არც ისე დიდიხნის წინ ამერიკელ ტურისტთა ჯგუფი იტალიას ეწვია. „საკვირველი!“ - განუცხადა ერთ-ერთმა მათგანმა ადგილობრივ გამყოლს, ჩემს მეგობარს: „თქვენც გქონიათ პიცა?!“. იაპონელ ბოი სკაუტთა ჯგუფი ჩავიდა ჩიკაგოში. „საკვირველი!“ უთხრეს მათ თავის ჯგუფის ხელმძღვანელს - „მათაც ჰქონიათ მაკდონალდსი?!“.¹ „Хотели как лучше, а получилось как всегда“ -

ვიქტორ ჩერნომირდინი, თანამედროვე რუსი მჭერმეტყველი.

საყოველთაოდ აღიარებულია, რომ დაახოლებით მეოცე საუკუნის მეორე ნახევრიდან საზოგადოებრივი განვითარება დედამიწაზე მიმდინარეობს დიდი, ერთიანი პროცესის ფარგლებში, რომელიც გლობალიზაციის სახელითაა ცნობილი.

აღიარებულია, აგრეთვე, რომ დედამიწაზე მცხოვრები ადამიანების უდიდესი უმეტესობა ადრე თუ გვიან, ამა თუ იმ სახით, ხვდება ამ პროცესის მოქმედების სფეროში, ხოლო ყველაზე აქტიურებს თავიანთი ამბიციების რეალიზაცია მხოლოდ მის ფარგლებში შეუძლიათ.

შესაბამისად ნებისმიერი ადამიანი, რომელსაც ელემენტარული განათლება მაინც აქვს მიღებული, იცნობს სიტყვას „გლობალიზაცია“, ისევე როგორც მასთან ახლოს მდგარ ისეთ ტერმინს, როგორიცაა გლობალური. ეს სიტყვები შედარებით განვითარებულ ქვეყნებში მაინც უკვე დიდი ხანია ყოველდღიური სალაპარაკო ენის განუყოფელ ნაწილად იქცნენ.² ასე რომ, ყოფით დონეზე მაინც, უამრავ ადამიანს გააჩნია საკუთარი განზოგადებული წარმოდგენა ამ პროცესის შესახებ და პოზიცია (დადებითი თუ უარყოფითი) მის მიმართ. თუმცა უმეტეს შემთხვევაში ეს ხდება იმ სახით და იმ დონეზე, როგორც აღწერილია კურსის ეპიგრაფში მოყვანილ მაგალითში.

სულ სხვაგვარადაა მდგომარეობა ამ ტერმინის ფორმალური, მეცნიერულად დასაბუთებული განმარტების თვალსაზრისით. არსებობს გლობალიზაციის იმდენი განმარტება, რომ საბოლოოო ჯამში რაიმე დასკვნების გამოტანა მათ საფუძველზე პრაქტიკულად შეუძლებელია. სიტუაცია ძალიან წააგავს იმას, რომელიც აღწერა ცნობილმა ამერიკელმა მწერალმა რობერტ ჰაინლაინმა ჯერ კიდევ 1940-იანი წლების დასაწყისში. „მაგალითად, - ამბობდა მისი ერთ-ერთი წიგნის გმირი - ზმნას ყოფნა ინგლისურ ენაში გააჩნია ოცდაერთი განსხვავებული მნიშვნელობა, რომელთაგანაც არც ერთი არ შეესაბამება სინამდვილეს”.³

ამ სიტუაციის წარმოქმნა ადვილად გასაგებია. ის კარგად აიხსნება საზოგადოებრივი განვითარების პრობლემების ზედმეტი იდეოლოგიური დატვირთვით, ისევე როგორც ავადსახსენებელი პოლიტიკური კორექტულობის კულტურით, რომელიც არ იძლევა საშუალებას დაარქვა ნამდვილი სახელი საკმაოდ უწყინარ მოვლენებსაც კი.

ასეთი მდგომარეობა აშკარად აწყობთ პოლიტიკოსებს, რადგანაც აძლევს მათ საშუალებას დაუდონ მეცნიერული (უფრო სწორედ „წამეცნიერულო“) სარჩული ფაქტიურად ნებისმიერ გადაწყვეტილებას. მეორე მხრივ, მრავალი საკმაოდ ადვილად გასაგები მოვლენა ასეთი მიდგომის ფარგლებში ძნელად ასახსნელი ხდება.

შედეგად ვიღებთ იმას, რისი მაგალითიც მოყვანილი იქნა ინგლისურ გაზეთ „გარდიანში“ 2002 წელს - ერთ-ერთი გადაცემის დროს რედაქტორმა ეკონომიკის საკითხებში ევან დევისმა ახსენა „გლობალიზაცია - რასაც არ უნდა ნიშნავდეს ეს“. წამყვანმა უპასუხა: „კეთილი, თუ მან არ იცის ეს რას ნიშნავს, ეშმაკმა დალახვროს, მაშ ჩვენ რაღა მოგვეთხოვება?“⁴

გლობალიზაციის დღესდღეობით ყველაზე ხშირად ხმარებული განმარტებებიდან შეიძლება გამოიყოს რამდენიმე ყველაზე ტიპური, როგორებიცაა მაგალითად:

- „[ყველაფერი] რაც გავრცელებულია ან გამოიყენება მთელ მსოფლიოში“ (უებსტერის ლექსიკონი).⁵

- „პროცესი, რომელიც საშუალებას აძლევს ფინანსურ და საინვესტიციო ბაზრებს იმოქმედონ საერთაშორისო ასპარეზზე, ძირითადად დერეგულირებისა და გაუმჯობესებული კავშირების შედეგად“(კოლინზის ლექსიკონი).⁶

- „პროცესი, რომლის საშუალებითაც ყოველდღიური ცხოვრების გამოცდილებას, რომელიც ხასიათდება საქონლისა და იდეეების გავრცელებით (დიფუზიით), შეუძლია გამოიწვიოს კულტურული წარმოსახვის სტანდარტიზაცია მსოფლიოს დონეზე“ (ბრიტანული ენციკლოპედია).⁷

აშკარაა, რომ ყველა ასეთი ხასიათის განმარტება, მიუხედავად იმისა, ის ძალიან ზოგადია, თუ ზედმეტად დეტალური, არ ხსნის გლობალიზაციის არსს და არ პასუხობს კითხვებზე რატომ და როგორ? მათ საფუძველზე ფაქტიურად შეუძლებელია მსოფლიო პოლიტიკის გლობალიზაციის მიზეზებისა და შედეგების ადეკვატური შეფასება, რაც ამ კურსის ძირითად მიზანს წარმოადგენს. ამასთან დაკავშირებით, სპეციალურად ამ კურსისათვის შემუშავებულია გლობალიზაციის განმარტება, რომელიც, ავტორის აზრით, უფრო შესაბამისია თანამედროვე მსოფლიოში მიმდინარე პროცესებისადმი და მათი განზოგადებული აღქმის საშუალებას იძლევა.

ეს განმარტებაა - გლობალიზაცია არის ურთიერთობათა სისტემა, რომლის ფარგლებშიც მსოფლიოს წამყვან მოთამაშეს და/ან მოთამაშეთა ჯგუფს (უშუალოდ ან თავისი წარმომადგენლების მეშვეობით) შეუძლია(თ) ისეთი პროცესების ინიცირება და მათზე ამა თუ იმ სახით გავლენის მოხდენა, რომლებიც საბოლოო ჯამში განაპირობებენ საზოგადოებრივი განვითარების ტენდენციებს მსოფლიოს მასშტაბით.

რაც შეეხება მსოფლიოს წამყვან მოთამაშეებს, ისინი შეიძლება იყვნენ წარმოდგენილი ნებისმიერი სუბიექტით, რომელიც უშუალოდ მონაწილეობს გადაწყვეტილების მიღების პროცესში ან შესწევს უნარი გავლენა მოახდინოს გადაწყვეტილების მიღებაზე სხვების მიერ. ე.ი. ასეთი შესაძლებელია გახდეს ნებისმიერი კერძო პიროვნება, საზოგადო მოღვაწე თუ ორგანიზაცია (კერძო, საჯარო, ეროვნული თუ ზეეროვნული, სახელმწიფო თუ არასამთავრობო), ვისაც შეუძლია მოახდინოს ისეთი გადაწყვეტილების ინიციირება, რომელსაც საბოლოო ჯამში მოსდევს მსოფლიო მასშტაბის სისტემური ცვლილებები.

ბუნებრივია, რომ დღესდღეობით უდიდეს უმეტესობა შემთხვევებში ასეთებად გვევლინებიან სუვერენული სახელმწიფოები რომელთაც ძირითადად გააჩნიათ ასეთი ცვლილებების გენერირების უნარი.⁸ გარდა ამისა, იმისათვის, რომ ესა თუ ის ცვლილება ეფექტურად განხორციელდეს, საჭიროა მისი კოდიფიცირება, ფორმალიზაცია და ლეგალიზაცია საერთაშორისო თუ ეროვნულ დონეებზე. ეს ისევდაისევ მიანიშნებს სახელმწიფოებს როგორც გლობალიზაციის მთავარ აგენტებს.

გლობალიზაციას საფუძვლად უდევს პროცესი, რომელიც ცნობილია როგორც -ექსპანსია - (ლათინურიდან expansio - გაფართოვება, გავრცელება) - ანუ [რაღაცის] ზომის, მოცულობის, რაოდენობისა ან ზღვარის გაფართოვებაზე მიმართული ქმედება. ფაქტიურად გლობალიზაცია შესაძლებელია დახასიათდეს როგორც - [დედამიწის სასრულ სივრცეში] ლოგიკურ ზღვარს მიღწეული ექსპანსია.

სინამდვილეში ექსპანსია ძირითადად არის შიდა სისტემური პრობლემების მოგვარების სტანდარტული ინსტრუმენტი, რომელიც ამას აღწევს ამ პრობლემების სისტემის გარეთ გატანის ხარჯზე. ითვლება, რომ მას ძალიან ხშირად მიმართავენ სუსტი რეჟიმები, რომლებიც ცდილობენ თავისი უსუსურობის მიჩქმალვას საშინაო პრობლემების მეზობლებზე გადაბრალების გზით (მაგალითად, იხილეთ არგენტინის სამხედრო რეჟიმის კონფლიქტი დიდ ბრიტანეთთან ფოლკლენდის კუნძულების გამო 1982 წელს ან სადამისეული ერაყის მიერ ქუვეითის ოკუპაცია 1990 წელს).

მსოფლიოს წამყვანი სახელმწიფოებისათვის მაინც უკვე საკმაოდ დიდი ხნის მანძილზე ექსპანსია არის პროცესი, რომელიც არა მარტო უშუალოდ ექვემდებარება დაგეგმვას, არამედ ხშირად გეგმიური ღონისძიების ხასიათს ატარებს. საკუთრივ ექსპანსიის რეალიზაციის კონკრეტულ მექანიზმებს პრინციპული მნიშვნელობა არა აქვთ. ის შეიძლება იყოს პოლიტიკური, ეკონომიკური, კულტურული და ა.შ.

მსოფლიოს განვითარების თანამედროვე ეტაპზე სამხედრო ექსპანსია ამ წამყვანი ქვეყნებისათვის გამონაკლისს წარმოადგენს. მას როგორც უკიდურეს საშუალებას მიმართავენ, თუმცა არც ისე დიდიხნის წინ ის ექსპანსიის ძირითად სახეს წარმოადგენდა.

„გეგმიური” ექსპანსია ორიენტირებულია კონკრეტულ, სასრულ შედეგზე და მიმდინარეობს კონტროლირებად გარემოში. ამის ტიპური მაგალითია ევროგაერთიანების გაფართოვება. მიუხედავად მისი უდიდესი მნიშვნელობისა, ის გლობალური პროცესის ხასიათს (ე.ი. დაახლოებით - „გაუმარჯოს „ევროგლობალურ“ გაერთიანებას!“) ვერ მიიღებს, რადგანაც ამისათვის ევროპელებს არც საკმარისი მოტივაცია აქვთ და ვერც საკმარის ენერგიას დააგროვებენ.

ამავე დროს არსებობს ექსპანსიის ნაკლებად კონტროლირებადი, სპონტანური პროცესი, რომელიც აბსოლუტური შედეგების მისაღწევად მიიღწვის. ასეთი ტიპის ექსპანსია ყოველთვის გამონაკლისის სახით გვხვდებოდა და კაცობრიობის „დაღვინებასთან“ ერთად მისი გამოვლინება აბსოლუტურ მინიმუმამდე დაეცა. თუმცა სწორედ ასეთი სახის ექსპანსიასთანაა დაკავშირებული ყველა მსხვილმასტაბიანი ცვლილებები ჯერ რეგიონალურ, ხოლო შემდგომ გლობალურ დონეზე, რომელიც კაცობრიობას განუცდია. დღესდღეობით ერთადერთი საზოგადოება, რომელსაც შესწევს ასეთი ტიპის ექსპანსიის უნარი, ამერიკის შეერთებული შტატებია, თუმცა ამ შემთხვევაშიც ეს პროცესი აშკარად უკვე თავის პიკს გადაცდენილია და სულ უფრო და უფრო ატარებს პირველი ტიპის ექსპანსიის ხასიათს.

სიტუაცია, რომელიც იწვევს ასეთი ტიპის ექსპანსიის წარმოქმნას, როგორც ჩანს, ნებისმიერი ეთნოსის არსებობის მანძილზე ხდება ერთხელ - როდესაც ის იწყებს საკუთარი თავის, როგორც ისეთი ერთობის აღქმას, რომელსაც შესწევს უნარი დაუპირისპირდეს გარე სამყაროს.⁹ ამ დროს ეთნოსი სავსეა ენერგით, მოუსვენარია, მისთვის არ არსებობს გადაულახავი წინააღმდეგობები, ის უაღრესად მოტივირებულია მაქსიმალური შედეგის მისაღწევად.¹⁰ რაც უფრო მნიშვნელოვანია, მას შესწევს უნარი მოახდინოს იდეების გენერირება, შექმნას ახალი ფასეულობები. ის აქტიურია, ფლობს ინიციატივას, იმ დროს, როდესაც ყველა დანარჩენი ეთნოსები მხოლოდ რეაგირებენ მის

მოქმედებაზე. მისი შინაგანი ენერგია მოითხოვს გამოსავალს და ადრე თუ გვიან გარდაუვლად ხდება მისი „ამოფრქვევა“ გარე ექსპანსიის სახით.

ასეთ სიტუაციაში მყოფი ეთნოსი ახორციელებს ექსპანსიას არა იმიტომ, რომ მას ასე უნდა ან ის მის უშუალო მოთხოვნილებებს აკმაყოფილებს, არამედ იმიტომ, რომ ასე მართებს. საქმე გვაქვს კვაზიბუნებრივ პროცესთან, რომელიც ფაქტობრივად ნიუტონის პირველი კანონის შესაბამისად ვითარდება - ე.ი. პროცესი მიმდინარეობს იქამდე, სანამ შეუძლია გარემოს წინააღმდეგობის დაძლევა. ის თავისთავად საკმაოდ მარტივია და სწორხაზოვანი.

ასეთი სპონტანური ექსპანსიის წარმატებული რეალიზაციის ყველაზე ცნობილი მაგალითებია:

როგორც ზემოთ მოყვანილი მაგალითებიდან სჩანს, ყველა შემთხვევაში ექსპანსიის შედეგად ათვისებული სივრცე უზარმაზარი იყო. უკვე ესპანეთის ექსპანსია თავისი გამოვლენით გლობალურს უახლოვდებოდა, მაგრამ მხოლოდ მე-19 საუკუნის მეორე ნახევრის ევროპულმა კოლონიურმა ექსპანსიამ დაუდო დასაბამი გლობალიზაციას როგორც ასეთს. რამ გამოიწვია ეს გადამწყვეტი ხარისხობრივი ცვლილება კაცობრიობის განვითარებაში?

1. საბაზრო ურთიერთობების და კერძო საკუთრების დამკვიდრება მსოფლიოს წამყვან ქვეყნებში საშუალებას იძლეოდა ეფექტურად, დიდი მოგებით გამოეყენებინათ ის რესურსები, რომლებზეც ეს ქვეყნები ამყარებდნენ კონტროლს, ექსპანსიის შედეგად. ესპანეთი, სადაც მისი წარმატების პიკზე ასეთი ურთიერთობების ნატამალიც კი არ იყო, ფაქტიურად „დაალპა“ ამერიკაში დახვავებულ უზარმაზარ სიმდიდრეს, რადგანაც ის განვითარებასა და მოსახლეობის კეთილდღეობის ამაღლებაზე ვერ მიმართა;

2. სამრეწველო რევოლუციის შედეგად მსოფლიოს წამყვანმა ქვეყნებმა მიიღეს ტექნოლოგიები, რომლებმაც არა მარტო უზომოდ გაზარდეს მათი საშუალებები მოეპოვებინათ, გადაეზიდათ და ეფექტურად გადაემუშავებინათ მათ განკარგულებაში აღმოჩენილი რესურსები, არამედ მოეპოვებინათ ინფორმაცია პოტენციულ თუ რეალურ მოწინააღმდეგეზე, მიეწოდებინათ ის გადაწყვეტილების მიმღები პირებისათვის, მოეხდინათ სწრაფი რეაგირება მსოფლიოს ნებისმიერ კუთხეში შექმნილ სიტუაციებზე იქ დამატებითი რესურსების (ჯარის, ტექნიკის) გადასროლის ხარჯზე, ეზრუნველეყოთ გადამწყვეტი უპირატესობა მოწინააღმდეგეზე ბრძოლის ველზე. ფაქტიურად გლობალიზაციის პირველი ეტაპი დაფუძნებული იყო ორთქლის გემზე, რკინიგზაზე, ტელეგრაფსა და შაშხანაზე (მოგვიანებით ტყვიამფქვევზე);

3. საზოგადოებრივი ურთიერთობების ახალი სისტემის შექმნა, რომლის ფარგლებში ნებისმიერ მოქალაქეს შეეძლო შეგნებულად, დაძალების გარეშე მიეღო მონაწილეობა მისი ქვეყნის მიერ ინიცირებულ პროცესებში, დაეცვა მისი ინტერესები და შეეძლო ამ პროცესში მოხვეჭილი სიმდიდრე ლეგალურად გამოეყენებინა საკუთარი გამდიდრებისათვის. მიუხედავად იმისა, რომ მას შემდეგ გლობალიზაციამ განიცადა რიგი მნიშვნელოვანი ცვლილებებისა, მას ახასიათებს რამდენიმე უცვლელი ძირითადი პრინციპი -

ა/ მნიშვნელობა არა აქვს რომელი ქვეყანა, ქვეყანათა ჯგუფი თუ ნებისმიერი სხვა სუბიექტი არიან გლობალიზაციის პროცესების ინიციატორები. მე-19 საუკუნის მეორე ნახევრის გლობალიზაცია ძირითადად დიდი ბრიტანეთისა და დასავლეთის რიგი სხვა წამყვანი სახელმწიფოების კოლონიური ექსპანსიის შედეგი იყო. მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი გლობალიზაცია - ორი ანტაგონისტური სოციალური სისტემის (კაპიტალიზმისა და სოციალიზმის) კონკურენციის შედეგი. ინიციატორთა შორის შეიძლება მოხვდეს ფაქტიურად ნებისმიერი მოთამაშე, რომელსაც რეგულარულად, საკმაო დროის მანძილზე შეუძლია იმდენად ძლიერი პროცესის (პროცესების) გენერირება, რომ მისი შედეგები საბოლოო ჯამში აღიქმება მთელ დედამიწაზე.¹¹

ბ/ არა აქვს მნიშვნელობა, რომელ სფეროში (პოლიტიკურში, ეკონომიკურში, კულტურულში . . . ) ხდება ამ პროცესების ინიცირება.

გ/ ნებისმიერი ქვეყანა თუ სხვა სუბიექტი, რომელსაც ხელეწიფება გლობალური პროცესების ინიცირება თავის მოქმედებაში პირველ რიგში საკუთარი მოთხოვნილებებიდან და ინტერესებიდან გამოდის. ფაქტიურად შესაძლებელია ვილაპარაკოთ, რომ გლობალიზაცია არის ლოკალური პროცესების გლობალური გამოვლენა. არც ერთი პროცესი, რომელსაც მოსდევს ცვლილებები გლობალურ დონეზე, არ არის თავიდანვე ჩაფიქრებული როგორც ასეთი. ხშირად „პირველადი ბიძგი“ შეიძლება საკმაოდ სუსტი იყოს, მაგრამ განვითარების პროცესში უზომოდ გადიდდეს და გლობალური ხასიათი მიიღოს, თუ ხელსაყრელ პირობებში მოხვდა - ე.წ. „პეპლის ეფექტი“.

დ/ გლობალიზაცია, ძალიან ფართო გაგებით, ქმნის განვითარების შესაძლებლობებს, თუმცა მსოფლიოში მომქმედი ამა თუ იმ მოთამაშის უნარი გამოიყენოს ეს შესაძლებლობები საკუთარი მიზნების მისაღწევად, წარმოადგენს ფრიად განსხვავებულ პრობლემას, რომელიც უნდა გადაწყდეს არა გლობალურ, არამედ ადგილობრივ დონეზე.

გარდა ამისა, გლობალიზაციის თანამედროვე ეტაპი, აგრეთვე, ხასიათდება რიგი კარგად გამოხატული თავისებურებებისა, რომლებიც საკმარისია, იმისათვის, რათა მასზე მკაფიო წარმოდგენა შევიქმნათ.

1. ყველა პროცესი გლობალიზაციის ფარგლებში ღიაა და ორმხრივი. არსებობს უკუკავშირები პროცესების ინიციატორებსა და მათ ობიექტებს შორის. ე.ი. ნებისმიერი ინიციატივა ამა თუ იმ სახით გარდაუვლად ასე თუ ისე უბრუნდება ინიციატორს. ეს უკურეაქცია პრინციპში შეიძლება გაუტოლდეს ან აღემატებოდეს კიდეც თვით ამ ინიციატივას. ნებისმიერი ინიციატივა მსოფლიო მასშტაბით გავრცელების პროცესში გარდაუვლად იცვლის სახეს, მახინჯდება; შესაძლებელია საბოლოო ჯამში თავისი საწინააღმდეგო სახეც კი მიიღოს.

2. ნებისმიერ ქვეყანას შეუძლია აირჩიოს, შეუერთდეს თუ არა ამ პროცესებს და რა სახით. თუმცა, ხშირ შემთხვევაში ეს არჩევანი, როგორც ამას უწინ საბჭოთა კავშირში უწოდებდნენ - ნებაყოფლობით-დაძალებითია. ასეთი „შეერთების” წესები და პირობები ცნობილია, თუმცა ნაკლებად ფორმალიზებული. საბოლოო ჯამში, ისინი შესაძლებელია დაყვანილ იქნენ საბაზრო ეკონომიკის განვითარებამდე, კონკურენტული ბაზრების შექმნამდე, საზღვრების გახსნამდე საქონლისა და კაპიტალის თავისუფლად გადასაადგილებლად და ტრანსნაციონალური კორპორაციების შეუზღუდავ დაშვებაზე იმ ქვეყნების საშინაო ბაზრებზე, რომლებიც გლობალიზაციის პროცესების გავლენას განიცდიან. ეს მკვეთრად ზრდის ნებისმიერი ცალკე აღებული ქვეყნის პასუხისმგებლობას საკუთარი კეთილდღეობის უზრუნველყოფისათვის.¹² წარუმატებლობის შემთხვევისათვის დამცავი მექანიზმები არსებობს, მაგრამ საკმაოდ არასრულყოფილი, და მათი გამოყენება ხშირად მევახშის ხელში ჩავარდნის ტოლფასია.

3. მსოფლიოს წამყვანი ქვეყნების უპირატესობა სხვებთან შედარებით იმდენად დიდია, რომ ისინი აღარ წარმოადგენენ „დახურულ კლუბს“, როგორც ეს გლობალიზაციის დასაწყისში იყო. მათ არ ეშინიათ დედამიწაზე მერიტოკრატიული სისტემის არსებობისა. პირიქით, გლობალიზაციის პროცესების ფარგლებში ნებისმიერ ქვეყანას უქმნიან „შესაძლებლობათა სარკმელს“ (ზოგს რამდენჯერმე), რომელიც ნებისმიერს შეუძლია გამოიყენოს იმისათვის, რომ წამყვან სახელმწიფოთა რიცხვს შეუერთდეს (რასაკვირველია, თუ ამის უნარი გააჩნია).

4. დღევანდელი ტექნოლოგიები (მართვის, კომუნიკაციური, ინფორმაციის დამუშავების, სამხედრო და ა.შ.) ისეთია, რომ მსოფლიოს წამყვან სახელმწიფოებს დედამიწის ნებისმიერ კუთხეში შეუძლიათ საკუთარი ინტერესების დაცვა ტერიტორიაზე უშუალო სამხედრო თუ ადმინისტრაციული კონტროლის დამყარების გარეშე. აქედან გამომდინარე:

- გლობალიზაციის პროცესები შერჩევითია. ისინი შესაძლებელია წერტილოვანი გავლენის დონეზე ხორციელდებოდეს. ყველაფერთან ერთად ეს ტოვებს გლობალიზაციის ჩარჩოებს გარეთ არა მარტო ცალკეულ ქვეყნებს, არამედ მთელ რეგიონებს. თუ ასეთ ადგილებში გლობალიზაციის გავლენა ამა თუ იმ სახით მაინც იგრძნობა, მხოლოდ იმიტომ, რომ დიდი პროცესების კონტროლირება პრაქტიკულად შეუძლებელია და ინფორმაციული თუ მატერიალური ნაკადების რაღაცა ნაწილი მაინც „ეპარება“ ძირითად კალაპოტს.

- მსოფლიოს წამყვანი ქვეყნების ფორმალური და ფაქტიური პასუხისმგებლობა დედამიწაზე მიმდინარე (მ.შ. უშუალოდ მათ მიერ წამოწყებული) პროცესების შედეგებზე შედარებით მცირდება. მათ ფაქტიურად შეუძლიათ, უმეტეს შემთხვევაში ზურგი შეაქციონ იმ პროცესებსა და მოვლენებს, რომლებშიც უშუალო ჩარევა მათ კონკრეტულ ინტერესებში არ შედის და შემოიფარგლონ ცარიელი დემაგოგიით. ეს მკვეთრად განასხვავებს გლობალიზაციას თანამედროვე ეტაპს მისი დასაწყისისაგან, როდესაც კოლონიური იმპერიები იძულებულები იყვნენ ასე თუ ისე ჩარეულიყვნენ პლანეტაზე მიმდინარე პროცესების უმეტესობაში, რადგანაც ისინი მათ მიერ უშუალოდ კონტროლირებადი ტერიტორიების ფარგლებში მიმდინარეობდა.

ერთ-ერთი მთავარი გაუგებრობა, რომელიც გლობალიზაციის პროცესთანაა დაკავშირებული ისაა, რომ მისგან რაღაცა კონკრეტულ შედეგს მოელიან (დადებითს, თუ უარყოფითს). ასე მაგალითად, მრავალი წელი მიმდინარეობს დისკუსია იმის შესახებ, ზრდის თუ არა გლობალიზაცია ადამიანების კეთილდღეობას.¹⁴ სინამდვილეში გლობალიზაცია, როგორც ასეთი, როგორც ნებისმიერი ბუნებრივი (ამ შემთხვევაში კვაზი-ბუნებრივი) პროცესი აბსოლუტურად ნეიტრალურია მისი გავლენის ობიექტების მიმართ. ამიტომ პრინციპულად არასწორია მისი ხარისხობრივი შეფასება.

როგორ გავლენას ახდენს გლობალიზაცია ამა თუ იმ სახელმწიფოსა თუ ეთნოსზე, დამოკიდებულია, პირველ რიგში, იმაზე, ეს უკანასკნელი რამდენად კარგად აუღებს მას ალღოს და შეძლებს მის გამოყენებას საკუთარ ინტერესებში.

საერთოდ, არ ღირს ადამიანის ნების როლის გადაჭარბება ისეთი მასშტაბის მოვლენაში, როგორიცაა გლობალიზაცია. ადამიანის ნებაზეა დამოკიდებული შეგნებული გადაწყვეტილების მიღება, რომელსაც მოსდევს კონკრეტული ქმედება. გადაიზრდება თუ არა ეს ქმედება პროცესში, ხოლო, თავის მხრივ, გახდება თუ არა ეს პროცესი გლობალური მასშტაბის, ადამიანის ნებასურვილზე ნაკლებადაა დამოკიდებული. ასე რომ არ იყოს, მაშინ რეალური გახდებოდა „Deutchland uber alles“ ტიპის სცენარების რეალიზაცია, რაც მადლობა ღმერთს - არარეალურია.

გლობალიზაცია არ წარმოადგენს ამა თუ იმ მოვლენის დედამიწის ფარგლებში გავრცელების პროცესს - ვთქვათ სატელეფონო ხაზების ან ტელევიზორების, ინტერნეტის მომხმარებელთა რაოდენობის, საერთაშორისო ფინანსური ტრანსაქციების ინტენსიფიკაციის, ტრანსნაციონალური კორპორაციების გავლენის, ერთიანი კულტურული ფასეულობების, ბოლოს და ბოლოს, მაკდონალდსების ან ამერიკული კინოს გავრცელების და ა.შ., როგორც ეს საზოგადოდ (მ.შ. ბევრი მეცნიერის მიერ) აღიქვება. სინამდვილეში ყველაფერი ჩამოთვლილი არა გლობალიზაციაა, არამედ მისი მეორადი შედეგი (ხშირად გაუთვალისწინებელი), შეიძლება ვიხმაროთ სიტყვა „სიმპტომიც“ კი.

გლობალიზაცის არსი მდგომარეობს იმ ღრმა სტრუქტურულ ცვლილებებში თანამედროვე საზოგადოებაში, რომლებიც, თავის მხრივ, ქმნიან პირობებს ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი მოვლენის საარსებოდ. შეუძლებელია ინტერნეტის დანერგვა და გავრცელება მთელს მსოფლიოში (თუგინდ ამისი ტექნოლოგია არსებობდეს) თუ არ არსებობს უნივერსალურად აღიარებული და ხშირად დაკანონებული პრინციპი ინფორმაციის გაცვლის თავისუფლებისა. ვერც ერთი კორპორაცია, რაგინდ დიდი არ უნდა იყოს ის, ვერ გახდება ტრანსნაციონალური, თუ ქვეყნები, რომელშიც ის მოქმედებს, არ აღიარებენ თავისუფალი ვაჭრობისა და კერძო საკუთრების ხელშეუხებლობის პრინციპს (თუგინდ დაძალებით, და თუგინდ მხოლოდ ამ უცხოური კომპანიების მიმართ).

გლობალიზაციის ძირითადი კონკრეტული შედეგი ისაა, რომ მან აქცია დედამიწა ზიარ ჭურჭლად, რომლის რომელიმე ცალკე აღებული ნაწილის იზოლაცია ამა თუ იმ მოცემული საზოგადოებრივი პროცესისაგან პრინციპულად შეუძლებელია. თუმცა თვით ამ პროცესების გავრცელების სიჩქარე ფრიად არაერთგვაროვანია და შეიძლება მერყეობდეს რამდენიმე საათიდან (ინფორმაცია), ვიდრე რამდენიმე ათეულ წლამდე (ცვლილებები ამა თუ იმ საზოგადოების სოციალურ სტრუქტურაში, ფასეულობების სისტემაში, ტრადიციებში, ცხოვრების წესში და ა.შ.). გლობალიზაციის შედეგების ნაწილი ვლინდება გლობალური სისტემების შექმნაში, რომლებიც მკაფიოდ გამოხატულ ქსელურ ხასიათს ატარებენ. დღესდღეობით დედამიწა ფაქტობრივად გადაფარულია საწარმოო, ფინანსური, სავაჭრო, სატრანსპორტო, საკომუნიკაციო, საინფორმაციო და ა.შ. ქსელებით. ერთმანეთში გადახლართული ქსელები ვითარდებიან, არსებობენ საბაზრო ეკონომიკური ურთიერთობების ფარგლებში და ქმნიან გლობალურ ეკონომიკურ სისტემას. ამ სისტემაში ჰორიზონტალური კავშირები აშკარად დომინირებენ ვერტიკალურზე, მას არ გააჩნია ერთიანი სამართავი ცენტრი, ის დიდწილად თვითრეგულირებადია და ფუნქციონირების პროცესში ნაკლებ ყურადღებას აქცევს მსოფლიოში არსებულ ფორმალურ საზღვრებს.¹⁵

რასაკვირველია, ქსელების სიხშირე არაეთგვაროვანია - განვითარებულ მსოფლიოში (აშშ-ს ოკეანეებისა და დიდი ტბების მიმდებარე არეალები, დასავლეთი ევროპა, იაპონია და ა.შ.) ის მაქსიმალურია, ხოლო მესამე მსოფლიოში ამ ქსელებში უზარმაზი სიცარიელებია და მცირერიცხოვანი განვითარების ცენტრები ერთმანეთისაგან დიდი მანძილებითაა დაშორებული (იხილეთ, მაგალითად, რუსეთის ურალის აღმოსავლეთით განლაგებული რეგიონები, თუმცა ფორმალურად ეს მაგალითი მესამე მსოფლიოს არ ეხება, ანდა იგივე აფრიკა - იხ. დანართი 1.).

ეს ქსელები იერთებენ მათთვის მნიშვნელოვან ბაზრებს, საწარმოებსა თუ პიროვნებებს, მაშინ როდესაც დანარჩენები მათგან გათიშულები რჩებიან, და ეს შეიძლება მოხდეს (და ხდება კიდეც) ნებისმიერი ცალკე აღებული ქვეყნის, რეგიონის, დასახლებული პუნქტის და ზოგჯერ საწარმოსა თუ ფირმის ფარგლებში.

ისევდაისევ, ამა თუ იმ ქსელის წარმატებული განვითარებისათვის არავითარი მნიშვნელობა არა აქვს, თუ როგორ აღიქვება ის ამა თუ იმ საზოგადოებაში გაბატონებული მორალის ნორმებისა, თუ საკანონმდებლო სისტემის თვალსაზრისით. დღევანდელ მსოფლიოში არსებული გლობალური ქსელებიდან ყველაზე ფართოდ გავრცელებული და წარმატებული გლობალური დანაშაულის სისტემაა, რომელიც ფაქტობრივად გლობალური ეკონომიკური სისტემის ერთ-ერთ ქვესისტემას წარმოადგენს.

იმ შემთხვევაში თუ გლობალიზაციის პროცესში არ ხდება ახალი სისტემების ჩამოყალიბება, მისი შედეგები გლობალური პრობლემების (გამოწვევების) სახით მოგვევლინებიან. თუმცა ისე არ უნდა გავიგოთ, რომ ეს პრობლემები ერთნაირად ეხება ყველას დედამიწაზე. უდიდეს უმეტესობა შემთხვევებში საქმე გვაქვს ეტყობა პრობლემებთან, რომლებიც თავისი გამოვლენით უშუალოდ ან მხოლოდ ქვეყნების ჯგუფებს, რეგიონებს, თუ ადამიანების ჯგუფებს ეხება, მაგრამ მათი მეორადი შედეგები აიძულებს მიიღონ ისინი მხედველობაში იმათაც, ვინც მათი უშუალო გავლენის სფეროში ნაკლებად ხვდება. ასეთია, მაგალითად, ჩვენს მიერ ამ კურსში განხილული მოსახლეობის ანდა ტერორიზმის პრობლემები.

გარდა ამისა, მიმდინარე საზოგადოებრივი განვითარების პრიორიტეტები და პოლიტიკური კონიუნქტურა (ძირითადად მსოფლიოს წამყვან ქვეყნებში) უდიდეს გავლენას ახდენენ იმაზე, აღიქმება თუ არა ესა თუ ის პრობლემა როგორც გლობალური, მისი გამოვლენის კონკრეტული ხასიათისა და მასშტაბების მიუხედავად.

ასე მაგალითად, 2006 წლის ეროვნული უშიშროების სტრატეგიის ფარგლებში აშშ-მა ასე ჩამოაყალიბა გლობალური გამოწვევები -

რუსეთმა როგორც 2006 წლის დიდი რვიანის ხელმძღვანელმა ქვეყნამ ასე ჩამოაყალიბა ის გლობალური პრობლემური სფეროები, რომლებიც უნდა მოხვედრილიყვნენ ამ ორგანიზაციის საქმიანობის პრიორიტეტების რიცხვში - გლობალური ენერგეტიკული უსაფრთხოება, ბრძოლა ინფექციურ დაავადებებთან და განათლება.¹⁷ გასაგებია, რომ იგივე ამ ორგანიზაციის სხვა წევრი ქვეყნები შესაძლოა სხვანაირად აღიქვამდნენ გლობალურ პრობლემატიკას, მათი განვითარების კონკრეტული პრიორიტეტების შესაბამისად.

ფაქტიურად გლობალური პრობლემების წარმოქმნა და მათი მოგვარების მცდელობა ხორციელდება შემდეგი სქემით - წარმოქმნა ცალკეული ქვეყნის/რეგიონის დონეზე - განვითარება გლობალურ დონემდე [იშვიათად] და/ან აღიარება როგორც გლობალურის [უმეტესობა შემთხვევებში] - მისი შესწავლა, ანალიზი და გადაჭრაზე მიმართული ღონისძიებების დაგეგმვა „გლობალურ“ დონეზე (სამთავრობო თუ არასამთავრობო საერთაშორისო ორგანიზაციები, ვთქვათ გაერო, თუ დიდი რვიანი) - მოგვარების მცდელობა ამა თუ იმ ქვეყნისა თუ რეგიონის დონეზე იმ კონკრეტული შესაძლებლობების ფარგლებში, რომელიც ადგილზე არსებობს და ამ პრობლემისადმი ლოკალური მიდგომის შესაბამისად.

ფაქტიურად წრე იკვრება - პრობლემები იქმნება და საბოლოო ჯამში გადაიჭრებაა ადგილობრივ დონეზე, იმდენად, რამდენადაც ამა თუ იმ კონკრეტულ მოთამაშეს ეს ხელეწიფება.¹⁸

გლობალიზაციამ ამ ტრადიციულ სქემაში ფაქტიურად ერთადერთი, თუმცა ფრიად მნიშვნელოვანი ცვლილება შეიტანა - სულ უფრო ხშირად ე.წ. გლობალური პრობლემები თავზე ატყდება იმათ, ვინც მათ შექმნასთან არავითარ კავშირში არ იმყოფება და მათი წარმატებით გადაჭრა საკუთარი შესაძლებლობების ფარგლებში პრინციპულად არ ძალუძს.¹⁹

1.1. თანამედროვე მსოფლიო პოლიტიკის თეორიულ წანამძღვრების მიმართ სრულიად გამართლებულად შეიძლება იგივე მიდგომა გამოვიყენოთ, რაც ტერმინ გლობალიზაციის მიმართ იყო გამოყენებული. მსოფლიო პოლიტიკის დღესდღეობით აღიარებული თეორიები ერთიანი მოვლენის იმდენად წინააღმდეგობრივ სურათს გვიხატავენ, რომ მათ საფუძველზე ნებისმიერი დასკვნის გაკეთება ისეთივე წარმატებითაა შესაძლებელი, როგორც ვერავითარი პოზიტიური დასკვნის გამოტანა.

ამავე დროს, ქვეყანასა და კონკრეტულ ისტორიულ სიტუაციაზე დამოკიდებული, ესა თუ ის თეორია, ხოლო უფრო ხშირად კი კონტექსტიდან ამოგლეჯილი ესა თუ ის თეორიული თეზისი, შესაძლოა დიდ (ზოგჯერ გადამწყვეტ) გავლენას ახდენდეს როგორც უშუალოდ გადაწყვეტილების მიმღებ პირველ პირებზე, აგრეთვე, მათზე, ვინც ამ პირების მიერ გადაწყვეტილების მომზადებაში მონაწილეობს.

თეორიული აზრთწყობის ღია უშუალო გავლენის მაგალითები თანამედროვე მსოფლიო პოლიტიკაში გამონაკლისის სახით გვხვდება. მაგრამ იმავე დროს საზოგადოდ აღიარებულია, რომ რეალიზმისა და ნეო-რეალიზმის, ისევე როგორც გარკვეულ წილად ნეოლიბერალურ წარმოდგენებს, უდიდესი გავლენა ჰქონდათ აშშ-ის საგარეო პოლიტიკის ფორმირებაზე. ასევე აშკარაა, რომ აშშ პრეზიდენტ ბუშის პირველი ადმინისტრაციის (2001-2005 წწ.) საგარეო პოლიტიკა დიდწილად ნეოკონსერვატიული თეორიის გავლენის ქვეშ იმყოფებოდა.

ქვემოთ კონცენტრირებული, განზოგადოებული სახით განხილულია რამდენიმე ყველაზე გავრცელებული მიდგომა როგორც საზოგადოდ გლობალიზაციის პროცესისადმი, ასევე მსოფლიო პოლიტიკის ორი ყველაზე აღიარებული თეორიული მიდგომა (რეალიზმი და ლიბერალიზმი). ამ თავის მიზანია, შეუქმნათ სტუდენტებს წარმოდგენა იმის შესახებ, თუ რამდენად შესწევთ უნარი განსხვავებულ თეორიულ მიდგომებს სწორედ წარმოაჩინონ ის პროცესები, რომლებიც გლობალიზაციის ჩარჩოებში ვითარდება, ანდა რამდენად შესწევთ მათ უნარი, თავის მხრივ იმოქმედონ მსოფლიო პოლიტიკის მიმდინარეობაზე.²⁰

1.2. გლობალიზაციის თეორიული აღქმა.

1.2.1. ჰიპერგლობალისტები წარმოდგენილები არიან იმ მეცნიერებით, რომელთაც მიაჩნიათ, რომ კაცობრიობის ისტორიაში დადგა ახალი ხანა, როდესაც ტრადიციული ეროვნული სახელმწიფოები გადაიქცნენ გლობალური ეკონომიკის მოძველებულ, უფრო მეტიც - უსარგებლო, ზედმეტ მოთამაშეებად. ასეთ მოსაზრებას საფუძვლად უდევს ეკონომიკური ლოგიკა, რომელიც წინ აყენებს ერთიან გლობალურ ბაზარსა და გლობალურ კონკურენციას, როგორც საზოგადოებრივი პროგრესის მამოძრავებელ ძალებს. ჰიპერგლობალისტები ამტკიცებენ, რომ ეკონომიკურ გლობალიზაციას მოაქვს ეკონომიკების „დენაციონალიზაცია“ წარმოების, ვაჭრობისა და ფინანსების ტრანსნაციონალური ქსელების შექმნის გზით. ასეთ „უსაზღვრო“ ეკონომიკაში ეროვნული სახელმწიფოები თამაშობენ გლობალური კაპიტალის უბრალო „გადამცემი ღვედებისა“, და საბოლოო ჯამში შუამავლების როლს, რომლებიც ექცევიან ადგილობრივ, რეგიონულ და გლობალურ მართვის ორგანოებს შორის. ამ თვალსაზრისით, ბევრს სჯერა, რომ ეკონომიკური გლობალიზაცია ქმნის სოციალური ორგანიზაციის ახალ ფორმებს, რომლებიც იკავებენ ან საბოლოო ჯამში დაიკავებენ ტრადიციული ეროვნული სახელმწიფოების, როგორც გლობალური საზოგადოების პირველადი ეკონომიკური და პოლიტიკური ერთეულების ადგილს.

ჰიპერგლობალისტებს სჯერათ, რომ გლობალიზაცია ძირითადად ეკონომიკური მოვლენაა, რომ მზარდად ინტეგრირებული გლობალური ეკონომიკა უკვე არსებოს; რომ გლობალური კაპიტალის მოთხოვნების დაწოლით ნებისმიერი სახელმწიფოსათვის პოლიტიკა „შესაძლებლობის ხელოვნებიდან“ გადაიქცა „ეფექტური ეკონომიკური მართვის“ ხელოვნებად.

