუქტურირებული შესავალი ასე შეიძლება ჟღერდეს:

„მაინტერესებს, ხომ არ შეგვიძლია, რამდენიმე წუთით შევჩერდეთ და მოვიფიქროთ, რა არის თქვენთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი. მე გონებაში შევადგინე იმ საკითხების ჩამონათვალი, რომლებიც თქვენ ახსენეთ და მინდა, ეს ჩამონათვალი შეგითანხმოთ. შემდეგ კი იმაზე ვისაუბროთ, ჩამოთვლილთაგან რომელი საკითხით გირჩევნიათ განხილვის დაწყება. შეიძლება, მეც გამიჩნდეს რაიმე მოსაზრება ამასთან დაკავშირებით. ასე მოვიქცეთ?“

შესაძლებლობათა განხილვა