ა) სახელმწიფო, როგორც იურიდიული პირი

მე-20 საუკუნის დასაწყისიდან დღემდე მთელ მსოფლიოში გაბატონებულია ცნობილი გერმანელი იურისტის გეორგ ელინეკის (1851-1911) მიერ სახელმწიფოს შესახებ შექმნილი ე.წ. „სამი ელემენტის მოძღვრება“. ამ მოძღვრების მიხედვით, სოციალურ წარმონაქმნს „სახელმწიფო“ შეიძლება ეწოდოს იმ შემთხვევაში, თუ მისი ძირითადი ნიშნებია: (1) „სახელმწიფო ტერიტორია“, (2) „სახელმწიფო ხალხი“¹

2 და (3) „სახელმწიფო ხელისუფლება“.² საერთაშორისოსამართლებრივი თვალსაზრისით სწორედ ასეთი „სახელმწიფო“ შეიძლება იყოს საერთაშორისო სამართლის სუბიექტი. სახელმწიფოს შესახებ არსებული სხვა მოძღვრებებისაგან განსხვავებით, აქ საქმე გვაქვს ნორმატიულ კატეგორიასთან, რომელიც სინამდვილის შეფასებას კი არ ცდილობს, არამედ ადგენს წინაპირობებს, რომელთა დაკმაყოფილების შემთხვევაში სოციალური წარმონაქმნი საერთაშორისო-სამართლებრივი მნიშვნელობით სახელმწიფოდ მოიაზრება.

გარკვეულ სირთულეს იწვევს ის გარემოება, რომ ზემოაღნიშნული „სამი ელემენტის მოძღვრების“ გამოყენება შეუძლებელია იმ შემთხვევაში, როცა საკითხი ეხება შიდასახელმწიფოებრივ უფლებებსა და ვალდებულებებს. სახელმწიფო-სამართლებრივი თვალსაზრისით ამ მოძღვრების დებულებები არასაკმარისია სახელმწიფოს ცნების განსაზღვრისათვის. აქ აუცილებელია გამოვიყენოთ მოძღვრება სახელმწიფოზე, როგორც იურიდიულ პირზე.

როგორც ცნობილია, სამოქალაქო სამართალში დიდი ხანია დამკვიდრებულია ფიზიკურ პირთა ან ქონების სამართლებრივი გაცნობიერება და განსაზღვრა. ზემოთ აღნიშნული მოძღვრების მიხედვით კი, სამოქალაქო-სამართლებრივი ურთიერთობებისაგან განსხვავებით, სადაც უფლებათა და მოვალეობათა მატარებელნი ძირითადად ფიზიკური პირები არიან (სხვა სუბიექტებთან, მაგალითად, კერძო სამართლის იურიდიულ პირებთან ერთად), იქმნება ახალი, უფლებაუნარიანი და ქმედუნარიანი სუბიექტი: სახელმწიფო-იურიდიული პირი. სახელმწიფოზე, როგორც იურიდიულ პირზე (ტერიტორიულ გაერთიანებაზე), არსებული მოძღვრება დღეს ასევე გაბატონებულ სამართლებრივ შეხედულებას წარმოადგენს.

საყურადღებოა, რომ საჯარო და კერძო სამართლის იურიდიული პირები, როგორც გარკვეული მიზნის მისაღწევად შექმნილი გაერთიანებები, ვერ მოქმედებენ თვითონ. მათ სჭირდებათ შესაბამისი „ორგანოები“, რათა აქტიურად იმოქმედონ სოციალურ რეალობაში და განახორციელონ თავიანთი უფლებამოსილებები. სწორედ ამ ორგანოების მეშვეობით იძენენ ისინი ქმედუნარიანობას.

სახელმწიფოს, როგორც საჯარო სამართლის იურიდიული პირის „ორგანო“ არის ყველა ის დაწესებულება, უწყება და ინსტიტუცია, რომელიც მისთვის მოქმედებს. „ორგანოს“ ცნება არ შემოიფარგლება მხოლოდ კონსტიტუციაში მითითებული „უმაღლესი სახელმწიფო ორგანოებით“. მეორე მხრივ, არ შეიძლება მისი გაიგივება ცალკეულ ფიზიკურ პირებთან, რომლებიც ასრულებენ გარკვეულ ფუნქციებს და უზრუნველყოფენ ორგანოს ფუნქციონირებას. ფიზიკურ პირებს, რომლებიც ორგანოს უფლებამოსილებებს ახორციელებენ, „ორგანოს მმართველები“ ეწოდებათ. სახელმწიფოს შესახებ არსებული ზემოხსენებული მოძღვრებების დებულებებიდან გამომდინარე, შეიძლება ითქვას, რომ სახელმწიფოსამართლებრივი თვალსაზრისით საქართველო არის საჯარო სამართლის იურიდიული პირი - ტერიტორიული გაერთიანება, რომელსაც აქვს გარკვეული უფლებები და ვალდებულებები და მოქმედებს თავისი ორგანოების მეშვეობით.

ბ) სახელმწიფო სამართალი - საჯარო სამართალი

მიუხედავად იმისა, რომ დღეისათვის „სახელმწიფო სამართლის“ ცნება თითქმის გაიგივებულია „კონსტიტუციური“ თუ „საკონსტიტუციო სამართლის“ ცნებასთან, ამ სახელმძღვანელოში გამოვიყენებთ „სახელმწიფო სამართალს“, რადგან ვფიქრობთ, რომ იგი, შეიძლება მცირედით, მაგრამ მაინც, უფრო ფართო ცნებაა და მოიცავს „საკონსტიტუციო სამართალს“.³

სახელმწიფო სამართალი არის საჯარო სამართლის ერთ-ერთი ძირითადი შემადგენელი ნაწილი და მის მეორე ძირითად ნაწილთან - ადმინისტრაციულ სამართალთან ერთად დგას კერძო სამართლის საპირისპიროდ. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის განმარტებით „... სამართალი ზოგადად იყოფა ორ ნაწილად - კერძო და საჯარო სამართლად, ხოლო მათი პრინციპული დიფერენცირება ეფუძნება კერძო და საჯარო ინტერესებს შორის ობიექტურ დივერგენციას.“⁴ კერძო სამართალი (jus privatum) აწესრიგებს სამართლებრივ ურთიერთობებს ფიზიკურ პირთა შორის (აგრეთვე ფიზიკურ და იურიდიულ პირთა თუ იურიდიულ პირებს შორის) და ეყრდნობა მათ იურიდიულ დამოუკიდებლობას, სამართლებრივ თანასწორობას და ხელშეკრულების თავისუფლებას. საჯარო სამართალი კი (jus publicum) წარმოადგენს საჯარო ხელისუფლების მფლობელთა სპეციფიკურ სამართალს და ეფუძნება საჯარო ინტერესების რეალიზებას, მიუხედავად იმისა, საქმე ეხება მათ ურთიერთობებს ერთმანეთთან (ანუ ურთიერთობებს საჯარო ხელისუფლების ორგანოებს შორის), თუ მოქალაქეთა მიმართ. კერძო სამართლებრივი (მაგალითად: სამოქალაქო სამართლებრივი) ურთიერთობა, თავისი არსიდან გამომდინარე, ჰორიზონტალურია, საჯარო სამართლებრივი (მაგალითად: ადმინისტრაციულ სამართლებრივი) ურთიერთობისათვის კი დამახასიათებელია იერარქიულ-ვერტიკალური, დაქვემდებარებითი ხასიათი.⁵ სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, საჯარო სამართალი არის სახელმწიფოსა და სხვა საჯარო ორგანოების განსაკუთრებული სამართალი.

სახელმწიფო სამართლის განსაკუთრებულობა საჯარო სამართლის სხვა დარგებს შორის იმაში არ მდგომარეობს, რომ აქ ძირითადი მოქმედი პირები სახელმწიფო ორგანოები არიან. სახელმწიფო ორგანოები, უწყებები და დაწესებულებები ადმინისტრაციულ სამართალშიც არიან აღჭურვილნი უფლებებითა და მოვალეობებით. სახელმწიფო სამართლის განსხვავებული სპეციფიკურობა („differentia spezifica“) არის ის, რომ იგი ვრცელდება უმაღლეს სახელმწიფო ორგანოებზე. აქედან გამომდინარე, შეიძლება დავასკვნათ, რომ სახელმწიფო სამართალი არის საჯარო სამართლის ერთ-ერთი ძირითადი შემადგენელი ნაწილი, რომელიც აწესრიგებს და განსაზღვრავს უმაღლესი სახელმწიფო ორგანოების შექმნის წესს, ორგანიზაციას და უფლებამოსილებებს.

საყურადღებოა, რომ ზემოთ აღნიშნული დეფინიცია არ მოიცავს ისეთ უმნიშვნელოვანეს ნაწილს სამართლისა, როგორიცაა ადამიანის ძირითადი უფლებები, რომლებიც მოქმედებს არა მხოლოდ უმაღლესი სახელმწიფო ორგანოების, არამედ საჯარო ხელისუფლების ნებისმიერი მფლობელის მიმართ. ამდენად, სახელმწიფო სამართლის სრულყოფილი განმარტება ასეთია: სახელმწიფო სამართალი მოიცავს იმ სამართლებრივ ნორმებს, რომლებიც განსაზღვრავს და აწესრიგებს უმაღლესი სახელმწიფო ორგანოების შექმნის წესს, ორგანიზაციას და უფლებამოსილებებს, აგრეთვე ადამიანის ძირითად უფლებებსა და მოვალეობებს.

გ) სახელმწიფო სამართალი - საკონსტიტუციო სამართალი

საკონსტიტუციო სამართალი სახელმწიფო სამართლის ის ნაწილია, რომელიც მოცემულია კონსტიტუციაში. სახელმწიფო სამართლისა და საკონსტიტუციო სამართლის ურთიერთდამოკიდებულება ძალიან ჰგავს ორი კონცენტრირებული წრის მდგომარეობას - ყველაფერი, რაც საკონსტიტუციოსამართლებრივია, იმავდროულად სახელმწიფოსამართლებრივიც არის, მაგრამ ყველაფერი, რაც სახელმწიფო-სამართლებრივია, იმავდროულად არ არის საკონსტიტუციო-სამართლებრივი. თავდაპირველად შეიძლება მოგვეჩვენოს, რომ ეს დებულება საეჭვოა, რადგან შესაძლოა ვიფიქროთ და დავუშვათ, რომ უმაღლესი სახელმწიფო ორგანოების შექმნის წესი, მათი ორგანიზაცია და უფლებამოსილებები კონსტიტუციით არის განსაზღვრული, მაგრამ თუნდაც უმაღლესი საკანონმდებლო ორგანოს - პარლამენტის ფორმირების ნორმებზე მცირედი დაკვირვებაც კი სხვა რამეს გვიჩვენებს. საქართველოს კონსტიტუციაში მოცემულია საარჩევნო სისტემის ძირითადი პრინციპები, ანუ საფუძვლები. თვით საარჩევნო სისტემის (პროპორციული და მაჟორიტარული) დაწვრილებით განსაზღვრის უფლებამოსილება კი კონსტიტუციით გადაცემული აქვს კანონმდებელს, რომელიც ვალდებულია მიიღოს ორგანული კანონი არჩევნების შესახებ.

უნდა აღინიშნოს, რომ სრულიადაც არ არის უმნიშვნელო იმ საკითხის გარკვევა, რომელიმე სფერო კონსტიტუციითაა მოწესრიგებული თუ ორგანული და ჩვეულებრივი კანონებით. საქართველოს კონსტიტუცია შეიძლება შეიცვალოს საკმაოდ რთული პროცედურის გავლის შემდეგ, პარლამენტის წევრთა სრული შემადგენლობის სამი მეოთხედის უმრავლესობით, თანაც ეს უნდა მოხდეს პარლამენტის ორ თანმიმდევრულ სესიაზე, რომელთა შორის დროის ინტერვალი სულ ცოტა სამი თვე უნდა იყოს (მ. 102, პ. 3), ორგანული კანონისათვის კი აუცილებელია მხოლოდ სიითი შემადგენლობის ნახევარზე მეტი (მ. 66, პ. 2; ჩვეულებრივი კანონისათვის კიდევ უფრო დაბალი კვორუმია საჭირო - დამსწრეთა უმრავლესობა, მაგრამ არანაკლებ პარლამენტის სრული შემადგენლობის ერთი მესამედისა (მ. 66, პ. 1)). აქედან გამომდინარე, ცხადია, რომ ჩვეულებრივი საკანონმდებლო ნორმები არ არის ისეთი „მუდმივი“ და „შეუცვლელი“, როგორიც კონსტიტუციის ნორმები (მისი შეცვლის მეტად რთული მექანიზმის გამო). თუმცა, როცა კანონები ეხება უმაღლეს სახელმწიფო ორგანოებს და განსაზღვრავს მათ უფლებამოსილებებს, ისინი სახელმწიფო სამართალს განეკუთვნება.

