სამხედრო ძალაუფლებასა და დემოკრატიულ პრინციპებს შორის არსებული თავისებურებანი და წინააღმდეგობები წლების მანძილზე სადისკუსიო თემას წარმოადგენდა მეცნიერებს, პოლიტიკოსებსა და საზოგადოების სხვა წარმომადგენელთა შორის. მათი თითქმის აბსოლუტური უმრავლესობა თანხმდებოდა იმაზე, რომ თანამედროვე მსოფლიოს სჭირდება როგორც სამხედრო ძალაუფლება, როგორც საუკეთესო საშუალება ქვეყნის უსაფრთხებისა და მშვიდობის დასაცავად, ასევე - დემოკრატია, როგორც კაცობრიობის არსებობის მანძილზე სახელმწიფო წყობის საუკეთესო მოდელი. მათი სრულფასოვანი თანაარსებობა არის ცივილიზაციის გამოწვევა, რაც არც თუ ისე მარტივ საქმეს წარმოადგენს, რამდენადაც მათ შორის პრინციპული შეუთავსებლობაა. სამხედრო ძალაუფლება ემყარება ძალთა კონცენტრირებას და მორჩილების საფუძველზე მის მართვას ზემოდან ქვემოთ, მაშინ, როდესაც დემოკრატიის ფუძემდებლური პრინციპია სახელმწიფო ძალაუფლების დანაწილება და კონსენსუსის საფუძველზე გადაწყვეტილებების მიღება უმრავლესობის აზრის გათვალისწინებით. მიუხედავად ასეთი განსხვავებული მმართველობითი პრინციპებისა, პასუხისმგებლობა ქვეყანაში ყველაზე დიდი ძალის მატარებელი ორგანოს მართვაზე მაინც სახელწმიფოს აკისრია, რომლის უპირველეს ამოცანას სამხედრო ძალისათვის ისეთი ფორმის მოძებნა წარმოადგენს, რომელიც მაქსიმალურად

მიუახლოვდება ქვეყანაში არსებულ საერთო წყობის სისტემას და ამავდროულად შეასრულებს მის წინაშე მდგარ ამოცანას - დაიცავს სახელმწიფოს აგრესიისგან.

წინამდებარე ბროშურა სწორედ ზემოაღნიშნულ პრობლემატიკას ეხება და ზოგადად, ჯარის დემოკრატიზაციის პერსპექტივებს განიხილავს. კვლევის საფუძვლად აღებულია

მსოფლიოში გავრცელებული ორი კონცეფცია: სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო-დემოკრატიული კონტროლი და მოქალაქე სამხედრო ფორმაში. კვლევის ობიექტს საქართველოს შეიარაღებული ძალები და ამ მხრივ ამ სისტემაში არსებული მდგომარეობა წარმოადგენს. წინამდებარე ბროშურის მიზანია ჯარსა და დემოკრატიას შორის დამოკიდებულების როგორც ზოგადი თეორიული ანალიზი, ასევე საქართველოს სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობათა პრობლემატიკის განხილვა და სამომავლო პერსპექტივებზე დისკუსიის წამოწყება.

წარმოდგენილი თემები, ვფიქრობთ, საქართველოს მომავლისათვის მეტად აქტუალურია, რამდენადაც ქვეყნის წინაშე მდგარი საფრთხეები და გამოწვევები ერთმნიშვნელოვნად მიუთითებს ამ სფეროს რეფორმირების აუცილებლობაზე. უკანასკნელ წლებში ქართულ შეიარაღებულ ძალებში მრავალი ცვლილება განხორციელდა, რომელთაც, ჩვენი აზრით, გააჩნდა როგორც დადებითი, ასევე უარყოფითი შედეგები. წარმოდგენილ დისკუსიებსაც სწორედ ის მიზანი აქვს, რომ საზოგადოებამ და არასამთავრობო სექტორმა აქტიური მონაწილეობა მიიღონ თავისი ქვეყნის იმ შემადგენელი ნაწილის განვითარებაში, რომელიც ყოველი ჩვენგანის ინტერესების დაცვის გარანტია. ბროშურაში განხილულია ისეთი საკითხები, როგორებიცაა: სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო-დემოკრატიული კონტროლი და მისი მნიშვნელობა დემოკრატიული სახელმწიფოს მშენებლობის გზაზე, სახელმწიფო ძალაუფლების დანაწილება სამხედრო მმართველობის ეფექტურობის უზრუნველსაყოფად, ჯარი და ადამიანის უფლებები, სამხედრო მოსამსახურეთა ინტერესების უზრუნველყოფის საშუალებები და ჯარში სამოქალაქო-პოლიტიკური განათლების მნიშვნელობა სამხედრო მოსამსახურეთა საზოგადოებაში სრულყოფილი ინეგრაციის საქმეში და სხვა.

ბროშურის შექმნას, უპირველეს ყოვლისა, საფუძვლად უდევს ასოციაცია სამართალი და თავისუფლების” რვაწლიანი გამოცდილება და სამხედრო სფეროში ჩატარებული კვლევები. ჩვენი ორგანიზაცია ამ პერიოდის მანძილზე უწევდა კონსულტაციებს სამხედრო მოსამსახურეებს მათი უფლებებისა და ინტერესების დასაცავად, ატარებდა სხვადასხვა ლექცია-სემინარებს სამხედრო მოსამსახურეთათვის ზოგადი სამართლებრივი განათლების კუთხით, ახორციელებდა სხვადასხვა სახის მონიტორინგს და საზოგადოებას წარუდგენდა ალტერნატიულ შეფასებასა და ხედვას ქვეყანაში თავდაცვისა და უსაფრთხოების სისტემაში მიმდინარე პროცესებთან დაკავშირებით, ამზადებდა სხვადასხვა კანოპროექტსა და რეკომენდაციას ამ სისტემის რეფორმირების იმედით და მრავალი სხვა. ჩვენი ამბიცია კვლავაც უცვლელი რჩება - მონაწილეობა მივიღოთ ქართული ჯარის აღმშენებლობის პროცესში და ჩვენი, თუნდაც კრიტიკული, შენიშვნებითა და იდეებით მცირედი წვლილი შევიტანოთ მისი განვითარების საქმეში.

დაბოლოს, მადლობა გვინდა გადავუხადოთ ევროკომისიის წარმომადგენლობას საქართველოში და ბუდაპეშტის ღია საზოგადოების ინსტიტუტს გაწეული ფინანსური დახმარებისთვის, რომლის საშუალებითაც ასოციაციამ შეძლო და განახორციელა აღნიშნული პროექტები. წინამდებარე ბროშურის მომზადებაში ბევრი კვლევითი ინსტიტუტი თუ პირი მონაწილეობდა, რომელთა თანადგომის გარეშე რთული იქნებოდა ჩვენი სათქმელის საზოგადოებისთვის მიწოდება. მადლობას ვუხდით მშვიდობის კვლევისა და უსაფრთხოების პოლიტიკის ინსტიტუტსა და გერმანიის ბუნდესვერის მართვის აკადემიას (ჰამბურგი, გერმანია), რომელთაც გაგვიწიეს კონსულტაციები სხვადასხვა თემებთან დაკავშირებით, ასევე მოგვაწოდეს ჩვენთვის მნიშვნელოვანი ლიტერატურა და სხვადასხვა მასალები. წიგნის მომზადებაში მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანეს ასევე ქართველმა ოფიცრებმა და ექსპერტებმა, რომელთა კონსულტაციებისა და რეკომენდაციების საფუძველზეც მოხდა ქართული სისტემის ანალიზი და პრობლემების გადაჭრის ალტერნატიული გზების ძიება. მადლობას ვუხდით ასევე წიგნის რედაქტორებს, პროფესორ კახაბერ კაციტაძესა და ია გამყრელიძეს, ასევე ყველა იმ პირს, რომელმაც მონაწილეობა მიიღო მის შექმნაში. იმედს გამოვხატავთ, რომ აქ წარმოდგენილი დისკუსიები და წინადადებები საზოგადოების ინტერესს გამოიწვევს და ის ხელს შეუწყობს ქართულ ჯარს რეფორმების განხორციელებაში.

1.1. სამხედრო ძალების დამოკიდებულება დემოკრატიისადმი

სახელმწიფო ფორმის მიხედვით, არის ის ავტორიტარული თუ დემოკრატიული, სამხედრო ძალები განსაკუთრებული ხასიათით გამოირჩევიან და შესაბამისი ადგილი უკავიათ სახელმწიფო მმართველობაში თავიანთი მიზნებისა და ამოცანების, სტრუქტურისა თუ ძალაუფლების მექანიზმების გათვალისწინებით. თითოეული სახელმწიფოს ინტერესშია, რომ სამხედრო ძალები მხოლოდ შესაბამის კონსტიტუციურ

წესრიგს ეფუძნებოდეს და არსებული ძალაუფლება სახელმწიფოს გარკვეულ კონტროლს ექვემდებარებოდეს. სამხედრო ძალებს მთელი ისტორიის მანძილზე ყოველთვის რთული დამოკიდებულება ჰქონდათ დემოკრატიასთან, რისი მიზეზიც მათ განსხვავებულ სტრუქტურასა და კომუნიკაციის ფორმებში მდგომარეობს. სამხედრო ძალები მკაცრი იერარქიით ორგანიზებული ინსტიტუტია, რომელშიც ნების წარმართვა ზემოდან ქვემოთ ხდება, მაშინ, როდესაც დემოკრატია დამყარებულია ძალაუფლების განაწილებასა და მოქალაქეთა თანასწორუფლებიანობაზე, შესაბამისად, გადაწყვეტილებები მიიღება უმრავლესობის მიერ ქვემოდან ზემოთ¹. დემოკრატია თავისი არსით ეფუძნება თვითრეალიზებასა და თვითპასუხისმგებლობას, სამხედრო წეს-წყობის მიხედვით კი, არმია იმართება ბრძანებებით და პასუხისმგებლობა ქვემდებარეობის მიხედვით ნაწილდება². ისტორიული გამოცდილება აჩვენებს, რომ წინააღმდეგობრივი ხასიათი ჯარსა და დემოკრატიას შორის ხშირად მათ ერთმანეთისგან დაშორიშორების საფრთხეს ქმნის, როცა არმია თავისი ძალაუფლების გათვალისწინებით სახელმწიფოში სახელმწიფოს ქმნის³. მეცნიერები და პოლიტიკოსები თვლიან, რომ აღნიშნული წინააღმდეგობების აღმოფხვრა შესაძლებელია, თუმცა ასეთი მაგალითები კაცობრიობის მანძილზე მეტად იშვიათად მოიძებნება. სამხედრო დიქტატორებისგან ხშირად თქმულა, რომ ცნება სამხედრო დემოკრატია არ არსებობს⁴.

მე-2 მსოფლიო ომის შემდეგ და ატომური ომის საფრთხის გათვალისწინებით, სულ უფრო მეტი ყურადღება დაეთმო სამხედრო ძალების როლსა და ადგილს თითოეულ ქვეყანაში. სამხედრო ძალები, საერთაშორისო სამართლის მიხედვით, მხოლოდ თავდაცვით საშუალებას უნდა წარმოადგენდეს და ქვეყნის უსაფრთხოების დაცვას უნდა ემსახურებოდეს. თუმცა ისტორიული მაგალითები მრავლად მოიძებნება, როდესაც სამხედრო ძალები არა თუ ქვეყნის თავდასაცავად, არამედ თავად მის წინააღმდეგ გამოყენებულა. გასაკვირი, ცხადია, ვერ იქნება, ვინაიდან სახელმწიფოში სამხედრო ძალები, საკუთარი სამხედრო შესაძლებლობიდან გამომდინარე, ყველაზე მაღალი ძალაუფლების მატარებელი ორგანოა. სამუელ პ. ჰანტინგტონის ცნობილი ფრაზა - „არმიის უკონტროლობას მისი გაუქმება სჯობს“⁵, უსაფუძვლო სწორედაც რომ არ არის. „რაც უფრო მეტად ხდება ძალაუფლების კონცენტრაცია, მით უფრო მეტად არის საჭირო შესაბამისი კონტროლის განხორციელება⁶.“

სამხედრო ძალების საკუთარი ქვეყნის წინააღმდეგ გამოყენების საფრთხის ერთ-ერთი მთავარი შემაკავებელი საშუალება მის მაღალი ხარისხის კონტროლში მდგომარეობს. განვითარებულ სახელმწიფოთა უმრავლესობაში ამ მხრივ მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია საკანონმდებლო ორგანოს და მის ხელთ არსებულ კონტროლის მექანიზმებს, იქნება ეს სამხედრო ძალების მიზნებისა და ფუნქციების განსაზღვრა თუ ჯარის რაოდენობისა და ბიუჯეტის დამტკიცება. თავისი წილი ზემოქმედების ბერკეტები გააჩნია თავად საზოგადოებას და მის ინსტიტუტებს. გამჭვირვალობა არის ის ძირითადი პრინციპი, რომელსაც საზოგადოებრივი აზრი ეჭიდება და სახელმწიფო ორგანოებისაგან მის უზრუნველყოფას მოითხოვს. ყოველივე ამას თავისი საფუძველი აქვს და იგი, ძირითადად, ამა თუ იმ ქვეყნის ისტორიულ გამოცდილებასა და ტრადიციულ-კულტურულ ხასიათს ეფუძნება. დემოკრატიული, ლიბერალური სახელმწიფოები დიდ ყურადღებას უთმობენ საზოგადოების მოთხოვნებს და ცდილობენ სამხედრო ძალების მაქსიმალურ ინტეგრაციას სამოქალაქო საზოგადოებაში, ჯარში დემოკრატიული, სამოქალაქო ღირებულებების დამკვიდრებას. მე-20 საუკუნის 50- იანი წლებიდან მოყოლებული არა ერთი კონცეფცია იქნა ჩამოყალიბებული, რომლის მიზანს სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებში პრობლემების აღმოფხვრა და მათი რეგულირება წარმოადგენდა. უნივერსალური ფორმა დღემდე არ შექმნილა, თუმცა დემოკრატიული იდეოლოგია ერთხმად თანხმდება იმ პრინციპზე, რომ სამხედრო ძალები აუცილებელი კომპონენტია სახელმწიფოს არსებობისა და მისი სამართლებრივი წეს-წყობის დაცვის გარანტია, ის ქვეყნისა და საზოგადოების განუყოფელი ნაწილია, რომელსაც ამავე ქვეყნისა და საზოგადოების ინტერესების დაცვის ფუნქცია აკისრია; არსებული პრობლემის, რომელიც ჯარისა და დემოკრატიის განსხვავებულ ხასიათში მდგომარეობს, გადაჭრას თანამედროვე დემოკრატიული სახელმწიფოები თავად ჯარის დემოკრატიზაციაში ხედავენ, რაც ეფუძნება საერთო სამოქალაქო ღირებულებებსა და ურთიერთნდობის მაღალ ხარისხს. აღნიშნული კონცეფციების გამაერთიანებელი პრინციპია სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო-დემოკრატიული კონტროლის განხორციელება და სამხედროთა ინტეგრაცია სამოქალაქო საზოგადოებაში.

1.2. რას ნიშნავს ჯარის დემოკრატიზაცია

ჯარის დემოკრატიზაცია ფართო ცნებაა და მისი ერთმნიშვნელოვანი განსაზღვრება სირთულეს წარმოადგენს. დემოკრატიის ფუძემდებლური პრინციპის მიხედვით, სახელმწიფო წყობა „დემოკრატიულად ჩაითვლება, თუკი ნებისმიერი ძალაუფლება ხალხის მიერ გადმოიცემა (სახალხო სუვერენიტეტი), თუკი სახელმწიფოს თითოეული მოქალაქე მასში მონაწილეობას იღებს (არჩევნების უფლება), თუკი ამ პროცესში ნებისმიერი მოქალაქის უფლება თანასწორია (არჩევნების თანასწორუფლებიანობა), თუკი (ხალხის მიერ გადაცემული) ძალაუფლება განაწილებულია და (მართველობის პერიოდი) გარკვეულ დროში შეზღუდულია.“

დემოკრატიის ზემოაღნიშნულ იდეალურ ტიპს მსოფლიოში ვერსად ვერ შევხვდებით და, რა თქმა უნდა, განსაკუთრებით ისეთ სფეროში, როგორიცაა სამხედრო სამსახური. თუმცა დემოკრატიის უპირატესობა, სხვა ტიპის მმართველობისგან განსხვავებით, სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ იგი ხალხის მიერ დელეგირებული ძალაუფლების განაწილების საფუძველზე ქმნის სახელმწიფოს არსებობისა და განვითარების ისეთ ფორმას, რომელშიც გარკვეულ სუბიექტთა ინტერესების რეალიზება და მიზნების მიღწევა ძალადობის გარეშე ხორციელდება. სამხედრო სამსახურთან დაკავშირებით აღნიშნული პრინციპის მნიშვნელობა კიდევ უფრო საგრძნობია. სამხედრო სამსახური თავისი საშუალებებით მაღალი ძალაუფლების მატარებელია და მისი საშუალებების ერთ სისტემაში კონცენტრირება და მისთვის ამ ძალაუფლების გამოყენების ფართო უფლებამოსილების გადაცემა, ერთი მხრივ, წინააღმდეგობაში იქნება თავად დემოკრატიის პრინციპებთან, მეორე მხრივ კი, იგი შეიძლება საფრთხის მატარებელი იყოს სამართლებრივი (დემოკრატიული) სახელმწიფოს წინააღმდეგ. აღნიშნულ თეორიაზე დაყრდნობით შეიძლება ითქვას, რომ დემოკრატიულ სახელმწიფოში ჯარის დემოკრატიზაციის საკითხი, პირველ რიგში, ეყრდნობა ძალაუფლების გადანაწილებას. ძალაუფლების დანაწილებასთან ერთად, მისი განუყოფელი ნაწილი თავად ამ ძალაუფლების კონტროლი და ამავე კონტროლის საშუალებების დანაწილებაა.

ჯარის დემოკრატიზაცია არამც და არამც არ ნიშნავს სამხედრო მმართველობის არჩევნების გზით დაკომპლექტებას. მისი მმართველობის დემოკრატიულად მოწყობაში იგულისხმება ძალაუფლების იმ სახით გადანაწილება, როცა, ერთი მხრივ, გარანტირებული იქნება სამხედრო მმართველობაზე პოლიტიკური ნების გატარების შესაძლებლობა, მეორე მხრივ კი, ფუნქციების განაწილების საშუალებით ნათლად და მკაფიოდ იქნება განსაზღვრული სამხედროთა მოქმედების ის არეალი, რომლის პირობებშიც მათ მიეცემათ საკმარისი საშუალება შეასრულონ მათ წინაშე მდგარი ამოცანები. ბალანსი სამხედრო ძალებზე პოლიტიკური მმართველობის საშუალებებსა და სამხედრო ძალების უნარის რეალიზებას შორის, რაზეც ჰანტინგტონი არაერთხელ მიუთითებდა, არის დემოკრატიულ სახელმწიფოში სამხედრო ძალების სრულფასოვნად არსებობის წინაპირობა. რაც უფრო დაცულია ეს ბალანსი, ანუ რაც უფრო ჰარმონიულია მმართველობის საშუალებები პოლიტიკურ და სამხედრო ჯგუფებს შორის, მით უფრო რეალური და განხორციელებადია ჯარის სახელმწიფო მოთხოვნების მიხედვით განვითარება.

ჯარის დემოკრატიზაცია არ არის ამ ბალანსის მიღწევა, როგორც შედეგი, არამედ იგი მუდმივი პროცესია, შესაბამისად, იგი საჭიროებს ანალიზს დროსა და სივრცეში. ჯარის სწორი ფორმით ჩამოყალიბებასა და განვითარებაში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია საზოგადოებრივ მოთხოვნებს, რომლებიც ეფუძნება იმ მომენტისთვის არსებულ სიტუაციასა და გამოწვევებს. საზოგადოების ინტერესშია ჯარის მუდმივი კონტროლი იმ კუთხითაც, რომ მასსა და ჯარს შორის არსებული პრინციპული შეუთავსებლობები საწყის ეტაპზევე აღმოიფხვრას, რათა არ მოხდეს მათ შორის გაუცხოვების ხარისხის ზრდა.

დემოკრატია თანამედროვე საზოგადოებაში აღიქმება უფრო როგორც ლიბერალური, ღია საზოგადოების იდეალი, ვიდრე მხოლოდ ხალხის მიერ დელეგირებული მმართველობის ფორმა. ტრადიციული სამხედრო გაგება ლიბერალური წესით ცხოვრებას ხშირ შემთხვევაში ეწინააღმდეგება იმის შიშით, რომ ძალაუფლების ელემენტების შერბილება ან მოდუნება მისი შესაძლებლობების უნარის დაქვეითებას გამოიწვევს, რამაც, თავის მხრივ, შესაძლოა მისი არსებობისა და გამოყენების ეფექტიურობის მნიშვნელობა კითხვის ნიშნის ქვეშ დააყენოს. აღნიშნული შეხედულება შეიძლება საფუძველს მოკლებული არ იყოს, მაგრამ მხოლოდ დროის გარკვეული მონაკვეთისთვის. თუკი ისტორიას გადავხედავთ, დავრწმუნდებით, რომ ჯარის დემოკრატიზაცია და ჯარში ლიბერალური ცხოვრების წეს-ჩვევების დამკვიდრება შეუქცევად პროცესს წარმოადგენს. მთავარი კითხვა არის, თუ რა სახის ლიბერალიზმზეა საუბარი და რა წინაპირობები არსებობს ამისათვის?

21-ე საუკუნე და მასთან ერთად თანამედროვე მსოფლიო წესრიგი ომის მიზნის ტრადიციულ გაგებას - მოწინააღმდეგის სამხედრო ძალის განადგურებას, ცვლის მშვიდობის მიღწევის პრინციპით და მისი აღსრულების მეთოდებსაც ლიბერალურ მოთხოვნებს უყენებს. ლიდელ ჰარტის აზრით, ომის მიზანია მსოფლიოში უკეთესი პირობების შექმნა, რაშიც ასევე უკეთესი მშვიდობა იგულისხმება. ისტორიაში არსებობს არა ერთი მაგალითი8 იმისა, რომ მოწინააღმდეგის განადგურების მიუხედავად, გამარჯვებული მხარე, საბოლოო ჯამში, დამარცხებულად დარჩენილა იმ მარტივი მიზეზის გამო, რომ მის მიერ მოწინააღმდეგის განადგურებას საკუთარი,,კარგი პირობები” შეწირვია.

გარდა იმისა, რომ ომის ძალადობრივ წარმოებას ნეგატიური ეკონომიკური და სოციალური შედეგები მოაქვს, თანამედროვე მსოფლიოში მან სხვა პოლიტიკური დატვირთვაც 8 პირველი მსოფლიო ომის დროს ინგლისმა, საფრანგეთმა და რუსეთმა იმდენი თანხა მოახმარეს ომის წარმოებას, რომ თავისუფლად შეეძლოთ ამ ფასად გერმანიის მთლიანი არმიის ყიდვა. პერსპექტივები ქართული ჯარის დემოკრატიზაციის გზაზე შეიძინა. ჰუმანური ომის იდეოლოგია დღესდღეობით ომის წარმართვის წარმატების წინაპირობად არის მიჩნეული. უკანასკნელი კონფლიქტები ბალკანეთსა თუ ახლო აღმოსავლეთში ამის ნათელი მაგალითებია. რომ არა სერბეთის მიერ განხორციელებული ეთნიკური წმენდები და კაცობრიობის წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულებები, შეიძლება საერთაშორისო საზოგადოებას დაეცვა კიდეც იუგოსლავიის ერთიანობა და სუვერენიტეტი. ევროპის ლიბერალურმა საზოგადოებამ მიუღებლად ჩათვალა ისეთი სახელმწიფოს ერთიანი არსებობა, სადაც კონფლიქტების მოგვარება ისეთი ძალისმიერი, სამხედრო მეთოდებით ხორციელდებოდა, რომელთაც თან სდევდა ადამიანის უფლებების უხეში დაღვევები, მათ შორის ეთნიკური ჯგუფების გენოციდი. შესაბამისად, ომის წარმოების ფორმები მნიშვნელოვან, შეიძლება ითქვას, გადამწყვეტ როლ იძენენ პოლიტიკური მიზნების მიღწევაში. სწორედ ამიტომ ლიბერალური სახელმწიფოები განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობენ თავიანთი ჯარისკაცების იდეოლოგიურ მომზადებას, რომელიც სულ უფრო და უფრო უახლოვდება საზოგადოების მოთხოვნებსა და შეხედულებებს.

როგორც ვხედავთ, ჯარის დემოკრატიზაცია არ არის მხოლოდ ლიბერალური საზოგადოების,,პრეტენზიები”, ის ამასთან ერთად თანამედროვეობის გამოწვევაა და ისევ და ისევ ქვეყნის უსაფრთხოებასა და მსოფლიო პოლიტიკაში წარმატების საფუძვლებს უკავშირდება. თუმცა, მეორე მხრივ, საზოგადოებრივი წეს-წყობის განვითარებაც ითხოვს ჯარის დემოკრატიზაციას, რაშიც, პირველ რიგში, საზოგადოებრივი ინტერესებისა და სამხედრო შესაძლებლობების ისეთი თანხვედრა იგულისხმება, რომლის პირობებშიც, ერთი მხრივ, სამხედროების მიერ აღიარებულია საზოგადოებრივი პრინციპები, მეორე მხრივ კი, ჯარის ამოცანებიდან გამომდინარე, უზრუნველყოფილია ამ საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვა.

დემოკრატია დღესდღეობით თითქმის სინონიმებად აღიქმება ადამიანის უფლებებთან და მათი დაცვის ხარისხსთან. ლიბერალური საზოგადოება სულ უფრო მეტად უჭერს მხარს ცხოვრების ძალადობის გარეშე მმართვის პრინციპებს და მისი დაცვის ვალდებულებას, დემოკრატიის ხასიათიდან გამომდინარე, პოლიტიკურ მმართველობას აკისრებს. საზოგადოების ეს დამოკიდებულება განსაკუთრებით შეიგრძნობა ძალოვან სტრუქტურებთან მიმართებაში. გასაგებია, რომ ჯარის დემოკრატიზაცია უფრო მეტად საზოგადოებრივი დაკვეთაა, ვიდრე სახელმწიფო მმართველების თავსატეხი. იგი მიმართულია საზოგადოების ნაწილის - ჯარში მყოფი მოქალაქეების, უფლებებისა და ინტერესების დასაცავად, ჯარში ცხოვრების კეთილდღეობის უზრუნველსაყოფად. სახელმწიფოს ინტერესშია, რომ საზოგადოებაში მიღებულ ცხოვრების წესსა და სამხედრო ცხოვრებას შორის ისეთი განსხვავებები ნაკლებად მოიპოვებოდეს, რომლებიც ერთმანეთთან პრინციპულ წინააღმდეგობასა და კონფლიქტში მოვიდოდნენ. ჯარის დემოკრატიზაციის მნიშვნელობაც და აქტუალობაც სწორედ ამ თეზისს ეყრდნობა. მაშინ, როდესაც სამხედრო სამსახური უფრო კონსერვატული ხასიათისაა, საზოგადოება დემოკრატიულ სახელმწიფოებში მზარდი სისწრაფით მიილტვის ლიბერალიზმისკენ. ასეთ დროს ხშირია ჯარის ადეკვატური განვითარების ჩამორჩენა, რის შედეგადაც სწორედ რომ წარმოიქმნება განსხვავებები პრინციპულ საკითხებთან დაკავშირებით, როგორებიცაა, მაგ. ადამიანის უფლებების დაცვის საკითხები, ომის წარმოების მეთოდები, სამხედრო მოსამსახურეთა წვრთნა და მომზადება, ჯარში სამოქალაქო განათლება და სხვა. წარმოქმნილი განსხვავებები გარკვეულ ზემოქმედებას ახდენენ როგორც სამხედროთა შეხედულებებზე, ასევე მათი ცხოვრების წესზე, რის საფუძველზეც სწორედ რომ ყალიბდება და შემდგომში მტკიცდება ის წინააღმდეგობრივი პრინციპები, რომლებიც ჯარსა და დემოკრატიას შორის ზოგადად არსებობს.

როგორც ისტორია აჩვენებს, თვით მაღალგანვითარებულ სახელმწიფოებშიც კი ჯარში შესაბამისი რეფორმები მხოლოდ ათწლიანი დაგვიანებით იწყება ხოლმე, რაც კიდევ ერთხელ მიანიშნებს სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების პრობლემურ მხარეებს. ლ. ფონ ბერტალანფი საუბრობს პერსპექტივები ქართული ჯარის დემოკრატიზაციის გზაზე არმიისა და საზოგადოებას შორის განვითარების განსხვავებებზე, მიანიშნებს რა, რომ სამხედრო მმართველობა თავისი არსებობის მანძილზე მიისწრაფვის საკუთარი სტრუქტურების მაქსიმალური სისტემატიზაციისკენ მაშინ, როდესაც საზოგადოება განვითარების ქაოტურობით ხასიათდება, სადაც პროცესების ტემპი უფრო მაღალია. ფრანგი ფილოსოფოსი ლევი-სტროსი იყენებს,,ცივი და ცხელი ცივილიზაციების” ცნებებს. ცხელისგან განსხვავებით, ცივ ცივილიზაციებს განაკუთვნებს იგი ისეთ სოციუმებს, რომელთაც არ შეუძლიათ ან უჭირთ თავის ცხოვრებაში სიახლის შეტანა და ტრანსფორმაცია. სწორედ ასეთად შეიძლება მივიჩნიოთ სამხედრო მმართველობა, რომელიც გამოკვეთილად,,ცივი ცივილიზაციის” ტრადიციების მიმდევარია. გამონაკლისები ამ მხრივ არსებობს, კერძოდ, როდესაც არმია ტოტალურ რეფორმას თავად ითხოვს და სჯერდება კიდეც. ამ პროცესს ზოგიერთი მეცნიერი,,სამხედრო რევოლუციას” უწოდებს და მის საფუძვლად უმეტეს წილად სამხედრო-პოლიტიკურ სიტუაციებში უკიდურეს კატასტროფას მიიჩნევენ (მაგალითი: ფაშისტური გერმანიის დამარცხების შედეგად გერმანიის ბუნდესვერის დემოკრატიული ფორმირება). ეს პროცესი კიდევ უფრო რთულია დემოკრატიის გზაზე მყოფი ან პოსტსაბჭოური ტიპის ქვეყნებისთვის. მათთვის ჯარის მშენებლობის ტრადიციულ გაგებაში რეფორმა ჯარის დემოკრატიზაციის კუთხით ნაკლებად გასაგებია და, ხშირ შემთხვევაში, მიუღებელიც. ასეთ პიროებებში, ჯარი კიდევ უფრო მეტად იკეტება საზოგადოების წინაშე ერთი მხრივ იმ მოტივით, რომ არ „გადემოკრატიულდეს“, მერე მხრივ კი, ჯარის ცხოვრების ტიპსა და საზოგადოებრივ მოთხოვნებს შორის განსხვავებები იმდენად აშკარაა, რომ, ფაქტობრივად, შეუძლებელი ხდება ერთმანეთთან კომუნიკაციაც კი. გაუცხოვების კრიტიკულ შემთხვევებში ჯარი საზოგადოებისთვის ძალადობის მანქანად აღიქმება, ხოლო თავად სამხედროები თავს საზოგადოებისგან გარიყულად შეიგრძნობენ, რაც კიდევ უფრო ძაბავს მათ შორის ურთიერთობებს. სწორედ ამიტომ ერთობ მნიშვნელოვანია ჯარში შესაბამისი, დემოკრატიული რეფორმების დროულად წარმართვა და განხორციელება, რათა მათ შორის გაუცხოების პროცესი ურთიერთდაპირისპირებასა და ძალადობაში არ გადაიზარდოს.

ჯარის დემოკრატიზაცია, როგორც ზემოთ უკვე ითქვა, არის მრავალმხრივი პროცესი და იგი არსებული აქტუალური სიტუაციიდან გამომდინარე იღებს განვითარების იმ ფორმას, რა სახითაც მასზე მოთხოვნილება არსებობს. თავის მხრივ რეფორმა და მისი კონკრეტული მიმართულებები უმეტეს შემთხვევებში სხვადასხვა ჯგუფის ინტერესთა ჭიდილში წარმოიქმნება და საბოლოოდ იგი ყალიბდება იმ სახითა და იმ ჯგუფის ინტერესთა მიხედვით, რომელი ჯგუფიც ამ შემთხვევაში პოლიტიკური ნების უკეთ მობილიზებასა და მხარდაჭერის მოპოვებას შეძლებს.

დაბოლოს, ჯარის დემოკრატიზაციის უმთავრესი მიზანია ჯარის ერთმნიშვნელოვნად საზოგადოებასთან გაიგივება და, შესაბამისად, ცხოვრების წეს-ჩვევების მიახლოვება. ჯარის საზოგადოებაში ინტეგრაციას მრავალი ფაქტორი განაპირობებს. პირველ რიგში, ეს არის სახელმწიფოში სამხედრო ძალების ადგილის სწორი ფორმის შერჩევა, მისი მმართველობის საერთო სახელმწიფოებრივ წესრიგში მოქცევა, სამხედრო ძალებზე ეფექტური სამოქალაქო-დემოკრატიული კონტროლის განხორციელება და ჯარში სამოქალაქო ღირებულებების დამკვიდრება.

_________________________

1. Wilfried von Bredlow, Demokratie und Streitkrдfte in der Bundesrepublik Deutschland, in: Gewerkschaftliche Monatshefte. Bundeswehr, Gewerkschaften, Demokratie, Jg. 53, Nr. 2/3, (2002), S. 81

2. A. Arndt, 93. Sitzung des Dt. Bundestages, zitiert nach Wolfgang R. Vogt, Militдr und Demokratie. Funktionen und Konflikte der Institution des Wehrbeauftragten, Hamburg 1972, S. 14.

3. Wolfgang R. Vogt, Militдr und Demokratie. Funktionen und Konflikte der Institution des Wehrbeauftragten, Hamburg 1972, S. 18.

4.Wilfried von Bredlow, Demokratie und Streitkräfte in der Bundesrepublik Deutschland, in: Gewerkschaftliche Monatshefte. Bundeswehr, Gewerkschaften, Demokratie, Jg. 53, Nr. 2/3, (2002), S. 81

5.დ. დარჩიაშვილი, პოლიტიკოსები, ჯარისკაცები, მოქალაქენი. თბილისი, 2000 გვ.42.იქ იხ. Semuel P. Hantigton, The third wave. Democratization in the late Twentienth Century, University of Oclahoma Press, 1991.

6.Metzger, Protokoll des Ausschusses für Rechtswesen und Verfassungsrecht, 103. Sitzung des Dt. Bundestages vom 2. 2. 1956, 3. 23, zitiert nach Wolfgang R. Vogt, Militдr und Demokratie. Funktionen und Konflikte der Institution des Wehrbeauftragten, Hamburg 1972, S. 49

7. Jьrgen GroЯ, Demokratische Streitkrдfte, (Demokratie, Sicherheit, Frieden Bd. 175) Baden-Baden 2005, S. 30.

8. პირველი მსოფლიო ომის დროს ინგლისმა, საფრანგეთმა და რუსეთმა იმდენი თანხა მოახმარეს ომის წარმოებას, რომ თავისუფლად შეეძლოთ ამ ფასად გერმანიის მთლიანი არმიის ყიდვა.

ცნება „კონტროლი“ ჯერ კიდევ ფართო დისკუსიის საგანს წარმოადგენს მეცნიერებსა და პოლიტიკოსებს შორის. იგი ძირითადად აღიქმება როგორც სამხედრო ძალების საქმიანობის შემოწმებისა და, ზოგადად, მის შესახებ ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის უფლება. ტერმინი „კონტროლის“ ასეთი სახით დეფინიცია ფართოდ არის გავრცელებული არა მხოლოდ სამხედროთა შორის, არამედ თვით საკანონმდებლო ორგანოს წარმომადგენლებსა და საზოგადოებას შორის მაშინ, როდესაც სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო- დემოკრატიული კონტროლი უფრო მრავლისმომცველი ცნებაა და იგი თავისი არსით არა მხოლოდ მაკონტროლებელ ხასიათს ატარებს, არამედ, უპირველეს ყოვლისა, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობათა მაბალანსირებელ სისტემას უზრუნველყოფს. კონტროლი, ამ შემთხვევაში, ნიშნავს არა მხოლოდ სამხედროთა საქმიანობაზე ზედამხედველობას, არამედ ამ საქმიანობისთვის წესების დადგენას, მის შეთავსებას საზოგადოებრივ მოთხოვნებსა და სახელმწიფო ინტერესებთან და ამ პროცესის წარმართვის დომინირებას. „კონტროლი“ ამ შემთხვევაში უფრო მეტად სოციალური ცნებაა და იგი მიმართულია არა პიროვნებებისაკენ, არამედ ძალაუფლების ინსტიტუციონალური ბალანსირებისაკენ¹.