გარდა ამისა, არსებობს მოსაზრება, რომ ეკონომიკური გლობალიზაცია ქმნის გამარჯვებულებისა და დამარცხებულების განაწილების ახალ სქემას. ამასთან დაკავშირებით, ძველი „ჩრდილო-სამხრეთის“ დაყოფის როლი თანდათანობით მცირდება და ადგილს უთმობს ეკონომიკური ძალაუფლების დაყოფის უფრო რთულ სისტემას. ამის გამო, მთავრობები იძულებულები არიან „მართონ“ გლობალიზაციის სოციალური შედეგები იმასთან დაკავშირებით, რომ გლობალური ფინანსური და ეკონომიკური კონკურენცია ძირს უთხრის სოციალური დაცვის სოციალ-დემოკრატიულ მოდელს და გვაუწყებს საყოველთაო კეთილდღეობის სახელმწიფოს მოდელის გადაშენებას. გლობალიზაცია შესაძლებელია, აგრეთვე უკავშირდებოდეს გლობალური ეკონომიკის გამარჯვებულებისა და დამარცხებულების მზარდ პოლარიზაციას. მათ, ვინც დღეს „გარიყულია“, სამომხმარებლო იდეოლოგიის გლობალური გავრცელება, აგრეთვე, თავს ახვევს ახალი ტიპის „პირადობას“, რომელიც იკავებს ტრადიციული კულტურისა და ცხოვრების წესის ადგილს. ლიბერალური დემოკრატიის გავრცელება, აგრეთვე, აძლიერებს ერთიანი გლობალური ცივილიზაციის აღმოცენების შეგრძნებას, რომელიც განისაზღვრება პოლიტიკური და ეკონომიკური ორგანიზაციის უნივერსალური სტანდარტებით. ასეთ „გლობალური ცივილიზაციას“, აგრეთვე ემსახურებიან მართვის საკუთარი მექანიზმები, ისეთები, მაგალითად, როგორც საერთაშორისო სავალუტო ფონდია, ხოლო სახელმწიფოები და ხალხები სულ უფრო და უფრო ექვემდებარებიან ახალ საზოგადოებრივ, კერძო გლობალურ თუ რეგიონულ ხელისუფლებებს.

შესაბამისად ეროვნული სახელმწიფოები სულ უფრო ნაკლებად ახერხებენ იმის მართვას, რაც მათ საზღვრებში ხდება ან მათი მოქალაქეების მოთხოვნილებების დამოუკიდებლად დაკმაყოფილებას. მეორე მხრივ, კავშირგაბმულობის გლობალური ინფრასტრუქტურა და მრავალი საერთო ინტერესის არსებობის შეგრძნება ხელს უწყობს ადამიანთა შორის ტრანსნაციონალურ თანამშრომლობას. ფაქტიურად შესაძლებელია ვილაპარაკოთ „გლობალური სამოქალაქო საზოგადოების“ აღმოცენებაზე. ამ თვალსაზრისით, ფაქტიურად ხდება ეკონომიკური და პოლიტიკური ძალაუფლების დენაციონალიზაცია და „გაბნევა“, რასაც მოსდევს ეროვნული სახელმწიფოების სუვერენიტეტისა და ავტონომიის შემდგომი ძირის გამოთხრა.

1.2.2. სკეპტიკოსები, განსხვავებით ჰიპერგლობალისტებისაგან, მსოფლიო ვაჭრობის, კაპიტალდაბანდებისა და შრომის ნაკადების სტატისტიკაზე დაყრდნობით ამტკიცებენ, რომ მოყოლებული მეცხრამეტე საუკუნიდან, უბრალოდ შედარებით იზრდება ინტერნაციონალიზაციის დონე, ე.ი. ურთიერთობა ძირითადად ეროვნულ მეურნეობებს შორის. ამტკიცებენ რა, რომ გლობალიზაცია მითია, სკეპტიკოსები ეფუძნებიან გლობალიზაციის ეკონომიკურ კონცეფციას და აიგივებენ მას სრულად ინტეგრირებულ გლობალურ ბაზართან. მიაჩნიათ რა, რომ დღევანდელი ეკონომიკური ინტეგრაციის დონე ჩამოუვარდება ამ „იდეალს“ და, რომ ასეთი ინტეგრაცია ბევრად ჩამორჩება მეცხრამეტე საუკუნის ბოლოს დონეს, ისინი ასკვნიან, რომ თანამედროვე გლობალიზაციის გამოვლენა ფრიად გაზვიადებულია.

ამასთან დაკავშირებით სკეპტიკოსები ასკვნიან, რომ ჰიპერგლობალისტების მოსაზრება ძირფესვიანად მცდარია და პოლიტიკურად მიამიტი იმის გამო, რომ ის სათანადოდ ვერ აფასებს ეროვნული მთავრობების არსებულ შესაძლებლობებს მართონ საერთაშორისო ეკონომიკური მოღვაწეობა. იმის ნაცვლად, რომ უკონტროლოდ განვითარდნენ, ინტერნაციონალიზაციის ძალები თვითონ ექვემდებარებიან ეროვნული მთავრობების მარეგულირებელ ძალაუფლებას, რათა უზრუნველყონ მიმდინარე ეკონომიკური ლიბერალიზაცია.

სკეპტიკოსების თვალსაზრისით, ყველა არსებული მტკიცებულება მიგვანიშნებს, იმას რომ ეკონომიკური საქმიანობა განიცდის მნიშვნელოვან რეგიონალიზაციას იმ დროს, როდესაც მსოფლიო ეკონომიკა ვითარდება სამი ძირითადი ფინანსური და სავაჭრო ბლოკის - ევროპის, აზიაწყნარი ოკეანისა და ჩრდილო ამერიკის შექმნის მიმართულებით. შესაბამისად კლასიკური „ოქროს სტანდარტის“ ეპოქასთან შედარებით მსოფლიო ეკონომიკა ბევრად უფრო ნაკლებად ინტეგრირებულია, ხოლო მსოფლიო იმპერიების ხანასთან შედარებით ის უფრო ნაკლებად გლობალიზებულია გეოგრაფიული მოცვის თვალსაზრისით.

სკეპტიკოსები, აგრეთვე არ თვლიან, რომ ეროვნული მთავრობები ექვემდებარებიან საერთაშორისო ტენდენციებს. პირიქით, ისინი ყურადღებას ამახვილებენ იმაზე, რომ მათი როლი საზღვრებს გაღმა ეკონომიკური აქტიურობის განვითარებასა და რეგულირებაში სულ უფრო ცენტრალური ხდება. მთავრობები ინტერნაციონალიზაციის პასიური მსხვერპლი კი არა, პირიქით, მისი ძირითადი არქიტექტორები არიან. უფრო მეტიც, ზოგი განიხილავს ინტერნაციონალიზაციას როგორც ძირითადად აშშ-ის მიერ ინიცირებული მრავალმხრივი მსოფლიო ეკონომიკური წესწყობის თამნხლებ პროდუქტს, რომელმაც მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ უბიძგა ეროვნული ეკონომიკების ინტერნაციონალიზაციას. სხვებს საერთოდ მიაჩნიათ, რომ მსოფლიო ვაჭრობისა და კაპიტალდაბანდებების მიმდინარე ინტენსიფიკაცია წარმოადგენს დასავლური იმპერიალიზმის ახალ სტადიას, რომლის ფარგლებშიც ეროვნული მთავრობები გამოდიან მონოპოლისტური კაპიტალის აგენტების როლში.

მიუხედავად აზრთა გარკვეული სხვადასხვაობისა, სკეპტიკოსები ერთხმად მიიჩნევენ, რომ ინტერნაციონალიზაციას არ მოჰყვა ჩრდილოეთ-სამხრეთის უთანაბრობის შემცირება. პირიქით, ხდება სავაჭრო და საინვესტიციო ნაკადების ზრდა მდიდარ ჩრდილოეთში, „მესამე სამყაროს“ მრავალი ქვეყნის მზარდი მარგინალიზაციის ხარჯზე. ისინი, აგრეთვე ამახვილებენ ყურადღებას იმ ფაქტზე, რომ უცხოური ინვესტიციების ნაკადების კონცენტრირება ძირითადად ხდება განვითარებულ კაპიტალისტურ სახელმწიფოებში, ხოლო მულტინაციონალური კორპორაციების უმეტესობა რჩება ძირითადად მათი მშობლიური ქვეყნებისა ან რეგიონების ქმნილებებად.

შესაბამისად სკეპტიკოსები ეჭვის თვალით უყურებენ წარმოდგენას იმაზე, რომ ინტერნაციონალიზაციას თან სდევს მსოფლიო ეკონომიკური ურთიერთობების მნიშვნელოვანი, უფრო მეტიც - ძირფესვიანად გარდაქმნა. ისინი აღიარებენ, რომ უთანაბრობა და იერარქიზაცია იმდენად ღრმად არის გამჯდარი მსოფლიო ეკონომიკაში, რომ, სტრუქტურული თვალსაზრისით, გასული საუკუნის მანძილზე ეს სიტუაცია ძალზე უმნიშვნელოდ შეიცვალა.

მრავალი სკეპტიკოსის წარმოდგენით, ასეთი უთანაბრობა ხელს უწყობს ფუნდამენტალიზმისა და აგრესიული ნაციონალიზმის წარმოჩენას, იმის ნაცვლად, რომ უბიძგოს მსოფლიო ცივილიზაციის შექმნას, როგორც ამას ჰიპერგლობალისტები ვარაუდობენ. პირიქით, ხდება მსოფლიოს დაქუცმაცება ცივილიზაციურ ბლოკებად და კულტურულ თუ ეთნიკურ ანკლავებად. წარმოდგენა კულტურული ერთობისა და გლობალური კულტურის შესახებ, აგრეთვე, მითია.

გლობალური უთანაბრობის გაღრმავება, საერთაშორისო პოლიტიკის რეალობები, ისევე როგორც „ცივილიზაციათა შეხლა“, აგრეთვე, ააშკარავებს „გლობალური მთავრობის“ იდეის უსაფუძვლობას - მსოფლიოს წესის ორგანიზაცია მეცხრამეტე საუკუნიდან მოყოლებული უმეტესწილად დასავლეთის მთავრობების ხელში იმყოფება. ამ თვალსაზრისით, სკეპტიკოსები განიხილავენ ძირითადად დასავლურ პროექტს, რომლის მთავარი მიზანია შეინარჩუნოს დასავლეთის პირველობა მსოფლიო ურთიერთობებში.

ზოგ სკეპტიკოსს მიაჩნია, რომ „გლობალიზაცია“ საერთოდ წარმოადგენს მოხერხებულ პოლიტიკურ თეზისს, რომელიც გამოიყენება არაპოპულარული ორთოდოქსური ნეოლიბერალური ეკონომიკური სტრატეგიების გასამართლებლად.

1.2.3. ტრანსფორმაციონალისტურ თეზისს საფუძვლად უდევს იმის რწმენა, რომ ახალი ათასწლეულის გარიჟრაჟზე გლობალიზაცია წარმოადგენს იმ სწრაფი სოციალური, პოლიტიკური და ეკონომიკური ცვლილებების მთავარ მამოძრავებელ ძალას, რომლებიც სახეს უცვლიან თანამედროვე საზოგადოებებსა და მსოფლიო წესრიგს. ამ წარმოდგენის მხარდამჭერთა აზრით, გლობალიზაციის თანამედროვე პროცესები ისტორიულად იმდენად უპრეცენდენტოა, რომ საზოგადოებები და მთავრობები მთელს მსოფლიოში იძულებულები არიან შეეწყონ მსოფლიოს, რომელშიც უკვე აღარ არსებობს მკაფიო განსხვავება საერთაშორისო და შინაგან, საგარეო და საშინაო ურთიერთობებს შორის. ამ თვალსაზრისით, გლობალიზაცია წარმოადგენს მძლავრ გარდამქმნელ ძალას, რომელიც პასუხისმგებელია იმ „მასიურ შერყევაზე“, რომელსაც განიცდიან საზოგადოებები, ეკონომიკები, მართვის ინსტიტუტები და მსოფლიო წესრიგი.

ტრანსფორმაციონალისტთა წარმოდგენით გაუგებარია, სად შეიძლება მიგვიყვანოს ამ „შერყევამ“, რადგანაც გლობალიზაცია წარმოადგენს შემთხვევით, ძნელად გასათვალისწინებელ, წინააღმდეგობებით აღსავსე ისტორიულ პროცესს. სკეპტიკოსებისა და ჰიპერგლობალისტებისაგან განსხვავებით, ტრანსფორმაციონალისტები არ განსაზღვრავენ გლობალიზაციის სამომავლო განვითარების ტრაექტორიას. ისინი აგრეთვე არ ცდილობენ განსაზღვრონ გლობალიზაცია რაღაც მარტივი, მკაფიო, იდეალური „გლობალიზებული მსოფლიოს“ სახით, იქნება ეს გლობალური ბაზარი თუ გლობალური ცივილიზაცია. ისინი უფრო აღიქვამენ მას როგორც გრძელვადიან ისტორიულ პროცესს, რომელიც სავსეა წინააღმდეგობებით და რომელიც დიდწილად ყალიბდება ისეთი ფაქტორების ხარჯზე, რომლებიც გარემოებათა დამთხვევის მეშვეობით აღმოჩნდნენ ერთად.

ასეთი ფრთხილი მიდგომა გლობალიზაციის მომავლის მიმართ არ გამორიცხავს წარმოდგენას იმაზე, რომ გლობალური ეკონომიკური, სამხედრო, ტექნოლოგიური, ეკონომიკური, პოლიტიკური და კულტურული ნაკადების გამოვლინება ისტორიულად უპრეცედენტოა. მათთვის მსოფლიოს ნებისმიერი ქვეყანა [თუ მათი ტერიტორია და/ან საზოგადოება მთლიანად არა], ამა თუ იმ თვალსაზრისით, ფუნქციონალურად, წარმოადგენს უფრო დიდი (გლობალური) სისტემის ნაწილს. ამავე დროს ერთიანი გლობალური სისტემის არსებობა არ განიხილება როგორც, ვთქვათ, ერთიანი მსოფლიო საზოგადოების შექმნის მტკიცებულება. პირიქით, ტრანსფორმაციონალისტებისათვის გლობალიზაცია გაიგივებულია გლობალურ სტრატიფიკაციასთან, რომლის ფარგლებშიც ზოგიერთი ქვეყანა, საზოგადოება თუ თემი სულ უფრო ებმება გლობალურ ერთობაში, მაშინ როდესაც სხვები სულ უფრო გარიყულები ხდებიან. გარდა ამისა, აღარ მოქმედებს ტრადიციული იერარქიული შრომის საერთაშორისო განაწილება, აგებული ჩრდილო-სამხრეთის, პირველ-მესამე სამყაროდ დანაწილებაზე. პირიქით, ჩრდილოეთი და სამხრეთი, პირველი და მესამე სამყარო გვერდიგვერდ არსებობენ მსოფლიოს ნებისმიერ დიდ ქალაქში.

ამას უკავშირდება, აგრეთვე, ეკონომიკური აქტიურობის „დეტერიტორიზაცია“ იმასთან დაკავშირებით, რომ ფინანსური და სამეწარმეო საქმიანობა სულ უფრო გლობალური და ტრანსნაციონალური ხასიათის ხდება. ტრანსფორმაციონალისტურ წარმოდგენას საფუძვლად უდევს რწმენა იმის შესახებ, რომ თანამედროვე გლობალიზაცია ახდენს ეროვნული მთავრობების ძალაუფლებისა თუ ფუნქციების რეორგანიზაციას. მათ ეჭვი არ ეპარებათ, რომ სახელმწიფოებს ჯერ კიდევ აქვთ საბოლოო ლეგალური ძაუფლება ყველაფერზე, რაც ხდება მათ განკარგულებაში მყოფი ტერიტორიების ფარგლებში. ამავე დროს ისინი, ამტკიცებენ, რომ ხდება ამ ძალაუფლების „გადახლართვა“ იმ მზარდ ძალაუფლებასთან, რომელსაც იძენენ საეთაშორისო მართვის ინსტიტუტები, ან იმ შეზღუდვებთან თუ პასუხისმგებლობებთან, რომლებიც გამომდინარეობენ საერთაშორისო სამართლიდან. რთული გლობალური სისტემები - ფინანსურიდან ეკოლოგიურამდე, გადახლართავენ ისეთი თემების ბედ-იღბალს, რომლებიც მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეებშია განლაგებული.

სკეპტიკოსებისა და ჰიპერგლობალისტებისაგან განსხვავებით, ტრანსფორმაციონალისტები ამტკიცებენ, რომ ხდება ახალი „სუვერენული რეჟიმის“ ჩამოყალიბება, რომელიც იკავებს სახელმწიფოებრიობის ტრადიციული კონცეპციის ადგილს. მათი წარმოდგენით დღეს სუვერენიტეტი ნაკლებადაა ტერიტორიულად განსაზღვრული ბარიერი და უფრო ვაჭრობის საშუალებაა იმ პოლიტიკაში, რომელიც განისაზღვრება რთული ტრანსნაციონალური ქსელებით. გარდა ამისა, გლობალიზაცია უკავშირდება აგრეთვე, მძლავრი, ახალი არატერიტორიული ეკონომიკური და პოლიტიკური ორგანიზაციის ფორმების აღმოცენებას გლობალურ სივრცეში, როგორებიცაა მულტინაციონალური კორპორაციები, ტრანსნაციონალური სოციალური მოძრაობები, საერთაშორისო მარეგულირებელი სააგენტოები, და ა.შ.

შესაბამისად, იმის მაგივრად, რომ მოეტანა „სახელმწიფოების აღსასრული“, გლობალიზაცია უბიძგებს მთელი რიგი „შეგუებითი“ სტრატეგიების აღმოცენებას და განსაზღვრულ წილად, უფრო აქტიური სახელმწიფოს განვითარებას. აუცილებელი არაა, რომ ეროვნული სახელმწიფოების ძალაუფლება შემცირდეს. პირიქით, ხდება მისი გადახალისება და რესტრუქტურიზაცია მართვის პროცესების სირთულის ზრდასთან ერთად ურთიერთდაკავშირებულ მსოფლიოში.

1.3. მსოფლიო პოლიტიკის თეორიები

1.3.1. რეალიზმი. რეალიზმი საერთაშორისო ურთიერთობების გაბატონებულ თეორიას წარმოადგენს, ხოლო მის საწყისებს ჯერ კიდევ ანტიკურ ხანაში შეიძლება მივაკვლიოთ. არსებობს სამი ძირითადი ელემენტი, რომელიც გაიგივებულია რეალიზმთან -სტატიზმი, გადარჩენა და თვით დახმარება.

სტატიზმი რეალიზმის საფუძველს წარმოადგენს. ამ შეხედულების შესაბამისად: ა/სახელმწიფო მსოფლიო პოლიტიკის ყველაზე მნიშვნელოვანი მოთამაშეა, ხოლო ყველა დანარჩენი მოთამაშეები ნაკლები მნიშვნელობის მატარებლები არიან; ბ/სახელმწიფო „სუვერენიტეტი“ აღნიშნავს დამოუკიდებელი პოლიტიკური ერთობის არსებობას, რომელსაც აქვს იურიდიული ძალაუფლება თავის ტერიტორიაზე.

ყველა სახელმწიფოს უპირველეს მიზანს გადარჩენა წარმოადგენს. ესაა უპირველესი ეროვნული ინტერესი, რომელიც ყველა პოლიტიკურმა მოღვაწემ უნდა დაიცვას. ყველა სხვა მიზნები, ისეთები, მაგალითად, როგორიცაა ეკონომიკური განვითარება - მეორადია („მდაბიო პოლიტიკა“). იმისათვის, რომ დაიცვან სახელმწიფოს უსაფრთხოება, მისმა ლიდერებმა უნდა აღიარონ ისეთი ეთიკური კოდექსი, რომელიც აფასებს ამა თუ იმ მოქმედებას მისი შედეგის შესაბამისად და არა იმის საფუძველზე, ის მართალია თუ ტყუილი. პოლიტიკური რეალისტებისათვის რაიმე უნივერსალური მორალური პრინციპების არსებობის კონკრეტიზაცია შესაძლებელია მხოლოდ ცალკეული პოლიტიკური ერთობების ფარგლებში.

თვითდახმარების პრინციპი აღიარებს, რომ არ შეიძლება სხვა სახელმწიფოს ნდობა საკუთარი დამოუკიდებლობის უზრუნველსაყოფად. საერთაშორისო პოლიტიკის სტრუქტურა დაუშვებელს ხდის მეგობრობას, ნდობასა და პატიოსნებას. არსებობს მხოლოდ მუდმივი გაურკვევლობა, რომელიც გამომდინარეობს გლობალური მთავრობის არარსებობიდან. თანაარსებობა შესაძლებელია მხოლოდ ძალთა თანაფარდობის შენარჩუნების გზით. შეზღუდული თანამშრომლობა შესაძლებელია მხოლოდ ისეთი ურთიერთობების დროს, როდესაც რეალისტი სახელმწიფო მეტ მოგებას ნახულობს, ვიდრე სხვა სახელმწიფოები.

რეალისტები ხშირად იმეორებენ, რომ უკანასკნელი ოცდახუთი საუკუნის მანძილზე მსოფლიო პოლიტიკის ხასიათი არ შეცვლილა - მის საფუძველშია ომები, რომლებიც დროებით წყდება მომავალი ომებისათვის მოსამზადებლად. ისინი აგრეთვე, ამტკიცებენ, რომ საერთაშორისო ურთიერთობებისათვის უწყვეტობა უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე ცვლილებები.

რეალიზმის დღევანდელი წარმომადგენლებისათვის ანუ ნეო-რეალისტებისათვის, პოლიტიკა იდენტიფიცერულია კაპიტალიზმისა და დასავლური დემოკრატიული ფასეულობებისა და ინსტიტუტების გავრცელების ხელის შეწყობასთან. საერთაშორისო სისტემის სტრუქტურა განაპირობებს საგარეო პოლიტიკის ნებისმიერ არჩევანს. ხოლო ზოგიერთი რეალისტის წარმოდგენით, ეს სტრუქტურა, თავის მხრივ, განპირობებულია საერთაშორისო სისტემის მაორგანიზებელი პრინციპით, რომელსაც ანარქია წარმოადგენს. ანარქიის ქვეშ ყველაზე ხშირად იგულისხმება ის, რომ საერთაშორისო ურთიერთობები ხდება ისეთ ასპარეზზე, სადაც არ არსებობს ყოვლისმომცველი, ცენტრალური ხელისუფლება, რომელიც ცალკეული სუვერენული სახელმწიფოების ნაკრებზე მაღლა დგას. დამატებით, ასეთ სისტემაში, უფრო ძლიერ სახელმწიფოებს, საზოგადოდ მეტი გავლენა აქვთ.

ტრადიციული რეალისტები აღიარებენ, მიუხედავად იმისა, რომ არსებობს ძალაუფლების განსხვავებული ელემენტები (მაგალითად, ეკონომიკური რესურსები ანდა ტექნოლოგია), სამხედრო ძალა სახელმწიფოს ძლიერების ყველაზე მნიშვნელოვანი (აშკარა) ნაწილია. მიუხედავად იმისა, რომ ნეორეალისტებიც თვლიან, რომ სამხედრო ძალა დღესაც სახელმწიფოს მართვის განუყოფელი ნაწილია, მათი აზრით, ძალაუფლება უფრო მეტია, ვიდრე სახელმწიფოს მიერ სამხედრო რესურსების მობილიზაციისა და მის მიერ ამ ძალის გამოყენების უნარი სისტემის სხვა სახელმწიფოების დასაყოლიებლად და მათზე კონტროლის განსახორციელებლად. ისინი ხედავენ ძალაუფლებას როგორც სახელმწიფოს შესაძლებლობების ნაერთს. სახელმწიფოები განსხვავდებიან სისტემაში მათი ძალის და არა მათი ფუნქციების შესაბამისად. ძალაუფლება ანიჭებს სახელმწიფოს ადგილს, ანუ პოზიციას, საერთაშორისო სისტემის ფარგლებში და ეს ადგილი განაპირობებს მის ქცევას.

სახელმწიფოები ფუნქციონალურად მსგავსი ელემენტებია იმ გაგებით, რომ განიცდიან ერთი და იმავე შეზღუდვების გავლენას, რომელთაც ანარქია ქმნის და ცდილობენ შეინარჩუნონ თავიანთი პოზიცია სისტემაში. განსხვავებები ორი ქვეყნის პოლიტიკას შორის განპირობებულია განსხვავებებით მათ ძალებსა და შესაძლებლობებში. ტრადიციული რეალისტების მსგავსად ბევრი ნეორეალისტი თვლის, რომ ძალთა თანაფარდობა წარმოადგენს სისტემის წესწყობილების ცენტრალურ ელემენტს.

სახელმწიფოები საკუთარი ინტერესების დაცვაზე არიან ორიენტირებულები, ხოლო ანარქისტული და კონკურენტული სისტემა უბიძგებს მათ უპირატესობა მიანიჭოს თვითდახმარებას, თანამშრობლობასთან შედარებით. სახელმწიფოები რაციონალური (გონივრული) მოთამაშეები არიან, რომლებიც ირჩევენ სტრატეგიებს იმ თვალსაზრისით, რომ შეამცირონ დანაკარგები და მაქსიმალურად გაზარდონ მოგება. სახელმწიფოები განიხილავენ ყველა სხვა სახელმწიფოებს როგორც პოტენციურ მტრებს და მათი ეროვნული უსაფრთხოების საფრთხეს. ეს უნდობლობა ქმნის უსაფრთხოების დილემას, რომელიც განაპირობებს სახელმწიფოთა უმეტესობის პოლიტიკას.

ნეორეალისტები არ თვლიან, რომ გლობალიზაცია ცვლის საერთაშორისო პოლიტიკის თამაშის წესებს. სახელმწიფოები დღესაც საერთაშორისო პოლიტიკის მთავარი მოთამაშეები არიან. ისინი, აგრეთვე წარმოადგენენ ერთადერთ ძალას, რომელსაც უნარი შესწევს გააკონტროლოს ან მართოს გლობალიზაციის პროცესები. მთავარი პრობლემა ნეორეალისტებისათვის გლობალიზაციასთან დაკავშირებით გამომდინარეობს უსაფრთხოების იმ ახალ გამოწვევებიდან, რომელსაც ეს პროცესი ქმნის. უპირველეს ყოვლისა, ისინი გამოწვეულია უთანაბრო ეკონომიკური გლობალიზაციით, აგრეთვე, იმ მნიშვნელოვანი გავლენით, რომელსაც გლობალიზაცია ახდენს სახელმწიფოთა საშინაო პოლიტიკასა და ძალაუფლების სტრუქტურებზე. ეს განსაკუთრებით ეხება ტრანსნაციონალურ სოციალურ მოძრაობებსა და მათ მიერ შექმნილ გლობალურ ქსელებს, რომლებიც ეცილებიან სახელმწიფოს ძალაუფლებას პოლიტიკის მთელ რიგ სფეროებში. ნეორეალისტები ეწინააღმდეგებიან ნებისმიერ მოძრაობას, რომელსაც სურს საჯარო მსჯელობა უსაფრთხოების კრიტიკულ საკითხებზე. მთლიანობაში ისინი თვლიან, რომ გლობალიზაციის მიუხედავად, მსოფლიო დღესაც წინააღმდეგობრივი და გამოურკვეველია, ხოლო საერთაშორისო სისტემის სტრუქტურა აქცევს ძალისმიერ ქცევას პოლიტიკას დომინანტურ პარადიგმად.

1.3.2. ლიბერალიზმი რეალიზმისაგან განსხვავებით არ წარმოადგენს ერთიან თეორიულ სისტემას და დღევანდელი სახით ის უფრო მრავალი განსხვავებული იდეის ნაკრებია. მაშინ, როდესაც რეალიზმი განიხილება როგორც „სამთავრობო“ იდეოლოგია, ლიბერალიზმი უფრო ოპოზიციისაკენ იხრება და მისი ძირითადი დანიშნულება ეტყობა ძალისმიერი პოლიტიკის ლიდერების „დევნაა“. მიუხედავად ამისა, არსებობდა შედარებით მოკლე პერიოდები მეოცე საუკუნის მანძილზე, როდესაც ლიბერალიზმი ახდენდა მნიშვნელოვან გავლენას დასავლეთის რიგი სახელმწიფოების პოლიტიკურ ელიტასა და საზოგადოებრივი აზრის ფორმირებაზე. ეს კონკრეტულად ეხებოდა პირველი მსოფლიო ომის შემდგომ პერიოდს (ე.წ. „იდეალიზმი“), მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ გაეროს დაარსებით გამოწვეულ ოპტიმიზმსა და ასევე მოკლე პერიოდს საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, როდესაც რიგ დასავლელ პოლიტიკურ „გურუებს“ რატომღაც ეგონათ, რომ „ისტორია დამთავრდა“.

ზოგიერთი ანალიტიკოსის აზრით, ლიბერალიზმი დაფუძნებულია თავშეკავებულობაზე, ზომიერებაზე, კომპრომისსა და მშვიდობაზე - ე.ი. იმაზე, რაც რეალურ საერთაშორისო პოლიტიკაში დღესდღეობით პრაქტიკულად არ გვხვდება. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ლიბერალები ეგუებიან ძალისმიერი პოლიტიკის ლოგიკას - ისინი თვლიან, რომ ასეთი პოლიტიკა გარკვეული იდეების რეალიზაციის შედეგია, ხოლო საბოლოო ჯამში, იდეები ცვლილებებს ექვემდებარება. ასე რომ, თუ მსოფლიო დღეს მაინცდამაინც სტუმართმოყვარედ არ ექცევა ლიბერალიზმს, ეს იმას არ ნიშნავს, რომ არ შეიძლება ოდესმე დადგეს ლიბერალური იდეების გამარჯვების ხანა.

ლიბერალური იდეოლოგიის ცენტრში პოლიტიკაში პროგრესის შესაძლებლობის რწმენაა. ლიბერალიზმის ძირითადი საზრუნავი პიროვნების თავისუფლებაა. ისინი სახელმწიფოს დაარსებას განიხილავენ როგორც ამ თავისუფლების დაცვის აუცილებელ ელემენტს სხვა პიროვნებებისა ან სახელმწიფოებისაგან. სახელმწიფო ყოველთვის უნდა ემსახურებოდეს კოლექტიურ ნებას, და არა მართავდეს მას, ხოლო დემოკრატიული ინსტიტუტები ამის გარანტებად გვევლინებიან. ლიბერალიზმი ძირითადად წარმოადგენს ისეთი მთავრობის (მართვის) თეორიას, რომელიც ცდილობს ერთმანეთს შეურიგოს წესრიგი (უსაფრთხოება) და მართლმსაჯულება (თანასწორუფლებიანობა) მოცემული საზოგადოების ფარგლებში. საშინაო და საგარეო ინსტიტუტებს ლიბერალები აფასებენ იმის შესაბამისად, თუ რამდენად შესწევთ მათ უნარი გაატარონ პიროვნების თავისუფლების იდეა პრაქტიკაში.

ამავე დროს, ბევრი მიიჩნევს, რომ რეფორმების წარმატებული გატარება ამა თუ იმ საზოგადოების „შიგნით“ შეუძლებელია, თუ შესაბამისი რეფორმები მათ „გარეთაც“ არ გატარდა. სანამ სახელმწიფოები განაგრძობენ ერთმანეთთან ისეთი სახით ურთიერთობას, როგორც ცალკეული პიროვნებები ველურ ბუნებაში, მშვიდობისა და პროგრესის ლიბერალურ იდეებს განხორციელება არ უწერიათ.

ლიბერალებს მიაჩნიათ, რომ სახელმწიფოთა თავისუფლება წარმოადგენს საერთაშორისო ურთიერთობების პრობლემების მნიშვნელოვან ნაწილს და არა ამ პრობლემების გადაჭრის საშუალებას. შესაბამისად სახელმწიფოები უნდა გახდნენ საერთაშორისო ორგანიზაციების ნაწილები და დაექვემდებარონ მათ წესებსა და ნორმებს. ფუნქციების ის ნაწილი, რომელთა შესრულება სახელმწიფოებს არ შეუძლიათ, უნდა გადაეცეს ამ საერთაშორისო ორგანიზაციებს.

დღევანდელი ნეოლიბერალები მხარს უჭერენ თავისუფალ ვაჭრობას და საბაზრო ანუ კაპიტალისტურ ეკონომიკას, როგორც მშვიდობისა და კეთილდღეობის მიღწევის ინსტრუმენტებს. ამავე დროს, დემოკრატიული სახელმწიფოები უფრო მიილტვიან მათი მოქალაქეების უფლებების პატივისცემისაკენ და არსებობს ნაკლები შანსი იმისა, რომ ისინი ომს წამოიწყებენ თავის დემოკრატიულ მეზობლებთან. გარდა ამისა, ურთიერთდამოკიდებულების პროცესის განვითარება მსოფლიოში იწვევს იმას, რომ სახელმწიფოებს ცალმხრივი მოქმედება და მეზობლებთან თანამშრომლობაზე უარის თქმა სულ უფრო ძვირი უჯდებათ და უძნელდებათ.

ზოგი ნეოლიბერალი თვლის, რომ გზა მშვიდობის და კეთილდღეობისა ისაა, რომ დამოუკიდებელმა სახელმწიფოებმა გააერთიანონ რესურსები და უარიც კი თქვან მათი სუვერენიტეტის ნაწილზე, რათა, შექმნან ინტეგრირებული ერთობა ეკონომიკური ზრდისა უზრუნველსაყოფად და რეგიონალური პრობლემების მოსაგვარებლად. ისინი, აგრეთვე, მიიჩნევენ, რომ მსოფლიო გახდა უფრო პლურალისტული საერთაშორისო ურთიერთობებში ჩართული მოთამაშეების თვალსაზრისით და ეს მოთამაშეები უფრო ურთიერთდამოკიდებულები გახდნენ.

ნეოლიბერალები განიხილავენ საერთაშორისო ინსტიტუტებს როგორც საერთაშორისო სისტემაში თანამშრომლობის განვითარების შუამავლებსა და საშუალებებს. საერთაშორისო რეჟიმები და ინსტიტუტები დახმარებას უწევენ მთავრობებს კონკურენტული და ანარქისტული საერთაშორისო სისტემის მართვაში. ისინი აქეზებენ, ზოგჯერ კი მოითხოვენ მთავრობებისაგან მიმართონ მრავალმხრივი პოლიტიკის გატარებასა და თანამშრომლობას, როგორც ეროვნული ინტერესების დაცვის ინსტრუმენტებს. ამავე დროს, ისინი აღიარებენ, რომ თანამშრომლობის მიღწევა უფრო ძნელია იმ სფეროებში, სადაც მათი ლიდერები ვერ პოულობენ საერთო ინტერესებს.

ნეოლიბერალების ნაწილს მიაჩნია, რომ გლობალიზაცია დადებითი ძალაა. საბოლოო ჯამში, ყველა სახელმწიფო ნახავს მოგებას იმ ეკონომიკური ზრდის შედეგად, რომელიც გლობალიზაციას მოაქვს. მათ სჯერათ, რომ სახელმწიფოები არ უნდა ეწინააღმდეგებოდნენ გლობალიზაციას ან შეეცადონ გააკონტროლონ ის არასასურველი პოლიტიკური ჩარევის გზით.

ზოგი, აგრეთვე, მიიჩნევს, რომ სახელმწიფოებმა უნდა მოახდინონ ჩარევა იმისათვის, რომ გზა გაუხსნან კაპიტალიზმს „ადამიანური სახით“, ისევე როგორც ბაზრებს, რომლებიც უფრო გულისყურით მოექცევიან ყველა ადამიანის საჭიროებებსა და ინტერესებს. უნდა შეიქმნას ახალი და გარდაიქმნას ძველი ინსტიტუტები, რათა თავიდან იქნეს აცილებული კაპიტალის არათანაბარი გადაადგილება, მიღწეულ იქნეს მდგრადი ეკოლოგიური განვითარება და დაცული იყოს მოქალაქეთა უფლებები.

2.1. პირველი გლობალიზაცია.

ნებისმიერი საზოგადოება, მისი სტრუქტურული ორგანიზაციის, განვითარების დონისა და ტიპის განურჩევლად, ცდილობს გადაჭრას შემდეგი ორი ძირითადი (თუმცა გამოუცხადებელი) ამოცანა:

ა/დაამყაროს სტაბილური ბალანსი, ერთი მხრივ, საზოგადოების წევრების მოთხოვნილებებს შორის (რომელიც უზრუნველყოფილია მის განკარგულებაში არსებული წარმოების საშუალებებით), და მეორე მხრივ, ბუნებრივი გარემოს შესაძლებლობებს შორის დააკმაყოფილოს ეს მოთხოვნილებები;³⁶ ბ/გაანაწილოს მოპოვებული სიმდიდრე საზოგადოების წევრებს შორის ისე, რომ შეინარჩუნოს საზოგადოების სტაბილურობა. ფაქტიურად, მოცემული ამოცანების წარმატებით გადაჭრა წარმოადგენს საზოგადოების ფუნქციონირების მინიმალურ აუცილებელ წინაპირობას.

თუმცა პოლიტიკა საზოგადოდ განისაზღვრება, როგორც გადაწყვეტილების მიღების პროცესი და მეთოდი ადამიანთა ჯგუფებისათვის, მოცემულ საზოგადოებრივ კონტექსტში ის შესაძლებელია განვიხილოთ როგორც ღონისძიებების ნაკრები, რომელიც ქმნის წინაპირობას ზემოთ მოცემული ამოცანების გადასაჭრელად.³⁷

ეს არ ნიშნავს რასაკვირველია, რომ კავშირი ზემოთ მოყვანილ ამოცანებსა და ნებისმიერ მოცემულ პოლიტიკას შორის, უშუალო და აშკარა უნდა იყოს. პოლიტიკა ემსახურება ამ ამოცანების გადაჭრას საბოლოო ჯამში, ხოლო მათი შემაერთებელი ჭიპლარი შესაძლებელია გრძელი იყოს (რთულ თანამედროვე საზოგადოებებში ძალიან გრძელი). ამის სხვა წინაპირობაც რომ არ არსებობდეს, ნებისმიერი საზოგადოების ფუნქციონირებაში შესაძლებელია გაჩნდეს შეფერხებები, თუ ეს ჭიპლარი ზედმეტად დაიხლართება, ანდა საერთოდ გაწყდება. ამის ყველაზე გავრცელებული მაგალითები დაკავშირებულია ისეთ შემთხვევებთან, როდესაც საზოგადოების განვითარება ზედმეტად დამოკიდებული ხდება რომელიმე იდეოლოგიურ დოქტრინაზე, რომელიც უგულვებელყოფს ყოველდღიური ცხოვრების ობიექტურ მოთხოვნილებებს.

ეს ხდებოდა ვთქვათ საბჭოთა კავშირში, სადაც დამოკიდებულება კომუნისტურ იდეოლოგიაზე, განსაკუთრებით მისი არსებობის გვიანდელ ეტაპზე, მთლიანად წინააღმდეგობაში მოვიდა საზოგადოებრივი განვითარების ზემოთ განხილულ ამოცანებთან, რაც მისი დაცემის ერთ-ერთი გადამწყვეტი მიზეზი გახდა. მაგალითად, 1961 წელს საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტიის მაშინდელმა პირველმა მდივანმა, ნიკიტა ხრუშჩოვმა, გამოაცხადა კურსი ქვეყანაში კომუნისტური საზოგადოების მშენებლობაზე 1980 წლისათვის. თავისთავად ეს ამოცანა სრულიად არარეალური და შეუსრულებელი იყო (რაც „წარმატებით დამტკიცდა” ქვეყნის შემდგომი განვითარების პროცესში). მაგრამ იმ დროს, მის გადასაჭრელად, სრულიად რეალურად ხდებოდა დიდძალი ფინანსური და სხვა რესურსების დაბანდება, რომელიც დააკლდა ეკონომიკისა და სოციალური სფეროს იმ ნაწილებს, სადაც მათზე ობიექტური მოთხოვნილება არსებობდა.

როგორც უკვე ითქვა, გამოიყოფა გლობალიზაციის ორი სტადია, ანუ ორი გლობალიზაცია. სწორედ პირველი გლობალიზაციის დროს, მე-19 საუკუნის მეორე ნახევრიდან მოყოლებული, კავშირი საზოგადოების განვითარების ძირითად ამოცანებსა და მაშინდელი წამყვანი გლობალური მოთამაშეების პოლიტიკას შორის, უშუალო და აშკარა იყო. მზარდი ეკონომიკისა და მოსახლეობის გადაუდებელმა მოთხოვნილებებმა უბიძგა რიგ ევროპულ სახელმწიფოებს ექსპანსიისაკენ, იმ მიზნით, რომ ხელში ჩაეგდოთ ბუნებრივი რესურსები, ბაზრები და ტერიტორიები მოსახლეობის იმ ნაწილის დასასახლებლად, რომელსაც საკადრისი ადგილი არ მოეძებნებოდა მეტროპოლიის ფარგლებში. ევროპული სახელმწიფოების კოლონიური ექსპანსია საუკუნეებს მოითვლიდა იქამდე, სანამ გლობალიზაციური პროცესის ხასიათს შეიძენდა. მე-19 საუკუნის მეორე ნახევრამდე კოლონიებში შექმნილ კრიზისებზე მეტროპოლიის რეაგირება, ობიექტური მიზეზებით, ძირითადად იმდენად დაგვიანებული იყო, რომ ეს კრიზისები ასე თუ ისე განიმუხტებოდა უმაღლესი ხელისუფლების უშუალო ჩარევის გარეშე. მეტიც, ამ ხელისუფლების დაგვიანებული რეაქცია უკვე არარსებულ სიტუაციაზე, ზოგჯერ ახალ კრიზისებს იწვევდა. კოლონიების მართვა ხშირად იმდენად არაეფექტური იყო, რომ რიგ შემთხვევებში მეტროპოლიები ნებაყოფლობით ამბობდნენ მათზე უარს. მაგალითად, მრავალწლიანი უშედეგო ცდების შემდეგ აეთვისებინა ალასკა, რუსეთი იძულებული იყო 1867 წელს მიეყიდა ის აშშ-თვის, მიუხედავად იმისა, რომ ოქროს უმდიდრესი საბადოები იმ დროისათვის იქ უკვე აღმოჩენილი იყო. საინტერესოა, რომ გაყიდვის ინიციატორად თვით რუსეთი გამოდიოდა, და იმისათვის, რომ დაეთანხმებინათ ამერიკელები ამ გარიგებაზე, რუსებს აშშ-ს კონგრესის ლობირებაც კი მოუწიათ.

ექსპანსია გახდა გლობალიზაციური, უპირველესად ყოვლისა, ტრანსპორტისა და კომუნიკაციების საშუალებების განვითარების შედეგად, რამაც მისცა ცენტრალურ ხელისუფლებას საშუალება მოეხდინა ეფექტური რეაგირება კოლონიებში მომხდარ მოვლენებზე ყოველდღიური პოლიტიკური საქმიანობის ჩარჩოებში.

ეს იყო პირველი შემთხვევა კაცობრიობის ისტორიაში, როდესაც მსოფლიოს წამყვანმა ქვეყნებმა შესძლეს შეექმნათ და შეენარჩუნებინათ ურთიერთობათა ისეთი სისტემა, რომლის ფარგლებში მათ შეეძლოთ გავლენის მოხდენა საზოგადოებრივი განვითარების პროცესებზე მთელს მსოფლიოში. შესაბამისად ამ ქვეყნების პოლიტიკამაც გლობალური ხასიათი შეიძინა - ე.ი. ერთი ან რამდენიმე წამყვანი მოთამაშის პოლიტიკური გადაწყვეტილებები და აქტიურობა, სწრაფად იწვევდა გლობალურ გამოძახილს.