თეორიულად შეიძლება დაისვას შეკითხვა, თუ რომელი სფეროები უნდა მოაწესრიგოს კონსტიტუციამ. პოზიტიური სამართლის ერთ-ერთი უდიდესი წარმომადგენლის ჰანს კელზენის (1881-1973) აზრით, კონსტიტუციამ მხოლოდ საკანონმდებლო პროცესის ნორმები უნდა განსაზღვროს, ყველა სხვა სფერო კი შეიძლება მოწესრიგდეს ჩვეულებრივი ან ორგანული კანონით. უნიტარული სახელმწიფოს მიმართ ეს მოსაზრება მართლაც მიზანშეწონილია, მაგრამ ფედერალური სახელმწიფოსათვის ეს საკმაოდ გონივრული თეორიული შეხედულება მოითხოვს განვრცობასა და განმარტებას: ფედერალური სახელმწიფოს კონსტიტუცია აუცილებლად უნდა შეიცავდეს ნორმებს ორ სახელმწიფოებრივ დონეს შორის უფლებამოსილებათა გამიჯვნის შესახებ, რადგან წინააღმდეგ შემთხვევაში შესაძლებელია, ერთიანმა სახელმწიფომ და წევრმა-სახელმწიფოებმა პრეტენზია განაცხადონ ერთსა და იმავე უფლებამოსილებაზე.

ზემოთ მოცემული მოკლე განხილვისა და განმარტებების შემდეგ შეიძლება დავასკვნათ, რომ ადამიანის ძირითადი უფლებები საკონსტიტუციო სამართლის შემადგენელი ნაწილია, რადგან მათ კონსტიტუცია ითვალისწინებს და აღიარებს. ასევე ცხადია, რომ სახელმწიფო სამართალი მოიცავს საკონსტიტუციო სამართალს და შესაბამისად - ძირითად უფლებებსაც.

____________

1. ამ ტერმინის განმარტება იხ ზევით, გვ. 8.

2. Jellinek, G., „Allgemeine Staatslehre“, Berlin, 1900.

3. ამ განსხვავების შესახებ იხ. გვ. 5-6. ცნებების შინაარსის შესახებ იხ. აგრეთვე „კონსტიტუციური სამართალი“, ავთანდილ დემეტრაშვილი, გიორგი გოგიაშვილი, 2016, გვ. 11-12.

4 იხ. სუს დიდი პალატის გადაწყვეტილება საქართველოს სოციალური დაზღვევის ერთიანი სახელმწიფო ფონდის წინააღმდეგ მოქალაქე ა.ბ-ის სარჩელზე, 21 ივნისი, 2007.

5. იქვე.

ა) შესავალი

1995 წლის 24 აგვისტოს საქართველოს პარლამენტმა ხმათა უმრავლესობით მიიღო საქართველოს კონსტიტუცია, რომელიც ამოქმედდა იმავე წლის 25 ნოემბერს. კონსტიტუციის პრეამბულით გაცხადდა საქართველოს მოქალაქეთა ურყევი ნება - დაამკვიდრონ თავისუფალი დემოკრატიული წესწყობილება და სამართლებრივი სახელმწიფო. კონსტიტუციის საერთო კონცეფცია ეფუძნება თანამედროვე დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს ძირითად პრინციპებს, რომლებიც ცალკეულ მუხლებშია ასახული. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ მოკლედ და გასაგებად ჩამოაყალიბა როგორც ამ პრინციპების მნიშვნელობა, ისე მათ საფუძველზე შექმნილი სახელმწიფოს არსი: „დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპები უმნიშვნელოვანესია კონსტიტუციურ პრინციპთა შორის. ისინი პრაქტიკულად ყველა კონსტიტუციური ნორმის, მათ შორის დანარჩენი კონსტიტუციური პრონციპების საფუძველს წარმოადგენენ. ამ პრინციპებს ეყრდნობა მთლიანად კონსტიტუციური წყობა. ისინი ავალდებულებენ ხელისუფლებას, შეიზღუდოს კონსტიტუციური წყობით, რაც გულისხმობს იმას, რომ ხელისუფლების არც ერთ შტოს არა აქვს უფლება, იმოქმედოს მხოლოდ მიზანშეწონილობის, პოლიტიკური აუცილებლობის ან სხვა მოტივაციის საფუძველზე. ხელისუფლება უნდა ეყრდნობოდეს კონსტიტუციას, კანონს და მთლიანად სამართალს, მხოლოდ ასე იქმნება სამართლიანი მართლწესრიგი, რომლის გარეშეც ვერ შედგება დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფო.“¹ სახელმძღვანელოს ამ ნაწილში მოკლედ იქნება განხილული აღნიშნული ძირითადი პრინციპები - საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუციით დაფუძნებული ახალი ქართული სახელმწიფოს სამართლებრივი საფუძვლები.

ბ) საქართველო - დემოკრატიული რესპუბლიკა

საქართველოს კონსტიტუციის პირველი მუხლი საქართველოს სახელმწიფოს პოლიტიკური წყობილების ფორმად აცხადებს დემოკრატიულ რესპუბლიკას (პ. 2).

სახელმწიფო წესწყობილების ფორმად რესპუბლიკის არჩევით ფაქტობრივად მიღებული იქნა გადაწყვეტილება მონარქიის წინააღმდეგ. ამ დებულების უცვლელობისა და ე.წ. „მუდმივობის“ მექანიზმი კონსტიტუციით არ არის გათვალისწინებული (განსხვავებით გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის ძირითადი კანონისაგან, რომლის მე-20 (ასევე 79-ე) მუხლით აკრძალულია ძირითადი კანონით განმტკიცებული სახელმწიფო წყობილების ფორმის შეცვლა²), მაგრამ რეალურად წარმოუდგენელია, ამ მხრივ რაიმე შეიცვალოს უახლოეს მომავალში. ეს ნორმა საქართველოს ცივილიზებული განვითარების მყარი და ერთ-ერთი ძირითადი საფუძველია. ამ გადაწყვეტილებას საფუძვლად უდევს ნიკოლო მაკიაველის (1469-1527) ე.წ. „სახელმწიფოს ორგვარი ფორმის“ თეორია და არა ანტიკური ფილოსოფიის მიერ განვითარებული „სამი სახის სახელმწიფო წყობილების“ მოძღვრება. სახელმწიფო წესწყობილების ფორმად რესპუბლიკის არჩევა ნიშნავს დინასტიური მმართველის (მეფე) უარყოფას და განსაზღვრული ვადით არჩეული სახელმწიფოს მეთაურის - პრეზიდენტის ინსტიტუტის შემოღებას (მ. 69). საქართველოს კონსტიტუციის მიერ გამოყენებულ „რესპუბლიკის“ ცნებაში უპირველესად მოიაზრება „არამონარქია“ და სრულიადაც არ არის აუცილებელი გარდა ამ ძირითადი მნიშვნელობისა მასში იგულისხმებოდეს დემოკრატიული და თავისუფალი საზოგადოების ელემენტები. ეს საჭირო არ არის, ვინაიდან კონსტიტუციამ ამ მიმართულებით განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებები მიიღო, რომლებსაც ქვემოთ განვიხილავთ.

საქართველოს კონსტიტუციის არჩევანი დემოკრატიის სასარგებლოდ იმავდროულად ნიშნავს მონოკრატიისა (ერთპიროვნული მმართველობის) და არისტოკრატიული მბრძანებლობის ყოველგვარი ფორმის უარყოფას.

დღეს ძნელად თუ მოიძებნება ცნება, რომელიც პოლიტიკურ დისკუსიებში ისე ხშირად და ამავე დროს იმდენად განსხვავებული მნიშვნელობებით იყოს გამოყენებული, როგორც „დემოკრატია“. ამდენად, აუცილებელია ზუსტად განისაზღვროს, თუ რა იგულისხმება დემოკრატიაში, რა მოთხოვნებისა თუ წინაპირობების შესრულებაა საჭირო, რათა სახელმწიფო დემოკრატიულად იწოდებოდეს. მაშინ, როცა მე-19 საუკუნეში დემოკრატია ჯერ კიდევ რადიკალური ბრძოლის ნიშანი იყო, დღეს ყველა (რამდენიმე სამხედრო დიქტატურის, გვიანი ფაშისტური და ფეოდალური რეჟიმის გამოკლებით) ცდილობს დემოკრატიით აღიჭურვოს. თავად „დემოკრატია“ სიტყვა სიტყვით „ხალხის მმართველობას“ ნიშნავს. მაგრამ როგორ უნდა განახორციელოს ხალხმა მმართველობა?

დემოკრატია სათავეს იღებს ანტიკურ პოლიტიკურ ფილოსოფიაში. სახელმწიფოს ფორმების შესახებ ანტიკური თეორიების მიხედვით, რომლებმაც განსაკუთრებული განვითარება არისტოტელესთან (384-322 ჩვ.წ.აღ-მდე) ჰპოვა, სახელმწიფოები იყოფოდა იმის მიხედვით, თუ ვინ ახორციელებდა ხელისუფლებას: ერთი პიროვნება, რამდენიმე თუ ყველა ერთად. შესაბამისად, გამოიყო სამი ძირითადი ტიპი: მონარქია (ერთი პიროვნების ხელისუფლება), არისტოკრატია (უმცირესობის, ელიტარული წრის ხელისუფლება) და დემოკრატია (ხალხის ხელისუფლება). სახელმწიფოს ე.წ. „დადებითი“ ფორმების ეს სამი ძირითადი ტიპი უპირისპირდება სახელმწიფოს „უარყოფითი“ ფორმების ასევე სამ ტიპს: ტირანიას, ოლიგარქიასა და დეგენერირებულ დემოკრატიას. „დადებით“ სახელმწიფოში ხელისუფალი მართავს ყველას სასიკეთოდ, ხოლო „უარყოფით“ სახელმწიფოში ხელისუფლის მმართველობა მხოლოდ პირად კეთილდღეობას ემსახურება და, ამდენად, თვითნებური ხასიათისაა. აქედან გამომდინარე, არისტოტელეს მიერ მოცემულ სახელმწიფოს ფორმებს იმავდროულად ეთიკურ ღირებულებებთან აქვს კავშირი.

ნიკოლო მაკიაველი ნაშრომში „მთავარი“ (1532) სახელმწიფოს ფორმების ანტიკურ ტიპოლოგიას ცვლის სხვაგვარი დაყოფით: მონარქია და რესპუბლიკა.³ დროთა განმავლობაში „რესპუბლიკა“ იქცა თავისუფალი სახელმწიფოს აღმნიშვნელ ცნებად. მე-18 საუკუნის ბოლოდან, ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობებისა და რევოლუციების ეპოქაში, მთელ ევროპაში დღის წესრიგში დადგა მონარქიის გაუქმების საკითხი. ამავე პერიოდიდან, განმანათლებელთა ფილოსოფიასა და საფრანგეთის რევოლუციასთან ერთად იწყება თანამედროვე დემოკრატიის უახლესი ისტორია. ფეოდალიზმისა და აბსოლუტიზმის წინააღმდეგ მოქალაქეთა პოლიტიკური და ეკონომიკური ემანსიპაცია ავითარებდა მოძრაობას, რომელმაც გამოიწვია „სახალხო სუვერენიტეტის“ თეორიის გაძლიერება, რამაც საყოველთაო გავრცელება ჰპოვა. ლიბერალიზმი და მოგვიანებით სოციალიზმი იყო ძირითადი პოლიტიკური მიმართულებები, რომლებიც მე-19 საუკუნეში აქტიურად მოითხოვდნენ დემოკრატიის განვითარებას და ხელს უწყობდნენ ევროპის სახელმწიფოებში დემოკრატიული პრინციპების დანერგვას. ისინი ერთხმად აღიარებდნენ ახალ, უნივერსალურ ადამიანურ ღირებულებას - თანასწორობას, ასევე დემოკრატიის არსებობისათვის აუცილებელ მინიმუმს - საყოველთაო საარჩევნო უფლებას. ამასთან, სოციალიზმისაგან განსხვავებით, ლიბერალიზმი სამართლებრივი სახელმწიფოსა და კანონის წინაშე ყველას თანასწორობის იდეას გაცილებით მნიშვნელოვნად თვლიდა, ვიდრე ხელისუფლების დანაწილების უარყოფას, ტოტალურ გათანაბრებასა და უმრავლესობის დიქტატურას (ტირანიას). სოციალისტები თანასწორობას განუყოფლად უკავშირებდნენ ეკონომიკურ, სოციალურ და მატერიალურ უფლებებს, მაგრამ განსხვავებული წარმოდგენები ჰქონდათ სახელმწიფოს ფორმასთან დაკავშირებით, რომლის სახეებიც ე.წ. „ხალხის სახელმწიფოდან“ (სახალხო დემოკრატია) მმართველობისაგან აბსოლუტურად თავისუფალ „უტოპიებამდე“ ვრცელდებოდა.