სამხედრო სოციოლოგიაში ცნება სამოქალაქოდემოკრატიული კონტროლი ნიშნავს იმ ნორმებისა და წესების, საქმეთწარმოების ერთობლიობას, რომლებიც უზრუნველყოფენ, რომ სამხედრო ძალები წარმოადგენდნენ პოლიტიკური მმართველობის ძალაუფლების ქვეშ მყოფ ინსტრუმენტს, რომლის ჯარისკაცები, პირველ რიგში, თავიანთი სამხედრო პროფესიონალიზმიდან გამომდინარე, კონსტიტუციური წყობილების ერთგული დამცველნი არიან².

სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო-დემოკრატიული კონტროლის, როგორც სახელმწიფო მმართველობის ერთ-ერთი კომპონენტის, მიზანია ქვეყანაში სამხედრო ძალაუფლების დაქვემდებარება პოლიტიკური მმართველობისადმი. აღნიშნული კონტროლი უფრო ფორმალურ ხასიათს ატარებს, რომელიც საზოგადოებას, მის პოლიტიკურ სისტემასა და სამხედრო ძალებს შორის არსებობს.

სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო კონტროლის პირველი სისტემა რომის იმპერიაში იმპერატორ კონსტანტინეს სამხედრო რეფორმის დროს წარმოიშვა, როდესაც სამოქალაქო და სამხედრო მმართველობა საბოლოოდ გამოეყო ერთმანეთს. ამის შედეგად სამხედრო და პოლიტიკურ მმართველებს შორის დამკვიდრდა მეტ-ნაკლები თანხმობა, რომში იგრძნობოდა გაცილებით მცირე მღელვარება და არეულობა, ვიდრე ადრე, სუფევდა შინაგანი სიმშვიდე, ხოლო რომის არმიას გააჩნდა ყველაზე დიდი ძალა, დისციპლინა და წარმატებები³.

თანამედროვე მსოფლიოში სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო კონტროლის აუცილებელ პირობას დემოკრატიულობა წარმოადგენს. წინააღმდეგ შემთხვევაში, მსოფლიოს გააჩნია უამრავი მაგალითი სამხედრო ძალებზე ძლიერი სამოქალაქო, მაგრამ არა დემოკრატიული კონტროლისა, რომელიც დემოკრატიული სახელმწიფოებისათვის მიუღებელია. მაგალითისთვის შეიძლება მოვიყვანოთ ინდოეთი, რომელ-ზეც ამერიკელი გენერალი უილიამ შერმანი წერდა: „არც ერთ თავისუფალ ქვეყანაში არ არის სამხედროთა სამოქალაქო ხელისუფლებისადმი დაქვემდებარება უფრო ნათლად ჩამოყალიბებული, ვიდრე ინდოეთის პოლიტიკურსამხედრო დესპოტურ რეჟიმში“ ასევე აღსანიშნავია ყოფილი საბჭოთა კავშირის სამხედრო მმართველობა, სადაც სამხედრო ძალებზე კონტროლი იყო სამოქალაქო (პარტიული) და საკმაოდ მყარი, მაგრამ დაუშვებელია იგი დემოკრატიულ კონტროლად ჩაითვალოს. ინდოეთსა და ყოფილ საბჭოთა კავშირის შემთხვევებში სამხედრო ძალების საზოგადოებისათვის დახურული იყო, მნიშვნელოვანი სამხედრო პოლიტიკური საკითხები, სამხედრო ძალების განვითარება, იარაღით ვაჭრობა, სამხედრო ოპერაციებში საზღვრებს გარეთ მონაწილეობა წყდებოდა, როგორც წესი, დახურულ კარს მიღმა.

დემოკრატიულ სახელმწიფოებში სამოქალაქოდემოკრატიული კონტროლის მთავარი პრინციპია პასუხისმგებლობის გადანაწილება სამოქალაქო საზოგადოებასა და სამხედროთა შორის, როცა სამხედროები მოქმედებენ მხოლოდ პოლიტიკური გადაწყვეტილების ფარგლებში და ემორჩილებიან მხოლოდ კონსტიტუციურ ინტერესებს. კონტროლის საფუძველი მდგომარეობს იმაში, რომ სამხედროები არა მხოლოდ ფორმალურად აღიარებენ დემოკრატიულ პოლიტიკურ კულტურას, არამედ თავად ხდებიან ამ კულტურის მიმდევრები⁴. საზოგადოებრივი აღიარება ჯარისკაცის თვითშეფასების აუცილებელი კომპონენტია. მაგრამ, როგორც აღვნიშნეთ, დემოკრატიულ საზოგადოებას არანაკლებ ესაჭიროება დემოკრატიის იდეალების, სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპების აღიარება სამხედროთა მხრიდან. არმია თავის მოღვაწეობაში ანგარიშს უნდა უწევდეს მშობელი საზოგადოების ღირებულებათა სისტემას, თუნდაც რომ იგი ბოლომდე არ ეთანხმებოდეს პროფესიონალურ ეთიკას. ამასთან, საუბარი არ არის მხოლოდ სახელმწიფოში მოქმედ სამართლებრივ ნორმათა პატივისცემის საჭიროებაზე; საქმე ამ ნორმების უკან მდგომ კულტურას ეხება⁵.

სწორედ ამიტომ ჰანტინგტონი თავის ნაშრომებში მნიშვნელოვან ადგილს უთმობს სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობათა ბალანსის აუცილებლობას, როცა მხარეები ერთმანეთის ღირებულებებს შეძლებისდაგვარად აღიარებენ და პატივს სცემენ. იგი თვლიდა, რომ დემოკრატიული კონტროლის განხორციელება ქვეყანაში მიიღწევა მხოლოდ იმ პირობებში, როდესაც სამხედრო ძალაუფლებასა და საზოგადოებრივ იდეოლოგიას შორის სრულყოფილი ბალანსი იარსებებს6, ამასთან, მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია ქვეყნის კულტურულ-ტრადიციულ და ისტორიულ ფაქტორებს⁷. შესაბამისად, ფაქტობრივად შეუძლებელია ყველა ქვეყნისთვის უნივერსალური სისტემის მოძებნა.

მიუხედავად ზემოაღნიშნულისა, თანამედროვე მსოფლიოს დემოკრატიულ ქვეყნებში, ასე თუ ისე, ერთმანეთთან მსგავსი სისტემებია შექმნილი სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო-დემოკრატიული კონტროლის განხორციელების თვალსაზრისით.

დემოკრატიულ ქვეყნებში არსებული სამხედრო მმართველობის ანალიზის შედეგად განისაზღვრება სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო-დემოკრატიული კონტროლის ოთხი ძირითადი კრიტერიუმი:

პირველი კრიტერიუმი - სახელმწიფოში მკაფიოდ განსაზღვრული სამხედრო ძალების როლი, ფუნქცია და ამოცანები;

მეორე კრიტერიუმი - სამხედრო მმართველობის პოლიტიკურ მმართველობაზე დაქვემდებარება და შესაბამისი კომპეტენციები;

მესამე კრიტერიუმი -საპარლამენტო კონტროლი;

მეოთხე კრიტერიუმი - საზოგადოებრივი კონტროლი; სამხედრო საკითხებზე გადაწყვეტილებების მიღების გამჭვირვალობა.

ქვემოთ შევეცდებით თითოეული კრიტერიუმის უფრო კონკრეტულად განხილვას.

2.1. სახლმწიფოში მკაფიოდ განსაზღვრული სამხედრო ძალების როლი, ფუნქცია და ამოცანები

გამოცდილების მიხედვით პირველი კრიტერიუმი განსაზღვრავს, რომ სახელმწიფოს პოლიტიკურმა ხელმძღვანელობამ (პრეზიდენტი, პარლამენტი, მთავრობა) მკაფიოდ უნდა ჩამოაყალიბოს, თუ რას ელოდება იგი სამხედრო ძალების საქმიანობიდან; გარკვევით და კონკრეტულად უნდა განსაზღვროს სამხედრო ძალების როლი, ფუნქცია და ამოცანები. ფუნქციათა ნებისმიერი დუბლირება და აღრევა დაუშვებელია, რადგან ის მშვიდობიანობის პერიოდში რესურსების უმიზნოდ ხარჯვას იწვევს, ხოლო კრიზისებისა და ომის დროს არეულობის პოტენციური წყაროა.

პირველი კრიტერიუმის უზრუნველსაყოფად აუცილებელ პირობას წარმოადგენს სამხედრო ძალების ფუნქციებისა და ამოცანების მაქსიმალური დაკონკრეტება, რათა მათ განსახორციელებლად სამხედროებმა შეძლონ საჭირო ძალებისა და საშუალებების გათვლა, შეიმუშაონ ძალების მომზადებისა და გამოყენების გეგმები, ხოლო სამოქალაქო

პირებს ჰქონდეთ შესაძლებლობა, სრულყოფილად შეამოწმონ სამხედროების მიერ წარმოდგენილი ბიუჯეტი, გაუწიონ კონტროლი სამხედრო ძალების მომზადებას და მათ მზადყოფნას პოლიტიკური მმართველობის მიერ განსაზღვრული ფუნქციებისა და ამოცანების შესრულებაში.

დემოკრატიულ ქვეყნებში ამ მხრივ სახელმძღვანელო პრინციპთა ერთობლიობას წარმოადგენს ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფცია, რომელიც ნორმატიულ ხასიათს არ ატარებს, თუმცა მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს სახელმწიფო ხედვას უსაფრთხოების საკითხებთან დაკავშირებით.

2.2. სამხედრო მმართველობის პოლიტიკურ მმართველობაზე დაქვემდებარება და შესაბამისი კომპეტენციები

ამ კრიტერიუმის გამოყენებისას მოქმედი კანონმდებლობა და სახელმწიფო მმართველობის სტრუქტურა უნდა უზრუნველყოფდეს დაქვემდებარების სრულყოფილ და კონკრეტულ სქემას და მკაფიოდ უნდა განსაზღვრავდეს სამხედრო მმართველობის საქმიანობის წესს.

სახელმწიფო ორგანოების, სამოქალაქო და სამხედრო პირთა უფლებამოსილებებისა და პასუხისმგებლობების ერთობლიობა სახელმწიფოში ქმნიან სამხედრო მმართველობას. სახელმწიფო მმართველობის სისტემაში სამხედრო მმართველობა ერთ-ერთი ყველაზე რთული სტრუქტურით გამოირჩევა. თვალსაჩინოებისათვის სქემატურად იგი ასე გამოიხატება:

სამხედრო პოლიტიკის განმსაზღვრელ და გამტარებელ სახელმწიფო ორგანოებს მიეკუთვნება სახელმწიფო მეთაური (მონარქი, პრეზიდენტი), აღმასრულებელი ხელისუფლების ხელმძღვანელი (პრემიერ-მინისტრი, მთავრობა, კაბინეტი), საკანონმდებლო ხელისუფლება (პარლამენტი, კონგრესი) და თავდაცვის მინისტრი (მდივანი). ისინი ერთობლივად წარმოადგენენ სამხედრო ძალების პოლიტიკურ მმართველებს და მათ ვერტიკალურ დაქვემდებარებაში იმყოფება სამხედრო მმართველობის დანარჩენი სეგმენტები.

სამხედრო პოლიტიკა ეროვნული პოლიტიკის კარნახით წარიმართება. სამხედრო პოლიტიკური მმართველების (პრეზიდენტი, პარლამენტი, მთავრობა, მინისტრი) უპირველესი მოვალეობაა ეროვნული პოლიტიკის ნათლად, მკაფიოდ და კონკრეტულად ფორმულირება, რომლითაც სამხედროებმა უნდა იხელმძღვანელონ, ვინაიდან მათ არ შეუძლიათ პოლიტიკის არარსებობისა და ვაკუუმის პირობებში განსაზღვრონ სამხედრო სტრატეგია.

სამხედრო სტრატეგია, ეს არის სამხედრო პოლიტიკის პრაქტიკაში რეალიზაციისათვის სამხედრო ძალების მმართველობის მიერ მუდმივად განსახორციელებელი პროცესი.

სამხედრო სტრატეგია მოიცავს სამხედრო აღმშენებლობის ზოგად საკითხებს, როგორებიცაა სახელმწიფო ეკონომიკის, მოსახლეობის, სამხედრო ძალებისა და, საერთოდ, სახელმწიფოს მზადყოფნას ომისათვის. სამხედრო სტრატეგია უმთავრესად ემსახურება ყველა სახის შეიარაღებული ბრძოლის ორგანიზებას და წარმოებას.

სამხედრო სტრატეგია დაყოფილია:

● ომის სრულად წარმოების სტრატეგია;

● ომის თეატრში მოქმედების სტრატეგია;

● სტრატეგიული მასშტაბის ოპერაციისა და სამხედრო კამპანიის წარმოების სტრატეგია;

● ჯარების სახეობებსა და გვარეობებს შორის ომის შეთანხმებულად მოქმედების სტრატეგია.

სამხედრო სტრატეგიის თეორია შეისწავლის დიდი მასშტაბის სამხედრო ოპერაციების და ომის მახასიათებლებს და კანონზომიერებებს, ხოლო როგორც პრაქტიკული მოქმედების შემადგენელი ნაწილი, მოიცავს:

შეიარაღებული ძალების წინაშე მდგარი სამხედროპოლიტიკური და სტრატეგიული ამოცანების განსაზღვრას;

სტრატეგიული ოპერაციების, სამხედრო კამპანიების და ომის წარმოების გეგმების შემუშავებას;

შეიარაღებული ძალების, საომარი მოქმედებების, სახელმწიფო ეკონომიკისა და მოსახლეობის ომისათვის მოსამზადებელი ღონისძიებების განხორციელებას;

სავარაუდო მოწინააღმდეგის განსაზღვრასა და მისი შესაძლებლობების შესწავლას;

სამხედრო ძალების სტრატეგიული ურთიერთქმედების ორგანიზებას, უზრუნველყოფასა და მართვას.

სამხედრო ხელოვნების სხვა სფეროებთან მიმართებაში (ოპერატიული, ტაქტიკური) სამხედრო სტრატეგიას უკავია განსაზღვრული მმართველი მდგომარეობა.

ზოგიერთ ქვეყანაში, საკუთარი სამხედრო სტრატეგიის განსაზღვრის მიზნით, გამოიყენება ტერმინი „დიდი სტრატეგია“, ხოლო ოპერატიული მმართველობის აღსანიშნავად - „მცირე სტრატეგია“. იქიდან გამომდინარე, რომ ოპერატიული მმართველობა და ტაქტიკა წმინდა სამხედრო ხასიათისაა და წარმოდგენილ სახელმძღვანელოს საგანს არ წარმოადგენს, აღნიშნულზე ყურადღებას არ შევაჩერებთ. რაც შეეხება „დიდ სტრატეგიას“, იგი მოიაზრება როგორც შუალედური რგოლი სახელმწიფო პოლიტიკასა და სამხედრო სტრატეგიას შორის. პროფესორი კახაბერ კაციტაძე თავის ნაშრომში „სტრატეგიის საფუძვლები“ მიუთითებს „დიდ სტრატეგიისა“ და სამხედრო სტრატეგიის ამოცანებს შორის არსებულ განსხვავებებზე და გვთავაზობს შემდეგი სახის შედარებას:

როგორც ყოველივე ზემოხსენებულიდან ჩანს, პოლიტიკა სამხედრო მმართველობის უმაღლეს საფეხურს წარმოადგენს და სამხედრო სისტემა მთლიანად მის დაქვემდებარებაშია. სწორედ ამ დაქვემდებარების ეფექტურობის განმსაზღვრელი და უზრუნველმყოფელია ქმედითი სამოქალაქო-დემოკრატიული კონტროლი სამხედრო ძალებზე. პოლიტიკის სამხედროსადმი დაქვემდებარება არაგონივრული მმართველობაა, რადგან ომი პოლიტიკის გაგრძელებას წარმოადგენს და მისი შექმნილია8. პოლიტიკა ინტელექტუალური ძალაა, ომი კი მხოლოდ ინსტრუმენტია და არა - პირიქით. შედეგად, სამხედროების პოლიტიკისადმი დაქვემდებარება ერთადერთი შესაძლო გამოსავალია.

აღსანიშნავია ისიც, რომ პოლიტიკა და სტრატეგია რადიკალურად და ფუნდამენტურად განსხვავებული საგნებია. სტრატეგია იწყება იქ, სადაც პოლიტიკა მთავრდება. ერთადერთი, რასაც დემოკრატიული სახელმწიფოს სამხედრო მმართველობის მოდელი მოითხოვს, ისაა, რომ, როცა სამხედრო პოლიტიკა ჩამოყალიბდება, სტრატეგია და სტრატეგიული მმართველი (Chif of difence) პოლიტიკისაგან ნეიტრალურ სფეროდ იქნეს მიჩნეული. მკვეთრი გამყოფი ხაზი უნდა მიჯნავდეს პოლიტიკას სტრატეგიისაგან. ამ ხაზის დაფიქსირების შემდეგ ყველა მხარემ (პოლიტიკოსები და სამხედროები) თავი უნდა შეიკავონ მისი გადაკვეთისაგან.

სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო-დემოკრატიული კონტროლის მეორე კრიტერიუმის ზემოთმოყვანილი ვრცელი განმარტება პირობითად სქემატურად ასე შეიძლება წარმოვადგინოთ:

პარლამენტი მთავრობა

პრეზიდენტი

თავდაცვის მინისტრი

გენერალური შტაბის უფროსი

სამხედრო პოლიტიკის განმსაზღვრელი

სამხედრო პოლიტიკის განმსაზღვრელი-გამტარებელი

სამხედრო სტრატეგიული მმართველი

სამხედრო პოლიტიკა სახელმწიფო პოლიტიკის შემადგენელი ნაწილია; იგი სამხედრო საქმიანობის მართვის ხელოვნებაა, რომელიც გამოხატავს სახელმწიფოს სამხედრო უსაფრთხოების ძირითად მიზნებსა და ამოცანებს. არსებობს სამხედრო პოლიტიკის ორი ძირითადი მიმართულება:

● საშინაო სამხედრო პოლიტიკა;

● საგარეო სამხედრო პოლიტიკა.

საშინაო სამხედრო პოლიტიკა დაკავშირებულია სახელმწიფოს სამხედრო ორგანიზაციის შექმნასთან, შენარჩუნებასა და მომზადებასთან, აგრეთვე, სამხედრო აღმშენებლობის განხორციელებასა და სამხედრო ძალების გამოყენებასთან.

საგარეო სამხედრო პოლიტიკა დაკავშირებულია სახელმწიფოს თავდაცვის უზრუნველყოფასთან, მისი სუვერენიტეტის, ტერიტორიული მთლიანობის, დამოუკიდებლობისა და სახელმწიფო საზღვრების შენარჩუნებასთან; სახელმწიფოს გარედან მოსალოდნელი აგრესიის პროგნოზირებასთან, ჩაშლასა და მოგერიებასთან.

სამხედრო პოლიტიკა მშვიდობისა და ომის პერიოდის შესაბამისად განსხვავებულია.

2.2.1. სამხედრო პოლიტიკა მშვიდობის პერიოდში

მშვიდობის პერიოდში სამხედრო პოლიტიკა ხორციელდება თავდაცვის სფეროში ეროვნული და საერთაშორისო უსაფრთხოების უზრუნველყოფის მიზნით. იგი ითვალისწინებს სახელმწიფოს სამხედრო-პოლიტიკური და სამხედროსტრატეგიული პოზიციების გაძლიერებას, სახელმწიფოსა და სამხედრო ძალების მომზადებას შესაძლო კრიზისების დასაძლევად.

მშვიდობის დროს სამხედრო პოლიტიკა მოიცავს:

განსაზღვრულ პერიოდში სახელმწიფოს მშვიდობიანი განვითარების უზრუნველსაყოფად სამხედრო ამოცანების დადგენას;

სამხედრო ძალების, ეკონომიკისა და მოსახლეობის მომზადებას სახელმწიფო თავდაცვისათვის;

სახელმწიფოსათვის სამხედრო საფრთხის გამწვავების, კრიზისების, სხვა კონფლიქტების წარმოშობის ან/და ომის თავიდან აცილების მიზნით კომპლექსური ღონისძიებების განხორციელებას.

მშვიდობის პერიოდში სამხედრო პოლიტიკაში მთავარ ადგილს იკავებს ქვეყნებს შორის დიპლომატიური ურთიერთობა. მასზე ზეგავლენას ახდენს მსოფლიოს სხვადასხვა რეგიონში პოზიციების გაძლიერების ფაქტორები და სხვადასვა ეკონომიკური და პოლიტიკური ინდიკატორები.

სახელმწიფო ვალდებულია მიმდინარე სამხედრო საფრთხის ხარისხი შეაფასოს და მასთან შესაბამისობაში მოიყვანოს მის წინაშე გადასაჭრელად დასახული სოციალეკონომიკური ამოცანები.

მშვიდობიანობის დროს სამხედრო პოლიტიკის ეფექტურობის მიღწევის უმთავრეს პრინციპს წარმოადგენს სახელმწიფოს თავდაცვისუნარიანობის, მისი სტრატეგიული და სამობილიზაციო პოტენციალის მინიმალურად დამაკმაყოფილებელ დონეზე შენარჩუნება, სამეცნიერო-ტექნიკური პროგრესის უკანასკნელი მიღწევების გამოყენება სოციალურ-ეკონომიკური და სამოქალაქო ამოცანების გადასაწყვეტად.

2.2.2. სამხედრო პოლიტიკა ომის დროს

სამხედრო პოლიტიკა ომის დროს ფორმდება და ხორციელდება ომის წარმოების კონკრეტული გეგმების და მიზნების შესაბამისად, რეალურად სამხედრო პოლიტიკა ომის დროს შედგება მოწინააღმდეგე მხარეების სამხედროპოლიტიკური მდგომარეობისაგან, სამხედრო მოქმედებების რეზულტატებისაგან და სამხედრო ეკონომიკური განვითარებისაგან. სამხედრო პოლიტიკა ომის დროს წარმოადგენს მშვიდობიანობის დროს სამხედრო პოლიტიკის აქტიურად გაგრძელებას. იგი ვითარდება და კონკრეტირდება ომის სხვადასხვა ეტაპზე და დამოკიდებულია სახელმწიფოს ომში ჩართვაზე ან ომის შეწყვეტაზე, აგრეთვე სამხედრო პოლიტიკური მიზნის მიღწევის ხარისხზე.

ომის დროს სამხედრო პოლიტიკის არჩეული კურსის შესაბამისად უფრო პრიორიტეტულად განისაზღვრება სამხედრო ძალების საერთო და კერძო სამხედრო-პოლიტიკური და სტრატეგიული მიზნები და ამოცანები: ომის წარმოების მთლიანი და დამოუკიდებელი მიმართულებების სტრატეგიების დაზუსტება; მოკავშირეებთან და ნეიტრალურ სახელმწიფოებთან დამოკიდებულებების უფრო კონკრეტულად დადგენა. შესაბამისად, პრიორიტეტულია სახელმწიფოს ეკონომიკური, იდეოლოგიური და დიპლომატიური ბრძოლის მიმართულებების დაზუსტება.

ომის წარმოების დროს სამხედრო პოლიტიკის დამახასიათებელი თვისებაა:

სიმტკიცე და არაკომპრომისულობა, შეიარაღებული ბრძოლის შემდეგ სხვადასხვა ფორმითა და საშუალებებით უპირატესობის მოპოვება;

სახელმწიფო ინტერესების რეალიზაციისთვის სამხედრო სტრატეგიისათვის ხელისუფლების ცალკეული ინსტიტუტებისა და ეკონომიკური სეგმენტების დროებითი დაქვემდებარება;

მოწინააღმდეგის ბანაკში არსებული უთანხმოებებისა და დაპირისპირების გამოყენება მათზე გამარჯვების ნაწილ- ნაწილ მოპოვების მიზნით.

სამხედრო პოლიტიკის მნიშვნელოვანი დებულებებისა და განსაზღვრული მიზნების ერთობლიობა სამხედრო პოლიტიკის პრინციპებია. სამხედრო პოლიტიკის პრინციპების არსი და კონკრეტული შემადგენლობა განპირობებულია ობიექტური და სუბიექტური ფაქტორების ერთობლიობით.ეს პრინციპები ატარებენ მყარ და გრძელვადიან ხასიათს. მათგან გამომდინარე, სამხედრო-პოლიტიკური სიტუაციების კარდინალური ძვრებისას ხშირად ხდება საერთო მიზნების ცვლილებები და სახელმწიფოს საგარეო პოლიტიკის პრიორიტეტების სამხედრო პოლიტიკურ კურსზე გადაყვანა.

სამხედრო პოლიტიკის ძირითადი პრინციპები ითვალისწინებს:

მის შესაბამისობას გრძელვადიან პოლიტიკურ მიზნებთან, მსოფლიოსა და სახელმწიფოში კონკრეტული სამხედრო- პოლიტიკურ სიტუაციებთან;

დასმული სამხედრო-პოლიტიკური ამოცანის გადასაჭრელად პოლიტიკური, ეკონომიკური, დიპლომატიური და სამხედრო ღონისძიებების კოორდინირებულ გამოყენებას;

საკუთარი სახელმწიფოს სოციალ-ეკონომიკური და სამხედრო-სტრატეგიული უპირატესობის გამოყენებას;

მოწინააღმდეგე სახელმწიფოს სამხედრო სისტემაში სუსტი და მტკივნეული ადგილების აღმოჩენასა და გამოყენებას;

მინიმალური მატერიალური საშუალებებით სამხედრო პოლიტიკური და სტრატეგიული ამოცანების გადაჭრას;

საკუთარ მხარეს მაქსიმალური რაოდენობის მოკავშირეების მოზიდვას და ურთიერთქმედებისას მათი ერთიანობის უზრუნველყოფას;

სავარაუდო მოწინააღმდეგის თანმიმდევრულ იზოლაციასა და შესუსტებას. ემფასებელი მახასიათებლების ერთობლიობა, რომელიც შესაძლებლობას იძლევა გამოვავლინოთ არსებული სამხედრო პოლიტიკის თვისებები და განვსაზღვროთ მისი ფექტურობის ხარისხი, არის სამხედრო პოლიტიკური კრიტერიუმები.

სამხედრო პოლიტიკის მნიშვნელოვან კრიტერიუმად გვევლინება:

სამხედრო ძალების რიცხოვნობა და სახელმწიფოს რეალური შესაძლებლობები;

საკმარისი სამხედრო გონივრულობა, რათა არ იქნეს დაშვებული პოტენციური მოწინააღმდეგის საგრძნობი სამხედრო უპირატესობა;

სამხედრო-ეკონომიკური და დიპლომატიური ძალისხმევის მიმართვა მთავარი მოწინააღმდეგეების წინააღმდეგ საბრძოლველად;

სახელმწიფოსა და სამხედრო ძალების მუდმივი მზადყოფნის უზრუნველყოფა ნებისმიერ პირობებში მოსალოდნელი აგრესიის ჩასახშობად, ომის დაწყების თუ წარმოების პერიოდში.

სახელმწიფოში აღნიშნული კრიტერიუმების უზრუნველყოფა ასახავს სახელმწიფოს სამხედრო პოტენციალის მაღალ ხარისხს, იძლევა მატერიალური და ადამიანური რესურსების მაქსიმალურად ეფექტური გამოყენების შესაძლებლობას და ხელს უწყობს სახელმწიფო მმართველობის რგოლებს შორის კოორდინირებულ მოქმედებას კრიზისების მართვის პროცესში.

2.2.3. სამოქალაქო და სამხედრო მმართველობას
შორის უფლებამოსილებების გამიჯვნა

სამოქალაქო (პოლიტიკურ) და სამხედრო მმართველობას შორის უფლებამოსილებების გადანაწილება სამხედრო ძალებზე დემოკრატიული კონტროლის ერთ-ერთი ფუნდამენტური საკითხია. ძალაუფლების რეალური გადანაწილება და ერთიანი პრინციპული ხედვის ჩამოყალიბება სამხედრო მმართვის უზრუნველსაყოფად ნებისმიერი ქვეყნისათვის მთავარი ამოცანაა, რომლის სწორად ამოხსნის შემთხვევაში, შესაძლებელი ხდება სამხედრო და პოლიტიკურ მმართველობას შორის კოორდინირებული და ეფექტური ურთიერთობა. თავდაცვის უზრუნველმყოფი ორი პარალელური სისტემა: ერთი - სამოქალაქო და მეორე - სამხედრო, შეიძლება ზედმეტი ფუფუნების საგანს წარმოადგენდეს და ხშირი იყოს მათ შორის საქმიანობაში დუბლირების საფრთხე, თუმცა დემოკრატიული კონტროლის აუცილებლობა იმდენად უზენაეს პრინციპს წარმოადგენს, რომ სახელმწიფოებს უღირთ გაწიონ ორმაგი ხარჯი მმართველობის უზრუნველსაყოფად იმისათვის, რომ სამხედროებს მუდმივად ჰყავდეთ პოლიტიკური კურსის გამტარებელი და ზედამხედველი - სამოქალაქო მმართველობა.

მიუხედავად თანამედროვე მსოფლიოში არსებული გამოცდილებისა, სამოქალაქო-სამხედრო უფლებამოსილებების გამიჯვნის უნივერსალური სისტემა არ არსებობს, თუმცა პრინციპი, ფაქტობრივად, ერთია: ქვეყნის თავდაცვის მართვას ახორციელებს, ერთი მხრივ, თავდაცვის სამინისტრო, როგორც სამოქალაქო უწყება და გენერალური შტაბი, როგორც სამხედრო უწყება. მათ შორის ფუნქციების გამიჯვნის საკითხი წმინდა პოლიტიკური დისკუსიის საგანია, თუმცა იგი გარკვეულწილად ეფუძნება პრინციპულ მიდგომას, რომლის მიხედვითაც სამოქალაქო მმართველობა ახორცილებს სამხედრო უწყების პოლიტიკურ მმართვასა და პოლიტიკურ გადაწყვეტილებების შესრულებაზე ზედამხედველობას, ასევე ყოველმხრივ უზრუნველყოფს სამხედროებს თავიანთი ამოცანების შესრულებისათვის, ხოლო სამხედრო მმართველობა გეგმავს და უზრუნველყოფს წმინდა სამხედრო საკითხებს.

სამხედრო მმართველობა მთლიანად ექვემდებარება პოლიტიკურ მმართველობას, რადგან სამხედრო კრიზისი პოლიტიკური მოვლენაა და იგი პოლიტიკის მიერ იქმნება. პოლიტიკა ინტელექტუალური ძალაა, სამხედრო კრიზისი კი მხოლოდ ინსტრუმენტი და არა - პირიქით. შედეგად, სამხედრო მმართველობის პოლიტიკურისადმი დაქვემდებარება ერთადერთი შესაძლო გამოსავალია. სამხედროპოლიტიკურ მმართველს არ სჭირდება სამხედრო საქმის დეტალური ცოდნა, მაგრამ პოლიტიკურმა მმართველმა მის ხელთ არსებული საშუალებები უნდა გაითვალისწინოს. მაგრამ საბოლოო ჯამში, ყველაფერს მაინც პოლიტიკური მმართველი წყვეტს. სახელმწიფოში გატარებულმა თავდაცვის პოლიტიკამ შესაძლებელია მართლაც „მიიღოს არასწორი მიმართულება და ეცადოს ამბიციური მიზნების, კერძო ინტერესებისა და მმართველთა პატივმოყვარეობის დაკმაყოფილებას“, მაგრამ სამხედროებს ეს არ ეხება, მან უნდა მიიღოს პოლიტიკა, „როგორც მთელი საზოგადოების ინტერესების გამოხატულება“ და დაემორჩილოს მას⁹.

თუ სამხედროები ერევიან სახელმწიფოს პოლიტიკურ საქმეში, ნიშნავს, რომ მილიტარისტული მმართველობა ხორციელდება ხალხზე, სამხედრო საწყისები მეტია სამოქალაქოზე; ხოლო თუ პოლიტიკური მმართვველობა ერევა სამხედრო ხელოვნების საქმეში, ნიშნავს, რომ პოლიტიკოსები ახორციელებენ სამხედრო სტრატეგიულ-ოპერატიულ მმართველობას შეიარაღებულ ძალებზე, პოლიტიკური საწყისი მეტია სამხედრო საწყისზე. სახელმწიფოს არსებობა და ხალხის უსაფრთხოება მთლიანად დამოკიდებულია ორი საწყისის, პოლიტიკურისა და სამხედროს ურთიერთწონასწორობაზე, ერთ-ერთი მათგანის უპირატესობა საფრთხეს ქმნის^10.

სამხედრო სტრატეგიულ-ოპერატიული მმართველობის ორგანო წარმოადგენს სამხედრო უწყებას, რომელიც დაქვემდებარებულია სამხედრო-პოლიტიკური მმართველობის ორგანოზე. იქიდან გამომდინარე, რომ სამხედრო სტრატეგიულ-ოპერატიული მმართველობის ორგანოს როლი და ამოცანები სამხედრო სტრატეგიულ-ოპერატიული დონისაა და მისი მნიშვნელობა სახელმწიფოს თავდაცვის სექტორში განსაკუთრებულია, შესაბამისად, მისი პასუხისმგებლობაც საკმაოდ სერიოზულია. სამართლებრივ-ადმინისტრაციული სტატუსის საკითხიც მნიშვნელოვანია, სამხედრო სტრატეგიულ-ოპერატიული მმართველობის ორგანო უნდა წარმოადგენდეს სამხედრო პოლიტიკური მმართველობის ორგანოს დაქვემდებარებულ სტრუქტურას და სარგებლობდეს გარკვეული ავტონომიურობით, რომლის ფარგლებშიც განსაზღვრული იქნება მისი ფუნქცია-მოვალეობები, ასევე პასუხისმგებლობები. მისი დანიშნულება სახელმწიფოს პოლიტიკურ სივრცეში უფრო მოქმედებაა, ვიდრე გადაწყვეტილებათა მიღება¹¹.

გენერალურ შტაბზე ჰორიზონტალური სამოქალაქოდემოკრატიული კონტროლი იმ დოზით ხორციელდება, რა დოზითაც ისინი შეზღუდულნი არიან იმ პარალელური საქმიანობით, რომელთაც მთავრობაში პოლიტიკური ხელისუფლების იმავე დონეზე მდგომი სამოქალაქო უწყებები თუ ჯგუფები ახორციელებენ¹².

ქვემოთ წარმოგიდგენთ დემოკრატიულ ქვეყნებში სამოქალაქო-სამხედრო მმართველობას შორის ფუნქციების გამიჯვნის შედარებით გავრცელებულ სისტემას. იგი უნივერსალური ვერ იქნება, თუმცა საორიენტაციო ხასიათს ატარებს და სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთოებებში განსჯის საგანს წარმოადგენს.

სამხედრო-პოლიტიკური მმართველობის ორგანოს საქმიანობის სფეროსა და ამოცანებს უნდა განეკუთვნებოდეს:

ა) სახელმწიფო პოლიტიკის განხორციელება სახელმწიფო თავდაცვის სფეროში;

ბ) სამხედრო რეფორმის კოორდინაცია;

გ) შეიარაღებული ძალების აღმშენებლობა;

დ) შექმნილი სამხედრო-პოლიტიკური მდგომარეობიდან გამომდინარე სამხედრო საფრთხეების განსაზღვრა;

ე) შეიარაღებული ძალების ოპერატიულ-სტრატეგიული მოწყობის განსაზღვრა;

ვ) რეგიონში სამხედრო-პოლიტიკური მდგომარეობის ანალიზი და უფლებამოსილების ფარგლებში შესაბამისი ღონისძიებების გატარება;

ზ) შეიარაღებული ძალების სამხედრო ტექნიკით, შეიარაღებით, აღჭურვილობით, საბრძოლო მასალებითა და სხვა სამხედრო ქონებით უზრუნველსაყოფად შეკვეთების მომზადება და მათ შესრულებაზე კონტროლი;

თ) თავდაცვის ბიუჯეტის შემუშავება;

ი) საერთაშორისო სამხედრო სტანდარტებთან შეიარაღებული ძალების ჰარმონიზაცია;

კ) საზღვარგარეთის სახელმწიფოებსა და საერთაშორისო ორგანიზაციებთან თავდაცვის სფეროში თანამშრომლობის პროგრამების შემუშავება და შესრულების წარმართვა;

ლ) საერთაშორისო ხელშეკრულებათა და შეთანხმებათა შესრულების უზრუნველყოფა;

მ) სამხედრო განათლების საკითხთა გადაწყვეტის უზრუნველყოფა;

ნ) სამხედრო დაწესებულებების მართვა, მათი მატერიალურტექნიკური და სამართლებრივი უზრუნველყოფა;

ო) სხვა ამოცანების გადაწყვეტა.