ეს სისტემა საბოლოოდ ჩამოყალიბდა დაახლოებით იმ დროისათვის, როდესაც ასე თუ ისე დამთავრდა ბრიტანეთის იმპერიის ფორმირება - დაახლოებით სამხრეთ აფრიკაში, ბურების რესპუბლიკების წინააღმდეგ ომის დასრულებისათვის (1902 წ.). თუმცა ამ დროს, ეს პროცესი როგორც გლობალიზაცია არ აღიქმებოდა და ლაპარაკი მსოფლიო პოლიტიკის ინტერნაციონალიზაციაზე იყო.

ამ სისტემამ თავისი დასრულებული სახით ფაქტიურად მხოლოდ ათიოდე წელი გასტანა: პირველი დარტყმა მას პირველმა მსოფლიო ომმა და ამის შედეგად ამ პროცესიდან რუსეთისა და გერმანიის გამოთიშვამ მიაყენა, ხოლო 1929 წლის მსოფლიო ეკონომიკურმა კრიზისმა მსოფლიოს წამყვანი სახელმწიფოები საბოლოოდ ჩაკეტა თავის ბინებში და ერთმანეთისაგან გათიშა.

მთავარი, რაც ამ გლობალიზაციას შემდგომი გლობალიზაციური პროცესისაგან განასხვავებდა, მდგომარეობდა იმაში, რომ მსოფლიოს უდიდესი ნაწილი იმყოფებოდა რამდენიმე [დასავლეთ] ევროპული სახელმწიფოს (ბრიტანეთის იმპერია, საფრანგეთი, გერმანია, ჰოლანდია, ბელგია, იტალია, პორტუგალია), პლუს რუსეთის უშუალო პოლიტიკური კონტროლის ქვეშ.³⁹ უფრო შეზღუდული იყო იმ ქვეყანათა ჯგუფი, რომელსაც ხელეწიფებოდა გლობალურ ურთიერთობათა სისტემის ფორმირება -ბრიტანეთის იმპერია, საფრანგეთი, გერმანია, ავსტრია-უნგრეთი, აშშ, რუსეთი. მათთან ახლოს იდგა იტალია და განსაკუთრებით რუსეთთან 1906 წელს მოგებული ომის შემდეგ - იაპონია (იხ. დანართი 2.).⁴⁰ დამატებით, ურთიერთობა წამყვან გლობალურ მოთამაშეებს შორის (თანამშრომლობა თუ კონკურენცია), მიმდინარეობდა ერთი [კაპიტალისტური] სოციალურეკონომიკური და პოლიტიკური სისტემის ფარგლებში. ის ფაქტიც, რომ რუსეთი ამ სისტემას არ ეკუთვნოდა (იხილეთ, კონკრეტული შემთხვევა 1), სიტუაციას არ ცვლიდა - ეს ქვეყანა დაჟინებით ატარებდა რეფორმებს, რომელიც ამ სისტემაში ინტეგრაციაზე იყო მიმართული.⁴¹ ე.ი. მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი გლობალურ სისტემური კონკურენციის ტიპის ურთიერთობას ამ დროს ადგილი არა ჰქონია.

ამ დროს არსებობდა წამყვანი გლობალური მოთამაშეების ძალიან ვიწრო ჯგუფის მიერ წამოწყებული გლობალური განვითარების ტრენდების ტრანსლაციის ფორმალური შესაძლებლობა. შედეგად, მსოფლიო პოლიტიკური და ეკონომიკური ინტეგრაციის ხარისხი აშკარად უფრო მაღალი იყო, ვიდრე დღეს.

აგრეთვე, უფრო მაღალი იყო, გლობალიზაციური პროცესების ინიციატორების (პირველ რიგში ბრიტანეთის იმპერიის), უშუალო პასუხისმგებლობა მსოფლიოში მიმდინარე პროცესებზე, ისევე როგორც მათი შესაძლებლობები, გაეკონტროლებინათ ეს პროცესები. ეს იმასთან იყო დაკავშირებული, რომ ამ პროცესების უდიდესი უმეტესობა მიმდინარეობდა სულ რამდენიმე ერთიან პოლიტიკურ-ეკონომიკურ სივრცეში.

გარდა გლობალიზაციის რამდენიმე დამოუკიდებელი სუბიექტისა (ახალი ტიპის ეროვნული სახელმწიფოსი), დედამიწაზე მცხოვრები ყველა სხვა ეთნოსის ჩართვა გლობალურ პროცესებში ხდებოდა ძალით, მათი ნება-სურვილის გათვალისწინების გარეშე. ეს იწვევდა იმას, რომ გლობალიზაციის პროცესში ხშირად ხვდებოდნენ ისეთი ეთნოსები, რომელთა იქ მონაწილეობა არაეფექტური, ანდა აშკარად წამგებიანი იყო.

მინიმუმზე იყო დაყვანილი უკუკავშირები გლობალიზაციის სუბიექტებსა და მათი გავლენის ქვეშ მყოფი გლობალიზაციის ობიექტებს შორის, რაც აგრეთვე ამცირებდა პროცესების ეფექტურობას. უფრო მეტიც, გვერდი-გვერდ მდებარე უზარმაზარი ტერიტორიები, ხშირად ერთმანეთთან ურთიერთობდნენ მხოლოდ მათგან ათასობით კილომეტრით დაშორებული მეტროპოლიების მეშვეობით.

მთლიანობაში, მაშინდელი გლობალური ურთიერთობათა სისტემა საკმაოდ ხისტი და მოუქნელი იყო, არ გააჩნდა ევოლუციური სრულყოფის საშუალება. ზოგ ევროპულ კოლონიურ სახელმწიფოსა (დიდ ბრიტანეთში უპირველესად ყოვლისა) და აშშ-ში მაინც, იმ დროისათვის ძირითადად ჩამთავრებული იყო საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლის და დემოკრატიული საზოგადოების მშენებლობის პროცესები. მაგრამ ის ურთიერთობათა პრინციპები, რომელიც აუცილებლად იყო აღიარებული ამ ქვეყნების შიგნით, და მეტწილად ამ ქვეყნებს შორის ურთიერთობისას, არ ვრცელდებოდა ამ „ელიტარული კლუბის“ გარეთ დარჩენილ სახელმწიფოებსა და ხალხებზე. გლობალური პროცესების ხასიათი არ ემთხვეოდა საზოგადოებრივი ურთიერთობების ტიპს, რომელიც უკვე მიღწეული იყო მათ წამომწყებ ქვეყნებში და ის აშკარად „ტაქტიდან იყო ამოვარდნილი“. ფაქტიურად ევროპის წამყვანი ქვეყნები თავის კოლონიურ იმპერიებს აზიური პირამიდული საზოგადოებების ყაიდაზე აგებდნენ (იხილეთ, კონკრეტული შემთხვევა 1).

გლობალიზაციის ამ კოლონიურმა სტადიამ, საკმაოდ პარადოქსულად, გამოავლინა მაშინდელი წამყვანი გლობალური მოთამაშეების შედარებითი სისუსტე. კოლონიური სახელმწიფოები ხელში იგდებდნენ უზარმაზარ ტერიტორიებს და მათზე უშუალო კონტროლს ამყარებდნენ ძირითადად იმის გამო, რომ მათ არ ჰქონდათ საიმედო ინფორმაცია ამ ტერიტორიების შესახებ, რომელიც მისცემდა მათ საშუალებას შერჩევით ემოქმედათ. გარდა ამისა, მათ არ ჰქონდათ სხვა მართვის მექანიზმები უშუალო კონტროლის გარდა, მიუხედავად მისი არაეფექტურობისა და არასაიმედობის.

სწორედ უშუალო კონტროლის არაეფექტურობამ გამოიწვია, პირველ რიგში, კოლონიური სისტემის დაშლა მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ. ამ დროისათვის ის ფასი, რომელსაც მეტროპოლიები იხდიდნენ კოლონიებზე უშუალო კონტროლის შესანარჩუნებლად, ბევრად აღემატებოდა იმ მოგებას, რომლის მიღებაც მათ შეეძლოთ ამ ტერიტორიებიდან. მხოლოდ ყველაზე ნაკლებად განვითარებული სახელმწიფოები (პორტუგალია მაგალითად), ტოვებდნენ თავის კოლონიებს იქ მიმდინარე შეიარაღებული წინააღმდეგობის შედეგად. თითქმის ყველა დანარჩენ შემთხვევაში, კოლონიური სახელმწიფოები ტოვებდნენ კოლონიებს იმის გამო, რომ მათი შენახვა ძალზე ძვირი ჯდებოდა (ფინანსური, მატერიალური, ორგანიზაციული, ა.შ.).

ამავე დროს, ხდებოდა ტრანსნაციონალური ორგანიზაციისა და აქტიურობის ისეთი ახალი ფორმების აღმოცენება, რომელიც ძირითადად ეფუძნებოდა ჩამოყალიბების პროცესში მყოფი მულტინაციონალური კორპორაციების ინტერესებს. ეს უკანასკნელები, კოლონიური სახელმწიფოებისაგან განსხვავებით, იბრძოდნენ იმისათვის, რომ მოეპოვებინათ კონტროლი ბაზრებზე, და არა იმ ტერიტორიებზე, რომელიც ამ ბაზრებს შეიცავდა. ფაქტიურად მე-20 საუკუნის დასაწყისში არსებობდა ერთადერთი სახელმწიფო - აშშ, სადაც კერძო კორპორაციები და მთავრობა ერთად მუშაობდნენ ერთობლივი ინტერესების რეალიზაციის პროცესში. ეს ეხებოდა უპირველესად ყოვლისა ლათინურ ამერიკას, სადაც მონროს დოქტრინაზე დაყრდნობით, აშშ-ს მთავრობა და ამერიკული კორპორაციები, ერეოდნენ ფორმალურად დამოუკიდებელი ქვეყნების საშინაო საქმეებში მათზე უშუალო კონტროლის დამყარების გარეშე.⁴³

ყველაზე კარგად ასეთი პოლიტიკის ეფექტურობა გამოვლინდა პანამის არხზე კონტროლის დამყარებასთან დაკავშირებულ მოვლენებში. მე-20 საუკუნის დასაწყისში ამ არხის მშენებლობას უდიდესი როლი ენიჭებოდა გლობალური სატრანსპორტო კომუნიკაციების სისტემის ჩამოყალიბებაში.

ის ორჯერ ამცირებდა მანძილს ატლანტიკის ოკეანედან წყნარ ოკეანეში. წამყვანი გლობალური მოთამაშე, რომელიც მოახერხებდა ამ არხზე კონტროლის დაწესებას, მძლავრ დამატებით არგუმენტებს იძენდა თავის კონკურენტებთან ურთიერთობაში.⁴⁴ კოლუმბია, რომლის ტერიტორიაზეც ფრანგები წარუმატებლად ცდილობდნენ არხის მშენებლობას, უარს ამბობდა ამ მშენებლობის უფლებების აშშ-ზე გადაცემაზე. შედეგად, 1903 წლის ბოლოს, დღევანდელი პანამის ტერიტორიაზე მოხდა ადგილობრივი მსხვილი მიწათმფლობელების აჯანყება, რომლებმაც აშშ-ს უშუალო მხარდაჭერით გამოაცხადეს დამოუკიდებლობა კოლუმბიისაგან. აშშ იყო პირველი, ვინც აღიარა ამ ქვეყნის დამოუკიდებლობა და გააგზავნა ჯარი მის დასაცავად. სამაგიეროდ მან მიიღო პანამის ტერიტორიაზე არხის მშენებლობისა და მისი უვადო განკარგვის უფლება. პანამის არხი გაიხსნა 1914 წელს. თუმცა 1999 წელს აშშ-მ ის და მისი მიმდებარე ტერიტორიები პანამას გადასცა, მან დაიტოვა სამხედრო ინტერვენციის ფორმალური უფლება, თუ მის ეროვნულ ინტერესებს საფრთხე შეექმნებოდა.

პარალელურად, წამყვანი გლობალური მოთამაშეების მრავალრიცხოვანი მრავალმხრივი აქტიურობის რეგულირებისა და კონტროლის მოთხოვნილებამ გამოიწვია შესაბამისი მარეგულირებელი რეჟიმების შექმნა და განვითარება. ეს რეჟიმები ეფუძნებოდა მთელ რიგ დასავლურ კომერციულ, ფინანსურ თუ მთავრობათაშორის პოლიტიკურ ორგანიზაციებს. ფორმალურად ეს პროცესი დაიწყო 1865 წელს საერთაშორისო სატელეგრაფო კავშირის დაარსებით, ხოლო უკვე პირველი მსოფლიო ომისათვის, გლობალურ ურთიერთობათა მნიშვნელოვანი სექტორები ექვემდებარებოდნენ საერთაშორისო ორგანიზაციების რეგულირებას. ამ პროცესში საფუძველი ეყრებოდა ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული პროცესების ტრანსნაციონალურ კონტროლსა და მართვას. 1914 წლისა-თვის ამა თუ იმ სახით ხდებოდა ამ პროცესების რეგულირება 4 დიდ სფეროში (იხილეთ ცხრილი 2.1.)

ცხრილი 2.1. საერთაშორისო ორგანიზაციები, 1914 წელს(პასუხისმგებლობის სფეროების მიხედვით)

წყარო: D. Held, A. McGrew, D. Goldblatt, J. Perraton, Global Transformations, Politics, Economics and Culture, Stanford University Press, Stanford, California, 1999, pp. 44-45.

რასაკვირველია, ხსენებული ორგანიზაციების არსებობა არ ნიშნავდა, რომ მათი საქმიანობა რეალურად გლობალური იყო. ისინი, ისევდაისევ, იქმნებოდა წამყვანი გლობალური მოთამაშეების ელიტალური კლუბის წევრების მიერ (ძირითადად ევროპელების), ეფუძნებოდა მათ წარმოდგენებს მსოფლიოში არსებულ პრობლემებისა და მათი რეგულირების მექანიზმების შესახებ, ემსახურებოდა მათ ინტერესებს. მიუხედავად ამისა, ამ ორგანიზაციების ჩამოყალიბება მოასწავებდა საზოგადოებრივი განვითარების პრინციპულად ახალი ეტაპის დადგომას, როდესაც სუვერენული სახელმწიფოები ამა თუ იმ სახით გადასცემდნენ თავისი უფლებების ნაწილს ისეთ სტრუქტურებს, რომლებიც მათი უშუალო, ფორმალური იურისდიქციისა და კონტროლის გარეთ იმყოფებოდნენ.

2.2. მეორე გლობალიზაცია

2.2.1. განსხვავებით პირველისაგან, მეორე გლობალიზაცია ჩამოყალიბდა ორი ანტაგონისტური საზოგადოებრივი წყობის სისტემური კონკურენციის პროცესში (იხილეთ, კონკრეტული შემთხვევა 1). ოთხი ათეული წლის განმავლობაში მსოფლიო ცხოვრობდა ე.წ. „ცივი ომის“ პირობებში და ორი ანტაგონისტური იდეოლოგიის მასიურ დაწოლას განიცდიდა. ამ პერიოდს ახასიათებდაგლობალური განხეთქილება ქვეყნების იმ ორ ბლოკს შორის, რომელთაც სათავეში აშშ და საბჭოთა კავშირი ედგნენ. თითქმის ყველა იმ პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიღება, და მათზე დაფუძნებული ქმედება, რომელიც საბოლოო ჯამში გავლენას ახდენდა გლობალური განვითარების ყველა ელემენტზე, ხდებოდა ამ კონკურენციის ფარგლებში, და განპირობებული იყო მის მიერ.

ასეთი კონფრონტაციის გარეშე, როგორც აშშ-ის, ასევე საბჭოთა კავშირის აქტიურობა, ეტყობა დიდწილად შემოიფარგლებოდა მათი შესატყვისი შედარებით ვიწრო გეოგრაფიული არეალებით. საბჭოური მუქარა რომ არა, აშშ შესაძლებელია შეგუებოდა თავისი ინტერესების შემოფარგვლას ტრადიციული ჩრდილო-სამხრეთის ღერძით, რომელიც ორივე ამერიკას მოიცავდა. იგივეს თქმა შეიძლება საბჭოეთის გლობალურ აქტიურობაზეც. რეალურად არსებული, თუ მოჩვენებითი საფრთხეები, აიძულებდნენ ამ ქვეყნებს განეხილათ მთელი დედამიწა როგორც მათი „გარჩევების“ პოტენციური ასპარეზი, და ამა თუ იმ სახით, ჩაეთრიათ საკუთარ ურთიერთობებში პრაქტიკულად ნებისმიერი დამოუკიდებელი პოლიტიკური სუბიექტი მსოფლიოში.

ამ სისტემური კონკურენციის წამყვანი მონაწილეები, თავისი სტრუქტურისა და ფუნქციონირების ძირითადი პარამეტრებით, და შესაბამისად, გლობალურ პროცესებში მონაწილეობის მოტივაციით, ერთმანეთისაგან მკვეთრად განსხვავდებოდნენ.

მეორე მსოფლიო ომის დასასრულისათვის ამერიკის შეერთებული შტატები წარმოადგენდა ახალი ტიპის ახალგაზრდა საზოგადოებას, რომელიც ეფუძნებოდა დემოკრატიულ ფასეულობებსა და საბაზრო ეკონომიკის პრინციპებს. მას გააჩნდა ზრდის უზარმაზარი პოტენციალი და უდიდესი შინაგანი ენერგია. მისი სოციალური, ეკონომიკური, პოლიტიკური სტრუქტურები უაღრესად მოქნილი იყო, და შედარებით ადვილად რეფორმირებადი. 1929 წლის მსოფლიო ეკონომიკური კრიზისის შემდგომ წლებში, ქვეყანაში გატარდა ეკონომიკური და სოციალური რეფორმების მთელი სერია, რომელიც თავისი გავლენით, როგორც უშუალოდ აშშ-ს, ასევე გლობალური საზოგადოებრივი განვითარების ტენდენციებზე, თანამედროვეობის ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან მოვლენას განეკუთვნება.

ამერიკელებიც წარმოდგენდნენ მეოცე საუკუნის დიდ ეთნოსებს შორის ყველაზე ახალგაზრდა, აქტიურ და წარმატებულ ეთნოსს. ამ ეთნოსისათვის, ისევე როგორც ქვეყნისათვის მთლიანად, ექსპანსია წარმოადგენდა არა მარტო მოთხოვნილებას, არამედ აუცილებლობასაც. მისი შეზღუდვა, აქტიურობის ტრადიციული არეალით, ეწინააღმდეგებოდა მთლიანად საზოგადოების პოზიტიური განვითარების მოთხოვნილებებს, საფრთხეს უქმნიდა მათ.

აშშ-მ, აბსოლუტურად მინიმალური ზარალის ხარჯზე, მიიღო მაქსიმალურად შესაძლებელი მოგება მეორე მსოფლიო ომში მონაწილეობიდან. ის ფაქტიურად, მეორე მსოფლიო ომში ერთადერთი რეალური გამარჯვებული იყო. ამ ომის პროცესში დაგროვებული უზარმაზარი სამხედრო საწარმოო პოტენციალი აგრეთვე მოითხოვდა ექსპანსიას ომის შემდგომი ტრანსფორმაციისა და რესტრუქტურიზაციის პროცესის შედარებით უმტკივნეულოდ ჩასატარებლად.

ამ ქვეყნისათვის „ცივი“ გლობალური კონფრონტაცია საკუთარი ინტერესების რეალიზაციის იდეალურ პირობას წარმოადგენდა, ის მისთვის მომგებიანი იყო. მას უკვე შემუშავებული, და წარმატებით გამოცდილი ჰქონდა, სახელმწიფოსა და ბიზნესის ურთიერთობის მექანიზმები ახალი ბაზრების შექმნისა თუ არსებულ ბაზრებზე შეღწევის, და მათზე კონტროლის დამყარების პროცესში. ამ შემთხვევაში, კავშირი საზოგადოების განვითარების ძირითად ამოცანებსა და აშშ-ს გლობალურ ექსპანსიას შორის, უშუალო და ნათელი იყო. ამ პროცესის იდეოლოგიური უზრუნველყოფა (იგივე Pax Americana-ს იდეა მაგალითად), რეალურად მის შესაბამის დამხმარე როლს თამაშობდა.

ამ დროისათვის, ქვეყანა პოტენციურად (განსაკუთრებით ეკონომიკური განვითარების მოთხოვნილებების თვალსაზრისით), მზად იყო გლობალური ექსპანსიისათვის. ამავე დროს, იქ არსებული იზოლაციონიზმის მძლავრი ტრადიცია ხელს უშლიდა ამ პოტენციალის პრაქტიკულ რეალიზაციას. საბჭოთა კავშირთან გარდაუვალი კონფრონტაცია დემოკრატიული ფასეულობების დასაცავად, მშვენიერ საბაბს წარმოადგენდა აშშ-ს გამართლებული გლობალური ამბიციების ცხოვრებაში გასატარებლად.

ამერიკელები არც მალავდნენ თავის გლობალურ იმპერიულ ამბიციებს. როგორც ერთხელ აშშ-ს პრეზიდენტ ტრუმენს წამოსცდა, ამერიკის პასუხისმგებლობა მსოფლიოს წინაშე უფრო დიდი იყო, ვიდრე ოდესმე გადაყრია „დარიუს პირველის სპარსეთი, ალექსანდრეს საბერძნეთი, ადრიანეს რომი თუ ვიქტორიას ბრიტანეთი“. როგორც ტრუმენი ამბობდა -“მსოფლიოს ტოტალიტარიზმისაგან გადარჩენის” ერთადერთი გზა „მდგომარეობს მსოფლიოს მიერ ამერიკული სისტემის ათვისებაში“, რადგანაც „ამერიკული სისტემას შეუძლია გადარჩენა მხოლოდ მსოფლიო სისტემად გადაქცევის გზით“.⁴⁵

ამავე დროს, წამყვანი დასავლელი პოლიტიკოსებისათვის (უპირველესად ყოვლისა სერ უინსტონ ჩერჩილისათვის), საბჭოთა კავშირი სრულიად გამართლებულად წარმოადგენდა რუსეთის იმპერიის ახალ ინკარნაციას, მხოლოდ უფრო ხისტს, დაუნდობელსა და აგრესიულს, ნაკლებად სანდოს. ხოლო (პირველ რიგში ინგლისის) მცდელობა, არ დაეშვათ „რუსი ბარბაროსები ცივილიზებული ხალხების ოჯახში“, წამყვანი ევროპული ქვეყნების პოლიტიკის ერთ-ერთ ამოსავალ იდეას წარმოადგენდა. რუსეთი დაჟინებით ცდილობდა „გაეჭრა სარკმელი ევროპაში“, ხოლო ევროპელები, თავის მხრივ, ცდილობდნენ საკუთარი სასიცოცხლო ინტერესების სფეროებიდან რაც შეიძლება შორს შეეჩერებინათ რუსული ექსპანსია. რუსებს ითმენდნენ, მათ იყენებდნენ როგორც ცოცხალ ძალას მრავალრიცხოვან შიდა-ევროპულ სამხედრო გარჩევებში, თუ სადამსჯელო ოპერაციებში (რომელთა უმეტესობაშიც რუსეთს არავითარი რეალური საკუთარი ინტერესი არ გააჩნდა), მაგრამ წამყვანი მსოფლიო სახელმწიფოების ოჯახის სრულუფლებიან წევრად არ იღებდნენ.⁴⁶

ამ პოლიტიკის საწინააღმდეგოდ, მეორე მსოფლიო ომის შედეგად, საბჭოთა კავშირმა/რუსეთმა შეაღწია ევროპის შუაგულში და კონტროლი დაამყარა ფაქტიურად მთელ აღმოსავლეთ ევროპაზე (რასაკვირველია აშშ და დიდი ბრიტანეთის ფორმალური კურთხევით)⁴⁷. უკვე ეს ფაქტი საკმარისი იყო იმისათვის, რომ დასავლეთის მკვეთრი წინააღმდეგობა გამოეწვია და მასთან კონფრონტაციაზე წასულიყო. მით უმეტეს, რომ სსრკ ამ დროს წარმოადგენდა ტოტალიტალურ საზოგადოებას, რომლის ფარგლებში მასობრივი რეპრესიები წარმოადგენდნენ ყოველდღიური ცხოვრების განუყოფელ ნაწილს. ასეთი საზოგადოებრივი ურთიერთობების ექსპორტის შესაძლებლობაც კი, ნამდვილად უქმნიდა სერიოზულ საფრთხეს მსოფლიოს პოტენციურ პოზიტიურ, დემოკრატიულ განვითარებას.⁴⁸

ამ სიტუაციას აგრეთვე ართულებდა ის გარემოებაც, რომ საბჭოთა კავშირი, როგორც ქვეყანა, რომელმაც თავის ზურგზე გადაიტანა ფაშისტურ გერმანიაზე გამარჯვების ტვირთის უდიდესი ნაწილი, უაღრესად პოპულარული იყო ევროპაში, განსაკუთრებით საფრანგეთსა და იტალიაში, როგორც ახალი ტიპის კომუნისტური საზოგადოება. კომუნისტური იდეოლოგიაც, ამ დროს, საკმაოდ ბევრ ხალხს იზიდავდა, ხოლო საბჭოთა კავშირის პირობებში რეალიზებული მისი კონკრეტული მოდელი, მათთვის მოსათმენი თუ გამართლებული იყო, ახალი საზოგადოების მშენებლობის პროცესში კლასობრივი ბრძოლის აუცილებლობის პოზიციებიდან. გარდა ამისა, დანარჩენ მსოფლიოშიც, კოლონიურ ქვეყნების ნაწილსა და ლათინურ ამერიკაში, კომუნისტური დოქტრინა წარმოადგენდა მჩაგვრელებთან ბრძოლის პოპულარულ იდეოლოგიას.

მეორე მხრივ, სსრკ-მ, მეორე მსოფლიო ომში გამარჯვების შედეგად, განიცადა უზარმაზარი ზარალი, რომელიც ამ გამარჯვებას ფაქტიურად აბათილებდა. მხოლოდ მოსახლეობის დანაკარგები ამ ომში, სხვადასხვა მონაცემებით - 27-33 მილიონ ადამიანს აღწევდა. მისი ეკონომიკა მთლიანად სამხედრო ყაიდაზე იყო გადაწყობილი, ხოლო მისი ყველაზე განვითარებული სექტორები, დასავლეთ რუსეთსა და უკრაინაში, უბრალოდ „პირიდან მიწისა იყო აგვილი“. მისთვის განვითარების უპირველეს ამოცანას წარმოადგენდა ეკონომიკის აღდგენა საკუთარი შიდა რესურსების ხარჯზე.⁴⁹

იმის გამო, რომ ის კლასიკურ აზიურ, პირამიდულ საზოგადოებრივ სისტემას წარმოადგენდა, საბჭოთა კავშირი ობიექტურად ძალზე მოუქნელი, ხისტი, და ნაკლებად რეფორმირებადი იყო. თავისი არსით, ის აგრეთვე ჩაკეტილ სისტემას წარმოადგენდა, რომლისთვისაც კონტროლი აღმოსავლეთი ევროპის ნაწილზე ეტყობა, იმ მაქსიმუმს წარმოადგენდა, რომლის „ატანაც“ მას შეეძლო.

როგორც რუსეთის იმპერიის ახალ ინკარნაციას, მას აგრეთვე არ გააჩნდა გეოსტრატეგიული ინტერესები ტრადიციული იმპერიული გავლენის სფეროების გარეთ (შუა და ახლო აღმოსავლეთი, განსაკუთრებით სპარსეთი, და აღმოსავლეთი აზია). მას პრინციპში არ სჭირდებოდა გლობალური ექსპანსია, რომელიც მისთვის უშუალო, პოზიტიური შედეგის მომტანი არ იყო. როგორც თვითკმარი, ცენტრალიზებული ეკონომიკა, ის არ, და ვერც იღწვოდა, ახალი ბაზრებისა, თუ რესურსების წყაროების კონტროლისაკენ - მას ამის არც სურვილი, არც რეალური მექანიზმები არ გააჩნდა. მეტიც - მისთვის ნებისმიერი ღია, საბაზრო კონკურენცია წამგებიანი იყო.

ამავე დროს, აქ არსებობდა რეალური, ხილული წინააღმდეგობა მის ეკონომიკურ მოთხოვნილებებსა და მის ოფიციალურ იდეოლოგიურ დოქტრინას შორის. კომუნისტური იდეოლოგია, რომელიც ქადაგებდა საზოგადოებრივი ურთიერთობების ახალი ტიპის რეალიზაციას მთელს მსოფლიოში, თავისი არსით ექსპანსიონისტური იყო. ის მოითხოვდა სსრკ-ში არსებული საზოგადოებრივი ურთიერთობების ექსპორტს მის ფარგლებს გარეთ, მით უმეტეს, რომ მსოფლიო კოლონიური სისტემის დაშლის პროცესში მასზე საკმაოდ დიდი მოთხოვნილება არსებობდა. რეალური პრობლემა იმაში მდგომარეობდა, რომ ეს მოთხოვნილება მოდიოდა პირდაპირ წინააღმდეგობაში საბჭოთა კავშირის რეალურ ეკონომიკურ პოტენციალთან. როდესაც აშშ ახორციელებდა და ახორციელებს საკუთარი დემოკრატიული ფასეულობების ექსპორტს მსოფლიოს მასშტაბით, ამ ექსპანსიის უკან დგას, და მას მხარს უბამს, მსოფლიოს ყველაზე მძლავრი ეკონომიკა. საბჭოთა კავშირს კი იდეოლოგიური ექსპანსიის ეკონომიკური უზრულველყოფის მექანიზმები უბრალოდ არ გააჩნდა, ხოლო ასეთი მექანიზმების გარეშე ის საბოლოო ჯამში, არა მარტო არაეფექტური, არამედ წამგებიანიც ხდებოდა.

2.2.2. ფაქტიურად მეორე გლობალიზაციაში შესაძლებელია ორი პირობითად პარალელური შრის გამოყოფა. პირველი წარმოადგენილი იყო ეკონომიკური გლობალიზაციის პროცესებით, რომელიც (დასაწყისში მაინც) ძირითადად აშშ-დან მომდინარეობდა და რომელშიც საბჭოთა კავშირი ობიექტურად, ვერც და არც, მონაწილეობდა. მაგრამ ეს პროცესები, გლობალური სისტემური კონფრონტაციისა და ცივი ომის გარეშე, როგორც მინიმუმ, ნაკლებად ინტენსიური და ყოვლისმომცველი იქნებოდა. ამ კონფრონტაციამ მათ პირველადი ბიძგი მაინც მისცა.

ამ პროცესის პირველ, ყველაზე ხილულ და წარმატებულ შედეგს, აშშ-ს მიერ დასავლეთი ევროპისა და იაპონიის ომისშემდგომი ეკონომიკური ტრანსფორმაცია წარმოადგენს. სანამ ცივი ომი დაიწყებოდა, აშშ, მაინც და მაინც, თავს არ იწუხებდა ამ ქვეყნების ეკონომიკური პრობლემებით (განსაკუთრებით გარმანიისა და იაპონიის). ცივმა ომმა ეს ქვეყნები საბჭოთა მუქარასთან ბრძოლაში მის უმნიშვნელოვანეს მოკავშირეებად გადააქცია. ამიტომ, აშშ-მ დაიწყო მათი ეკონომიკური აღორძინების პროცესის ინტენსიური ფინანსურ-ორგანიზაციული უზრუნველყოფა.

ევროპაში რეკონსტრუქცია მიმდინარეობდა ე.წ. „მარშალის გეგმის“ ფარგლებში, რომელსაც ეს სახელი აშშ-ს მაშინდელი სახელმწიფო მდივნის ჯორჯ მარშალის პატივსაცემად დაერქვა. ოფიციალურად მას როგორც „ევროპის აღდგენის პროგრამას“ მოიხსენიებდნენ. მისი განხორციელება ოფიციალურად დაიწყო 1947 წლის ივლისში და განისაზღვრა 4 ფისკალური წლით. გარდა ეკონომიკური განვითარებისა, მის დამატებით მნიშვნელოვან მიზანს წარმოადგენდა კომუნიზმის მოგერიება ევროპის მასშტაბით.

საინტერესოა, რომ აშშ-სსრკ-ს სისტემური კონფრონტაცია იმ დროს, ჯერ კიდევ, შორს არ იყო წასული. ამიტომ, საბჭოთა კავშირმა და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებმა მასში მონაწილეობის ოფიციალური მიწვევა მიიღეს. ამავე დროს, აშშ აშკარად შეშფოთებული იყო იმის შესაძლებლობით, რომ სსრკ ამ მოწვევას მართლა მიიღებდა. ამიტომ, ამ უკანასკნელს, მონაწილეობის განზრახ მიუღებელი პირობები წაუყენეს, მაგალითად, მისი ეკონომიკური მდგომარეობის დამოუკიდებელი გარე აუდიტი და ა.შ.

ამ გეგმის ფარგლებში, 17 ევროპულმა სახელმწიფომ, რომელიც გაერთიანდა ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციაში (OECD), 13 მილიარდი ამერიკული დოლარის ღირებულების ეკონომიკური და ტექნიკური დახმარება მიიღეს (130 მილიარდი დოლარი 2006 წლის ფასებში). მ.შ. დასავლეთმა გერმანიამ, მეორე მსოფლიო ომის წამომწყები ქვეყნის უდიდესმა ნაწილმა, მიიღო დახმარების სიდიდით მესამე პაკეტი (დიდი ბრიტანეთისა და საფრანგეთის შემდეგ) - 1 448 მილიონი დოლარი.⁵³

იმავე წლებში, იმავე მოსაზრებებიდან გამომდინარე, აშშ უწევდა დახმარებას იაპონიასაც, რომლის მიმართ დამოკიდებულება აშშ-ს საზოგადოებაში, სხვათა შორის, ბევრად უფრო ნეგატიური იყო, ვიდრე გერმანიის მიმართ. 1946-1951 წლებში იაპონიამ დაახლოებით 1.5 მილიარდი დოლარის დახმარება მიიღო.

საინტერესოა, რომ ამ დახმარების შედეგად, ყველაზე მეტ წარმატებას მიაღწია სწორედ ამ ორმა ქვეყანამ, რომელთა ეკონომიკა ომის შედეგად ფაქტიურად მთლიანად მოშლილი იყო. იგივე დიდ ბრიტანეთს, რომელმაც გერმანიაზე 2.3-ჯერ მეტი დახმარება მიიღო, მისი პოზიტიური შედეგები ფაქტიურად არ შეტყობია.

მთლიანად, მარშალის გეგმისა და იაპონიის დახმარების რეალიზაცია შესაძლებელი გახდა ისეთი პოლიტიკური გადაწყვეტილების შედეგად, რომელსაც საფუძვლად ედო საბჭოთა ექსპანსიის (რეალურისა თუ მოჩვენებითის) მოგერიების აუცილებლობა, და რომელიც აშშ-ს პოლიტიკის გლობალიზაციის უმნიშვნელოვანეს საწყის ელემენტს წარმოადგენდა. შედეგი, რომელიც მათ გამოიღეს, ბევრად უფრო მრავალმხრივი გამოდგა, ვიდრე ეტყობა ამას ამ პოლიტიკის ავტორები ელოდნენ.

პირველი - არც მარშალის გეგმა, არც იაპონიის დახმარება, არ წარმოადგენდა იზოლირებულ მოვლენას. ის იყო იმ ღონისძიებეთა ნაკრების განუყოფელი ნაწილი, რომელიც ეფუძნებოდა ევროპასა და იაპონიაში ამერიკული ჯარის ყოფნასა და ამ ქვეყნების ახალ ამერიკულ უსაფრთხოების უზრუნველყოფის სისტემებში ჩართვას. საბოლოო ჯამში, სამხედრო უსაფრთხოების უზრუნველყოფისა და ეკონომიკური დახმარების კომბინაციამ, გამოიწვია დასავლეთი ევროპის ქვეყნებსა და იაპონიაში რწმენის ატმოსფეროს ჩამოყალიბება, რომელმაც თავის მხრივ, ეტყობა, გადამწყვეტი როლი ითამაშა მათ აღორძინებაში.

მეორე - ზემოთ მოყვანილი ფაქტორების კომბინაციამ, და მისმა თანმხლებმა სწრაფმა ეკონომიკურმა აღორძინებამ (ევროპის ეკონომიკური განვითარების ტემპი 1948-52 წლებში უსწრაფესი იყო მის ისტორიაში), გამოიწვია ამ ქვეყნების მოსახლეობის ცხოვრების დონის სწრაფი აღდგენა და შემდგომი მნიშვნელოვანი ზრდა, ეკონომიკური და პოლიტიკური სტაბილიზაცია. როგორც შედეგი, ამას მოჰყვა კომუნისტების გავლენის დაცემა, პოლიტიკურ ცხოვრებაში მათი როლის მკვეთრი შემცირება, დემოკრატიული ფასეულობებისა და ინსტიტუტების დანერგვა იქ, სადაც ისინი ნაკლებად იყვნენ წარმოდგენილი (იგივე იაპონია თუ გერმანია), და უკვე არსებულების დახვეწა და გაძლიერება.

მესამე - განვითარება ამ პერიოდში ემყარებოდა ლიბერალურ ეკონომიკურ პოლიტიკას, თავისუფალი ვაჭრობის პრინციპებს. შედეგად ამერიკელებმა შექმნეს უზარმაზარი ახალი დინამიური ბაზრები საკუთარი ექსპორტისათვის, ასევე როგორც, სხვადასხვა სახის პროდუქციისა და მომსახურების მოწოდების წყაროები. იგივე საბჭოთა საფრთხით გამოწვეული სამხედრო გადაიარაღების აუცილებლობა, წარმოადგენდა უზარმაზარ დამატებით სტიმულს, ევროპული ქვეყნების მრეწველობის შემდგომი აღმავლობისათვის. დამატებით, რაც უფრო მეტად ვითარდებოდნენ ევროპული ქვეყნები და იაპონია, მით უფრო ნაკლები უჯდებოდათ ამერიკელებსიქ საკუთარი ჯარის შენახვა.

ფაქტიურად, ამ შემთხვევაში მაინც, ამერიკის მიერ უცხო ქვეყნების საშინაო საქმეებში უშუალო ჩარევამ, და მათ ტერიტორიებზე ჯარის განთავსებამ, მოუტანა მას უზარმაზარი ეკონომიკური მოგება ძალიან მოკლე დროის განმავლობაში. აშშ-ს უსაფრთხოების უზრუნველყოფაზე ორიენტირებული პოლიტიკის გატარებამ, საბოლოო ჯამში, გამოიწვია გლობალური ეკონომიკური სისტემის საფუძვლის ჩაყრა, მსოფლიოს განვითარებული ქვეყნების ჯგუფის ჩამოყალიბება, გლობალური ეკონომიკის სამი ძირითადი ცენტრის შექმნა (აშშ, დასავლეთი ევროპა, იაპონია), რომლებიც ნახევარი საუკუნის განმავლობაში განაპირობებდნენ მსოფლიოს ეკონომიკური განვითარების ძირითად ტენდენციებს.

დამატებით, მარშალის გეგმის რეალიზაციის პროცესში მიღებულმა გამოცდილებამ და მისმა გაკვეთილებმა, დიდი როლი ითამაშეს ევროპის შემდგომ ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ინტეგრაციაში. მან აგრეთვე წარმოაჩინა პრინციპული სხვაობა აშშ-სა და საბჭოთა კავშირს შორის - ანალოგიურ სიტუაციაში ეს უკანასკნელი ძირითადად ფულს კარგავდა. იგივე აღმოსავლეთ ევროპელი სატელიტების განვითარების დახმარების საბჭოური პროგრამები მინიმალურად ეფექტური იყო და მისთვის ნაკლებად მომგებიანი - ის უბრალოდ ვერ ახერხებდა თავისი პოლიტიკური დომინირების ტრანსფორმაციას ეკონომიკურ მოგებაში.

2.2.3. მეორე გლობალიზაციის მეორე შრე წარმოდგენილი იყო საკუთრივ ცივი ომით, ე.ი. ისეთი სახის კონფრონტაციით მსოფლიოს წამყვან ქვეყნებს შორის, რომლის პროცესში ისინი ყველანაირად თავს არიდებდნენ ერთმანეთთან უშუალო სამხედრო კონფრონტაციას, მაგრამ აწარმოებდნენ ე.წ. „ომებს მინდობილობით“ დედამიწის სხვადასხვა კუთხეში.

ფაქტიურად შეიძლება ითქვას, რომ ცივმა ომმა პოზიტიური როლი ითამაშა კაცობრიობის განვითარებაში, იმის გათვალისწინებით, რომ ოთხი ათეული წლის მანძილზე მსოფლიოს ორმა, სამხედრო თვალსაზრისით ყველაზე ძლიერმა სახელმწიფომ, რომელთა ფასეულობათა სისტემები, იდეოლოგია, ორგანიზაციული და მართვის პრინციპები ერთმანეთის უთავსებადი იყო, მოახერხა კონკურენცია ეთნმანეთთან პირდაპირი სამხედრო შეტაკების გარეშე. ამ პროცესში მნიშვნელოვანი, თუმცა არა გადამწყვეტი როლი, შეასრულა იმ ფაქტმა, რომ ორივე წამყვან გლობალურ მოთამაშეს გააჩნდა ბირთვული იარაღის არსენალი, რომელიც მათ გარანტირებული ურთიერთ განადგურების საშუალებას აძლევდა.

გავიხსენოთ, რომ სიტუაციებში, როდესაც დაძაბულობა და შეუთავსებლობა ქვეყნებს შორის პრინციპულად ბევრად უფრო ნაკლები იყო, ვიდრე აშშ-სა და სსრკ-ს შორის, წამყვანმა ევროპულმა სახელმწიფოებმა მოახერხეს ორი მსოფლიო ომის დაწყება. აშშ-მ და სსრკ-მ უჩვენეს იმის მაგალითი, რომ შესაძლებელია ორი განსხვავებული სოციალური სისტემის შედარებით მშვიდობიანი თანაარსებობა გლობალური კონკურეციის პირობებში.

ცივი ომი გამოყენებული იყო ორივე მხარის მიერ, როგორც დამოუკიდებელი ქვეყნების საშინაო საქმეებში თითქმის შეუზღუდავი ჩარევის საბაბი. თუმცა ასეთი ქმედების რაციონალური მარცვალი საკმაოდ სწრაფად თითქმის მთლიანად გაქრა. აშშ და სსრკ ახდენდნენ ამა თუ იმ კონკრეტულ ქმედებას დედამიწის ნებისმიერ კუთხეში, არა იმიტომ, რომ ის მათთვის უშუალო დადებითი შედეგის მომტანი იყო, არამედ ძირითადად იმის შიშით, რომ მათთვის მოწინააღმდეგეს არ დაესწრო. შედეგად, ხშირად ადგილი ჰქონდა ისეთ ქმედებას, რომელიც ორივე მხარის რეალური ინტერესებიდან გამომდინარე, აშკარად ალოგიკური იყო. ეს რასაკვირველია, პირველ რიგში ეხება ისევდაისევ შეერთებულ შტატებს, რომლის გლობალური პოლიტიკა უშუალოდ იყო დაკავშირებული საზოგადოების განვითარების ორ ძირითად ამოცანასთან. ამერიკელები იღვწოდნენ გლობალური დომინირებისათვის საბოლოო ჯამში, იმისათვის, რომ გაემდიდრებინათ საკუთარი ქვეყანა, შეექმნათ იქ ცხოვრების მაღალი სტანდარტები, და დაემყარებინათ სოციალური სტაბილურობა.