ზემოთ აღნიშნულიდან გამომდინარე, აშკარაა, რომ დემოკრატიის ცნებას ისტორიული ფესვები აქვს, განსაკუთრებით - ლიბერალური და სოციალისტური. აბრაამ ლინკოლნის (1809-1865) საქვეყნოდ ცნობილი ფორმულიდან შესაძლებელია გამოვკვეთოთ დემოკრატიის სამი ძირითადი პრინციპი: government of the people - სახალხო სუვერენიტეტი; government by the people - ხალხის ფართო პოლიტიკური მონაწილეობა ქვეყნის მართვაში; government for the people - პოლიტიკის სოციალური ბოჭვა.⁴ მსგავსი პრინციპები შეიძლება ამოვიკითხოთ კიდევ ერთ ცნობილ ფორმულაში: საფრანგეთის რევოლუციის დევიზი აერთიანებს თავისუფლებას, როგორც ადამიანის, პიროვნების თავისუფლების პრინციპს, თანასწორობას, როგორც სამართლიანობის უნივერსალურ პრინციპს, და ძმობას, როგორც ადამიანობის სოლიდარულ-სოციალურ პრინციპს.

დემოკრატიის ცნების განვითარების გზაზე გამოკვეთილია ორი ძირითადი მიმართულება. პირველი, ე.წ. ფორმალური ცნების თანახმად, დემოკრატიის ძირითადი ელემენტებია: სახელმწიფო ძალაუფლების კონტროლი ხელისუფლების დანაწილების საშუალებით; ადამიანის ძირითადი უფლებები, როგორც უშუალოდ მოქმედი სამართალი; სახელმწიფოში ხელისუფლებაში მოსვლის მიზნისა და სამართლებრივი შესაძლებლობის მქონე ოპოზიციის არსებობა; სახელმწიფო ხელისუფლების შებოჭვა და სუვერენთან - ხალხთან კავშირი, რაც უზრუნველყოფილია პერიოდული არჩევნებით, რითაც მოცემულ ხელისუფლებას მმართველობის შესაძლებლობა აქვს მხოლოდ გარკვეული დროით (მომავალ არჩევნებამდე).

აღნიშნულის საპირისპიროდ, მეორე, ე.წ. შინაარსზე ორიენტირებული ცნება დემოკრატიას განიხილავს როგორც ცხოვრების წესს, რომელიც გამომდინარეობს ადამიანის ღირსების, თავისუფლების, თანასწორობისა და სხვა ძირითადი უფლებებისაგან და ცდილობს თავისი მთავარი იდეა - ხალხის მიერ ძალაუფლების ფლობა - განახორციელოს არა მხოლოდ სახელმწიფოებრივი, არამედ საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროში.

ზემოთ აღნიშნულ ორ ცნებას შორის მცირე განსხვავების მიუხედავად, მსოფლიოს ყველა თანამედროვე დემოკრატიას აქვს რამდენიმე მუდმივი და განუყოფელი სამართლებრივი საფუძველი. განვიხილოთ თითოეული მათგანი თანმიმდევრულად.

(1) თანამედროვე დემოკრატიებში ხალხი სახელმწიფო ხელისუფლების ერთადერთი მფლობელია. ყოველი დემოკრატიული სახელმწიფოს კონსტიტუცია მიუთითებს, რომ ყველა სახის სახელმწიფო ხელისუფლება გამომდინარეობს ხალხისგან („სახალხო სუვერენიტეტი“). საქართველოს კონსტიტუციაში ეს ძირითადი პრინციპი ასახულია მე-5 მუხლის პირველ პუნქტში: „საქართველოში სახელმწიფო ხელისუფლების წყაროა ხალხი“. ამით ნათლად და გარკვევით არის აღიარებული დემოკრატიის ძირითადი იდეა: სახელმწიფოს ყოველგვარი საქმიანობა უნდა ეყრდნობოდეს ხალხის ნებას და მის მიერ უნდა იყოს ლეგიტიმირებული. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით „დემოკრატია, უშუალო გაგებით, გულისხმობს რა ხალხის მმართველობას, შესაბამისად, ის, თავისთავად გულისხმობს მოქალაქეთა უფლებას, მიიღონ მონაწილეობა ხელისუფლების როგორც ფორმირებაში, ისე განხორციელებაში“,⁵ ხოლო „კონსტიტუციური ტერმინი „ხალხი“ არ არის ადამიანთა ნებისმიერი ერთობის აღმნიშვნელი. აქ იგულისხმება საქართველოს ყველა მოქალაქე, სახალხო სუვერენიტეტის მატარებელი „სახელმწიფო ხალხი“, რომელსაც აქვს დამფუძნებელი ხელისუფლება და არ არსებობს სახელმწიფო ხელისუფლების დემოკრატიული ლეგიტიმაციის სხვა წყარო.“⁶ შესაბამისად, სახელმწიფო ხელისუფლების განხორციელების ხალხის ნებაზე დამოკიდებულობა არის საქართველოს კონსტიტუციით შექმნილი თავისუფალი დემოკრატიული წესწყობილების ერთ-ერთი ნიშანი. იმავე მუხლის მე-3 პუნქტის მიხედვით „არავის არა აქვს უფლება მიითვისოს ან უკანონოდ მოიპოვოს ხელისუფლება“. ეს დებულება ფართოდ უნდა განიმარტოს. იგი იცავს დემოკრატიული სახელმწიფოს ზემოაღნიშნულ ძირითად პრინციპს და კონსტიტუციით შექმნილ თავისუფალ დემოკრატიულ წესწყობილებას. თუ ვინმე მიითვისებს ან უკანონოდ მოიპოვებს ხელისუფლებას და აღნიშნული წყობილების გაუქმებას მოინდომებს, ხალხს უფლება აქვს შეიარაღებული წინააღმდეგობა გაუწიოს მას, თუკი არ არსებობს სხვა საშუალება ამ წყობილების შესანარჩუნებლად. ამ განმარტების გასამყარებლად შეიძლება მივუთითოთ ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის პრეამბულაზე, რომლის მე-3 აბზაცის მიხედვით „აუცილებელია, რომ ადამიანის უფლებათა დაცვა გარანტირებულ იქნეს კანონის უზენაესობის პრინციპით“, წინააღმდეგ შემთხვევაში ადამიანი შეიძლება იძულებული გახდეს „მიმართოს აჯანყებას, როგორც უკანასკნელ საშუალებას ტირანიისა და ჩაგვრის წინააღმდეგ“.⁷ ამდენად, აღნიშნული განმარტების საფუძველზე შესაძლებელია დასაშვებად იქნეს მიჩნეული ხალხის შეიარაღებული გამოსვლა თავისუფალი დემოკრატიული წესწყობილების დასაცავად, თუმცა ეს უნდა იყოს უკიდურესი, ანუ უკანასკნელი საშუალება.

„სახალხო სუვერენიტეტის იდეა გულისხმობს, რომ თითოეული მოქალაქე მონაწილეობს ხელისუფლების ფორმირებაში და ამით ჩართულია ხელისუფლების განხორციელების პროცესში. სახალხო სუვერენიტეტი მნიშვნელოვანწილად ხორციელდება წარმომადგენლობითი დემოკრატიის პრინციპის მეშვეობით. საქართველოს თითოეული მოქალაქე ირჩევს რა წარმომადგენელს, საკუთარ ძალაუფლებას გადასცემს მას და ამით აძლევს მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებების მიღების, სახელმწიფოს მართვის ლეგიტიმაციას.“⁸ საკონსტიტუციო სასამართლოს ამ განმარტებიდან გამომდინარე, სახალხო სუვერენიტეტი, უპირველეს ყოვლისა, ნიშნავს, რომ პოლიტიკური ნების ჩამოყალიბების პრინციპი ხორციელდება „ქვევიდან ზევით“. ამასთანავე, პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებში სახალხო სუვერენიტეტი პრაქტიკულად ხორციელდება არაპირდაპირ, ანუ ხალხის წარმომადგენლებისათვის ძალაუფლების გადაცემით. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ აღნიშნულის განხორციელება შესაძლებელია უშუალოდაც, ანუ ხალხის პირდაპირი მმართველობით. პირდაპირი დემოკრატიის განხორციელებისას ხალხი თვითონ მართავს სახელმწიფოს, მაგრამ, აქვე უნდა ითქვას, რომ ისტორიულად ეს ფორმა დროის დიდ მონაკვეთში არსად განხორციელებულა, იგი დღესაც იშვიათ გამონაკლისს წარმოადგენს. ისტორიული გამოცდილების შედეგად ცხადი გახდა, რომ პირდაპირი დემოკრატია თანამედროვე ინდუსტრიულ საზოგადოებაში, სადაც მოსახლეობის რაოდენობა ძალიან დიდია, პრაქტიკულად ვერ ხორციელდება რთული სამართლებრივი და ორგანიზაციული პრობლემების გამო. ამიტომ თანამედროვე სახელმწიფოები სახალხო სუვერენიტეტის განსახორციელებლად არაპირდაპირ, წარმომადგენლობით დემოკრატიას ირჩევენ. თუმცა არ უნდა დავივიწყოთ, რომ ხალხის პირდაპირი მმართველობის ფორმა კვლავ არსებობს სახალხო გამოკითხვის სახით, რომელსაც ბევრი თანამედროვე დემოკრატიული სახელმწიფო მიმართავს. საქართველოს კონსტიტუციით აღიარებულია პირდაპირი ანუ უშუალო დემოკრატიის აღნიშნული ფორმა, კერძოდ, მე-5 მუხლი აცხადებს: „ხალხი თავის ძალაუფლებას ახორციელებს რეფერენდუმის, უშუალო დემოკრატიის სხვა ფორმებისა და თავისი წარმომადგენლების მეშვეობით“ (პ. 2), 74-ე მუხლი ადგენს რეფერენდუმის ჩასატარებლად აუცილებელ ძირითად მოთხოვნებს, 67-ე მუხლის პირველი პუნქტით კი გათვალისწინებულია ხალხის პირდაპირი საკანონმდებლო ინიციატივა: „საკანონმდებლო ინიციატივის უფლება აქვს .... .... არანაკლებ 30000 ამომრჩეველს“.

ხალხის ძალაუფლების დელეგირება ხალხის წარმომადგენლებზე, როგორც სახალხო სუვერენიტეტის ძირითად შუამავლებზე, ამცირებს მოსახლეობის პირდაპირ ზეგავლენას პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებზე. ბევრი მეცნიერის აზრით, ხალხის წარმომადგენლობა თავისუფალი და საყოველთაო არჩევნებით არჩეული დეპუტატების მიერ დემოკრატიის ძირითადი კრიტერიუმია. მათზე ხალხის ძალაუფლების დელეგირება შეიძლება სხვადასხვაგვარად განხორციელდეს: ერთ შემთხვევაში შესაძლებელია დეპუტატები აღიჭურვონ განსაზღვრული უფლებამოსილებებით. ამ დროს დასაშვებია ამ უფლებამოსილებათა უკან გამოთხოვა. გარდა ამისა, შეიძლება მათი განხორციელება დამოკიდებული იყოს ამომრჩეველთა ჯგუფის კონკრეტულ მითითებებზე. ამ ნიშან-თვისებებით ხასიათდება იმპერატიული მანდატი; მეორე შემთხვევაში, ჯერ კიდევ ადრეული ლიბერალიზმიდან მოყოლებული, ხალხის წარმომადგენელთა აღჭურვა ხორციელდება „წარმომადგენლობის ვიწრო მნიშვნელობით“, ანუ დეპუტატთა თავისუფალი მანდატით, რომელიც მხოლოდ საარჩევნო პერიოდით არის შეზღუდული. სწორედ ეს პრინციპია ასახული საქართველოს კონსტიტუციის 52-ე მუხლში: „საქართველოს პარლამენტის წევრი არის სრულიად საქართველოს წარმომადგენელი, სარგებლობს თავისუფალი მანდატით და მისი გაწვევა დაუშვებელია“. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით „წარმომადგენლობითი დემოკრატია ხალხის მიერ წარმომადგენლების არჩევასა და მათი მეშვეობით სახელმწიფო მმართველობაში მონაწილეობას, სუვერენული ძალაუფლების განხორციელებას გულისხმობს“.⁹ ამით სახალხო სუვერენიტეტი გადაეცემა ხალხის წარმომადგენლობას, როგორც ერთიან ორგანიზმს - პარლამენტსა და მის წევრებს - დეპუტატებს.