ამოცანების განხორციელების მიზნით, განისაზღვრება სამხედრო-პოლიტიკური მმართველობის ორგანოს კომპეტენცია. ზემოაღნიშნული ამოცანების შესაბამისად სამხედრო-პოლიტიკური მმართველობის ორგანოს კომპეტენციას უნდა განეკუთვნებოდეს:

ა) ნორმატიული აქტების პროექტთა მომზადება;

ბ) სამართლებრივი აქტების სისტემატიზაცია და შიდა რეგისტრაცია;

გ) სამხედრო საქმის ზოგადი პრინციპების შემუშავება;

დ) თავდაცვის პოლიტიკის კონცეფციის შემუშავება;

ე) სამხედრო რეფორმის სამოქმედო გეგმის შემუშავება;

ვ) საერთაშორისო სამხედრო სფეროში კვალიფიკაციის ამაღლებისა და სწავლების სახელმწიფო პროგრამების შესრულების კოორდინაცია;

ზ) საერთაშორისო სამხედრო პრაქტიკის პოპულარიზაცია;

ზ.ა) საერთაშორისო სამხედრო მოთხოვნებთან საკუთარი შეიარაღებული ძალების შესაბამისობის უზრუნველყოფა და კონტროლი;

ზ.ბ) საკუთარი კომპეტენციის ფარგლებში უცხოური სამხედრო დახმარებების ორგანიზება და კოორდინაცია;

ზ.გ) საერთაშორისო ორგანიზაციის ან კოალიციის ფარგლებში მოქმედი შეთანხმებებითა და ხელშეკრულებებით ნაკისრ ვალდებულებათა შესრულების უზრუნველყოფა;

ზ.დ) სამხედრო ურთიერთობების შესახებ საერთაშორისო ხელშეკრულებების პროექტების მომზადება, დადება და მათი შესრულების ორგანიზაცია;

თ) შეიარაღებული ძალების სტრატეგიულ-ოპერატიული მმართველობის ორგანოს მოქმედების კორდინაცია და მის საქმიანობაზე კონტროლი;

ი) სამინისტროსადმი დაქვემდებარებული საჯარო სამართლის იურიდიული პირებისა და საქვეუწყებო დაწესებულების მოსამსახურეთა სწავლების, მომზადების, გადამზადების, კვალიფიკაციის ამაღლების უზრუნველყოფა და ამ მიზნით სასწავლო ცენტრის ფორმირება და მართვა. სამხედრო სტრატეგიულ-ოპერატიული მმართველობის ორგანოს საქმიანობის სფეროსა და ამოცანებს უნდა განეკუთვნებოდეს:

ა) სახელმწიფო სტრატეგიის განხორციელება თავდაცვის სფეროში;

ბ) მუდმივი საბრძოლო და სამობილიზაციო მზადყოფნის უზრუნველყოფა საბრძოლო ამოცანის შესასრულებლად;

გ) შეიარაღებული ძალების საბრძოლო მზადყოფნის, საბრძოლო მომზადებისა და ბრძოლისუნარიანობის ამაღლება;

დ) უმაღლესი საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლების მიერ მიღებული პოლიტიკურ გადაწყვეტილებათა სამხედრო უზრუნველყოფა;

ე) შეიარაღებული ძალებისა და სხვა კანონიერი სამხედრო ფორმირებების სტრატეგიულ-ოპერატიული დაგეგმარების განხორციელება;

ვ) შეიარაღებული ძალების ოპერატიული და სამობილიზაციო მზადყოფნის განხორციელება და მისი კონტროლი;

ზ) სხვა კანონიერი სამხედრო ფორმირებების ოპერატიული და სამობილიზაციო მზადყოფნის კორდინაცია და მისი კონტროლი;

თ) პრეზიდენტის - სამხედრო ძალების უმაღლესი მთავარსარდლის ბრძანებით, სახელმწიფოში შექმნილ საგანგებო ან საომარ მდგომარეობებში სამხედრო ძალების გამოყენების უზრუნველყოფა;

ი) სახელმწიფო უსაფრთხოებისა და თავდაცვის მიზნით სამხედრო-სადაზვერვო საქმიანობის ორგანიზაცია;

კ) შეიარაღებულ ძალებში კავშირგაბმულობის ორგანიზაცია;

ლ) სახელმწიფო თავდაცვის მიზნით რადიო სიხშირეების სპექტრის გამოყენების დაგეგმვა და გამოყენების წესების დადგენა;

მ) რადიო-ელექტრონული ბრძოლისათვის შეიარაღებულ ძალებში საორგანიზაციო ღონისძიებების შემუშავება;

ნ) შეიარაღებული ძალების ტოპო-გეოდეზიური უზრუნველყოფა;

ო) შეიარაღებულ ძალებში სახელმწიფო საიდუმლოების დაცვასთან დაკავშირებული ღონისძიებების განხორციელება;

პ) სამხედრო სამსახურის ორგანიზება და მისი კონტროლის განხორციელება;

ჟ) სამხედრო სამსახურის უსაფრთხოების უზრუნველყოფა და მისი მდგომარეობის კონტროლი;

რ) შეიარაღებულ ძალებში სამხედრო-ტექნიკური კვლევების წარმოება;

ს) სხვა ამოცანების გადაწყვეტა.

როგორც სამხედრო-პოლიტიკური მმართველობის ორგანოს შემთხვევაში, სამხედრო სტრატეგიულ-ოპერატიული მმართველობის ორგანოს ზემოთ დასახული ამოცანების განხორციელების მიზნით გააჩნია შესაბამისი კომპეტენცია (უფლებამოსილება), ესენია:

ა) სახელმწიფოს თავდაცვისუნარიანობის, სამხედრო დოქტრინის, შეიარაღებული ძალების სტრუქტურის, შემადგენლობის, პირადი შემადგენლობის რაოდენობის, დისლოკაციის ადგილების და შესაბამისი ამოცანების ძირითად საკითხებზე წინადადებების შემუშავება;

ბ) შეიარაღებული ძალებისა და სხვა კანონიერი სამხედრო ფორმირებების საბრძოლო და სამობილიზაციო მზადყოფნასთან დაკავშირებული ღონისძიებების ორგანიზება;

გ) შეიარაღებული ძალების ოპერატიული უზრუნველყოფის ორგანიზება;

დ) სამხედრო სამსახურში გასაწვევ წვევამდელთა რაოდენობასთან დაკავშირებით წინადადებების მომზადება;

ე) სამხედრო შეკრებებზე გასაწვევ რეზერვისტთა რაოდენობასთან დაკავშირებით წინადადებების მომზადება;

ვ) შეიარაღებული ძალების მმართველობის სისტემის განვითარების უზრუნველყოფა;

ზ) სახელმწიფოს უსაფრთხოებისა და თავდაცვის ინტერესებიდან გამომდინარე სამხედრო დაზვერვის განხორციელება;

თ) სამობილიზაციო განყოფილებების საქმიანობის ორგანიზება;

ი) სამობილიზაციო გეგმის შემუშავება;

კ) შეიარაღებული ძალებისათვის ლოგისტიკური საჭიროების განსაზღვრა;

ლ) მობილიზაციის შემთხვევაში ლოგისტიკური უზრუნველყოფის გეგმების შემუშავება;

მ) ბირთვულ უსაფრთხოებასთან დაკავშირებული ღონისძიებების დაგეგმვა და ორგანიზაცია;

ნ) სახელმწიფოს თავდაცვის ამოცანის შესრულებისათვის ძალისა და სხვადასხვა საშუალების გამოყენების კოორდინაცია;

ო) ინფორმაციის მიწოდებისა და კავშირგაბმულობის უსაფრთხოების უზრუნველყოფასთან დაკავშირებული ნორმების შემუშავება და დადგენა, აგრეთვე მათ შესრულებაზე კონტროლი;

პ) სპეციალური დანიშნულებების სამხედრო ინფრასტრუქტურის ობიექტების დაპროექტებასთან, მშენებლობასთან ანდა რეკონსტრუქციასთან დაკავშირებით ღონისძიებების ორგანიზება;

ჟ) საინფორმაციო უსაფრთხოებასთან დაკავშირებული საქმიანობის დაგეგმვა და კორდინაცია;

რ) შეიარაღებულ ძალებში სახელმწიფო საიდუმლოების დაცვის საშუალებების შემუშავება;

ს) შეიარაღებული ძალების კავშირგაბმულობის დაშიფვრის უზრუნველყოფა;

ტ) სამხედრო საკითხებთან დაკავშირებულ საერთაშორისო თანამშრომლობებში მონაწილეობის მიღება;

უ) სამხედრო სამსახურის ორგანიზება, სამხედრო სამსახურის მდგომარეობაზე კონტროლის განხორციელება, სამხედრო დისციპლინის დამყარებასთან დაკავშირებით კანონით გათვალისწინებული ღონისძიებების გატარება;

ფ) სამოქალაქო თავდაცვის გეგმის შემუშავებაში მონაწილეობის მიღება;

ქ) კანონით ან კანონის საფუძველზე მინიჭებულ სხვა უფლებამოსილებათა განხორციელება.

სამოქალაქო და სამხედრო მმართველობას შორის ფუნქციების გადანაწილების ჩვენ მიერ შემოთავაზებულ სტრუქტურას არ გააჩნია სრულფასოვანის პრეტენზია და იგი ვერ იქნება ამომწურავი ცალკეული ქვეყნის უსაფრთხოების სისტემის სპეციფიკურობისა და გამოწვევების გათვალისწინებით. მთავარი პრინციპი მდგომარეობს იმაში, რომ თავდაცვის უწყებისა და, ზოგადად, უსაფრთხოების სისტემების მართვაში მკაფიოდ იყოს გავლებული ზღვარი პოლიტიკურ და სამხედრო მმართველობას შორის, სადაც სამხედროები უნდა ემორჩილებოდნენ პოლიტიკოსის გადაწყვეტილებას, ხოლო პოლიტიკოსები მზად უნდა იყვნენ პასუხისმგებლობა აიღონ როგორც ამ პოლიტიკის აღსრულებაზე, ასევე მთლიანად სამხედრო სისტემის ეფექტურად ფუნქციონირებაზე. სამოქალაქო-პოლიტიკურ მმართველობას უნდა ესმოდეს, რომ სამხედრო საქმე თავისებურებით ხასიათდება და პროფესინალურ მიდგომას საჭიროებს¹³, შესაბამისად, მხოლოდ მათი კოორდინირებული და ეფექტური თანამშრომლობის საფუძველზეა შესაძლებელი დასახული მიზნებისა და ამოცანების შესრულება. სამოქალაქო მმართველობა სამხედროთათვის არის პოლიტიკური მართვისა და ზედამხედველობის სისტემა, რომელიც ამასთანავე არის „ელჩი“ ჯარსა და საზოგადოებას შორის. სამოქალაქო მმართველობაზე მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული, თუ რა სახის იმიჯი აქვს ჯარს საზოგადოების თვალში და რა როლს დაიკავებს იგი საერთო სახელმწიფოებრივ ცხოვრებაში. საზოგადოებაც ათვითცნობიერებს პოლიტიკური პასუხისმგებლობის მნიშვნელობას და სამხედროსამოქალაქო ურთიერთობებში არსებული უთანხმოების გადაჭრას სწორედ რომ სამოქალაქო მმართველობას აკისრებს. შესაბამისად, ჯარის დემოკრატიზაციის - საზოგადოების მოთხოვნებისადმი შეთავსების, ვალდებულებაც, სამოქალაქო მმართველობას აკისრია. სამოქალაქო-სამხედრო მმართველობას შორის ფუნქციების აღრევისა და გაურკვევლობის შემთხვევაში ასეთი დაკვეთის აღსრულება გაცილებით რთული იქნება, რაც თავის მხრივ, შეასუსტებს ჯარზე სამოქალაქო-დემოკრატიული კონტროლის განხორციელებას.

2.3. საპარლამენტო კონტროლი

პარლამენტის მიერ სამხედრო ძალებზე სამოქალაქოდემოკრატიული კონტროლის ეფექტურობა დამოკიდებულია იმაზე, თუ ძალაუფლების რა დონეს ფლობს პარლამენტი სამხედრო მმართველებთან მიმართებაში. ამ კონტექსტში იგულისხმება პარლამენტის, როგორც ადმინისტრაციული (საკადრო საკითხები), ისე ფისკალური (ბიუჯეტის დამტკიცება და მეთვალყურეობა) და პოლიტიკური (ხალხის ნებიდან გამომდინარე ქმედებები) ძალაუფლება.

ბევრ სახელმწიფოში პარლამენტის მაკონტროლებელი ძალაუფლება მხოლოდ ბიუჯეტის კონტროლთანაა გაიგივებული. მართალია, ბიუჯეტი სამხედრო ისტებლიშმენტზე სამოქალაქო კონტროლის ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერი საშუალებაა, მაგრამ საპარლამენტო კონტროლის საბიუჯეტო კონტროლთან გაიგივება სახელმწიფოში სამოქალაქოდემოკრატიული კონტროლის არაეფექტური სისტემის ჩამოყალიბებას უწყობს ხელს.

პარლამენტის, როგორც მაკონტროლებლის ძალაუფლება წმინდა ადმინისტრაციულ და ფისკალურ საკითხებს სცილდება. მისი გავლენა სამხედრო ძალებზე ოთხ ძირითად საყრდენზეა ორიენტირებული, ესენია:

თეორიული (საყოველთაოდ აღიარებული მეთოდები);

იურიდიული (საკანონმდებლო საქმიანობა);

ფუნქციური (მაკონტროლებელი საშუალებები);

პიროვნული (პოლიტიკური ნება).

სახელმწიფოში სამხედრო ძალებზე ეფექტური სამოქალაქო- დემოკრატიული კონტროლი უნდა იყოს პოლიტიკის კონტროლი და არა მხოლოდ ბიუჯეტისა, მით უმეტეს, რომ დემოკრატიულ სახელმწიფოებში საკანონმდებლო ხელისუფლება აღჭურვილია საკმარისი კომპეტენციით.

საპარლამენტო კონტროლის თეორიული ბაზა მოიცავს იმ საყოველთაოდ აღიარებულ მეთოდებს, რომლებსაც მსოფლიო გამოცდილება გვკარნახობს. კერძოდ, შეუძლებელია კანონით დარეგულირდეს ყველა სახის მოქმედება ან ურთიერთობა. ამდენად, მნიშვნელოვანია საპარლამენტო კონტროლის გარკვეული ჩვევებისა და პრაქტიკის დახვეწა, რომელიც მსოფლიო გამოცდილების შედეგად ჩამოყალიბდა და ეფუძნება სოციალურ ნორმებს.

საპარლამენტო კონტროლის განხორციელებისას მის თეორიულ ბაზას, გარდა გამჭვირვალობისა, ორმხრივი პატივისცემისა, ნდობისა და ანგარიშვალდებულებისა, ხალხთან დიალოგის ფუნქციაც აქვს, რაც სახელმწიფოს დემოკრატიულობის ერთ-ერთი განმსაზღვრელი ფაქტორია.

საპარლამენტო კონტროლის იურიდიულ ბაზას წარმოადგენს პარლამენტის კანონშემოქმედებითი საქმიანობის უფლებამოსილება. ზოგადად, საკანონმდებლო ხელისუფლება სახელმწიფოში ძირითადი პოლიტიკის განმსაზღვრელია. ამ ფუნქციას იგი სწორედ რომ საკანონმდებლო აქტების მეშვეობით ახორციელებს.

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, სამხედრო პოლიტიკა სახელმწიფო პოლიტიკის ერთ-ერთი შემადგენელი ნაწილია, შესაბამისად პარლამენტის როლი სამხედრო პოლიტიკის ძირითადი მიმართულებების ჩამოყალიბებაში მნიშვნელოვანია.

პარლამენტის მიერ სამხედრო ძალებისათვის განსაზღვრული პოლიტიკის ძირითადი მიმართულებები მოიცავს:

სამხედრო სტრატეგიას/დოქტრინას;

სამხედრო ძალების სტრუქტურისა და რიცხოვნობის განსაზღვრას;

ჯარების საერთაშორისო ოპერაციებში მონაწილეობის ნებართვას;

სამხედრო ძალების დაკომპლექტების წესს;

სამხედრო პერსონალის სოციალური უზრუნველყოფის საშუალებებს. ამხედრო პოლიტიკის ზემომოყვანილი ძირითადი მიმართულებების განსაზღვრას პარლამენტი საკანონმდებლო ინიციატივისა და კანონმდებლობის შეცვლა-შესწორებით ახორციელებს.

საპარლამენტო კონტროლის ფუნქციურ ბაზას წარმოადგენს პარლამენტის, როგორც მაკონტროლებელი ორგანოს კომპეტენციის, რესურსებისა და მექანიზმების ერთობლიობა.

სამხედრო ძალებზე ეფექტური საპარლამენტო კონტროლი მეტ კომპეტენციასა და რესურსებს მოითხოვს. ის მნიშვნელოვნად განსხვავდება მთავრობისა და სამხედრო ძალების კომპეტენციისაგან. პარლამენტში სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო-დემოკრატიული კონტროლის კომპეტენტურად განხორციელების მიზნით შექმნილია თავდაცვისა და უსაფრთხოების სექტორზე ორიენტირებული საპარლამენტო კომიტეტები. პარლამენტი უფლებამოსილია კომიტეტი ვიწრო სპეციალიზაციის მიხედვით დაყოს ცალკე ქვეკომიტეტებად. მაგ.: საკადრო საკითხების, საბიუჯეტო ანდა სამშვიდობო მისიების.

იქიდან გამომდინარე, რომ სამხედრო ძალები დახურული ტიპის ორგანიზაციაა, პარლამენტში, გარდა კომიტეტებისა და ქვეკომიტეტებისა, იქმნება სპეციალური ჯგუფი. სამოქალაქო-დემოკრატიული კონტროლის განხორციელების საქმეში ეს ჯგუფი ორიენტირებულია იმ საკითხებზე, რომლებიც სამხედრო ძალების სპეციალურ პროგრამას განეკუთვნება ანდა სახელმწიფოში მოქმედი კანონმდებლობის შესაბამისად სახელმწიფო საიდუმლოებას წარმოადგენს.

გარდა ზემოთ ხსენებული ორგანოებისა, პარლამენტს გააჩნია სხვა დამატებითი რესურსები, რომელთა მეშვეობითაც კონტროლის კომპეტენციის ხარისხი მატულობს. კერძოდ, პარლამენტს მაკონტროლებელი ფუნქციის განსახორციელებლად ჰყავს გამოცდილი და საკმარისი რაოდენობის პროფესიული საპარლამენტო აპარატი. გარდა ამისა, ზოგიერთ პარლამენტში არსებობს სამხედო სამეცნიეროსაკონსულტაციო საბჭოები, რომლებიც მუდმივად უწევენ კონსულტაციებს პარლამენტარებს, აძლევენ მათ რჩევებს. აღნიშნული სამსახური შექმნილია შესაბამის კომიტეტთან და დაკომპლექტებულია არასამთავრობო ორგანიზაციების, უნივერსიტეტების, სამეცნიერო-კვლევითი ცენტრების წარმომადგენლებით, უცხოელი ან/და ადგილობრივი ექსპერტებითა და გადამდგარი სამხედრო ოფიცრებით.

მნიშვნელოვანია, რომ პარლამენტმა დროულად მიიღოს ინფორმაცია სამხედრო მმართველების (პრეზიდენტი, თავდაცვის მინისტრი, გენერალური შტაბის უფროსი) გადაწყვეტილების შესახებ. იმ შემთხვევაში, თუ სახელმწიფოში მოქმედებს საკანონმდებლო და აღმასრულებელ ხელისუფლებაში ინფორმაციის გადაცემის წესი, რომლის მიხედვითაც სამხედრო მმართველები პარლამენტს აწვდიან ინფორმაციას გადაწყვეტილების მიღების შემდეგ, მაშინ სამოქალაქო-დემოკრატიული კონტროლის თვალსაზრისით პარლამენტის პოზიციები მნიშვნელოვნად სუსტია. ამგვარ ვითარებაში პარლამენტი ყოველთვის ფაქტის წინაშე დგას და აღარ რჩება სხვა ალტერნატივა, გარდა სამხედრო მმართველის გადაწყვეტილების დამტკიცებისა ან უარყოფისა. არსებობს კრიზისული სიტუაციები, როდესაც სამხედრო ძალებმა სწრაფად უნდა იმოქმედონ, ამის შესახებ პარლამენტს ინფორმაცია პოსტფაქტუმ მიეწოდება, რაც არ გულისხმობს პარლამენტის ნებართვის გარეშე ქმედებას.

რეგულარული და გრძელვადიანი საკითხები, როგორებიცაა სამხედრო ბიუჯეტი, შეიარაღების შესყიდვა ან სამხედრო პოლიტიკის გადახედვა, საშუალებას იძლევა პარლამენტის მხრიდან შესწავლისა და ანალიზისათვის მეტი დრო იქნეს გამოყენებული.

სამხედრო ძალებისაგან ინფორმაციის მისაღებად, შესასწავლად და გასაანალიზებლად პარლამენტი სამ ძირითად სამართლებრივ შესაძლებლობას იყენებს:

საპარლამენტო დებატები;

საპარლამენტო კითხვები და ინტერპელაცია;

საპარლამენტო გამოძიება.

სამხედრო საკითხებზე საპარლამენტო დებატები აზრთა გაცვლისა და სამხედრო მმართველების საქმიანობის შესახებ ინფორმაციის შეგროვების საუკეთესო შესაძლებლობაა. ზოგადად სამხედრო საკითხებზე საპარლამენტო დებატები ხუთი ტიპის ვითარებაში იმართება:

ყოველწლიური სამხედრო ბიუჯეტის წარდგენისთანავე;

სამხედრო მმართველების ოფიციალური ან არაოფიციალური განცხადების შემდეგ;

სამხედრო საკითხების მიმოხილვის ან სხვა რომელიმე მნიშვნელოვანი სამხედრო დოკუმენტის წარდგენასთან დაკავშირებით;

სამთავრობო პროგრამებთან დაკავშირებით, რომლებიც ძირითადად ქვეყნდება არჩევნების შემდეგ;

ნებისმიერი განსაკუთრებული საკითხის გამო, როგორიცაა სკანდალები, სამხედრო პირთან დაკავშირებული მნიშვნელოვანი საკითხები ან კრიზისები.

საპარლამენტო კითხვები, როგორც წერილობითი, ასევე ზეპირი, პარლამენტის მაკონტროლებელ ფუნქციას აყალიბებს და წარმოადგენს კონტროლის ერთ-ერთ ფართოდ გამოყენებულ პროცედურას.

საპარლამენტო კითხვების დასმის პროცედურის მიზანია გამოავლინოს კონკრეტული ინფორმაცია სამხედრო ძალებისაგან, მოითხოვოს ჩარევა და, თუ საჭიროა, - სამართლებრივი იძულებითი ღონისძიებების გამოყენება და ზარალის ანაზღაურება. კითხვების დასმის პროცედურა ასევე გამოიყენება დეტალური ფაქტების მიღებისათვის

პარლამენტის წინაშე არსებული რთული კანონპროექტებისა და კანონების აღსაქმელად.

საპარლამენტო კონტროლის მსოფლიო გამოცდილება ადასტურებს, რომ საპარლამენტო კითხვები სამხედრო სფეროში კონტროლის მნიშვნელოვანი საშუალებაა. სამხედრო სფეროსთან დაკავშირებული საპარლამენტო კითხვები:

● უზრუნველყოფს პარლამენტის წევრების მიერ დროული, ზუსტი და განახლებული ინფორმაციის მიღებას უსაფრთხოების საკითხების შესახებ;

● პარლამენტს ეხმარება სამხედრო საკითხებთან დაკავშირებული კანონების მიღებაში;

● უზრუნველყოფს სამხედრო საკითხების შესახებ საზოგადოებრივი ყურადღების ზრდას, განსაკუთრებით, საც კითხვა ზეპირია და პასუხი მასობრივი ინფორმაციის საშუალებით გადაიცემა (საპარლამენტო კითხვები მხოლოდ შიდა საპარლამენტო ჩარჩოში არ არის მოქცეული, მისი მიზანია მიაწოდოს ამომწურავი ინფორმაცია ფართო აუდიტორიას - მედიას, არასამთავრობო სექტორსა და, ზოგადად, საზოგადოებას);

● ოპოზიციას აძლევს საშუალებას, სამხედრო საკითხებთან დაკავშირებით წამოწიოს მისთვის საინტერესო საკითხები და მიიღოს შესაბამისი ინფორმაცია.

● საპარლამენტო კითხვების დასმის ეფექტურობას განსაზღვრავენ შემდეგი ფაქტორები:

● პარლამენტარებს შეუძლიათ დასვან დამატებითი კითხვები, თუ ისინი არ დააკმაყოფილა პასუხმა ან საჭირო იყო მეტი სიზუსტე;

● პარლამენტარებს შეუძლიათ კითხვების საათზე დასმულ საკითხებთან დაკავშირებით მოაწყონ დებატები;

● საზოგადოების წარმომადგენლებს შეუძლიათ საპარლამენტო კითხვების საათს დაესწრონ ან თვალყური ადევნონ მასობრივი ინფორმაციის საშუალებით.

ინტერპელაცია (სადეპუტატო მოთხოვნა) კლასიკური საპარლამენტო სისტემის გამოხატულებაა ინფორმაციის მიღების პროცედურებითა და კონტროლის განხორციელებით. ინტერპელაცია მიმართულია რომელიმე სამხედრო მმართველისადმი და ითვალისწინებს იმის გარკვევას, თუ რა გააკეთა მისმა ქვემდებარე უწყებამ ან რა გაკეთდა ზოგადი პოლიტიკის სფეროში.

ინტერპელაციას ორი უმთავრესი მახასიათებელი აქვს: პირველი, განაპირობებს საერთო დებატებს და, მეორე, იწვევს პოლიტიკურ სანქციას. ინტერპელაცია ყველაზე ეფექტური პროცედურაა იმ თვალსაზრისით, რომ სამხედრო მმართველების გამოძახება ხდება პირდაპირი ანგარიშისათვის. ეს არ არის, უბრალოდ, ინფორმაციის მიღების მექანიზმი, რომელიც, ამასთანავე, კონტროლის პირდაპირი ფორმაა.

გარდა იმისა, რომ პარლამენტარები მონაწილეობენ კანონშემოქმედებით პროცესში, საპარლამენტო კომისიები მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ სამთავრობო პოლიტიკის ეფექტურ მეთვალყურეობაშიც. სამხედრო მმართველობის საქმიანობის მონიტორინგი დროებითი საინფორმაციო დოკუმენტის საშუალებით ხდება, რომელიც საინფორმაციო ანგარიშის სახით გამოდის.

სამხედრო საკითხების გათვალისწინებით, დროებით საგამოძიებო კომისიებს, გარდა იმისა, რომ სასამართლოზე გამოძახების უფლებამოსილება აქვთ, განსაკუთრებული მნიშვნელობით და უპირატესობით სარგებლობენ. კერძოდ:

● მათი ძირითადი დადგენილებები წარმოადგენენ პოზიტიურ პოლიტიკურ სიგნალს;

● საგამოძიებო კომისიები წარმოადგენენ სამხედრო სფეროსთან დაკავშირებულ პოლიტიკურად მნიშვნელოვანი საკითხების შემოწმების ადეკვატურ საშუალებას;

● მათი საშუალებით შესაძლებელი ხდება სამხედრო საკითხებთან დაკავშირებული მოვლენების ზუსტი შეფასება.

საგამოძიებო კომისიები ფართოდ გამოიყენება სპეციფიკური საკითხების შესასწავლად. ამ მიზნით პარლამენტი ინსტრუქციას აძლევს საგამომძიებო კომისიას გამოიყენოს კონტროლის ყოველი მექანიზმი, რომელიც სახელმწიფო კანონმდებლობითაა გათვალისწინებული. ამგვარი კომისიების მნიშვნელოვანი მახასიათებელია მათი შემადგენლობა, ოპოზიციისა და უმრავლესობის პროპორციული განაწილება.

ძირითადი საგამომძიებო უფლებამოსილებები შესაძლოა შემდეგნაირად გამოვყოთ:

● საპარლამენტო გამოძიების საკითხისა და მასშტაბის შერჩევა;

● სამხედრო უწყებების, სხვადასხვა შენაერთისა და საჯარისო ნაწილების ბაზების მონახულება;

● ყველა შესაბამისი ინფორმაციისა და საიდუმლო დოკუმენტაციის შეგროვება;

● ჩვენების მიცემის წინ ფიცის დადება;

● საჯარო ან დახურული მოსმენების ორგანიზება.

უნდა აღინიშნოს, რომ ნებისმიერ სისტემაში კომისიის ფუნქციაა გამოძიების ჩატარება და ფაქტების მოძიება, შემდეგ პარლამენტში ანგარიშის წარდგენა. ამ უკანასკნელმაკი შესაბამისი დასკვნები უნდა გამოიტანოს.

იმ შემთხვევაშიც, თუ საპარლამენტო კონტროლი კანონმდებლობით იდეალურად არის უზრუნველყოფილი და პარლამენტს გააჩნია საკმარისი რესურსები და კომპეტენცია,

რათა სრულყოფილად განიხილოს სამხედრო საკითხები, სამხედრო ძალებზე ეფექტური საპარლამენტო კონტროლი შეიძლება მაინც ვერ განხორციელდეს. საპარლამენტო კონტროლი პიროვნულ ბაზას ეყრდნობა და მისი სიძლიერე პარლამენტართა პოლიტიკურ ნებაში მდგომარეობს. პოლიტიკური ნება გულისხმობს, რომ პარლამენტარებმა გამოიყენონ მათ განკარგულებაში მყოფი ყველა მექანიზმი და საშუალება, რომელიც უმნიშვნელოვანესი პირობაა სამხედრო სფეროს ეფექტური საპარლამენტო მეთვალყურეობისათვის.

პოლიტიკური ნების ნაკლებობა სხვადასხვა ფაქტორზეა დამოკიდებული, მათ შორის:

● პარტიულ დისციპლინაზე: მმართველი პარტიის პარლამენტართა ინტერესს წარმოადგენს აღმასრულებელი ხელისუფლების შენარჩუნება, შესაბამისად, ისინი თავს

● იკავებენ აღმასრულებელი ხელისუფლების კრიტიკისაგან;

● ამომრჩეველთა ინტერესის ნაკლებობა: ბევრ ქვეყანაში ხალხი არ არის დაინტერესებული სამხედრო საკითხებით. ასევე, ბევრი პარლამენტარი ფიქრობს, რომ მათ დრო არ უნდა დახარჯონ სამხედრო საკითხებზე.

ამგვარი ვითარების შედეგად კანონმდებლობით განსაზღვრული საპარლამენტო ინსტრუმენტები პასიურად გამოიყენება აღმასრულებელი ხელისუფლების პოლიტიკისა და მოქმედების კონტროლის დროს, გარდა კრიზისული სიტუაციებისა და სკანდალებისა. თუმცა აღსანიშნავია ის ფაქტიც, რომ ყველა პარლამენტარის კონსტიტუციური მოვალეობა და მნიშვნელოვანი ამოცანაა აღმასრულებელი ხელისუფლების კრიტიკული შეფასება და კონტროლი.

2.4. საზოგადოებრივი კონტროლი; სამხედრო საკითხებზე გადაწყვეტილებების მიღების გამჭვირვალობა

სამოქალაქო საზოგადოებას მეტად მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო-დემოკრატიული კონტროლის განხორციელებაში. თუკი პრინციპულად გავაანალიზებთ, სწორედ რომ ხალხი, მოქალაქეები არიან ის დამკვეთები, რომელთა ინტერესების საფუძველზე ხდება ქვეყანაში ნებისმიერი პროცესის წარმართვა. თუკი პოლიტიკურ მმართველობას სამხედრო ძალებზე კონტროლის მკაფიოდ განსაზღვრული მექანიზმების შექმნა და განხორციელება შეუძლია, საზოგადოება ამ მხრივ რაიმე კონკრეტული სტრუქტურებით არ იზღუდება და მეტი თავისუფალი არეალი გააჩნია ზედამხედველობის გასაწევად, თუმცა, ნაკლები უფლებებითა და შესაძლებლობებით. სწორედ ამიტომ საზოგადოებრივი კონტროლის განხორციელება მნიშვნელოვნად არის დაკავშირებული სამხედრო საკითხებზე გადაწყვეტილებების მიღების გამჭვირვალობაზე, რათა საზოგადოებას მიეცეს საშუალება მიიღოს საკმარისი ინფორმაცია ამ სფეროში არსებულ ვითარებასთან დაკავშირებით, შემდგომში - გამოხატოს როგორც თავისი აზრი, ასევე წარმოაჩინოს თავისი ინტერესები და წინადადებები კონკრეტულ თემასთან მიმართებაში.

„სამოქალაქო საზოგადოება“ წარმოადგენს შუალედურ ავტონომიურ ორგანიზაციას, ერთი მხრივ, სახელმწიფო ინსტიტუტს, მეორე მხრივ კი, ინდივიდებსა და სოციალურ ჯგუფებს შორის. ის მოიცავს ნებაყოფლობითი ორგანიზაციებისა და მოძრაობების ფართო სპექტრს, რომელთაც სხვა დასხვა სოციალური ინტერესები აქვთ და სხვადასხვა ტიპის ქმედებებს ახორციელებენ. სამოქალაქო საზოგადოების წიაღში მყოფი ჯგუფები, როგორებიცაა: აკადემიური ინსტიტუტები, ადამიანის უფლებათა დამცველი და პოლიტიკურ საკითხებზე ორიენტირებული არასამთავრობო ორგანიზაციები, აქტიურ გავლენას ახდენენ უსაფრთხოების სექტორში მიღებულ გადაწყვეტილებებზე^14. თავისი შეუცვლელი ადგილი უკავია მასმედიას საზოგადოების ინფორმირების კუთხით და ხელისუფლებისა და საზოგადოების წარმომადგენლებს შორის დებატების წარმართვაში. მას შესწევს უნარი შეახსენოს პოლიტიკურ ლიდერებსა და ხელისუფლების ორგანოებს, რომ სახელმწიფო პოლიტიკისა და საზოგადოერივი დანახარჯების განსაზღვრისას გათვალისწინებულ უნდა იქნეს საზოგადოების მოთხოვნები და ინტერესები. მას აქვს ის პოტენციალი, რომ ხელისუფლებას წინ აღუდგეს ავტორიტატული თუ ცალკეული ჯგუფების ინტერესების რეალიზებაში და დაიცვას არა კერძო, არამედ საზოგადოებრივი ინტერესები.

არასამთავრობო სექტორის ძირითად მიზანს წარმოადგენს პლურალისტული სახელმწიფოს ჩამოყალიბებისა და ქვეყანაში დემოკრატიული პროცესების ხელშეწყობა. შესაბამისად, ქვეყნებში მრავლად არიან არასამთავრობო ორგანიზაციები, რომლებიც სახელმწიფოს თუ სხვა დონორი ორგანიზაციების ფინანსური დახმარების საშუალებით მუშაობენ სპეციფიკურ საკითხებზე და თავიანთი ალტერნატიული ანგარიშებით ამცნობენ სახელმწიფო ინსტიტუტებს საზოგადოებრივ შეფასებას. ძლიერი სამოქალაქო საზოგადოების არსებობის პირობებში მათ პოლიტიკურ გადაწყვეტილებაზე საკმაოდ დიდი ზემოქმედების უნარი გააჩნიათ, ამდენად სახელწმიფოსთვის მათი არსებობა შეიძლება როგორც დამხმარე, ასევე ხელისუფლების ძალაუფლების შემასუსტებელ ძალას წარმოადგენდეს.