მათთვის პოლიტიკის გლობალიზაცია, ეროვნული უსაფრთხოების უზრუნველყოფის მცდელობა დედამიწის მასშტაბში, უპირველესად ყოვლისა, წარმოადგენდა წინმსწრებ ქმედებას, ქმნიდა წინაპირობებს იმ კონკრეტული ეკონომიკური ამოცანების გადასაჭრელად, რომელთა რეალიზაციას მრავალრიცხოვანი კერძო კომპანიები ახდენდნენ. ამერიკელებისათვის ისეთი საკმაოდ უაზრო პროცესიც, როგორიც გამალებული შეირაღებაა, საბოლოო ჯამში მომგებიანი იყო. სახელმწიფო სამხედრო შეკვეთები, ამ ქვეყანაში, ყველაფერთან ერთად, სამოქალაქო სექტორიდან გადასახადების სახით ამოღებული თანხების დიდი ნაწილის კერძო ფირმებისათვის დაბრუნების მექანიზმს წარმოადგენდა.

ამავე დროს, საბჭოთა კავშირის მოტივაცია გლობალურ სისტემურ კონკურენციაში უმეტისწილად სუბიექტური იყო. ის ეფუძნებოდა ძირითადად კომუნისტურ იდეოლოგიას და ამერიკის შიშს. ფაქტიურად, ნებისმიერი საბჭოური ქმედება, რომელსაც აშშ-თან კონკურენციის პროცესში ადგილი ჰქონდა მისი უახლოესი პერიფერიის ფარგლებს გარეთ (განსაკუთრებით აფრიკასა თუ ლათინურ ამერიკაში), ასეთი ალოგიკური ქმედების მაგალითს წარმოადგენდა, და საბოლოო ჯამში მისთვის მოგების მომტანი არ იყო.

საყურადღებოა, რომ დღესაც კი, რუსი პოლიტოლოგები ამ სიტუაციას როგორც ჩანს ვერ ათავისებენ, როდესაც ბრალს დებენ შეერთებულ შტატებს იმაში, რომ ქვეყანა “არ შეიძლება იყოს ერთდროულად გლობალური პოლიციელიც და კომერსანტიც”.⁵⁶ ამ დროს, დედამიწა არ არის სატურნირო ასპარეზი, რომელზეც მამაცი რაინდები ერთმანეთს ეჯიბრებიან მშვენიერი მანდილოსნების გულის მოსაგებად.⁵⁷

ქვეყანა, რომელიც გლობალური კონკურენციის პროცესში ვერ იღებს რეალურ ეკონომიკურ მოგებას, საბოლოო ჯამში წაგებული რჩება, რარიგ დიდ პოლიტიკურ წარმატებებს არ უნდა აღწევდეს. პოლიტიკა, მით უმეტეს ძალაზე დაფუძნებული, გლობალური მასშტაბის ეროვნული უსაფრთხოების უზრუნველყოფის პოლიტიკა, „ძვირი სიამოვნებაა“. მასზე გაწეული დანახარჯები, როგორც მინიმუმ, უნდა ანაზღაურდეს. თუ ეს არ ხდება, ქვეყნის ეკონომიკა ასეთ დაწოლას გრძელვადიან პერსპექტივაში უბრალოდ ვერ უძლებს. ამიტომაც იყო, რომ მიუხედავად რიგი პოლიტიკური მიღწევებისა შეერთებულ შტატებითან კონკურენციის პროცესში, საბჭოთა კავშირი, საბოლოო ჯამში, დამარცხდა ცივ ომში და ასპარეზი დატოვა. ამის წამყვანი მიზეზი კი ის იყო, რომ ამ კონკურენციის პროცესში მისი ეკონომიკა უბრალოდ გაკოტრდა.

ალოგიკური ამერიკული ქმედების მაგალითს წარმოადგენდა, უპირველესად ყოვლისა, ვიეტნამის ომი, რომელშიც აშშ-ს სამხედრო ძალები უშუალოდ, ოფიციალურად ჩართულები იყვნენ 1965-1973 წლებში. პრინციპიულად, ქვეყნის რეალური ინტერესებიდან გამომდინარე, აშშ-ს შიდა ვიეტნამურ კონფლიქტთან არაფერი აკავშირებდა. 1954 წელს, ფრანგი კოლონიზატორების ქვეყნიდან წასვლის შემდეგ, ვიეტნამი ფორმალურად ორ ნაწილად იყო გაყოფილი - ჩრდილო და სამხრეთად. მისი მთლიანობის აღდგენა დაგეგმილი იყო საყოველთაო არჩევნების გზით. ამ დროს, სამხრეთი ვიეტნამის ხელისუფლება მინიმალურად იყო პოპულარული მოსახლეობაში, და მეტ-ნაკლებად სამართლიანი აღჩევნების პირობებში, წააგებდა მათ ჩრდილო ვიეტნამის კომუნისტური რეჟიმის სასარგებლოდ. ამიტომ მან, ხელისუფლების შესანარჩუნებლად, მიაღწია არჩევნების ჩაშლას იმ საბაბით, რომ არ დაეშვა კომუნისტების გაბატონება სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაში.

აშშ ჩაერია ამ წმინდა შიდა-ვიეტნამურ კონფლიქტში იმ მოტივით, რომ შეეჩერებინა საბჭოთა კავშირის ექსპანსია რეგიონში, გამოეხატა ამით თავისი პრინციპული ანტიკომუნისტური პოზიცია, და რაც მთავარია, ესწავლებინა კომუნისტებისათვის გაკვეთილი, რომლის საფუძველზეც მას მომავალში შეეძლებოდა ლაპარაკი საბჭოთა კავშირთან ლოკალურ კონფლიქტში გამარჯვებულის პოზიციიდან. ამისკენ მას აგრეთვე უბიძგებდა 1950-53 წლების კორეის ომის შედეგები, რომელიც პრინციპში „ყაიმით” დამთავრდა, მიუხედავად იმისა, რომ აშშ-ს მასში გადამწყვეტი უპირატესობა გააჩნდა, პლუს იქ ის გაეროს მანდატით იბრძოდა.

როგორც ცნობილია, აშშ ამ ომში დამარცხდა, თავის ისტორიაში უდიდესი დამცირება განიცადა და საკმაო დროით საკუთარ ძალებში რწმენა დაკარგა. ამ ომის შედეგად, ვიეტნამის გარდა, უზარმაზარი ზარალი განიცადეს მეზობელმა ლაოსმა და კამბოჯამ (ამ უკანასკნელმა გენოციდის დონეზე). რაც მთავარია, საბჭოთა კავშირი, რომელიც ამ რეგიონს მინიმალურ ყურადღებას აქცევდა იქ ამერიკელების მისვლამდე, დაფუძნდა იქ მინიმუმ ორი ათეული წლით (სსრკ-ს სამხედრო-საზღვაო და საჰაერო ბაზები ვიეტნამში მხოლოდ რუსეთმა დახურა 1990-იან წლებში, თანაც ძირითადად უსახსრობის გამო).

მიუხედავად ყველა ნაკლისა, პოლიტიკის გლობალიზაციის თვალსაზრისით მეორე გლობალიზაცია, პირველთან შედარებით, აშკარად წინ გადადგმულ ნაბიჯს წარმოადგენდა. ამ პერიოდის მთავარი უპირატესობა წინამავალთან იმაში მდგომარეობს, რომ განსხვავებით პირველი გლობალიზაციისაგან, როდესაც რამდენიმე სახელმწიფო უშუალოდ აკონტროლებდა დედამიწის ტერიტორიისა და მოსახლეოის უდიდეს ნაწილს, მეორე გლობალიზაციის დროს წამყვანი გლობალური მოთამაშეები ერთმანეთს ეცილებოდნენ გავლენას მრავალრიცხოვან, ფორმალურად დამოუკიდებელ სახელმწიფოზე. დამოუკიდებელი სუბიექტების რაოდენობამ კი გადააჭარბა 100-ს 1960-იან წლებში და 150-ს 1970-იან წლებში.

ასეთი სიტუაცია, როგორც მინიმუმ:

ა/აძლევდა დამოუკიდებელ ქვეყანას არჩევანის საშუალებას - გამხდარიყო პრო-საბჭოური, პროამერიკული, თუ გამოეცხადებინა თავი მიუმხრობლად. ცივი ომის მეორე ნახევარში მაინც, ამ უკანასკნელ ჯგუფს ფორმალურად დედამიწის ქვეყნებისა და მოსახლეობის უმეტესობა მიეკუთვნებოდა (იხ. დანართი 3.1 და 3.2). მიუმხრობელი იყო მაგალითად ჩინეთი, რომელიც 1960 წელს საბჭოთა კავშირთან ურთიერთობების გაწყვეტის შემდეგ, მრავალი წლის მანძილზე, ფაქტიურად ნებაყოფლობით იზოლაციაში არსებობდა. ასევე მიუმხრობელი იყო ინდოეთი, მიუხედავად მისი ეფექტური თანამშრომლობისა საბჭოთა კავშირთან ჩინეთთან წინააღმდეგობის საერთო ინტერესების საფუძველზე. ირანი, 1979 წლის რევოლუციის შემდეგ, ფორმალურად დაუპირისპირდა როგორც აშშ-ს, ასევე საბჭოთა კავშირს (ამ უკანასკნელს შედარებით რბილი ფორმით) და ა.შ. იმავდროულად, წამყვანი გლობალური მოთამაშეების დაუფარავი დაწოლა და საკუთარი პოზიციის არჩევის აუცილებლობა, აიძულებდა დამოუკიდებელ ქვეყნებს (განსაკუთრებით ისეთებს, ვინც ახალი განთავისუფლებული იყო კოლონიური უღლისაგან), აქტიურად ჩართულიყვნენ მსოფლიოში მიმდინარე პოლიტიკურ პროცესებში, არ აძლევდა მათ თვითიზოლაციის საშუალებას.

ბ/ დამოუკიდებელ ქვეყნებს გაუჩნდათ პოლიტიკური მანევრირების საკმაოდ დიდი შესაძლებლობა ამერიკულ-საბჭოთა წინააღმდეგობის ექსპლუატაციის ხარჯზე. საკმაოდ ბევრი ქვეყანა, რომელსაც ძლიერი, მიზანდასახული ხელმძღვანელობა ჰყავდა, წარმატებით იყენებდა ამ წინააღმდეგობას საკუთარი გამორჩენის მიზნით, ისეთი მიზნების მისაღწევად, რომელიც წამყვანი გლობალური მოთამაშეების უშუალო ინტერესებში ნაკლებად შედიოდა. ასე მაგალითად, ამას აკეთებდა ეგვიპტე გამალ აბდელ ნასერის პრეზიდენტობის დროს 1950-იან, 1960-იან წლებში, სირია - 1960-იანი წლებიდან მოყოლებული, ვიდრე სსრკ დაშლამდე. პაკისტანი - ობიექტურად ერთ-ერთი ყველაზე ანტიდემოკრატიული, პრომუსულმანური და ანტიდასავლური სახელმწიფო, ათეულობით წლების მანძილზე იყენებს აშშ-თან ახლო ურთიერთობას რეგიონში საკუთარი პოლიტიკის გასატარებლად. სადამ ჰუსეინისეული ერაყი, მინიმუმ ორი ათეული წლის მანძილზე (ფაქტიურად კუვეითში შეჭრამდე 1990 წელს), სარგებლობდა და თავის ინტერესებისათვის იყენებდა როგორც სსრკ-ს, ასევე აშშ-ს ყურადღებას.

საბოლოო ჯამში, ცივი ომის დროინდელი გლობალური პოლიტიკა მდგომარეობდა არა იმდენად აშშ-სა და სსრკ-ს უშუალო ჩარევაში მსოფლიოში მიმდინარე საზოგადოებრივი განვითარების პროცესებში, რამდენადაც ასეთი ჩარევის პოტენციურ შესაძლებლობაში მსოფლიოს ნებისმიერი ქვეყნის მიმართ. მსოფლიოს დამოუკიდებელი ქვეყნები სულ უფრო მზარდი მასშტაბებით ურთიერთობდნენ ერთმანეთთან, მიუხედავად მათი გეოგრაფიული მდებარეობის, სახელმწიფო მოწყობის, განვითარების ტიპისა თუ დონის, არა იმიტომ, რომ ორი წამყვანი გლობალური მოთამაშე მათ საქმეებში უშუალოდ ერეოდა, არამედ იმის შიშით, რომ ასეთ ჩარევას შესაძლოა ჰქონოდა ადგილი.

მიუხედავად დაუფარავი მტრობისა, აშშ და სსრკ თავის გლობალურ პოლიტიკაში დაახლოებით ერთი და იგივე მიზნის მისაღწევად იბრძოდნენ, რომელიც მდგომარეობდა საკუთარი უსაფრთხოების უზრუნველყოფაში მოწინააღმდეგის შეკავების ხარჯზე დედამიწის ნებისმიერ კუთხეში. შედეგად, გრძელვადიან პერსპექტივაში, მათმა ურთიერთობამ მტრული თანამშრომლობის ხასიათი მიიღო. საკუთარი ინტერესებისათვის ბრძოლის პროცესში მათ შექმნეს ორივესათვის მომგებიანი ურთიერთობათა სისტემა. ფაქტიურად, აშშ-სა და სსრკ-ს სახით, მსოფლიოს მოევლინა ორი თვითდანიშნული გლობალური პოლიციელი, რომლებიც საკმაოდ ეფექტურად უზრუნველყოფდნენ შედარებით სტაბილურ პოლიტიკურ გარემოს დედამიწაზე ფორმალურად დამოუკიდებელ ქვეყნებზე უშუალო კონტროლის დამყარების გარეშე. ერთმანეთთან ურთიერთობის პროცესში, ეს მოთამაშეები არა მარტო ზღუდავდნენ მოწინააღმდეგის ზედმეტ აქტიურობას, არამედ დიდ წილად ახშობდნენ ნებისმიერ მათთვის არასასურველ პროცესს, რომელიც მათი გავლენის უშუალო სფეროების გარეთ შეიძლება განვითარებულიყო.

ფორმალურად, ცივი ომის დროს, პირველ გლობალიზაციასთან შედარებით, მსოფლიოში მიმდინარე პროცესების განუსაზღვრელობის დონე უნდა საკმაოდ მომატებულიყო, იმასთან დაკავშირებით, რომ ორივე გლობალურ მოთამაშეს, თავისი აქტიურობის პროცესში, მრავაუცნობიანი ამოცანის ამოხსნა უწევდა, რომელშიც უცნობების სახით მრავალრიცხოვანი დამოუკიდებელი ქვეყნები გვევლინებოდა. სინამდვილეში, მათი გლობალური აქტიურობის დიდი ნაწილი შემოიფარგლებოდა უშუალოდ სტრატეგიული მოწინააღმდეგის შეკავების ამოცანის გადაჭრით.⁶¹ ამ დროს, მათთვის მეტნაკლებად ადვილი იყო შედარებით მცირე რაოდენობის მოწინააღმდეგისა თუ მოკავშირის საკმაოდ კარგად ცნობილი თვისებების (დადებითის თუ უარყოფითის) გათვალისწინება, და მათზე დაყრდნობით საკუთარი ქმედების დაგეგმვა.

ასეთი სისტემის ყველაზე დიდი ნაკლი იმაში მდგომარეობდა, რომ ოთხი ათეული წლის მანძილზე მსოფლიო მიეჩვია იმას, რომ დედამიწის ნებისმიერ კუთხეში წარმოქმნილი მნიშვნელოვანი პრობლემების მოგვარება თუ ჩაქრობა, უმეტისწილად ხდებოდა აშშ-სა და სსრკ-ს (ცალ-ცალკე ან ერთად) ჩარევის შედეგად, მიუხედავად იმისა, გააჩნდათ თუ არა ამ უკანასკნელებს ასეთი ჩარევის ფორმალური მიზეზი, ანდა კონფლიქტში ჩათრეული მხარეების თანხმობა (მაგალითად, ეს მოხდა ორი, 1967 და 1973 წლების არაბულ-ისრაელის კონფლიქტების დროს). მსოფლიო მიჩვეული იყო აგრეთვე იმას, რომ ამ ქვეყნების ურთიერთ შემავსებელი კონკურენცია ვრცელდებოდა ყველგან დედამიწაზე (უფრო სწორედ, შესაძლებელი იყო გავრცელებულიყო საჭიროების შემთხვევაში).

ფაქტიურად, არსებობდა იმის ილუზია, რომ ეს ქვეყნები აკონტროლებდნენ მსოფლიოში მიმდინარე პოლიტიკურ პროცესებს, უფრო მეტად კი იმის სურვილი, რომ პასუხისმგებლობა ამ პროცესებზე მთლიანად მათთვის გადაებრალებინათ.

2.2.4. 1991 წელს მსოფლიო პოლიტიკური ასპარეზიდან საბჭოთა კავშირის წასვლამ გლობალურ პოლიტიკურ ურთიერთობებში უზარმაზარი სიცარიელე დატოვა. ამან, ყველაფერთან ერთად, უფრო ნათელი გახადა მსოფლიო პოლიტიკაში წამყვანი გლობალური მოთამაშეების დომინირებაზე დაფუძნებული ურთიერთობათა სისტემის ზემოთ განხილული ნაკლი.

1991 წლის შემდეგ არ ჩამოყალიბდა გლობალიზაციის ახალი სტადია (მესამე გლობალიზაცია) იქიდან გამომდინარე, რომ არ გაჩნდა ახალი გლობალური მოთამაშე, ხოლო ერთადერთი დარჩენილი - აშშ, აგრძელებს მოქმედებას იმ ძველ სტრატეგიულ აზროვნებაზე დაყრდნობით, რომელიც ჩამოუყალიბდა გლობალური კონფრონტაციის პერიოდში. მან ვერ მოახერხა ისეთი ახალი იდეების, ფასეულობების, პოლიტიკის ჩამოყალიბება და ცხოვრებაში გატარება, რომელიც პრინციპულად განსხვავდება ცივი ომის პერიოდში გამოყენებულისაგან; ძირითადად შეინარჩუნა და განავრცო ცივი ომის დროინდელი სამხედრო-პოლიტიკური ინსტრუმენტები (მაგალითად, ნატო).⁶²

ასეთი აზროვნება მოითხოვს მტრული თანამშრომლობის არსებობას, პასუხისმგებლობის განაწილებას შესადარი ძალისა და გავლენის მქონე მოწინააღმდეგესთან, რომელიც, როგორც მინიმუმ, ქმნის ფონს წამყვანი გლობალური მოთამაშის ქმედების შედეგების შესაფასებლად, შემდგომში ამ შედეგების ადგილობრივი თუ გლობალური საზოგადოებრივი აზრისათვის წარსადგენად.

შესაბამისად, მთელი ათწლეული საბჭოთა კავშირის გადაშენების შემდეგ, აშშ-ს გლობალური ქმედება საეჭვოდ გამოიყურებოდა როგორც ახალი სტრატეგიული მოწინააღმდეგის ძებნა გარდაცვლილის სანაცვლოდ. მას შემდეგ, რაც მან იპოვა (უფრო სწორედ კი დანიშნა) ასეთი მოწინააღმდეგე გლობალური ტერორიზმის სახით, ამერიკის მოქმედება შედარებით უფრო დალაგებული და მიზანმიმართული გახდა.

ერთდროულად, ამას მოჰყვა ხილული ცვლილებები გლობალური ურთიერთობების სისტემაში, პლუს გაჩნდა ახალი პრობლემების მთელი რიგი, რომელთა დიდი ნაწილი უკავშირდება აშშ-ს, როგორც ერთადერთ დარჩენილ წამყვან გლობალურ მოთამაშეს:

- შეერთებულ შტატებს, მრავალწლიანი იდეოლოგიური და სამხედრო კონკურენტის გაქრობის შემდეგ, ფაქტიურად მოეხსნა შეზღუდვები მსოფლიოს ნებისმიერ კუთხეში საკუთარი ინტერესების გასატარებლად. 1991 წელს, კუვეითის განთავისუფლების მიზნით ერაყის წინააღმდეგ ჩატარებულმა სამხედრო კამპანიამ, კიდევ უფრო გააძლიერა მისი რწმენა იმაში, რომ წარმატებით შეეძლო ნებისმიერი კონკრეტული სამხედრო-პოლიტიკური ამოცანის გადაჭრა გლობალურ მასშტაბში, თავის გარშემო მსოფლიოს სხვა წამყვანი ქვეყნების გაერთიანება მის მიერ დასმულიამოცანების გადასაჭრელად.

- აშშ-ს მიეცა საშუალება უგულვებელყოს ნებისმიერი პოლიტიკური ოპოზიცია, იმოქმედოს ნებისმიერი სხვა ქვეყნის, ქვეყანათა ჯგუფის, ფორმალური საერთაშორისო ინსტიტუტის ნების საწინააღმდეგოდ. ე.ი. აღარ არსებობდა ის ძალა, რომელსაც შესწევდა უნარი შეეზღუდა მისი აქტიურობა, შეემცირებინა მისი ცდუნება ჩარეულიყო ნებისმიერ ადგილას, თუ ნებისმიერ პროცესში მსოფლიოში, სადაც კი მისი ინტერესები შესაძლებელია შელახულიყო.

- 1991 წლამდე აშშ, საბჭოთა კავშირთან ერთად, მონაწილეობდა პოლიტიკური შრომის გლობალური განაწილების სისტემაში. ამ სისტემის მოშლის შემდეგ, აშშ-მა მემკვიდრეობით მიიღო არა მარტო მონოპოლია ისეთი პროცესების ინიციირებაზე, რომელიც საბოლოო ჯამში გლობალური პოლიტიკური სისტემის ჩამოყალიბებაზე ახდენს გავლენას. რაც ეტყობა უფრო მნიშვნელოვანია - მას შერჩა პასუხისმგებლობა იმ ტერიტორიებსა და პროცესებზე, რომელზეც იქამდე სსრკ-ს უშუალო, ანდა მათი საერთო გავლენის სფეროში შედიოდა, მ.შ. სსრკ-ს დაშლის შემდეგ წარმოქმნილ პრობლემებზე ამ ქვეყნის ყოფილი ტერიტორიის ფარგლებში.

- რეალური გლობალური მოწინააღმდეგის არარსებობა აძლევს აშშ-ს საშუალებას იმოქმედოს შერჩევით, არ მიაქციოს ყურადღება იმ ქვეყნებს, რეგიონებსა თუ პროცესებს, რომლებიც მის უშუალო, მიმდინარე ინტერესების სფეროში არ ხვდება. მაგალითად, აშშ აძლევს თავს უფლებას თითქმის მთლიანად უგულვებელყოს ის პროცესები, რომელიც ვითარდება სუბ-საჰარის აფრიკაში, თუმცა ეს სწორედ ის რეგიონია, რომელსაც მსოფლიოს წამყვანი ქვეყნის ყურადღება ყველაზე ძალიან სჭირდება. აქ ფაქტიურად შეიქმნა საკმაოდ დიდი ზონა, სადაც მრავალი წლის განმავლობაში მიმდინარეობს დესტრუქციული პროცესები (უპირველესად ყოვლისა დასავლეთი აფრიკა, კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკა, სუდანი, სომალი და ა.შ.) რომლის შეჩერება ადგილობრივი, ისევე როგორც გაეროს ძალებით, შეუძლებელია. აშშ მიზანდასახულად თავს არიდებს კონტინენტზე მიმდინარე პროცესებში უშუალო ჩარევას, განსაკუთრებით სომალიში 1993-1995 წლებში გაეროს სამშვიდობო ოპერაციაში წარუმატებელი მონაწილეობის შემდეგ.

- მსოფლიო პოლიტიკურ ურთიერთობებში შეიქმნა აშკარა დისპროპორცია იმის საფუძველზე, რომ დამოუკიდებელი სახელმწიფოების უმეტესობას, რომლებიც ჯერ კიდევ ჩამოყალიბების სტადიაში იმყოფებიან, დიდწილად დაეკარგა არჩევანის საშუალება, განვითარების ალტერნატივა, შეეეზღუდა პოლიტიკური მანევრირების საშუალება. აქ ლაპარაკი არ არის საბჭოთა კავშირის მიერ შემოთავაზებული განვითარების მოდელის ავკარგიანობაზე. მისი არსებობა, ამა თუ იმ განვითარებად ქვეყანას, როგორც მინიმუმ, აძლევდა საშუალებას შეგნებულად გაეკეთებინა არჩევანი საბაზრო ეკონომიკისა და დემოკრატიის სასარგებლოდ. ასეთი ალტერნატივის არარსებობა კი ქმნის წარმოდგენას იმაზე, რომ დასავლური საზოგადოებრივი განვითარების მოდელს დანარჩენ მსოფლიოს თავზე ახვევენ.

- აშშ-თვის განუზომლად გაიზარდა მარცხის ფასი. ცივი ომის დროს, საბჭოთა კავშირთან კონკურენციის პროცესში, ყოველთვის არსებობდა შესაძლებლობა ნებისმიერი წარუმატებლობის როგორც მოწინააღმდეგის წარმატებული ქმედების შედეგის ინტერპრეტაცია. დღესდღეობით, ისეთი ძლიერი მოწინააღმდეგე, რომელზეც შესაძლებელია საკუთარი ჩავარდნის გადაბრალება, აშშ-ს უბრალოდ არ ჰყავს.⁶⁵ საინტერესოა, რომ აშშ-ს აგრეთვე არ ჰყავს იმდენად ძლიერი მოკავშირე, რომელსაც უნარი შესწევს გასაჭირში რეალურად დაეხმაროს, ან საჭიროების შემთხვევაში წინააღმდეგობა გაუწიოს.

არსებობს საკმაოდ ბევრი ქვეყანა, რომლებიც აშშ-ს მოკავშირეებად მოგვევლინებიან (უფრო სწორედ ასე წარმოაჩენენ საკუთარ თავს), მაგრამ ცალ-ცალკე მათი რეალური გავლენა აშშ-ს მიერ გადაწყვეტილების მიღებაზე საკმაოდ მცირეა (შეიძლება ითქვას მინიმალური). ეს ეხება ისეთ ევროპელ მძიმეწონოსნებსაც, როგორებიცაა გერმანია, საფრანგეთი თუ ინგლისი. აშშ-მა შეიძლება გამოიყენოს მათი მხარდაჭერა ამა თუ იმ საკუთარი გადაწყვეტილების ეფექტის გასაძლიერებლად, როგორც მაგალითად, გამოიყენა ინგლისის აქტიური პოზიცია 2003 წელს ერაყის წინააღმდეგ ომის აუცილებლობის გასამართლებლად. ამავე დროს, მას ადვილად შეუძლია, საჭიროების შემთხვევაში, მათი წინააღმდეგობის უგულვებელყოფა. ევროგაერთიანებაც, რომელიც პოტენციურად შესაძლებელია გაუტოლდეს აშშ-ს როგორც გლობალური მოთამაშე, ჯერ ვერ ჩამოყალიბდა როგორც ერთიანი, დამოუკიდებელი, ეფექტური პოლიტიკური ერთობა. აშშ-თან ერთობლივ საერთაშორისო ღონისძიებებშიც მისი ხმა ისმის იქამდე, სანამ ის ამერიკის პოზიციას მაინც და მაინც არ ეწინააღმდეგება.

- ის სიძნელეებიც, რომლებიც წარმოიქმნება გლობალური ურთიერთობების სისტემის ჩამოყალიბების პროცესში, აგრეთვე ბევრად უფრო მრავალფეროვანი გახდა. ცივი ომის პროცესში, როგორც სსრკ, ასევე აშშ, თავის მოქმედებაში ითვალისწინებდნენ ძირითადად ერთმანეთის და მათი უშუალო მოკავშირეების მოქმედების ფაქტორს, რომლის გათვლა მრავალწლიან ჭიდილში მიღებული გამოცდილების საფუძველზე საკმაოდ ადვილი იყო. ის საკმაოდ შეზღუდული სტერეოტიპების ნაკრებზე იყო დაფუძნებული.

აშშ-თვის ადვილი იყო იმის გათვლა, რომ სსრკ აუცილებლად ჩაერეოდა ისეთი ქვეყნის საქმეებში,სადაც რომელიმე ადგილობრივი ხელმძღვანელი თავს მარქსისტად, მით უმეტეს კომუნისტად გამოაცხადებდა, მიუხედავად იმისა, ეს მის რეალურ ინტერესებში შედიოდა, თუ არა, და ამის საფუძველზე შესაბამისი წინმსწრები ღონისძიებების გატარება. ასე მოიქცა ის, მაგალითად, 1970-იანი წლების ბოლოს ავღანეთში, როდესაც ფაქტიურად მოახერხა იქ საბჭოთა ინტერვენციის პროვოცირება, ადგილობრივ მარქსისტურ მთავრობასთან მებრძოლი ძალების მხარდაჭერისა და კონსოლიდაციის გზით.

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ კი, აშშ-ს საქმე აქვს უამრავ ძალასთან (რომელთა უდიდესი უმეტესობა ან საერთოდ არ არსებობდა ცივი ომის დროს, ან ლატენტურ მდგომარეობაში იმყოფებოდა, ან ასე თუ ისე კონტროლირდებოდა სსრკ-ს მიერ), რომელთაგანაც ბევრს დღეს არ გააჩნია ფორმალური სტატუსი, მართვის ცენტრი თუ კონკრეტული ადგილმდებარეობა, ხასიათდება კონფლიქტური ინტერესებით, და/ან საერთოდ არ გააჩნია მკაფიოდ გამოკვეთილი ინტერესები. ფაქტიურად გაჩნდა რიგი სპონტანური პროცესებისა, რომელიც წამყვანი გლობალური მოთამაშიდან არ მომდინარეობს, მაგრამ გააჩნია გლობალურ პროცესებამდე განვითარების პოტენციალი. ასეთ სიტუაციაში ბევრად უფრო რთულია დაგეგმო და იმოქმედო ეფექტურად, განუსაზღვრელობის დონეც მკვეთრად მატულობს.

2.2.5. მეორე გლობალიზაციის დროს გაგრძელდა და გაძლიერდა მე-19 საუკუნის მეორე ნახევარში დაწყებული პროცესი, რომელიც მიმართული იყო გლობალური პროცესების კონტროლისა და მართვის მცდელობაზე შესაბამისი მარეგულირებელი მექანიზმებისა და გარემოს შექმნის მიზნით. ამ პროცესში შემუშავდა და მსოფლიოს მასშტაბით ამუშავდა მრავალი ე.წ. საერთაშორისო რეჟიმი.⁶⁶ იმის გათვალისწინებით, რომ ეს რეჟიმები თავიდანვე ყალიბდებოდა წამყვანი გლობალური მოთამაშეების ინიციატივით, უიშვიათესი გამონაკლისის გარდა, ისინი გამოხატავენ დასავლეთის (ფართო გაგებით) ინტერესებს, ან როგორც ცივი ომის მემკვიდრეობა, ეფუძნება აშშ-სა და სსრკ-ს ინტერესების კომპრომისს.

ასეთი რეჟიმები შესაძლებელია ძალზე პირობითად სამ დიდ ჯგუფად დაიყოს:

ა/ რეჟიმები, რომლებიც განაპირობებენ გლობალური ტრანსპორტის, კომუნიკაციებისა თუ სხვა ინფრასტრუქტურული ელემენტების კონტროლსა და მართვას, მაგალითად გაეროს საზღვაო სამართლის კონვენცია (United Nations Convention on the Law of the Sea (UNCLOS) და ა.შ. ეს რეჟიმები, თავისი არსით, უნდა იყვნენ და არიან განსაზღვრული ზუსტ ტერმინებში, წარმოადგენენ მრავალრიცხოვანი, ძირითადად არაპოლიტიკური მოთამაშეების ყოველდღიური საქმიანობის განუყოფელ ნაწილს, ისინი ადვილად კონტროლირებადი და შემოწმებადია. ამ რეჟიმების დარღვევა იწვევს დაუყოვნებელ ხილულ შედეგს, რომლის შეფასება შესაძლებელია რაოდენობრივად (მ.შ. ფინანსური დანაკარგების სახით), ხშირად ადამიანთა სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის დანაკარგებით. ისინი ერთნაირად მოქმედებენ ნებისმიერ ქვეყანაში, მათი განვითარების ტიპისა და დონის მიუხედავად. თუმცა პოლიტიკური ელემენტი ასეთ რეჟიმებში შესამჩნევია, წმინდა ტექნოლოგიური და ორგანიზაციული კომპონენტები მაინც გადამწყვეტ როლს თამაშობენ.⁶⁷

ბ/ძირითადად ეკონომიკური (სავაჭრო, ფინანსური და ა.შ.) რეჟიმები, რომლებიც თითქმის მთლიანად შექმნილი იყო აშშ-სა და მისი უახლოესი მოკავშირეების, მსოფლიოს განვითარებული ქვეყნების ინტერესებიდან გამომდინარე, იმის გათვალისწინებით, რომ საბჭოთა კავშირს შედარებით ნაკლები ინტერესი გააჩნდა ამ სფეროში, პლუს ის იმდენად ძლიერი არ იყო ეკონომიკურად, რომ საკუთარი ინტერესები წარმატებით წარმოეჩინა და დაეცვა. ეს რეჟიმები ძირითადად შექმნილია ისეთი საერთაშორისო ინსტიტუტების გარშემო, როგორიცაა მსოფლიო ბანკი, სავალუტო ფონდი, მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაცია. მიუხედავად განვითარებადი ქვეყნების აქტიური პოზიციისა ასეთი რეჟიმების სტრუქტურისა და კონფიგურაციის მიმართ, მსოფლიოს წამყვანი მოთამაშეები მაინცდამაინც არ ჩქარობენ დათმონ ამ რეჟიმების ფარგლებში ადრე მოპოვებული უპირატესობები და პრივილეგიები. ამის კარგი ილუსტრაციაა 2005 წლის მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის ჰონკონგის შეხვედრა, სადაც განვითარებადი მსოფლიოს მზარდ უკმაყოფილებას დასავლეთმა შეაგება მრავალი საკმაოდ ბუნდოვანი დაპირება, მაგრამ თავის თავზე ფაქტიურად არც ერთი კონკრეტული ვალდებულება არ აიღო. ამავე დროს, იმასთან დაკავშირებით, რომ ასეთი რეჟიმების ფუნქციონირების შედეგებიც შედარებით ადვილად შემოწმებადია და თვალნათლივი (მათი გამოხატვა ადვილადაა შესაძლებელი კონკრეტულ ფინანსურ, მატერიალურ და ა.შ. ნაკადებში), ისინი მუშა ინსტრუმენტებს წარმოადგენენ.

გ/ რეჟიმები, რომლებიც განაგებენ გლობალური უსაფრთხოების საკითხებს და მათთან დაკავშირებულ აქტიურობის სხვა სფეროებს, მაგალითად ადამიანის უფლებათა რეჟიმის ჩათვლით. ეს რეჟიმები ძირითადად ასოცირებულია გაერთიანებული ერების ორგანიზაციასთან, მაგრამ არ შეიზღუდებიან ამ საერთაშორისო ინსტიტუტით. მსოფლიო დღეს მოითვლის 300-მდე საერთაშორისო სამთავრობო ორგანიზაციას, რომელთაგანაც 23 უშუალოდ გაეროს სისტემაში შედის. აქ საქმე გვაქვს შემთხვევასთან, როდესაც თითქმის ყველა არსებული ხელშეკრულება თუ ორგანიზაცია, რომელიც ასე თუ ისე ახდენს გავლენას გლობალურ პოლიტიკურ ურთიერთობებზე, წარმოიქმნა ანტაგონისტური საზოგადოებრივი სისტემების კონფრონტაციის პროცესში, და ამ კონფრონტაციის შედეგად.

არსებობს ფორმალური და არაფორმალური სტანდარტებისა და წესების უზარმაზარი ერთობა, რომელსაც ეთანხმებიან, და რომელსაც მისდევენ, გლობალურ სივრცეში წარმოდგენილი პოლიტიკური მოთამაშეები. ეს სტანდარტები და წესები, ქვეყანათაშორისი და ტრანსნაციონალური აქტიურობის მეშვეობით, და მის ფარგლებში, ქმნიან მარეგულირებელი მექანიზმების ურთულეს სისტემას. ამ მექანიზმების დიდი ნაწილის ეფექტურობა საკმაოდ საეჭვოა, რადგანაც ისინი ასახავენ ისეთი ურთიერთობების შედეგებს, როდესაც მოწინააღმდეგე მხარეები იძულებულები იყვნენ მიეღწიათ რაღაც სახის კომპრომისისათვის და ამ პროცესში ცდილობდნენ “არც მწვადი დაეწვათ და არც შამფური”.

ამ წესებს შორის გვხვდება ისეთი „პირობითი“ წესებიც, როგორიცაა მაგალითად „საერთაშორისო საზოგადოების ნება“, რომელსაც განსაზღვრულ პირობებში შეუძლია შეიძინოს „კანონის სტატუსი“ ან გახდეს ლეგალური საერთაშორისო მოქმედების საფუძველი. რეალურ ცხოვრებაში ეს “ნება” ძირითადად გამოიხატება იგივე წამყვანი გლობალური მოთამაშეების პოლიტიკურ მიდრეკილებებსა და საჭიროებებში, ხშირად გამოიყენება ფორმალურად დამოუკიდებელი ქვეყნების საშინაო საქმეებში ჩარევის საბაბად, იმ შემთხვევაში, როდესაც ასეთი ჩარევა არ ჰპოვებს გაეროში წარმოდგენილი ქვეყნების უმეტესობის მხარდაჭერას (იხილეთ მაგალითისათვის სერბიის დაბომბვა 1999 წელს ნატოს ძალების მიერ). დამატებით, ასეთი სტანდარტებისა და წესების უმეტესობის შეფასების კრიტერიუმები საკმაოდ ბუნდოვანია და სხვადასხვა სახის შერჩევითი ინტერპრეტაციის საგანი ადვილად ხდება.

ასეთი ტიპის რეჟიმები ხშირად გამოიყენება შერჩევით, დამოკიდებული ისევდაისევ, წამყვანი გლობალური მოთამაშეების რეალურ მიდრეკილებებსა და საჭიროებებზე. ზოგი ქვეყანა სასტიკად ისჯება იმისათვის, რომ ეწინააღმდეგება საერთაშორისო საზოგადოების ნებას, ხოლო სხვების ქმედებას იგივე „ნებამ“ შესაძლებელია ზურგი შეაქციოს და მათ შერჩეთ ის ქმედება, რომლისთვისაც სხვები ისჯებიან. წამყვანი გლობალური მოთამაშეები, ან ქვეყნები, რომლებიც რაიმე მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ ამ წამყვანი მოთამაშეების საქმიანობაში, ან ქვეყნები, რომლებიც უბრალოდ მდებარეობენ ისეთ რეგიონში, რომელიც მოცემულ ისტორიულ მომენტში ამ მოთამაშეებს არ აინტერესებთ, ხშირად ახერხებენ უამრავი ფორმალური თუ არაფორმალური წესებისა და სტანდარტების დარღვევას, მაგრამ ამაზე არავითარ პასუხს არ აგებენ. ამას აკეთებენ მრავალი წლების მანძილზე ისლამური ტერორიზმის ისეთი მფარველები და სულისჩამდგმელები, როგორებიცაა საუდის არაბეთი და პაკისტანი (იხილეთ კონკრეტული შემთხვევა 3), მაგრამ მათ „საერთაშორისო საზოგადოების გულისწყრომისაგან” აშშ-თან „განსაკუთრებული ურთიერთობები“ იცავს. ამას აკეთებდა იგივე კუბა, რომელიც უშუალოდ მონაწილეობდა ლათინური ამერიკისა თუ აფრიკის ტერიტორიაზე მრავალრიცხოვანი ტერორისტული ორგანიზაციის თუ პარტიზანული მოძრაობის შექმნასა და მართვაში, აგზავნიდა სამხედრო ქვედანაყოფებს აფრიკის ტერიტორიაზე მიმდინარე სამოქალაქო ომებში მონაწილეობის მისაღებათ - მაგრამ მას სსრკ მფარველობდა.

მთავარი პრობლემა საერთაშორისო რეჟიმებთან მიმართებაში იმაშია, რომ არსებობს მათი რეალიზაციის უნივერსალური პრინციპები (საერთაშორისო სამართალი), მაგრამ არ არსებობს ამ პრინციპების ცხოვრებაში გამტარებელი ეფექტური, მომუშავე მექანიზი.

1945 წელს შექმნილი გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია არის ერთადერთი, რომელსაც შეუძლია ფორმალურად განაცხადოს პრეტენზია გლობალურ მასშტაბში საყოველთაო მშვიდობის დაცვაზე, სახელმწიფოთა შორის თანამშრომლობის უზრუნველყოფაზე ეკონომიკური, სოციალური, კულტურული და ჰუმანიტარული პრობლემების გადასაჭრელად, ადამიანის ძირითადი უფლებების საყოველთაო პატივისცემის უზრუნველყოფაზე.

ამავე დროს, მისი სტრუქტურა ასახავს მეორე მსოფლიო ომის დასასრულის რეალიებს, და ნაკლებად მოსახერხებელია მსოფლიო პოლიტიკის გლობალიზაციის პროცესში შექმნილი პრობლემების გადასაჭრელად. უშიშროების საბჭოს ვეტოს უფლების მქონე ხუთი ქვეყნიდან სამი (აშშ, დიდი ბრიტანეთი, საფრანგეთი) წარმოადგენს ყველაზე ტიპურ დემოკრატიულ, კაპიტალისტურ საზოგადოებას, ხოლო დარჩენილი ორი (სსრკ/რუსეთი და ჩინეთი) არის მათი პრინციპულად ანტაგონისტური, ყველაზე ტიპური აზიური, პირამიდული საზოგადოებრივი სისტემის წარმომადგენელი. მხოლოდ ეს ფაქტი გამორიცხავდა (და გამორიცხავს) კონსტრუქციულ თანამშრომლობასა და კონსენსუსის მიღებას პრინციპული, გლობალური მასშტაბის პოლიტიკური პრობლემების თაობაზე. ამას ისიც ემატება, რომ უშიშროების საბჭოს ოთხი წევრის (აშშ-ს გარდა) შესაძლებლობა გამოიყენოს ვეტოს უფლება, მაქსიმალურად უახლოვებს მათ წამყვანი გლობალური მოთამაშის სტატუსს მნიშვნელოვანი მსოფლიო პრობლემების გადაწყვეტის პროცესში, ხშირად უქმნის მათ ცდუნებას მიმართოს მას იგივე აშშ-ს ჯიბრზე.

რაც შეეხება გაეროს გენერალურ ასამბლეას, ის ხშირად სოფლის ყრილობას წააგავს, სადაც ყველა ხმამაღლა თავისას გაიძახის. აშშ-ს ყოფილი სახელმწიფო მდივანი მადლენ ოლბრაიტი ხუმრობდა, რომ „გაეროში იმდენი ფირმის პრეზიდენტია, რამდენი ქვეყანაც არის წარმოდგენილი, ხოლო ყოველი მათგანი განსხვავებულ ენაზე ლაპარაკობს, გააჩნია განსაკუთრებული პრიორიტეტები და უმუშევარი სიძე, რომელსაც ხელფასი სჭირდება“.

იგივე მადლენ ოლბრაიტის მონაცემებით, 2003 წელს გაეროს წლიური ბიუჯეტი ოთხი წამყვანი ოფისის (ნიუ იორკში, ჟენევაში, ნაირობიში, ვენაში) და ხუთი რეგიონალური კომისიის მუშაობაზე შეადგენდა 1.25 მილიარდ ამერიკულ დოლარს, ანუ იმდენს, რამდენსაც პენტაგონი ხარჯავდა ყოველ 32 საათში. ხოლო გაეროს სისტემაში მთლიანად დასაქმებული იყო 50 ათასზე ოდნავ მეტი ადამიანი, ანუ მხოლოდ 2 ათასით მეტი, ვიდრე ემსახურებოდა შვედეთის დედაქალაქ სტოქჰოლმს. გაეროს ჯამური წლიური ხარჯები მისი ყველა ფონდების, პროგრამებისა და სპეციალიზირებული სააგენტოების ჩათვლით, შეადგენდა ნიუ იორკის საქალაქო ბიუჯეტის დაახლოებით ერთ მეოთხედს.⁶⁸

ე.ი. ნებისმიერი პარამეტრით, დღევანდელი წარმოდგენებით, გაერო საკმაოდ პატარა, მცირებიუჯეტიანი ორგანიზაციაა, რომლის რეალური შესაძლებლობები ნაკლებად შეესაბამება მის წინაშე დაყენებული ამოცანების მასშტაბებსა და სირთულეს.