(2) სახალხო სუვერენიტეტის ხალხის წარმომადგენლების საშუალებით განხორციელების ძირითადი გზა, უპირველეს ყოვლისა, არის არჩევნები, რომლებიც საფუძვლად უდევს სახელმწიფოს ნებისმიერ საქმიანობას. შეიძლება ითქვას, რომ ხალხის ყოველგვარ პოლიტიკურ გადაწყვეტილებათა საფუძველი არჩევნებია, რომელთა მეშვეობითაც ხალხის უმრავლესობის მიერ არჩეულ წარმომადგენლებს შეუძლიათ მიიღონ და განახორციელონ კონკრეტული პოლიტიკური გადაწყვეტილებები. ამასთან, დემოკრატია თითოეულ მოქალაქეს აძლევს საშუალებას ჰქონდეს სახელმწიფოს მართვაში თანამონაწილეობის პრეტენზია (ე.წ. „აქტიური მოქალაქეობა“), მაგალითად, უფლებას - არჩეულ იქნეს სახალხო წარმომადგენლობით ორგანოში ან თვითმმართველობის გაერთიანებებში. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „არჩევნები არის ერთგვარი კონსტიტუციური მექანიზმი, რომელსაც მოქმედებაში მოჰყავს დემოკრატია. იმისათვის, რომ შედგეს „ხალხის მმართველობა“, ხალხმა უნდა მიიღოს მონაწილეობა პოლიტიკაში და ამის საუკეთესო გზა არჩევნებია. არჩევნები თავისთავად აჩენს განცდას და რწმენას ადამიანებში, რომ ისინი უშუალოდ იღებენ მონაწილეობას სახელმწიფოს მართვაში (ირჩევენ რა თავის რჩეულებს ან თავად არიან არჩეული).“¹⁰ ბუნებრივია, აქ დასაშვებია გარკვეული მინიმალური პირობების დადგენა, რადგან კონსტიტუციის 29-ე მუხლით განსაზღვრულია, რომ საქართველოს ყოველ მოქალაქეს აქვს უფლება საჯარო სამსახურში დაიკავოს ნებისმიერი თანამდებობა, „თუ იგი აკმაყოფილებს კანონმდებლობით დადგენილ მოთხოვნებს“. აქედან გამომდინარე, საარჩევნო უფლების განხორციელებისათვის შესაძლებელია მოთხოვნილ იქნეს, მაგალითად, გარკვეული ასაკის მიღწევა ან ნასამართლობის არქონა.

ამდენად, საყოველთაო, პირდაპირი, თავისუფალი, თანასწორი და ფარული არჩევნები ყოველი დემოკრატიის ძირითადი ნიშანია. საქართველოს კონსტიტუცია სხვადასხვა მუხლებში ასახავს ამ მოთხოვნებს როგორც საპარლამენტო, ისე საპრეზიდენტო არჩევნებისათვის. ეს არჩევნები, კონსტიტუციის 49-ე და 70-ე მუხლების მიხედვით, არის: საყოველთაო - განსაზღვრული პირობების შესრულების შემთხვევაში ყველა მოქალაქეს (კანონით შეიძლება დადგინდეს გამონაკლისები: ქმედუუნარო ან მეურვეობის ქვეშ მყოფი პირები და ა.შ.) აქვს აქტიური (აირჩიოს) და პასიური (იყოს არჩეული) საარჩევნო უფლება; პირდაპირი - ასარჩევი პირები (ხალხის წარმომადგენლები) აირჩევიან ამომრჩეველთა მიერ პირდაპირი ხმის მიცემით (კენჭისყრით) და არა ამომრჩეველთა მიერ არჩეული ე.წ. ამომრჩევი პირების საშუალებით; თანასწორი - ყოველ ამომრჩეველს აქვს ერთი ხმა და ყოველ ხმას აქვს თანაბარი რაოდენობრივი და წარმატებითი (შედეგობრივი) მნიშვნელობა; ფარული - არჩევნები არ უნდა ჩატარდეს საჯაროდ, ანუ ყოველმა ამომრჩეველმა ისე უნდა მისცეს ხმა, რომ ვერავინ შეძლოს გაგება ან გადამოწმება, ვის სასარგებლოდ მიიღო მან გადაწყვეტილება; კონსტიტუციის 28-ე მუხლის პირველი პუნქტით აღიარებულია არჩევნების თავისუფლების პრინციპი: „უზრუნველყოფილია ამომრჩეველთა ნების თავისუფალი გამოვლინება“. ამით „საქართველოს კონსტიტუციის 28-ე მუხლის პირველი პუნქტი ქმნის კონსტიტუციურ-სამართლებრივ გარანტიას, რომ საქართველოს ყოველმა მოქალაქემ თავისუფალი ნების გამოვლინების საწყისებზე მიიღოს მონაწილეობა სახელმწიფო და ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების არჩევნებში.“¹¹ თავისუფალი არჩევნები ნიშნავს, რომ აკრძალულია ყოველგვარი იძულება თუ ძალდატანება ამომრჩეველზე, რომელიც მას უბიძგებს ხმა მისცეს რომელიმე პარტიას ან კანდიდატს.

(3) დემოკრატია შედარებითია იმ თვალსაზრისით, რომ იგი მზად არის, სახელმწიფოს მმართველობა გადასცეს ნებისმიერ პოლიტიკურ შეხედულებას, რომელსაც მოცემული უმრავლესობა იზიარებს. სწორედ ამიტომ უნდა არსებობდეს ეფექტიანი და ქმედითი ოპოზიციის შექმნისა და განხორციელების შესაძლებლობა. ბუნებრივია, აქ გამონაკლისს წარმოადგენს ის დაჯგუფებები, რომლებიც აშკარად იბრძვიან დემოკრატიის წინააღმდეგ და მიზნად ისახავენ სახელმწიფოს დემოკრატიული წყობილების გაუქმებას. აღსანიშნავია, რომ გაბატონებული შეხედულებით, დემოკრატიის (კიდევ ერთ) განუყოფელ ნიშნად უმრავლესობის მმართველობა ითვლება. ამავე დროს, უმცირესობას (ოპოზიციას) ყოველთვის უნდა დარჩეს შანსი, ე.ი. უნდა ჰქონდეს სამართლებრივი საშუალება, მომდევნო არჩევნებში დაამარცხოს მმართველი ძალა და თვითონ გახდეს უმრავლესობა. ასეთი დემოკრატიული ცვლილებების უზრუნველსაყოფად უდიდესი მნიშვნელობა აქვს კონკურირებადი პოლიტიკური ძალების არსებობას. ამისათვის კი აუცილებელია სხვადასხვა პარტიის თავისუფალი შეჯიბრებითობა და პოლიტიკური პროცესის გახსნილობა. ამ თვალსაზრისით აღნიშნული დემოკრატიული პრინციპის განხორციელებისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება კონსტიტუციის 26-ე მუხლით დადგენილ ძირითად მოთხოვნებს პოლიტიკური პარტიების შექმნის, ფუნქციონირებისა და სტრუქტურის შესახებ, აგრეთვე ინფორმაციის, აზრისა და მასობრივი ინფორმაციის საშუალებათა თავისუფლებებს (მ. 24), შეკრებებისა და მანიფესტაციების თავისუფლებას (მ. 25) და საზოგადოებრივი გაერთიანებების შექმნის უფლებას (მ. 26). სწორედ მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებით (პრესა, რადიო, ტელევიზია) მიიღწევა საჯაროობა მოცემული პოლიტიკური ძალის მიერ სახელმწიფო ხელისუფლების განხორციელებისას. მათი კრიტიკა ხელს უწყობს მოსახლეობის (ამომრჩეველთა) აზრისა და შეფასების ჩამოყალიბებას. ისინი უზრუნველყოფენ პოლიტიკური ხელისუფლების მუდმივ კონტროლს.

დემოკრატიული სახელმწიფოს პოლიტიკური სტრუქტურა დიდად არის დამოკიდებული საარჩევნო სისტემაზე, რომელიც თითქმის ყოველთვის და ყველა სახელმწიფოში განსაკუთრებული კამათის საგანს წარმოადგენს. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით „სამართლიანი ... საარჩევნო პროცესი დემოკრატიული მმართველობის ფუნდამენტური ელემენტია“, „საარჩევნო პროცესის სამართლიან ბუნებას“ კი, სხვა ფაქტორებთან ერთად, დიდწილად „საარჩევნო სისტემა განაპირობებს“.¹² არჩევნების პროპორციულ სისტემას ახასიათებს პოლიტიკურ პარტიათა შანსების გაცილებით მეტი თანასწორობა ამომრჩევლის ყოველი ხმის მიხედვით, რადგან საარჩევნო სიის წარმდგენი თითოეული პოლიტიკური პარტია მონაწილეობს მანდატებზე ამომრჩეველთა ხმების პროპორციულ განაწილებაში (რა თქმა უნდა, შესაბამისი მინიმალური საარჩევნო ზღვრის გათვალისწინებით). არჩევნების მაჟორიტარული სისტემა კი კონცენტრირდება დიდ და რეგიონებში აქტიურად მოქმედ პარტიებზე; ამ დროს მანდატები ნაწილდება მოცემულ საარჩევნო ერთეულში ყველაზე მეტი ხმების მქონე კანდიდატზე. კონსტიტუციის შესაბამისად საქართველოში მოქმედებს ორივე სისტემა (რასაც „შერეულ სისტემას“ უწოდებენ, რაც, ბევრი მეცნიერის აზრით, არასწორია), ანუ პარლამენტის წევრები აირჩევიან როგორც პროპორციული, ისე მაჟორიტარული საარჩევნო სისტემის მიხედვით.¹³ ამასთან, ე.წ. პატარა პარტიებისა და პარლამენტის მეტისმეტი პარტიული დაქუცმაცებულობის თავიდან ასაცილებლად კონსტიტუციით დაწესებულია 5-პროცენტიანი მინიმალური საარჩევნო ზღვარი. კონსტიტუციის 50-ე მუხლის მე-2 პუნქტის მიხედვით: „პროპორციული სისტემით ჩატარებული არჩევნების შედეგად პარლამენტის წევრთა მანდატები განაწილდება მხოლოდ იმ პოლიტიკურ გაერთიანებებსა და საარჩევნო ბლოკებს შორის, რომლებიც მიიღებენ არჩევნებში მონაწილე ამომრჩეველთა ხმების 5 %-ს მაინც“.

(4) დემოკრატიისათვის უდიდესი მნიშვნელობა აქვს პოლიტიკურ პარტიებს. დემოკრატიულ საზოგადოებაში პარტიები მონაწილეობენ ხალხის პოლიტიკური ნების ჩამოყალიბების პროცესში. „პარტია, როგორც თავისუფალი დემოკრატიული საზოგადოების აუცილებელი კონსტიტუციურ-სამართლებრივი ნაწილი, არჩევნების მეშვეობით და კანონმდებლობით ნებადართული სხვა საშუალებებით მონაწილეობს მოქალაქეთა პოლიტიკური ნების ფორმირებასა და გამოხატვაში.“¹⁴ საქართველოს კონსტიტუციის 26-ე მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, პოლიტიკური პარტიის შექმნა თავისუფალია; საქართველოს მოქალაქეებს აქვთ უფლება შექმნან პოლიტიკური პარტია და მონაწილეობა მიიღონ მის საქმიანობაში. ამდენად, პარტიები არ არიან სახელმწიფო ორგანოები და საჯარო ხელისუფლების მფლობელები. ისინი წარმოიშობიან მოქალაქეთა პოლიტიკური აქტიურობის შედეგად საზოგადოებრივ-პოლიტიკური სფეროდან და ამ სფეროშივე საქმიანობენ. საყოველთაო თანასწორობის (მ. 14), საქართველოს მოქალაქეთა პოლიტიკური თანასწორობისა (მ. 38) და, განსაკუთრებით, არჩევნების თანასწორობის პრინციპიდან (მ. 49) გამომდინარეობს პარტიების უფლება პოლიტიკური ძალაუფლებისათვის ბრძოლაში შანსების თანასწორობაზე. აღნიშნული უფლების მიხედვით, მაგალითად, ყველა ორგანო თუ დაწესებულება, რომელიც თავის შენობას ან დარბაზს უთმობს პარტიებს საარჩევნო ღონისძიებებისათვის, ვალდებულია თანასწორად მოეპყრას მათ. დაუშვებელია შენობისა თუ დარბაზის დაქირავებაზე რომელიმე პარტიის (რომლის საქმიანობა შეჩერებული არ არის ან რომელიც არ არის აკრძალული კანონის შესაბამისად) განაცხადის უარყოფა იმ საფუძვლით, რომ მას კონსტიტუციის საწინააღმდეგო მიზნები აქვს. საქართველოში პოლიტიკურ პარტიათა შექმნისა და საქმიანობის საფუძვლებს კონსტიტუციის 26-ე მუხლთან ერთად ადგენს საქართველოს ორგანული კანონი „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ“.¹⁵

(5) დემოკრატია გამოირჩევა იმითაც, რომ იგი უარს ამბობს საკუთარ იდენტიფიკაციაზე სხვადასხვა ფენებთან, ინტერესებთან ან ღირებულებით წარმოდგენებთან. დემოკრატია არის ღია, გახსნილი და პლურალისტური საზოგადოებრივი წყობა, რომლის საფუძველი ღირსებადაცული, თავისუფალი და თანასწორი ადამიანების არსებობაა. თავისუფალი ადამიანი და მისი ღირსება დემოკრატიული სახელმწიფოს საყრდენი წერტილია. ამის გამო დემოკრატიას სულაც არ სჭირდება იდეოლოგია. როგორც ზემოთ აღინიშა, დემოკრატია მზად არის გადასცეს სახელმწიფოს მმართველობა ნებისმიერ პოლიტიკურ შეხედულებას, რომელსაც მოცემული უმრავლესობა იზიარებს. სწორედ პოლიტიკურ გაერთიანებათა საქმეა იდეოლოგია, დემოკრატიული სახელმწიფოს საფუძვლები კი სხვადასხვა იდეოლოგიური მიმდინარეობისაგან თავისუფალია. დემოკრატიის „იდეოლოგია“ კონსტიტუციით განმტკიცებული ადამიანის ღირსება, ძირითადი უფლებები და სოციალური და სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპებია.