უსაფრთხოების სექტორზე სამოქალაქო-დემოკრატიული კონტროლის გაძლიერების საქმეში არასამთავრობო სექტორსა და კვლევით ინსტიტუტებს შეუძლიათ შემდეგი როლი ითამაშონ:

● უსაფრთხოების სექტორის, სამხედრო და თავდაცვის სფეროს შესახებ დამოუკიდებელი ანალიზისა და ინფორმაციის გავრცელება;

● უსაფრთხოების სექტორში კანონის უზენაესობისა და ადამიანის უფლებების დაცვის მონიტორინგი და წახალისება;

● უსაფრთხოების მნიშვნელოვანი საკითხების პოლიტიკური დღის წესრიგში ჩასმა;

● სხვადასხვა საკითხებში სახელმწიფო ორგანოს წარმომადგენელთათვის მათი კომპეტენციებისა და უნარის გაზრდის მიზნით ტრეინინგებისა და სემინარების მოწყობა;

● უსაფრთხოების სამთავრობო პოლიტიკის, თავდაცვის ბიუჯეტის, შესყიდვებისა და რესურსების შესახებ ალტერნატიული ექსპერტული ანალიზის მიწოდება, საზოგადოებრივი დებატების ხელშეწყობა და შესაძლო პოლიტიკური ფორმულირება;

● ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკის გადაწყვეტილებასა და მის განხორციელებას შორის უკუკავშირი;

● სამოქალაქო განათლება და საზოგადოებაში ალტერნატიული დებატების ხელშეწყობა¹⁵.

თავიანთი უფლებადაცვითი საქმიანობით, სამოქალაქო განათლების ტრეინინგებითა და ლობი ჯგუფების დახმარებით, დემოკრატიული ინიციატივების წინ წამოწევით, ასეთ ორგანიზაციებს გარკვეულწილად სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებში შუამავლისა და სამხედროთა საზოგადოებაში ინტეგრაციის ხელშემწყობი როლის შესრულებაც შეუძლიათ. ასეთი სახის პროცესებით კიდევ უფრო იზრდება სამხედროთა ნდობა საზოგადოების მიმართ და სამხედრო- სამოქალაქო ურთიერთობებში იმ ბალანსის მიღწევის პერსპექტივები, რომლის საფუძველზეც შესაძლებელია მაღალი ხარისხის სამოქალაქო-დემოკრატიული კონტროლის განხორციელება.

სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია მასმედიას, რამდენადაც იგი ერთ-ერთ საუკეთესო საშუალებას წარმოადგენს ქვეყანაში გამჭვირვალობის მხარდასაჭერად. იმ ქვეყნებში, რომლებშიც დემოკრატია ჯერ კიდევ განვითარების გზაზეა, მასმედიას შესწევს უნარი მოახდინოს საზოგადოების სწრაფი ინფორმირება უსაფრთხოების სექტორში ამა თუ იმ პრობლემის დროულად აღმოფხვრისათვის. იმ პირობებში, როდესაც სამხედროებს გარკვეული უფლებები კანონმდებლობით შეზღუდული აქვთ და ნაკლები საშუალება გააჩნიათ საკუთარი პრობლემების საჯაროდ წარმოსაჩენად, მასმედიას შეუძლია ასეთი საკითხების აქტუალიზაცია და, შესაბამისად, პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებზე არაპირდაპირი ზემოქმედების მოხდენა.

დაბოლოს, მასმედია თავისი კრიტიკული შეფასებებით წარმოადგენს „მაკონტროლებელ“ ორგანოს და, შესაბამისად, ექცევა სამხედრო ძალებზე დემოკრატიული კონტროლის სისტემაში. მისი საქმიანობა პრევენციული ხასიათისაა და სახელმწიფოს დროულად ანიშნებს არსებული პრობლემების შესახებ.

2.5. საზოგადოების ნდობის ფაქტორი სამხედროთა მიმართ

მეცნიერების გარკვეული ნაწილი სამოქალაქოდემოკრატიული კონტროლის მეხუთე კრიტერიუმზეც მიუთითებს და თვლის, რომ იგი სამხედროთა მიმართ საზოგადოების ნდობაში მდგომარეობს. აღნიშნული კრიტერიუმის გათვალისწინება შესაძლებელია მხოლოდ სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობის ფარგლებში, რომელშიც ნდობის ფაქტორის შეფასება ორივე ჯგუფის მხრიდან უნდა მოხდეს.

საზოგადოებას სამხედრო ძალების მიმართ გარკვეული მოლოდინები და სურვილები გააჩნია, რომელთაც თავდაცვის პოლიტიკა და არმიის მშენებლობა უნდა ითვალისწინებდეს. სამხედრო ძალები თავადაც უნდა ახდენდნენ საზოგადოების კეთილგანწყობის ინიცირებას. ეს არის თავდაცვის სისტემისა და მისი გარემოს „მიწოდება-გამოშვების“ დიალექტიკის გამოვლენა სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებში¹⁶. ედმონდსის თქმით, როდესაც ხალხი იწყებს ფიქრს, რომ უსაფრთხოების საშუალებები არაადეკვატურია - სისტემა კარგავს ნდობას¹⁷.

თავისი მოლოდინები აქვთ სამხედროებს საზოგადოებისგან და ის, პირველ რიგში, უკავშირდება სამხედროთა პროფესიის პატივისცემისა და ღირსების აღიარებას, შემდგომში უკვე მათი ცხოვრების სოციალური პირობების უზრუნველყოფას. რამდენადაც სამხედროები ქვეყანას და საზოგადოებას იცავენ ან მზად არიან დაიცვან საკუთარი სიცოცხლის ფასად და რამდენადაც უფრო ახლო არის ეს საფრთხე, მით უფრო მაღალია მათი „პრეტენზიები“ საზოგადოების მიმართ, მათი „ზესტატუსის“ აღიარების მოთხოვნით.

საზოგადოება სამხედროებისგან, უპირველეს ყოვლისა, საზოგადოებრივი, სამართლებრივი სახელმწიფოს წეს-წყობილებისა და კულტურის დაცვას ითხოვს. დემოკრატიულ საზოგადოებაში კულტურულ ღირებულებად თანასწორობის პრინციპები და ადამიანის უფლებები აღიქმება, რომელთაც ფუნდამენტური მნიშვნელობა აქვთ. იმ პირობებში, როდესაც სამხედრო საქმე თავისი ბუნებით, ძირშივე ძალადობასთან არის დაკავშირებული და მკაცრი სუბორდინაციის დაცვით ხდება გადაწყვეტილებების მიღება, ხშირად საზოგადოება კრიტიკულად აფასებს სამხედროთა ქცევებს, რაც მათ ურთიერთობას კიდევ უფრო აცივებს. თუმცა, ხშირ შემთხვევაში, პრობლემათა მიზეზი თავად საზოგადოებაშია, რამდენადაც საზოგადოების ზურგზეა იმ წესების შემუშავება და შესაბამისი განათლების ორგანიზება, რომლის მიხედვითაც უნდა წარიმართოს სამხედრო საქმე. სამხედროები თავად პესიმისტურად უყურებენ მათ ცხოვრებაში რადიკალური რეფორმების განხორციელებას, განსაკუთრებით დემოკრატიზაციის კუთხით, მიიჩნევენ რა, რომ „ზედმეტი“ ლიბერალიზმი ნეგატიურად იმოქმედებს მათ წინაშე მდგომი ფუქნცია-მოვალეობებისა და შესაძლებლობების რეალიზებაზე. თუმცა, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მართვის, ანუ შესაბამისი წესების დადგენის მექანიზმები საზოგადოებას თავისი პოლიტიკური ბირთვით უპყრია ხელთ. ამ პროცესში მნიშვნელოვანი და, შეიძლება ითქვას, გადამწყვეტი როლი განათლებას აკისრია, რაც, თავის მხრივ, სამხედროთა საზოგადოებაში ინტეგრაციის საუკეთესო საშუალებაა. სწორედ ამ კუთხით შეიძლება მივუბრუნდეთ ორმხრივი ნდობის საკითხს. ნდობა ორ ჯგუფს შორის იარსებებს იმდენად, რამდენადაც მათი კვანძები და საერთო ღირებულებები დაახლოვებული იქნება ერთმანეთთან. 21-ე საუკუნეში ჯარში სამოქალაქო, პოლიტიკურ განათლებას განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს, რამდენადაც ქვეყნის უსაფრთხოება მნიშვნელოვნად არის დაკავშირებული არა ცალკეული სახელმწიფოების თავდაცვის, არამედ კოლექტიური უსაფრთხოების სისტემასთან, რომელთა მიზნებსა და ამოცანებს წარმოადგენს მშვიდობის დამყარება და შენარჩუნება რეგიონალური და საერთაშორისო მისიების საშუალებით. ასეთ ოპერაციებში აუცილებელ ვალდებულებას წარმოადგენს საერთაშორისო ნორმების დაცვა და უზრუნველყოფა, რომლებიც ძირითადად ადამიანის უფლებათა დაცვის პრიმატს ეყრდნობა.

ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, დემოკრატიული სახელმწიფოების თითქმის აბსოლუტური უმრავლესობა თანხმდება ჯარისკაცის¹⁸ ისეთ სტატუსზე, რომელიც მაქსიმალურად ახლო დგას სამოქალაქო პირთან, შესაბამისი უფლებებითა და თავისუფლებებით, შესაბამისი განათლებითან და მოტივაციით.

_______________________

1. Vgl. Wilfried von Bredlow, Demokratie und Streitkräfte in der Bundesrepublik Deutschland, in: Gewerkschaftliche Monatshefte. Bundeswehr, Gewerkschaften, Demokratie, Jg. 53, Nr. 2/3, (2002), S. 85

2. იქვე

3. ლევან სანიკიძე, რომის იმპერია, თბილისი 1984, გვ.237

4. იქვე, გვ.86

5.83

6. Semuel P. Huntigton, Der Soldat und Staat. Die Theorie und Politik der zivilmilitärischen Beziehungen, Tbilissi 2005, S. 94 (in georgischer Sprache).

7. 90

8. Carl von Clausewitz, Vom Krieg, die 19. Auflage, Troisdorf 1980, S. 210.

9. სამუელ პ ჰანთიგტონი, „ჯარისკაცი და სახელმწიფო“, სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობა თეორია და პოლიტიკა. საქართველოს სტრატეგიისა და საერთაშორისო ურთიერთობების კვლევის ფონდი, გამომცელობა „საარი“, 2005 წ. გვ.56

10. ნ.კონდრანდი, „სუნ ძი ტრაქტტი სახმედრო ხელოვნების შესახებ“, თბილისი, 2000წ. გვ.127

11. შარლ ლუი მონტესკიე, „კანონთა გონი“, თბილისი 1986 წ. გვ.192

12.სამუელ პ ჰანთიგტონი, „ჯარისკაცი და სახელმწიფო“, სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობა თეორია და პოლიტიკა. საქართველოს სტრატეგიისა და საერთაშორისო ურთიერთობების კვლევის ფონდი, გამომცელობა „საარი“, 2005 წ. გვ.87

13. დ. დარჩიაშვილი, პოლიტიკოსები, ჯარისკაცები, მოქალაქენი. თბილისი, 2000 გვ. 43.

14. შეიარაღებულ ძალებზე დემოკრატიული კონტროლის ჟენევის ცენტრი, პარლამენტთაშორისი კავშირი, საპარლამენტო კონტროლი უსაფრთხოების სექტორზე. პრინციპები, მექანიზმები და პრაქტიკა. ჟენევა/თბილისი 2003, გვ.56.

15. იქვე, გვ.37

16. დ. დარჩიაშვილი, პოლიტიკოსები, ჯარისკაცები, მოქალაქენი. თბილისი, 2000 გვ. 326

17. იქვე, 327

18. ტექსტში გამოყენებული „ჯარისკაცის“ ცნებაში იგულისხმება მამრობითი და მდედრობითი სქესის ყველა ჩინი სამხედრო მოსამსახურე. (ავტ.)

თანამედროვე მსოფლიოში სამხედრო ძალებზე ეფექტური სამოქალაქო-დემოკრატიული კონტროლის რეალიზების ერთ-ერთი ფართოდ გავრცელებული მექანიზმია თავად სამხედრო ძალების წეს-ჩვეულებებისა და ყოველდღიური ცხოვრების დემოკრატიზაცია. მე-20 საუკუნის 50-იან წლებში გაჩენილი ტერმინი „მოქალაქე სამხედრო ფორმაში“ წარმოადგენდა სწორედ იმ ნაბიჯს, რომლის მიხედვითაც უნდა მომხდარიყო „ჯარისკაცის“ ტრადიციული გაგების შეცვლა, რომლის პირობებშიც ჯარისკაცი, პირველ რიგში, აღიქმებოდა როგორც მოქალაქე, შესაბამისი სამოქალაქო უფლებებით და ამ შემთხვევაში - კონკრეტული მოვალეობებით, რომლებიც მის სამხედრო ფორმაში აისახებოდა. ეს იყო საზოგადოების მესიჯი, მიმართული სამხედროებისაკენ, რომლითაც ცხადდებოდა, რომ საზოგადოების სხვადასხვა ჯგუფებსა და სამხედროებს შორის განსხვავება მხოლოდ პროფესიულ ვალდებულებაშია და ნებისმიერი სამხედრო ამ შემთხვევაში საზოგადოების განუყოფელი ნაწილია, შესაბამისი ერთიანი სახელმწიფო ინტერესების უზრუნველსაყოფად.

„მოქალაქე სამხედრო ფორმაში“ დასავლეთის ლიბერალურ დემოკრატიულ სახელმწიფოებში თავის მხრივ იყო არმიის დემოკრატიზაციის რეფორმის კონცეფცია, რომელიც, პირველ რიგში, მიმართული იყო სამხედროთა საზოგადოებაში ინტეგრაციისაკენ და სამხედროთა შორის დემოკრატიული წესრიგის დამკვიდრებისკენ. ასეთი სახის რეფორმა მარტივ საქმეს ნამდვილად არ წარმოადგენდა და იგი დღესაც რთული პროცესით ვითარდება, ვინაიდან როგორც ზემოთ აღინიშნა, ჯარი და დემოკრატია თავის არსშივე წინააღმდეგობრივი პრინციპებით სულდგმულობს.

„მოქალაქე სამხედრო ფორმაში“ არის ამასთანავე პოლიტიკური პროტოტიპი და სამხედროთა აღზრდის იდეალი, რომლის ფარგლებშიც იქმნება სოციალური კვანძი ჯარსა და დემოკრატიას შორის. ეს არის მცდელობა, რომ წინააღმდეგობრივმა პრინციპებმა არმიის ცხოვრებასა და დემოკრატიულ წეს-წყობას შორის თავის მნიშვნელობა დაკარგოს¹ და სამხედრო ფორმაში მყოფი მოქალაქის უფლებები და თავისუფლებები სამხედრო სამსახურის გავლის პერიოდში შეიზღუდოს მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც ამას ჯარისკაცული დავალება აუცილებლად მოითხოვს².

აღნიშნული კონცეფცია გარკვეულწილად პრევენციულ ხასიათსაც ატარებს, რამდენადაც სამხედროებს გაცნობიერებული უნდა ჰქონდეთ, რომ ისინი საზოგადოების განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენენ შესაბამისი მოვალეობით და რომ მათ მიერ სახელმწიფოს წინააღმდეგ გამოყენებული ძალადობა თავად მათ წინააღმდეგ მიმართულ ქმედებას წარმოადგენს.

დაბოლოს, „მოქალაქე სამხედრო ფორმაში“ დღემდე რჩება სამხედრო ძალების დემოკრატიზაციის ძირითად კონცეფციად, რომლის ფარგლებშიც ხორციელდება ნებისმიერი სახის ცვლილება დემოკრატიული სახელმწიფოების სამხედრო სისტემებში. მაღალი დემოკრატიის მქონე ქვეყნებში თითქმის აღმოფხვრილია ან მინიმუმადეა დაყვანილი სამხედროებისათვის კონსტიტუციური უფლებების შეზღუდვის მექანიზმები და მათი საზოგადოებაში ინტეგრაციის ხარისხი იმდენად მაღალია, რომ დღის წესრიგიდან მოხსნილია სამხედროთა საზოგადოებისგან გაუცხოების საკითხი. ყოველივე ამ პროცეს მხარს უმაგრებს სხვადასხვა სახის ინსტიტუციონალური კონტროლისა და დაცვის მექანიზმები, რომელთა ფარგლებში, ერთი მხრივ, უზრუნველყოფილია ჯარში დემოკრატიული წეს-ჩვეულებები, მეორე მხრივ კი, საზოგადოება გარანტირებულია იმით, რომ არმია არ მოექცევა კონსტიტუციური წყობის ფარგლებს გარეთ.

3.1. ჯარი და ადამიანის უფლებები

სამხედრო პროფესია გამოირჩევა თავისი კონსერვატიული მსოფლმხედველობით და მისი სუბიექტები მნიშვნელოვან ყურადღებას უთმობენ სამხედრო ცხოვრების დისციპლინასა და ომისათვის მუდმივ მზადყოფნას³. არმიის მმართველი ძალაც - გენერალიტეტი, რომელიც პასუხისმგებელია შესაბამის სამხედრო მზადყოფნაზე, ცდილობს ნებისმიერი ინდივიდუალური სურვილები უკუაგდოს და არსებული ცხოვრების წესი დაუკავშიროს მხოლოდ ერთიან სამხედრო ინტერესს, მუდმივ სამხედრო მზადყოფნასა და დისციპლინას. დემოკრატიის გზაზე მყოფი სახელმწიფოები და მათი გენერალიტეტი ჯერ კიდევ მყარად ეჭიდება იმ აზრს, რომ ჯარში ჯარისკაცის (ადამიანის) უფლებების ერთადერთი დამცველი თავად ის არის და მისი ბრძანებები. ეს ტრადიციული „ლოგიკა“ მცდარია, ვინაიდან ინდივიდის უფლებების დაცვა უნდა ემყარებოდეს არა ერთეულ, კონკრეტულ პიროვნებებს, არამედ კანონმდებლობასა და არსებულ სისტემას.

ჯარი და ადამიანის უფლებები სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებში ალბათ ის ფუნდამენტური პრობლემატიკაა, რომელიც მათ შორის კონფლიქტისა და გაუცხოების საფუძველს ქმნის. სახელმწიფოთა თითქმის უმრავლესობაში კონსტიტუტციისა თუ ძირითადი კანონის საფუძველზე სამხედროებისთვის შეზღუდულია სამოქალაქო უფლებების გარკვეული ნაწილი. უფლებების შეზღუდვა ძირითადად განპირობებულია იმ მოტივით, რომ, ერთი მხრივ, მათ აკისრიათ ქვეყნის დაცვის ვალდებულება, რაც გარკვეული სახით მუდმივ მზადყოფნას მოითხოვს, მეორე მხრივ კი, სამხედროებმა თავიანთი ძალაუფლება, შესაძლოა, არსებული სამოქალაქო უფლებების სრული რეალიზების პირობებში, თავად სახელმწიფოს წინააღმდეგ გამოიყენონ და ამით საფრთხე შეუქმნან სახელმწიფოებრიობას. სწორედ ამ მიზნით შეზღუდვის არეალში ძირითადად მოქცეულია პოლიტიკური უფლებები, ასევე გაფიცვის, მანიფესტაციისა და კოლექტიური საჩივრის წარდგენის უფლებები. თუმცა, როგორც ზემოთ უკვე აღინიშნა, ამ მხრივ აშკარა ცვლილებები შეინიშნება ევროპაში, სადაც ტენდენცია ამ უფლებების შეზღუდვის მოხსნისკენ არის მიმართული.

3.2. სამხედრო მოსამსახურე და პოლიტიკური უფლებები

თანამედროვე მკვლევარები და სამხედროთა ინტერესების დამცველი ორგანიზაციები სერიოზულ პრეტენზიებს გამოთქვამენ სამხედროთათვის პოლიტიკური უფლებების შეზღუდვის გამო და თვლიან, რომ სამხედროების პოლიტიკური მოღვაწეობა შეიძლება შეიზღუდოს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი ის ხელს უშლის მის სამხედრო სამსახურს. გერმანიაში, სამხედრო მოსამსახურეს უფლება აქვს იყოს პოლიტიკური პარტიის წევრი და მონაწილეობაც მიიღოს არჩევნებში როგორც კანდიდატმა. გაერთიანებულ სამეფოსა და საფრანგეთში ოფიცერს შეუძლია ასევე იყოს რომელიმე პარტიის წევრი, თუმცა ეკრძალება საჯარო აქციებსა და დებატებში მონაწილეობა.

საქართველოში სამხედრო მოსამსახურეს ეკრძალება რაიმე კავშირი პოლიტიკურ უფლებებთან, გარდა პასიური საარჩევნო უფლების რეალიზებისა და ეს შეზღუდვა, შეიძლება ითქვას, 1992 წელს ქვეყანაში განვითარებული სამოქალაქო ომის მწარე გამოცდილებასთან არის დაკავშირებული. თუმცა ამ შემთხვევაში ისმის კითხვა, თუ რამდენად დასაშვებია ქართველი სამხედროებისთვის ამ უფლების აღდგენა დღევანდელ პირობებში? პარალელის გავლება წარსულთან, რა თქმა უნდა, აუცილებელია და გასათვალსიწინებელია არსებული გამოცდილება, თუმცა ამ საკითხის განხილვისას მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული ორი გარემოება: პირველი, რამდენად საფრთხის შემცველია დღესდღეობით სამხედროთათვის პოლიტიკური უფლებების სრული აღდგენა და მეორე, როგორი საშუალებები გააჩნიათ ქართველ სამხედროებს დღესდღეობით თავიანთი ინ ტერესების რეალიზებისა და საკუთარი პოზიციების გამოხატვისათვის.

თუკი გადავხედავთ საქართველოს კანონმდებლობას, სამხედრო მოსამსახურის ერთადერთი გამოხატვის უფლება არის მის მიერ მისი უშუალო ან ზემდგომი ოფიცრისადმი საჩივრის ან წინადადების წარდგენა და ეს პროცესი რეალობაში არ სცილდება სამხედრო იერარქიას. თუკი ვიგულისხმებთ, რომ სამინისტროს სამოქალაქო მმართველობა უნდა იყოს ნებისმიერი სამხედრო მოსამსახურის ინტერესების გამტარებელი, წავაწყდებით დილემას, ვინაიდან საქართველოს თავდაცვის მინისტრი, ამასთანავე არის პოლიტიკური ფიგურა და კონკრეტული პოლიტიკური ორგანიზაციის

წევრი და მისი ინტერესების გამტარებელი. შესაბამისად, ნაკლებ სავარაუდოა, რომ მან მხარი დაუჭიროს სამხედრო მოსამსახურეების იმ წინადადებებსა და იდეებს, რომლებიც მისი პარტიის პოლიტიკურ ინტერესებს არ ემთხვევა. ამ ლოგიკით შეიძლება ითქვას, რომ ამ შემთხვევაში ქართველი ჯარისკაცი ავტომატურად ხდება თავდაცვის სამოქალაქო მინისტრის პარტიული ორიენტაციის „ტყვე“. თუმცა მთავარი მაინც ის არის, რომ ასეთ პირობებში საერთოდ იკარგება სამხედრო მოსამსახურის ინტერესების გატარების შესაძლებლობა და იგი ჩიხში ექცევა, თუკი გავითვალისწინებთ სხვა უფლებების შეზღუდულ მდგომარეობასა და არსებულ სიტუაციას. თუკი პრობლემას უკუქცევითი კითხვით მივუდგებით, რა საშიშროება წარმოიქმნება იმ შემთხვევაში, თუ სამხედრო მოსამსახურე რომელიმე პოლიტიკური პარტიის წევრი გახდება? - პირველ რიგში, ხაზი უნდა გაესვას იმას, რომ მისმა პარტიულმა მოღვაწეობამ ხელი არ უნდა შეუშალოს მის პროფესიულ საქმიანობას, როგორც ეს არის სხვა ევროპულ ქვეყნებში. თუკი დავუშვებთ, რომ რომელიმე პარტია ანტისახელმწიფოებრივ ქმედებას ეწევა, ეს თავისთავად დანაშაულია და სამხედრო მოსამსახურის პარტიულობა-არაპარტიულობა აქ ვითარებას ვერ შეცვლის. რაც შეეხება პოლიტიკურ აგიტაციას თანამოსამსახურეთა შორის, ეს არ არის იმაზე მეტი, რაზეც სამხედროები ყოველდღიურად ერთმანეთთან მსჯელობენ და საუბრობენ ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაზე, მეტიც, მათ არჩევნების წინ უნდა ჰქონდეთ ჩამოყალიბებული თავიანთი პოზიცია. თუ არა წინასწარი მსჯელობა და დისკუსია, არჩევნები საბჭოთა კავშირის დროინდელ ზომბირებულ არჩევნებს უფრო დაემსგავსება. მეორე მხრივ, სამხედრო მოსამსახურეს უნდა გააჩნდეს თავისუფალი არჩევანის უფლება გამოხატოს და გაავრცელოს (ან მიაწოდოს) თავისი აზრი იმ პოლიტიკურ პარტიაში, რომელსაც თავად უჭერს მხარს და არა მხოლოდ მიმართოს თავის ზემდგომ ოფიცერს, რომელსაც შეიძლება საერთოდ არ აინტერესებდეს და აწუხებდეს ესა თუ ის პოლიტიკური და სოციალური პრობლემები.

დღესდღეობით, შეიძლება ითქვას, რომ ქართული ჯარის სამხედრო მოსამსახურეებს არანაირი საშუალება და უფლება გააჩნიათ დამოუკიდებლად, ინდივიდუალურად ან თუნდაც კოლექტიურად გამოხატონ და გაავრცელონ თავიანთი აზრი. სამხედროთა პროფესიული კავშირის შექმნა, რაც მოქმედი კანონმდებლობით დაშვებულია, გარკვეული მიზეზებით ვერ ხერხდება. ბევრი ოფიცერი თვლის, რომ პროფესიული კავშირის შექმნითა და სამხედროთა ინტერესების ლობირებით შესაძლოა იგი წინააღმდეგობაში მოვიდეს ხელმძღვანელობასთან, რაც ტრადიციული სამხედრო გაგებით დაარღვევს უმცროსის მიერ უფროსის მიმართ მორჩილებას. მეორე მხრივ, პროფესიული კავშირი სავარაუდოდ გარკვეული ზემოქმედების მატარებელი გახდება, რაც შეასუსტებს სამინისტროს ძალაუფლებას ან მასზე მოახდენს გავლენას; სწორედ ამიტომ, ქართველი სამხედროების მხრიდან ადგილი აქვს „თვითშეზღუდვას“ პროფესიული კავშირის ჩამოყალიბებასთან დაკავშირებით.

ყოველივე ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, ვთვლით, რომ მიზანშეწონილია საქართველოს კანონმდებლობით დაშვებულ იქნეს სამხედრო მოსამსახურეთათვის პოლიტიკური უფლებებით სარგებლობა და შეზღუდვები დაწესდეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი სამხედროთა პოლიტიკური საქმიანობა ხელს უშლის სამხედრო სამსახურის გავლას.

3.3. სამხედრო მოსამსახურე და გასაჩივრების უფლება

3.3.1. გასაჩივრება სამხედრო იერარქიის ფარგლებში

თემა - სამხედრო მოსამსახურეთა ინტერესების რეალიზება, მეტად მნიშვნელოვანია და ფუნდამენტურად უკავშირდება როგორც სამოქალაქო-დემოკრატიულ კონტროლს, ასევე ჯარისა და საზოგადოების ურთიერთობას. იმ პირობებში, როდესაც საქართველოში სამხედროთა გარკვეული სამოქალაქო უფლებები შეზღუდულია, მნიშვნელოვანი ყურადღება უნდა დაეთმოს სამხედროთა უფლებების დაცვასა და მათ უზრუნველყოფას. სახელმწიფოს მხრიდან ქართველ სამხედროთა პრობლემებისადმი უყურადღებობის შედეგად წარმოქმნილი ამბოხებების მაგალითები უახლოეს ისტორიაში საკმარისად მოიძებნება. გასაჩივრებისა და წინადადებების წარდგენის უფლებები, მოქმედი კანონმდებლობით, არაეფექტურია ან რეალურ ცხოვრებაში ვერ ტარდება არსებული მანკიერი ტრადიციების გათვალისწინებით. ასეთ ვითარებაში სამხედრო ხელმძღვანელობა ხშირად თავს იმართლებს იმით, რომ ზოგიერთი სამხედრო არ იყენებს თავის უფლებას, მაშინ როდესაც ის კანონმდებლობით გარანტირებულია და ეს მათი თვითშეზღუდვა მხოლოდ პირადი გადაწყვეტილების პრობლემაა. თუმცა, თუკი უფრო ღრმად გავაანალიზებთ სიტუაციას, დავრწმუნდებით, რომ შექმნილი საკანონმდებლო ბაზა და რეალური სიტუაცია სწორედ რომ სამხედრო და სამინისტროს ხელმძღვანელობის ინტერესშია და არა ცალკეული სამხედრო მოსამსახურეების.

არსებული კანონმდებლობით სამხედრო მოსამსახურეს უფლება აქვს საჩივრით ან განცხადებით მიმართოს მის მეთაურს ან ზემდგომ მეთაურს, რომელიც ვალდებულია მოახდინოს რეაგირება აღნიშნულ განაცხადზე. საჩივრის წარდგენის ეს ფორმა გავრცელებულია განვითარებული სახელმწიფოების თითქმის ყველა სამხედრო სისტემაში და ერთი შეხედვით პრაქტიკულად გამართლებულია. თუმცა, როგორც გამოცდილება გვიჩვენებს, სამხედროები ამ უფლებას არ იყენებენ სხვადასხვა მანკიერი ტრადიციული შეხედულებების გამო, რომლებიც ძირითადად საბჭოთა არმიის გადმონაშთ წეს-ჩვეულებებიდან მომდინარეობს. მაშინ, როდესაც მომჩივანი ჯარისკაცის პრობლემების უმეტესობა სწორედ რომ მისი უშუალო მეთაურის მხრიდან მომდინარეობს, ცხადია, გასაჩივრება ამავე პიროვნებასთან კარგავს თავის აზრს. თუმცა, ასეთ შემთხვევაში, ჯარისკაცს აქვს ზემდგომ მეთაურთან გასაჩივრების უფლება გენერალური შტაბის უფროსამდე, რომელიც სამხედრო სუბორდინაციაში უმაღლესი თანამდებობის პირს წარმოადგენს. თუ გავითვალისწინებთ ქართული არმიის რეალობას, არც ზემდგომ მეთაურთან მიმართვა არის შედეგიანი. ამის მიზეზი ძირითადად ის არის, რომ მეთაურებს შორის ხშირია მჭიდრო მეგობრული თუ ნათესური კავშირიც კი და ისინი რიგითი ჯარისკაცის „პრეტენზიებისა თუ პრობლემების“ გამო თავს არიდებენ ერთმანეთთან დაპირისპირებას. ამიტომ „ჩაშვებისთვის” ჯარისკაცი შეიძლება იმაზე მეტად დაზარალდეს და დაისაჯოს კიდეც, ვიდრე მან მისი უფლებების დარღვევით ზიანი მიიღო. არსებული პრობლემების მოგვარების ტრადიცია ჯარისკაცებისათვის ძირითადად ქვედანაყოფის დონეზეა მიღებული და „საქმის გარჩევაც“ სწორედ აქ ხდება. თითქოს ერთი შეხედვით ნაცნობი ფორმაა ქართული მენტალიტეტისათვის, თუმცა მის უკან გარკვეული ინტერესები იმალება, რასაც საბოლოო ჯამში ჯარში სამხედრო მოსამსახურეთა უფლებების ტოტალურ უგულვებელყოფასთან მივყავართ.

სამხედრო მოსამსახურეთა უფლებრივ პრეტენზიებზე პასუხისმგებლობა სამოქალაქო მინისტრს მთლიანად გენერალურ შტაბზე აქვს გადაბარებული, რომელსაც, თავის მხრივ, თავისი „სამხედრო“ მეთოდები აქვს. ძნელი წარმოსადგენიცაა სამხედრო მოსამსახურეს მოსთხოვო ჯარში ადამიანის უფლებების დაცვა, როდესაც, ამ მხრივ, მას, სულ მცირე, არასაკმარისი განათლება აქვს და არც მის სამხედრო კულტურასთან არის ასეთი ტიპის სამუშაო ახლოს. მეორე მხრივ, სამოქალაქო მინისტრის მიერ კანონმდებლობით გარანტირებული უფლებების რეალიზებასა და ზედამხედ ველობაზე პასუხისმგებლობის გადატანა, სამხედრო პირებს გარკვეულწილად ათავისუფლებს პოლიტიკური კონტროლისაგან და მათ მეტ საშუალებას აძლევს გამოიყენონ ჯარში დისციპლინის განმტკიცების საკუთარი მეთოდები. თავის მხრივ, პასუხისმგებლობის ეს ჯაჭვი გენერალური შტაბის უფროსიდან ათეულის მეთაურამდე იჭიმება და თითოეული ამ რგოლის ხელმძღვანელი მაქსიმალურად ცდილობს, რომ მის დაქვემდებარებაში მყოფი პირისაგან საჩივარი არ წამოვიდეს. ეს განწყობა აისახება თავად ჯარისკაცების ცხოვრებაზე, რომლთაც ჯარში სამსახურის თავიანთი წესები და ტრადიციები გააჩნიათ. რუსული „ძედოვშჩინა“ ქართულ ჯარს მემკვიდრეობით ერგო საბჭოთა კავშირის არმიისგან, თუმცა მან გარკვეულწილად სახე იცვალა და მის ნაცვლად ქართულ სივრცეში „არასაწესდებო ურთიერთობები“ მოიხსენიება. ოფიცრის ან ჯარისკაცის მიერ სხვა თანამოსამსახურის ჩაგვრა ჩვეულებისამებრ ძალაუფლების განმტკიცებასა და სოციუმში საკუთარი მყარი პოზიციების დამკვიდრება-შენარჩუნებას ემსახურება. ჯარში ამ სახით ცხოვრებას ზურგს უმაგრებს ე.წ. სამხედრო სამსახურის „დაუწერელი კანონები“, რომლის ძირითად მიზანს წარმოადგენს ვითომდა „ჯარის ოჯახურ სისტემად“ ჩამოყალიბება, სადაც თითოეული მათგანის პრობლემა ოჯახში უნდა გვარდებოდეს. რეალურად კი დამკვიდრებული ტრადიციის მიხედვით, ჯარისკაცის მიერ გასაჩივრების უფლების გამოყენების აკრძალვა ან შეზღუდვა საკუთარი დანაშაულისა თუ დისციპლინური გადაცდომის გამოაშკარავების თავიდან აცილების კარგი მექანიზმია. მეთაურთა უმრავლესობა ცდილობს ჯარში დისციპლინა სერჟანტებისა და გამორჩეული ჯარისკაცების მეშვეობით დაამყაროს და შეინარჩუნოს. ეს უკანასკნელნი კი არა კანონმდებლობითა და წესდებებით, არამედ აღნიშნული დაუწერელი კანონებითა და მეთოდებით ხელმძღვანელობენ, რომლის პირობებში ბევრი ჯარისკაცი ძალადობისა და ჩაგვრის მსხვერპლი ხდება. რამდენადაც გასაჩივრება და „ჩაშვება“ მიუღებელია ტრადიციული სამხედრო ცხოვრებისათვის, ჩაგრული ჯარისკაცები ცდილობენ პრობლემების გადაჭრის ალტერნატიული გზები ეძებონ და თავი აარიდონ სამხედრო იარარაქიის ფარგლებში გასაჩივრების უფლების გამოყენებას. ამის მიზეზი კვლავაც დანერგილ შიშში მდგომარეობს, რომ ჩამშვები „ოჯახის“ წინააღმდეგია და უფრო მეტად ისჯება. მეთაურიც უმეტესწილად თვალს ხუჭავს ასეთ ფაქტებზე რამდენიმე ფაქტორის გამო: პირველი - მას ურჩევნია პრობლემები შიგნით მოგვარდეს და მისმა უშუალო ან ზემდგომმა ხელმძღვანელობამ არ შეიტყოს მის დაქვემდებარებაში მყოფ ქვედანაყოფში არსებული მანკიერი ქმედებების შესახებ: მეორე - მეთაურისთვის მთავარია ქვედანაყოფში იყოს დისციპლინა, ხოლო თუ როგორ და რა სახით იქნება იგი მიღწეული, ის ამ საკითხს მეორეხარისხოვნად აფასებს, რამდენადაც მისი უშუალო მეთაურიც ამას მოითხოვს. ამდენად, თუ ასეთი მეთოდებით მის ნაწილში დისციპლინა შენარჩუნებული იქნება, მისი საზრუნავიც ნაკლები იქნება და ჯარისთვის მიღებული სიმკაცრეც სახეზე იქნება; მესამე ფაქტორი უკავშირდება ოფიცრის მიერ საკუთარი პასუხისმგებლობისგან თავის არიდებას, კერძოდ, ოფიცრის ინტერესშია ჯარისკაცი უფრო ტრადიციული სახით აღიზარდოს და უფრო მომთმენი და თვითშემზღუდი იყოს, ვიდრე ის მოქალაქე სამხედრო ფორმაში გახდეს, რომელიც მეტი უფლებებით არის აღჭურვილი და შეიძლება ბევრი პრეტენზიაც გაუჩნდეს. ასეთ შემთხვევაში ოფიცერს მეტი საზრუნავიც ექნება და სხვათა მიმართ მეტი პასუხისმგებლობის გამოჩენაც მოუწევს, რომ აღარაფერი ვთქვათ მის უშუალო პასუხისმგებლობაზე, დისციპლინასა და ჯარისკაცის უფლებებზე. ყოველივე ეს გარემოება წლების მანძილზე მეთაურთა ინტერესების მიხედვით ვითარდებოდა, რამაც საბოლოო ჯამში დღეს არსებულ მდგომარეობასთან მიგვიყვანა, სადაც ჯარისკაცთა უფლებები და ინტერესები ტოტალურად უგულვებელყოფილია. ერთადერთი პოზიტივი ამ მხრივ სამხედრო პროფესიული სამსახურის ამოქმედებამ მოიტანა, სადაც რიგითი საკონტრაქტო სამხედრო მოსამსახურისადმი პატივისცემა და მორიდება გაჩნდა მისი სტატუსის გათვალისწინებით.