ამ ორგანიზაციას გააჩნდა (და დღესაც გააჩნია) მოქმედების თავისუფლება ჰუმანიტარული, განათლების, ჯანდაცვის, ან (შედარებით ნაკლებად) ბუნებრივი გარემოს დაცვის სფეროებში, სადაც მისი მიღწევები ფრიად შტამბეჭდავია (იხილეთ თავი 4.1).

ამავე დროს, ის ძალიან შეზღუდულია იმ შემთხვევაში, თუ მისი მოქმედება შესაძლებელია წინააღმდეგობაში მოვიდეს წამყვანი გლობალური მოთამაშეების პოლიტიკურ ინტერესებთან. ცივი ომის პროცესში აშშ-მა და სსრკ-მა ფაქტობრივად გადააქციეს გაერო ისეთ ასპარეზად, რომელსაც იყენებდნენ ერთმანეთზე ღვარძლის გადმოსანთხევად, აგრძელებდნენ იქ თავის გლობალურ პაექრობას. შედეგად ამ წლების განმავლობაში გაეროს ფაქტიურად ქმედითუნარიანობა ჰქონდა დაკარგული, როგორც დამოუკიდებელ მოთამაშეს აქტუალური გლობალური პრობლემების (განსაკუთრებით პოლიტიკურის) გადაწყვეტის პროცესში. პრობლემების მოგვარება ხდებოდა აშშ-სა და სსრკ-ს მიერ, ხოლო გაეროს მათი გადაწყვეტილებების ფორმალური გაფორმების ნება ეძლეოდა (ასე მოხდა, მაგალითად, 1967 და 1973 არაბულ-ისრაელის საომარი მოქმედებების შეწყვეტის პროცესში).

გაეროს არსებობის მანძილზე იყო მხოლოდ ორი შემთხვევა, როდესაც მან შესძლო გადამწყვეტი, ეფექტური ზომების მიღება ისეთი რეგიონალური კონფლიქტების მოგვარების მიზნით, რომელიც პოტენციურად შესაძლებელია გლობალურ მუქარის დონემდე განვითარებულიყო. პირველად ეს მოხდა როდესაც ჩრდილო კორეა შეიჭრა სამხრეთში 1950 წელს, და მეორედ, როდესაც ერაყმა მოახდინა კუვეითის ოკუპაცია 1990 წელს. პირველ შემთხვევაში, უშიშროების საბჭომ მოახერხა აგრესორის წინააღმდეგ მიმართული გადაწყვეტილების მიღება იმიტომ, რომ ამ დროს საბჭოთა კავშირი მის მუშაობას ბოიკოტირებდა, ხოლო 1990 წელს სსრკ იმდენად დასუსტებული იყო, რომ ვეღარ ეწინააღმდეგებოდა დასავლეთის ნებას.

გაერო დაუფარავად ამაყობს იმით, რომ მისი ჯარები მანაწილეობდნენ და მონაწილეობენ სამშვიდობო ოპერაციებში მსოფლიოს მრავალ კუთხეში. ამავე დროს, ეს ხდება ძირითადად მაშინ და ისეთ ადგილებში, სადაც წამყვანი გლობალური მოთამაშეები არ არიან დაინტერესებული აიღონ საკუთარ თავზე ამა თუ იმ ლოკალური პრობლემის მოგვარება.

გაერო დამოუკიდებლად ფრიად უძლურია მოაგვაროს სერიოზული ლოკალური კონფლიქტები, მაშინაც კი, როდესაც მისი ჯარები მასშტაბური გენოციდის უშუალო მოწმეები ხდებიან. ასე მოხდა, მაგალითად, 1990-იან წლებში რუანდისა და ბოსნიის ცნობილი გენოციდების დროს, რომელიც განვითარდა გაეროს სამშვიდობო კონტინგენტის თვალწინ. 2006 წლის გაზაფხულზე ის ვერ ახერხებდა სამი წლის მანძილზე განვითარებული გენოციდის შეწყვეტას სუდანის დასავლეთ პროვინციაში - დარფურში.

როდესაც წამყვან გლობალურ მოთამაშეებს გააჩნიათ დედამიწაზე მიმდინარე რომელიმე პროცესში ჩარევის უშუალო ინტერესი, ისინი ადვილად აკეთებდნენ ამას მიუხედავად იმისა, რომ გაეროს წევრების უდიდესი ნაწილი შესაძლებელია ამის წანააღმდეგი იყოს. როგორც აშშ, ასევე საბჭოთა კავშირი, რეგულარულად აკეთებდნენ ამას ცივი ომის დროს; ხოლო აშშ აგრძელებს ასეთ მოქმედებას დღესაც. ის მაგალითად შეიჭრა ერაყში 2003 წელს, მიუხედავად იმისა, რომ გაეროს მანდატი ასეთ ქმედებაზე არ ჰქონდა. ამიტომ ხდება, რომ რაიმე სერიოზული ლოკალური კონფლიქტის მოგვარების აუცილებლობის შემთხვევაში, დაინტერესებული მხარეები ახდენენ არა გაეროს, არამედ გლობალური მოთამაშეების ლობირებას. იგივე დარფურის პრობლემა, როგორც ჩანს, მაშინ მოგვარდება, თუ ვინმე მოახერხებს ამ პროცესში აშშ-ს ადმინისტრაციის აქტიურ ჩარევას. საბოლოო ჯამში დღევანდელ მსოფლიოში ნებისმიერი საერთაშორისო პოლიტიკური რეჟიმი, მიუხედავად იმისა, დაფუძნებულია არაფორმალურ, თუ კანონის ძალის მქონე წესებსა და სტანდარტებზე, მუშაობს ზუსტად იქამდე, სანამ რომელიღაც დამოუკიდებელ პოლიტიკურ სუბიექტს არ გაუვა მისი ღია დარღვევა. ძირითადად ეს ხდება იმიტომ, რომ წამყვან გლობალურ მოთამაშეს (მოთამაშეებს) გააჩნია საშუალება, განუცხადოს მსოფლიოს, რომ მხოლოდ ის მიდის სწორე მიმართულებით, ხოლო დანარჩენები მას უბრალოდ ფეხს ვერ უბამენ. ხოლო მისი მიბაძვით, ამისივე გაკეთება, ასე თუ ისე, შეუძლიათ სხვა პოლიტიკურ სუბიექტებსაც, რომლებიც ან წამყვანი გლობალური მოთამაშეების მფარველობით სარგებლობენ, ან მათი ქმედება, იგივე მოთამაშის მიმდინარე ინტერესების ფარგლებს გარეთ რჩება.

„წესების დამრღვევი“ რეალურად ისჯება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ასეთი სადამსჯელო ქმედებით დაინტერესებულები არიან წამყვანი გლობალური მოთამაშეები, ანდა ისევდაისევ, თუ ასეთი დასჯა მათ ინტერესებს არ ეწინააღმდეგება.

ყველაზე მნიშვნელოვანი ამ შემთხვევაში კი ის არის, რომ გლობალიზაციური პროცესების განვითარების თვალსაზრისით, არავითარი მნიშვნელობა არა აქვს, რამდენად ლეგალურია ესა თუ ის კონკრეტული ქმედება, რამდენად შეესაბამება ის საერთაშორისო სამართლის ნორმებს, რომელი საერთაშორისო ორგანიზაციის სანქციით ხორციელდება, და ა.შ. აქ მთავარია - ვისგან მომდინარეობს ეს ქმედება, რამდენად ძლიერია პირველადი ბიძგი და შესაბამისად გლობალიზაციური პროცესის ინტენსივობა, რა დონისა და სახის ცვლილებებს იწვევს ის მისი გავლენის ობიექტებში. იგივე მოსაზრება ლოგიკურად ვრცელდება დედამიწაზე არსებულ საერთაშორისო ორგანიზაციებზეც.

მაგალითად, „დიდი რვიანი” (G-8, აშშ, გაერთიანებული სამეფო, საფრანგეთი, გერმანია, იაპონია, კანადა, იტალია, რუსეთი) არასოდეს ყოფილა ფორმალურად დაფუძნებული, არ გააჩნია ლეგალური სტატუსი, წესდება, მუდმივი სტრუქტურა. ის ფაქტიურად წარმოადგენს მისი წევრი ქვეყნების ხელმძღვანელების „ინტერესების კლუბს“. ამავე დროს მისი მნიშვნელობა თანამედროვე მსოფლიოსთვის მინიმუმ არ ჩამორჩება ნებისმიერ სხვა, გლობალური მასშტაბის ფორმალურ საერთაშორისო ორგანიზაციას, გაეროს ჩათვლით. ხოლო ყოველწლიური შეხვედრების დღეებში ის მაქსიმალურად უახლოვდება წამყვანი გლობალური მოთამაშის სტატუსს, რომლის გადაწყვეტილებები ახდენს გავლენას პროცესების ჩასახვასა და განვითარებაზე მთელ მსოფლიოში. მთლიანობაში, პოლიტიკური ურთიერთობების თანამედროვე გლობალური არქიტექტურა ფაქტობრივად არ შეცვლილა პირველი გლობალიზაციის შემდეგ და ისევ საეჭვოდ წააგავს შედარებით რბილ პირამიდულ სისტემას. აქაც უფლებები ნაწილდება ძირითადად „ზევიდან-ქვევით“ - უფრო ძლიერებიდან, უფრო სუსტებისაკენ, ხოლო მოვალეობები პირიქით - „ქვევიდან-ზევით“. სამართალი ეფექტურად მუშაობს მხოლოდ დაახლოებით თანაბარი ძალის, განვითარების ტიპისა და დონის მქონე პოლიტიკური სუბიექტების „შრეებში“. არსებობს ყველაზე მაღლა მდგომი სუბიექტი, რომლიდანაც მოდის ისეთი სიგნალების დიდი უმეტესობა, რომელსაც შეუძლია შეიტანოს ცვლილებები გლობალურ პოლიტიკურ ურთიერთობებში. ამავე დროს, ასეთ სუბიექტს გააჩნია საშუალება იმოქმედოს “ქვევიდან” წამოსული სიგნალების დიდი ნაწილის გათვალისწინების გარეშე, რაც საბოლოო ჯამში ქმნის სისტემის დესტაბილიზაციის საფრთხეს.

თანამედროვე საერთაშორისო პრაქტიკაში მიღებულ ტერმინებში ეს სიტუაცია ასე შეიძლება აღიწეროს - დემოკრატიის პრინციპები გაბატონებულია წამყვან გლობალურ მოთამაშეებსა და მათთან დაახლოებულ სახელმწიფოებში, მაგრამ ამ ქვეყნებსა და დანარჩენ მსოფლიოს შორის ურთიერთობა ძირითადად არადემოკრატიულია. ანგარიშგებისა და დემოკრატიული სამართლის პრინციპები წარმოადგენენ შიდასახელმწიფო მშენებლობის ამოსავალ პრინციპებს, მაგრამ სახელმწიფო საზღვრების მიღმა ისინი ჩანაცვლებულია ეროვნული ინტერესების რეალიზაციისკენ (და მაქსიმალური პოლიტიკური უპირატესობის მიღებისაკენ) სწრაფვით. დემოკრატია და ადამიანის უფლებები საერთაშორისო ურთიერთობებში ვრცელდება განვითარებული ქვეყნების შედარებით ვიწრო, „შიდა წრის“ წარმომადგენლებზე, მაგრამ არა მათზე, ვინც ამ “წრის” საზღვრებს გარეთ არის დარჩენილი.⁶⁹

გასაგებია, რომ ასეთ სისტემას უამრავი ნაკლი გააჩნია, რაც გლობალიზაციის მოწინააღმდეგეების სამართლიან გულისწყრომას იწვევს. ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, ჯერ კიდევ არსებობს გლობალურ პროცესებზე აშშ-სა და მისი მოკავშირეების ფაქტიური მონოპოლია. ამავე დროს, ასეთ სისტემაში ძლიერი, წამყვანი მოთამაშის არსებობა, რომელსაც შეუძლია კრიზისის დროს საკუთარ თავზე აიღოს პასუხისმგებლობა, მიიღოს სწრაფი, გადამჭრელი ზომები; იმოქმედოს თუ საჭიროა დანარჩენი მოთამაშეების ნების საწინააღმდეგოდ, საბოლოო ჯამში ზრდის სისტემის ეფექტურობასა და საიმედოობას. არსებობს სრულიად გამართლებული მოსაზრება, რომ წამყვანი მოთამაშის გაქრობა მსოფლიო პოლიტიკური ურთიერთობების სისტემიდან გამოიწვევს გლობალურ დესტაბილიზაციასა და ქაოსს.

ასეთი სისტემა საუკეთესოა, რაც შესაძლებელია დღეს პლანეტარული მასშტაბით არსებობდეს. ის რიგი პარამეტრით აღემატება პირველი გლობალიზაციის დროს ჩამოყალიბებულ სისტემას, და რაც მთავარია, ევოლუციის პოტენციალი გააჩნია. ბოლოს და ბოლოს, მასში პოტენციურად მონაწილეობის მიღება შეუძლია თითქმის ორ ასეულ ფორმალურად დამოუკიდებელ მოთამაშეს.

2.3. გლობალიზაციის ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან და ხილულ შედეგს წარმოადგენს პოლიტიკური პროცესების ორგანიზაციისა და მართვის იდეების, კონცეპციების, მექანიზმებისა და ინსტიტუტების საკმაოდ შეზღუდული ნაკრების გავრცელება მთელ მსოფლიოში. არიან რა მსოფლიო პოლიტიკის გლობალიზაციის შედეგები, ისინი ერთდროულად მის უმნიშვნელოვანეს აგენტებს წარმოადგენენ. ყველა ეს იდეა, კონცეპცია, მექანიზმი თუ ინსტიტუტი შეიქმნა კონკრეტულ ისტორიულ მომენტში, კონკრეტული ქვეყნების მცირე ჯგუფის (დასავლეთი ევროპის ქვეყნები და აშშ) კონკრეტული ინტერესებიდან გამომდინარე და ამ ქვეყნების კონკრეტული პოლიტიკური ამოცანების გადაჭრას ემსახურებოდა. მათი დანერგვა დანარჩენ მსოფლიოში, როგორც ეს საზოგადოდ ხდება გლობალიზაციის პროცესში, ნებაყოფლობით-იძულებითი იყო. მნიშვნელოვანია იმის გათვალისწინება, რომ ნებისმიერ საზოგადოებაში კულტურა, ტრადიციები, ფასეულობათა სისტემა (რასაკვირველია რელიგიიის ჩათვლით) ასრულებენ ერთგვარი იმუნური სისტემის როლს. ეს სისტემა მოქმედებს როგორც ფილტრი, რომელიც ცდილობს არ დაუშვას ამ საზოგადოებაში ისეთი იდეა, კონცეპცია, მექანიზმი თუ ინსტიტუტი, რომელსაც შეუძლია გამოიწვიოს საზოგადოებაში არსებული სტატუს ქუოს დარღვევა.

იდეალურ შემთხვევაში ფილტრი არ გაატარებს ისეთ კონცეპციასა თუ ინსტიტუტს, რომლის დანერგვაც საზოგადოებას შეიძლება არ აწყობდეს. რეალურ ცხოვრებაში რასაკვირველია, თვით ფილტრი შეიძლება იყოს სუსტი ან ცუდათ მუშაობდეს; ანდა იდეები და ინსტიტუტები, თუ მათი მხარდამჭერი (მატარებელი) გარე ძალა, შესაძლებელია იმდენად ძლიერი იყოს, რომ ნებისმიერი ადგილობრივი წინააღმდეგობა დაჯაბნოს. დღეს მსოფლიოში ცოტა ქვეყანა მოიძებნება, რომელსაც შეუძლია ღიად უგულვებელყოს დასავლეთის განვითარებული ქვეყნებიდან მომდინარე პოლიტიკის კონცეპციები თუ ინსტრუმენტები (მაგალითად იგივე ჩინეთი).

უდიდეს უმეტესობა შემთხვევაში, დამოკიდებული კონკრეტულ სოციალურ-ეკონომიკურ, პოლიტიკურ, ისტორიულ კონტექსტზე, საზოგადოება ახდენს იდეის თუ მექანიზმის ტრასფორმაციას და ადაპტაციას საკუთარი პრიორიტეტებიდან და შესაძლებლობებიდან გამომდინარე. ე.ი. საბოლოო ჯამში ინერგება არა მათი ესა თუ ის უკვე არსებული მოდელი, არამედ კონკრეტული ადგილობრივი ვარიანტი. ფაქტიურად, უხეშად რომ ვთქვათ, გამოდის ის, რაც გამოდის. შედეგად იდეა, კონცეპცია, მექანიზმი თუ ინსტიტუტი შესაძლებელია საკმაოდ ახლოს იყოს გარედან შემოთავაზებულ ვარიანტთან, მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდეს მისგან, შეინარჩუნოს მასთან მხოლოდ ფორმალური მსგავსება, გადაიქცეს მის საწინააღმდეგო მოვლენად.

იმ იდეებს, კონცეპციებს, მექანიზმებსა და ინსტიტუტებს შორის, რომელიც გავრცელდა მსოფლიოში პოლიტიკის გლობალიზაციის შედეგად, ძირითადია - სახელმწიფო სუვერენიტეტი, ეროვნული სახელმწიფო, ახალი გლობალური მოთამაშეები, დემოკრატია და ადამიანის უფლებები. სახელმწიფო სუვერენიტეტის პრობლემა გახდა აქტუალური გლობალიზაციის დღევანდელ ეტაპზე, იმასთან დაკავშირებით, რომ მსოფლიოს ქვეყნების უდიდესი უმეტესობის რეალური სტატუსი მოდის წინააღმდეგობაში სუვერენიტეტის ტრადიციულად აღიარებულ და ფორმალიზებულ ცნებასთან. სახელმწიფოსთან მიმართებაში, სუვერენიტეტი წარმოადგენს უმაღლესი პოლიტიკური ნების (ე.ი. საკანონმდებლოს, სასამართლოს, და/ან აღმასრულებელის) განხორციელების უფლებას; ხელისუფლების ძალაუფლების განხორციელებას ხელშეუხებელი, ფორმალურად აღიარებული საზღვრების ფარგლებში.

ასეთი კონცეფცია გახდა საყოველთაოდ აღიარებული ძირითადად მე-19 საუკუნის მეორე ნახევარში, როდესაც ტერიტორიული სუვერენიტეტი, სახელმწიფოთა ფორმალური თანასწორუფლებიანობა, ჩაურევლობა ფორმალურად აღიარებული, დამოუკიდებელი ქვეყნების შინაგან საქმეებში, გახდა საერთაშორისო საზოგადოების მოქმედების ამოსავალი პრინციპი. ამ დროს, საერთაშორისო საზოგადოება, როგორც ასეთი, წარმოდგენილი იყო რეალურად მხოლოდ ევროპული ქვეყნების ნაწილით, აშშ-თ, რუსეთითა და იაპონიით. ყველა დანარჩენი ფორმალურად დამოუკიდებელი ქვეყნების სუვერენიტეტს ისინი მაინცდამაინც პატივს არ სცემდნენ და ყურადღებას არ აქცევდნენ.

რასაკვირველია, რამდენიმე, დაახლოებით ერთნაირი ტიპისა და განვითარების დონის ქვეყნის მიმართ, ამ პრინციპის აღიარება და დაცვა შედარებით ადვილი იყო. მაგრამ მეორე გლობალიზაციის დადგომასთან ერთად აღმოჩნდა, რომ ახალი დამოუკიდებელი ქვეყნების უდიდეს უმეტესობას ასეთი ტიპის სუვერენიტეტის განხორციელების ორგანიზაციული, მატერიალური, თუ ფინანსური საშუალება არ გააჩნდა. უფრო მეტიც, ათობით ფორმალურად დამოუკიდებელ ქვეყანას არ შეუძლია ფუნქციონირება უწყვეტი, გრძელვადიანი უცხოური „განვითარების დახმარების“ გარეშე.

გასაგებია, რომ ასეთი ქვეყნებისათვის სუვერენიტეტი სამართლებრივ ფიქციას წარმოადგენს. მსოფლიოს წამყვანი გლობალური მოთამაშეები ასევე ღიად აცხადებდნენ თავის უფლებას ჩარეულიყვნენ ნებისმიერი ქვეყნის საშინაო საქმეებში საკუთარი იდეეების ცხოვრებაში გატარებისა და თავისი უსაფრთხოების უზრუნველყოფის საბაბით (აშშ ამას დღესაც აკეთებს - იხილეთ კონკრეტული შემთხვევა 2).

ფორმალურად სუვერენული ქვეყნების შინაგან საქმეებში განსაკუთრებულ შემთხვევებში (ვთქვათ მშვიდობისა და წესრიგის აღსადგენად) ჩარევის უფლება გააჩნია გაეროსაც. საკმაოდ ზღუდავს თავისი წევრების ფორმალურ სუვერენიტეტს ევროგაერთიანებაც.

ამას უკანასკნელ წლებში ისიც დაემატა, რომ თანამედროვე გლობალური ნაკადების უდიდესი ნაწილის (ძირითადად ელექტრონულის, თუ კრიმინალურის), ეფექტური კონტროლი არც ერთ სახელმწიფოს პრინციპულად არ ძალუძს; ხოლო სხვადასხვა ტიპის გლობალური გაცვლების ინტენსივობა იმდენად დიდია, რომ მათი კონტროლის მცდელობა სახელმწიფო სუვერენიტეტის ტრადიციული ცნებიდან გამომდინარე, არა მარტო ნაკლებად შესაძლებელია, არამედ მავნეც კი. ყველაფერმა ამან გამოიწვია სახელმწიფო სუვერენიტეტის ტრადიციული ცნების ეროზია. დღეს იმაზეც კი არის საუბარი, რომ მსოფლიოში არსებობს ერთადერთი რეალურად სუვერენული სახელმწიფო - შეერთებული შტატები, რომელსაც შეუძლია პრინციპში ჩაერიოს მსოფლიოს ნებისმიერი ქვეყნის შინაგან საქმეებში, მაგრამ შეუძლია არ დაუშვას ვინმეს მიერ მისი პოლიტიკური სუვერენიტეტის შელახვა.

ამის შემდეგ, სუვერენიტეტის დონის შემცირების შესაბამისად, მოდიან ჩინეთი და ინდოეთი, უბრალოდ იმ მიზეზით, რომ ისინი იმდენად დიდები არიან, აშშ-მა რომ მოინდომოს კიდეც მათი სუვერენიტეტის შელახვა, პრინციპში გაუგებარია, ეს როგორ უნდა განახორციელოს პრაქტიკულად. სუვერენულად ითვლება აგრეთვე რუსეთი, იმასთან დაკავშირებით, რომ ის ერთადერთია დედამიწაზე, ვისაც გააჩნია ტექნიკური შესაძლებლობა მიაყენოს აშშ-ს გამანადგურებელი დარტყმა ბირთვული იარაღის გამოყენებით.

ყველა დანარჩენ შემთხვევაში, ნებისმიერი ცალკე აღებული ქვეყნის სუვერენიტეტი ნაკლებად შეესაბამება მის ტრადიციულ ცნებას. ის წარმოადგენს საკმაოდ მრავალრიცხოვანი, შიდა და გარე ფაქტორების კომბინაციის შედეგს, და განიცდის ცვლილებას დროში. ფაქტიურად, დღეს შეიძლება იმის თქმა, რომ სახელმწიფო სუვერენიტეტი წარმოადგენს არა მარტო, და არა იმდენად, უმაღლესი პოლიტიკური ნების განხორციელების შესაძლებლობას ხელშეუხებელი საზღვრების ფარგლებში, რამდენადაც ქვეყნის ხელმძღვანელობის შესაძლებლობას, განახორციელოს საკუთარი პოლიტიკური ნების ფორმირება და რეალიზაცია გარედან ჩარევის გარეშე (უფრო სწორედ, ის დამოკიდებულია ამ ჩარევის წყაროების რაოდენობაზე, ჩარევის ინტენსიურობასა და ხანგრძლივობაზე). ქვეყანა საზოგადოდ მით უფრო სუვერენულია, რაც მეტი შესაძლებლობა გააჩნია გაანეიტრალოს საკუთარ ფუნქციონირებაზე გარეშე ძალების (სხვა ქვეყნების, საერთაშორისო ორგანიზაციების თუ, ცალკეულ შემთხვევებში, მულტინაციონალური კომპანიების) გავლენა.

ამასთან დაკავშირებით ყურადსარებია შემდეგი გარემოებაც - სახელმწიფო სუვერენიტეტი თანამედროვე მსოფლიოში არ იძლევა იმის გარანტიას, რომ ქვეყანა შესძლებს გადარჩეს ძალისმიერი კონფრონტაციის პროცესში, თუმცა ის წარმოადგენს სახელმწიფო ხელისუფლების ჩამოყალიბებისა და განვითარების მნიშვნელოვან მექანიზმს.

ეროვნული სახელმწიფოს კრიზისი ხშირად განიხილება როგორც გლობალიზაციის თანამედროვე ეტაპის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი მახასიათებელი. ასეთი ტიპის სახელმწიფო საზოგადოდ განისაზღვრება როგორც პოლიტიკური ერთეული, რომელიც ძირითადად დასახლებულია ხალხით, რომელსაც გააჩნია საერთო კულტურა, ისტორია და ენა.⁷⁰ ფაქტიურად ლაპარაკია იმაზე, რომ რომელიმე ცალკე აღებულ ეთნოსს შეუძლია შემოიკრიბოს თავის გარშემო სახელმწიფო, რომლის ფარგლებში მას კონკურენტი ეთნოსი არ ეყოლება, ანდა ეს უკანასკნელი იმდენად სუსტი და მცირერიცხოვანი იქნება, რომ ვერ გაუწევს შესამჩნევ კონკურენციას ძირითად ეთნოსს.

ასეთი გზით ჩამოყალიბებული სახელმწიფოები დღეს მსოფლიოში სულ რამდენიმეა. მის ყველაზე ტიპურ წარმომადგენლებად მოიხსენიებენ ისლანდიასა და იაპონიას, ე.ი. კუნძულოვან ქვეყნებს, რომლებიც საუკუნეების მანძილზე ვითარდებოდნენ ფაქტიურ იზოლაციაში. უმეტეს შემთხვევაში სახელმწიფო ხდებოდა ეროვნულები ჩამოყალიბების პროცესში, როდესაც ხელისუფლება მიზანდასახულად ახდენდა იქ არსებული ყველა ეთნოსის გადაკეთებას ერთ-ერთი, მისთვის წამყვანი ეთნოსის ყაიდაზე, ხშირად ძალისმიერად, ურჩების განდევნისა და გენოციდის გზით. ამის ტიპური მაგალითია იგივე საფრანგეთი. 1789 წლის რევოლუციის მომენტისათვის ამ ქვეყნის მოსახლეობის მხოლოდ დაახლოებით ნახევარი ლაპარაკობდა ასე თუ ისე ფრანგულად, მ.შ. დაახლოებით ერთი მეათედისათვის ის მშობლიურს წარმოადგენდა. დაახლოებით ერთი საუკუნის შემდეგ, ხელისუფლების ძალისხმევის შედეგად, საფრანგეთი თითქმის მონოეთნიკური გახდა, ხოლო ფრანგული მშობლიური ენაა ყველა იქ მცხოვრებისათვის (გამონაკლისი მხოლოდ კუნძული კორსიკაა).

ეროვნული სახელმწიფოს იდეა ძალზე პოპულარული გახდა მეცხრამეტე საუკუნის ევროპაში, რის საფუძველშიც საკმაოდ პრიმიტიული, პრაგმატული მოსაზრებები უნდა ვეძიოთ. პოლიეთნიკურთან შედარებით, მონოეთნიკურ სახელმწიფოში შედარებით მცირდება შიდა კონფლიქტების შესაძლებლობა; გარედან ჩარევის შანსი იქ მცხოვრები უმცირესობების ინტერესების დაცვის საბაბით; ქვეყნის მართვა უფრო მარტივი, პროგნოზირებადი, და იაფი ხდება. ფაქტიურად მსოფლიოს ყველა განვითარებული სახელმწიფო დღეისათვის ეროვნულობის პრინციპებზე არის აწყობილი.

ამავე დროს, ადვილად გასაგები მიზეზების გამო, ასეთი ტიპის სახელმწიფო მოწყობას დღეს საფრთხე ემუქრება. ნებისმიერ ეროვნულ სახელმწიფოს მიღწეული სტატუს ქუო-ს შესანარჩუნებლად როგორც მინუმუმ ესაჭიროება:

ა/ ქვეყანაში იმიგრაციის მაქსიმალური შესაძლებელი შეზღუდვა;

ბ/ მიგრანტების მიმართ მკაცრი, ძალდატანებითი ასიმილაციური პოლიტიკის გატარება.

გასაგებია, რომ მსოფლიოს წამყვან სახელმწიფოებს, უიშვიათესი გამონაკლისის გარდა, ასეთი პოლიტიკის გატარება პრაქტიკულად არ შეუძლიათ.⁷¹ მოსახლეობის ცხოვრების დონის მკვეთრი ზრდისა და დაბერების გამო მათ სჭირდებათ მიგრანტები იმისათვის, რომ შეავსონ მუშახელის შექმნილი დეფიციტი, პლუს შეავსონ ის სამუშაო ვაკანსიები, სადაც ადგილობრივი მოსახლეობა მუშაობას აღარ კადრულობს. ამ პროცესში მათ ობიექტურად არ შეუძლიად ასიმილაციის იძულება, რადგანაც ეს უშუალო წინააღმდეგობაში მოდის დემოკრატიისა და ადამიანის უფლებების პრინციპებთან. გლობალიზაცია ამ პროცესს ამწვავებს, ძირითადად იმის ხარჯზე, რომ უაღრესად ინტენსიურს ხდის გლობალურ მიგრაციულ პროცესებს, ზრდის განვითარებული ქვეყნების, როგორც მიგრაციის დანიშნულების ადგილების, მიმზიდველობას.

რაც ყველაზე მთავარია, მიგრანტთა უდიდესი უმეტესობა (განსაკუთრებით დასავლეთ ევროპაში), წარმოდგენილია ისეთი რელიგიის, კულტურული ფასეულობებისა, თუ ქცევის სტერეოტიპების მატარებელი ადამიანებით, რომლებიც ხშირად ნეგატიურად არიან განწყობილი მათი მიმღები ქვეყნებისა, თუ მთლიანად დასავლეთის მიმართ, ეწინააღმდეგებიან ასიმილაციის ნებისმიერ მცდელობას, მ.შ. ძალითაც. შედეგად, დასავლეთი ევროპა მაინც, შესაძლებელია საკმაოდ მალე დადგეს საკმაოდ მძიმე არჩევანის წინაშე - ეთნიკური, რელიგიური, კულტურული თვითმყოფადობა, თუ დემოკრატია და ადამიანის უფლებები.

როგორც არ უნდა განვითარდნენ მოვლენები შემდგომში, გასაგებია, რომ ეროვნული სახელმწიფოს იდეა შეესაბამებოდა შედარებით მოკლე ეტაპს კაცობრიობის ისტორიაში და დღევანდელი გლობალიზებული მსოფლიოს რეალობას ნაკლებად ასახავს. ამავე დროს, სწორედ ეროვნული სახელმწიფოს იდეის პრაქტიკულ რეალიზაციასთან არის დაკავშირებული იმ პრობლემებისა და კონფლიქტების უდიდესი ნაწილი, რომელსაც განიცდის დღეს განვითარებადი მსოფლიოს საკმაოდ დიდი ნაწილი (განსაკუთრებით აფრიკა), და რომლებიც ჯამში, გლობალური პრობლემის სახით მოგვევლინება.

როდესაც ევროპელები კოლონიებიდან მიდიოდნენ, მათ მემკვიდრეობით დაუტოვეს ახალ, დამოუკიდებელ სახელმწიფოებს ეროვნული მოწყობის ფორმა, ფაქტიურად: ერი და სახელმწიფო ერთია, ყოველ ეთნოსს აქვს უფლება შექმნას საკუთარი სახელმწიფო, ნებისმიერი ეთნოსის წარმომადგენლები ერთი, ეროვნული სახელმწიფოს ფარგლებში უნდა ცხოვრობდნენ და ვითარდებოდნენ.⁷²

ამავე დროს, მათ მიუჩინეს ამ ახალ სახელმწიფოებს ტერიტორია და საზღვრები ისე, როგორც გამოუვიდათ, იმ ტერიტორიული დაყოფის ფარგლებში, რომელიც ჩამოყალიბდა კოლონიებისათვის კონკურენციის პროცესში, ძირითადად მე-19 საუკუნეში. შედეგად ერთი სახელმწიფოს ფარგლებში აღმოჩნდა ერთმანეთის მიმართ უაღრესად მტრულად განწყობილი ორი ან მეტი ეთნოსი. ეს მოხდა, მაგალითად, რუანდაში, სადაც ბრიტანეთმა გააერთიანა ერთმანეთის სამკვდრო-სასიცოცხლო მტრები - ტუტსი და ჰუტუ. ამას საბოლოო ჯამში მოჰყვა 1994 წლის ცნობილი გენოციდი ამ ქვეყანაში. ერთდროულად მათ დაყვეს ერთი და იგივე ეთნოსები ორ ან მეტ დამოუკიდებელ ქვეყნებს შორის. შედეგად განვითარებადი მსოფლიოს უდიდეს ნაწილში ათწლეულების მანძილზე მიდის ეთნოსების ძალისმიერი დაშორიშორებისა თუ გაერთიანების პროცესი, რომელიც რეალურად წარმოადგენს საფრთხეს პოზიტიური გლობალური განვითარებისათვის, და რომელიც თავისი მნიშვნელობით თანამედროვე მსოფლიოსათვის აღემატება იგივე ტერორიზმის მუქარას.

დემოკრატიის პრინციპებზეა დღეს ფორმალურად აწყობილი მსოფლიოს დამოუკიდებელი ქვეყნების უმეტესობა. ღიად გამოაცხადოს თავი არადემოკრატიულად, დღეს შეუძლია მხოლოდ ნავთობისა და ბუნებრივი გაზის ძალიან დიდი მარაგის მფლობელ, საკმაოდ მცირერიცხოვან ქვეყნებს (მაგალითად, საუდის არაბეთს, კუვეითს, ბრუნეის, თურქმენეთს და ა.შ.), ანდა ისეთ გარიყულ ქვეყნებს, როგორებიცაა ჩრდილო კორეა ან ბირმა. თუმცა, მე-20 საუკუნის ნებისმიერ ცალკე აღებულ პერიოდში, დედამიწის მოსახლეობის საშუალოდ მხოლოდ 31% ცხოვრობდა ნამდვილ დემოკრატიულ სახელმწიფოებში.⁷³

ცნობილი ამერიკელი მეცნიერი სამუელ ჰანტინგტონი გამოყოფს დედამიწაზე დემოკრატიის გავრცელების სამ „გრძელ ტალღას“. პირველი ტალღა დაიწყო მე-19 საუკუნის დასაწყისში, როდესაც აშშ-ს მამაკაცთა დიდმა ნაწილმა მიიღი ხმის უფლება, და გაგრძელდა მე-20 საუკუნის 1920-იან წლებამდე. ამ დროის განმავლობაში შეიქმნა 29 დემოკრატიული სახელმწიფო. შემდეგ ეს ტრენდი შებრუნდა, მოყოლებული 1922 წლიდან, როდესაც იტალიის სათავეში მუსოლინი მოვიდა, და გაგრძელდა 1942 წლამდე, როდესაც დემოკრატიული სახელმწიფოების რაოდენობა 12-მდე შემცირდა. მეორე ტალღა დაიწყო მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ და თავის მწვერვალს მიაღწია 1962 წელს, როდესაც 36 ქვეყანა იყო დემოკრატიული. აქედან მოყოლებული, ვიდრე 1970-იანი წლების შუა წლებამდე, ეს რაოდენობა ექვსით შემცირდა. 1974 წლიდან მოყოლებული, მესამე ტალღის დროს, მსოფლიოს დაემატა დაახლოებით 30 ახალი დემოკრატიული სახელმწიფო, რამაც ნამდვილი დემოკრატიული სახელმწიფოების რიცხვი გააორმაგა.⁷⁴

თუმცა 2006 წელს გამოქვეყნებული არასამთავრობო ორგანიზაცია ჭორლდ აუდიტ-ის მონაცემებით, “ნამდვილად დემოკრატიული” მსოფლიოში მხოლოდ 40 ქვეყანაა.⁷⁵ ეს ის ქვეყნებია, რომლებიც შეიძლება “უდავოდ” თავისუფლებად ჩაითვალოს. მათ რიცხვში შედის მსოფლიოს ყველა განვითარებული ქვეყანა, პლუს ევროგაერთიანების ის ახალი წევრები, რომლებიც ჯერ ფორმალურად განვითარებულებად არ არიან აღიარებული, პლუს ჩილე, ურუგვაი, კოსტა-რიკა, პანამა ლათინურ ამერიკაში, სამხრეთი აფრიკა და განა აფრიკაში (იხ. დანართი 4.).⁷⁶

არსებობს რამდენიმე მიზეზი, რატომ გახდა დემოკრატია მსოფლიოში სახელმწიფო მოწყობის ძირითადი ფორმა მეორე გლობალიზაციის პერიოდში:

1. როგორც უ. ჩერჩილი ამბობდა - „დემოკრატია სახელმწიფო მმართველობის ყველაზე ცუდი ფორმაა, ყველა იმ დანარჩენის გარდა, რომელიც ადრე უკვე იყო ნაცადი“;⁷⁸

2. განვითარებადი ქვეყნების უმეტესობას მმართველობის ასეთი სისტემა „მემკვიდრეობით დარჩა“ ყოფილი მეტროპოლიებისაგან;

3. დემოკრატიის გავრცელება მსოფლიო მასშტაბით წარმოადგენს აშშ-ს, ისევე როგორც მისი უახლოესი მოკავშირეების (მაგალითად, ევროგაერთაინების) გლობალური პოლიტიკის ერთერთ ამოსავალ პრინციპს⁷⁹;

4. დემოკრატიული ინსტიტუტები, მათში შესაბამისი ლეგალური კორექტივების შეტანის შედეგად, ამა თუ იმ ქვეყნის შედარებით ძლიერი, უპრინციპო ხელმძღვანელობის ხელში, იქცევა მასების მანიპულირებისა და ექსპლუატაციის უფრო ეფექტურ იარაღად, ვიდრე ღია ავტორიტარული მმართველობა.

ასე რომ, ქვეყნები ფორმალურად დემოკრატიული ხდებიან ან იმიტომ, რომ ეს მათ რიგ, ხილულ უპირატესობას ანიჭებს წამყვან გლობალურ მოთამაშეებთან ურთიერთობაში (პოლიტიკურს, ეკონომიკურს, ფინანსურს და ა.შ.), ანდა სისტემური მიმიკრიის პროცესში (იხილეთ კონკრეტული შემთხვევა 1) - ე.ი. ორივე შემთხვევაში ეს გლობალიზაციური პროცესების მოქმედების შედეგია. ამ დროს, ეს სიტუაცია ღიად ტოვებს საკითხს - რამდენად არიან მზად დემოკრატიული იდეების აღსაქმელად და ცხოვრებაში გასატარებლად ის ქვეყნები, რომლებიც თავს დემოკრატიულად აცხადებენ? ცხადია, რომ უმეტეს შემთხვევაში დღევანდელ მსოფლიოში, დემოკრატიული მმართველობის პრინციპების ადაპტაცია ამა თუ იმ ქვეყნის კონკრეტული პირობებისადმი, ხდება ძირითადად არა ამ ქვეყნის განვითარების ლოგიკიდან გამომდინარე, არამედ გარეშე ფაქტორების მოქმედების შედეგად და/ან ადგილობრივი მმართველი ელიტის კერძო ინტერესებიდან გამომდინარე.

თავისი კლასიკური გაგებით, დემოკრატია აგვირგვინებს უზრუნველყოფილ, სტაბილურ, ისტორიულად ჩამოყალიბებულ სახელმწიფოებრიობას, მაგრამ არ ჩნდება რევოლუციის მომდევნო დილას. ის ფაქტი, რომ ერაყში უცხოური ოკუპაციის პირობებში 2005 წელს არჩევნები გაიმართა, არ ნიშნავს იმას, რომ ამ ქვეყანაში დემოკრატიამ გაიმარჯვა. ფ.ზაქარიას მოჰყავს ბოსნიის მაგალითი, სადაც მიუხედავად ევროპელების მრავალწლიანი მიზანდასახული (ძვირად ღირებული) მცდელობისა, რეალურმა დემოკრატიამ მაინც და მაინც მტკიცედ ვერ მოიკიდა ფეხი. ხოლო ბოსნია ევროპის შუაგულში მდებარეობს და ფაქტიურად პირდაპირი უცხოური მმართველობის პირობებში ვითარდება.⁸⁰

გარდა ამისა, თავისუფალი და დემოკრატიული, საბოლოო ჯამში, მხოლოდ მაძღარი და შეძლებული ადამიანი ხდება. ამის თაობაზე არსებობს საკმაოდ საინტერესო მონაცემები - გასული საუკუნის ბოლოსათვის, იმ ქვეყნებში, სადაც ერთ მოსახლეზე წლიური შემოსავალი 1500 ამერიკულ დოლარზე ნაკლები იყო, დემოკრატია საშუალოდ 8 წელს ძლებდა, 1500-3000 დოლარი - 18 წელს. შედარებით მდგრადი ხდებოდა დემოკრატია მხოლოდ მაშინ, როდესაც ეს შემოსავალი 6000 დოლარს აღემატებოდა. ამავე დროს, 69 ქვეყნიდან დემოკრატიული რეჟიმებით, სადაც ერთ მოსახლეზე შემოსავალი 6000-9000 დოლარი იყო, დიქტატურას მიუბრუნდა 39. თუ ქვეყანამ ეს ბარიერი გადალახა - დემოკრატია გარანტირებულია. ასეთი დემოკრატიული ქვეყანა დედამიწაზე 32 იყო. ამავე დროს შემოსავლის სიდიდე თავისთავად დემოკრატიისა და თავისუფლების გარანტიას არ იძლევა - მსოფლიოში 51 ქვეყანას გააჩნდა 9000 დოლარზე მაღალი შემოსავალი, მაგრამ მათ შორის კუვეითიცაა, საუდის არაბეთიც, გაერთიანებული არაბთა ემირატებიც.

აქედან შეიძლება დასკვნის გამოტანა, რომ დემოკრატიის დანერგვა ამა თუ იმ ქვეყანაში თან უნდა სდევდეს იქ ეკონომიკურ განვითარებას, ან ეს პროცესები მინიმუმ პარალელურად უნდა მიდიოდეს. დემოკრატიული განვითარება თანმხლები, თუ წინმსწრები წარმატებული ეკონომიკური ტრანსფორმაციის გარეშე განვითარებულ მსოფლიოში, საბოლოო ჯამში განწირულია წარუმატებლობისათვის.

იგივე ჰანტინგტონი ამბობს - „წარსულის გამოცდილებიდან გამომდინარე, არსებობს ორი გადამწყვეტი ფაქტორი, რომელიც გავლენას ახდენს დემოკრატიის მომავალ კონსოლიდაციასა და გავრცელებაზე - ეკონომიკური განვითარება და პოლიტიკური ხელმძღვანელობა. . . ეკონომიკური განვითარება ხდის დემოკრატიას შესაძლებლად, პოლიტიკური ხელმძღვანელობა აქცევს მას რეალობად“.⁸¹

ასე რომ, მსოფლიო მასშტაბით თავისუფლებისა და დემოკრატიის სწრაფი, საბოლოო გავრცელების პერსპექტივები საკმაოდ ფრთხილ მიდგომას მოითხოვს. ეს არ არის მოკლევადიანი მასშტაბური კამპანიის საგანი, არამედ მიზანდასახულ, ფრთხილ მრავალწლიან შრომას მოითხოვს. ისეთი სახით, როგორც დღეს მათი პროპაგანდა ხდება წამყვანი გლობალური მოთამაშეების მიერ, ამან შესაძლოა გამოიწვიოს ჩარევა დამოუკიდებელი ქვეყნების საშინაო საქმეებში არაგარანტირებული შედეგებით.