გ) საქართველო - სამართლებრივი სახელმწიფო

სახელმწიფოს დემოკრატიული წყობილება ავტომატურად სულაც არ ნიშნავს, რომ ეს სახელმწიფო უპასუხებს სამართლებრივი სახელმწიფოს მოთხოვნებს. სხვადასხვა ქვეყნების გამოცდილებიდან გამომდინარე, უმრავლესობა ყოველთვის როდი იღებს სამართლიან გადაწყვეტილებებს. დემოკრატიულად არჩეული უმრავლესობის გადაწყვეტილებები შეიძლება ეწინააღმდეგებოდეს სამართლიანობის იდეას და სამართლის პრინციპებს. სწორედ ამიტომ, საქართველოს კონსტიტუცია დემოკრატიასთან ერთად აღიარებს სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპს.

საქართველოს კონსტიტუცია სახელდებით არც ერთი მუხლში არ მიუთითებს, რომ „სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპი“ კონკრეტულად სწორედ „ამას“ ან რაიმე „სხვას“ ნიშნავს, მაგრამ საკონსტიტუციო სამართალი შედგება არა მხოლოდ კონსტიტუციაში უშუალოდ მოცემული დებულებებისაგან, არამედ აგრეთვე ამ დებულებების შემკვრელი, შინაარსობრივად მათი გამაერთიანებელი საყოველთაო პრინციპებისა და იდეებისაგან, რომლებიც კანონმდებელმა არ დააკონკრეტა არც ერთ წინადადებაში. საერთოდ, სამართლის პრინციპები სამართლიანობის იდეიდან გამომდინარეობს და განსაზღვრავს სამართლის არსს. ისინი უმაღლესი დონის სამართლის წყაროს წარმოადგენენ და სამართლის ნორმები სწორედ მათ საფუძველზე ყალიბდება.¹⁶ საქართველოს კონსტიტუციის მიერ აღიარებულ ერთ-ერთ ასეთ დაუწერელ ძირითად პრინციპს განეკუთვნება სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპი.

(1) ყველაზე მოკლე და მარტივი განმარტებით, სამართლებრივია სახელმწიფო, რომელშიც სახელმწიფო ხელისუფლება შებოჭილია სამართლით. უფრო კონკრეტულად, სამართლებრივი სახელმწიფოს ცნება გადმოსცემს კონსტიტუციის შესაბამისი კანონებით სახელმწიფოს (აღმასრულებელი ხელისუფლების) შებოჭვის, ხოლო კონსტიტუციით მთელი სახელმწიფო ხელისუფლების შებოჭვის იდეას. ამ იდეის ჩანასახი ისევ ჯონ ლოკის ნააზრევში შეიძლება მოვიძიოთ. თავისი ცნობილი ნაშრომის¹⁷ მეორე ნაწილში ლოკი მიუთითებს, რომ უმაღლესმა ხელისუფლებამ არ შეიძლება თავს უფლება მისცეს და თვითნებური გადაწყვეტილებებით მართოს ქვეყანა, იგი ვალდებულია იმოქმედოს საჯაროდ გამოცხადებული კანონების ფარგლებში, აღიარებული და უფლებამოსილი მოსამართლეების მეშვეობით და იზრუნოს სიმართლისა და სამართლიანობისათვის, განსაკუთრებით კი ადამიანის უფლებებისათვის.¹⁸ დღეს სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპი სწორედ მსგავსი შინაარსით არის დამკვიდრებული დემოკრატიულ სახელმწიფოთა სამართალში. საქართველოში კონსტიტუცია უკვე პრეამბულაში მიუთითებს, რომ საქართველოს მოქალაქეთა ურყევი ნებაა სამართლებრივი სახელმწიფოს დამკვიდრება, ძირითად ნაწილში კი უპირობოდ იზიარებს სამართლებრივი სახელმწიფოს ზემოაღნიშნულ ფუნდამენტურ დებულებას და აცხადებს, რომ „სახელმწიფო ხელისუფლება ხორციელდება კონსტიტუციით დადგენილ ფარგლებში“ (მ. 5, პ. 1). უფრო მეტიც, მე-7 მუხლით კონსტიტუცია ძირითადი უფლებებისა და მათ მიერ სახელმწიფოს ბოჭვის თვალსაჩინო აღიარებას ახდენს და აცხადებს:

„სახელმწიფო ცნობს და იცავს ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებულ უფლებებსა და თავისუფლებებს, როგორც წარუვალ და უზენაეს ადამიანურ ღირებულებებს. ხელისუფლების განხორციელებისას ხალხი და სახელმწიფო შეზღუდული არიან ამ უფლებებითა და თავისუფლებებით, როგორც უშუალოდ მოქმედი სამართლით“.

სამართლებრივი სახელმწიფოს არსის ამაზე უფრო სრულყოფილ და შთამბეჭდავ გადმოცემას იშვიათად თუ ნახავთ სხვა კონსტიტუციებში. მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის მოკლე დებულება, რომელიც შეიცავს სამართალზე ორიენტირებული სახელმწიფოს იდეას, სრულად გავრცობილი და დაკონკრეტებულია მე-7 მუხლით. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით კონსტიტუციის მე-7 მუხლი „ადამიანის ფუნდამენტური უფლებების უზრუნველყოფის უმნიშვნელოვანეს გარანტიას წარმოადგენს...“, „ეს არის ერთ-ერთი ფუძემდებლური ნორმა-პრინციპი, რომელიც იძლევა ადამიანის უფლებების მასშტაბისა და მნიშვნელობის შეგრძნების შესაძლებლობას, განაპირობებს მთლიანად კონსტიტუციის და, განსაკუთრებით, კონსტიტუციური უფლებების განმარტებისა და გამოყენების ფარგლებს.“¹⁹

ყოველივე ზემოთქმულის შედეგად, სამართლებრივ სახელმწიფოს იდეა შეიძლება ასე დავაკონკრეტოთ: სამართლებრივ სახელმწიფოში საკანონმდებლო ხელისუფლება შებოჭილია კონსტიტუციით, აღმასრულებელი ხელისუფლება და მართლმსაჯულება - კონსტიტუციის შესაბამისად მიღებული კანონებით, ანუ სამართლით (მე-6 მუხლის პირველი პუნქტით დადასტურებულია კონსტიტუციის უზენაესობა და მისი უპირატესი ძალა ყველა სხვა აქტის მიმართ: „საქართველოს კონსტიტუცია სახელმწიფოს უზენაესი კანონია. ყველა სხვა სამართლებრივი აქტი უნდა შეესაბამებოდეს კონსტიტუციას“), საერთოდ კი, სახელმწიფო ხელისუფლების ბოჭვის მთავარი საფუძველი ადამიანის ძირითადი უფლებებია, რომელთა მნიშვნელობის გათვალისწინებით დგინდება კონსტიტუციურ-სამართლებრივი წესრიგი, და, შესაბამისად, სამართალი. აქედან გამომდინარე, საკანონმდებლო ხელისუფლების ბოჭვა განაპირობებს მის ვალდებულებას საკანონმდებლო და სხვა აქტები გამოსცეს ძირითადი უფლებების შინაარსის გათვალისწინებით, აღმასრულებელი და სასამართლო ხელისუფლებების ბოჭვა კი იწვევს მათ ვალდებულებას გადაწყვეტილებები მიიღონ და განმარტონ ძირითადი უფლებების შინაარსთან შესაბამისობის დადგენის შემდეგ.

აღმასრულებელ ხელისუფლებას ეკრძალება მხოლოდ საკუთარი შეხედულებების შესაბამისი, ანუ თვითნებური გადაწყვეტილებების მიღება. იგი აუცილებლად უნდა იყოს ორიენტირებული მოქმედი სამართლის ნორმებზე, განსაკუთრებით - კონსტიტუციასა და კანონებზე, ეს კი, ანუ კანონის უპირატესობა, კანონის ნორმის უპირატესი ძალა სამართლებრივი სახელმწიფოსათვის დამახასიათებელი ერთ-ერთი უმთავრესი ნიშანია. კონსტიტუციით განმტკიცებული აღნიშნული ნორმა ნიშნავს, რომ კანონის სახით გადმოცემულ სახელმწიფოს ნებას უპირატესი ძალა აქვს ნებისმიერი სხვა ფორმით გამოხატული ნების მიმართ (რა თქმა უნდა, კონსტიტუციის გარდა). კონსტიტუციის შესაბამის მუხლებში მითითებულია, რომ ადამიანის ძირითადი უფლებების შეზღუდვა დასაშვებია მხოლოდ კანონის საფუძველზე (მაგალითად: მ. 19 - სინდისის, აღმსარებლობისა და რწმენის თავისუფლებები; მ. 20 - პირადი ცხოვრებისა და საქმიანობის თავისუფლება; მ. 21 - საკუთრებისა და მემკვიდრეობის უფლება; მ. 22 - თავისუფალი მიმოსვლისა და საცხოვრებელი ადგილის თავისუფალი არჩევის უფლება; მ. 24 - ინფორმაციის, აზრისა და მასობრივი ინფორმაციის საშუალებათა თავისუფლებები; მ. 25 - შეკრებებისა და მანიფესტაციების თავისუფლება და ა.შ.), ანუ სახელმწიფო ხელისუფლების მხრიდან პიროვნების მიმართ ყოველგვარი მოქმედების განხორციელების, მის ცხოვრებასა და საქმიანობაში ჩარევის აუცილებელი წინაპირობაა კანონის არსებობა. აღნიშნული დებულების მიხედვით, სახელმწიფოს (ამ შემთხვევაში აღმასრულებელ ხელისუფლებას) შეუძლია მოქალაქეთა თავისუფლებაში ან მათი საქმიანობის სხვადასხვა სფეროში ჩარევა მხოლოდ მაშინ, თუ იგი კანონით იქნება უფლებამოსილი.

(2) თუ კარგად დავუკვირდებით, მე-7 მუხლი უფრო შორს მიდის და აცხადებს, რომ ძირითადი უფლებებით არა მხოლოდ სახელმწიფო, არამედ ხალხიც არის შებოჭილი. ეს დებულება ძირითადი უფლებების, როგორც ბუნებითი უფლებების გამოძახილია და სრულად შეესაბამება მათ არსს. ამ ნორმით, ერთი მხრივ, ძირითადი უფლებების შინაარსით დადგენილ ფარგლებში მოქცეულია ხალხის ნება, რომელიც გამოხატულია ხალხის წარმომადგენელთა (უმრავლესობის) გადაწყვეტილებებში, მეორე მხრივ კი, რაც უფრო მნიშვნელოვანია, ხალხის მიერ უშუალოდ, რეფერენდუმის მეშვეობით გამოხატულ ნებასაც ძირითადი უფლებები ზღუდავს. შესაბამისად, თუ, მაგალითად, რეფერენდუმის შედეგი იწვევს დისკრიმინაციას ან აუქმებს უდანაშაულობის პრეზუმფციას, მას ვერ ექნება იურიდიული ძალა, რადგან ეწინააღმდეგება შესაბამის ძირითად უფლებას.

სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპი დაკონკრეტებულია კონსტიტუციის სხვა მუხლებშიც:

a) კონსტიტუციის მე-2 თავით აღიარებული ადამიანის ძირითადი უფლებები (მ.მ. 12-47). განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს კონსტიტუციის მე-18, მე-40 და 42-ე მუხლების დებულებებს, რომლებითაც გარანტირებულია ყოველი ადამიანის უფლება, თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს, აგრეთვე აღიარებულია ე.წ. საპროცესო ძირითადი უფლებები;

b) კონსტიტუციის დებულებები უმაღლესი სახელმწიფო ორგანოების (პრეზიდენტი, პარლამენტი, მთავრობა, პროკურატურა, ეროვნული ბანკი, სახელმწიფო აუდიტის სამსახური და ა.შ.) შექმნისა და ფუნქციონირების, აგრეთვე მათი უფლებამოსილებების შესახებ, რომელთა მიხედვითაც, სახელმწიფო ხელისუფლება სამართლით არის შეზღუდული;

g) ხელისუფლების დანაწილების პრინციპი (მ. 5, პ. 4);

d) 82-ე-91-ე მუხლების დებულებები, რომლებიც განსაზღვრავს დამოუკიდებელი სასამართლო ხელისუფლების შექმნისა და ფუნქციონირების საფუძვლებსა და უფლებამოსილებებს, აგრეთვე აფუძნებს შესაბამისი უფლებამოსილებებით აღჭურვილ საკონსტიტუციო კონტროლის სასამართლო ორგანოს - საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს.

(3) სამართლებრივი სახელმწიფოს ცნება მოიცავს სამართლიანობის პრინციპს. ეს პრინციპი ყოველი სახელმწიფოებრივი მოქმედების მიზნად სახავს მატერიალური სამართლიანობის მიღწევასა და შენარჩუნებას. სამართლიანობის იდეა მოითხოვს სამართლიანობისაკენ სწრაფვას არა ზოგადად, არამედ ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში. ეს ნიშნავს, რომ კანონები სამართლიან ნორმებს უნდა შეიცავდეს, სამართლიან წესებს უნდა ადგენდეს და ამ ნორმათა გამოყენებას ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში ხელისუფლების ორგანოთა ან სასამართლოთა მიერ სამართლიან, ანუ შინაარსობრივად დასაბუთებულ გადაწყვეტილებამდე და შედეგებამდე უნდა მივყავდეთ. თუ რა არის მოცემულ შემთხვევაში სამართლიანი, ამის თქმა შესაძლებელია მხოლოდ ყველა მნიშვნელოვანი გარემოების გათვალისწინებისა და შეფასების შემდეგ. სამართლიანობის მოთხოვნის დარღვევა იქნება, მაგალითად, სისხლის სამართლის დამნაშავის მიმართ მისი ბრალის შეუსაბამო, ზედმეტად მკაცრი სასჯელის გამოყენება. ასევე უსამართლო იქნება სამხედრო პირის ან საჯარო მოხელის დისციპლინური წესით რამდენჯერმე დასჯა ერთი და იმავე სამსახურებრივი გადაცდომისათვის ან რამდენჯერმე დასჯა ქმედებისათვის, რომელიც დაკვალიფიცირდება ერთდროულად სამსახურებრივ გადაცდომად და სისხლისსამართლებრივ დანაშაულად („ne bis in idem“ - მ. 42, პ. 4).²⁰

(4) სამართლებრივი უსაფრთხოება, სამართლიანობის მსგავსად, სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის მნიშვნელოვანი შემადგენელი ნაწილია. მისი მიზანია უზრუნველყოს სამართლებრივი მშვიდობა და სტაბილურობა საზოგადოებაში. უპირველეს ყოვლისა ეს ნიშნავს, რომ მოქალაქეებმა უნდა იცოდნენ რას შეიძლება დაეყრდნონ და რისი ნდობა შეიძლება ჰქონდეთ. ამისათვის კი სავალდებულოა ქვეყანაში მოქმედი კანონები და სხვა სამართლებრივი აქტები იყოს მათთვის შინაარსობრივად გასაგები, ნათელი, არაორაზროვანი და მკაფიო. გარდა ამისა, მოქალაქეებს უნდა შეექმნათ დამკვიდრებული სამართლებრივი წესრიგის უცვლელობის, შესაბამისად, მისი ნდობის განცდა, რაც, პირველ რიგში, ნორმათა უკუძალის აკრძალვას გულისხმობს, იურიდიული პასუხისმგებლობის შემთხვევაში კი მხოლოდ მათ სასარგებლოდ უკუძალის არსებობას (მ. 42, პ. 5).²¹ ხშირ შემთხვევაში სამართლებრივი უსაფრთხოება უპირველეს ყოვლისა სწორედ ნდობის დაცვას ნიშნავს, კერძოდ, მოქალაქის იმ ნდობის დაცვას, რომ მის მოქმედებას მოგვიანებით არ მოჰყვება მისთვის არასასურველი სამართლებრივი შედეგები, რისი გათვალისწინებაც შეუძლებელი იყო მოქმედების განხორციელებისას. სამართლებრივ სახელმწიფოში მოქალაქეთა ნდობის დამკვიდრება კანონმდებლობისა და, საერთოდ, სახელმწიფოს მიმართ იმდენად მნიშვნელოვანია, რომ ამ ღირებულებას ხშირად ნდობის დაცვის პრინციპად მოიხსენიებენ.²²

სამართლებრივი უსაფრთხოება ასევე ნიშნავს, რომ არ შეიძლება მუდმივად განახლდეს ყოველი სამართლებრივი დავა და რომ სასამართლოს გადაწყვეტილებით საბოლოოდ მყარდება სამართლებრივი მშვიდობა და სტაბილურობა. სასამართლოს საბოლოო გადაწყვეტილება არ შეიძლება გასაჩივრდეს და გადაისინჯოს მხოლოდ იმის გამო, რომ იგი უსამართლოა; ამისათვის დამატებით აუცილებელია კანონით განსაზღვრული პირობების შესრულება. კანონმდებელმა ამ სფეროში სამართლიანობის იდეა გამოხატა იმით, რომ დაუშვა სასამართლოს მიერ განხილული დავის ხელახალი განხილვა და საქმის გადასინჯვა მხოლოდ რამდენიმე ზუსტად განსაზღვრული გარემოების არსებობისას (ახლად აღმოჩენილი და ახლად გამოვლენილი გარემოებები).²³ ამას ადასტურებს საქართველოს კონსტიტუციის 84-ე მუხლის მე-5 პუნქტიც: „სასამართლოს გადაწყვეტილების გაუქმება, შეცვლა ან შეჩერება შეუძლია მხოლოდ სასამართლოს კანონით განსაზღვრული წესით“. საყურადღებოა, რომ აღნიშნული საკითხი არაერთხელ განმარტა ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ და ხაზგასმით აღნიშნა, რომ სამართლებრივი სახელმწიფოს ერთ-ერთი ფუნდამენტური შემადგენელი პრინციპია სამართლებრივი უსაფრთხოება და სტაბილურობა, რომლის მიხედვით არც ერთ მხარეს, მითუმეტეს არც სახელმწიფოს წარმომადგენელს (მაგალითად პროკურორს ე.წ. საზედამხედველო წესით) არ აქვს უფლება მოითხოვოს საქმის ხელახალი განხილვა საქმის გარემოებათა კიდევ ერთხელ მოსმენისა და ახალი გადაწყვეტილების მიღების მიზნით. ამ პრინციპებიდან გადახვევა მხოლოდ მაშინ არის დასაშვები, თუკი არსებობს არსებითი და დამაჯერებელი გარემოებები, რაც ახლად აღმოჩენილი ან ახლად გამოვლენილი გარემოებების კონტექსტში უნდა განხორციელდეს. ყველა სხვა შემთხვევაში ირღვევა სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპი სამართლებრივი უსაფრთხოებისა და სტაბილურობის უზრუნველყოფის თვალსაზირისით, ასევე დარღვეულად ითვლება სამართლიანი სასამართლოს უფლება (კონვენციის მ. 6, პ. 1).²⁴

უფრო მეტიც, აუცილებელია აღვნიშნოთ, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ, სამართლებრივი უსაფრთხოების განსაკუთრებული მნიშვნელობის გათვალისწინებით, დასაშვებად მიიჩნია ახლად აღმოჩენილ გარემოებათა გამო საქმის წარმოების განახლების შესახებ სასამართლოსადმი მიმართვის გარკვეული ვადით შეზღუდვა (იხ. საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის მ. 426, პ.1-2.). სასამართლოს განმარტებით, ასეთი ვადის გარეშე „დავა და კონფლიქტი საბოლოოდ ვერასდროს ვერ ჰპოვებს გადაწყვეტას და შედეგად „პროცესის უკვდავებას“ მივიღებთ, როგორც ამას ადგილი ჰქონდა საბჭოთა კავშირის დროს“. ეს კი სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის, კონკრეტულად კი სამართლებრივი უსაფრთხოების აშკარა დარღვევას წარმოადგენს, რაც აღნიშნა კიდეც სასამართლომ და დამატებით განაცხადა, რომ „თუკი კანონმდებლობა ახლად აღმოჩენილ გარემოებათა გამო უსასრულოდ დაუშვებდა უფლების საეჭვოობის შესაძლებლობას, ეს წინააღმდეგობაში მოვიდოდა თვით უფლების იდეასთან და საფუძველს გამოაცლიდა სამართლებრივ წესრიგს“.²⁵

(5) სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპიდან გამომდინარეობს აგრეთვე თანაზომიერების პრინციპი. შეიძლება ითქვას, რომ ეს პრინციპი კონსტიტუციურსამართლებრივი რანგისაა, რადგან, საერთო ჯამში, სწორედ ის უზრუნველყოფს ფიზიკური პირის დაცვას მისი ცხოვრებისა და საქმიანობის სხვადასხვა სფეროებში საჯარო ხელისუფლების ზედმეტი, არასაჭირო ჩარევებისაგან. თუ ასეთი ჩარევა გადაუდებელი და აუცილებელია, მას უნდა ჰქონდეს კანონით განსაზღვრული საფუძველი, ამასთან, ეს საფუძველი თავისი შინაარსის, ფორმის, მიზნისა და გავრცელების მიხედვით უნდა იყოს საკმარისად განსაზღვრული, ნათელი და არაორაზროვანი, რათა მოქალაქემ ადვილად შეიცნოს იგი (კანონის მიმართ ეს მოთხოვნა, თავის მხრივ, განსაზღვრულობის პრინციპიდან²⁶ გამომდინარეობს). მოკლედ რომ განვმარტოთ, თანაზომიერების პრინციპი სახელმწიფოს მიერ გამოყენებულ საშუალებასა (მაგალითად, კანონი) და მის (ამ საშუალების) მიზანს შორის ურთიერთობას განსაზღვრავს, ანუ ადგენს, თუ როგორ, რა წესით უნდა გამოიყენოს სახელმწიფომ სათანადო საშუალება დასახული მიზნის მისაღწევად. ამ პრინციპის მიხედვით, ძირითადი უფლების რაიმე საშუალებით შეზღუდვა დასაშვებია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როცა იგი (საშუალება) გამოსადეგი და აუცილებელია ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად. საშუალება გამოსადეგია, თუ მისი დახმარებით შესაძლებელია დასახული მიზნის მიღწევა. საშუალება აუცილებელი და მიზნის პროპორციულია მხოლოდ მაშინ, თუკი არ არსებობს სხვა გზა, რომელსაც მსგავსი მოქმედების ძალა აქვს, მაგრამ გაცილებით უფრო ნაკლებად ზღუდავს ძირითად უფლებას. შესაბამისად, აუცილებელია ყოველთვის ყველაზე უფრო რბილი, მოქნილი, არარადიკალური საშუალების გამოყენება.²⁷ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ ხაზგასმით აღნიშნა, რომ „ვინაიდან ნებისმიერი სამართლებრივი წესრიგი მიზნისა და საშუალების მიმართებაზეა აგებული, ეს ავალდებულებს სახელმწიფოს, მიზნის მისაღწევად გამოიყენოს ისეთი საშუალება, რომლითაც, როგორც მიზნის მიღწევა იქნება გარანტირებული, ისე თანაზომიერების პრინციპი იქნება დაცული.“²⁸

(6) სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის კიდევ ერთი არსებითი ნაწილია უდანაშაულობის პრეზუმფცია, რომელიც, ზემოთ აღნიშნული პრინციპებისგან განსხვავებით, დაწერილ კონსტიტუციურ პრინციპს წარმოადგენს და აღიარებულია კონსტიტუციის მე-40 მუხლის პირველი და მე-2 პუნქტებით: „ადამიანი უდანაშაულოდ ითვლება, ვიდრე მისი დამნაშავეობა არ დამტკიცდება კანონით დადგენილი წესით და კანონიერ ძალაში შესული სასამართლოს გამამტყუნებელი განაჩენით“; „არავინ არ არის ვალდებული ამტკიცოს თავისი უდანაშაულობა. ბრალდების მტკიცების მოვალეობა ეკისრება ბრალმდებელს“.

უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპიდან გამომდინარე აკრძალულია ბრალდებულისათვის ბრალის დადასტურების გარეშე სასჯელის დაკისრება, ანუ ყოველი სასჯელის უცილობელი წინაპირობაა ბრალის არსებობა („nulla poena sine culpa“), ბრალდების მტკიცების მოვალეობა კი ბრალმდებელს ეკისრება. თუკი პირს ბრალი არ მიუძღვის, მისი დასჯა დაუშვებელია.

(7) საქართველოს კონსტიტუცია, თავისი საერთო კონცეფციის შესაბამისად, გარკვევით აღიარებს ხელისუფლების დანაწილების პრინციპს. ამ პრინციპის მთავარი მიზანი ადამიანის ღირსებისა და თავისუფლების უზრუნველყოფაა, რაც ხორციელდება სახელმწიფო ძალაუფლების ხელისუფლების სამ განშტოებაზე გადანაწილებით. დღეს უკვე ყოველი დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს არსებობის საფუძვლად მიჩნეული ეს პრინციპი გაცხადებულია კონსტიტუციის მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტით: „სახელმწიფო ხელისუფლება ხორციელდება ხელისუფლების დანაწილების პრინციპზე დაყრდნობით“. კონსტიტუციის დებულებებით განსაზღვრულია საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო ხელისუფლებათა შექმნისა და საქმიანობის წესი და მათი უფლებამოსილებები, როგორც დამოუკიდებელი სახელმწიფო ხელისუფლებებისა. კონსტიტუციის 82-ე მუხლის მე-3 პუნქტი სასამართლო ხელისუფლების შესახებ პირდაპირ მიუთითებს, რომ „სასამართლო ხელისუფლება დამოუკიდებელია და მას ახორციელებენ მხოლოდ სასამართლოები“.

თუ ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის ისტორიულ განვითარებას გადავხედავთ, მის ფესვებს ისევ არისტოტელესთან ვნახავთ. არისტოტელე განასხვავებდა ე.წ. რჩევების (სადაც რჩევებს აძლევენ, ბჭობენ სხვადასხვა საკითხებზე) ხელისუფლებას (საკანონმდებლო ხელისუფლება), მაგისტრატს (აღმასრულებელი ხელისუფლება) და მართლმსაჯულებას. ჯონ ლოკი (1632-1704) ხელისუფლებას ანაწილებდა ხალხზე, პარლამენტზე, მონარქსა და ადგილობრივ თვითმმართველობაზე. შარლ მონტესკიეს (1689-1755) მიერ საქვეყნოდ ცნობილ ნაშრომში „კანონთა გონი“ (1748) მოცემული დებულებების შესაბამისად, სახელმწიფო ხელისუფლების დაყოფა საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო ხელისუფლებებად პირველად გვხვდება პენსილვანიის შტატის კონსტიტუციაში (1776), შემდეგ ამერიკის შეერთებული შტატების კონსტიტუციაში (1787), მე-18 საუკუნის ბოლოს კი მას იმეორებს იმანუელ კანტი (1724-1804) („სამართლის თეორიის მეტაფიზიკური საფუძვლები“, 1798).

ხელისუფლების დანაწილება მიზნად არ ისახავს მხოლოდ ხელისუფლების ორგანიზაციულ განაწილებას სხვადასხვა სახელმწიფო ორგანოებზე. უპირველეს ყოვლისა, იგი მიმართულია ძალმომრეობითი, ერთპიროვნული, დიქტატორული მმართველობის საფრთხის თავიდან აცილებისკენ ან მაქსიმალურად შემცირებისკენ მაინც. ხელისუფლების უზურპაციისა და თვითნებური, უსამართლო მმართველობის საფრთხე მინიმუმამდეა დასული, როდესაც სახელმწიფო ხელისუფლებას ახორციელებს არა ერთი პირი ან ერთი სახელმწიფო ორგანო, არამედ როდესაც სახელმწიფოს ამოცანები განაწილებულია სხვადასხვა სახელმწიფო ორგანოებს შორის.²⁹ სწორედ ასეთ პირობებშია უზრუნველყოფილი ადამიანის თავისუფლება.

ხელისუფლების ორგანიზაციული დანაწილებისას სახელმწიფოს ძირითადი ფუნქციები განაწილებულია სხვადასხვა ორგანოებზე იმგვარად, რომ არც ერთ მათგანს არ შეუძლია ლეგალურად, კანონიერი გზით მოიპოვოს კონტროლი მთელ სახელმწიფო ხელისუფლებაზე. ამასთან, ერთი ხელისუფლების წარმომადგენლები არ შეიძლება ფლობდნენ სხვა ხელისუფლების თანამდებობებს (ხელისუფლების პერსონალური დანაწილება). მაგალითად, დაუშვებელია, მოქმედი მოსამართლე იმავდროულად იყოს პარლამენტის წევრი ან მინისტრი, ისევე როგორც დაუშვებელია, მოქმედი საჯარო მოხელე იყოს მოსამართლე ან პარლამენტის წევრი.

ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის კიდევ ერთი მიზანია ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელ ხელისუფლების სამ სხვადასხვა განშტოებას შორის ურთიერთკონტროლისა და გაწონასწორების მექანიზმის (checks and balances) შექმნა. საქართველოს კონსტიტუცია იზიარებს ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის ამ ძირითად იდეას და ხელისუფლებათა აბსოლუტურ გაყოფას კი არ ახდენს, არამედ ქმნის ურთიერთკონტროლისა და გაწონასწორების სისტემას. კონსტიტუციის მიხედვით, ხელისუფლების დანაწილების აზრი მდგომარეობს არა სახელმწიფო ხელისუფლების ფუნქციების მკაცრ გაყოფაში (რაც ფაქტობრივად შეუძლებელია), არამედ იმაში, რომ საკანონმდებლო, აღმასრულებელი და სასამართლო ორგანოები ერთმანეთს აკონტროლებენ და ზღუდავენ, რათა გაწონასწორდეს სახელმწიფოს ძალაუფლება და დაცულ იქნეს პიროვნების თავისუფლება. აღნიშნული სისტემა გამოხატულებას ჰპოვებს კონსტიტუციის სხვადასხვა მუხლებში, მაგალითად: პარლამენტი აკონტროლებს მთავრობის საქმიანობას (მ. 48, მ. 56, მ. 59, მ. 60, პ. 2, მ. 64), სასამართლოები (საერთო სასამართლოები და საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო) ახორციელებენ აღმასრულებელი და საკანონმდებლო ხელისუფლებების აქტების კონტროლს კანონებსა და კონსტიტუციასთან მათი შესაბამისობის თვალსაზრისით; თავის მხრივ, საკანონმდებლო პროცესში მონაწილეობს პრეზიდენტი ე.წ. ვეტოს უფლებით, ამავე დროს, ძალაში შესასვლელად ხელს აწერს და აქვეყნებს კანონს (მ. 68).

ურთიერთკონტროლისა და გაწონასწორების სისტემაში ძირითადად ერთი ხელისუფლების ორგანო ნიშნავს ან ირჩევს სხვა ხელისუფლების თანამდებობის პირებს და პირიქით. საქართველოს კონსტიტუციის მე-80 მუხლის შესაბამისად, მთავრობის შემადგენლობას ნდობას უცხადებს პარლამენტი, 90-ე მუხლის მიხედვით კი უზენაესი სასამართლოს მოსამართლეებს პრეზიდენტის წარდგინებით ირჩევს პარლამენტი.

გარკვეულ შემთხვევებში, ხელისუფლების სპეციფიკური ამოცანები შეიძლება აღსასრულებლად გადაეცეს სამართლებრივად თვითმყოფად და დამოუკიდებელ ორგანოს, რომელიც უფლებამოსილია მოაწესრიგოს შესაბამისი ურთიერთობები საკუთარი პასუხისმგებლობითა და შეხედულებისამებრ. ასეთ ორგანოებად საქართველოს კონსტიტუცია აღიარებს საქართველოს ეროვნულ ბანკსა და სახელმწიფო აუდიტის სამსახურს, რომელთა დამოუკიდებლობის გარანტიები და უფლებამოსილებები აღწერილია 95-ე-97-ე მუხლებში. ამ მუხლებით განსაზღვრულია, რომ ეროვნული ბანკი და სახელმწიფო აუდიტის სამსახური თავიანთ საქმიანობაში დამოუკიდებელნი არიან. მათთვის გადაცემული სახელმწიფოებრივი ამოცანების მნიშვნელობიდან გამომდინარე და ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის ზემოაღნიშნული ნიშნის გათვალისწინებით, საქართველოს ეროვნული ბანკის საბჭოსა და საქართველოს აუდიტის სამსახურის თავმჯდომარის თანამდებობებზე პირთა გამწესებაში მონაწილეობენ საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლებები.

დ) თავისუფალი დემოკრატიული წესწყობილება

საქართველოს კონსტიტუციის პრეამბულაში გაცხადებულია საქართველოს მოქალაქეთა ურყევი ნება დაამკვიდრონ „დემოკრატიული საზოგადოებრივი წესწყობილება“, ასეთი წესწყობილება კი თავისუფალი ადამიანების საზოგადოებას გულისხმობს და თანამედროვე დემოკრატიულ სახელმწიფოებში მას თავისუფალ დემოკრატიულ წესწყობილებას უწოდებენ, რომელიც ადამიანის ძირითადი უფლებებით შექმნილ ღირებულებათა სისტემას მოიცავს. სწორედ ეს უფლებები, როგორც უზენაესი და ხელშეუვალი ღირებულებები, წარმოადგენს თავისუფალი დემოკრატიული წესწყობილების საფუძველს. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით „დემოკრატიული საზოგადოებრივი წესწყობილება ეფუძნება თითოეული მოქალაქის თავისუფალი თვითგამორკვევისა და ღირსების პატივისცემის იდეას.“³⁰ მოგვიანებით სასამართლომ კიდევ უფრო გარკვევით მიუთითა, რომ „თავისუფლების სამართლებრივ მასშტაბს ადამიანის ღირსება ქმნის...“, ხოლო „დემოკრატიის იდეა თავისუფალ და, შედეგად, ღირსებადაცულ ადამიანს, საზოგადოებას ეფუძნება და ემსახურება.“³¹ აქედან გამომდინარე, აშკარაა, რომ ამ წესწყობილების ქვაკუთხედი თავისუფალი და ღირსებადაცული ადამიანია, თავისუფლება და თანასწორობა კი სახელმწიფოებრივი ერთიანობის მუდმივი და ძირითადი ღირებულებებია. ამასთანავე, „დემოკრატიული საზოგადოებრივი წესწყობილება, ერთი მხრივ გულისხმობს ხალხის, როგორც სახელმწიფო ხელისუფლების პირველადი წყაროს ნების განუხრელ გამოვლენას, ხოლო, მეორე მხრივ, ხალხის ნების მიუკერძოებლად აღსრულებას.“³² ამდენად, თავისუფალი დემოკრატიული წესწყობილება ტოტალიტარული სახელმწიფოს აბსოლუტურად საპირისპირო წესრიგია, რადგან ტოტალიტარული სახელმწიფო სრულიად გამორიცხავს და უარყოფს ხალხის ნებას, ადამიანის ღირსებას, თავისუფლებასა და თანასწორობას. მოსაზრება იმის შესახებ, რომ შეიძლება არსებობდეს სხვადასხვა სახის თავისუფალი დემოკრატიული წესწყობილება, მცდარია. იგი ეყრდნობა თავისუფალი დემოკრატიული წესწყობილების ცნების აღრევას სახელმწიფო წყობილების იმ ფორმებთან, რომლებშიც ამ წესწყობილებამ შეიძლება ასახვა ჰპოვოს.

თავისუფალი დემოკრატიული წესწყობილების ფუნქციონირება უზრუნველყოფილია კონსტიტუციითა და საკანონმდებლო აქტებით დადგენილი „თამაშის წესების“ სისტემით. საქართველოს კონსტიტუციით უზრუნველყოფილი აზრისა და პრესის, შეკრებებისა და მანიფესტაციების, პოლიტიკურ და საზოგადოებრივ გაერთიანებათა შექმნისა და საქმიანობის თავისუფლებები განაპირობებს და უზრუნველყოფს საქართველოში მრავალპარტიული სისტემის არსებობას და უფლებას ორგანიზებულ პოლიტიკურ ოპოზიციაზე. შედარებით მოკლე ვადებში რეგულარულად განმეორებული თავისუფალი არჩევნები უზრუნველყოფს ხალხის კონტროლს პოლიტიკური უმრავლესობის მიერ ძალაუფლების გამოყენებაზე. ხალხის წარმომადგენლობა (პარლამენტი) აკონტროლებს მთავრობის საქმიანობას. სახელმწიფო ხელისუფლების სხვადასხვა, ურთიერთკონტროლირებად და ურთიერთშემზღუდავ შტოებზე განაწილების პრინციპი გამორიცხავს ერთ ხელისუფლებაში (უმთავრესად საკანონმდებლო ან აღმასრულებელ ხელისუფლებაში) ძალაუფლების ზედმეტ კონცენტრირებას. ძირითადი უფლებებით მოქალაქეებისათვის უზრუნველყოფილია ცხოვრებისა და საქმიანობის თავისუფალი სფეროები. ამ უფლებათა დაცვას უზრუნველყოფენ დამოუკიდებელი სასამართლოები, მთლიანად კონსტიტუციურ წყობილებას კი, უპირველეს ყოვლისა, კონსტიტუციური მართლმსაჯულება (საკონსტიტუციო სასამართლო) იცავს.