ასეთ პირობებში სამხედრო იერარქიაში, ფაქტობრივად, არ არსებობს სხვა რაიმე ეფექტური მექანიზმი ან ხელშემწყობი ფაქტორი, რომლის საშუალებითაც ჯარისკაცი დაიცავდა თავის უფლებებსა და ინტერესებს. სამხედრო პოლიცია, რომელიც 2005 წლიდან მოქმედებს, ახორციელებს სისხლისსამართლებრივ დევნას მხოლოდ სამხედრო დანაშაულებზე და აგრეთვე იმ დანაშაულებზე, რომლებიც ჩადენილია საქართველოს თავდაცვის სამინისტროს ტერიტორიაზე. ზოგადი სახის საჩივარი მის კომპეტენციაში არ შედის, რაც ნიშნავს იმას, რომ ჯარისკაცს შეუძლია სამხედრო პოლიციას მიმართოს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ადგილი ექნება ზემოაღნიშნული სისხლისსამართლებრივი დანაშაულის ნიშნებს. ასეთ პირობებში სამხედრო პოლიცია, მიუხედავად მისი მიზნებისა და ძირითადი პრინციპებისა - უზრუნველყოს სამინისტროს კანონიერებისა და დისციპლინის დაცვაზე კონტროლი (შესაბამისი დებულების მე-5 მუხლის ა ქვეპუნქტი), უფრო მეტად დანაშაულის წინააღმდეგ მებრძოლ ორგანოს წარმოადგენს, ვიდრე დისციპლინის უზრუნმველმყოფსა და სამხედრო მოსამსახურეთა ინტერსების დამცველს. სწორედ ამიტომ მას სამხედრო მოსამსახურის გასაჩივრების უფლების დაცვაში არანაირი როლი გააჩნია.

3.3.2. გასაჩივრება სამხედრო იერარქიის ფარგლებს გარეთ

რაც შეეხება ჯარისკაცის უფლებას და საშუალებას საჩივრით მიმართოს სხვადასხვა სამოქალაქო ორგანოს, ანუ იჩივლოს სამხედრო იერარქიის ფარგლებს გარეთ, არც ის გამოირჩევა თავისი ეფექტურობით, რაზეც შევეცდებით ქვემოთ მოკლედ ვისაუბროთ.

ჯარისკაცს, როგორც რიგით მოქალაქეს, უფლება აქვს მიმართოს სასამართლოს და ეს უფლება მისთვის კონსტიტუციით გარანტირებულია. თუმცა, არც ეს გზაა მისთვის მარტივი: პირველ რიგში, გასათვალისწინებელია ის გარემოება, რომ სასამართლოში სარჩელის შესატანად და პროცესში მონაწილეობის მისაღებად, უმეტეს შემთხვევაში, მიზანშეწონილია ადვოკატის აყვანა, რაც საკმაოდ დიდ ხარჯებთან არის დაკავშირებული, რის საშუალებაც ჯარისკაცს, თავისი სოციალური მდგომარეობის გათვალისწინებით, უმეტეს შემთხვევაში, არ აქვს; მეორე, ასევე საყურადღებო საკითხია ის, რომ ჯარისკაცს (მაგ., გაწვევით სავალდებულო სამსახურში მყოფ პირს) სამხედრო სამსახურის გავლის პერიოდში უფლება არ აქვს თვითნებურად დატოვოს სამხედრო ნაწილი და სარჩელის მოსამზადებლად ან შესატანად აქეთ-იქით ირბინოს. რა თქმა უნდა, ჯარისკაცს შეუძლია რწმუნება მისცეს თავისი ოჯახის წევრს, თუმცა ეს არ არის მისთვის საუკეთესო გამოსავალი, რამდენადაც იგი ინდივიდია და ურჩევნია საკუთარი უფლებების დასაცავად ინდივიდუალურად იმოქმედოს. თუ საქართველოს სასამართლო სისტემის პრაქტიკულ მუშაობასაც გავითვალისწინებთ, რომლის მიხედვითაც ძირითადად არ ხდება შესაბამისი სხდომებისთვის დანიშნული დროის დაცვა და ხშირად სასამართლოს უწევს მათი გადადება, დავრწმუნდებით, რომ სასამართლოსადმი ჯარისკაცის მიმართვა მრავალ პრობლემასთან არის დაკავშირებული.

ჯარისკაცის მირ საჩივრის წარდგენის შემდეგი საშუალებაა განცხადებით (და არა საჩივრით) მიმართვა პარლამენტის სხვადასხვა კომიტეტებისადმი. ამ შემთხვევაში, აღნიშნული ორგანოები, საქართველოს ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსის თანახმად, ვალდებული არიან 10 დღის ვადაში პასუხი გასცენ მოქალაქის მიერ შეტანილ განცხადებას, მაგრამ მათ არანაირი ვალდებულება გააჩნიათ წარმოდგენილ პრობლემაზე მოახდინონ შესაბამისი რეაგირება. პრობლემის შესწავლის შემდეგ მათ შეუძლიათ მხოლოდ სარეკომენდაციო ხასიათის წერილით მიმართონ იმ ორგანოებს, რომლებმაც სავარაუდოდ დაარღვიეს მომჩივანის (ჯარისკაცის) უფლებები.

ადამიანის უფლებების დარღვევის შემთხვევაში ჯარისკაცს უფლება აქვს განცხადებით მიმართოს ასევე სახალხო დამცველს, რომლის კომპეტენციაშიც შედის ქვეყანაში ადამიანის უფლებების დარღვევის ფაქტებზე ზედამხედველობა. საქართველოს სახალხო დამცველი მაინცდამაინც დიდი კომპეტენციით ვერ გამოირჩევა და მისი ერთადერთი ზემოქმედების საშუალებაა ყოველწლიური ანგარიშის საშუალებით საჯარო გახადოს მომხდარი ფაქტი ან სარეკომენდაციო წერილით მიმართოს ჯარისკაცის უფლებების სავარაუდო დამრღვევ ორგანოს. მიუხედავად მსოფლიოში ომბუდსმენის ინსტიტუტის მაღალი ზეგავლენის სტატუსისა, სამწუხაროდ, საქართველოში მისი ძალაუფლება ხშირად უგულვებელყოფილია სახელმწიფო ორგანოების მხრიდან, რაც მნიშვნელოვნად მოქმედებს მის ეფექტურობაზე. ამასთანავე, მაშინ, როდესაც სამხედრო მოსამსახურეთა პრობლემატიკა სპეციფიკურ ცოდნასა და მიდგომას საჭიროებს, სახალხო დამცველის აპარატში არ მოქმედებს შესაბამისი განყოფილება, რომელიც უშუალოდ სამხედრო მოსამსახურეთა უფლებების დაცვით იქნებოდა დაკავებული. ამასთანავე, საქართველოში ჯერ კიდევ პრობლემას წარმოადგენს ამ ინსტიტუტის პოპულარიზაცია. ასეთი განყოფილების არსებობის შემთხვევაში ჯარის პრობლემებზე მეტი ძალების კონცენტრირება იქნებოდა შესაძლებელი.

3.3.3. დასკვნა

როგორც წინამდებარე თავებში განვიხილეთ, ქართველ ჯარისკაცს არცთუ ისე წარმატებით შეუძლია საკუთარი უფლებებისა და ინტერესების დასაცავად გამოიყენოს მისთვის კანონმდებლობითა და შიდა წესებით გარანტირებული გასაჩივრების უფლება. არადა, როგორც აღინიშნა, ჯარისკაცისთვის გასაჩივრების უფლება, ფაქტობრივად, ერთადერთი საშუალებაა საკუთარი ინტერესების გამოსახატავად თუ პრობლემების გადაჭრისათვის. თითქოსდა მსოფლიოში გავრცეებული გასაჩივრების უფლების მსგავსი სისტემის საქართველოში არსებობა რეალურად პასუხს ვერ სცემს სამხედრო მოსამსახურეთა წინაშე მდგარ პრობლემატიკას. მიზეზი არა მხოლოდ ამ სისტემის არასრულყოფილებაში, არამედ უფრო მეტად მის თავისებურ ხასიათში მდგომარეობს, რომელსაც ზურგს უმაგრებს საბჭოთა სისტემისგან მემკვიდრეობად შემორჩენილი ტრადიციები და ე.წ.ჯარში გავრცელებული დაუწერელი კანონები. მმართველობის სუსტი მხარე იმას გულისხმობს, რომ არსებულ მანკიერ ჩვევებს მათ შესაბამისი ეფექტური კანონმდებლობა ვერ დაუპირისპირეს და არც დიდი ძალისხმევა გასწიეს იმისათვის, რომ ასეთი უარყოფითი ტენდენციები ჯარში აღკვეთილიყო. როგორც უკვე ზემოთ აღვნიშნეთ, პრობლემის კონსერვირების მიზეზები თავად სამხედრო მმართველობაშიც შეინიშნება, რომელსაც სტატუს კვო ხელს აძლევს უფრო მარტივად და უდარდელად მართოს ქვედანაყოფი თუნდაც ჯარისკაცთა უფლებების შეზღუდვის ხარჯზე. შეიარაღებული ძალების სამოქალაქო მმართველობაც პრობლემებს უმოქმედობით პასუხობს და სიტუაციის გამოსწორების ნაცვლად, ძირითადად, ჯარისკაცთა ყოფითი ცხოვრების გამკაცრებით რეაგირებს, ვითომდა დისციპლინის განმტკიცების მიზნით. თუმცა ნათელია, რომ დისციპლინური ელემენტების გართულებითა და ამავდროულად უფლებრივი მდგომარეობის გაუარესებით, ჯარისკაცთა პრობლემები კვლავაც გაღრმავდება, რაც დისციპლინის დამრღვევთა რიცხვს კიდევ უფრო გაზრდის.

ქართულ ჯარში უკანასკნელ პერიოდში შეინიშნება უფრო მეტად ტრადიციული ჯარისთვის დამახასიათებელი რეფორმები, რომლებიც ორიენტირებულია მმართველობისთვის შეძლებისდაგვარად ფართო უფლებების მინიჭებაზე და ზემოდან ქვემოთ დისციპლინის ძალისმიერი მეთოდებით დამყარებზე. ეს შეიძლება ჯარისათვის დამახასიათებელიც იყოს, თუმცა სამხედრო მმართველობის ძალაუფლების გაზრდის პარალელურად თუ არ მოხდება ამ ძალაუფლებისგან თავდაცვითი ელემენტების დანერგვა, იგი უფრო მეტად სამხედრო დიქტატურას დაემსგავსება, რაც მიუღებელია დემოკრატიულ სახელმწიფოში მყოფი ჯარისკაცისათვის, რომელიც, ამავდროულად, მოქალაქე სამხედრო ფორმაშია და ასე თუ ისე შეხება აქვს სამოქალაქო საზოგადოებასთან. სწორედ ასეთ პირობებში ჩნდება სამხედრო სამსახურთან დაკავშირებით უსამართლობისა და დაუცველობის შეგრძნება ჯარისკაცებს შორის, რომლებიც სამართლის ძებნას სამხედრო იერარქიის ფარგლებს გარეთ იწყებენ. თუმცა, როგორც დავინახეთ, არც სამოქალაქო სექტორია საკმარისად მზად წინ აღუდგეს ჯარში ადამიანის უფლებების დარღვევის ფაქტებს და შეძლოს მათ მიერ ნაკარნახევი უფლებების დაცვა და უზრუნველყოფა. მიზეზები, პირველ რიგში, პოლიტიკური ნების დეფიციტსა და სამხედრო სფეროში სამოქალაქო ექსპერტების ნაკლებობით აიხსნება.

საბოლოო ჯამში, ჯარისკაცი რჩება საკუთარი პრობლემების პირისპირ, რაც იწვევს როგორც მისი პირადი ცხოვრების გართულებას, ასევე ზიანს აყენებს სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობის პრინციპებს, რომელთა მიხედვითაც სახელმწიფო და საზოგადოება უნდა იყოს მისი კონსტიტუციური უფლებების როგორც დამცველი, ასევე ზედამხედველი. მომდევნო თავებში ჩვენ შევეცდებით გადავხედოთ ამ მხრივ ლიბერალურ სახელმწიფოებში არსებულ გამოცდილებას და შევთავაზოთ ქართულ სისტემას არსებული პრობლემების გადაჭრის ალტერნატივები.

3.4. ევროპული გამოცდილება გასაჩივრების უფლებასთან დაკავშირებით

როგორც ზემოთ განვიხილეთ, საქართველოში ჯარისკაცის მიერ გასაჩივრების უფლებით სარგებლობისა და გამოყენებისას ბევრ პრობლემასთან გვაქვს საქმე, რაც გამოწვეულია როგორც სამართლებირივი სისტემის არასრულყოფილობით, ასევე ქართულ ჯარში შემორჩენილი მანკიერი წეს-ჩვეულებებითა და ტრადიციებით. წინამდებარე თავში გვინდა წარმოგიდგინოთ ამ მხრივ ევროპის განვითარებული, დემოკრატიული ქვეყნების გამოცდილება და ის სამართლებრივი და პრაქტიკული ასპექტები, რომლებიც ხელს უწყობენ გასაჩივრების უფლების ეფექტურ რეალიზებას. ჩვენს მიერ განხილულ იქნა გასაჩივრებისა და სხვა ხელშემწყობი მექანიზმების შემდეგი ქვეყნების საკანონმდებლო სისტემები: ბელგია, გერმანია, დანია, საფრანგეთი, ლუქსემბურგი, ჰოლანდია, პოლონეთი, ესპანეთი და დიდი ბრიტანეთი⁴.

განხილულ ქვეყნებში ყველგან არსებობს საჩივრის წარდგენის უფლება სამხედრო იერარქიის ფარგლებში და ის ქართული სისტემის მსგავსად იწყება უშუალო მეთაურისადმი საჩივრის მიმართვით და მთავრდება უმაღლეს სამხედრო მეთაურამდე. საჩივრის სახე ძირითადად დაყოფილია ორ ნაწილად, ერთი ეხება ჯარისკაცის სამოქალაქო უფლებებსა და პირად პრობლემებს, მეორე კი დაკავშირებულია მინისტრის ბრძანებებსა და სოციალურ საკითხებთან. მაშინ, როდესაც ჯარისკაცი პირველ შემთხვევაში ვალდებულია მიმართოს სამხედრო მეთაურობას, მეორე შემთხვევაში მის საჩივარს განიხილავს შესაბამისი სამინისტროს ფარგლებში არსებული სპეციალური ორგანო, რომელიც დაკავებულია სამხედრო მმართველობის საკითხებით. ამ უკანასკნელ ორგანოში საჩივრის დაუკმაყოფილებლობის შემთხვევაში, ჯარისკაცს უფლება აქვს მიმართოს უკვე სამოქალაქო სასამართლოს, თუმცა ეს არ ზღუდავს მას პირდაპირ გამოიყენოს სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება.

აღსანიშნავია, რომ თითქმის ყველა ქვეყანაში (გარდა დიდი ბრიტანეთისა) საჩივრის წარდგენა შეიძლება იმ შემთხვევაშიც კი, თუკი პრობლემა არ ეხება სამხედრო სამსახურს; მთავარი საფუძველი საჩივრისა მდგომარეობს შემდეგში - ჯარისკაცი თვლის, რომ დაირღვა მისი უფლებები. ზოგიერთ ქვეყანაში (დანია) ჯარისკაცს უფლება აქვს საჩივრით მიმართოს პირდაპირ სასამართლოს, თუნდაც საქმეში დანაშაულის ან დისციპლინური გადაცდომის ნიშნები არ იყოს (ანუ გააჩნდეს მხოლოდ გარკვეული პრეტენზიები), ამასთანავე, სამხედრო ნაწილის ხელმძღვანელობა ვალდებულია მომჩივანს შესაბამისი საჩივრის მომზადებისა და წარდგენისათვის მისცეს თავისუფალი დრო. საქართველოსგან განსხვავებით, ლუქსემბურგში, ჰოლანდიაში, დიდ ბრიტანეთში, დანიასა და პოლონეთში დასაშვებია კოლექტიური საჩივრის წარდგენაც.

საჩივრის დაუკმაყოფილებლობის შემთხვევაში ზოგიერთ ქვეყანაში (ბელგია, ჰოლანდია, დანია, საფრანგეთი) ჯარისკაცს უფლება აქვს მიმართოს სამხედრო დანაყოფის ან ბრიგადის ფარგლებში არსებულ საბჭოს ან კომისიას, გერმანიაში კი მოქმედებს სამხედრო სასამართლო (Truppendienstgericht), რომლისადმი მიმართვა ჯარისკაცს იმ შემთხვევაშიც კი შეუძლია, თუკი საკუთარ საჩივარზე მისმა მეთაურმა დროული რეაგირება არ მოახდინა ან საერთოდ პასუხი არ გასცა.

ხსენებულ ქვეყნებში, საქართველოს მსგავსად, დაცულია ჯარისკაცის უფლება - საჩივრის წარდგენის გამო, არ მოხდეს მასზე ზეწოლა ან მისი დასჯა.

ერთი შეხედვით, საქართველოს სამხედრო ძალების სისტემაში ჯარისკაცის მიერ სამხედრო იერარქიის ფარგლებში საჩივრის წარდგენის უფლება წარმოდგენილი ქვეყნების მსგავსად არის ორგანიზებული. განსხვავებები შეინიშნება ამ უფლების დაცვის დამატებით მექანიზმებში, როგორებიცაა: სამხედრო ნაწილებში არსებული საბჭოები, კომისიები და სასამართლოც კი, რომლებიც, ფაქტობრივად, შიდა უწყებაში ახორციელებენ ზედამხედველობას, თუ რამდენად სამართლიანად ხდება ჯარისკაცის გასაჩივრებისა და წინადადებების წარდგენის უფლების უზრუნველყოფა და, ამასთანავე, აქვთ გადაწყვეტილების მიღების უნარი. შემდეგ ქვეთავში წარმოგიდგენთ აღნიშნული უფლებების რეალიზების ხელშემწყობ ინსტიტუტებსა და მექანიზმებს, რომლებიც მნიშვნელოვან ზეგავლენას ახდენენ აღნიშნული უფლების განხორციელებაზე და ზრდიან მის ეფექტურობას. აქვე დავძენთ, რომ საქართველოს სისტემაში მსგავსი ინსტიტუტები საერთოდ არ არსებობს.

3.4.1. ჯარისკაცთა მიერ სამხედრო მმართველობაში თანამონაწილეობა

თითქმის ყველა განხილულ ქვყნაში (გარდა ბელგიისა და დიდი ბრიტანეთისა) კანონმდებლობით რეგულირებულია სამხედრო მოსამსახურეთა მმართველობაში თანამონაწილეობის უფლება, რომლის მიზანს წარმოადგენს სამხედრო მმართველობაში ჯარისკაცთა უშუალო წარმომადგენლობა, საკუთარი და სხვა თანამოსამსახურეების ინტერესების წარმოჩენა და უზრუნველყოფა. კერძოდ, სამხედრო ქვედანაყოფები სხვადასხვა რანგების მიხედვით ირჩევენ თავიანთ წარმოამდგენლებს, რომელთაც უფლება ეძლევათ მიიღონ მონაწილეობა ხელმძღვანელობის მიერ გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში, ასევე, თავად წარმოადგინონ წინადადებები სხვადასხვა საკითხებთან დაკავშირებით, იქნება ეს სამხედრო სამსახურში პირობების გაუმჯობესება თუ საკადრო საკითხების გადაწყვეტა. მათი არჩევა სხვადასხვა ქვეყნებში განსხვავებულად ხორციელდება და კომპეტენციებიც განსხვავებულია. მიუხედავად იმისა, რომ ბელგიაში მსგავსი სისტემა არ არსებობს, მას ავსებს სამხედრო მმართველობაში პროფესიული კავშირების მონაწილეობის უფლება, რომლის მიხედვითაც სამხედრო მმართველობაში სოციალური და სამსახურეობრივი საკითხების გადაწყვეტისას საჭიროა აღნიშნული პროფესიული კავშირების თანხმობა. განსაკუთრებით ფართო უფლებამოსილებით სარგებლობენ სამხედრო მმართველობაში ჰოლანდიელ ჯარისკაცთა წარმომადგენლები; ფაქტობრივად ნებისმიერი საკითხის გადაწყვეტილების მიღების პროცესში ოფიცერი ვალდებულია შეუთანხმოს იგი ჯარისკაცთა წარმომადგენელს და მიიღოს თანხმობა, წინააღმდეგ შემთხვევაში გადაწყვეტილება ვერ მიიღება და ოფიცერს უფლება რჩება მიმართოს ზემდგომ ორგანოს საკითხის დამატებით განხილვისათვის, რომელშიც ასევე იღებს მონაწილეობას ჯარისკაცთა წარმომადგენელი.

გერმანიაში ჯარისკაცთა წარმომადგენელს უფლება აქვს მონაწილეობა მიიღოს სხვა ჯარისკაცის მიერ შეტანილი საჩივრის განხილვაში, ასევე, წარმოადგენდეს რწმუნებულს/დამცველს ჯარისკაცის მიმართ დისციპლინური სასჯელის დადების პროცესში. მას, ფაქტობრივად, შუამავლისა და მომრიგებლის როლი აკისრია ჯარისკაცებსა და მათ მეთაურებს შორის, რაც კიდევ უფრო ამარტივებს ქვედანაყოფში პრობლემების უმტკივნეულოდ მოგვარებასა და ხელს უწყობს მათ შორის ურთიერთობების ჰარმონიზაციას.

დანიაში, საფრანგეთსა და ესპანეთში ჯარისკაცთა ნდობით აღჭურვილ პირებს არ აქვთ ისეთი ფართო უფლებამოსილებები, როგორც ჰოლანდიასა და გერმანიაში. მათ გადაწყვეტილების მიღების პროცესში მხოლოდ რჩევის წარდგენისა და სხვა ჯარისკაცთა ინტერესების წარმდგენის უფლება გააჩნიათ. თუმცა, როგორც პრაქტიკა უჩვენებს, სამხედრო მმართველობები მნიშვნელოვან ყურადღებას უთმობენ ჯარისკაცთა წარმომადგენლების წინადადებებს, ვინაიდან მათ გვერდით ამ პროცესში პროფესიული კავშირებიც მონაწილეობენ, რომელთაც თუმცა არაპირდაპირი, მაგრამ ზემოქმედების მნიშვნელოვანი საშუალებები გააჩნიათ.

დასკვნის სახით უნდა აღინიშნოს, რომ განხილულ ქვეყნებში სამხედრო მოსამსახურეთა მმართველობაში თანამონაწილეობის ინსტიტუტისა და ნდობით აღჭურვილი პირების როლი მეტად მნიშვნელოვანი და სასარგებლოა თავად სამხედრო მმართველობის ეფექტურად განხორციელებისათვის. თავის მხრივ ჯარისკაცები კმაყოფილნი არიან იმდენად, რამდენადაც ყურადღება ეთმობა მათ ინტერესებსა და მოთხოვნებს და ერთად მიღებული გადაწყვეტილების აღსრულება გაცილებით ეფექტურად ხორციელდება. ჯარისკაცები, ამასთანავე დაცული არიან მათ მიმართ კანონგარეშე ან არასაწესდებო ქმედებების დაკისრებისგან, ვინაიდან საკითხების განხილვა წინასწარ ხდება როგორც ჯარისკაცებთან, ასევე მმართველობაში მათი წარმომადგენლების მეშვეობით. ერთობ საინტერესოა გერმანულ სისტემაში ნდობით აღჭურვილი პირის როლი და ფუნქციები; როგორც ზემოთ აღინიშნა, ნებისმიერ ჯარისკაცს შეუძლია მას დაავალოს უშუალო ხელმძღვანელობასთან საკუთარი პრობლემის მოგვარება და შუამდგომლობა. ამ შემთხვევაში ნდობით აღჭურვილ პირს არ სჭირდება რაიმე დამატებითი ფორმალობა და მას ხელმძღვანელობასთან უშუალო დიალოგის საშუალებით შეუძლია მოაგვაროს პრობლემა. აღნიშნული ქმედებით, ერთი მხრივ, საჭირო აღარ ხდება საჩივრის წარდგენა, მეორე მხრივ კი, პრობლემების გადაწყვეტის ასეთი გზა სამხედრო ქვედანაყოფში ქმნის ურთიერთგაგებისა და ერთმანეთისთვის დახმარების მზადყოფნის სიტუაციას. გერმანელი ჯარისკაცების განცხადებით, ეს სისტემა ერთობ ეფექტურია და სასარგებლო როგორც ჯარისკაცებისათვის, ასევე ოფიცერთათვის.

3.4.2. ჯარისკაცის მიერ ომბუდსმენისადმი მიმართვის უფლება

საქართველოს მსგავსად ბელგიაში, დანიაში, ჰოლანდიაში, პოლონეთსა და ესპანეთში მოქმედებენ საპარლამენტო ომბუდსმენის ინსტიტუტები. განსხვავებით საფრანგეთისა და დიდი ბრიტანეთისგან, ზემოაღნიშნულ ქვეყნებში ჯარისკაცებს უფლება აქვთ მიმართონ ომბუდსმენს თავიანთი უფლებების დასაცავად. სამხედრო მოსამსახურეთა უფლებების განსაკუთრებული დაცვის ინსტიტუტები გააჩნიათ გერმანიასა და შვედეთს, სადაც შესაბამისად „სამხედრო საპარლამენტო რწმუნებული“ და „სამხედრო ომბუდსმენი“ მოქმედებს. აღნიშნული ინსტიტუტები კონცენტრირებული არიან მთლიანად სამხედრო მოსამსახურეთა პრობლემებზე და მათი უფლებების დაცვაზე. ორივე ქვეყანაში ჯარისკაცებს შეუძლიათ უშუალოდ, ყოველგვარი ფორმალობის დაცვის გარეშე, მიმართონ ომბუდსმენს, რომელსაც საკმარისი კომპეტენციები გააჩნია მათი უფლებების დასაცავად. შემდეგ თავში შემოგთავაზებთ გერმანული ინსტიტუტის „სამხედრო საპარლამენტო რწმუნებულის“ მოკლე მიმოხილვას და მის როლს ჯარში ადამიანის უფლებების დაცვასა და საპარლამენტო კონტროლის განხორცილებაში. აქვე მინდა აღვნიშნო, რომ ხსენებული ინსტიტუტი მეტად მნიშვნელოვანი და საინტერესო იქნებოდა ქართული სისტემისათვის, რომელიც ხელს შეუწყობდა ქართულ არმიაში დემოკრატიის დეფიციტების აღმოფხვრას.

3.5. ბუნდესთაგის სამხედრო რწმუნებული (გერმანია)

ბუნდესთაგის5 სამხედრო რწმუნებულის ინსტიტუტის იდეა გერმანიაში მეორე მსოფლიო ომის დასრულებისა და ბუნდესვერის6 შექმნის საწყის პერიოდში გაჩნდა. აღნიშნული ინსტიტუტის შექმნის საფუძველს წარმოადგენდა კონცეფცია „მოქალაქე სამხედრო ფორმაში“ და ბუდნესვერის შიდა მართვის (Innere Fuhrung der Bundeswehr) დოკუმენტი, ხოლო მაგალითი აღებულ იქნა შვედური სამხედრო ომბუდსმენისგან, რომელიც უკვე 1915 წლიდან მოქმედებდა. უკვე 1956 წელს პირველად დაფიქსირდა გერმანიის ძირითად კანონში 7 სამხედრო საპარლამენტო რწმუნებულის ინსტიტუტი, რომელიც რამდენიმე წელიწადში უკვე შესაბამისი კანონის საფუძველზე ამოქმედდა. სამხედრო რწმუნებულის შექმნის მიზანი ძირითად კანონშივე განისაზღვრა: „სამხედროთა ძირითადი უფლებების დაცვისა და, როგორც ბუნდესთაგის დამხმარე ორგანო, საპარლამენტო კონტროლის განსახორციელებლად შეიქმნას ბუნდესთაგის სამხედრო რწმუნებული.“ ქვემოთ დაწვრილებით წარმოგიდგენთ სამხედრო რწმუნებულის მუშაობისა და უფლება-მოვალეობის ასპექტებს.

3.5.1. ბუნდესთაგის სამხედრო რწმუნებულის არჩევა და მოქმედების ვადა

ბუნდესთაგის სამხედრო რწმუნებული არ არის არც ბუნდესთაგის დეპუტატი და არც სახელმწიფო მოხელე, იგი საჯარო სამართლის პირია და გათანასწორებულია საპარლამენტო მდივნის სტატუსთან.

იგი, თავდაცვის კომიტეტის ან რომელიმე ფრაქციის წარდგენის საფუძველზე, განხილვის გარეშე, აირჩევა ბუნდესთაგის მიერ ფარული კენჭისყრით. კანდიდატი უნდა იყოს მინიმუმ 35 წლის, მას რაიმე კონკრეტული განათლება და სამუშაო გამოცდილება არ მოეთხოვება, მათ შორის მნიშვნელობა არ აქვს, მას სამხედრო სამსახური გავლილი აქვს თუ არა. პირი არჩეულად ჩაითვლება, თუ ის ბუნდესთაგის წევრთა საერთო რაოდენობის ნახევარზე მეტ ხმას დააგროვებს. მას არჩეულად აცხადებს ბუნდესთაგის პრეზიდენტი და მისი სამსახური იწყება ფიცის წარმოთქმის შემდეგ. სამსახურის ვადა განისაზღვრება 5 წლით, მაშასადამე ერთი წლის ვადით მეტხანს, ვიდრე ბუნდესთაგის წევრებისა. რწმუნებულის ხელახალი არჩევა დასაშვებია. მისი სამსახური სრულდება, ვადის გასვლის შემდეგ ახალი სამხედრო რწმუნებულის დანიშვნით, მისი გარდაცვალების გამო, ბუნდესთაგის მიერ უკან გამოთხოვის შემთხვევაში ან პირადი განცხადების საფუძველზე.

3.5.2. სამხედრო რწმუნებულის სამსახური

ძირითადი კანონითა და შესაბამისი კანონით მასზე დაკისრებული მოვალეობის შესასრულებლად, სამხედრო რწმუნებულის განკარგულებაშია შესაბამისი სამსახური/ოფისი, რომელსაც უძღვება და ხელმძღვანელობს უფროსი მოხელე. მის დაქვემდებარებაშია 5 განყოფილება, შემდეგი მიმართულებებით (იხ. ცხრილი):

სამხედრო რწმუნებულის ოფისი დაკომპლექტებულია პირით, რომლებიც შესაბამის ხარჯებს იღებენ ბუნდესთაგის ბიუჯეტიდან. სამხედრო რწმუნებულის ადგილზე არყოფნის დროს უფროს მოხელეს უფლება აქვს შეასრულოს მასზე დაკისრებული ყველა ტიპის მოვალეობა.

3.5.3. სამხედრო რწმუნებულის უფლება-მოვალეობები

სამხედრო რწმუნებული თავის მოვალეობას ასრულებს ორ შემთხვევაში:

1. ბუნდესთაგის თავდაცვის კომიტეტის მითითების საფუძველზე ან

2. პირადი გადაწყვეტილებით, როდესაც მისთვის ცნობილი გახდება, რომ დაირღვა ჯარისკაცის ძირითადი უფლებები ან სამხედრო მმართველობის წესები.

მის მიერ კონტროლის განხორციელება წყდება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი ბუნდესთაგის თავდაცვის კომიტეტი განსაზღვრულ საკითხს თავისი განხილვის საგნად აქცევს.

სამხედრო რწმუნებულის კონტროლის არეალში ექცევა ყველა სამხედრო უწყება, მათ შორის თავდაცვის სამინისტრო და შესაბამისი სამსახურები.

სამხედრო რწმუნებულს თავისი საქმიანობის განხორციელების დროს აქვს შემდეგი უფლებები:

1. წინასწარი შეთანხმების გარეშე მოინახულოს ყველა ის სამსახური, რომელიც დაკავშირებულია თავდაცვის საკითხებთან, მათ შორის სამხედრო ნაწილები, შტაბები;

2. მიიღოს და გააცნოს თავდაცვის საკითხებთან დაკავშირებულ ნებისმიერ დოკუმენტს;

3. მოსთხოვოს ნებისმიერ სამხედრო და სამოქალაქო პირს, რომელსაც თავდაცვის საკითხებთან აქვს შეხება, ახსნა-განმარტება;

4. გაესაუბროს და მიიღოს ინფორმაცია ნებისმიერი სამხედრო მოსამსაურისგან, მისი მეთაურის თანდასწრების გარეშეც;

5. ჩაერთოს დისციპლინარულ ან სასამართლო საქმის განხილვაში და გაეცნოს შესაბამის დოკუმენტაციას.

სამხედრო რწმუნებულისთვის ზემოაღნიშნული ფართო უფლებამოსილების მინიჭების მიზანს წარმოადგენს, რომ მას რაც შეიძლება მეტი სიახლოვე ჰქონდეს სამხედრო სამსახურთან და უშუალოდ პირველი ხელისგან იღებდეს იმ ინფორმაციას, რომელიც ხელს შეუწყობს მას ძირითადი კანონით განსაზღვრული ვალდებულების შესრულებაში⁸. სამხედრო ნაწილების მონახულების, შესაბამისი დოკუმენტებისა და ინფორმაციის გაცნობის საფუძველზე სამხედრო რწმუნებულს საშუალება ეძლევა ნათელი სურათი შექმნას ბუნდესვერში არსებულ სიტუაციასთან დაკავშირებით, მათი შემდგომი ანალიზისა და რეკომენდაციების შესამუშავებლად⁹.