დაახლოებით ასეთივე მდგომარეობაა ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებით. ადამიანის უფლებები და დემოკრატია ერთმანეთისაგან განუყოფელი ორი ცნებაა, ფაქტიურად მედლის ორი მხარე. შეუძლებელია იყოს დემოკრატიული ისეთი სახელმწიფო, სადაც არ ხდება ადამიანის უფლებების დაცვა, და პირიქით, არადემოკრატიულ სახელმწიფოში ადამიანის უფლებების დაცვაზე ლაპარაკი ზედმეტია. ფორმალურად ადამიანის უფლებები ჩამოყალიბებულია „ადამიანის უფლებების საყოველთაო დეკლარაციაში“, რომელიც გაერომ მიიღო 1948 წელს.

ამავე დროს, ადამიანის უფლებების მაქსიმალური რეალიზაცია შესაძლებელია მხოლოდ, ისევდაისევ, მდიდარი, სტაბილური საზოგადოების პირობებში. ამ უფლებების აღიარება და პრაქტიკული რეალიზაცია წარმოადგენს საკმაოდ მძიმე, გრძელვადიანი პროცესის შედეგს. უმეტეს შემთხვევაში, მსოფლიოს ყველაზე განვითარებულ ქვეყნებშიც კი, თავისი დღევანდელი სახით ადამიანის უფლებების ჩამოყალიბება მოხდა უკვე ცივი ომის ბოლო ეტაპზე. იგივე ამერიკის შეერთებულ შტატებში, ჯერ კიდევ გასული საუკუნის 1960-იანი წლების ბოლოს, სრულიად ლეგალურად მოქმედებდა რასობრივი დისკრიმინაციისა და სეგრეგაციის პრინციპები. აფროამერიკელების თანასწორუფლებიანობის პრაქტიკული რეალიზაცია მოხერხდა მხოლოდ 1980-იან წლებში, დიდი და მძიმე ბრძოლის შემდეგ.

შესაბამისად, დღევანდელ მსოფლიოში, ყველაზე დემოკრატიული სახელმწიფოები, ყველაზე განვითარებული ადამიანის უფლებების ფაქტიური სისტემით, არიან იგივე სკანდინავიის ქვეყნები, როგორც ყველაზე სტაბილურები, მდიდარი და ეფექტურად მართულები. ამ სიტუაციას აქ ფრიად აადვილებს ის გარემოებაც, რომ ისინი ძირითადად მონოეთნიკურები არიან.

საზოგადოდ, ნებისმიერი არასტაბილურობა ქვეყანაში, არის ეს ეკონომიკური კრიზისი, სოციალური დაძაბულობა, თუ განსაკუთრებით ეთნიკური უთანხმოება, ფრიად ნეგატიურად მოქმედებს როგორც დემოკრატიის, ასევე განსაკუთრებით ადამიანის უფლებების პრინციპების რეალიზაციაზე. მაგალითად აშშ-მა (მე-14 ადგილი მსოფლიოს დემოკრატიულ სახელმწიფოებს შორის), მსოფლიო ტერორიზმთან ბრძოლის პროცესში (და ამ ბრძოლის საბაბით), უკვე დაუშვა ადამიანის უფლებების მთელი რიგი დარღვევები. აშშ-ს ხელმძღვანელობას, მაგალითად, ადანაშაულებენ (მ.შ. ევროპელებიც და გაეროც) საკუთარი მოქალაქეების სატელეფონო საუბრების მასობრივ, არასამართლებრივ მონიტორინგში, გუანტანამოს (კუბა) სამხედრო ბაზაზე მრავალი ადამიანის არასამართლებრივ, უვადო პატიმრობაში, რიგ ევროპის ქვეყნებში საიდუმლო ციხეების დაარსებაში და იქ პატიმრების წამებაში, რიგი პატიმრების, იგივე წამების მიზნით, ისეთ არადემოკრატიულ ქვეყნებზე გადაცემაში, როგორიც სირიაა, მისი მოკავშირე ქვეყნების ტერიტორიიდან (იტალია) ადამიანების გატაცებაში. ეს ხდება იმ პირობებში, როდესაც ტერორიზმთან ომი აშშ-ს ტერიტორიაზე არ მიმდინარეობს, და საერთოდ საკმაოდ დაბალი ინტენსივობისაა.

გლობალიზაციისადმი მიძღვნილ ლიტერატურაში, გლობალიზაციის ახალ მოთამაშეებად ძირითადად განიხილებიან (საკმაოდ პარადოქსულად) - საერთაშორისო ორგანიზაციები, რეგიონალური ორგანიზაციები, ტრანსნაციონალური კორპორაციები, ინსტიტუციური ინვესტორები (საპენსიო და საინვესტიციო ფონდები, სადაზღვევო კომპანიები), ქალაქები, გამოჩენილი პიროვნებები, არასამთავრობო ორგანიზაციები.

ამ დროს, ასეთი ჩამონათვალი, როგორც მინიმუმ არაკორექტულია. განვიხილოთ ასეთი ახალი მოთამაშეების ორი ტიპური მაგალითი.

დამოუკიდებელი ევროპული ქალაქები წარმოადგენდნენ [დასავლეთ] ევროპული ექსპანსიის ძირითად აგენტებს ჯერ კიდევ შუა საუკუნეებში, როდესაც განუვითარებული, სუსტი სახელმწიფოები, ამ ფუნქციას ეფექტურად ვერ ასრულებდნენ. როგორც ამ მისიის შემსრულებლებმა, ქალაქებმა (განსაკუთრებით დიდმა ქალაქებმა), რაღაც ისტორიული პერიოდის მანძილზე უკანა პლანზე გადაიწიეს, მაგრამ ისევ დაიწყეს აქტიური თამაში მეორე გლობალიზაციის თანამედროვე ეტაპზე, გლობალური პროცესების ინტენსიფიკაციასთან დაკავშირებით. თუმცა დამოუკიდებელ მოთამაშეებათ ისინი ნაკლებად მოგვევლინებიან, რადგანაც მოქმედებენ ამა თუ იმ სახელმწიფოს ფორმალურ სამართლებრივ სივრცეში.

იგივეს თქმა შეიძლება მსხვილ კორპორაციებზეც. დიდი ბრიტანეთის გლობალური კოლონიური ექსპანსიის მნიშვნელოვანი ნაწილი ხორციელდებოდა არა სახელმწიფოს, არამედ სწორედ კერძო კომპანიების მიერ. ინდოეთზე პირველადი კონტროლი დაამყარა ბრიტანულმა “აღმოსავლეთ ინდოეთის კომპანიამ”, რომელიც სახელმწიფომ ჩაანაცვლა მხოლოდ მას შემდეგ, რაც ის ამ უზარმაზარი კოლონიის მართვას უბრალოდ ვერ მოერია. ამავე დროს, კორპორაციების რეალური როლი თანამედროვე მსოფლიოში ფრიად საინტერესოდ შეიცვალა. როგორც ჩანს, დაწყებული გასული საუკუნის 1950-იანი წლებიდან, მოხდა წამყვანი თანამედროვე სახელმწიფოების ტრანსფორმაცია, რომელსაც შედეგად მოჰყვა რაღაცა სახის სიმბიოტური ურთიერთობების ჩამოყალიბება სახელმწიფო ხელისუფლებასა და დიდ ბიზნესს შორის. ასეთი სახის ურთიერთობა ყველაზე ადრე, და ყველაზე ნათლად, იაპონიაში გამოვლინდა.

ეს იმას არ ნიშნავს, რომ მონოპოლიები აიძულებენ მთავრობას, მიიღოს მათთვის საჭირო გადაწყვეტილებები, და უშუალოდ იმოქმედოს მათ ინტერესებში; არამედ იმას, რომ ხელისუფლება და დიდი ბიზნესი ქმნიან ახალი ტიპის ერთობას, რომელიც იღწვის ერთობლივი მიზნების მისაღწევად. ამ ტანდემში ხელისუფლება თამაშობს „შუბის წვერის“ როლს - ის გაკვალავს გზებს, უძრუნველყოფს კორპორაციების მოქმედების ხელსაყრელ პირობებსა და უსაფრთხოებას. კორპორაციები, თავის მხრივ, იღებენ აქტიურ (ზოგჯერ გადამწყვეტ) მონაწილეობას სახელმწიფო პოლიტიკის შემუშავებაში და ა.შ., მაგრამ საპასუხოდ უხდიან ხელისუფლებას არა მარტო დიდძალ თანხებს, არამედ, რაც უფრო მნიშვნელოვანია - სთავაზობენ ლოიალობას და მზადყოფნას იმოქმედონ თავისი ქვეყნის ინტერესებში, იყვნენ ამ ინტერესების გამტარებლები მსოფლიოში.

მაგრამ, ამის შედეგად, ისინი დამოუკიდებელი გლობალური მოთამაშეები ნაკლებად არიან.⁸² ახალი, თანამედროვე გლობალური მოთამაშეების სახით დღეს ფაქტიურად გვევლინებიან მხოლოდ არასამთავრობო ორგანიზაციები. ისინი წარმოადგენენ ფორმალური პოლიტიკური სტრუქტურების გარეთ მოქმედ ორგანიზაციებს, რომლებიც ძირითადად არაკომერციული საქმიანობით არიან დაკავებულები. ასეთი ორგანიზაციების რაოდენობა მსოფლიოში ძალზე დიდია. მხოლოდ აშშ-სა და ინდოეთში, ცალ-ცალკე, მათი რაოდენობა 2-2 მილიონს უდრის. საერთაშორისო ასპარეზზე მოქმედი არასამთავრობო ორგანიზაციების რაოდენობა ათეულ ათასობით განისაზღვრება.

თავისი არსით, ეს ორგანიზაციები [დასავლეთ] ევროპული ტრადიციიდან მომდინარეობს. იქ დღესაც არსებობენ აბსოლუტურად დამოუკიდებელი, მრავალრიცხოვანი მოქალაქეთა ნებაყოფლობითი გაერთიანებები, რომლებიც ძირითადად ემსახურებიან ადგილობრივი თემების შესაძლებლობების გაძლიერებას, ასრულებენ ისეთ ფუნქციებს (სოციალურს, ჰუმანიტარულს, კულტურულს, გარემოსდაცვითს), რომელსაც ფორმალური ხელისუფლება ცუდად ასრულებს. ასე რომ, არასამთავრობო ორგანიზაციები, მიუხედავად იმისა, სად არიან ჩამოყალიბებულები, თუ რა მასშტაბის, რა სახის საქმიანობაში არიან ჩართულები, მაინც, ფართო გაგებით, ევროპული საზოგადოების იდეალების, ურთიერთობათა კულტურის, ორგანიზაციული ფორმების მატარებლები არიან. უკვე ეს ფაქტი აქცევს მათ ძირითადად დასავლეთიდან მომდინარე გლობალიზაციური პროცესების ეფექტურ ინსტრუმენტებად.

არასამთავრობო ორგანიზაციების კულტურისა და ტრადიციის დანერგვა (ძირითადად, გარედან) ქვეყანების უმეტესობაში შედარებით ადვილია, იმის გათვალისწინებით, რომ მათზე ძირითადად არ ვრცელდება ის იდიოსინკრაზია, რომელიც განვითარებად ქვეყნებში არსებობს დასავლური სახელისუფლებო, თუ ბიზნეს-ორგანიზაციების მიმართ.

გლობალიზაციის თანამედროვე ეტაპზე მრავალრიცხოვანი საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაციები, აგრეთვე ხშირად ანაცვლებენ განვითარებული ქვეყნების მთავრობებს განვითარებად მსოფლიოში ჰუმანიტარული, განვითარების დახმარებისა და მდგრადი განვითარების ხელშეწყობის მისიის შესრულებაში. იმის გათვალისწინებით, რომ პრაქტიკულად ყველა ასეთი ორგანიზაცია მსოფლიოს წამყვან განვითარებულ ქვეყნებს წარმოადგენს, იქ არის დაფუძნებული და დიდწილად მაინც ამ ქვეყნებისა მთავრობებისა და წამყვანი კორპორაციების მიერ არის დაფინანსებული, ისინი, ნებით თუ უნებლიედ, მაინც ამ ქვეყნების გლობალური აგენტების როლს ასრულებენ. მაშინაც კი, როდესაც ეს ორგანიზაციები მაქსიმალურად ცდილობენ დისტანცირებას დასავლეთის გლობალური პოლიტიკისაგან, ისინი მაინც არსებობენ დასავლური [ევროპული] ცივილიზაციის ფასეულობების ჩარჩოებში და საბოლოო ჯამში მის ინტერესებში მოქმედებენ.

არსებობს აგრეთვე საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაციების ფრიად საყურადღებო ჯგუფი, რომელიც თავის თავზე იღებს მსოფლიოს მთავრობების მიერ დემოკრატიისა და ადამიანის უფლებების პრინციპების პრაქტიკული რეალიზაციის მონიტორინგის ფუნქციას. ასეთებია მაგალითად თრანსპარენცყ International, Human Rights Watch, Freedom House, Amnesty International და მრავალი სხვა. ისინი ფაქტიურად ახორციელებენ მსოფლიოს მთავრობების ქცევის მონიტორინგს, რაღაც გაგებით “ნიშნებს უსვამენ” მათ მათი კონკრეტული ქცევის შესაბამისად. მათი ავტორიტეტი თანამედროვე მსოფლიოში იმდენად დიდია, რომ წამყვანი გლობალური მოთამაშეებისა, თუ საერთაშორისო ორგანიზაციების დამოკიდებულება ამა თუ იმ ქვეყნის მიმართ, დიდწილადაა დამოკიდებული მათ შეფასებაზე.

ამავე დროს, ისევ და ისევ, ისინი ატარებენ თავის მონიტორინგსა და შეფასებას ისეთ კრიტერიუმებზე დაყრდნობით, რომელიც ჩამოყალიბებულია დასავლეთის სამეცნიერო, პოლიტიკური, სოციალური სისტემებისა და ტრადიციების ფარგლებში, და საბოლოო ჯამში, წამყვანი გლობალური მოთამაშეების ინტერესებში მოქმედებენ, დასავლური გლობალიზაციის მძლავრ აგენტებს წარმოადგენენ. რასაკვირველია, ისინი ასრულებენ იმავე ფუნქციას, როდესაც აკრიტიკებენ მსოფლიოს განვითარებული ქვეყნების მთავრობებს, მიუთითებენ მათ დაშვებულ შეცდომებსა და მოქმედების ხარვეზებს.

3.1. გლობალიზაციის მეორე ეტაპის პრობლემატიკა ძირითადად დაიყვანება შემდეგ კითხვამდე - ვინ მართავს მსოფლიო ეკონომიკას და ვის ინტერესებში? ის, რომ პოლიტიკა და ძალაუფლება დღევანდელ მსოფლიოში დიდწილად ეკონომიკაზეა დამოკიდებული, საკმაოდ მარტივ ახსნას პოვებს - გავლენის ეკონომიკური ინსტრუმენტების გამოყენება წამყვანი გლობალური მოთამაშეებისათვის საბოლოო ჯამში უფრო ეფექტურია და მომგებიანი, ვიდრე ნებისმიერი სხვის. გარდა ამისა, ამ ქვეყნებს გარეთ არსებული რესურსების ექსპლუატაციაც ეკონომიკური მექანიზმების გამოყენებით, უფრო მომგებიანია, ვიდრე ტერიტორიის უშუალო ოკუპაციაზე დაფუძნებული. ასეთი მიდგომა, აგრეთვე, საშუალებას აძლევს მსოფლიოს წამყვან მთავრობებს დისტანცირება მოახდინონ ბევრი უსიამოვნო პროცესებისგან, რომლებიც დანარჩენ მსოფლიოში მიმდინარეობს.¹¹⁰

კოლონიურ სისტემაზე აგებული რესურსების ექსპლუატაცია (და ეს მეოცე საუკუნის კოლონიური სისტემების ისტორიამ გვიჩვენა) ადრე თუ გვიან ქმნის სიტუაციას, როდესაც მასთან დაკავშირებული ნეგატიური ფაქტორების ფასი (მ.შ. ამ ტერიტორიების უსაფრთხოების, ეკონომიკური, სოციალური, მართვის სისტემების ორგანიზაცია და უზრუნველყოფა, ადგილობრივი მოსახლეობის წინააღმდეგობის დაძლევა და ა.შ.) უფრო მაღალი ხდება, ვიდრე ამ ტერიტორიებიდან მიღებული უშუალო მოგება.

ამავე დროს, გლობალიზაციის ამ ეტაპზე მსოფლიო აღმოჩნდა გაყოფილი ორ ფრიად განსხვავებულ ნაწილად, ეკონომიკური განვითარების თვალსაზრისით - ძირითადად ყოფილი წამყვანი კოლონიური სახელმწიფოები, მათი უშუალო გამონაყოფები და მეზობლები, რომლებიც განიხილებიან როგორც განვითარებული სახელმწიფოები და მთელი დანარჩენი მსოფლიო.

განვითარებული ქვეყნების უპირატესობა დანარჩენ მსოფლიოსთან მიმართ, ისაა, რომ ისინი ვითარდებიან მომუშავე, ეფექტური, საბაზრო ეკონომიკური სისტემის ფარგლებში. ეს სისტემა საკუთარ ხარვეზებს შეიცავს, მაგრამ თავისი აშკარა ეფექტურობა დაამტკიცა ე.წ. სოციალისტურ ეკონომიკურ სისტემასთან ჭიდილში. გლობალიზაციის ერთ-ერთი წამყვანი ასპექტი ისაა, თუ რამდენად წარმატებით შეძლებს დანარჩენი მსოფლიო შეუერთდეს საბაზრო ეკონომიკურ სისტემას - თავისი ნება-სურვილისა და/ან განვითარებული ქვეყნების წაქეზებით (ზოგჯერ დაძალებით).

ფაქტიურად, 1950-იანი წლების მეორე ნახევრიდან (ე.ი. მსოფლიო კოლონიური სისტემის დაშლის ყველაზე აქტიური სტადიიდან მოყოლებული) მდიდარი ქვეყნები მანტრასავით უმეორებენ ღარიბებს - „აკეთე როგორც ჩვენ, აკეთე ჩვენთან ერთად, აკეთე ჩვენზე უკეთ“.

ზოგადად საკითხი შემდეგნაირად დგას - გინდა შეუერთდე გლობალურ ეკონომიკას, გინდა მდიდარი და სტაბილური გახდე? - გაატარე საბაზრო რეფორმები იმ მოდელითა და პირობებით, რომლებთაც ჩვენ გთავაზობთ.

ფაქტიურად ამ თეზისის საწინააღმდეგოდ მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი გლობალური ეკონომიკური ინტეგრაციის საკმაოდ ინტენსიურ პროცესს მოჰყვა მსოფლიოს ყველაზე მდიდარ და ყველაზე ღარიბ ქვეყნების შემოსავლების მკვეთრი რღვევა - თუ 1960 წელს მსოფლიოს მოსახლეობის 20%, რომელიც ყველაზე მდიდარ ქვეყნებში ცხოვრობდა იღებდა 30-ჯერ მეტ შემოსავალს, ვიდრე ყველაზე ღარიბ ქვეყნებში მცხოვრები იგივე 20%, 1990 წლისათვის ეს სხვაობა 60-მდე, ხოლო 1997 წლისათვის 74-მდე (სიც!) გაიზარდა.¹¹²

სხვა მონაცემები ამ რღვევას უფრო თვალში საცემს ხდის. მაგალითად, 2002 წელს მსოფლიო მოსახლეობის ყველაზე მდიდარი 5%-ს შემოსავალი აღემატებოდა ყველაზე ღარიბი 5%-ს შემოსავალს 114-ჯერ. ყველაზე მდიდარი 1% იღებდა იმდენ შემოსავალს, რამდენსაც იღებდა უღარიბესი 57%. ხოლო 2 მილიონი ყველაზე მდიდარი ამერიკელების შემოსავალი უდრიდა მსოფლიოს 2 მილიარდი ყველაზე ღარიბი მოსახლის შემოსავალს. მეტიც - მაგალითად, 1920 წელს დასავლეთი ევროპის ერთი მოსახლის საშუალო შემოსავალი აღემატებოდა აფრიკელისას 2.9-ჯერ, ხოლო 1992 წელს კი 13.2-ჯერ.¹¹³

ე.ი. კოლონიური უღლისაგან გათავისუფლებამ, განვითარების საბაზრო მოდელზე გადასვლამ, მრავალგზის ოპტიმისტურმა რეფორმირებამ საგრძნობი დადებითი შედეგი ჯერჯერობით ქვეყნების მხოლოდ შედარებით შეზღუდული ჯგუფისათვის გამოიღო.

მეოცე საუკუნეში, მხოლოდ ოთხი სახელმწიფო - იაპონია, კანადა, ავსტრალია და ახალი ზელანდია საბოლოოდ იქნენ აღიარებული როგორც განვითარებული სახელმწიფოები. თან არც ერთი ამ სახელმწიფოს განვითარება ამ სტატუსამდე არ მომხდარა მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ მიმდინარე გლობალური ეკონომიკური სისტემის ჩამოყალიბების ფარგლებში. კიდევ ორი ქვეყანა, სამხრეთი კორეა და ტაივანი, ახლოს არიან ამ ზღურბლის გადასალახავად, მაგრამ ფორმალურად მაინც ამას ვერ ახერხებენ.¹¹⁴

მსოფლიოს ასი ქვეყანა დღეს ფორმალური ეკონომიკური მონაცემებით უარესად ცხოვრობს, ვიდრე კოლონიალიზმის დროს. ბევრი მათგანის ცხოვრების დონე 30 და მეტი პროცენტით დაეცა. დღესაც ყველაზე მდიდარ სახელმწიფოების წილზე მსოფლიოს მთლიანი შიდა პროდუქტის 80%-ზე მეტი მოდის.

ბევრის მიერ ეს განიხილება როგორც გლობალიზაციის პროცესის ჩავარდნა. მათი წარმოდგენით, გლობალიზაცია, გაგებული როგორც მსოფლიო ბაზარში ინტეგრაციის პროცესი, მინიმუმ არადემოკრატიულია, ემსახურება ვიწრო კორპორატიულ ინტერესებს, სჯის ღარიბ ქვეყნებს, და საზოგადოდ, ღარიბ მოსახლეობას. უფრო პრაგმატულები პირიქით თვლიან, რომ საბოლოო ჯამში საბაზრო რეფორმები გადაფარავენ იმ უსიამოვნებას, რომელიც მათ საწყის ეტაპზე ღარიბებისათვის მოაქვთ, მაგრამ მათი მექანიზმების პოტენციალი დღესდღეობით ნაკლებადაა ათვისებული.

მთლიანობაში, გლობალურ საბაზრო სისტემაში მსოფლიო ყველა ქვეყნის ინტეგრაციის პოზიტიურ შედეგებზე დაფუძნებული მოლოდინი გადაჭარბებული იყო, როგორც ამ პროცესის ინიციატორი ჩრდილოეთის, აგრეთვე სამხრეთის ქვეყნების მხრიდან. არსებობს საკმაოდ მარტივი ბუნებრივი სისტემების არათანაბარი განვითარების კანონი, რომელიც ამბობს, რომ იერარქიის ერთი და იმავე დონის სისტემები საზოგადოდ სინქრონულად არ ვითარდებიან: იმ დროს როდესაც მათი ნაწილი აღწევს განვითარების უფრო მაღალ დონეს, სხვები განვითარების უფრო დაბალ დონეზე რჩებიან. აბსოლუტური „ერთფეროვნება“ უბრალოდ შეუძლებელია. ამ კანონის სრულიად გამართლებულად მიყენება შეიძლება სოციალურ სისტემებთანაც.

მაქსიმუმ, რისი მიღწევაც შეიძლება ეკონომიკური გლობალიზაციის პროცესში, არის შემოსავლების საშუალო დონის ზრდა როგორც გლობალურ დონეზე, აგრეთვე ცალკე აღებულ ნებისმიერ ქვეყანაში, რაც, საბოლოო ჯამში, მოიტანს სოციალურ და ეკონომიკურ სტაბილურობას, მინიმუმამდე დასწევს სიღარიბეს.

ე.ი. ფაქტიურად, ლაპარაკია დაახლოებით ისეთსავე ტიპის პროცესზე, რაც მოხდა ჯერ შეერთებულ შტატებში რუზველტის რეფორმების შედეგად, ხოლო შემდეგ დასავლეთ ევროპასა და იაპონიაში. უნდა შეიქმნას ქვეყნების მძლავრი „საშუალო ფენა“, რომელიც მათ უმეტესობას მოიცავს, ხოლო დარჩენილი შედარებით ღარიბები ჯერ ეს ერთი უმნიშვნელო უმცირესობას უნდა წარმოადგენდნენ, მეორედაც, მათი საშუალო ცხოვრების დონე უნდა საგრძნობლად აღემატებოდეს დღევანდელს.¹¹⁵

3.2. ის, რომ ზემოთ აღწერილი მიდგომა ეკონომიკური გლობალიზაციის მიმართ დღეს მაინცდამაინც არ მუშაობს, რიგი ფაქტორებითაა გამოწვეული, რომელთაგანაც წამყვანი ისევდაისევ პოლიტიკურია. არსებობს ფართოდ გავრცელებული გაუგებრობა იმის შესახებ, რომ განვითარებული ქვეყნები ვალდებულები არიან მოახდინონ საკუთარი განვითარების გადატანა (ტრანსფერი) განვითარებად მსოფლიოში, დახმარება გაუწიონ იქ მიმდინარე რეფორმებს და პასუხიც კი აგონ ამ რეფორმების წარმატებაზე. ბევრისათვის ეს მორალური იმპერატივის დონეზეა აყვანილი (ცნობილი „თეთრი ადამიანის ტვირთის“ იდეა). ნებისმიერი განვითარებული ქვეყნის მთავრობა მოყოლილია საკუთარი სამოქალაქო საზოგადოების წარმომადგენლების (განსაკუთრებით არასამთავრობო სექტორის) წნეხის ქვეშ, რომლებიც თვლიან, რომ განვითარებული ქვეყნები პასუხს აგებენ განვითარებულების წინაშე, მათი სიღატაკისა და ჩამორჩენის თაობაზე.

რასაკვირველია ზემოთ მოყვანილი მოსაზრებები განსაზღვრულ გამოხმაურებას პოულობენ ოფიციალურ პოლიტიკურ დოკუმენტებსა და დახმარების პროგრამებში. სინამდვილეში კი ნებისმიერი განვითარებული ქვეყანა მოქმედებს განვითარებად მსოფლიოში ძირითადად საკუთარი ეგოისტური ინტერესებიდან გამომდინარე, რომლებიც მოითხოვენ მისგან -

ა/შეუქმნას ხელშემწყობი გარემო საკუთარ ბიზნესს უკვე არსებული ბაზრების ფარგლებში წარმატებული საქმიანობისათვის, დაეხმაროს მას ახალი ბაზრების შექმნასა და მათში შესაღწევად და

ბ/უზრუნველყოს პოლიტიკური და ეკონომიკური სტაბილურობა იმ ქვეყნებში/რეგიონებში, რომლებიც მნიშვნელოვანია

ა/ ამოცანის გადასაჭრელად.

გლობალური ეკონომიკური ინტეგრაციის პროცესის დასაწყისში მაინც, როგორც „კაპიტალისტური“, ასევე „სოციალისტური“ ბლოკის ქვეყნები უბრალოდ ცდილობდნენ ერთმანეთისათვის დაესწროთ ყოფილი კოლონიებისათვის ეკონომიკური დახმარების გაწევა იმის შიშით, რომ ეს მოწინააღმდეგეს არ გაეკეთებინა. ასეთი დახმარების მიმღები ქვეყნების რეალური ინტერესები, მათი შესაძლებლობები გაეტარებინათ შეთავაზებული რეფორმები, ბოლოს საკუთრივ ეკონომიკური განვითარების კონკრეტული მოდელების ავკარგიანობა უბრალოდ განსჯის საგანი არ იყო. ორივე ბლოკი იღვწოდა საკუთარი ინტერესების დასაცავად, ხოლო განვითარებადი ქვეყნები ამ „თამაშში” დამხმარე როლებს ასრულებდნენ.

საწყის ეტაპზე ასეთი მოდგომაც კი საკმაოდ ეფექტური გამოდგა. იქამდე, სანამ დადგებოდა რეალური სტრუქტურული რეფორმებისა და ინსტიტუციური ცვლილებების ეტაპი, წმინდა ტექნიკური ღონისძიებებიც კი ხილულ დადებით შედეგებს იძლეოდა (მაგალითად, იგივე „მწვანე რევოლუცია“ სოფლის მეურნეობაში). 1970-იანი წლების მეორე ნახევრამდე სამრეწველო წარმოების ზრდის ტემპი მთლიანად განვითარებად ქვეყნებში უფრო მაღალი იყო, ვიდრე მთლიანად კაპიტალისტურ ქვეყნებში. ამასთანავე ბევრ განვითარებად ქვეყანაში იზრდებოდა შემოსავალი ერთ მოსახლეზეც.

1970-იან წლებში, 1980-იანი წლების დასაწყისში, ერთმანეთს დაემთხვა რიგი ფაქტორებისა, რომლებმაც, საბოლოო ჯამში ეს ტენდენცია შეაბრუნეს და განვითარებად ქვეყნებში მთლიანად ერთ მოსახლეზე მშპ-ს 10%-იანი ვარდნა გამოიწვიეს.

პირველი ფაქტორი, რომელსაც საზოგადოდ ნაკლებ ყურადღებას აქცევენ, ისაა, რომ საბჭოთა კავშირს ამ დროისათვის აღარ შესწევდა უნარი ეკონომიკური კონკურენცია გაეწია დასავლეთისათვის განვითარებად ქვეყნებში. შედეგად ამ უკანასკნელებს უბრალოდ მოესპოთ განვითარების ალტერნატივა და ისინი, უიშვიათესი გამონაკლისის გარდა, დასავლური ნეოლიბერალური ეკონომიკური პოლიტიკის გავლენის სფეროში აღმოჩნდნენ.

მეორე, ნავთობის ფასების ორი (1973 და 1979 წლების) მსოფლიო კრიზისის შედეგების დაძლევა განვითარებადი ქვეყნებისათვის შეუძლებელი გახდა ძირფესვიანი რეფორმების გარეშე, რომლებიც ე.წ. სტრუქტურული გარდაქმნების პოლიტიკის ფარგლებში განვითარდა. ეს პოლიტიკა ძირითადად მოითხოვდა განვითარებადი ქვეყნებიდან გაეტარებინათ ბაზარზე ორიენტირებული სტრატეგიები, რომელიც ეფუძნებოდა ეკონომიკაში სახელმწიფოს ჩარევის მკვეთრ შეზღუდვას და მათ გახსნას დასავლური ინვესტიციებისადმი. ეკონომიკა ეფუძნებოდა ექსპორტს, ამ ქვეყნებში დაგროვებული ვალების გასასტუმრებლად საჭირო თანხების მოსაზიდად. გარდა ამისა, ასეთი გარდაქმნები მოითხოვდნენ სახელმწიფო ფინანსების მკაცრ ეკონომიას, რაც შემთხვევათა უმეტესობაში ისედაც სუსტ ადგილობრივ სოციალურ პროგრამებს უბრალოდ ძირს უთხრიდა.

ამას დაემატა „მცურავი“ (floating) საბანკო პროცენტები, რამაც მკვეთრად გაზარდა ამ ქვეყნების ვალები, გამოიწვია ნედლეულზე ფასების მკვეთრი დაცემა, ვაჭრობის პირობების გაუარესება, როდესაც განვითარებული ქვეყნები მიმართავდნენ პროტექციონისტურ პოლიტიკას, მაგრამ კატეგორიულად ეწინააღმდეგებოდნენ განვითარებადი ქვეყნების მცდელობას მათთვის მიებაძათ.

შედეგად განვითარებადი ქვეყნების უმეტესობამ ასეთ დაწოლას ვერ გაუძლო და 1990-იან წლებს ბევრად უარეს მდგომარეობაში შეხვდა, ვიდრე იგივე 1970-იანი წლების დასაწყისში იყო.

მესამე - იმ შემთხვევაში, როდესაც განვითარებადი ქვეყნები უერთდებიან მსოფლიო ბაზარზე მიმდინარე პროცესებს, მათზე ავტომატურად იწყებს მოქმედებას ამ ბაზრისათვის დამახასიათებელი იგივე ციკლური ეკონომიკური კრიზისები და მათი თანმხლები რეცესიები და ფინანსური „შოკები”. ასეთ შემთხვევაში მნიშვნელობა არა აქვს, რაოდენ წარმატებულ და სწორ საბაზრო პოლიტიკას ატარებდნენ ესა თუ ის ქვეყნები - ისინი აწყდებიან ბაზრის “ჩავარდნის” კლასიკურ გამოვლინებას, რომელსაც ამ შემთხვევაში ასიმეტრული ხასიათი აქვს.¹¹⁸ განვითარებად საბაზრო მეურნეობებს უბრალოდ ნაკლები საშუალება აქვთ გადაიტანონ ესა თუ ის გლობალური ფინანსური კრიზისი, ვიდრე მდიდარ ქვეყნებს (იხილეთ, აღმოსავლეთი აზიის 1997 წლის კრიზისი). აქ ასეთი კრიზისის გამოწვევა უბრალოდ კერძო კომპანიებისა თუ ცალკეული პირების სპეკულაციური მოქმედებითაა შესაძლებელი. ასეთ შემთხვევაში ამ ქვეყნებს ნაკლები შესაძლებლობა აქვთ საშინაო ვალების აღებისა, რადგანაც მათი საკუთარი ფინანსური ბაზრები საკმაოდ შეზღუდულია. ისინი მეტად არიან დამოკიდებული უცხოურ ვალუტაში აღებულ ვალებზე, რაც ბაზარზე იწვევს ეჭვს მათ შესაძლებლობებში გაისტუმრონ ისინი. შედეგად, იძულებულები არიან მიმართონ მკაცრ ფისკალურ და მონეტარულ პოლიტიკას იმ მიზნით, რომ ბაზრის ეს „რწმენა“ აღადგინონ, მაშინ როდესაც რეცესიასთან მიმართებაში მათ წესით უნდა მოახდინონ ეკონომიკის მასტიმულირებელი მაკროეკონომიკური ღონოსძიებები. ასეთი ქმედება, რომელიც იწვევს მინიმუმ საბანკო სესხების პროცენტებისა და უმუშევრობის დონის ზრდას, სოციალური პროგრამების შემცირებას, დიამეტრალურად საწინააღმდეგოა იმისა, რასაც ასეთ შემთხვევებში მდიდარი ქვეყნები მიმართავენ. ასეთ შემთხვევებში კრიზისის შედეგები უფრო მეტად შედარებით ღარიბ ქვეყნებს ატყდება, ხოლო ამ ქვეყნების შიგნით უფრო ღარიბ მოსახლეობას. გარკვეული გაგებით, ასეთი კრიზისის გასტუმრების ფასის ნაწილი მაინც განვითარებულ ქვეყნებს განვითარებად ქვეყნებსა და ამ ქვეყნების ღარიბ მოსახლეობაზე გადააქვთ.

მეოთხე - იმ შემთხვევაშიც, როდესაც ბაზარი გამართულად მუშობს, შედარებით სუსტები და ნაკლებად განვითარებულები მაინც ისჯებიან. ბაზარი თავისთავად განვითარების თანაბარ შესაძლებლობებს არ ქმნის. ის აშკარა უპირატესობას ანიჭებს იმათ, ვისაც უკვე გააჩნიათ პროდუქტიული კაპიტალი - ფინანსები, მიწა, სხვა ფიზიკური კაპიტალი, და რაც ყველაზე მთავარია დღევანდელ, ტექნოლოგიაზე დაფუძნებულ გლობალურ ეკონომიკაში - ადამიანური კაპიტალი. იმ ქვეყნებს, რომლებიც უკვე უსწრებენ სხვებს - რომელთაც გააჩნიათ სტაბილური პოლიტიკური სისტემები, კერძო საკუთრების გარანტირებული უფლებები, საიმედო საბანკო სისტემები, განვითარებული სოციალური მომსახურების სისტემები - ბევრად მეტი შანსი აქვთ თავის სასარგებლოდ გამოიყენონ ის შესაძლებლობები, რომელთაც მათ ერთიანი გლობალური ბაზარი სთავაზობს. ქვეყნები, რომელთაც ასეთი ინსტიტუციური კაპიტალი არ გააჩნიათ, ექცევიან ე.წ. „ინსტიტუციურ სიღარიბის ხაფანგში“ - მაგრამ ასეთების რიცხვს განვითარებული ქვეყნების (მ.შ. ყოფილი საბჭოთა რესპუბლიკების) უდიდესი უმეტესობა მიეკუთვნება. ასეთი “ხაფანგის” არსებობის ერთ-ერთი ტიპური მაჩვენებელია ის, რომ გლობალური კაპიტალი სინამდვილეში მიემართება იქ, სადაც ის უკვე უხვადაა წარმოდგენილი და არა იქ, სადაც ის ნაკლებია. პირველ შემთხვევაში, მეტი მოგება გარანტირებულია. ასეთი ქვეყნების რიცხვს კი ისინი მიეკუთვნებიან, სადაც მმართველობა და მასთან დაკავშირებული სხვა ინსტიტუტები შედარებით ეფექტურია და ჩადებულ კაპიტალზე მისაღები მოგების გარანტიას იძლევა. ასეთ შემთხვევაში არც მმართველობის ფორმას, არც მის კონკრეტულ გამოვლინებას (დემოკრატია თუ დიქტატურა), არც ამასთან დაკავშირებულ დამატებით ფაქტორებს (სამოქალაქო საზოგადოების არსებობა, ადამიანის უფლებების დაცვა, პრესის თავისუფლება და ა.შ.) მნიშვნელობა არა აქვს - მთავარია კაპიტალის წარმატებული ბრუნვა სტაბილური ეკონომიკური და სოციალური გარემოს პირობებში.

მეხუთე - მიუხედავად ეკონომიკური გლობალიზაციის პროცესის ნაკლები ეფექტურობისა, დღეს ყველაზე უაზრო დიქტატორული რეჟიმების გამოკლებით (ჩრდილო კორეა, ბირმა, კუბა), პრაქტიკულად ყველა განვითარებადი ქვეყანა ვითარდება გლობალური ბაზრის გავლენით, ხოლო ყველაზე წარმატებული განვითარებადი ქვეყნები (ჩინეთი) სულ უფრო დიდ გავლენას ახდენს გლობალურ ეკონომიკურ პროცესებზე. ხოლო, როგორც გლობალიზაციის თანამედროვე კვლევები გვიჩვენებს, რაც უფრო მეტად არიან ჩართული ესა თუ ის ქვეყნები გლობალიზაციის პროცესებში (მეტად გლობალიზებულნი არიან), მით უფრო აქტიურად მისდევენ ისინი ისეთ პოლიტიკას, რომელსაც მოსდევს ეკონომიკის უფრო სწრაფი ზრდა, ინფლაციის უფრო დაბალი დონე, უფრო მაღალი შემოსავლების დონე და უფრო დიდი ეკონომიკური თავისუფლება. ასეთი ქვეყნები ინარჩუნებენ თავისუფალი ვაჭრობისა და კაპიტალის მოძრაობის შემზღუდავი ბარიერების მინიმუმს, მათი კანონმდებლობა საზოგადოდ უფრო მოწესრიგებულია, სამეწარმეო გადასახადები ნაკლები. პოლიტიკა ტექნოლოგიების დარგში ხელს უწყობს ინოვაციებს. ასეთი ქვეყნები ასევე უფრო მიზანდასახულად იცავენ კანონის უზენაესობისა და საკუთრების დაცვის პრინციპებს, მათი პოლიტიკური სტაბილურობის დონე, აგრეთვე სხვებზე ბევრად უფრო მაღალია.

მეორე მხრივ, ნაკლებად გლობალიზებული ქვეყნები იჩენენ მიდრეკილებას ისეთი პოლიტიკის მიმართ, რომელიც დაფუძნებულია ბაზრების ფუნქციონირებაში უშუალო ჩარევაზე და იწვევს ინფლაციას, სტაგნაციას და მკვეთრად ამცირებს მათ კონკურენტუნარიანობას.¹¹⁹

3.3. დღეისათვის ითვლება, რომ ყველაზე საიმედო გარანტია ქვეყნის წარმატებით განვითარებისა ე.წ. პირდაპირი უცხოური ინვესტიციებია, ე.ი. ისეთი ინვესტიციები, რომლებიც ქვეყანაში შემოსვლისას გამოიყენება საკუთრების შესაძენად მისი მართვის მიზნით. ეს კი იმის გარანტიას იძლევა, რომ ინვესტორი დიდი ხნით არის მოსული ქვეყანაში და იგივე “პორტფოლიო” ინვესტიციებისაგან განსხვავებით რაღაცა სპეკულაციური ჭორების გაჩენისთანავე არ აიკრავს გუდანაბადს და არ გაიქცევა. მაგრამ ასეთი ინვესტიციებისათვის გადამწყვეტია, რომ მიმღებმა ქვეყანამ უზრუნველყოს კაპიტალის ცირკულაცია სტაბილურ ეკონომიკურ და სოციალურ გარემოში.

გლობალური კაპიტალი მაქსიმალურად თავს არიდებს რისკებს. ერთადერთი სფერო, სადაც ის დღეს მზად არის ჩადოს ფული ნებისმიერ პირობებზე - თხევადი და გაზისებრი სათბობის მოპოვებაა - ეს კი ერთ მუჭა ქვეყნებს ეხება. ყველა დანარჩენ შემთხვევაში კაპიტალის მიმღებმა ქვეყანამ უნდა ფაქტიურად დაამტკიცოს, რომ ის ღირსია წამყვანი გლობალური ეკონომიკური მოთამაშეების ყურადღების, მოიპოვოს ამ ყურადღების უფლება სხვა ქვეყნებთან მძაფრ კონკურენტულ ბრძოლაში. ასეთი ტიპის კაპიტალის მოძრაობა სრულიად ობიექტური პროცესია და ხორციელდება ე.წ. შრომის საერთაშორისო განაწილების (დღესდღეობით ეტყობა უპრიანია ვილაპარაკოთ შრომის გლობალურ განაწილებაზე) პრინციპის შესაბამისად.

ერთადერთი, რაც გლობალურ კაპიტალს აინტერესებს, ესაა წარმოების ოპტიმიზაცია და მოგების მაქსიმიზაცია. ეს ხდება იმ უპირატესობების გამოყენების საფუძველაზე, რომლებსაც ქმნიან დედამიწის სხვადასხვა ქვეყნებსა და რეგიონებს შორის ობიექტურად არსებული განსხვავებები, განპირობებული მათი ეკონომიკური, სოციალური, ბუნებრივი, ნაციონალურისტორიული თავისებურებებით, გეოგრაფიული მდებარეობით.

ეს პროცესი მაქსიმალურად აპოლიტიკურია და ერთსა და იმავე თანაბარ პირობებში არ ასხვავებს განვითარებულ და განვითარებად ქვეყნებს, არ აქცევს ყურადღებას კაპიტალდაბანდების ადგილში არსებულ ეკონომიკურ თუ პოლიტიკურ სისტემებს, თუ სხვა დამატებით ფაქტორებს.

დღეს საკმაოდ ხშირია იმაზე ლაპარაკი, რომ განვითარებადი ქვეყნების წარმოებაში განვითარებული ქვეყნების პირდაპირი ინვესტიციები ამ უკანასკნელებს საკმაო ზარალს აყენებენ ძირითადად დიდი რაოდენობით სამუშაო ადგილების გადინების ხარჯზე (outsourcing). ეს სიტუაცია იმდენად სერიოზულია, რომ ევროგერთიანება იძულებული გახდა შეექმნა სპეციალური ფონდი, რომლის ერთადერთი დანიშნულებაა გაანეიტრალოს ის ზარალი, რომელსაც ევროპის შრომის ბაზარი განიცდის სამუშაო ადგილების განვითარებადი ქვეყნების სასარგებლოდ დაკარგვის შედეგად. განვითარებული ქვეყნების (განსაკუთრებით ევროპის) შრომითი რესურსები, აგრეთვე ზარალდება იმის ხარჯზე, რომ მზარდი კონკურენცია განვითარებადი ქვეყნების იაფი მუშახელის მხრიდან ძირს უთხრის მათი სოციალური დაცვის გარანტიებს. ბევრი ექსპერტი საერთოდ იმასაც კი თვლის, რომ ასეთი პროცესის შედეგად ხდება განვითარებული ქვეყნების დეინდუსტრიალიზაცია, ფაქტიურად ეს ქვეყნები არსებობენ არა პოსტინდუსტრიულ განვითარების სტადიაზე, არამედ დეინდუსტრიულ.

დღეს გლობალური კაპიტალი მოითხოვს ნებისმიერი განვითარებადი ქვეყნისაგან, რომელსაც სურს მისი ყურადღების მოპყრობა, იაფ, შრომისმოყვარე, დისციპლინირებულ, მაგრამ უუფლებო მუშახელს. როგორც ერთ-ერთმა რუსულმა ინტერნეტ-გვერდმა დაწერა რუსულ ბიზნესთან მიმართებაში - დაქირავებულ მუშაკს უნდა უყვარდეს თავისი დამქირავებელი უკვე იმისათვის, რომ მან მას სამუშაო მისცა, მით უმეტეს, იმისათვის, რომ ამ სამუშაოში საერთოდ გასამრჯელოს უხდის. ასეთი მიდგომა როგორც ჩანს უნივერსალურია და უფრო მეტადაა გამოხატული სხვა განვითარებად ქვეყნებში, ვიდრე რუსეთში, სადაც სოციალური დაცვის რაღაც მექანიზმები ჯერ კიდევ შემორჩენილია.

ამა თუ იმ ქვეყნის მიმზიდველობის მძლავრი ფაქტორია, აგრეთვე მისი მზადყოფნა განათავსოს თავის თერიტორიაზე ე.წ. ჭუჭყიანი წარმოებები (შავი და ფერადი მეტალურგია, ქიმია და ა.შ.), რომელთა განლაგებაც განვითარებულ ქვეყნებში ნაკლებად მისაღებია ამ ქვეყნების მოსახლეობისათვის.

ნებისმიერმა განვითარებადმა ქვეყანამ, აგრეთვე, უნდა უზრუნველყოს გლობალური ბიზნესის ფუნქციონირებისათვის საჭირო მინიმალური ტექნიკური ინფრასტრუქტურა.

თუ ასეთი პირობების შესრულების შემდეგ ამა თუ იმ ქვეყანაში მოხდა პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები, ეს არ ნიშნავს კაპიტალდაბანდებას ქვეყნის განვითარებაში. კაპიტალი ფაქტიურად ქმნის ამა თუ იმ ქვეყანაში გლობალური ქსელების დასაყრდენ პუნქტებს, რომელთაც შეუძლიათ წარმატებული ფუნქციონირება მიმღები ქვეყნისაგან ფაქტიურ იზოლაციაშიც (მაგალითად, თავისუფალი ეკონომიკური ზონების ფარგლებში), როგორც ამ ქსელების ინტეგრალურ ნაწილებს. გადაიქცევიან თუ არა გლობალურ კაპიტალზე დაფუძნებული საწარმოები იმ ჩონჩხად, რომლიც გარშემოც მოხდება ამა თუ იმ ქვეყნის განვითარება, ამ კაპიტალს ნაკლებად აინტერესებს. ეს უკვე კაპიტალის მიმღები ქვეყნების პასუხისმგებლობა და პრობლემაა.

როგორც ქვემოთ მოყვანილი ცხრილი 3.1-დან ჩანს, იმ განვითარებადი ქვეყნების რაოდენობა, რომლებითაც გლობალური კაპიტალი რეალურად იყო დაინტერესებული, საკმაოდ შეზღუდულია. 2003 წელს გაეროს ვაჭრობისა და განვითარების კონფერენციის მონაცემებით მთლიანად მსოფლიოში შემოვიდა დაახლოებით 650 მილიარდი დოლარის ინვესტიციები, მ.შ. განვითარებულ ქვეყნებში მოხვდა მათი დაახლოებით 2/3. განვითარებად ქვეყნებში ინვესტიციების 26% შევიდა უშუალოდ ჩინეთში, ხოლო დამატებით 15% - ჰონკონგში ე.ი. 160-ზე მეტი ქვეყნიდან ერთმა მიიღო მთელი ინვესტიციების 2/5, ხოლო დარჩენილი ქვეყნებიდან 6-ში კაპიტალდაბანდებები აშკარად გახორციელდა ძირითადად მათ სათბობის მომპოვებელ სექტორში.

ცხრილი 3.1 პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების განაწილება რჩეული ქვეყნების

წყარო: UNITED NATIONS CONFERENCE ON TRADE AND DEVELOPMENT Division on Investment, Technology and Enterprise Development World Investment Report 2005 http://www.unctad.org/wir http://www.unctad.org/fdistatistics

ეს ცხრილი აგრეთვე მიგვანიშნებს ერთ ფრიად საყურადღებო ფაქტს. იგივე 1970-იან წლებში ორი სოციალურ-ეკონომიკური სისტემის მძლავრი კონკურენციის პირობებში წამყვანი გლობალური კომპანიები იძულებულები იყვნენ ებრძოლათ განვითარებადი ქვეყნების ბაზრებისათვის ამ ქვეყნების საშინაო საქმეებში უშუალო ძალისმიერი ჩარევის დონეზე. ასე მაგალითად, 1973 წელს ჩილეში სახელმწიფო გადატრიალების უკან აშკარად იდგა უდიდესი ამერიკული სატელეფონო კომპანია AT&T, რომლის ინტერესებსაც პრეზიდენტ სალვადორ ალიენდეს მემარცხენე ხელისუფლება ემუქრებოდა. დღეს მოთხოვნილება განვითარებადი ქვეყნების მხრიდან პირდაპირ უცხოურ ინვესტიციებზე აშკარად სჭარბობს მათ შემოთავაზებას. ამიტომ გლობალურ კომპანიებს აქვს საშუალება აირჩიონ მათთვის მაქსიმალურად მომგებიანი პირობები და მოახდინონ ინვესტიციების გადანაწილება სხვა მიმართულებით, როგორც კი ამ პირობების გაუარესების ოდნავი მინიშნება ხდება. იგივე ჩინეთში ჯერ კიდევ 2004 წელს დაიწყო ლაპარაკი იმის თაობაზე, რომ ადგილობრივი მუშახელი ზედმეტად მომთხოვნი და ძვირად ღირებული გახდა, და საჭიროა რიგი წარმოებების გადატანა ვიეტნამში. შესაბამისად, შედარებით შემცირდა განვითარებადი ქვეყნების შესაძლებლობები დაიცვან თავისი ინტერესები გლობალურ კაპიტალთან ურთიერთობაში.

3.4. ზემოთ აღწერილი პროცესის პარალელურად ხდება განვითარებადი ქვეყნების გლობალურ ეკონომიკაში ინტეგრაციის პროცესის მართვის მცდელობა, ე.წ. გლობალური განვითარების პოლიტიკის ფარგლებში. რასაკვირველია, ძნელია წარმოვიდგინოთ რომელიღაცა ქვეყნის მთავრობის ანალოგი გლობალურ დოზენე, მისთვის დამახასიათებელი მარეგულირებელი და საგადასახადო ძალაუფლებით. მაგრამ გლობალური ეკონომიკური კონტროლი რაღაცა სახით მაინცაა საჭირო, თუგინდ იმისათვის, რომ შეამციროს მსოფლიო ბაზრის „ჩავარდნის“ რისკები და ღარიბებისათვის მაინც შექმნას მოქმედების უფრო თანაბარი პირობები, ვიდრე მათ დღეს გააჩნიათ.

განსხვავებით პირდაპირი უცხოური ინვესტიციებისაგან, რომელთაც კერძო კაპიტალი ახორციელებს, ეს პროცესი მთლიანად წამყვანი განვითარებული ქვეყნების მთავრობების უშუალო თუ გასაშუალებული კონტროლის ქვეშ მიმდინარეობს და მსოფლიო პოლიტიკის გლობალიზაციის პროცესის განუყოფელ (შესაძლებელია წამყვან) ნაწილს წარმოადგენს.

დღეს ასეთი მარეგულირებელი მექანიზმების როლს თამაშობს მსოფლიოს ორი წამყვანი ფინანსური ინსტიტუტი - საერთაშორისო სავალუტო ფონდი და რეკონსტრუქციისა და განვითარების საერთაშორისო ბანკი, უფრო ცნობილი როგორც მსოფლიო ბანკი. მათზე მნიშვნელოვან წილადაა დამოკიდებული განვითარებად ქვეყნებში მიმდინარე გლობალური ინტეგრაციისა და საბაზრო რეფორმების უმეტესობა.

ორივე ეს დაწესებულება შეიქმნა მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ როგორც ურთიერთდახმარების მექანიზმები, რომელთა გამოყენებაც შეეძლო ნებისმიერ წევრ ქვეყანას ომის შემდგომი რეკონსტრუქციის პროცესში. დღესდღეობით ისინი ემსახურებიან მხოლოდ განვითარებად და გარდამავალი ეკონომიკის (ყოფილ სოციალისტურ) ქვეყნებს, მაგრამ რაც დრო გადის, მათი ქმედების კანონიერებისა და ეფექტურობის საკითხი სულ უფრო მეტ კითხვას ბადებს. მთავარი ბრალდება, რომელსაც ამ ორგანიზაციებს უყენებენ, ისაა, რომ ისინი ზედმეტად ერევიან მსესხებელი ქვეყნების საშინაო საქმეებში და ზედმეტ ძალაუფლებას ფლობენ, განსაკუთრებით შედარებით პატარა ქვეყნებთან მიმართებაში.¹²¹ უპირველესად ეს ეხება იმ პირობების რაოდენობასა და მოცულობას, რომელსაც ეს ორგანიზაციები უყენებენ ამა თუ იმ ქვეყანას სესხების გაცემის დროს.

თუ 1980-იან წლებში ასეთი პირობების რაოდენობა დაახლოებით 6-დან 10-მდე მერყეობდა, 1990-იანი წლებიდან მოყოლებული ის 25-მდე გაიზარდა. შესაბამისაად გაიზარდა სახელმწიფო მართვის იმ სფეროების რაოდენობაც, რომელთა გარდაქმნას, გაძლირებას თუ განახლებას მოითხოვენ ეს ორგანიზაციები. შედეგად ძალიან ხშირად ხდება ამა თუ იმ ქვეყნისათვის ისეთი რეფორმების თავზე მოხვევა, რომლებიც პოლიტიკურად ნაკლებად “მდგრადია” და შესაბამისად არაეფექტური.

ორივე ორგანიზაცია თავის ქმედებით მთლიანად დამოკიდებულია ანგლოსაქსონურ ნეოლიბერალურ ეკონომიკურ იდეებზე და აძალებს განვითარებად ქვეყნებს გაატარონ შესაბამისი ეკონომიკური პოლიტიკა, მიუხედავად იმისა, იმუშავებს თუ არა ის მიცემული ქვეყნის კონტექსტში. ეს სიტუაცია, აგრეთვე, უკავშირდება იმ ფაქტს, რომ არსებობს ფრიად შეზღუდული ნაკრები იმ ეკონომიკური განვითარების მოდელებისა, რომლებიც მათ შეუძლიათ სესხების მიმღებ ქვეყნებს შესთავაზონ. მსოფლიო ბანკმა თავის დროზე ასეთი მოდელების რაოდენობა საერთოდ ხუთამდე დაიყვანა, იმ დროს, როდესაც ნაკლებად გასაგებია, რომელმა სტრატეგიამ თუ პოლიტიკამ შესაძლოა პრინციპულად უზღუნველყოს ამა თუ იმ ქვეყნის წარმატებული განვითარება. გარდა ამისა, მიუკერძოებელ დამკვირვებელს ხშირად რჩება წარმოდგენა, რომ ეს ორგანიზაციები თავზე ახვევენ მათი დახმარების მიმღებ ქვეყნებს განვითარების ვარიანტებსა თუ კონკრეტულ მექანიზმებს, რომლებიც ცუდად მუშაობენ თვით მათი შემუშავების ადგილებში განვითარებულ ქვეყნებში, ანდა ეს ქვეყნები მათ რეალიზაციაზე საერთოდ უარს ამბობენ.

არც ერთი ეს ორგანიზაცია არ არის ნეიტრალური, მიუკერძოებელი, მით უმეტეს, აპოლიტიკური. საბოლოო ჯამში ორივე ემსახურება იმ ქვეყნების ინტერესებს, რომლებიც ძირითადად აფინანსებენ მათ საქმიანობას ე.ი. შეერთებული შტატებისა და დასავლეთი ევროპის. ყველაფერს თავი რომ დავანებოთ, მსოფლიო ბანკის ხელმძღვანელი მხოლოდ აშშ-ს მოქალაქე შეიძლება იყოს, ხოლო სავალუტო ფონდის — ევროპელი. თავის დროზე მსოფლიო ბანკის ხელმძღვანელად ავსტრალიელი ჯეიმს ვულფერსონი რომ დაენიშნათ, საჭირო გახდა მისთვის სასწრაფოდ აშშ-ს მოქალაქეობის მინიჭება.

შედეგად, არსებობს ფართოდ გავრცელებული წარმოდგენა იმის თაობაზე, რომ ორივე ეს ორგანიზაცია, დახმარების ნაცვლად, რეალურად მსესხებელ ქვეყნებს ზიანს აყენებს, მაგალითად ისეთ შემთხვევებში, როდესაც აძალებს პრივატიზაციის პროგრამების გატარებას, რომლებიც საბოლოო ჯამში ამდიდრებენ ერთ მუჭა ყაჩაღებს, ანდა ატარებინებს კაპიტალების ბაზრის ლიბერალიზაციას იქამდე, სანამ მათი ფინანსური სექტორი დაიწყებდეს ეფექტურად ფუნქციონირებას.¹²³

ასეთი ზიანის მომტანი პოლიტიკის ტიპურ მაგალითად შესაძლებელია მოვიყვანოთ იგივე ბოლივია, სადაც აშშ და საერთაშორისო ფინანსური ინსტიტუტების დაწოლის შედეგად 1990-იან წლებში გატარდა ყოვლისმომცველი ნეოლიბერალური რეფორმები. ქვეყანაში პრივატიზებული იქნა პრაქტიკულად ყველა მეტ-ნაკლებად ფასეული აქტივი, მ.შ. მთლიანად გაზისა და ნავთობის, სამთომომპოვებელი, ენერგეტიკული, სატრანსპორო და საკომუნიკაციო სექტორები. შედეგი - მოსახლეობის მასობრივი გაღატაკება, ქვეყნიდან კაპიტალის მასობრივი გადინება. ქვეყნის საშუალო კლასი მისი მოსახლეობის 27%-დან 7%-მდე დაეცა. ბოლივია გადაიქცა სამხრეთი ამერიკის უღარიბეს ქვეყანად და ეს მაშინ, როდესაც მას ეკუთვნის კონტინენტის გაზის სიდიდით მეორე მარაგი, კალის პირველი, ხოლო ცინკის - მესამე. 2003 წლის თებერვალში ქვეყანაში დაიწყო ის, რასაც იქ „მუშურ-გლეხურ რევოლუციას“ უწოდებენ. ამ მოძრაობის ყველაზე ცნობილი პუნქტები იყო - გაზის მრეწველობის ნაციონალიზაცია იმისათვის, რომ მისი შემოსავლები გადანაწილდეს მოსახლეობის ღარიბი და საშუალო ფენების სასარგებლოდ და აშშ-ს მიერ ინიციირებული პროგრამის - „ბანანები კოკის მაგივრად“ დახურვა. კოკის, ნარკოტიკური ნივთიერების კოკაინის ნედლეულის, მოყვანა უზრუნველყოფს ადგილობრივი გლეხური მეურნეობის მინიმალურ შემოსავალს მაინც, მაშინ როდესაც ხილისა და ბოსტნეულის წარმოება უზრუნველყოფს საარსებო მინიმუმის მხოლოდ 10-20%-ს. პირველი 1200 გლეხური ოჯახი, რომელმაც მიიღო მონაწილეობა ამ პროგრამაში, უბრალოდ გადაშენდა და ყველა დანარჩენს აუწყა, თუ რა ელოდებოდათ ტრადიციულ კულტურაზე ხელის აღების შემთხვევაში.

ორი წლის არეულობის შემდეგ, 2005 წლის დეკემბერში, საყოველთაო არჩევნების შედეგად ქვეყანის სათავეში მოვიდა მემარცხენე პრეზიდენტი, რომელმაც ღიად გამოაცხადა კურსი ეკონომიკის ნაციონალიზაციასა და კოკის წარმოების ლეგალიზაციაზე. ამასთან დაკავშირებით ყურადსაღებია ის გარემოება, რომ 21-ე საუკუნის დასაწყისიდან ლათინური ამერიკა საგრძნობლად მემარცხენე გახდა. ბოლივიამდე მემარცხენე რეჟიმები მოვიდნენ სათავეში ვენესუელაში, ბრაზილიაში, არგენტინაში, ურუგვაიში. ბოლივიის ანალოგიურმა მასობრივმა მოძრაობამ დაამხო ნეოლიბერალური რეჟიმი ეკვადორში. ყველა ამ შემთხვევაში ადგილობრივი მოსახლეობის იმედგაცრუება საერთაშორისო ფინანსური ინსტიტუტების მიერ მართული ნეოლიბერალური ეკონომიკური რეფორმებით გამარცხენების პროცესის ერთ-ერთი წამყვანი, თუ არა გადამწყვეტი ფაქტორი იყო.

ამავე დროს, ორივე ორგანიზაცია საოცარ უსუსურობას იჩენს იმ ქვეყნებთან მიმართებაში, რომლებიც ვერ არსულებენ სესხის პირობებს. ასეთი შემთხვები უამრავია და ყოველთვის ხდება ხელშეკრულების პირობების გადახედვა და თანხების ჩარიცხვის გაგრძელება. ეს განსაკუთრებით ეხება უღარიბეს ქვეყნებს, რომელთაც დიდძალი ვალი აქვთ დაგროვებული - მათ უბრალოდ ისევდაისევ აძლევენ სესხს, მიუხედავად იმისა, როგორ ასრულებენ ისინი ხელშეკრულების პირობებს.

რასაკვირველია, ამა თუ იმ ქვეყანამ შეიძლება ვერ შეასრულოს ხელშეკრულება იმის გამო, რომ მისი ფუნქციონირების პირობები შეიცვალა ანდა იმიტომ, რომ მთავრობაში სხვადასხვა ფრაქციებია წარმოდგენილი და „რეფორმატორები“ შესაძლოა მართვას ჩამოაშორონ. მაგრამ, როგორც სჩანს, ძირითადად ადგილი აქვს თავისებურ „თამაშს“ მსესხებელ მთავრობასა და დონორებს შორის, როდესაც ორივე მხარემ თავიდანვე იცის, რომ დათქმული პირობები არ შესრულდება, მაგრამ იხტიბარს არ იტეხენ და თავი ისე მოაქვთ, ვითომ ყველაფერი თავისი გზით მიდის.

ფაქტიურად, ბევრი ქვეყნის კორუმპირებულ მთავრობებს აწყობთ ამ ინსტიტუტებთან ასეთი ტიპის ურთიერთობა - რაც მეტია და შეუსრულებელია სესხის ის პირობები, რომლებზეც ისინი თანხმდებიან, მით მეტია მათი შესაძლებლობა ამ საბაბით, ისე გადაანაწილოს რესურსები, რომ მათი გამოყენების ეფექტურობა შემცირდეს საზოგადოებისათვის, მაგრამ გაიზარდოს მთავრობის წევრების პირადი გამორჩენის თვალსაზრისით.

ასეთი სიტუაცია ადვილად ასახსნელია ორივე დაწესებულების ფუნქციონირების პოლიტიკური მოტივირებულობის თვალსაზრისით. რასაკვირველია, როგორც მსოფლიო ბანკისა და სავალუტო ფონდის, ასევე წამყვანი განვითარებული ქვეყნების ხელმძღვანელობას მშვენივრად ესმის, რომ ისეთი რთული პროცესის მართვა, როგორც დედამიწის სახელმწიფოთა დაახლოებით 5/6-ს მიერთებაა იმ ეკონომიკურ სივრცესთან, რომელიც დარჩენილმა 1/6-მა თავისი ინტერესებიდან გამომდინარე შექმნა, პრაქტიკულად შეუძლებელია.

მათ ასევე მშვენივრად ესმით, რომ ძალიან ბევრი განვითარებადი (განსაკუთრებით აფრიკული) სახელმწიფოებისათვის რეალური საბაზრო რეფორმების გატარება პრინციპულად გადაუჭრელი ამოცანაა. აქ ეს დაახლოებით ისეთივე პროცესის თანაფარდია, რომელსაც ცხონებულ საბჭოთა კავშირში უწოდებდნენ „строительство социализма минуя стадию капиталистического развития“.

2005 წელს ისეთმა ავტორიტეტულმა გლობალურმა არასამთავრობო ორგანიზაციებმა, როგორებიცაა Action Aid da Oxfam გამოაქვეყნეს სპეციალური მოხსენება, რომელშიც მოუწოდებდნენ პოლიტიკურად სახელგატეხილი საერთაშორისო დახმარების სისტემის

რეფორმისაკენ.¹²⁷ ისინი ამტკიცებდნენ, რომ საერთაშორისო დახმარების 40% მიემართებოდა დონორი ქვეყნების ზედმეტად ძვირად ღირებული საქონლისა და მომსახურების შესაძენად. აშშ და იტალია მაინც ყველაზე ხშირად მიმართავდნენ ფონდების ე.წ. უკუსვლას (როუნდ-ტრიპპინგ) და ხარჯავდნენ გამოყოფილი თანხების არანაკლებ 70%-სა საკუთარ კომპანიებსა და კონსულტანტებზე. შედეგად მთლიანად მსოფლიოში თანხების მხოლოდ 1/5 აღწევდა იმ ადამიანებამდე, რომელთათვისაც ის ფორმალურად იყო გამოყოფილი. Action Aid-ს დამოუკიდებელი შეფასების თანახმად აშშ-სა და საფრანგეთის შემთხვევაში დახმარების 90% „მოჩვენებითია“. მთლიანად კი მდიდარი ქვეყნები ასეთი „მოჩვენებითი დახმარების“ ფორმალურად გაღებული თანხიდან დაქვითვის შემდეგ განვითარებადი ქვეყნების დახმარებაზე ხარჯავდნენ მათი მშშ-ს მხოლოდ 0.1%, ხოლო G-7-ს ქვეყნები მხოლოდ 0.07%-ს ნაცვლად დეკლარირებული 0.25%-სა.¹²⁸ ამ დახმარების პროცედურები და პირობები ისეთია, რომ ისინი ხშირად ძირს უთხრიან იმ მწირ ადგილობრივ შესაძლებლობებსაც კი, რომლებიც დახმარების მიმღებ ქვეყნებში არსებობს ანდა საერთაშორისო დონორები თავის საქმიანობაში საერთოდ გვერდს უვლიან ამ ქვეყნებში არსებულ განაწილების ქსელებსა თუ საწარმოო სიმძლავრეებს. აშკარაა, რომ დონორებს უფრო ადარდებთ საკუთარი წარმატება და თავის წარმოჩენა, ვიდრე დახმარების მიმღები ქვეყნების რეალური განვითარების პრობლემები.

აგრეთვე, ყურათსაღებია საერთაშორისო განვითარების დახმარების სისტემაში კორუფციის პრობლემაც. მის სერიოზულობაზე მეტყველებს თუგინდ ის ფაქტი, რომ 2005 წელს აშშ-ს სენატმა მიიღო სპეციალური საკანონმდებლო აქტი, რომელიც მიმართულია საერთაშორისო დონორ ორგანიზაციებში კორუფციის მონიტორინგზე. იგივე აზრს იზიარებდა 2004 წლის ბოლოს ევროგაერთაინების ანტიკორუფციული ორგანიზაცია OLAF-ი, რომელიც თავის წლიურ ანგარიშში წერდა, რომ განვითარებადი ქვეყნების დახმარება გახდა „კომპლექსური და კარგად ორგანიზებული თაღლითობის მსხვერპლი“, როდესაც დახმარებისათვის გამოყოფილი ფონდების დიდი (ცალკეულ შემთხვევებში უდიდესი) ნაწილი მიემართება კერძო ანდა დანაშაულებრივი გამორჩენისათვის.¹²⁹ მაგალითისათვის მოყვანილია ევროგაერთიანების მიერ დაფინანსებული 50 ადგილობრივი წყლის მომარაგების სისტემის გაუმჯობესების პროექტი პარაგვაიში, სადაც ფონდების 90% იყო მიმართული ფონდში, რომელსაც ამ პროექტთან არაფერი საერთო არ გააჩნდა.

შედეგად რაიმე მკაფიოდ გამოხატული ურთიერთდამოკიდებულება განვითარების დახმარების სახეობასა და მოცულობას, ერთი მხრივ, და ამა თუ იმ კონკრეტული ქვეყნის განვითარების პროცესის წარმატებას შორის ძნელი შესამჩნევია. ბევრი სპეციალისტი მიიჩნევს, რომ ასეთი დამოკიდებულება საერთოდ არ არსებობს. ასე რომ არ იყოს, იგივე ნიკარაგუა თუ პალესტინის ავტონომია, რომლებიც ერთ-ერთ ყველაზე დიდ დახმარებას იღებენ (როგორც სესხების, ასევე გრანტების სახით) მსოფლიოში, ყველაზე წარმატებულ განვითარების ტრანსფერის მაგალითებს უნდა გვიჩვენებდნენ, იმ დროს როდესაც რეალური სიტუაცია სრულიად საწინააღმდეგოა.

პალესტინის ავტონომია საერთოდ უაღრესად კორუმპირებული, არაქმედითუნარიანი წარმონაქმნია, რომლიც სახელმწიფო მექანიზმის ფუნქციონირება მთლიანად უცხოურ დახმარებაზეა დამოკიდებული, ხოლო ნიკარაგუა იმ 17 უღარიბესი ქვეყნის რიცხვშია, რომლის ვალების ჩამოწერასაც მსოფლიო ფინანსური ორგანიზაციები აპირებენ.

განსაკუთრებით შეერთებული შტატებისათვის, განვითარებადი ქვეყნების დახმარება, ამა თუ იმ სახით (უშუალოდ თუ საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტების მეშვეობით), ძირითადად საგარეო პოლიტიკის გაგრძელებაა, მხოლოდ სხვა მეთოდებით. რამდენად მოიტანს მათ მიერ გაცემული ფული რეალურ ეკონომიკურ ცვლილებას ამა თუ იმ ქვეყანაში, პრინციპული მნიშვნელობა არა აქვს. მთავარია ასეთი ქვეყნების მმართველი რეჟიმები ლოიალურები იყვნენ აშშ-ს მიმართ. ეს განსაკუთრებით ეხება ისეთ „სუსტ” ქვეყნებს, რომლებიც პოტენციურად შესაძლებელია აშშ-ს ეროვნული უსაფრთხოებისათვის საშიშროებას წარმოადგენდნენ, თუგინდ იმიტომ, რომ მათი ტერიტორია და რესურსები სხვადასხვა ჯურის ტერორისტებმა შესაძლებელია თავიანთი მიზნებისათვის გამოიყენონ.¹³⁰

აშშ საერთაშორისო დახმარების ნახევარზე მეტი მიემართება სტრატეგიული მოკავშირეების ეკონომიკურ თუ სამხედრო დახმარებაზე. დაახლოებით 30 ქვეყანა, რომლებიც განსაკუთრებით აქტიურად უჭერენ მხარს აშშ-ს ბრძოლას ტერორის წინააღმდეგ, იღებენ დახმარებას, ძირითადად იმისათვის, რომ უზრუნველყონ მათი მთავრობების მიერ აშშ-ს პოლიტიკის მხარდაჭერა.¹³¹ უშუალოდ განვითარებაზე მიმართულ დახმარებაზე მოდის თანხების მხოლოდ 30%, რომლის უდიდესი ნაწილი, თავის მხრივ, მიემართება ისეთ პროექტებზე, რომლებიც დაკავშირებულია ეკონომიკური რეფორმების მხარდაჭერაზე, დემოკრატიის განვითარებასა და ეფექტური მართვის სისტემების დანერგვაზე, ე.ი. ისეთებზე, რომელთა რეალური ეფექტის გაზომვა არც ისე ადვილია, მიუხედავად მათი უდიდესი მნიშვნელობისა.

აქედან გამომდინარე, ის, რაც გლობალური ეკონომიკური განვითარების დახმარების (თუ განვითარების ტრანსფერის) სისტემას წარმოადგენს, ნამდვილად არ შეიძლება განვიხილოთ როგორც წარუმატებელი. განვითარების ტრანსფერი მხოლოდ მისი გამოცხადებული მიზანია, მაშინ როდესაც მის არსს წარმოადგენს წამყვანი გლობალური მოთამაშეების პოლიტიკური მიზნების რეალიზაცია ეკონომიკური ინსტრუმენტების გამოყენებით. რასაკვირველია, დღევანდელი გლობალური პოლიტიკური რეალიებიდან გამომდინარე, ამ სისტემის მარგი ქმედების კოეფიციენტი საკმაოდ დაბალია. ამასთან ერთად ის ეტყობა სრულიად მისაღებია ამ მოთამაშეებისათვის. პლუს ამას, ამდენი ათეული წლის მანძილზე, როგორც მთლიანად გლობალური ეკონომიკური ინტეგრაცია, ასევე კერძო ეკონომიკური დახმარების პროცესები იმდენად „გაჯდა“ საერთაშორისო ურთიერთობების გლობალურ სისტემაში, რომ მათი რესტრუქტურიზაციის ცდა ეფექტურობის გაზრდის მიზნით, ძალიან მტკივნეული იქნება როგორც დახმარების მიმღებებისათვის, ასევე დონორებისთვისაც.

3.4. გლობალური ეკონომიკური ტრანსფერის მთლიანად შედარებით ნაკლებად წარმატებული პროცესის ფონზე, არსებობს რიგი ქვეყნებისა, რომლებმაც მოახერხეს განვითარებულ მსოფლიოზე ეკონომიკური დამოკიდებულების დაძლევა და აშკარად უმიზნებენ მსოფლიოს წამყვანი ქვეყნების რიგებს. ეს ეხება პირველ რიგში, ე.წ. აზიურ ვეფხვებს (სამხრეთი კორეა, სინგაპური, ტაივანი, ჰონკონგი), განსაკუთრებით 1990-იანი წლებიდან მოყოლებილი - ჩინეთს, და აგრეთვე მალაიზიას. ფაქტიურად, როგორც ვხედავთ, ლაპარაკია მსოფლიოს ძალიან შეზღუდულ რეგიონზე, ხოლო აქ ჩამოთვლილი 6 ქვეყნიდან 3 ასე თუ ისე ჩინეთია, სინგაპურის მოსახლეობის უდიდესი უმეტესობა ჩინელები არიან, ხოლო მალაიზიისა - ყველაზე განვითარებული უმცირესობა. ყველგან ამ ქვეყნებში (იგივე კორეისა და მუსულმანური მალაიზიის ჩათვლით) მოსახლეობაზე უდიდეს გავლენას ახდენს კონფუციური ტრადიციები, რომლებიც მოითხოვს ყველასაგან შრომისმოყვარეობას, დისციპლინას, სწავლის პატივისცემასა და ხელისუფლებისადმი უპირობო დამორჩილებას.

გარდა ამისა, ამ ქვეყნების უმეტესობა მიზანდასახულად ატარებდა და ატარებს საკუთარ ეკონომიკურ პოლიტიკას, რომელიც ძალიან ნაკლებად ემთხვევა მსოფლიო ბანკისა და სავალუტო ფონდის რეკომენდაციებს, თუმცა მათგან სესხებს დიდი სიამოვნებით იღებს. მიუხედავად იმისა, რომ დასავლელი ეკონომისტების ნაწილი ნათლავს მათ მიერ გატარებულ რეფორმებს როგორც ლიბერალურს, რეალურად საქმე გვაქვს სახელმწიფოს მიერ მართული კაპიტალიზმის სხვადასხვა ვარიაციებთან.

იგივე ჰონკონგის ეკონომიკური აღორძინება პრაქტიკულად ბრიტანული კოლონიური ადმინისტრაციის „სპეციალური პროექტის“ წარმატებული რეალიზაციის შედეგია; სამხრეთი კორეის რეალური ეკონომიკური განვითარება მოხდა იმ წლებში, როდესაც ერთმანეთს ცვლიდნენ მეოცე საუკუნის ისტორიაში ერთ-ერთი ყველაზე ულმობელი დიქტატორული რეჟიმები; ტაივანზე 1940-იან წლებში ჯერ კიდევ კონტინენტურ ჩინეთში არჩეული პარლამენტი მხოლოდ 1990-იანი წლების დასაწყისში გადაირჩიეს, თანაც იმიტომ, რომ მისი წევრების უმეტესობა უბრალოდ სიბერით გარდაიცვალა.

როგორც ჩანს, ქვეყნის წარმატებული ეკონომიკური განვითარება და გლობალურ ეკონომიკურ სივრცეში ინტეგრაცია, აღმოსავლეთი აზიის რეგიონში მაინც, ნაკლებადაა დამოკიდებული იმაზე, თუ რამდენად დემოკრატიულია ის. მთავარია, არსებობდეს ეფექტური მთავრობა, რომელსაც სწორედ ესმის თავისი ქვეყნის ინტერესები, შეუძლია ამ ცოდნის საფუძველზე კონკრეტული მოქმედების გეგმის შემუშავება და მოსახლეობის მობილიზება ამ გეგმების სარეალიზაციოდ. რამდენად მისაბაძია ეს მაგალითი ამ ფრიად სპეციფიკური რეგიონის ფარგლებს გარეთ, ძნელი სათქმელია. ერთადერთი მაგალითი, როდესაც ქვეყნის ეკონომიკური აღორძინება მოხდა დიქტატურის პირობებში, ჩილეა პინოჩეტის მმართველობის პერიოდში. მაგრამ აქ სახელმწიფო თითქმის მთლიანად იყო გამოთიშული ეკონომიკური პროცესებიდან და გარდაქმნები კლასიკური ნეოლიბერალური მოდელით მიდიოდა. გარდა ამისა, ჩილემ გაატარა მთელი რიგი ეკონომიკური რეფორმის ღონისძიებებისა, რომელთა დიდი ნაწილიც საერთოდ არსად მსოფლიოში არ გამოყენებულა, მ.შ. თვით შეერთებულ შტატებშიც. ამასთან ერთად, ჩილეს ეკონომიკური წარმატება დიდწილადაა დამოკიდებული მის როგორც მსოფლიოში სპილენძის ერთ-ერთი წამყვანი მწარმოებლის როლზე. რამდენად მადგრადი შეიძლება იყოს მისი ეკონომიკა ამ ნედლეულზე მსოფლიო ბაზრის ფასების მკვეთრი დაცემის შემთხვევაში ძნელი სათქმელია (აზიურ ვეფხვებს, განსხვავებით ჩილესაგან, სასარგებლო წიაღისეული საერთოდ არ გააჩნიათ. მათი ძირითადი კაპიტალი სოციალურია).

ყველა დანარჩენ შემთხვევაში, ეკონომიკური რეფორმების მცდელობა დიქტატურისა, და ამ პროცესის სახელმწიფოს მიერ უშუალოდ მართვის პირობებში, ადრე თუ გვიან კატასტროფით მთავრდება, რისი მაგალითის გამონახვაც შესაძლებელია იგივე სამხრეთი ამერიკის ნებისმიერი ქვეყნის მეოცე საუკუნის მეორე ნახევრის ისტორიაში.

მთლიანობაში წარმატებული საბაზრო რეფორმების მაგალითები გვიჩვენებენ, რომ ფართოდ გავრცელებული ცბიერი დასავლური მევახშეების შიში, რომლებიც სისხლს სწოვენ უბედურ განვითარებად ქვეყნებს, რბილად რომ ვთქვად, საკმაოდ გაზვიადებულია. პრაქტიკულად ნებისმიერ განვითარებად ქვეყანას, რომელსაც გააჩნია ეფექტური, ძლიერი, მოტივირებული მთავრობა, შეუძლია მიუჩინოს საერთაშორისო დონორ ორგანიზაციებს ის ადგილი, რომელიც მათ წესითა და რიგით უნდა ეკავოთ - ფულის გამსესხებლისა და დამხმარის, და არა განვითარების მოკარნახის. ეფექტური მთავრობა არ ნიშნავს მაინცდამაინც, რომ ის გამჭირვალე და არაკორუმპირებული უნდა იყოს - მსოფლიო გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ ეს თვისებები ნაკლებადაა დაკავშირებული სახელმწიფო მართვის ეფექტურობასთან. უაღრესად სუფთა და გამჭირვალე მთავრობა შესაძლებელია საკმაოდ არაეფექტური გამოდგეს, და, პირიქით - არაგამჭირვალე და კორუმპირებული - ეფექტური.

განვითარების ტრანსფერი საზოგადოდ ორმხრივი მოძრაობის ქუჩის სახით გვევლინება. არც ერთ განვითარებულ ქვეყანას და/ან დონორ ორგანიზაციას არ ძალუძს თავზე მოახვიოს ნებისმიერ განვითარებად ქვეყანას რაღაცა სახის პოზიტიური გარდაქმნები, თუ ეს უკანასკნელი მზად არ არის გაითავისოს ისინი ანდა, თუ (და ეს უფრო მნიშვნელოვანია) ადგილობრივი მმართველი ელიტა ასეთებში ან რეალურად დაინტერესებული არ არის, ან იმდენად სუსტია, რომ მათი მართვა არ შეუძლია.

წამყვანი გლობალური მოთამაშეები აწესებენ განვითარების ტრანსფერის წესებსა და პირობებს გამომდინარე საკუთარი განვითარების პრიორიტეტებიდან და არსებული პრობლემების ხედვიდან. ბუნებრივია მათ სურთ, რომ დანარჩენმა მსოფლიომაც დააფუძნოს საკუთარი განვითარება ამ წესებსა და პირობებზე. მეორე მხრივ, განვითარებადი ქვეყნების მთავრობების უშუალო პასუხისმგებლობაა მიიღონ საღი გადაწყვეტილებები მათი ქვეყნებისათვის შესაფერისი განვითარების მოდელების თაობაზე, განიხილონ, შეაფასონ, გადაახალისონ და დანერგონ არსებული განვითარების მოდელები, ანდა შეიმუშავონ საკუთარი, ორიგინალური მოდელები. არც ერთ გლობალურ მოთამაშეს არ შესწევს უნარი მიიღოს გადაწყვეტილებები ამ მთავრობების ნაცვლად, მით უმეტეს, მას არ შესწევს უნარი გააკეთოს ეს რეგიონალურ ანდა გლობალურ დონეზე. პირდაპირ უცხოურ კაპიტალდაბანდებასა თუ განვითარების დახმარებას შეუძლია, უკეთეს შემთხვევაში, განვითარების წინაპირობების შექმნა, მას არ შეუძლია, განვითარების პროცესის, როგორც ასეთის, უზრუნველყოფა. თუ ამა თუ იმ ქვეყანას თვითონ არ შესწევს უნარი დანერგოს და განახორციელოს განვითარების პოლიტიკა, ნებისმიერი გარეშე დახმარება წყალში ჩაიყრება. რასაკვირველია, თუ განვითარებულ მსოფლიოს აუცილებლად ესაჭიროება ამა თუ იმ განვითარებადი ქვეყანის წარმატებული ეკონომიკური ტრანსფორმაცია როგორც გამონაკლისი, მას პრინციპში შეუძლია ამის გაკეთება. მაგრამ პრაქტიკულად ეს ნიშნავს ასეთ ქვეყანაში უშუალო კოლონიური მმართველობის შემოღებას ამასთან დაკავშირებული ყველა ნაკლებად სახარბიელო შედეგით. თანაც ეს პროცესი ნებისმიერ შემთხვევაში მოითხოვს ამ ქვეყნის მოსახლეობისაგან თანამშრომლობის მინიმალურ დონეს მაინც (ის ამ ტრანსფორმაციის პროცესს აქტიურ წინააღმდეგობას მაინც არ უნდა უწევდეს) და საკმაოდ გრძელვადიანია. როგორც სამხრეთი კორეის მაგალითი გვიჩვენებს, იდეალურთან მიახლოებულ პირობებშიც კი მას არანაკლები საუკუნის მეოთხედისა ესაჭიროება.

4.1. გლობალური მოსახლეობის პრობლემა.

4.1.1. ეს პრობლემა ფაქტიურად ერთ-ერთ უიშვიათეს გამონაკლისს წარმოადგენს, როდესაც კავშირი გლობალიზაციასა და თვით პრობლემის წარმოქმნას შორის უშუალო და აშკარაა. მისი ყველაზე თვალნათლივი შედეგია მსოფლიო მოსახლეობის არნახული ტემპებით ზრდა მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ (იხ. ცხრილი 4.1.1). ეს პროცესი იმდენად ინტენსიურად წარიმართა, რომ “დემოგრაფიული აფეთქების” სახელით გახდა ცნობილი.

ცხრილი 4.1.1 დედამიწის მოსახლეობის რაოდენობის ზრდა

1 ეხება წინა პერიოდს

წყარო: Population Division of the Department of Economic and Social Affairs of the United Nations Secretariat, World Population Prospects: The 2002 Revision and World Urbanization Prospects: The 2001 Revision, http://esa.un.org/unpp, 27 January 2005;

Максаковский В.П. Географическая картина мира. Ч.1. Общая характеристика мира. Ярославль: Верх.-Волж. кн. изд-во, 1996.

მოსახლეობის ზრდის უდიდესი ნაწილი ამ პერიოდში მოვიდა განვითარებად ქვეყნებზე, რის შედეგადაც მათი წილი მსოფლიო მოსახლეობაში გაიზარდა 67.7%-დან 1950 წ. 80.7%-მდე 2000 წ. მთლიანად ამ ქვეყნებში მოსახლეობა 2.9-ჯერ გაიზარდა, კერძოდ, პაკისტანსა და ნიგერიაში 3.9-ჯერ, მექსიკაში 3.6-ჯერ და ა.შ.

თავისთავად მოსახლეობის რაოდენობის ასეთი ზრდა არაფერ არატიპურს არ წარმოადგენს - დაახლოებით ასეთივე ეტაპი გაიარეს დღევანდელმა განვითარებულმა ქვეყნებმა სამრეწველო რევოლუციის დაწყების შემდეგ. მაშინ ეს პროცესი სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების ობიექტური ფაქტორებით იყო განპირობებული, თან სდევდა მათ, დედამიწის მოსახლეობის მხოლოდ შედარებით მცირე ნაწილს შეეხო (დღევანდელი განვითარებული ქვეყნები - ე.წ. „ოქროს მილიარდი“). მთლიანობაში მან დადებითი როლი შეასრულა გლობალურ განვითარებაში.

განვითარებად ქვეყნებშიც მოსახლეობის „აფეთქება“ გამოწვეული იყო სიკვდილიანობის

მკვეთრი შემცირებით შობადობის ტრადიციულად მაღალ ფონზე. პრობლემა ისაა, რომ განვითარებულ ქვეყნებში სიკვდილიანობის შემცირება მოჰყვა ცხოვრების დონისა და ცხოვრების პირობების თანდათანობით გაუმჯობესებას, რაც ერთდროულად შობადობაზეც მოქმედებდა, თუმცა შედარებით უფრო ჩამორჩენით (რამდენიმე ათეული წლით).