სამხედრო რწმუნებულს თავისი ფუქნციების განხორციელებაში მნიშვნელოვან დახმარებას უწევს სამხედრო მოსამსახურეების მიერ გაგზავნილი მონაცემები, ასევე, პრესისა და მასმედიის საშუალებით მიღებული ინფორმაცია. განსაკუთრებულ შემთხვევაში, სამხედრო რწმუნებულს ნებისმიერ სამხედრო ნაწილში შეუძლია ჩაატაროს ინსპექტირება სიტუციის გასაცნობად და პრობლემებისა თუ დარღვევების გამოსავლენად. მისი ამგვარი საქმიანობა გარკვეულწილად პრევენციულად მოქმედებს სამხედრო სამსახურში წესრიგის დაცვაზე, იმდენად, რამდენადაც ნებისმიერმა სამხედრო მეთაურმა იცის, რომ სამხედრო რწმუნებულის მოულოდნელი სტუმრობა ჯარისკაცის მიერ მიწოდებული ინფორმაციის საფუძველზე უფლებამოსილების გადაჭარბების ან უფლებების დარღვევის შესახებ მისთვის შესაძლოა კარიერის დასრულებას ნიშნავდეს.,,ჩვენ ვფიქრობთ, რომ მხოლოდ მისი არსებობაც კი კურნებადი იქნება¹⁰” - ჯერ კიდევ ამ ინსტიტუტის ჩამოყალიბებამდე ამ არგუმენტით მიუთითებდნენ პოლიტიკოსები სამხედრო რწმუნებულის პრევენციულ უნარზე.

3.5.4. სამხედრო რწმუნებული, როგორც პეტიციის ორგანო

სამხედრო რწმუნებულის ინსტიტუტის საქმიანობის უპირატესობას განაპირობებს მისი პირდაპირი ურთიერთობა ჯარისკაცებთან. ნებისმიერ ჯარისკაცს, აღნიშნული კანონის თანახმად, უფლება აქვს უშუალოდ სამხედრო რწმუნებულს მიმართოს წერილობით და ამცნოს თავისი პრობლემების შესახებ.

ვინც ძირითად უფლებებს იცავს და, ამასთანავე, საპარლამენტო კონტროლს ახორციელებს, უნდა იღებდეს ინფორმაციას დარღევებისა და გადაცდომების შესახებ, რათა მინიმუმ ქმედითუნარიანი იყოს. სწორედ ამიტომ, მისი უშუალო კავშირი ჯარისკაცებთან არის წინაპირობა იმისა, რომ სამხედრო რწმუნებული შეძლებს ჯარში დემოკრატიული პრინციპების დაცვას¹¹.

ჯარისკაცის მიერ სამხედრო რწმუნებულისადმი საჩივრის გაგზავნა არ მოითხოვს რაიმე ფორმალობისა თუ ვადების დაცვას, არც კონკრეტული თემატიკით შემოიფარგლება. ასეთი მიდგომის მიზანია, რომ სამხედრო რწმუნებული ინფორმირებული იყოს ჯარისკაცთა ნებისმიერი სახის (თუნდაც პირადი) პრობლემატიკის შესახებ, რათა, ერთი მხრივ, ხელმისაწვდომი იყოს საკმარისი ინფორმაცია ჯარში არსებული მდგომარეობის შესახებ, მეორე მხრივ კი, ანალიზის საფუძველზე შესაძლებელი იყოს იმ რეკომენდაციების მომზადება, რომელთა საფუძველზეც მომავალში მოხდება ამა თუ იმ პრობლემების აღმოფხვრა. ჯარისკაცის მიერ სამხედრო რწმუნებულისადმი მიმართვა, თავის მხრივ, არ ზღუდავს ჯარისკაცს გამოიყენოს კანონმდებლობით მისთვის მიკუთვნებული გასაჩივრების სხვა მექანიზმები. ამასთან, ისევე, როგორც მის მიერ მეთაურისადმი საჩივრის წარდგენის დროს, არ შეიძლება ჯარისკაცი დაისაჯოს ან რაიმე სახით შეიზღუდოს იმისათვის, რომ მან სამხედრო რწმუნებულს მიმართა.

მას შემდეგ, რაც სამხედრო რწმუნებული მიიღებს საჩივარს ჯარისკაცისგან, იგი ამოწმებს განცხადებაში მოყვანილ ფაქტებს და ადგენს, თუ რამდენად გამოიწვია ამა თუ იმ ქმედებამ ჯარისკაცის ძირითადი უფლებების ან შიდა მართვის დოკუმენტის პრინციპების დარღვევა. თუკი სამხედრო რწმუნებული ჩათვლის, რომ ადგილი ჰქონდა ჯარისკაცის უფლებების დარღვევას, იგი წერილობით ატყობინებს თავდაცვის სამინისტროს შესაბამის უწყებას და თხოვს კონკრეტულ სიტუაციაში გაცნობას. მას შემდეგ, რაც თავდაცვის შესაბამისი უწყება იღებს მოთხოვნას სამხედრო რწმუნებულისგან, იგი ვალდებულია 10 დღის ვადაში წერილობით აცნობოს სამხედრო რწმუნებულს ის ინფორმაცია, რაც მოთხოვნილ იქნა სამხედრო რწმუნებულის მიერ. ამასთანავე, სიტუაციასთან დაკავშირებით, მას შეუძლია ან გაიმართლოს თავი და არსებული პრობლემა ჩათვალოს გაუგებრობად, ან აღიაროს ჯარისკაცის უფლებების დარღვევის ფაქტი და მიუთითოს რეაგირების შესაბამისი ღონისძიებების თაობაზე. თავის მხრივ თავდაცვის სამინისტროს შესაბამისი უწყება, ქვემდებარეობის მიხედვით, პასუხს სთხოვს შესაბამის სამხედრო პირებსა თუ ორგანოებს სიტუაციაში გარკვევას, რომლის შემდეგაც ატყობინებს სამხედრო რწმუნებულს მიღებულ გადაწყვეტილებას. მას შემდეგ, რაც სამხედრო რწმუნებული იღებს პასუხს თავდაცვის სამინისტროსგან, ახდენს მის გაანალიზებას, ამზადებს თავის რეკომენდაციას და უგზავნის როგორც თავდაცვის სამინისტროს, ასევე მომჩივან ჯარისკაცს და იმ სამხედრო ნაწილის ხელმძღვანელობას, რომელმაც სავარაუდოდ დაარღვია ჯარისკაცის უფლებები.

სამხედრო რწმუნებულის შუამავლური როლი ჯარში არსებული კონფლიქტური სიტუაციების მოგვარებაში ძალზე მნიშვნელოვან ზეგავლენას ახდენს ბუნდესვერის ყოველდღიურ ცხოვრებაზე. ნებისმიერმა ჯარისკაცმა იცის, რომ, თუკი მისი საჩივარი ხელმძღვანელობის მიერ უგულვებელყოფილი იქნება, მას კვლავაც ექნება საშუალება სამხედრო რწმუნებულის მეშვეობით აღიდგინოს დარღვეული უფლებები. თავის მხრივ თავდაცვის სამინისტროს ხელმძღვანელობა და გენერალიტეტი აქცეპტირებას უწევენ სამხედრო რწმუნებულის ავტორიტეტს და ცდილობენ არა მხოლოდ რეაგირება მოახდინონ ჯარისკაცთა უფლებების დარღვევის კონკრეტულ ფაქტებზე და „დააკმაყოფილონ მათი პრეტენზიები“, არამედ თავად გაატარონ ჯარში რეფორმები ჯარისკაცთა უფლებრივი მდგომარეობის გაუმჯობესებისათვის. არავის არ სურს მოხვდეს პრესისა თუ სამხედრო რწმუნებულის წლიური ანგარიშის „შავ სიაში“, რაც საწინდარია მათი კარიერის მინიმუმ შეფერხებისა თუ არა დასრულებისა.

3.5.5. სამხედრო რწმუნებულის წლიური ანგარიში

სამხედრო რწმუნებული ვალდებულია ყოველი კალენდარული წლის ბოლოს წარმოადგინოს საერთო ანგარიში ბუნდესვერში არსებულ მდგომარეობასთან დაკავშირებით. ანგარიშის შინაარსობრივი ნაწილი რაიმე მოთხოვნებს არ ექვემდებარება და იგი მთლიანად დამოკიდებულია რწმუნებულის მიერ შერჩეულ ფორმაზე. სამხედრო რწმუნებულის ანგარიშს ორი ძირითადი მიზანი ამოძრავებს, პირველი, ეს არის ბუნდესთაგის ინფორმირება ბუნდესვერში შექმნილი პრობლემატიკის შესახებ და, მეორე, ბუნდესთაგის თავდაცვის კომიტეტისთვის სარეკომენდაციო პაკეტის წარდგენა ჯარის დემოკრატიზაციისა და არსებული მდგომარეობის გაუმჯობესების თვალსაზრისითვის.

ანგარიში პირველად წარედგინება თავდაცვის კომიტეტს განსახილველად, რომლის სხდომასაც, როგორც წესი, ესწრებიან ასევე თავდაცვის მინისტრი და შესაბამისი სამხედრო პასუხისმგებელი პირები. ანგარიში უმეტესწილად ჯარში არსებულ მანკიერ მხარეებსა და დარღვევებს ეხება და სხვანაირად მოსალოდნელი არც არის, ვინაიდან ბუნდესთაგი მისგან ჯარში არსებული პრობლემების ხედვას კომიტეტს გააცნობს მის ეძლევა საშუალება პასუხი გასცეს ანგარიშში წარმოდგენილ შენიშვნებს. საკითხების ანგარიშს, თავდაცვის მინისტრს მოითხოვს. მას შემდეგ, რაც სამხედრო რწმუნებული განხილვის შემდეგ, თავდაცვის კომიტეტი ამზადებს სარეკომენდაციო პაკეტს ბუნდესვერში არსებული პრობლემების აღმოსაფხვრელად და ანგარიშთან ერთად წარუდგენს ბუნდესთაგის პლენუმს. მომზადებული რეკომენდაციების პლენუმზე განხილვისას ბუნდესთაგის დეპუტატებს უფლება აქვთ სიტყვა მისცენ სამხედრო რწმუნებულს დამატებითი ინფორმაციისთვის, თუკი ამას მოითხოვს ან ერთი ფრაქცია, ან მინიმუმ 5 დეპუტატი ყოველი 100 დეპუტატისგან. პლენუმზე თავდაცვის მინისტრი წარმოაჩენს მომავალი 1 წლის მანძილზე პრობლემების გამოსწორების გეგმასა და მის კონცეფციულ ხედვას. საერთო ინფორმაციის საფუძველზე ხდება შემდგომი რეკომენდაციების პრაქტიკული უზრუნველყოფა კანონმდებლობაში ცვლილებების სახით ან თავდაცვის სამინისტროს შიდა სტრუქტურული მექანიზმებით.

მიუხედავად სამხედრო რწმუნებულის მიერ წლიურ ანგარიშში წარმოჩენილი ძირითადად ნეგატიური ინფორმაციისა, რაც შემდგომში პრესისა და საზოგადოების განსჯის საგანი ხდება, იგი მაინც დადებითად აისახება ბუნდესვერის მიმართ საზოგადოების ნდობის ხარისხზე. ჯარში არსებული პრობლემების შესახებ ინფორმაციის მიღებით, საზოგადოება დარწმუნებულია, რომ სამხედრო სამსახური გამჭვირვალე პიროებებში მიმდინარეობს და ხორციელდება ზედამხედველობა სამოქალაქო უფლებების დაცვაზე, რაც, თავის მხრივ, ნიშნავს იმას, რომ სახელმწიფო ორიენტირებულია პრობლემების გამოვლენასა და შემდგომში მათ აღმოფხვრაზე. ასეთ პირობებში საზოგადოება ერთგვარად დამშვიდებულია და უფრო დადებითად ეწყობა სამხედრო სამსახურის მიმართ. ამასთანავე, სამხედრო რწმუნებული თავის ანგარიშში საუბრობს ბუნდესვერში მიმდინარე პოზიტიურ მოვლენებზეც და აქცენტს აკეთებს წლიდან წლამდე განხორციელებულ რეფორმებზე და მათ შედეგებზე არსებული პრობლემების აღმოფხვრის საქმეში. ამ სახით იგი ატყობინებს საზოგადოებას, თუ რა პრობლემას ჰქონდა ადგილი ჯარში, როგორ გამოსწორდა ის და დღევანდელი სიტუაციიდან გამომდინარე რა უნდა გამოსწორდეს უკვე მომავალი წლისთვის. სამხედრო რწმუნებულის მეშვეობით ასეთი კომუნიკაცია ბუნდესვერსა და საზოგადოებას შორის იწვევს ურთიერთნდობისა და კეთილგანწყობის ხარისხის ამაღლებას, რაც, თავის მხრივ, რეფორმების განხორციელების უწყვეტ პროცესს განპირობებს.

3.5.6. სამხედრო რწმუნებული, როგორც დამხმარე ორგანო სამხედრო ძალებზე საპარლამენტო კონტროლის განხორციელებაში

ჯერ კიდევ სამხედრო რწმუნებულის ინსტიტუტის შექმნამდე მეცნიერები და პოლიტიკოსები ბჭობდნენ, თუ რა როლს ითამაშებდა ეს ორგანო სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო-დემოკრატიული კონტროლის განხორციელების საქმეში. უდავოა, რომ აღნიშნულ ინსტიტუტს სამხედრო ძალების კონტროლის თვალსაზრისით არა მხოლოდ ფიქტიური, ფორმალური მხარე აქვს, არამედ მისი კონტროლის მექანიზმები პრაქტიკაშიც აისახება და რეალურად საპარლამენტო ინსპექტორად მოგვევლინა. სხვადასხვა დროს მას ცნობილი საზოგადო მოღვაწეები შემდეგი სახელებით მოიხსენიებდნენ: „პარლამენტის თვალი და ყური¹²“, „პარლამენტისა და ჯარისკაცთა ადვოკატი¹³“, „ერთიკაცი კომისია¹⁴“, „საპარლამენტო ინსპექტორი¹⁵“, „პარლამენტის დარაჯი¹⁶“, „თანამედროვე სახალხო ტრიბუნა¹⁷“და ა.შ.

სამხედრო რწმუნებულს უმთავრეს მიზნად პოლიტიკოსები მაინც იმას უსახავდნენ, რომ მისი გამძაფრებული კონტროლის პირობებში სამხედრო ძალები არ გასცილებოდნენ პოლიტიკური კონტროლის ფარგლებს, არ მოეხდინათ სახელმწიფოსგან თვითიზოლირება და არ შეექმნათ სახელმწიფო სახელმწიფოში¹⁸. ამასთან, მისი განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიმართულიყო იმისაკენ, რომ სამხედრო ძალაუფლებას სამხედრო მორჩილების პრინციპზე დაყრდნობით თავისი ბრძანებები არ გამოეყენებინა უკანონოდ და არ შეელახა ჯარისკაცის კანონით გარანტირებული ძირითადი უფლებები^19.

ყოველივე ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით სამხედრო რწმუნებულმა შესაბამისი მაკონტროლებელი და შუამავლური ფუნქციებით თავისი ადგილი დაიკავა ბუნდესთაგსა და ბუნდესვერს შორის, რითაც სამხედრო რწმუნებულს, ბუნდესთაგს, თავდაცვის კომიტეტსა და თავდაცვის სამინისტროს შორის პოლიტიკური ძალაუფლების პარალელოგრამი გაევლო, რომელიც უშუალოდ საპარლამენტო მმართველობასა და კონტროლს დაექვემდებარა.

სამხედრო რწმუნებულის მიერ საპარლამენტო კონტროლის განხორციელების საქმეში ერთ-ერთ გადამწყვეტ ფაქტორს არა მხოლოდ მისი ინსპექციური ხასიათი წარმოადგენს, არამედ ის, რომ სწორედ მისი ანალიზისა და შეფასების საფუძველზე ბუნდესთაგი და თავდაცვის სამინისტრო იღებს შემდგომ გადაწყვეტილებებს სამხედრო ძალების დემოკრატიზაციის კუთხით, რის მიხედვითაც იგი კონტროლის ცნების სრულ დეფინიციაში ხვდება. გარდა ამისა, მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს მას სამხედრო ძალების გამჭვირვალობისა და საზოგადოების ინფორმირების კუთხით. სამხედრო რწმუნებულის არსებობით საზოგადოება გარანტირებულია, რომ სამხედრო ძალებში ადგილი არ ექნება დემოკრატიული ღირებულებების უგულვებელყოფას და რომ სამხედრო ფორმაში მყოფი მოქალაქეების, მათი ოჯახის წევრების, უფლებები დაცული იქნება მათ მიერ დემოკრატიული გზით არჩეული დეპუტატების მიერ არჩეული სამოქალაქო პირის მიერ. სწორედ ამ გზით საპარლამენტო და საზოგადოებრივ კონტროლს შორის იკვრება ჯაჭვი, რამდენადაც პარლამენტი და მისი ინსტიტუტები პირველ რიგში პასუხისმგებელი არიან თავიანთი ამომრჩევლების წინაშე.

მიუხედავად სამხედრო რწმუნებულის საქმიანობის პოზიტიური მხარეებისა, პოლიტიკოსები მიუთითებენ მის ნეგატიურ, უმეტეს წილად - გაურკვეველ როლზეც. ოპონენტები თვლიან, რომ მიუხედავად იმისა, რომ იგი ბუნდესთაგის დამხმარე და, ამასთანავე, მისი შემადგენელი ნაწილია, სამხედრო რწმუნებულს დაკარგული აქვს საკანონმდებლო ორგანოს ფუნქციური ხასიათი, რამდენადაც იგი უშუალოდ არ არის დაკავებული კანონშემოქმედებითი საქმიანობით და უფრო მეტად აღმასრულებელი ხელისუფლების მაკონტროლებელ ფუქნციებს ასრულებს²⁰.

კრიტიკოსები საუბრობენ ასევე მის ორმაგ ფუნქციაზე, კერძოდ, მაშინ, როდესაც სამხედრო რწმუნებული თავდაცვის კომიტეტის მითითებით მოქმედებს, იგი ამასთანავე ფლობს დამოუკიდებლობას და შეუძლია იმოქმედოს თავისი გადაწყვეტილებების მიხედვით²¹. ამასთან, ადგილი აქვს სხვა ორგანოებთან მიმართებაში მაკონტროლებელ კომპეტენციებში შეჭრასა და დუბლირებას, რაც ასუსტებს მათ ეფექტურობასა და თავსებად მოქმედებას^22.

დაბოლოს, პოლიტიკოსები მიუთითებენ სამხედრო რწმუნებულის ზემოქმედების სუსტ შესაძლებლობებზე, რამდენადაც მას არ გააჩნია დასჯის ან დისციპლინური სანქციის დადების უშუალო უფლება. ამ შემთხვევაში უნდა აღინიშნოს, რომ ეს არგუმენტი პრინციპულად სცილდება საპარლამენტო კონტროლის არსს, რამდენადაც პარლამენტის მიზანია არა დამსჯელი ორგანოს შექმნა, არამედ პოლიტიკური ზედამხედველობის განხორციელება, რისი ზემოქმედების საშუალებებიცაა საპარლამენტო ტრიბუნა და შესაბამისი პოლიტიკური გადაწყვეტილებები. სწორედ ამიტომ, იგი თავისი სამართლებრივი სტატუსით მიეკუთვნება საკანონმდებლო ხელისუფლებას^23.

3.5.7. დასკვნა

გერმანიის ბუნდესთაგის სამხედრო რწმუნებულის ინსტიტუტის ანალიზმა, ვფიქრობთ, ნათელი გახადა, რომ სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო, დემოკრატიული კონტროლის ფარგლებში შესაძლებელია პარლამენტის ფარგლებში შეიქმნას ისეთი ორგანო, რომელიც, ერთი მხრივ, გაზრდის სამხედრო ძალაუფლებაზე პოლიტიკური ზედამხედველობის საშუალებებს, მეორე მხრივ კი, მნიშვნელოვან როლს შეასრულებს ჯარში დემოკრატიული პრინციპების დაცვის საქმეში. მისი ეფექტურობის მაჩვენებელია ამ სამსახურის პრესტიჟი და ავტორიტეტი სამხედროთა წინაშე და ჯარისკაცთა მიერ მისადმი მიმართვების რაოდენობა, რომელიც წელიწადში 7000 შეადგენს. რწმუნებულის საქმიანობის მთავარი შედეგი მაინც ისაა, რომ მისი ანალიზისა და ხედვის საფუძველზე ყალიბდება სამხედრო ძალების დემოკრატიზაციის რეფორმა, რასაც შესაბამისი საკანონმდებლო და პრაქტიკული ნაბიჯები მოჰყვება. ბუნდესთაგის სამხედრო რწმუნებულის სახით, ვფიქრობთ, წარმოდგენილია საპარლამენტო კონტროლის ერთ-ერთი ქმედითი სახე, რომელიც რეალურად, პრაქტიკაში მუდმივად ახორციელებს კონტროლს ყოველდღიურ სამხედრო ცხოვრებაზე და ხელს უწყობს ჯარის დემოკრატიზაციის პროცესს. თავის მხრივ, მას მნიშვნელოვანი წვლილი შეაქვს საზოგადოების ინფორმირების საქმეში ბუნდესვერში არსებული მდგომარეობის შესახებ და უზრუნველყოფს სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობის ერთ-ერთ უმთავრეს პრინციპს - გამჭვირვალობას.

სამხედრო რწმუნებულის ფუნქცია-მოვალეობის მიხედვით კიდევ ერთხელ გადავხედოთ მისი სამსახურისა და სტატუსის უპირატესობას:

● ის არის ქვეყნის საკანონმდებლო ორგანოს მიერ ნდობით აღჭურვილი პირი და, შესაბამისად, იზიარებს პოლიტიკურ პასუხისმგებლობას კანონის უზენაესობისა და დემოკრატიული პრინციპების დაცვის საქმეში;

● ის არის სამოქალაქო პირი, მოწოდებით დემოკრატი, რომელსაც ძირითადი კანონის საფუძველზე დავალებული აქვს ჯარში ადამიანის უფლებებისა და დემოკრატიული წეს-წყობის დაცვა;

● მისი უფლება-მოვალეობები მკაცრად დაკონკრეტებულია კანონმდებლობის საფუძველზე და მიმართულია მხოლოდ სამხედრო სფეროსკენ, შესაბამისად, მაღალია მისი ექსპერტული ცოდნა;

● ის უსმენს ჯარისკაცებს და ვალდებულია დაიცვას მათი ინტერესები და ხელი შეუწყოს მათი მოთხოვნების უზრუნველყოფას; ის არის გარკვეულწილად შუამავალი ჯარისკაცსა და მის მეთაურს შორის, რომლის პირობებშიც ის ზრუნავს კონფლიქტების უმტკივნეულოდ მოგვარებაზე;

● ის არის ყველა ჯარისკაცის ადვოკატი, რომლებიც მას ენდობიან და მისი დახმარების იმედი აქვთ;

● ის არის სამხედრო ცხოვრების „სარკე“, დანახული საზოგადოებრივი თვალით. მისი შეხედულებები ეყრდნობა საზოგადოებრივ მოთხოვნებს;

● ის თუნდაც ხშირად არ ჩანდეს, მისი არსებობა თავისთავად ზეგავლენას ახდენს სამხედრო წესრიგზე და პრევენციულად აისახება ჯარში დემოკრატიული პრინციპების დაცვის საქმეში;

● ის არის რეფორმატორი, თავად ეცნობა სიტუაციას, ახდენს მის ანალიზს და ამზადებს შესაბამის რეკომენდაციებს არსებული მდგომარეობის გამუჯობესების მიზნით;

● ის არის მაკონტროლებელი, რომელსაც უფლება აქვს „ყოველგვარი შეთანხმების გარეშე ეწვიოს ნებისმიერ სამხედრო უწყებას და შეამოწმოს იგი²⁴“;

● მას გააჩნია საკმარისი უფლებები ზემოაღნიშნული ფუნქციების შესასრულებლად;

● ის მაღალი ავტორიტეტით სარგებლობს, მისი ეფექტურობა და შედეგები მაღალია.

დაბოლოს, მიუხედავად მისი მაკონტროლებელი ფუნქციებისა და ბუნდესვერში არსებული სიტუაციის კრიტიკული შეფასებისა, სამხედრო რწმუნებულის ინსტიტუტი არანაირად არ არის მიმართული არმიის წინააღმდეგ, პირიქით, იგი მოწოდებულია ჯარის ინტერესების დასაცავად. მეცნიერთა უმრავლესობა თვლის, რომ სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებში უფრო მეტი გაურკვევლობები და კონფლიქტები იქნებოდა მოსალოდნელი, საპარლამენტო კონტროლი სამხედრო რწმუნებულის გარეშე რომ არსებობდეს^25.

3.6. ქართული სამხედრო საპარლამენტო რწმუნებული; პერსპექტივები

რამდენად მიზანშეწონილია ქართულ სამართლებრივ სივრცეში სამხედრო საპარლამენტო რწმუნებულის ინსტიტუტის შექმნა? - ამ კითხვაზე პასუხი, რა თქმა უნდა, მთლიანად პოლიტიკურ ნებაზე არის დამოკიდებული. თუმცა, წინამდებარე დისკუსიით მინდა ჩვენი ღრმა რწმენა გამოვხატოთ, რომ გერმანიის წარმოდგენილი ინსტიტუტი მნიშვნელოვან წვლილს შეიტანს არა მარტო სამხედრო ძალებზე საპარლამენტო კონტროლის თვალსაზრისით, არამედ ქართულ ჯარში დემოკრატიული რეფორმებისა და განვითარების კუთხით. კითხვაზე პასუხის გასაცემად, პირველ რიგში, განვიხილოთ არსებული სიტუაცია.

ქვეყნის თავდაცვის საკითხებით საქართველოს პარლამენტში დაკავებულია თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტი, რომლის კომპეტენციაშიც შედის როგორც შესაბამისი საკანონმდებლო ინიციატივების მომზადება-განხილვა, ასევე სამხედრო ძალებზე დემოკრატიული კონტროლის განხორციელება. ამისათვის მას საქართველოს კანონმდებლობით მინიჭებული აქვს შემდეგი უფლება-მოვალეობები:

● საკანონმდებლო ინიციატივების შემუშავება-მომზადება;

● კანონმდებლობის აღსრულებაზე კონტროლი;

● სახელმწიფო ორგანოებსა და მათ საქმიანობაზე კონტროლი და საჭიროების შემთხვევაში დასკვნების მომზადება;

● საქართველოს მთავრობისთვის ნდობის გამოცხადება, სხვადასხვა თანამდებობებზე კანდიდატურების განხილვა და დასკვნის მომზადება;

● კომიტეტში შემოსული საჩივრებისა და განცხადებების განხილვა;

● თანამშრომლობა უცხო ქვეყნების სახელმწიფო ხელისუფლების უმაღლეს ორგანოთა შესაბამის და საერთაშორისო ორგანიზაციებთან;

● პარლამენტის რეგლამენტით დადგენილი სხვა უფელბამოსილებანი.

საქართველოს პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტში ასევე მოქმედებს „ნდობის ჯგუფი“, რომელიც შედგება კომიტეტის თავმჯდომარისა და სხვა წევრებისაგან. აღნიშნული ჯგუფის უფლება-მოსილებები საკმაოდ ფართოა იმდენად, რამდენადაც მის წევრებს ხელი მიუწვდებათ კანონმდებლობით დადგენილ საიდუმლო ინფორმაციაზე, ასევე მათ აქვთ შესაძლებლობა განახორციელონ როგორც კონტროლი უმაღლესი თანამდებობის პირებზე, ასევე აღმოჩენილი დარღვევის შემთხვევაში დააყენონ მათი პასუხისმგებლობის საკითხი.

პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტს ჰყავს აპარატი, რომელიც დაკომპლექტებულია სხვადასხვა სპეციალისტებით, რომელთა მოვალეობაა ხელი შეუწყონ კომიტეტს ფუნქცია-მოვალეობების შესრულებაში.

როგორც ვხედავთ, პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტს და მის წევრებს საკმარისი უფლებამოსილება და საშუალებები გააჩნიათ განახორციელონ სრულფასოვანი ზედამხედველობა სამხედრო ძალების საქმიანობაზე. თუმცა, აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ბიუჯეტის განხილვისას მათი კომპეტენციის დაბალი ხარისხი მნიშვნელოვნად ამცირებს მათი ზემოქმედების ხარისხს საპარლამენტო კონტროლის თვალსაზრისით. რაც შეეხება ისეთ თემებს, როგორებიცაა: ჯარის დემოკრატიზაცია, ჯარში ადამიანის უფლებების დაცვა, კონკრეტული საპარლამენტო კონტროლის მექანიზმები და ა.შ., თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტების კომპეტენციებში ეს საკითხები მოიაზრება იმდენად, რამდენადაც ის კანონის უზენაესობის პრინციპის დაცვასა და კონტროლს ეხება, თუმცა, ამ მხრივ რაიმე კონკრეტული მექანიზმი არ არსებობს და იგი მხოლოდ ზოგად ჭრილში განიხილება. პარალელურ რეჟიმში, პარლამენტის ფარგლებში მოქმედებს ადამიანის უფლებათა დაცვისა და სამოქალაქო ინტეგრაციის კომიტეტი, რომელიც ზედამხედველობას უწევს ქვეყანაში ადამიანის უფლებების დაცვის საკითხებს. ამასთანავე, საქართველოში მოქმედებს სახალხო დამცველის ინსტიტუტი, რომელიც ასევე ადამიანის უფლებების დაცვით არის დაკავებული. სამხედრო-საპარლამენტო რწმუნებულის ქართულ სივრცეში ჩამოყალიბების იდეის წარმოქმნისას, ცხადია, ოპონენტებს წარმოექმნებათ შთაბეჭდილება, რომ ამ ინსტიტუტის შექმნით შესაძლოა მოხდეს სხვა ორგანოების საქმიანობების დუბლირება და ერთმანეთის ფუნქცია-მოვალეობების გადაფარვა. აღნიშნული არგუმენტი რეალობას ნამდვილად არ არის მოკლებული. თუმცა, ამ კითხვის დასმა მეორე მხრიდანაც შეიძლება, კერძოდ: რამდენად საჭიროა მხოლოდ სამხედროებისთვის შეიქმნას ადამიანის უფლებების დაცვის დამატებითი ინსტიტუტი და რამდენად აუცილებელია თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტთან გაჩნდეს ასეთი ორგანო, რომელიც ასევე სამხედრო ძალებზე სამოქალაქოდემოკრატიული კონტროლით დაკავდებოდა? განვიხილოთ თითოეული შემთხვევა, შესაბამისი პრაქტიკული მომენტებით.

3.6.1. ადამიანის უფლებადაცვითი ინსტიტუტები და ჯარისკაცის უფლებების დაცვა

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ადამიანის უფლებათა დაცვის საკითხებზე საპარლამენტო კონტროლი ხორციელდება ადამიანის უფლებათა დაცვისა და სამოქალაქო ინტეგრაციის კომიტეტის მიერ. მას რაიმე დამატებითი განყოფილება არ გააჩნია, რომელიც მხოლოდ სამხედრო მოსამსახურეთა უფლებების უზრუნველყოფისთვის იზრუნებდა, მიუხედავად სამხედრო სამსახურის სპეციფიკური ხასიათისა. ჯარი არის დახურული ტიპის ინსტიტუტი და სამხედრო ნაწილის მონახულება სპეციალური ნებართვის გარეშე აკრძალულია. თუმცა პარლამენტის დეპუტატს და მათ შორის, ცხადია, კომიტეტის თავმჯდომარესაც ამის უფლება გააჩნია. მეორე მხრივ, ჯარისკაცი სპეციალურ რეJიმში მსახურობს და მის მიერ სამხედრო ნაწილის თვითნებურად მიტოვება და მაგალითად, კომიტეტისთვის მიმართვა საკმაო სირთულეს წარმოადგენს, თუ მხედველობაში მივიღებთ იმასაც, რომ კომიტეტის ადგილმდებარეობა თბილისია, ხოლო სამხედრო ნაწილები ძირითადად საქართველოს სხვადასხვა რეგიონებშია განლაგებული. რაც შეეხება ჯარის ცხოვრების სპეციფიკას, როგორც გერმანულ მაგალითში დავინახეთ, სამხედრო რწმუნებულის უპირატესობა სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ მას ჯართან უშუალო და ხშირი შეხება აქვს და ესეც იმიტომ, რომ იგი მაქსიმალურად კარგად იყოს სამხედრო სამსახურის ყოველდღიურ ყოფაში ჩახედული და ახლო ურთიერთობა ჰქონდეს ჯარისკაცის ცხოვრებასთან, მის სამსახურეობრივ პირობებთან. ამ მხრივ ადამიანის უფლებათა დაცვისა და სამოქალაქო ინტეგრაციის კომიტეტის შესაძლებლოები შეზღუდულია, რამდენადაც მის კომპეტენციაში შედის საქართველოს მთელი მოსახლეობის უფლებების დაცვის საკითხები და ცხადია, კომიტეტში შემავალი დეპუტატები ასე მარტივად ვერ დაუთმობენ შესაბამის დროსა და შესაძლებლობებს მხოლოდ ჯარის პრობლემატიკას. თუკი პრაქტიკას გადავხედავთ, აღნიშნული კომიტეტი ჯარის პრობლემატიკით ძირითადად მხოლოდ მას შემდეგ ინტერესდება და ნაწილობრივ საქმეში ერევა, როდესაც ესა თუ ის ფაქტი საკმაოდ მძიმეა და საზოგადოებისათვის აქტუალური. სამხედრო რწმუნებულის ინსტიტუტის ეფექტურობა კი იმაში გამოიხატება, რომ მისი ქმედება პრევენციულია და სიტუაციის გამძაფრებამდე იგი აქტიურად არის ჩართული პრობლემების აღმოფხვრის საქმეში. ამისათვის მას თავისი სამსახური და, შესაბამისად, სამხედრო საკითხების მცოდნე და კომპეტენტური გუნდი (აპარატი) უმაგრებს მხარს. ცალკე პრობლემას წარმოადგენს ჯარისკაცის ინფორმირებულობა კომიტეტის საქმიანობისა და მისი ზემოქმედების საშუალებების შესახებ. ჯარისკაცების უმრავლესობამ საერთოდ არ იცის, თუ როგორ შეიძლება მათ გამოიყენონ ადამიანის უფლებათა დაცვისა და სამოქალაქო ინტეგრაციის კომიტეტის შესაძლებლობები თავიანთი პრობლემების გადაჭრისათვის, რაც ზოგადად ჯარისკაცთა განათლებისა და შესაბამისი ინორმაციის მიწოდების ნაკლოვანებებთან მივყავართ.

3.6.2. სახალხო დამცველი და ჯარისკაცის უფლებების დაცვა

შვედური ომბუდსმენის ინსტიტუტის ქართული ვარიანტი - სახალხო დამცველი წარმოადგენს ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ორგანოს ქვეყანაში ადამიანის უფლებების დაცვის საკითხებზე ზედამხედველობის განსახორციელებლად. სახალხო დამცველის კომპეტენცია ვრცელდება ასევე ჯარზეც და მას საკმარისი უფლებები გააჩნია სამხედრო ნაწილების მონახულებისა თუ ჯარისკაცებთან თავისუფალი გასაუბრების თვალისაზრისით. წლების მანძილზე სახალხო დამცველის ოფისში კონკრეტული განყოფილება, რომელიც დაკავებული იქნებოდა სამხედრო მოსამსახურეთა უფლებებით, ფაქტობრივად, არ არსებობდა, თუ არ ჩავთვლით 2003 წელს, როცა 2 თვის განმავლობაში მოქმედებდა სახალხო დამცველის რწმუნებული სამხედრო საკითხებში. თუმცა აღსანიშნავია, რომ სახალხო დამცველის აპარატში ფიქტიურად დაკავებული იყვნენ კონკრეტული პიროვნებები სამხედრო მოსამსახურეთა უფლებების დაცვის საკითხებით და, შეიძლება ითქვას, რომ მათმა საქმიანობამ გარკვეულწილად პოზიტიური როლი ითამაშა ამ საქმეში. პრაქტიკამ აჩვენა, რომ სამხედრო მოსამსახურეთა ადამიანის უფლებების დაცვა არ არის თავის მხრივ არსებული პრობლემების აღმოსაფხვრელი საშუალება; სამხედრო საქმე, როგორც აღინიშნა, სპეციფიკურობით გამოირჩევა და ჯარისკაცთა უფლებრივი მდგომარეობა ბევრ სხვა საკითხთან არის დაკავშირებული, როგორებიცაა: საყოფაცხოვრებო და სოციალური პირობები, საკადრო და სხვა სამსახურეობრივი თემები, დისციპლინისა და თავისუფალი დროის გამოყენების საკითხები და ა.შ., რომელიც რიგ შემთხვევებში სახალხო დამცველის კომპეტენციას სცილდება. სახალხო დამცველი ასევე ვერ იქნება ჯარის დემოკრატიზაციის ან ამ მხრივ მისი განვითარების რეკომენდაციების წარმდგენელი, ვინაიდან მას ეს არც ეხება და ამისათვის არც შესაბამისი შესაძლებლობები გააჩნია. დაბოლოს, როგორც სტატისტიკა აჩვენებს, წლების მანძილზე სახალხო დამცველი ფაქტობირვად 1-2-ჯერ ეწვია სამხედრო ნაწილს და არა არსებული მდგომარეობის გასაცნობად, არამედ კონკრეტული გახმაურებული ფაქტის გამო, რაც პირდაპირ მიუთითებს მის ნაკლებ დაინტერესებაზე ან უნარზე ჩართული იყოს ჯარისკაცთა პრობლემატიკის შესწავლასა და აღმოფხვრის საქმეში. გასაკვირი არც არის, ვინაიდან მას, ადამიანის უფლებათა დაცვისა და სამოქალაქო ინტეგრაციის კომიტეტის მსგავსად, მთელი საქართველოს ფარგლებით უწევს ადამიანის უფლებებზე ზრუნვა და შესაბამისი საქმეებიც საკმარისზე მეტი აქვს.

დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ მიუხედავად ქვეყანაში არსებული უფელბადაცვითი ინსტიტუტებისა, მათი საქმიანობის ეფექტურობა სამხედრო მოსამსახურეთა უფლებების დაცვის საქმეში დაბალია და მას განაპირობებს როგორც არასრულყოფილი ინსტიტუციონალური შესაძლებლობები, ასევე კომპლექსური მიდგომის მექანიზმები. ყოველივე ეს იწვევს ჯარისკაცთა პასიურობას მიმართონ და გამოიყენონ ამ ორგანოების დახმარება თავიანთი ინეტერესების დასაცავად. რაც შეეხება ჯარის პრობლემათა კომპლექსურ შესწავლასა და შესაბამისი რეფორმების ინიცირებას, ეს ზემოაღნიშნული ინსტიტუტების კომპეტენციას სცილდება და, ცხადია, ისინი ჯარს ამ სახის მომსახურებას ვერ გაუწევენ.

3.6.3. პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტი, როგორც ჯარის დემოკრატიზაციის ინიციატორი

პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტი გარკვეულწილად არის ის მაკავშირებელი რგოლი საზოგადოებასა და უსაფრთხოების სისტემებს შორის, რომლის ვალდებულებაშიც შედის როგორც ამ სფეროს კონტროლი დაარსებული პრობლემების გადაჭრა, ასევე შესაბამისი რეფორმების მომზადება და საკანონმდებლო ინიციატივებით მათი უზრუნველყოფა. სწორედ პარლამენტის საკანონმდებლო საქმიანობითა და წინადადებებით უნდა ხორცილდებოდეს საზოგადოებრივი ინტერესების რეალიზება თავდაცვისა და უსაფრთხოების სექტორზე.

საქართველოს პრალამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტმა 2005 წლის თებერვლიდან 2006 წლის ივლისამდე განიხილა საკანონმდებლო ინიციატივა თავდაცვისა და უშიშროების საკითხებში. წარმოდგენილი ინიციატივებიდან თავდაცვის სფეროს შეეხებოდა კანონპროექტი, რომელთაგანაც 8 ცვლილება კანონიერ ძალაში შევიდა, ხოლოგანხილვის სხვადასხვა ეტაპზეა. კანონში მიღებული 8 ცვლილება და დამატება ეხებოდა როგორც თავდაცვის უწყების რეფორმის საკითხებს, ასევე სამხედრო სავალდებულო სამსახურში გაწვევის პროცედურებს, მის გავლის წესსა და სამხედრო მოსამსახურეთა სოციალურ საკითხებს. განხილვის შედეგად, უნდა აღინიშნოს, რომ განხორიელებული ცვლილებების საფუძველზე მოხდა სამხედრო სამსახურის არა თუ ლიბერალიზაცია და წვევამდელთა და სამხედრო მოსამსახურეთა უფლებრივი მდგომარეობის გაუმჯობესება, არამედ იგი მნიშვნელოვნად გამკაცრდა და დამძიმდა. მაგალითად, სამხედრო სამსახურის ვადა 12 თვიდან 18 თვემდე გაიზარდა; სამხედრო სავალდებულო სამსახურში გაწვევისგან გადავადების მოსაკრებელი 200 ლარიდან 12 თვისათვის გაიზარდა 2000 ლარამდე 18 თვისათვის; სამხედრო მოსამსახურეთა საპენსიო უზრუნველყოფის თვალსაზრისით მდგომარეობა გაუარესდა, ვინაიდან მოხდა საპენსიო განაკვეთების შემცირება.

რა თქმა უნდა, პარლამენტის აღნიშნული კომიტეტი მუდმივად ვერ მოახდენს ჯარში დემოკრატიული სახის რეფორმების ინიცირებას და დროის მოკლე სივრცეში მისი საქმიანობის ანალიზი საერთო სურათს ვერ შექმნის. საქართველოს პარლამენტი და მისი კომიტეტები მოქმედებენ ქვეყანაში არსებული სიტუაციიდან გამომდინარე, რომლის დროსაც შესაძლებელია ამა თუ იმ სფეროში გარკვეული საკითხების გამკაცრება თუ ლიბერალიზაცია მოხდეს. თუმცა პრობლემა მდგომარეობს იმაში, რომ, თუკი ქვეყნის სხვადასხვა სფეროებში ასე თუ ისე დემოკრატიული რეფორმები ხორციელდება, ჯარში ამ მხრივ არა თუ წინ იდგმება ნაბიჯები, არამედ კიდევ უფრო სცილდება განვითარების პერსპექტივებს. ამის მიზეზი მრავალ ფაქტორს უკავშირდება, კერძოდ, მიუხედავად იმისა, რომ ძირითადად საქართველოს პრალამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტია სხვადასხვა კანონპროექტების ინიციატორი, რეალურად მათი თითქმის 90%25 თავდაცვის სამინისტროს შემოთავაზებაა. ეს უკანასკნელი თავის მხრივ ცდილობს სამხედრო სამსახურთან დაკავშირებული წესები იმ სახით მოაწყოს, რომელიც უფრო მეტ ვალდებულებებს დააკისრებს სამხედრო მოსამსახურეებს, შეზღუდავს მათ უფლებრივ არეალს, თავად კი მაღალი სიმკაცრისა და ნაკლები პასუხისმგებლობის პირობებში გაიმარტივებს მმართველობით საქმიანობას. თუ რატომ პასიურობს ამ შემთხვევაში პარლამენტის შესაბამისი კომიტეტი და რატომ არ ახდენს თავად საჭირო ცვლილებებს ჯარში დემოკრატიული რეფორმების მხარდასაჭერად, ეს საკითხი მრავალ ფაქტორთან არის დაკავშირებული. პირველ რიგში, ნათელია, რომ საქმე გვაქვს პოლიტიკურ ნებასა და საკანონმდებლო და აღმასრულებელ ხელისუფლებას შორის ურთიერთობათა თავისებურებასთან. ამ შემთხვევაში კომიტეტი თავისი ხელმძღვანელობით არა თუ ახორციელებს საპარლამენტო კონტროლს სამხედრო ძალებზე, არამედ გარკვეულწილად მის სტრუქტურულ ერთეულს უფრო წააგავს, რომელიც თავდაცვის მიერ წამოყენებულ „პრეტენზიებს“ უკლებლივ საკანონმდებლო ცვლილებებით აკმაყოფილებს. თავის მხრივ, პრობლემებია თავად კომიტეტის წევრთა და აპარატის კომპეტენციებთან დაკავშირებით. საქართველო ბოლო 10 წლის მანძილზე მნიშვნელოვნად განიცდის ამ სფეროში მაღალი კვალიფიკაციის მქონე სპეციალისტების ნაკლებობას. ამასთან, ხელისუფლების ცვლასთან ერთად იცვლება შესაბამისი სამსახურების კადრებიც, რომელთა საკითხში გარკვევასა და კვალიფიკაციის ამაღლებას კიდევ ბევრი დრო სჭირდება. კომიტეტში თავდაცვის უწყებაში რეფორმების განხორციელებაზე ნაკლები აქტივობის მიზეზი იმაშიც მდგომარეობს, რომ თავად თავდაცვის სამინისტრო არის ამ მხრივ უფრო აქტიური და, შესაბამისად, ის ახდენს მისთვის სასურველ და მისაღებ წინადადებათა რეალიზებას. 2004-06 წლებში საქართველოს პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტი უფრო მეტად დაკავებული იყო ჯარის პოპულარიზაციითა და პიარ-კამპანიებით, ვიდრე სამოქალაქო კონტროლის განხორციელებითა და ჯარში დემოკრატიული რეფორმების მომზადებით.

ასეთ პირობებში, დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ ჯარის დემოკრატიზაცია, უპირველეს ყოვლისა, დაკავშირებულია აღმასრულებელ და საკანონმდებლო ხელისუფლების ნებასა და პოლიტიკურ სპექტრზე. თუმცა პრობლემები შეიმჩნევა ექსპერტთა ნაკლებობის მხრივ, რომელთა მხრიდანაც შესაძლებელი გახდებოდა დემოკრატიული რეფორმების ინიცირება.

3.6.4. დასკვნა

როგორც ჩატარებულმა გამოკვლევამ გვიჩვენა, მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოში ჯარისკაცის უფლებრივი მდგომარეობა ასე თუ ისე სამართლებრივად უზრუნველყო ფილია, თუმცა არასაკმარისად, მისი რეალიზაცია გაცილებით რთულ საქმეს წარმოადგენს. ამის გამომწვევი ძირითადი მიზეზებია: ერთი მხრივ, ჯარში დამკვიდრებული მოძველებული ტრადიციები და დაუწერელი წეს-ჩვევები, მეორე მხრივ, არსებული პრობლემების მოგვარების სურვილის დეფიციტი ყველა დონეზე, რაც, თავის მხრივ, დაკავშირებულია როგორც პოლიტიკურ, ასევე აღმასრულებელი ხელისუფლების უმოქმედობასა ან უუნარობასთან. თუმცა ფაქტი სახეზეა, რომ ჯარში სამოქალაქო უფლებრივი მდგომარეობის საკითხი ერთ-ერთი სერიოზული პრობლემაა, რომელიც დროთა განმავლობაში კიდევ უფრო გართულდება, თუკი ის მუდმივ და სისტემურ ზრუნვასა და კონტროლს არ დაექვემდებარება. თუმცა, ყველაზე მეტი დამაბრკოლებელი ბარიერი მაინც პოლიტიკურ დონეზე შეიმჩნევა, როცა ადგილი აქვს როგორც დემოკრატიული კონტროლის განხორციელების სუსტ მექანიზმებს, ასევე, ჯარში დემოკრატიული რეფორმების განხორციელების სურვილისა და იდეების დეფიციტს, რომელიც, თავის მხრივ, პირველ მიზეზს უკავშირდება. ასეთ პირობებში აშკარა ხდება ისეთი ინსტიტუტის შემქნის აუცილებლობა, რომელიც წარმოდგენილი პრობლემატიკის აღმოფხვრისათვის განსახორციელებლ ღონისძიებათა რამდენიმე კომპონენტს შეითავსებს და თავად იქნება როგორც ჯარში არსებული მდგომარეობის ზედამხედველი და ანალიტიკოსი, ასევე მისი რეფორმირების ინიციატორი. სწორედ ამ დადებითი კომპეტენციებით არის აღჭურვილი გერმანიის სამხედრო საპარლამენტო რწმუნებული, რომლის საქართველოს სამართლებრივ სივრცეში დანერგვას ბევრი პოზიტიური შედეგის მოტანა შეუძლია.

ბევრმა პოლიტიკოსმა შეიძლება ამ იდეას სკეპტიკურად შეხედოს და დამატებითი რგოლის ამოქმედების ეფექტურობა ისევე კითხვის ქვეშ დააყენოს, როგორც ამ ეტაპზე მოქმედი სხვა ინსტიტუტებისა, რომელთაც რეალობაში დაბალი ხარისხის შედეგი აქვთ. თუმცა ფაქტია, რომ დღესდღეობით საქართველოს სამართლებრივ სივრცეში არ მოქმედებს სამხედრო ძალებზე დემოკრატიული კონტროლის რეალობაში განხორციელების ისეთი მექანიზმი, რომელიც კონტროლის კონკრეტულ მიმართულებასა და საქმიანობას უზრუნველყოფდა. სამხედრო რწმუნებულის ინსტიტუტი ამ შემთხვევაში მუდმივ კავშირში იქნებოდა, ერთი მხრივ, საქართველოს პარლამენტთან, მეორე მხრივ კი, სამხედრო ძალებთან და მუდმივი კონკრეტული ზედამხედველობისა და კონტროლის სხვა მექანიზმების გამოყენებით შეძლებდა ჯარში არსებული როგორც მანკიერი მხარეების გამოაშკარავებას, ასევე მათი აღმოფხვრისათვის საკანონმდებლო დონეზე კონკრეტული რეკომენდაციების წარმოდგენას. თუმცა ყურადსაღებია, რომ სამხედრო რწმუნებული არამც და არამც არ უნდა წარმოადგენდეს დამსჯელ ორგანოს და მას არ უნდა გააჩნდეს სხვადასხვა სახის სანქციების გამოყენება ჯარში კანონმდებლობისა თუ შიდა წესების დარღვევის შემთხვევაში. იგი, პირველ რიგში, არის საპარლამენტო კონტროლის დამხმარე ორგანო და მისი ზემოქმედების საშუალებები საკუთარ პოლიტიკურ ძალაუფლებასა და საპარლამენტო ტრიბუნის გამოყენებაში მდგომარეობს. იგი უნდა იყოს, ერთი მხრივ, შუამავალი ჯარსა და პარლამენტს შორის, მეორე მხრივ კი, საპარლამენტო ინსპექტორი, რომლის უმაღლესი სანქცია მისი საჯარო განცხადება ან წარდგენილი წლიური ანაგარიში უნდა იყოს. თუმცა, ეს არ ნიშნავს, რომ ასეთ პირობებში იგი დაკარგავს თავის ავტორიტეტსა და ძალაუფლებას სამხედროთა წინაშე, პირიქით; კონკრეტული ორგანოსა თუ პირის მიერ ჩადენილი არასწორი საქმიანობის მის მიერ ნეგატიურად შეფასება იქნება პოლიტიკური განაჩენი, რაც, თავის მხრივ, შესაბამის პასუხისმგებლობას მოითხოვს არა კონკრეტული „დამნაშავისგან“, არამედ ზოგადად უწყებისა და მისი ხელმძღვანელისგან, რომელიც პოლიტიკურად იძულებული გახდება „პოლიტიკური განაჩენის“ დადგომამდე გამოასწოროს მდგომარეობა და მათ შორის თავად გამოიყენოს სადამსჯელო სანქციები. ამასთანავე, სამხედრო რწმუნებული დარჩება სამხედროთა „ადვოკატი“ და მათი ინტერესების გამტარებელი, ვინაიდან მის მიერ გამოაშკარავებული დარღვევა აღარ იქნება მხოლოდ შიდა უწყებაში მომხდარი ფაქტი, არამედ იგი უკვე პოლიტიკური დისკუსიის საგანი გახდება, რაც გაზრდის არსებული პრობლემების კომპლექსურად გადაჭრის შესაძლებლობას. ეს კი ზოგადად ხელს შეუწყობს სამხედროთა უფლებრივი მდგომარეობის გაუმჯობესებას და გაზრდის მათი უფლებების დაცვის ხარისხს.

რაც შეეხება ჯარში ადამიანის უფლებების დაცვას, ეს საკითხი პირდაპირ კავშირშია ჯარის დემოკრატიზაციასთან და მთავარი ხელშემწყობი ფაქტორია სამხედრო მოსამსახურეთა სამოქალაქო საზოგადოებაში სრულფასოვანი ინტეგრაციის პროცესში. სამხედრო საპარლამენტო რწმუნებულის ინსტიტუტი ამ მხრივ მთავარ როლს ითამაშებს არა მხოლოდ ადამიანის უფლებების დაცვის საქმეში, არამედ მისი სისტემის დახვეწისა და არსებული კომპლექსური პრობლემების დარწმუნებული იქნება ჯარისკაცთა (ყველა სამხედრო მოსამსახურის) საჩივრების მიმღები და მათი ინტერესების გამტარებელი. იგი ვალდებული იქნება საჩივარზე მოახდინოს რეაგირება და თავდაცვის უწყებას მოსთხოვოს სიტუაციაში გარკვევა, ახსნა-განმარტებები. მისი ასეთი ურთიერთობა სამხედრო უწყებასთან თავისთავად უკვე წარმოადგენს პრობლემაზე ზემოქმედების საშუალებას, ვინაიდან, როგორც წესი, საპარლამენტო რწმუნებულის მოთხოვნა ახსნა-განმარტების თაობაზე მინისტრიდან და გენ.შტაბის უფროსიდან დაწყებული თითქმის ყველა რგოლს გაივლის სავარაუდო დამრღვევამდე. შესაბამისად, ამ ჯაჭვში ყველა საქმის კურსში იქნება და პასუხისმგებელი თავისი ხელმძღვანელის წინაშე. ასეთ პირობებში თითოეული რგოლი დაინტერესებული იქნება არსებული პრობლემის გარკვევაში და მის მოგვარებაში. ეს ნიშნავს იმას, რომ კონკრეტულ „დანაშაულს ან გადაცდომას“ სწრაფი რეაგირება მოჰყვება, რაც, ამასთანავე, პოლიტიკური ზედამხედველობის ქვეშ მოექცევა.

საპარლამენტო რწმუნებულის როლი არ იქნება მხოლოდ საჩივრების მიღება და მისი განხილვა. იგი საჩივრების განხილვის საფუძველზე მოახდენს ჯარში არსებული პრობლემების სისტემატიზაციასა და ანალიზს, რის შედეგადაც მოხდება ამ პრობლემების აღმოფხვრის კონცეპტუალური გეგემების შედგენა და მისი როგორც თავდაცვის უწყებისთვის, ასევე პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტისთვის წარდგენა. ამ უკანასკნელს, განიხილავს რა „რეფორმების“ რწმუნებულის მიერ შემოთავაზებულ გეგმებს, უფლება აქვს აქციოს ასეთი დოკუმენტი თავდაცვის უწყებისთვის როგორც სავალდებულო სახელმძღვანელო პრინციპი, ასევე, თავად წარმოადგინოს სხვადასხვა სახის საკანონმდებლო ინიციატივა, რომლის საშუალებითაც წამოიწყოს და განავითაროს რეფორმები ჯარის დემოკრატიზაციის მიმართულებით.

დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ სამხედრო რწმუნებული არის ერთ-ერთი ეფექტური ინსტიტუტი როგორც დემოკრატიული კონტროლის განსახორციელებლად, ასევე სამხედრო მოსამსახურეთა უფლებების დასაცავად და ჯარში სამოქალაქო დემოკრატიული რეფორმების გასატარებლად. მის მიერ ჩატარებული ანალიზისა და ინიცირების საფუძველზე, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებში შესაძლებელია იმ პოლიტიკური კლიმატის ჩამოყალიბება, სადაც სამხედროები არა მხოლოდ კონკრეტულად მოექცევიან პოლიტიკური კონტროლის ქვეშ, არამედ, ასევე, მათ სამხედრო რწმუნებულის სახით ეყოლებათ თავიანთი უშუალო ლობისტი პარლამენტში, რაც კიდევ ერთი დამატებითი საშუალება იქნება სამხედროთა ინტერესების უზრუნველსაყოფად.

დაბოლოს, სამხედრო რწმუნებული არ არის მხოლოდ საპარლამენტო კონტროლის დამხმარე ორგანო, იგი ერთი პირისგან შექმნილი ავტორიტეტია, რომლის უშუალო ხედვასა და ძალისხმევაზე არის ამ ინსტიტუტის ეფექტურობა დამოკიდებული. ამდენად, მნიშვნელოვანია მისი როგორც შერჩევის საკითხი, ასევე, პირველი ნაბიჯების შედეგები. თუმცა ამ ინსტიტუტის უპირატესობა სწორედ იმაში შეიძლება გამოიკვეთოს, რომ სამხედრო რწმუნებულის სახით და მისი თანამშრომლებით ამ სფეროში წარმოიქმნება რეფორმატორთა გუნდი, რომელიც საფუძველს ჩაუყრის ჯარის დემოკრატიზაციის ხანგრძლივ პროცესს.

_______________________

1. Wolfgang R. Vogt, Militär und Demokratie. Funktionen und Konflikte der Institution des Wehrbeauftragten, Hamburg 1972, S. 28.

2. Th. Blank, 93. Sitzung des Dt. Bundestages vom 2. 2. 1956, 3. 23, zitiert nach Wolfgang R. Vogt, Militär und Demokratie. Funktionen und Konflikte der Institution des Wehrbeauftragten, Hamburg 1972, S. 24.

3. დ. დარჩიაშვილი, პოლიტიკოსები, ჯარისკაცები, მოქალაქენი.თბილისი 2000, გვ.83.

4. წარმოდგენილი კვლევა ეყრდნობა შემდეგ ნაშრომს: Georg Nolte, Vergleich Europäischer Wehrrechtssysteme, Götingen 2002, S. 63-189.

5. Bundestag (გერ.) - გერმანიის პარლამენტი (ავტ.).

6.Bundeswehr (გერ.) - გერმანიის არმია (ავტ.).

7. შენიშნვა - გერმანიის სამართლებრივ სივრცეში არ არსებობს კონსტიტუცია და მის ფუნქციას ძირითადი კანონი ასრულებს. (ავტ.)

8. Vgl. Wolfgang R. Vogt Militär und Demokratie. Funktionen und Konflikte der Institution des Wehrbeauftragten, Hamburg 1972, S. 59.

9. H. Mauer, Wertbeauftragter und Parlament, in: Recht und Staat in Geschichte und Gegenwart, Tübingen 1965, S. 34, zitiert nach Wolfgang R. Vogt, Militär und Demokratie. Funktionen und Konflikte der Institution des Wehrbeauftragten, Hamburg 1972, S. 83.

10. R. Jaeger, 159. Sitzung des Dt. Bundestages, zitiert nach Wolfgang R. Vogt, Militär und Demokratie. Funktionen und Konflikte der Institution des Wehrbeauftragten, Hamburg 1972, S. 52.

11. Vgl. Eckart Busch, Der Wehrbeauftragte. Organ der parlamentarischen Kontrolle, Heidelberg 1999 (5., neubearb, Aufl.), S. 138.

12. R. Jaeger, 159. Sitzung des Dt. Bundestages, zitiert nach Wolfgang R. Vogt, Militär und Demokratie. Funktionen und Konflikte der Institution des Wehrbeauftragten, Hamburg 1972, S. 60

13. R. Jaeger, 204. Sitzung des Dt. Bundestages, zitiert nach Wolfgang R. Vogt, Militär und Demokratie. Funktionen und Konflikte der Institution des Wehrbeauftragten, Hamburg 1972, S. 60.

14. J. Salzmann, Der Gedanke des Rechtstaates in der Wehrverfassung der Bundesrepublik, Bonn 1962, S. 86, zitiert nach Wolfgang R. Vogt, Militär und Demokratie. Funktionen und Konflikte der Institution des Wehrbeauftragten, Hamburg 1972, S. 60.

15. Th. Eschenberg, Institutionelle Sorgen in der Bundesrepublik, 1961, S. 12 f, zitiert nach Wolfgang R. Vogt, Militär und Demokratie. Funktionen und Konflikte der Institution des Wehrbeauftragten, Hamburg 1972, S. 60.

16. H. Mauer, Wehrbeauftragter und Parlament, in: Recht und Staat in Geschichte und Gegenwart, Tübingen 1965, S. 7, zitiert nach Wolfgang R. Vogt, Militär und Demokratie. Funktionen und Konflikte der Institution des Wehrbeauftragten, Hamburg 1972, S.60.

17. H. v. Mangoldt u Friiedr. Klein, Das Bonner Grundgesetz, Berlin 1964, S. 958, zitiert nach Wolfgang R. Vogt, Militär und Demokratie. Funktionen und Konflikte der Institution des Wehrbeauftragten, Hamburg 1972, S. 60.

18. E. Paul, Protokoll des 2. Dt. Bundestages, 159. Sitzung vom 6. 7. 1958, S. 8765, Sitzung des Dt. Bundestages, zitiert nach Wolfgang R. Vogt, Militär und Demokratie. Funktionen und Konflikte der Institution des Wehrbeauftragten, Hamburg 1972, S. 50.

19. Vgl. Wolfgang R. Vogt Militär und Demokratie. Funktionen und Konflikte der Institution des Wehrbeauftragten, Hamburg 1972, S. 50.

20. Wolfgang R. Vogt, Militär und Demokratie. Funktionen und Konflikte der Institution des Wehrbeauftragten, Hamburg 1972, S. 55.

21.იქვე, გვ.61

22. იქვე.

23. Karl Gleumes, Der Wehrbeauftragte, Berlin 2005, S. 9.

24. OTL.i.G. Dr. Jürgen Groß, ჰამბურგის უნივერსიტეტთან არსებული მშვიდობისა და უსაფრთხოების პოლიტიკის კვლევის ინსტიტუტის მასტერის (2005-2006) სემინარიდან ,,Probleme militärischer Macht”, 24. 01. 2006.

25. Wolfgang R. Vogt, Militär und Demokratie. Funktionen und Konflikte der Institution des Wehrbeauftragten, Hamburg 1972, S. 54.

თანამედროვე დემოკრატიულ სახელმწიფოებში სამხედრო მოსამსახურეთა განათლებას ერთ-ერთი უმთავრესი ადგილი უკავია ზოგადად სამხედრო ძალების განვითარების საქმეში. 21-ე საუკუნის გამოწვევები, მსოფლიოში არსებული სამხედრო-პოლიტიკური საფრთხეები და, შესაბამისად, სამხედროთა ამოცანები სრულიად ახალი ხასიათის სამხედრო მოსამსახურეს საჭიროებს, რომელსაც თანამედროვე ლიტერატურაში „გონიერი ჯარისკაცის“ ტერმინით შევხვდებით. მასში იგულისხმება არა მხოლოდ კარგად განათლებული (პროფესიონალი) და ჭკვიანი სამხედრო მოსამსახურე, არამედ ისეთი სამხედრო მოსამსახურე, რომელსაც კარგად ესმის, რომ ის არის დემოკრატიული ქვეყნის მოქალაქე, იცავს, პირველ რიგში, დემოკრატიულ წესწყობასა და ღირებულებებს, გათვითცნობიერებული აქვს თავისი როლი და ფუნქციები არა მხოლოდ მისი ქვეყნის არეალში, არამედ მთლიანად მსოფლიოში მშვიდობის დამყარების საქმეში. გამოითქმის ვარაუდი, რომ თანამედროვე სამხედრო არა ომისათვის, არამედ ჰუმანიტარული მისიებისათვის უნდა ემზადებოდეს¹. სწორედ ამ იდეით არის შებოჭილი მსოფლიოში არსებული თითქმის ყველა საერთაშორისო ორგანიზაცია, მათ შორის გაერო და ეუთო.

ასეთ პირობებში, ჯარისკაცის ომისათვის ტრადიციული სამხედრო მეთოდებით მომზადება მეორე პლანზე გადადის და პრიორიტეტად სამოქალაქო-პოლიტიკური განათლება მიიჩნევა. ამ იდეოლოგიას ბევრი მოწინააღმდეგე ჰყავს არა მხოლოდ სამხედროთა შორის, არამედ თვით მეცნიერებსა და პოლიტიკოსებში. ოპონენტები თვლიან, რომ მეომრის სოციალიზაცია, სამოქალაქო და სამხედრო პირთა ღირებულებების დაახლოვება არმიის ბრძოლისუნარიანობასა და თავისი პირველადი მისიის შესრულების უნარს დააქვეითებს². თუმცა, რეფორმის მომხრენი ამ იდეოლოგიას სამხედროთა სამოქალაქო საზოგადოებაში ინტეგრაციასთან ერთად, მთავარ მიზნად დიქტატურისა და სამხედროთა მიერ სახელმწიფოს წინააღმდეგ ძალის გამოყენების პრევენციას მიიჩნევენ, თვლიან რა, რომ დემოკრატიულად აღზრდილი ჯარისკაცისგან ძალის არასწორად (ანტიკონსტიტუციურად) გამოყენების ნაკლები საფრთხე არსებობს. თუმცა, პარალელურად, მნიშვნელოვანი ყურადღება ექცევა ჯარისკაცის პროფესიონალად ჩამოყალიბებას და სულ უფრო მეტი სახელმწიფო გადადის არმიის საკონტრაქტო სამსახურით დაკომპლექტებაზე. ერთი მხრივ, ჯარისკაცის პროფესიონალიზაციითა და, მეორე მხრივ, მის მოქალაქედ სამხედრო ფორმაში ფორმირებით შესაძლებელი ხდება სამხედრო მორჩილებასა და ლიბერალურ წესრიგს შორის იმ ბალანსის მიღწევა, რომელიც სრულყოფილი სამხედრო-სამოქალქო ურთიერთობის წინაპირობას წარმოადგენს.

სამხედრო მოსამსახურეთა განათლება შეიძლება 2 ნაწილად დავყოთ, ეს არის სამხედრო და სამოქალაქო განათლება. თუკი პირველი თითქმის მთლიანად სამხედრო ხელოვნებას ეხება, მეორე - სამოქალაქო ანდა, როგორც მას თანამედროვენი უწოდებენ, პოლიტიკური განათლება, მოიცავს როგორც უშუალოდ სამოქალაქო საგნებს (მაგ., სამართალი, მედიცინა, ეკონომიკა და სხვა), ასევე ნაწილობრივ შეეხება სამხედრო ოპერაციების დროს ჯარისკაცთა ქცევისა და მოქმედების წესებს. სამხედრო მოსამსახურეთა პოლიტიკურ მომზადებაში განსაკუთრებით მოიაზრება სამოქალაქო უფლებების სწავლებანი, როგორებიცაა, ადამიანის უფლებათა დაცვისა და ჰუმანიტარული სამართალი. ამ საგნების ჯარისკაცებისთვის სწავლების აუცილებლობა განპირობებულია სწორედ თანამედროვე მსოფლიო პოლიტიკითა და შესაბამისი გამოწვევებით, რომელთა მიხედვით დაგმობილია ნებისმიერი სახის ისეთი ძალადობა, რომელიც ლახავს საერთაშორისო სამართლით გარანტირებულ ადამიანთა უფლებებს და ეწინააღმდეგება დემოკრატიულ პრინციპებს.

ჯარში სამოქალაქო განათლების დანერგვა არ ნიშნავს, რომ ყველა სამხედრო მოსამსახურემ აუცილებლად უნდა აითვისოს ყველა ის ადგილობრივი თუ საერთაშორისო ნორმა, რომელიც ადამიანის უფლებებსა და ქვეყნებს შორის უსაფრთხოების საკითხებში ურთიერთობას შეეხება. ცხადია, განათლების პროგრამები უნდა იყოს დიფერენცირებული იმის და მიხედვით, თუ რა სახის შეხების წერტილები ექნება ამა თუ იმ სამხედრო მოსამსახურეს შესაბამის სამართლებრივ სიტუაციასთან.

ჯერ კიდევ მე-20 საუკუნის 50-იან წლებში პოლიტოლოგები განსაკუთრებით მიუთითებდნენ ოფიცერთა ინტელექტუალური მომზადების აუცილებლობაზე, თვლიდნენ რა, რომ ოფიცერთა კორპუსი ჯარში არის ის ძალა, რომელზეც არის დამოკიდებულია ჯარისკაცთა აღზრდა და მომზადება. სწორედ ამიტომ, განათლების პროგრამების მომზადების დროს განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა ოფიცერთათვის ადეკვატური კურსის შერჩევას, რასაც, ამასთანავე, თან სდევს შესაბამისი პროგრამების სახელმძღვანელო პრინციპები მათ მიერ მიღებული ცოდნის ჯარისკაცებამდე ზოგადად მიწოდების თვალსაზრისით. საბაზისო განათლებასთან ერთად, ოფიცერთა კორპუსი იღებს კვალიფიკაციას სხვადასხვა საგნის მიხედვით და ამ პროცესში აქტიურად არიან ჩართული სამეცნიერო კვლევითი ინსტიტუტები და უნივერსიტეტები, რომლებიც ოფიცრებს აძლევენ უკვე ექსპერტულ ცოდნას. უკანასკნელ პერიოდში განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა ოფიცერთათვის დამატებითი ცოდნის მიცემას ქვეყანათმცოდნეობაში და მშვიდობის საკითხებში, რამდენადაც ევროპის წამყვანი ქვეყნების შეიარაღებული ძალები ძირითადად მსოფლიოში არსებულ სხვადასხვა ცხელ წერტილებში საერთაშორისო სამშვიდობო მისიებში მონაწილეობენ. შესაბამისად, ოფიცრები მზადდებიან არა მხოლოდ ძალადობის პრევენციის საკითხებში, არამედ ასევე ეცნობიან ადგილობრივ კულტურას, წეს-ჩვევებსა და ამ ქვეყნებისთვის სხვა დამახასიათებელ ნიშან-თვისებებს, რათა მათი მონაწილეობა მისიებში იყოს უფრო ეფექტური და ითვალისწინებდეს ადგილობრივ მოთხოვნებს.

რაც შეეხება რიგით ჯარისკაცებს, მათ სამოქალაქო პროგრამებში ძირითადი აქცენტი გადატანილია დემოკრატიის ღირებულებათა მნიშვნელობაზე და მათი დაცვის აუცილებლობაზე. შესაბამისად, ისინი სწავლობენ ადამიანის უფლებათა დაცვის ადგილობრივ და საერთაშორისო ნორმებს, ასევე განსაკუთრებით, ჟენევის 1949 წლის 12 აგვისტოს კონვენციას შესაბამისი დამატებითი ოქმებით, რომლებიც შეეხება ომის დროს სამხედრო მოსამსახურეთა ქცევის წესებს მშვიდობიანი მოსახლეობის სიცოცხლისა და ინფრასტრუქტურის განადგურების თავიდან აცილების მიზნით. ამ პროცესში მრავალ ქვეყანაში აქტიურად არის ჩართული წითელი ჯვრის საერთაშორისო ორგანიზაცია, რომელიც ამზადებს როგორც სხვადასხვა პროგრამებს, ასევე თავად უწევს ორგანიზებას სამხედრო ნაწილებში ასეთი სემინარების ჩატარებას. რაც შეეხება სამხედრო სამსახურთან დაკავშირებული სამართლებრივი საკითხების ჯარისკაცებისათვის გაცნობას, ასეთი ლექციები ევროპის თითქმის ყველა ქვეყანაში სამხედრო სამსახურის დაწყების პირველივე ეტაპზე (კარანტინში) იკითხება და მხოლოდ მას შემდეგ, რაც ისინი გაეცნობიან თავიანთ უფლება-მოვალეობებს, იღებენ სამხედრო ფიცს.

შემდეგ თავში შევეცდებით გადავხედოთ ამ მხრივ საქართველოს შეიარაღებულ ძალებში არსებულ ვითარებას და ჩამოვაყალიბოთ ქართულ ჯარში სამოქალაქო-პოლიტიკური განათლების გაუმჯობესებისა და განვითარების პერსპექტივები. ჩვენ არ შევეხებით სამხედრო განათლებას, ვინაიდან ის სპეციფიკურ მიდგომას საჭიროებს და სცილდება აქ წარმოდგენილი თემის ფარგლებს, ამდენად, განხილვის საგანს მხოლოდ სამოქალაქო-პოლიტიკური განათლების ასპექტები წარმოადგენს.

4.1. ქართული ჯარი და განათლება

საქართველოს შეიარაღებულ ძალებში განათლების საკითხით დაკავებულია გენერალური შტაბის სტრუქტურაში შემავალი განათლების დეპარტამენტი. მის კომპეტენციას განეკუთვნება ჯარში განათლებისა და წვრთნების ერთიანი სისტემის ორგანიზაციული უზრუნველყოფა და საერთაშორისო სწავლებებისა და წვრთნების მომზადება-ჩატარება, ასევე, შესაბამისი რეკომენდაციების მომზადებაში მონაწილეობა. გენერალურ შტაბში ასევე განათლების საკითხებზე მუშაობს, რომლის ძირითადი ამოცანაა შესაბამისი სწავლებების დაგეგმვა. წარმოდგენილ ორივე სტრუქტურულ ერთეულს გააჩნია შესაბამისი დებულებები, რომლებითაც ხელმძღვანელობენ აღნიშნული უწყებები. დებულებების ანალიზის შედეგად, შეიძლება ითქვას, რომ ჯარში სამოქალაქო-პოლიტიკური განათლების კუთხით ერთი სიტყვაც კი არ არის ნახსენები, რაც, სავარაუდოდ, არსებული პოლიტიკის ხარვეზს უნდა წარმოადგენდეს.

თავდაცვის სამინისტროს დაქვემდებარებაშია ასევე საქართველოს თავდაცვის ეროვნული აკადემია და ეროვნული სასწავლო ცენტრი. აკადემიაში ირიცხებიან უმაღლესდამთავრებული პირები ან შეიარაღებული ძალების მეთაურების მიერ წარდგენილი სამხედრო მოსამსახურეები და ისინი გადიან ერთწლიან კურსს. აკადემია ამზადებს კურსანტებს ოცმეთაურის კვლაფიკაციით და ახდენს ოფიცერთა გადამზადებას კაპიტნის კვალიფიკაციით. ეროვნულ სასწავლო ცენტრში კი საკონტრაქტო სამსახურში მყოფი პირები გადიან მომზადებას სხვადასხვა პროგრამების მიხედვით. აქვე მოქმედებს სერჟანტთა სკოლა.

2003 წლიდან თავდაცვის უწყებაში მრავალი ცვლილება განხორციელდა და რამდენჯერმე გადაიხედა სამხედრო სამსახურის ადმინისტრირების საკითხები, მათ შორის თავდაცვის ეროვნულ აკადემიაში მოქმედი 4-წლიანი სწავლება ერთწლიანით შეიცვალა და მთლიანად გაუქმდა სამოქალაქო სპეციალობები. საკითხი, თუ რამდენად სწორი გადაწყვეტილება იქნა მიღებული, საზოგადოებაში ფართო დისკუსიის საგანი გახდა. განვითარებულ ქვეყნებში სამხედრო აკადემიების მსგავსი სახით ფორმირება მეტად გავრცელებული და მიღებული ფორმაა, თუმცა მათ საგანმანათლებლო სისტემებში დამატებით მოქმედებს უამრავი სახელმწიფო თუ არასახელმწიფო ინსტიტუტი, რომლებიც პარალელურად ახდენენ სამხედროთა აკადემიურ სწავლებას სამოქალაქო სპეციალობების განხრით და სწორედ ამ სახით წყვეტენ ამ პრობლემას. საქართველოში ასეთი ინსტიტუტები ან არ არსებობს ან არ ხდება თანამშრომლობა თავდაცვის უწყებასთან, სწორედ ამიტომ გარკვეულწილად წარმოიქმნება ვაკუუმი სამხედროთათვის დამატებითი სამოქალაქო განათლების მიცემის თვალსაზრისით. თავდაცვის სამინისტროს წარმომადგენლები თვლიან, რომ მათ უწყებას თავისი მიზნები და ამოცანები აქვს და რომ იგი ვალდებული არ არის დამატებით იზრუნოს ჯარში სამოქალაქო განათლების განვითარებისთვის, რამდენადაც შესაბამისი სისტემა თავად სამოქალაქო სექტორში მოქმედებს. პოზიცია პრაქტიკულ ასპექტში გასაგებია, თუმცა პრინციპულად ეწინააღმდეგება სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობათა კონცეპტუალურ ხედვას. სამხედრო მოსამსახურეთა „იზოლირება“ სამოქალაქო განათლების პროცესისგან აფერხებს სამხედროთა საზოგადოებაში ინტეგრაციას და ასეთ პირობებში ხდება მათი, ფაქტობრივად, იძულებითი შენარჩუნება მხოლოდ სამხედრო საქმისთვის. სამოქალაქო სპეციალობის მხრივ სამხედრო მოსამსახურეთა განათლება არ ნიშნავს მათთვის მხოლოდ დამატებითი პროფესიის დაუფლებას, ეს პროცესი მნიშვნელოვნად ხელს უწყობს მათ გონებრივ და ინტელექტუალურ განვითარებასაც, რაც ისევ და ისევ სამხედრო სამსახურს მოემსახურება.

რაც შეეხება ეროვნულ სასწავლო ცენტრსა და მასთან არსებულ სერჟანტთა სკოლას, აქ, პოლიტიკური განათლების თვალსაზრისით, აშკარად შეინიშნება პროგრესი და წარმატებები. სხვადასხვა პროექტების ფარგლებში კურსანტები ეცნობიან ჯარისა და საზოგადოების ურთიერთობის ფუნდამენტურ საკითხებსა და ჯარში დემოკრატიული ღირებულებების დამკვიდრების მნიშვნელობას. არსებული პროგრამები ერთობ მისასალმებელია განსაკუთრებით იმ კუთხით, რომ მომავალში სწორედ ამ კონტიგენტს მოუწევს ჯარიკაცთა მართვა და მომზადება. ყოველივე აღნიშნულიდან გამომდინარე, უნდა ვივარაუდოთ, რომ სამოქალაქო-პოლიტიკური იდეებით მოტივირებული ოფიცრები მნიშვნელოვან წვლილს შეიტანენ ჯარში დემოკრატიული იდეოლოგიის დამკვიდრების საქმეში და ხელს შეუწყობენ ჯარიკაცთა ყოველდღიურ ცხოვრებაში ამ ღირებულებათა პოპულარიზაციას.

ცვლილებები შეეხო ასევე სამხედრო ნაწილებში არსებულ საგანმანათლებლო სისტემასა და კადრებს; გაუქმდა სამხედრო ნაწილებში აღმზრდელობით დარგში მეთაურის მოადგილის თანამდებობა, რის შედეგადაც მისი კომპეტენცია მეთაურმა შეითავსა. სამინისტროს განმარტებით, ჯარისკაცები კარანტინის პერიოდში ეცნობიან როგორც თავიანთ უფლება-მოვალეობებს, ასევე სახელმწიფო მოწყობის საკითხებსა და საერთაშორისო დოკუმენტებით რეგულირებულ გარკვეულ თემებს, ასევე, წითელი ჯვრის მიერ ტრენირებული ქართველი ოფიცრები ჯარისკაცებს უკითხავენ სემინარებს ჰუმანიტარულ სამართალში.

პირველ რიგში, აღსანიშნავია, რომ სამხედრო სამსახურის აღმზრდელობით დარგში კადრების შემცირება გამოიწვევდა როგორც კვალიფიციური კადრების შემცირებას, ასევე საფრთხეს შეუქმნიდა ლექცია-სემინარების სისტემატურ ფუნქციონირებას სხვადასხვა სუბიექტური თუ ობიექტური მიზეზების გამო. თუმცა, რთულია ზოგადად მეთაურის, როგორც სამხედრო პირის, კვალიფიკაცია სამოქალაქო-პოლიტიკურ ან თუნდაც სამართლებრივ საკითხებში შეფასდეს, რამდენადაც მათ უმრავლესობას ამ მხრივ განსაკუთრებული ცოდნა არ მიუღიათ და არც პედაგოგიური უნარ-ჩვევებით გამოირჩევიან. პრობლემა მხოლოდ მათ არასაკმარის განათლებაში არ მდგომარეობს, მთავარი წინააღმდეგობა, უპირველეს ყოვლისა, პრინციპულ მიდგომაშია. მაშინ, როდესაც სამოქალქო-პოლიტიკური განათლება სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებში ის კომპონენტია, სადაც შესაძლებელია ჯარსა და საზოგადოებას შორის უშუალო კონტაქტის დამყარება, ამ სფეროს კვლავაც სამხედრო კორპუსი განაგებს, მიუხედავად მათი შესაბამისი კვალიფიკაციისა. იქმნება შთაბეჭდილება, რომ თავდაცვის სამინისტრო ცდილობს ამ მხრივ თავი აარიდოს სამოქალაქო კონტროლს და არსებული საგანმანათლებლო სისტემაში არ შეუშვას სამოქალაქო კონტინგენტი. მიზეზები, ვფიქრობთ, არა ტექნიკურ საკითხებშია, არამედ - უფრო მეტად პოლიტიკური ნების დეფიციტში, რომელიც დღესდღეობით არ არის მზად მხარი დაუჭიროს ქართულ ჯარში „გონიერი ჯარისკაცის“ ფორმირებას.

4.2. როგორ შეიძლება ამოქმედდეს ჯარში სამოქალაქო-პოლიტიკური განათლების სისტემა?

პირველი გადაწყვეტილება უნდა იყოს პოლიტიკური ხასიათის და იგი ნათლად უნდა გამოხატავდეს სახელმწიფოსა და ამ შემთხვევაში თავდაცვის უწყების ნებასა და მიდგომას ჯარში სამოქალაქო-პოლიტიკური განათლების დანერგვასთან მიმართებაში. თავდაცვის სამინისტრომ, როგორც დემოკრატიული სახელმწიფოს შემადგენელმა ორგანომ, ცალსახად უნდა აღიაროს კონცეფციის - „მოქალაქე სამხედრო ფორმაში“ პრიმატი და, შესაბამისად, განახორციელოს რეფორმა ჯარში დემოკრატიული ღირებულებების დამკვიდრებისა და გავრცელების თვალსაზრისით. ეს იმას ნიშნავს, რომ ჯარში ადამიანის უფლებების დაცვასა და, შესაბამისად, ცოდნას პრიორიტეტი უნდა მიენიჭოს სამხედრო სწავლებასთან ერთად. პოლიტიკურ გადაწყვეტილებასთან ერთად, სამინისტროს ქვემდებარე უწყებებსა და სტრუქტურულ ერთეულებს უნდა დაევალოთ შესაბამისი სასწავლო პროგრამებისა და სახელმძღვანელო პრინციპების შემუშავება-მომზადება და მათი კონკრეტული საპროგრამო სახით ჩამოყალიბება.

თავდაცვის უწყებამ უნდა აიღოს თავის თავზე პასუხისმგებლობა, რომ ნებისმიერი სამხედრო მოსამსახურე, რომელიც ფეხს შედგამს სამხედრო სამსახურში, მისი მომ ზადების უპირველესი ნაბიჯი იქნება ჯარისკაცისთვის საკუთარი უფლება-მოვალეობებისა და არსებული სამხედრო წესების გაცნობა-ათვისება. აღნიშნული საკითხი პრაქტიკულ ჭრილში რომ განვიხილოთ, სამხედრო მმართველობამ აუცილებლად ე.წ. კარანტინის პერიოდში, ანუ ფიცის მიღებამდე, უნდა მოახდინოს ახალწვეულთათვის ყველა იმ ლექცია-სემინარის ორგანიზება-ჩატარება, რომელიც უკავშირდება სამხედრო სამსახურში ქცევის წესებს, მათ უფლებებსა და მოვალეობებს, ასევე ამ უფლებების დაცვისა და უზრუნველყოფის მექანიზმებს. სასწავლო პროგრამის შემადგენლობაში შეიძლება შეტანილ იქნეს საკითხები შემდეგი ნორმატიული აქტებიდან.

1. საქართველოს კონსტიტუცია;

2. საქართველოს კანონი,,სამხედრო მოსამსახურის სტატუსის შესახებ”;

3. საქართველოს კანონი „სამხედრო ვალდებულებისა და სამხედრო სამსახურის შესახებ“;

4. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის მე-13 კარი - დანაშაული სამხედრო სამსახურის წინააღმდეგ;

5. საქართველოს ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსის სამხედრო სამსახურთან დაკავშირებული მუხლები;

6. საქართველოს ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსი;

7. საქართველოს შრომის კანონთა კოდექსის ნორმები, რომლებიც შეეხება სამხედრო-მოსამსახურის მუშაობისა და დასვენების საკითხებს;

8. საქართველოს სამხედრო ძალების საჯარისო სადისციპლინო წესდება;

9. საქართველოს შეიარაღებული ძალების შინაგანი სამსახურის წესდება;

10. საქართველოს შეიარაღებული ძალების სამწყობრო წესდება;

11. საქართველოს შეიარაღებული ძალების საგარნიზანო და საყარაულო წესდება.

წარმოდგენილი სამართლებრივი დოკუმენტების ჯარისკაცებისთვის მოკლე ვადაში მიწოდება და გაცნობა, ცხადია, მწირი დროის ფაქტორის გათვალისწინებით სირთულეს წარმოადგენს. შესაბამისად, შესაძლებელია, ამ დოკუმენტების გაცნობის საწყის ეტაპზე ზოგადი ხასიათი გააჩნდეს და, ძირითადად, ორიენტირებული იყოს უფლება-მოვალეობებზე. აღნიშნული კურსის დასრულების შემდეგ ჯარისკაცი ვალდებული უნდა იყოს გაიაროს შემოწმება შესწავლილი მასალის ცოდნის დასადგენად, ასევე უნდა მოხდეს ამ ცოდნის პრაქტიკულად შემოწმება იმიტირებული პროცესების ჩატარების გზით.

შემდგომ ეტაპებზე ჯარისკაცებმა უნდა გააგრძელონ ზემოაღნიშნული კანონებისა და წესდებების სწავლა-გაღრმავება, ამასთანავე, გაეცნონ შემდეგ სამართლებრივ დოკუმენტებს:

1. 1948 წლის ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია;

2. 1949 წლის 12 აგვისტოს ჟენევის კონვენციები და მათი დამატებითი ოქმები;

3. საქართველოს კანონი „თავდაცვის შესახებ“;

4. საქართველოს კანონი „საომარი მდგომარეობის შესახებ“;

5. საქართველოს კანონი „საგანგებო მდგომარეობის შესახებ“;

6. საქართველოს კანონი „სახელმწიფო ჯილდოების დაწესების შესახებ“;

7. ის ნორმატიული აქტები, რომლებიც სამხედრო მოსამსახურეთა სოციალურ დაცვასა და მატერიალურ უზრუნველყოფას შეეხება.

პარალელურად, ჯარისკაცთა ინდივიდუალური უნარჩვევების მიხედვით, შესაძლებელია ზოგიერთმა მათგანმა მიიღოს დამატებითი სამოქალაქო განათლება ან დაეუფლოს სხვადასხვა სახის ტექნიკურ პროფესიას, რაც არა მხოლოდ სამხედრო სამსახურის ინტერესშია, არამედ, ზოგადად, ერთიანი სახელმწიფო პოლიტიკის ნაწილია, მოქალაქეთა პროფესიული გადამზადების კუთხით. მოქალაქისთვის სამხედრო სამსახურში ყოფნის ვადა არ უნდა შემოიფარგლებოდეს მხოლოდ სამხედრო სამსახურის მიზნებით და მან შეიძლება მეტი დატვირთვა მიიღოს და ემსახუროს ზოგადად სახელმწიფოსა და ცალკეული ინდივიდების განვითარებას.

რაც შეეხება ოფიცერთა კორპუსისათვის საგანმანათლებლო პროგრამებს, ცხადია, ისინი ზედმიწევნით უნდა ფლობდნენ ყველა ზემოჩამოთვლილ სამართლებრივ ნორმებს, თუმცა მათი სამსახურეობრივი სტატუსის გათვალისწინებით, სასურველია, რომ ისინი უფრო მეტად იყვნენ გათვითცნობიერებული უსაფრთხოებისა და თავდაცვის საკითხებთან დაკავშირებულ სხვა დოკუმენტებსა და ლიტერატურაში, როგორებიცაა, მაგალითად:

1. საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფცია;

2. საქართველოს სამხედრო დოქტრინა;

3. გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდება, მისი როლი და მნიშვნელობა მსოფლიო პოლიტიკაში;

4. ევროპის უსაფრთხოების თანამშრომლობის ორგანიზაციის წესდება, მისი როლი და მნიშვნელობა მსოფლიო პოლიტიკაში;

5. ჩრდილო-ატლანტიკური ხელშეკრულება.

ოფიცერთა კორპუსისათვის პარალელურად შეიძლება მომზადდეს სხვადასხვა სახის ლექცია-სემინარები, რომლებიც დაკავშირებული იქნება როგორც მიმდინარე აქტუალურ სამხედრო-პოლიტიკურ მოვლენებთან, ასევე ომისა და მშვიდობის თემატიკასთან. აღნიშნულის მიზანს წარმოადგენს, ერთი მხრივ, ოფიცერთა მუდმივი გონებრივი მზადყოფნის უზრუნველყოფა სამხედრო-პოლიტიკურ საკითხებში, მეორე მხრივ, მათი ცოდნის გაღრმავება თავდაცვისა და უსაფრთხოების პოლიტიკში, ასევე მსოფლიოში მშვიდობის დამყარების საქმეში სამხედრო ძალების თანამედროვე როლისა და ფუნქციების განსაზღვრაში. რა თქმა უნდა, აღნიშნული სახის სემინარები არ უნდა იყოს განკუთვნილი ყველა ოფიცრისთვის და იგი შეიძლება განსხვავებულითა და აქტივობით მიეწოდოს ოფიცერთა სხვადასხვა ჯგუფებს მათი სამხედრო რანგისა და თანამდებობის მიხედვით. თუმცა ერთმნიშვნელოვანია, რომ შეიარაღებული ძალების განვითარებისა და რეფორმირების პროცესში ერთერთი პრიორიტეტული ადგილი უნდა დაეთმოს „გონიერი ჯარისკაცის“ ჩამოყალიბებას, რომელიც მზად იქნება არა მხოლოდ ერკვეოდეს არსებული პრობლემატიკაში, არამედ სრულფასოვნად შეეძლოს ნებისმიერ დროს სხვადასხვა საერთაშორისო მისიებში ჩაბმა და შესაბამისი ადეკვატური ცოდნის გამომჟღავნება. ოფიცერთა კორპუსის მომზადება არ უნდა ხდებოდეს მხოლოდ მისიაში ჩაბმის წინა პერიოდში. თანამედროვე მსოფლიო პოლიტიკაში მოვლენები იმდენად სწრაფად ვითარდება, რომ ხშირად საერთაშორისო სამშვიდობო პროცესებში ჯარისკაცთა ჩაბმა ხდება დროის მოკლე ვადაში და ამ პერიოდის გამოყენება მიმართული უნდა იყოს მხოლოდ არსებული აქტუალური სიტუაციების გაცნობისათვის. შესაბამისად, მათ გარკვეული საბაზისო მომზადება მანამდე უნდა გააჩნდეთ, რათა დროის მცირე მონაკვეთი ათვისებულ იქნეს კონკრეტული ამოცანების ანალიზისათვის.

ცალკე განსჯის საგანს წარმოადგენს ოფიცერთა კვალიფიკაციის ამაღლება და მათთვის ექსპერტული ცოდნის მიცემა, რაც შეიძლება საკმაოდ დიდ თანხებთან იყოს დაკავშირებული, თუმცა, ასეთი სახის ინვესტიცია მნიშვნელოვნად შეუწყობს ხელს როგორც სამხედრო ძალების ხარისხიან ფუნქციონიერებას, ასევე მის რეფორმირებასა და განვითარებას. თავდაცვის უწყება თავად უნდა იყოს დაინტერესებული კავშირები დაამყაროს როგორც ადგილობრივ, ასევე უცხოურ სამხედრო-პოლიტიკურ ცეტრებსა და ინსტიტუტებთან, სადაც ქართველი ოფიცრები თავიანთი კვალიფიკაციის ამაღლებასა და სპეციფიკური ცოდნის გაღრმავებას შეძლებენ. უკანასკნელი 10 წლის მანძილზე საქართველოს თავდაცვის სამინისტრომ მეგობარი ქვეყნების დახმარებით მრავალი ოფიცერი წარგზავნა უცხოეთის წამყვან სამხედრო ინსტიტუტებში განათლების მისაღებად და კვალიფიკაციის ასამაღლებლად, რამაც შემდგომში მნიშვნელოვანი შედეგები მოუტანა ქართული ჯარის განვითარებას. თუმცა ადგილი ჰქონდა სხვადასხვა სახის პრობლემებს ამ ოფიცრებისთვის შემდგომი დასაქმებისა თუ მათთვის სათანადო თანამდებობის განსაზღვრისას, რასაც, თავის მხრივ, კადრების მმართვისა და სათანადო დაგეგმარების არასწორ პოლიტიკასთან მივყავართ. ბევრმა ასეთმა ოფიცერმა დატოვა შეიარაღებული ძალები და სხვა სფეროში დასაქმდა. ეს პრობლემა ქართული ჯარისთვის დღესაც აქტუალურია, ამდენად, სამხედრო განათლების საკითხის განხილვასთან ერთად, მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული ამ ოფიცერთა სწორად გამოყენების პერსპექტივები, რაც ასევე ერთიანი საგანმანათლებლო პროგრამის შემადგენელი ნაწილი უნდა იყოს. სამხედრო მოსამსახურე თავად უნდა იყოს დაინტერესებული საკუთარი განათლებითა და კვალიფიკაციის ამაღლებით, რათა, ზოგადად, ჯარში ამ სფეროს განვითარებას პერსპექტივები ჰქონდეს.

4.3. დასკვნა

სამხედრო მოსამსახურეთათვის სამოქალაქო-პოლიტიკური განათლების უზრუნველყოფა თანამედროვე მსოფლიოში ერთ-ერთ პრიორიტეტად არის ქცეული და ეს პროცესი უდავოდ შედეგზეა ორიენტირებული. მსოფლიოში ინდუსტრიულ- ტექნიკურ განვითარებასთან ერთად სულ უფრო ცხადი ხდება, რომ სამხედრო საქმე უფრო მეტ ინტელექტუალურ და სპეციფიკურ ცოდნას მოითხოვს, რომელიც გამომდინარეობს არა მხოლოდ სამხედრო საქმიდან, არამედ უფრო მეტად სამოქალაქო პროფესიებიდან. პოლიტიკური განათლების მნიშვნელობა პირდაპირ კავშირშია თავად თანამედროვე ომის წარმოებასთან, გამოყენებულ მეთოდებს პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებზე ზემოქმედების განსაკუთრებული უნარი გააჩნიათ. შესაბამისად, სახელმწიფოები დაინტერესებული არიან ამ მხრივ მომზადებული შეიარაღებული ძალების ფორმირებაში, რაც მხოლოდ ადეკვატური განათლების საფუძველზე მიიღწევა.

თუმცა სამოქალაქო-პოლიტიკური განათლების უმთავრესი მიზანი მაინც ჯარის საზოგადოებაში ინტეგრირებასა და სახელმწიფოში ერთიანი სამოქალაქო ღირებულებებისადმი პატივისცემას ემსახურება, რომელიც, თავის მხრივ, მრავლისმომცველი პოზიტიური შედეგებით ხასიათდება. პირველ რიგში, ეს არის ჯარის საზოგადოების თანმდევი ინტელექტუალური განვითარება, მეორე მხრივ, „გონიერი ჯარისკაცის“ ფორმირებით ხდება ანტისახელმწიფოებრივი და ინდივიდუალური ძალადობის პრევენცია, რაც დემოკრატიული პრინციპების შემადგენელი ნაწილია; დაბოლოს, საზოგადოების სხვადასხვა სოციალური ჯგუფებისთვის ადეკვატური განათლების მიცემა არის სახელმწიფოს ვალდებულება და, ამასთანავე, პასუხისმგებლობაც სამართლებრივი სახელმწიფოს არსებობისა და მიზნების რეალიზაციისათვის.

უკანასკნელ წლებში ქართულ სივრცეში ამ მხრივ ბევრი პოზიტიური თუ ნეგატიური ნაბიჯები შეინიშნებოდა. ცხადია, რომ საქართველოს შეიარაღებულ ძალებში ისეთი სერიოზული მიმართულების უზრუნველყოფა, როგორიცაა სამხედრო მოსამსახურეთათვის ეფექტური სამოქალაქოპოლიტიკური განათლების დანერგვა, დროის მოკლე პერიოდში ვერ მოხერხდებოდა და იგი საგრძნობი ხარვეზებით ხასიათდება. უმთავრეს გამოწვევად კვლავაც პოლიტიკური ნების დეფიციტი რჩება, რისი აღმოფხვრა რთულ საქმეს არ უნდა წარმოადგენდეს, რამდენადაც განათლების საკითხი განვითარებადი ქვეყნისთვის, ზოგადად, პრიორიტეტული მიმართულებაა. მთავარი ფაქტორი, რაც ქართულ ჯარში განათლების სისტემის რეფორმირების ავტორებმა უნდა გაითვალისწინონ, არის ის, რომ სამოქალაქო-პოლიტიკური განათლების მწარმოებლები და გამტარებლები, პირველ რიგში, სამოქალაქო პირები უნდა იყვნენ, რომლებიც ზოგადად, თავიანთი პედაგოგიური საქმიანობით, ხელს შეუწყობენ ჯარსა და საზოგადოებას შორის პოზიტიური ურთიერთობის ჩამოყალიბებას. განათლება და თანაც სამოქალაქო, არის ის მაკავშირებელი რგოლი ჯარსა და საზოგადოებას შორის, რომლის სწორად ამოქმედების პიროებებში შესაძლებელი გახდება ჯარში დემოკრატიული დეფიციტების აღმოფხვრა და სამხედრო მოსამსახურეთა სამოქალაქო საზოგადოებაში სრულფასოვანი ინტეგრირება.

სამხედრო მოსამსახურეთა სამოქალაქო-პოლიტიკური განათლების მნიშვნელობა კიდევ უფრო აქტუალურია საქართველოში არსებულ შიდაკონფლიქტებთან მიმართებაში. მიუხედავად კონფლიქტების მოგვარების მშვიდობიანი პოლიტიკის წარმართვისა, საქართველო ათვითცნობიერებს არსებულ კონფლიქტებში ძალის გამოყენების შესაძლებლობას და ეს მისი სუვერენული უფლებაა. მთავარია, რომ ძალის გამოყენება შეესაბამებოდეს საერთაშორისო ნორმებსა და თანამედროვე მოთხოვნებს. წინა თავებში არაერთხელ იყო საუბარი მსოფლიოში ომის წარმოების ჰუმანურ მიზნებსა და მათ მნიშვნელობაზე ქვეყანაში მშვიდობის უზრუნველსაყოფად. შესაბამისად, საქართველოს სამხედრო ძალების თითოეული წევრი მორალურად და ფსიქოლოგიურად მზად უნდა იყოს იმისათვის, რომ მათ შეძლონ კონფლიქტებში თუნდაც ძალისმიერი, მაგრამ, ამასთანავე, ჰუმანური მეთოდების გამოყენება. ყოველივე ამის საწინდარი და წინაპირობაა გონიერი ჯარისკაცი, რომელიც არა მხოლოდ ფლობს ომის წარმოების ადგილობრივ და საერთაშორისო ნორმებს, არამედ გათავისებული აქვს ასეთი ომის წარმართვის მნიშვნელობა საერთო სახელმწიფოებრივი ინტერესებიდან გამომდინარე.

__________________

1. დ. დარჩიაშვილი, პოლიტიკოსები, ჯარისკაცები, მოქალაქენი. თბილისი, 2000 გვ.83

2. იქვე 51-59

ჯარი და დემოკრატია ყოველთვის იყო და, ალბათ, კიდევ დიდხანს იქნება ერთმანეთთან პრინციპულ დაპირისპირებაში მყოფი ელემენტები. თუმცა, როგორც ისტორიული გამოცდილება გვიჩვენებს, უკანასკნელი ათწლეულების მანძილზე გამართულ ჭიდილში, უმეტესად დემოკრატიული იდეალები იმარჯვებდნენ და ჯარში უფრო მეტი ლიბერალური ღირებულებები მკვიდრდებოდა. ამის მიზეზი, ალბათ, თავად დემოკრატიული წყობის უპირატესობაში მდგომარეობს, რომლის საბოლოო მიზანი ქვეყანაში მშვიდობა და კეთილდღეობაა. სწორედ ამ მიზნების უზრუნველსაყოფად და ქვეყანაში სამხედრო ძალების სწორი ფორმის დასაკვიდრებლად მსოფლიოში არა ერთი კონცეფცია თუ რეფორმა იქნა შექმნილი. მათ შორის, დემოკრატიული პრინციპების უშუალო შემადგენელი ნაწილი გახდა კონცეფციები: სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო-დემოკრატიული კონტროლი და ჯარისკაცი სამხედრო ფორმაში. მათ უმთავრეს მიზანს წარმოადგენდა:

1. სამხედრო საქმის სამოქალაქო-პოლიტიკურ მმართველობასა და ზედამხედველობისადმი დაქვემდებარება;

2. სამხედრო და სამოქალაქო მმართველობას შორის ფუნქციების მკაფიო გამიჯვნა;

3. სამხედრო სფეროს გამჭვირვალობის უზრუნველყოფა;

4. სამხედრო მოსამსახურის უპირველეს ყოვლისა სამოქალაქო პირად აღიარება, რომელიც სამხედრო სამსახურს გადის როგორც სამოქალაქო ვალდებულებას;

5. სამხედრო პირისთვის თითქმის ყველა იმ უფლებებისა და თავისუფლებების უზრუნველყოფა, რომლებიც მას, როგორც მოქალაქეს, გააჩნია;

6. სამხედრო მოსამსახურეების სამოქალაქო საზოგადოებაში ინტეგრირება.

წინამდებარე ბროშურა სწორედ ამ და სხვა საკითხებს დაეთმო და იგი აქცენტს შესაბამის პრობლემატიკაზე აკეთებდა ქართულ სამართლებრივ სივრცესა და სამხედრო ძალებთან მიმართებაში. კვლევის უმთავრეს მიზანს წარმოადგენდა საქართველოში სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლის განხორციელების საშუალებების გაუმჯობესება და სამხედრო მოსამსახურეთა ინტერესების უზურნველყოფის მექანიზმების შემუშავება. ამ მხრივ, ბროშურა, ძირითადად, ყურადღებას ამახვილებდა სამხედრო და სამოქალაქო მმართველობას შორის ფუნქციების სწორად გადანაწილების აუცილებლობაზე, ასევე, ჯარში ადამიანის უფლებების დაცვისა და მათი განათლების საკითხებზე. ჩვენ შევეცადეთ მკითხველისთვის შეგვეთავაზებინა დასავლეთის ლიბერალური ქვეყნების გამოცდილება სამხედრო ძალებზე ეფექტური დემოკრატიული კონტროლის განხორციელების თვალსაზრისით და დავეყრდენით გერმანიის, ესპანეთის, საფრანგეთის, დიდი ბრიტანეთის, შვედეთის, დანიის, ჰოლანდიისა და სხვა ქვეყნების სამართლებრივ და პრაქტიკულ ბაზას. საქართველოს სამართლებრივი სივრცისა და არსებული ვითარების ანალიზის საფუძველზე მიზანშეწონილად ჩავთვალეთ ამ სფეროში ისეთი ორგანოს შექმნა, როგორიცაა გერმანიის ბუნდესთაგის სამხედრო რწმუნებულის ინსტიტუტი. როგორც კვლევამ ცხადყო, მისი უპირატესობა სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ იგი ერთდროულად ახორციელებს როგორც სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო-დემოკრატიულ კონტროლს, ასევე სამხედრო მოსამსახურეთა უფლებებისა და ინტერესების დაცვას. სამხედრო რწმუნებულს, ამასთანავე,მნიშვნელოვანი როლი აკისრია ჯარის დემოკრატიზაციის კუთხით, რამდენადაც იგი ინიციატორია სამხედრო სამსახურში სხვადასხვა ლიბერალური რეფორმებისა. ეს და მისი სხვა კომპეტენციები, ჩვენი აზრით, ის საჭირო ინსტრუმენტებია, რომელთა მეშვეობითაც შესაძლებელი გახდება ქართული ჯარის საერთაშორისო დემოკრატიულ სტანდარტებთან მიახლოვება. ამასთანავე, როგორც ჩვენმა კვლევამ აჩვენა, საკმაოდ დიდი პრობლემებია ქართულ ჯარში სამხედრო მოსამსახურეთა უფლებების დაცვის კუთხით; გაანალიზებულ იქნა ქართველი ჯარისკაცის გასაჩივრების უფლება, როგორც, ფაქტობრივად, ერთადერთი საშუალება საკუთარი უფლებების დაცვისა და ინტერესების უზრუნველსაყოფად. პრაქტიკულ მაგალითებთან ერთად და ჯარში არსებული სიტუაციის გათვალისწინებით, შეიძლება ობიექტურად აღინიშნოს, რომ ამ მხრივ ჯარისკაცის უფლებრივი მდგომარეობა მძიმეა და მას ამ ეტაპზე არც საიმედო პერსპექტივები აქვს, რამდენადაც სამართლებრივი სივრცე ბოლო პერიოდში უფრო მეტად სამხედრო სამსახურის გამკაცრებაზეა ორიენტირებული. ბროშურის ბოლო ნაწილი დავუთმეთ ჯარში სამოქალაქო-პოლიტიკური განათლების საკითხებს და მათ მნიშვნელობას სამხედრო მოსამსახურეთა სამოქალაქო საზოგადოებაში ინტეგრაციისა და საქართველოში არსებული კონფლიქტების მოგვარების პერსპექტივების თვალსაზრისით. „გონიერი ჯარისკაცის“ კონცეფცია არის სწორედ ის გამაერთიანებელი პრინციპი არმიისათვის, რომელიც, ერთი მხრივ, მაღალპროფესიონალურად ასრულებს თავის სამსახურეობრივ მოვალეობას საერთო სახელმწიფო ინტერესების გათვალისწინებით, მეორე მხრივ, კი მას გააზრებული აქვს თავისი როლი და ფუნქცია ზოგადად ქვეყანასა და საზოგადოებაში, ასევე თანამედროვე მსოფლიოში მშვიდობის დაცვის საქმეში.

ზემოაღნიშნული ფაქტორების გათვალისწინებით, ჩავთვალეთ, რომ ჯარის დემოკრატიზაციის პროცესი ქართული არმიის განვითარებისათვის გარდაუვალი და აუცილებელია. ჩვენ მიერ შემოთავაზებული რეკომენდაციები ძირითადად კონცეპტუალური ხასიათისაა, თუმცა, მათი ნაწილი რეფორმირების კონკრეტულ გეგმებსაც ეხება. ცხადია, აქ წამოჭრილი პრობლემატიკის მოგვარება უმთავრესად პოლიტიკურ ნებაზეა დამოკიდებული, სწორედ ამიტომ ვთვლით, რომ წინამდებარე თემებით წამოწყებული დისკუსია ხელს შეუწყობს სწორედ ამ პროცესის დაჩქარებას.

დაბოლოს, დღეს უკვე აშკარაა 21-ე საუკუნეში მსოფლიოში მიმდინარე სწრაფი პროცესები დემოკრატიის მიმართულებით, რომლებიც აუცილებლად სამხედრო სამსახურის ცხოვრების წესსაც შეეხება და მას გაცილებით ლიბერალურს გახდის, ვიდრე ეს ათეული წლების წინ იყო. მსოფლიო პოლიტიკის თანამედროვე წესების გათვალისწინებით სულ უფრო მეტი ყურადღებაა გადატანილი სამხედრო ძალების რეფორმირებასა და მისთვის ახალი ტიპის როლისა და ფუნქციების მინიჭებაზე. ამ კუთხით ერთ-ერთი მთავარი ადგილი უკავია სამხედრო ძალების არსის თვისობრივად შეცვლას, რაშიც იგულისხმება მისი მაქსიმალური დაახლოვება სამოქალაქო საზოგადოებასა და მის მოთხოვნებთან. ამოცანათა რიგშია სამხედრო მოსამსახურეთა უფლებების თანასწორობისთვის სამართლებრივი ბაზის გაუმჯობესება, მათი ინტერესების უზრუნველმყოფი საშუალებების სრულყოფა, სამხედროთა სამოქალაქო საზოგადოებაში ინტეგრირების პროცესისთვის მხარდაჭერა და მრავალი სხვა, რაც საბოლოო ჯამში კვლავაც ქვეყნის უსაფრთხოების სისტემის დახვეწასა და განვითარებას მოემსახურება.

წინამდებარე ბროშურაში ჩვენ შევეცადეთ ქართული ჯარის დემოკრატიზაციის რამდენიმე ასპექტს შევხებოდით, რაც შესაძლოა საერთო რეფორმის მხოლოდ ნაწილს წარმოადგენდეს. ვიმედოვნებთ, რომ აქ წამოჭრილი პრობლემები საზოგადოების განსჯის საგანი გახდება და ქართული ჯარის აღმშენებლობის გზაზე კიდევ მრავალი წარმატებული ნაბიჯი გადაიდგმება.