ყველაფერი ეს იმიტომ გახდა შესაძლებელი, რომ ქვეყნები და ტერიტორიები, რომლებთაც დემოგრაფიული აფეთქება შეეხო, უკვე იყვნენ ჩართული გლობალური ურთიერთობების სისტემაში, რომელმაც გახადა შესაძლებელი ამ ინოვაციების შედარებით შეუფერხებელი გადაცემა. ფაქტიურად მათ მიიღეს განვითარებული ქვეყნებიდან პირველი განვითარების ტრანში ორივე მონაწილე მხარის მინიმალური ძალისხმევის ხარჯზე. მეორე მხრივ, მეორე ტრანში, რომელშიც უნდა შესულიყო ამ ქვეყნების მოდერნიზაცია, სტრუქტურული ტრანსფორმაცია და ა.შ., რომელსაც საბოლოო ჯამში უნდა მოჰყოლოდა მათი ეკონომიკური განვითარება მისი თანმხლები მოსახლეობის ცხოვრების დონისა და ხარისხის ზრდით, ისევე როგორც მისი კვლავწარმოების ტრენდების შეცვლით, ძლიერი დაგვიანებით იყო მიწოდებული, ხოლო მისი შედეგები ფრიად არაეთგვაროვენი გამოდგა.

განვითარებად ქვეყნებში სიკვდილიანობა იმდენად არ დაცემულა, რომ განვითარებული ქვეყნების დონეს მიახლოვებოდა, მაგრამ 1950-1980 წლებში ის 2.3-ჯერ შემცირდა, მ.შ. 1960-80 წლებში - ორჯერ. ეს საკმარისი აღმოჩნდა იმისათვის, რომ გამოეწვია დემოგრაფიული აფეთქება. 1950-55 წლებში განვითარებად ქვეყნებში ფერტილურ ასაკში მყოფ ერთ ქალზე საშუალოდ 6.2 ბავშვი მოდიოდა.

ეს ყველაფერი შეეხო ქვეყნებს, რომელთა სახელმწიფოებრიობა უმეტესწილად ჯერ კიდევ ჩამოყალიბების სტადიაში იმყოფებოდა, ხოლო განვითარების დონით ყოფილ მეტროპოლიებს ისინი ხშირად რამდენიმე ასეული წლით ჩამორჩებოდნენ. მათ ეს პროცესი არ სჭირდებოდათ, ისინი მას არ გეგმავდნენ და ვერ აკონტროლებდნენ. ფაქტიურად აქ დემოგრაფიული მოდერნიზაციის პროცესი (უფრო სწორედ მისი ზოგიერთი ელემენტი) წარმოადგენდა არა ამ ქვეყნებისა თუ რეგიონების განვითარების ლოგიკურ შედეგს, არამედ მსოფლიოს უფრო განვითარებული ნაწილის ყოველდღიური ცხოვრების წესის გარკვეული ელემენტების დანერგვას, რომელთა ტრანსფერი (მიზანდასახული თუ უნებლიე) გლობალიზაციური პროცესების ფარგლებში ადვილი იყო. იმის გამო, რომ დემოგრაფიული აფეთქების პროცესი ძირითადად (დასაწყისში მაინც) ფაქტიურად “მექანიკური” იყო, ის ნაკლებად იყო დამოკიდებული კონკრეტული ქვეყნის ცივილიზაციის ტიპზე, მოსახლეობის კულტურაზე, სარწმუნოებაზე და ა.შ. მმართველობის ეფექტურობაც კი ამ შემთხვევაში ძალიან ნაკლებ როლს თამაშობდა - შედარებით კარგად და ცუდად მართული ქვეყნები ამ დროს „ერთ ნავში“ აღმოჩნდნენ.¹⁵⁷

დემოგრაფიულმა დაწოლამ ამ ქვეყნების უმეტესობას არ მისცა საშუალება ფეხზე დამდგარიყო, ამ პრობლემამ ძირითადი როლი ითამაშა მათი მოსახლეობის ცხოვრების დონის მკვეთრად შეამცირებაში (ზოგჯერ 30 და მეტი პროცენტით) კოლონიურ პერიოდთან შედარებით (განსაკუთრებით აფრიკაში) და მილიარდი ადამიანი მშიერ ღატაკად აქცია¹⁵⁸.

4.1.2. დემოგრაფიული აფეთქების ტენდენცია მსოფლიოში ფაქტიურად ჯერ კიდევ გასული საუკუნის 60-70-იან წლებში შესუსტდა, ხოლო უკვე ამ საუკუნის დასაწყისში საბოლოოდ გატყდა. დღეს მთლიანობაში განვითარებადი ქვეყნების მოსახლეობის აღწარმოება ხდება დაახლოებით იმავე პრინციპით, რაც მდიდარ ქვეყნებში — ე.ი. ადამიანები უფრო გვიან ქორწილდებიან და ნაკლები ბავშვი ჰყავთ. საშუალოდ განვითარებად ქვეყნებში ერთ ქალზე ფერტილურ ასაკში დღეს 2.9 ბავშვი მოდის, ხოლო ოც ქვეყანაში შობადობა ვეღარ ფარავს სიკვდილიანობას.

იმის გამო, რომ ამ პროცესის ინერცია ძალზე დიდია (ერთ ქალზე მოსული ბავშვების რაოდენობა ნაკლებია, ვიდრე წინა თაობაში, მაგრამ თვით დედების რაოდენობა ბევრად მეტია) - დედამიწის მოსახლეობის ყოველწლიური მატება ჯერ კიდევ ძალიან მაღალია და გაეროს გათვლებით 1950-იანი წლების დონეს ზუსტად 100 წლის თავზე, 2050-იანი წლებისათვის დაუბრუნდება. დედამიწის მოსახლეობის სტაბილიზაცია მოხდება ეტყობა დაახლოებით 10 მილიარდი ადამიანის დონეზე ამ საუკუნის მეორე ნახევარში.

უამრავი ქვეყანა მსოფლიოში დღეს მოხვედრილია ე.წ. „სიღატაკის მახეში” - მაშინაც კი, თუ მათ გააჩნიათ შედარებით ეფექტური, ნაკლებად კორუმპირებული ხელმძღვანელობა, ისინი ვერ ერევიან მათ წინაშე მდგომ პრობლემებს იმის გამო, რომ უბრალოდ ძალიან ღარიბები არიან. მაშინაც კი, როდესაც მთავრობებს გულწრფელად სურთ მათ წინაშე მდგომი პრობლემების მოგვარება, მათ აკლიათ საგადასახადო შემოსავალი ინფრასტრუქტურაში, სოციალურ სექტორში, გარემოს დაცვაში, თვით საჯარო ადმინისტრაციაში დასაბანდებლადაც კი. პრაქტიკულად ნებისმიერი ასეთი ქვეყანა, აგრეთვე, ყოველწლიურად ისტუმრებს უზარმაზარ თანხებს საგარეო ვალების მომსახურებაში. ხოლო საბაზო ინფრასტრუქტურის, სოციალური კაპიტალის, და მართვის სისტემის გარეშე შეუძლებელია კერძო ინვესტიციების მოზიდვა და ეკონომიკური განვითარება. გზების, სასუქების, ელექტროენერგიის, იაფი, ეფექტური საწვავის, სკოლების, საავადმყოფოების, ხელმისაწვდომი საცხოვრებლის, წყალმომარაგების გარეშე ადამიანები ქრონიკულად მშივრები და ავადმყოფები რჩებიან.

ძალიან ხშირად (შეიძლება ითქვას განვითარებადი ქვეყნების უმეტესობაში) ამ სიტუაციას უაღრესად ამწვავებს არაეფექტური მართვა, კორუფცია, ეკონომიკური პოლიტიკის არასწორი არჩევანი.

უფრო მეტიც - ასეთ ქვეყნებში ფაქტიურად შეუძლებელია ადამიანის უფლებების დაცვა. დიდია იმის შანსი, რომ როგორც სხვადასხვა მოქიშპე პოლიტიკურ თუ ეთნიკურ დაჯგუფებებს შორის ერთი ქვეყნის შიგნით, ასევე ორ ან მეტ ასეთი ტიპის ქვეყანას შორისაც, მოხდეს კონფლიქტი იმის თაობაზე, თუ ვინ გააკონტროლებს ისეთ ბუნებრივ რესურსებს, რომელთა ექსპლუატაციასაც სწრაფი მოგების მოტანა შეუძლია. ასეთი ქვეყნების მთავრობები ხშირად არა მარტო ვერ აკონტროლებენ ისეთ კრიმინალს, რომელსაც საერთაშორისო გავლენა გააჩნია, თვითონვე მფარველობენ მას.

გარდა ამისა, გაეროს შეფასებებით, არსებობს აშკარა მიზეზ-შედეგობრივი კავშირი სიღარიბესა და შემოსავლების მკვეთრ „შოკურ“ დაცემას შორის, ერთი მხრივ, და შეიარაღებულ კონფლიქტებს შორის, მეორე მხრივ. სიღარიბე მათ ბიძგს აძლევს და დასაყრდენს უქმნის. საშუალოდ შემოსავლების 5%-იანი შოკური დაცემა ზრდის კონფლიქტის ალბათობას 50%-თ.¹⁶³ რუანდის ცნობილი გენოციდის დროს, 1994 წელს, რამდენიმე თვის განმავლობაში დაიღუპა არა ნაკლებ 800 ათასი ადამიანი. 1998-2000 წლის ომს კონგოში, რომელშიც ექვსი აფრიკული სახელმწიფო მონაწილეობდა, გადაჰყვა თითქმის 4 მილიონი ადამიანი, ძირითადად შიმშილითა და დაავადებებით. ამ კონფლიქტში მონაწილე მხარეები, ძირითადად უგანდა და რუანდა, აიარაღებდნენ ადგილობრივ ტომებს და იყენებდნენ მათ მინერალებით მდიდარ ტერიტორიებზე კონტროლის დასამყარებლად. საბოლოო ჯამში კონფლიქტის ყველა ეს მონაწილე ერთმანეთს დაერია.

4.1.3. ფორმალურად განვითარებადი მსოფლიოს მოსახლეობის დღევანდელი მდგომარეობა საგრძნობლად გაუმჯობესდა 1990 წელთან შედარებით. 1990-2002 წლებში საშუალო შემოსავლები აქ 22%-თ გაიზარდა, უკიდურესად ღარიბი ადამიანების რიცხვი დაახლოებით 130 მილიონით შემცირდა, ცხოვრების საშუალო მოსალოდნელი ხანგრძლივობა 2 წლით გაიზარდა და ა.შ.

ფაქტიურად კი სიტუაციის ეს გაუმჯობესება მსოფლიოს შედარებით ვიწრო არეალის მოსახლეობის მცირე ნაწილს შეეხო. აშკარად გაუმჯობესდა მდგომარეობა აზიაში, განსაკუთრებით აღმოსავლეთ აზიაში. უკიდურესად ღარიბი ადამიანების კლებამ აქ 201 მილიონი შეადგინა, ხოლო ამ კატეგორიის ადამიანების წილი მთლიან მოსახლეობაში ორჯერ დაეცა (30%-დან 1990 წ. 15%-მდე 2001 წ.). მაგრამ ეს პროგრესი ფაქტიურად მთლიანად ერთი ქვეყნის - ჩინეთის ხარჯზეა მიღწეული. შესაბამისად, მთელ დანარჩენ მსოფლიოში უღარიბესი ადამიანების რიცხვი 71 მილიონით გაიზარდა. კრიზისის ეპიცენტრი ტროპიკულ აფრიკაშია, სადაც უკიდურესად ღარიბი, მშიერი და შიდსით დაავადებულ ადამიანთა ყველაზე დიდი კონცენტრაციაა მსოფლიოში. დაახლოებით იგივე სიტუაციაა სამხრეთ აზიაში, ძირითადად ინდოეთის სასოფლო რაიონებში და ქალაქის „ჯურღმულებში”. მართალია შიდსი აქ ისე არ არის გავრცელებული, როგორც აფრიკაში, მაგრამ უკვე ფართომასშტაბიანი ეპიდემიის ხასიათი მიიღო. ყველა დანარჩენ განვითარებად რეგიონში აშკარად გამოკვეთილი ტენდენციები არ შეიმჩნევა, გარდა ყოფილი საბჭოთა კავშირის რესპუბლიკების დიდი უმეტესობისა, სადაც სიღარიბის დონის მკვეთრი ნახტომის შემდეგ ის ან არ მცირდება, ან აგრძელებს ზრდას.¹⁶⁴

დღეს მხოლოდ იმ ადამიანების რაოდენობა, რომლებიც კმაყოფილდებიან დღეში 1.08 დოლარით, ფაქტიურად ემთხვევა მსოფლიოს ყველაზე განვითარებული ქვეყნების მოსახლეობის რაოდენობას, ან რვა ყველაზე დიდი განვითარებადი ქვეყნის 1950 წლის მოსახლეობის რაოდენობას, ერთად აღებულს.¹⁶⁹ ეს კი ის ადამიანები არიან, რომლებიც ყოველ დღე ფიზიკური გადარჩენისათვის იბრძვიან.

გარდა ამისა, ასეთი სიტუაცია არაპროპორციულად სჯის ქალებს, ბავშვებს, მოხუცებსა და ხეიბრებს, მთლიანად სოფლისა და ქალაქის „ჯურღმულების“ მოსახლეობას. ამ ხალხს „ხაფანგში“ მოხვედრის ძალიან დიდი შანსი აქვთ.

დღეს მსოფლიოში სიღარიბისა და მასთან დაკავშირებული სხვა უარყოფითი პროცესების განვითარება საკმაოდ პრიმიტიული სქემით მიმდინარეობს - პროცესის საწყის ეტაპზე - დემოგრაფიული დაწოლა + ეკონომიკური ჩამორჩენა განვითარებულ ქვეყნებთან შედარებით + არასწორი განვითარების მოდელის არჩევა = პროცესის დღევანდელ ეტაპზე — მასიური სიღარიბე + შიმშილი + გაუნათლებლობა + კულტურული ჩამორჩენა + ეკონომიკური ჩამორჩენა რღვევაში გადადის + [ხშირად, განსაკუთებით აფრიკაში, შიდა და გარე კონფლიქტები, სახელმწიფო მექანიზმების სრული მოშლა].

ეს პროცესი ფაქტიურად ციკლურია, რადგანაც ყველა ზემოთ მოყვანილი ფაქტორი ერთმანეთს „კვებავს” და აზვიადებს. ასეთ წრეში მოხვედრილი ქვეყნებისათვის მისი გარღვევა უაღრესად მძიმეა და საბოლოო ჯამში მხოლოდ საკუთარი ძალისხმევისა და შიდა რესურსების მობილიზაციის ხარჯზე შეიძლება მოხდეს. უცხოური დახმარება ამ სიტუაციაში მხოლოდ დამატებით როლს შეიძლება თამაშობდეს.

ამის ილუსტრაცია კარგად შეიძლება იგივე შიდსის პრობლემის მაგალითზე აფრიკაში. გასაგებია, რომ დასავლეთის თვალთახედვით განვითარებული ქვეყნების მიერ ამ დაავადების მკურნალობაზე გამოყოფილი თანხები საკმარისი არ არის, მაგრამ აფრიკის რომელიმე ჩამორჩენილი ქვეყნების გადმოსახედიდან ეს სიტუაცია სხვანაირად გამოიყურება. ისინი გარედან მოსული თანხების მცირე ნაწილსაც კი ვერ ითვისებენ. ამისათვის მათ არ გააჩნიათ საკმარისი კვალიფიცირებული სამედიცინო პერსონალი, მთლიანად ჯანდაცვის, საკომუნიკაციო, სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურა. ამასთან ერთად ბევრ აფრიკულ ქვეყანაში შიდსმა უბრალოდ მუსრი გაავლო ჯანდაცვის, განათლებისა და სხვა სოციალური სამსახურების მუშაკებს, რომლებიც გადამწყვეტ როლს თამაშობენ მისივე თავიდან აცილებაში.

ხშირად შიდსის საწინააღმდეგო ღონისძიებები კონფლიქტში მოდის ადგილობრივ ტრადიციებთან და კულტურულ უნარ-ჩვევებთან. ბოლოს და ბოლოს - შიდსი აქ ძირითადად ღარიბების (უმეტესწილად ღარიბი ქალების) დაავადებაა. ღარიბი ადამიანისათვის ინფიცირების შანსი 20-ჯერ უფრო მაღალია, ვიდრე შეძლებულის. ქალები და გოგონები იმდენად არაპროპორციულად დაუცველები არიან შიდსისაგან, რომ გაერო საერთოდ ფიქრობს მათ დასაცავად სპეციალური ფონდის შექმნას.

მკურნალობა ვერ გაამდიდრებს ამ ხალხს და, მით უმეტეს, ვერ შეცვლის ქალის სტატუსს ადგილობრივ საზოგადოებაში. ახალგაზრდა ქალები და გოგონები ისევ იძულებულები იქნებიან იმეძავონ, რადგანაც სხვანაირად მათი ოჯახები ვერ გადარჩებიან, ხოლო შიდსით დაავადებული შეძლებული მოხუცები ისევ იყიდიან ახალგაზრდა ცოლებს. განურჩევლად სქესისა და ასაკისა შიდსით დაავადებულები საზოგადოებიდან გარიყულები არიან, ხოლო მათ გარდაცვალების ცნობებში უმეტესწილად წერია - „მიზეზი უცნობია“.

შიდსის მკურნალობის მასობრივი კამპანია, პლუს მისი პროფილაქტიკის პროპაგანდა შესაძლებელია გააუმჯობესებს დღეისათვის უსაშველო სიტუაციას, მაგრამ ვერ შეაჩერებს ეპიდემიას როგორც ასეთს. ამისათვის საჭიროა მთლიანად იმ სოციალურ-ეკონომიკური გარემოს შეცვლა, რომელშიც ეს ადამიანები ცხოვრობენ - ე.ი. ის, რასაც ვერ მიაღწია აფრიკამ მინიმუმ უკანასკნელი ნახევარი საუკუნის მანძილზე. წრე შეიკრა.

4.1.4. დემოგრაფიული პრობლემის გადაჭრის მცდელობა მსოფლიო მასშტაბით უკვე ფაქტიურად ნახევარ საუკუნეს მოითვლის. პრინციპში ის ორი მიმართულებით ვითარდება. პირველი - გლობალური მასშტაბის „განვითარების“ პოლიტიკის ფარგლებში (მეტი განვითარება, უფრო მაღალი ცხოვრების დონე, ნაკლები შობადობა, სიღარიბე და ა.შ.), მეორე - უშუალოდ სიღარიბის დაძლევასა და მოსახლეობის ზრდის კონტროლზე მიმართული საერთაშორისო პროგრამების ფარგლებში. გაერო ამ პროცესში ფორმალურად ჩართულია 1960 წლიდან, როდესაც დაიწყო პროგრამების რეალიზაცია ე.წ. „განვითარების ათწლეულების“ ფარგლებში. ამ დროს გაერო განსაკუთრებით ყურადღებას აქცევდა ისეთი მიზნების მიღწევას, რომლებიც უკავშირდება წერაკითხვის უცოდინარობის დაძლევას, სასკოლო სისტემის განვითარებას, ჯანდაცვას (მ.შ. ოჯახის დაგეგმვას), საყოფაცხოვრებო ინფრასტრუქტურის განვითარებას (წყალმომარაგება, კანალიზაცია) და ა.შ.

საინტერესოა, რომ გაეროს ეს ღონისძიებები ნამდვილად ერთიანი გლობალური პოლიტიკის ფარგლებში ეწერება. ისინი იმ გაგების შედეგია, რომელსაც აღწევენ როგორც ყველა განვითარებული, ასევე განვითარებადი ქვეყნები. გაეროსა (აგრეთვე, მასთან დაკავშირებული სააგენტოებისა და წამყვანი საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაციების - (Oxfam, Care, Save the Children და ა.შ.) აქტიურობა ზემოთ აღწერილ სფეროებში იმიტომ არის მნიშვნელოვანი, რომ ისინი ფაქტიურად წარმოადგენენ მსოფლიო პოლიტიკის გლობალიზაციის ერთ-ერთ იშვიათ წარმატებულ მაგალითს, რომელიც გლობალურ კონსენსუსზეა აგებული და რომლის მოქმედების არეალი და შედეგები გლობალური მასშტაბისაა.¹⁷⁰

მათი მიზნები ძირითადად ადვილად აღსაქმელია, თვალნათლივი და კონკრეტულ შედეგებზეა ორიენტირებული. ისინი პოლიტიკურად მაქსიმალურად ნეიტრალურია და (უკანასკნელ დრომდე მაინც) ფაქტიურად არ უყენებენ იმ ქვეყნების მთავრობებს, სადაც ისინი ხორციელდება, არავითარ წინასწარ პირობებს, მსგავსად იმისა, როგორც ამას აკეთებს მსოფლიო ბანკი ან სავალუტო ფონდი. უმეტესწილად ეს პროგრამები ადგილზე როგორც ჰუმანიტარული ხასიათის მატარებლები აღიქვება. ფაქტიურად, უაღრესად ანტაგონისტურად განწყობილი დიქტატორების გარდა, მათ არავინ განიხილავს როგორც რომელიმე ქვეყნის შინაგან საქმეებში ჩარევას.¹⁷¹

რასაკვირველია, იმის გათვალისწინებით, რა მასშტაბისა და სირთულისაა ამ პროგრამების წინაშე მდგარი ამოცანები, მათი უმეტესობის სრული რეალიზაცია ვერ ხერხდება, თუმცა ბევრი შედეგი ნამდვილად შთამბეჭდავია, განვითარებადი ქვეყნების მოსახლეობის კეთილდღეობაზე გავლენის თვალსაზრისით (ხშირად განვითარებულებისაც).

გაეროს პროგრამების ფარგლებში:

- მთლიანად აღმოიფხვრა (1997 წლისათვის) ისეთი დაავადება, როგორიცაა ყვავილი;

- 1990-იან წლებში განახევრდა დიარეით გამოწვეული ბავშვთა სიკვდილიანობა;

- ყველგან, 12 ქვეყნის გარდა, 2000 წლისათვის ახალშობილთა სიკვდილიანობის დონე დაეცა 120-ზე ქვემოთ ყოველ 1 000 ცოცხალ მშობიარობაზე;

- მსოფლიოს 175 ქვეყანაში აღარ გვხვდება პოლიომიელიტი, რომელიც 1950-1960-იან წლების დასაწყისში ეპიდემიური ხასიათისა იყო მსოფლიოს წამყვან ქვეყნებშიც კი;

- კანქვეშა ჭიით (რიშტათი) დაავადებების რაოდენობა შემცირდა 97%-თ 2000 წლისათვის, ის გვხვდება მხოლოდ 14 ქვეყანაში;

- თავიდან იქნა აცილებული 1 მილიონი ბავშვის გარდაცვალება ვიტამინ A-ს უკმარისობის გამო;

- 90 მილიონი ახალშობილი დაცული იქნა იოდის დეფიციტით გამოწვეული სწავლის უნარის დაკარგვისაგან.

ბევრი პროგრამის შედეგი არ შეიძლება იქნეს შეფასებული როგორც საბოლოო წარმატება, თუმცა ისინი მაინც მნიშვნელოვანია.

- 1990-იან წლებში ბავშვთა სიკვდილიანობის დონე შემცირდა დაახლოებით 1/3-თ 63 ქვეყანაში, ხოლო 20%-თ 100-ში;

- 1990 წლისათვის მოხერხდა ერთ წლამდე ასაკის ბავშვების 80%-იანი იმუნიზაციის დონის მიღწევა (თუმცა ტროპიკულ აფრიკასა და სამხრეთ აზიაში ეს მიღწევა შენარჩუნებული არ იქნა);

- 2000 წლისათვის სიცოცხლის საშუალო მოსალოდნელმა ხანგრძლივობამ მიაღწია და

გადააჭარბა 60 წელს 124 ქვეყანაში 173-დან, სადაც ის ამ ზღვარზე დაბალი იყო;

- თუმცა გაერომ ვერ მიაღწია ყველა ადამიანის უზრუნველყოფას უსაფრთხო სასმელი წყლით ჯერ 1990, შემდეგ 2000 წლისათვის, იმ ადამიანების რაოდენობა, რომლებთაც დღეს ამის საშუალება გააჩნიათ, დაახლოებით ოცი წლის მანძილზე 4.1 მილიარდით გაიზარდა და 5 მილიარდს მიაღწია.

4.2 გლობალური ეკოლოგიური პრობლემები.

4.2.1. 2005 წლის 25 იანვარს მსოფლიო ჰავის ცვლილებების სამუშაო ჯგუფმა გამოაქვეყნა მოხსენება/რეკომენდაცია „ჰავის ცვლილების გამოწვევის მიღება”.¹⁷² ამ მოკლე მოხსენების არსი, რომელიც შეადგინა მსოფლიოს წამყვანი პოლიტიკოსების, ბიზნესმენებისა და მეცნიერების ჯგუფმა, შემდეგშია: 10 წელიწადში, შეიძლება უფრო ნაკლებ დროში, კაცობრიობა მიაღწევს იმ ზღურბლს, რომლის შემდეგაც გლობალური დათბობის პროცესები შეუქცევადი გახდება. გლობალური დათბობის არსი მდგომარეობს დედამიწის ატმოსფეროსა და ოკეანეების საშუალო ტემპერატურების ზრდის ტენდენციაში, რომელიც აღინიშნება უკანასკნელი ათწლეულების განმავლობაში. ითვლება, რომ საშუალო გლობალური ტემპერატურა მეცხრამეტე საუკუნის ბოლოდან გაიზარდა 0.6 + 0.20. ითვლება აგრეთვე, რომ 2005 წლის წინამდებარე 50 წლის განმავლობაში ამ დათბობის უდიდესი ნაწილი იყო განპირობებული ადამიანის საქმიანობით. ნახშირორჟანგისა და სხვა სათბური გაზების მზარდი რაოდენობა წიაღისეული საწვავის წვის შედეგად, ისევე როგორც სოფლის მეურნეობა, მიწის ზედაპირის გაშიშვლება და ადამიანის სხვა ქმედება განიხილება როგორც დათბობის ძირითადი კომპონენტები.

სამუშაო ჯგუფი უაღრესად თავშეკავებულია თავის დასკვნებში. ამ დასკვნების შესაბამისად - „ამ საშიშროების წინაშე მობილიზაციის შეუძლებლობის ფასი შესაძლებელია უაღრესად მაღალი იყოს. მხოლოდ ეკონომიკური ზარალი ძალზე დიდი იქნება - რაც უფრო და უფრო დამანგრეველი და ხშირი გახდება ამინდის ისეთი ექსტრემალური მოვლენები როგორებიცაა წყალდიდობა, გვალვა - მთელი თემები, ქალაქები, კუნძულოვანი სახელმწიფოები დაზარალდებიან ან დაიტბორებიან ზღვის დონის აწევასთან ერთად; სასოფლო-სამეურნეო წარმოება შეფერხდება. [ამ პროცესის] სოციალური და ადამიანური ღირებულება ეტყობა უფრო მაღალი იქნება და მოიცავს მასობრივ სიკვდილიანობას, დაავადებების გავრცელებასა და უაღრესად გაძლიერებას, მოსახლეობის იძულებით გადაადგილებას და ცხოვრების ხარისხის მკაფიოდ გამოხატულ დაცემას. გავლენა ეკოსისტემებსა და ბიომრავალფეროვნებაზე, აგრეთვე, გამანადგურებელი იქნება“.¹⁷³ მოხსენების ავტორები ასევე დასძენენ, რომ ჰავის საშიში ცვლილების თავიდან აცილება უნდა განიხილებოდეს საზოგადოების კეთილდღეობის ისეთსავე წანამძღვრად, როგორც ეროვნული უსაფრთხოებაა.

რასაკვირველია ადამიანის საზოგადოებისა და ბუნებრივი გარემოს ურთიერთობა არასოდეს არ ყოფილა მაინცდამაინც მოწესრიგებული. კაცობრიობის ისტორიის მანძილზე მის მოშლას გამოუწვევია მრავალი ცივილიზაციის დაღუპვა და დღესაც ეს ფაქტორი გადაშენების საფრთხის წინაშე აყენებს, მაგალითად, სუბ-საჰარის რეგიონის ზოგიერთ ქვეყანას.

ამავე დროს ეს პირველი შემთხვევაა, როდესაც ამ ურთიერთობის მოუგვარებლობა განიხილება როგორც კაცობრიობის კეთილდღეობისა და თვით არსებობის უშუალო საფრთხე. ფაქტიურად ლაპარაკი იმაზეა, რომ ადამიანისა და ბუნების ურთიერთობის მოუგვარებლობა გადაიქცა გლობალურ ეკოლოგიურ პრობლემად, რომლის გავლენა ცივილიზაციიის სტაბილურ განვითარებაზე დაახლოებით ისეთივეა, როგორც ბირთვული ომის საშიშროება. ე.ი. გამოჩნდა კიდევ ერთი ფაქტორი, რომელიც აერთიანებს კაცობრიობას გადაშენების შიშის საფუძველზე.

ბირთვული ომის საშიშროებამ, მიუხედავად მისი რეალობისა, ვერ მოახერხა გადამწყვეტი კორექტივების შეტანა გლობალური პოლიტიკური ურთიერთობის სისტემაში. დღეს ის ისევე აქტუალურია, როგორც ცივი ომის დროს, თუმცა როგორც ასეთი, ნაკლებად აღიქმება. ამავე დროს, ამ პრობლემის არსებობა და გადაჭრა, ასეთუისე ადამიანის ნება-სურვილზეა დამოკიდებული და მის კონტროლს ექვემდებარება.

რაც შეეხება გლობალურ ეკოლოგიურ პრობლემას, აქ საზოგადოების კონტროლს ექვემდებარება მხოლოდ პროცესების ის ნაწილი, რომელიც უშუალოდ მის ფარგლებში იქნა ინიცირებული. მას შემდეგ, როდესაც ისინი ხვდებიან ბუნებრივ გარემოში, მათზე უშუალო კონტროლი ფაქტიურად შეუძლებელია.

უფრო ფართო გაგებით, ბუნებასთან ურთიერთობა არ ქმნის ახალ პრობლემებს, ის უბრალოდ ააშკარავებს (თუმცა ფრიად დამახინჯებული ფორმით) იმ პრობლემებს, რომლებიც უკვე არსებობენ ადამიანის საზოგადოების შიგნით. პრობლემა შეიძლება „ჩაცხრეს“ საკმაო დროის მანძილზე, მოგვიანებით აღმოცენდეს სახეცვლილი, გაზვიადებული, თავისი ჩასახვის ადგილიდან საკმაოდ მოშორებით, რათა თავზე დაატყდეს იმათ, ვისაც ის არ შეუქმნია.

მაგალითისათვის, მსოფლიოში არსებული ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი პრობლემაა ატმოსფეროს ოზონის შრეებში ხვრელების არსებობა დედამიწის ჩრდილო და სამხრეთი პოლუსების თავზე. მავნე ნივთიერებები (ფრეონი, წინათ მასობრივად გამოიყენებოდა სამაცივრო დანადგარებსა და აეროზოლებში), რომლებიც 21-ე საუკუნის დასაწყისში მოქმედებენ ამ ხვრელების განვითარებაზე, წარმოიქმნენ ადამიანის ცხოველქმედების შედეგად გასული საუკუნის 60-იან წლებში ძირითადად განვითარებად მსოფლიოში. ე.ი. ლაპარაკია რღვევაზე პრობლემის რეალურ ჩასახვასა და მის წარმოჩენას შორის, რომელიც მოითვლის რამდენიმე ათეულ წელიწადსა და ათასობით (სამხრეთი პოლუსის შემთხვევაში ათიათასობით) კილომეტრს.

მხოლოდ შედარებით მცირე, ლოკალური პროცესების შედეგები უშუალოდ მოქმედებს მათზე, ვისაც მათ შექმნაში ბრალი მიუძღვით (მაგალითად, გლეხი, რომელიც საკუთარი სახლის თავზე ფერდობზე ხეებს ჭრის, იმისთვისაც უნდა იყოს მზად, რომ ადრე თუ გვიან ეს ფერდობი ამ სახლზე ჩამოწვება). ისინი კი, ვინც დიდ, ხშირად რეგიონალური მასშტაბის პროცესების წარმოქმნაზე აგებენ პასუხს, საზოგადოდ დიდ მოგებას შოულობენ (მაგალითად, იმ კომპანიების აქციების მფლობელები, რომლებიც ტროპიკული ტყეების ექსპლუატაციას ეწევიან).

ამიტომ, იმ შემთხვევაშიც, როდესაც საზოგადოებრივი განვითარების კრიზისები ერთი შეხედვით შესაძლოა ბუნებრივი ფაქტორებით იყოს განპირობებული, მათი რეალური მამოძრავებელი ძალა სოციალურ-ეკონომიკურია. შესაბამისად ადამიანისა და ბუნების ურთიერთობის თვალსაზრისით ყველაზე მნიშვნელოვანია არა საზოგადოების ბუნებაზე ზეგავლენის მოკლევადიანი ხილული შედეგები, არამედ ბუნებრივი გარემოს საშუალო და გრძელვადიანი რეაქცია ადამიანის ქმედებაზე.

გლობალური ეკოლოგიური პრობლემის მიზეზები საკმაოდ კარგადაა ცნობილი (თუ გააზრებული არა) - საზოგადოდ აღიარებული (და დღეისათვის ყველაზე წარმატებული) საზოგადოებრივი განვითარების მოდელი დაფუძნებულია როგორც მთლიანი, ასევე ერთ მოსახლეზე მატერიალური მოხმარების უწყვეტ ზრდაზე. ეს ის მოდელია, რომელმაც წარმატება მოუტანა დღევანდელ წამყვან გლობალურ მოთამაშეებს. დღეს ის მოიაზრება როგორც გლობალიზაციის წინაპირობა და ხდება მისი შეთავაზება (თუ თავზე მოხვევა) განვითარებადი ქვეყნებისათვის.

ნათელია, რომ ასეთი ტიპის განვითარება შესაძლებელია მხოლოდ იმ შემხვევაში, თუ ის დაფუძნებულია ბუნებრივი რესურსების (ცოცხალი ბუნების რესურსების ჩათვლით) მოხმარების შესაბამის ზრდაზე. დღემდე ეს პროცესი შეიზღუდებოდა მხოლოდ ადამიანის განკარგულებაში არსებული ამ რესურსების მოპოვების ტექნიკური საშუალებების შესაძლებლობებით. ამავე დროს, ადამიანის საზოგადოების რესურსული მარგი ქმედების კოეფიციენტი უაღრესად დაბალია - მოპოვებული ბუნებრივი რესურსების 95-97% იკარგება იქამდე, სანამ აღწევს საბოლოო მომხმარებელს. ეს დანაკარგი, რომელიც ხვდება ბუნებრივ გარემოში, იწვევს მატერიალური, ენერგეტიკული, ინფორმაციული ნაკადების დათრგუნვას გლობალური ეკოსისტემის ფარგლებში, იწვევს მის დეგრადაციას. საბოლოო ჯამში, კაცობრიობა აწყდება სასრულ ფიზიკურ სივრცეში (პლანეტა დედამიწა) არსებულ სასრულ რესურსულ ბაზაზე დაფუძნებული განუწყვეტელი მატერიალური ზრდის ლოგიკურად გადაუჭრელ ამოცანას.

უკვე დღესდღეობით კაცობრიობის არამდგრადი განვითარების მოთხოვნილებები აღემატება გლობალური ეკოსისტემის პოტენციალს. უკანასკნელი საუკუნე ნახევრის მანძილზე მოსახლეობის რაოდენობა დედამიწაზე გაიზარდა დაახლოებით ოთხჯერ, ხოლო დაწოლა ბუნებრივ გარემოზე 100-ჯერ.

ადამიანის ქმედება ამცირებს ბუნებრივი გარემოს ასიმილაციურ და რეგენერაციულ უნარს იმ დონემდე, როდესაც ეს უკანასკნელი კარგავს ადამიანის საზოგადოების სასიცოცხლო მოთხოვნილებების უზრუნველმყოფელის თვისებებს.

უფრო მარტივად - ადამიანის საზოგადოების ფუნქციონირების შედეგად ბუნებრივ გარემოში იმდენი ნარჩენი ხვდება, რომ იქ თვით ადამიანის ადგილი აღარ რჩება.

სხვათა შორის, ზემოდ მოყვანილი არგუმენტი იმაზე მეტყველებს, რომ საზოგადოდ აღიარებული პრინციპული მიზანი - საბოლოო ჯამში ყველამ დედამიწაზე იცხოვროს დაახლოებით ისე, როგორც განვითარებული ქვეყნების მოსახლეობა ცხოვრობს დღეს, პრინციპულად მიუღწეველია. დედამიწის ბიოსფეროს „წყალწყვა“ - ანუ მისი უნარი გაუწიოს წინააღმდეგობა გარე დაწოლას გადაგვარების გარეშე, გადაილახება იქამდე, ვიდრე ეს პროცესი რამდენადმე შორს წავა.¹⁷⁴

გლობალური ეკოლოგიური კრიზისი შესაძლებელია გავიგოთ როგორც გლობალური ეკოლოგიური სისტემის დეგრადაცია იმ დონემდე, როდესაც მას აღარ შესწევს უნარი უზრუნველყოს მთლიანად ადამიანის საზოგადოების, როგორც ასეთის, განვითარება და თვით არსებობაც კი.

ეს კრიზისი ნამდვილად უნდა განვიხილოთ როგორც გლობალიზაციის გაუთვალისწინებელი შედეგი. ის ძირითადად განპირობებულია იმით, რომ თანამედროვე ადამიანის საზოგადოებაში ნაკლებადაა გააზრებული ბუნებრივი ეკოსისტემების (გლობალურის ჩათვლით) ფუნქციონირების კანონები, სათანადოდ ვერშეფასებულია მათი როლი საზოგადოების განვითარებასა და არსებობაში, არსებობს შეუსაბამობა საზოგადოებრივი განვითარების მოთხოვნილებებს შორის, რომელიც უზრუნველყოფილია მის განკარგულებაში არსებული ტექნოლოგიებით და ბუნებრივი ეკოსისტემების შესაძლებლობებს შორის დააკმაყოფილოს ეს მოთხოვნილებები (განსაკუთრებით საზოგადოების ცხოველქმედების ნარჩენების ასიმილაციის თვალსაზრისით).

4.2.2. დღესდღეობით ადამიანის საზოგადოების ბუნებასთან ურთიერთობის გლობალური სისტემა შემდეგ ფაქტორებზეა აწყობილი:

ეს პრინციპი უკვე საკმაოდ ცუდად მუშაობს წიაღისეულ რესურსებთან მიმართებაში, რომელთა განფასება იწყება მხოლოდ ამა თუ იმ რესურსის მოპოვების მომენტიდან. ის ითვალისწინებს მის მოპოვებაზე, გადამუშავებაზე და ტრანსპორტირებაზე დახარჯულ შრომას, მაგრამ ვერ აფასებს, თუ რა ღირს, მაგალითად, იგივე ნავთობი, როგორც ასეთი. წიაღისეულის ფასზე ძლიერ მოქმედებს ისეთი სუბიექტური ფაქტორები, როგორიცაა საბადოს გეოგრაფიული მდებარეობა, მოპოვების პირობები, პოლიტიკური კონიუნქტურა, საბაზრო სპეკულაცია და ა.შ. შედეგად ორი სხვადასხვა საბადოდან მოპოვებული წიაღისეული, რომელთა ფასიც შეიძლება ზოგჯერ ერთმანეთისაგან ორჯერ და მეტჯერ განსხვავდებოდეს, მომგებიანად იყიდება ბაზარზე, ხოლო მათი ფასის რყევა დროის ძალიან მცირე მონაკვეთის მანძილზე შეიძლება საწყისიდან ათეულობით პროცენტს აღწევდეს (მაგალითად, მსოფლიო ნავთობის ფასების ზრდა 2004 წლის შემდეგ).

ის, რაც უშუალოდ ადამიანის შრომის შედეგს არ წარმოადგენს, საზოგადოდ აღიქვება როგორც რაღაც „ღვთისაგან ნაბოძები“, რომლის მოხმარებაც შეიძლება იქამდე, სანამ ის მოგების მომტანია (ყველაზე ხშირად მის გამოლევამდე) და რომელსაც მაინც და მაინც არ უფრთხილდებიან. ასე ექცევიან წიაღისეულ სიმდიდრეს ყველაზე მაღალგანვითარებული ქვეყნებიც კი (იხ. წინა თავში განხილული „ჰოლანდიური სენი”), მაგრამ ასეთი მიდგომა ფაქტიურად აბსურდამდე მიდის ცოცხალ ბუნებასთან მიმართებაში.

რა ღირს სუფთა ჰაერი, სუფთა წყალი, გადაუგვარებელი ტყე, თევზის სარეწი ოკეანეში? ეკონომიკურად შეფასებად რა ზარალს განიცდის ლანდშაფტი, რომელშიც მავნე საწარმოო ნარჩენები ხვდება? ამ კითხვებზე პასუხი არსებული ეკონომიკური სისტემის პირობებში არ არსებობს. ამ სიტუაციას კიდევ უფრო ართულებს ის გარემოება, რომ ასეთი რესურსები არავის არ ეკუთვნის (ისინი კერძო საკუთრების ობიექტებს არ წარმოადგენენ) და როგორც ასეთი საერთოდ ბაზრის მოქმედების სფეროშია არ ხვდება. ბაზარი ცოცხალ გარემოსთან დაკავშირებულ ყველა პრობლემას აღიქვამს ფაქტიურად როგორც ფორს მაჟორს, რაღაცას სტიქიური უბედურების მაგვარს.

ეს, თავის მხრივ, იმას ნიშნავს, რომ საზოგადოდ ეკონომიკური საქმიანობის გავლენა ცოცხალ გარემოზე ვერ მიიღება მხედველობაში მისი განფასების პროცესში - ეს მოვლენა „გარეშე“ ფაქტორის სახელითაა ცნობილი (externality). მისი ყველაზე ცნობილი მაგალითია ე.წ. „თემის ტრაგედია“, რომელსაც ადგილი აქვს საზოგადოებრივ საკუთრებასთან მიმართებაში.

ასეთის მაგალითია, ვთქვათ, თევზის სარეწი ოკეანეში, რომელსაც ფორმალური პატრონი არა ჰყავს. ამიტომ ხშირად რამდენიმე ქვეყანა მას მოიხმარს იქამდე, სანამ თევზის მარაგი არ გამოილევა. იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც ერთი ან რამდენიმე ქვეყანა გადაწყვეტს შეწყვიტოს რეწვა და შეინარჩუნოს მარაგი, მოიძებნება ერთი ქვეყანა მაინც, რომელიც ასეთ სიტუაციას თავისი მოგებისათვის გამოიყენებს და დამატებით გამდიდრდება სხვის ხარჯზე.

გლობალიზაციის პირობებში ასეთი რამ ხდება, მაგალითად, მაშინ, როდესაც ბაზრის ერთ-ერთ მოთამაშეს აქვს საშუალება არ მიიღოს მხედველობაში ბიომრავალფეროვნების გადაგვარებასთან დაკავშირებული პრობლემები. შედეგად მას შესწევს უნარი უფრო იაფად გაყიდოს თავისი საქონელი ან მომსახურება, ვიდრე იმას, ვისაც ასეთი პრობლემები აწუხებს, ძირი გამოუთხაროს არსებულ მარეგულირებელ მექანიზმებსა და კონსერვაციის მცდელობას. ფაქტიურად ბიზნესის ურთიერთობა გარემოსთან ერთი განუწყვეტელი „ბაზრის ჩავარდნის“ (market failure) მაგალითია.