იმის გამო, რომ თავისუფალი დემოკრატიული წესწყობილება თავისი საჯაროობიდან, გახსნილობიდან, მრავალმხრივი გარანტიებიდან და, ზოგადად, მოქალაქეთა და საზოგადოების თავისუფლებიდან გამომდინარე, მუდმივად საფრთხის ქვეშ იმყოფება, იგი თავს იცავს იმ ძალებისაგან, რომლებიც სარგებლობენ ასეთი თავისუფლებით და მის უზენაეს ღირებულებებს, კონსტიტუციურ საფუძვლებს და მისი „თამაშის წესებს“ პრინციპულად ეწინააღმდეგებიან. თავდაცვის ნორმები ძირითადად მოცემულია კონსტიტუციაში და შემდეგ გავრცობილია სხვადასხვა კანონებში. აქ შეიძლება დავასახელოთ, მაგალითად, კონსტიტუციის 26-ე მუხლით განსაზღვრული პოლიტიკური პარტიებისა და საზოგადოებრივი გაერთიანებების საქმიანობის შეჩერებისა და აკრძალვის შესაძლებლობა.

ყოველივე ზემოთქმულის საფუძველზე საქართველოს კონსტიტუციით შექმნილი თავისუფალი დემოკრატიული წესწყობილება შეიძლება განვსაზღვროთ, როგორც წესრიგი, რომელიც გამორიცხავს ყოველგვარ ტოტალიტარულ და თვითნებურ მმართველობას და წარმოადგენს სამართლებრივი სახელმწიფოს, კანონის უზენაესობის წესრიგს. იგი ეფუძნება ხალხის თვითგამორკვევას, თავისუფლებასა და თანასწორობას, ასევე მოქმედი უმრავლესობის ნებას. ამ წყობილების ფუნდამენტური პრინციპებია: (1) კონსტიტუციით აღიარებული და კონკრეტიზებული ადამიანის უფლებების, უპირველესად კი ადამიანის ღირსების, სიცოცხლისა და საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლების პატივისცემა, (2) ხალხის სუვერენიტეტი, (3) ხელისუფლების დანაწილება, (4) ხელისუფლების პასუხისმგებლობა ხალხის წინაშე, (5) აღმასრულებელი ხელისუფლების კანონებით შებოჭვა, (6) სასამართლოს დამოუკიდებლობა, (7) მრავალპარტიულობა და შანსების თანასწორობა ყველა პოლიტიკური პარტიისათვის, რათა კონსტიტუციის შესაბამისად შექმნან და განახორციელონ ოპოზიცია.

________________

1. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 26 დეკემბერი, 2007.

2. გერმანიის ძირითადი კანონის მე-20 მუხლის პირველი პუნქტით გერმანია აღიარებულია დემოკრატიულ, სოციალურ და ფედერაციულ რესპუბლიკად. იმავე მუხლის მე-4 პუნქტი კი აცხადებს, რომ „თუ სხვა საშუალების გამოყენება შეუძლებელია, ყველა გერმანელს აქვს უფლება, წინააღმდეგობა გაუწიოს ნებისმიერს, ვინც ცდილობს შეცვალოს აღნიშნული წყობილება“ - იხ. გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის ძირითადი კანონი, მ. 20, „საზღვარგარეთის ქვეყნების კონსტიტუციები“, ნაწილი III, გვ. 73-74.

3. იხ. „მთავარი“, ნიკოლო მაკიაველი, თბილისი, 2010, იხ. ასევე „შესავალი თანამედროვე აზროვნებაში“, წიგნი I, 2014, გვ. 105-204.

4. იხ. აშშ-ის პრეზიდენტის აბრაამ ლინკოლნის „გეტისბერგის მიმართვა“ (The Gettysburg Address), 19 ნოემბერი, 1863, Die grossen Reden der Weltgeschichte, M. Kaufhold, გვ. 117-118.

5. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე გიორგი უგულავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 23 მაისი, 2014.

6. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე მაია ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ“, 26 ოქტომბერი, 2007.

7. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - სალომე ქინქლაძე, ნინო კვეტენაძე, ნინო ოდიშარია, დაჩი ჯანელიძე, თამარ ხითარიშვილი და სალომე სებისკვერაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 14 აპრილი, 2016.

8. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებები „ახალი მემარჯვენეები“ და „საქართველოს კონსერვატიული პარტია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 27 დეკემბერი, 2010.

9. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები უჩა ნანუაშვილი და მიხეილ შარაშიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 28 მაისი, 2015.

10. იქვე.

11. სახელმწიფო საკონსტიტუციო კომისიის მიერ წარმოდგენილი კონსტიტუციის ახალი პროექტი ითვალისწინებს საპარლამენტო არჩევნების მთლიანად პროპორციული სისტემის დაწესებას. ერთი მხრივ, ეს სისტემა პოლიტიკური პარტიების მეტ თანასწორობას უზრუნველყოფს, მეორე მხრივ კი აუცილებელია არჩევნების შედეგად გადაუნაწილებელი მანდატების სამართლიანი, პროპორციული გადანაწილება, რაც პოლიტიკურ სისტემას სტაბილურობას შემატებს.

12. საქართველოს ორგანული კანონი „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ“, 31 ოქტომბერი, 1997, მ. 2.

13. იხ. საქართველოს კონსტიტუცია, მ. 26, პ.2.

14. უფრო დაწვრილებით იხ. გ. ხუბუა, სამართლის თეორია, გვ. 64-67.

15. Two treatises of government, 1690; „ორი ტრაქტატი მმართველობაზე“, მეორე ნაწილი - „ტრაქტატი სამოქალაქო მმართველობაზე“, იხ. „შესავალი თანამედროვე აზროვნებაში“, თბილისი, 2011.

16. იხ. ჯონ ლოკი, „ტრაქტატი სამოქალაქო მმართველობაზე“, „შესავალი თანამედროვე აზროვნებაში“, 2011. იხ. ასევე K. Adomeit, Rechts- und Staatsphilososphie II, Rechtsdenker der Neuzeit, 2002, გვ. 67.

17. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 28 ივნისი, 2010.

18. „არავის არ შეიძლება განმეორებით დაედოს მსჯავრი ერთი და იმავე დანაშაულისათვის“. უფრო დაწვრილებით ამ პრინციპის შესახებ იხ. ზევით, გვ. 351-354.

19. „არავინ არ აგებს პასუხს იმ ქმედობისათვის, რომელიც მისი ჩადენის დროს სამართალდარღვევად არ ითვლებოდა. კანონს, თუ ის არ ამსუბუქებს ან არ აუქმებს პასუხისმგებლობას, უკუძალა არა აქვს“.

20. ნდობის დაცვის პრინციპის შესახებ უფრო ვრცლად იხ. ზევით, გვ. 361-365, იხ. ასევე სუს დიდი პალატის გადაწყვეტილება საქართველოს სოციალური დაზღვევის ერთიანი სახელმწიფო ფონდის წინააღმდეგ მოქალაქე ა. ბ-ის სარჩელზე, 21 ივნისი, 2007.

21. იხ. საქართველოს შესაბამისი საპროცესო კოდექსები.

22. იხ. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებები საქმეებზე „ბრუმარესკუ რუმინეთის წინააღმდეგ“ (Brumarescu v. Romania), 28 ოქტომბერი, 1999, „რიაბიხი რუსეთის წინააღმდეგ“ (Ryabikh v. Russia), 24 ივლისი, 2003, „ნელიუბინი რუსეთის წინააღმდეგ“, (Neliubin v. Russia), 2 ნოემბერი, 2006, „კრავჩენკო რუსეთის წინააღმდეგ“ (Kravchenko v. Russia), 2 ივლისი, 2009.

23. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „ოლღა სუმბათაშვილი და იგორ ხაპროვი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 30 აპრილი, 2003.

24. ნორმათა განსაზღვრულობის პრინციპის შესახებ უფრო დაწვრილებით იხ. ზევით, გვ. 64-65.

25 თანაზომიერებისა და განსაზღვრულობის პრინციპების შესახებ უფრო დაწვრილებით იხ. ზევით, გვ. 62-65.

26. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „შპს „რუსენერგოსერვისი“, შპს „პატარა კახი“, სს „გორგოტა“, გივი აბალაკის ინდივიდუალური საწარმო „ფერმერი“ და შპს „ენერგია“ საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს ენერგეტიკის სამინისტროს წინააღმდეგ“, 19 დეკემბერი, 2008.

27. „იმისათვის, რომ ვერავინ შეძლოს ძალაუფლების ბოროტად გამოყენება, საჭიროა თვით საგანთა ისეთი წყობა, რომ ძალაუფლებას ძალაუფლება აოკებდეს“ - შ. ლ. მონტესკიე, „კანონთა გონი“, გვ. 180.

28. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები უჩა ნანუაშვილი და მიხეილ შარაშიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 28 მაისი, 2015.

29. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ბექა წიქარიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 24 ოქტომბერი, 2015.

30. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - სალომე ქინქლაძე, ნინო კვეტენაძე, ნინო ოდიშარია, დაჩი ჯანელიძე, თამარ ხითარიშვილი და სალომე სებისკვერაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 14 აპრილი, 2016.

ა) ისტორიული დოკუმენტები

1. მოძღვრება ადამიანის ძირითადი უფლებების შესახებ შუა საუკუნეებში წარმოიშვა, მე-20 საუკუნეში კი ყველა დემოკრატიული სახელმწიფოს კონსტიტუცია შეიცავდა ე.წ. ძირითად უფლებათა კატალოგს, ანუ სრულ ნუსხას ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებული უფლებებისა და თავისუფლებებისა. საუკუნეთა განმავლობაში ძირითადი უფლებების განვითარება არ ყოფილა თანამიმდევრული. გავრცელებული მეცნიერული შეხედულების მიხედვით, რამდენიმე უფლება პირველად ინგლისში, 1215 წლის 15 ივნისის ცნობილ დოკუმენტში - Magna Carta Libertatum - განისაზღვრა.¹ ეს დოკუმენტი ძალიან განსხვავდება თანამედროვე კატალოგებისაგან, რადგან წარმოადგენს დიდგვაროვანთა ფენის მიერ მეფის ხელისუფლებისაგან მიღებულ, მათი უფლებების დამადასტურებელ საბუთს. Magna Carta-ს 63 მუხლიდან ნახევარზე მეტი ფაქტობრივად ფეოდალთა პრეტენზიების აღიარებაა. მიუხედავად ამისა, დოკუმენტი შეიცავს დებულებებს, რომლებიც თანამედროვე ძირითადი უფლებების ჩანასახად შეიძლება მივიჩნიოთ. ასეთია, მაგალითად, 39-ე მუხლი, რომლის მიხედვითაც „არც ერთი თავისუფალი ადამიანი არ შეიძლება იყოს დაკავებული ან დაპატიმრებული, ქონებაჩამორთმეული, კანონგარეშედ გამოცხადებული ან სხვაგვარად შევიწროებული, და არც ჩვენ წავალთ და არც სხვებს გავაგზავნით მის წინააღმდეგ, თუ არა მის თანასწორთა კანონიერი განაჩენისა და ქვეყნის კანონების საფუძველზე“.² შეიძლება ითქვას, რომ ეს დებულება ადამიანის თავისუფლების ძირითადი უფლების პირველ ჩანაწერს წარმოადგენს.

მიუხედავად იმისა, რომ Magna Carta-სა და თანამედროვე ძირითად უფლებებს შორის არ არსებობს პირდაპირი კავშირი, გვერდს ვერ ავუვლით იმ თავისებურებას, რომ ფუნდამენტური უფლებები ყოველთვის იდგა ძლიერი სახელმწიფო ხელისუფლებიდან მომდინარე საფრთხის ქვეშ. ასეთი სიტუაციები მეორდებოდა საუკუნეების მანძილზე, რის შედეგადაც შეიქმნა ადამიანის ძირითადი უფლებების უმთავრესი დამახასიათებელი ნიშანი: ეს უფლებები ყოველთვის ხელისუფლების წინააღმდეგ წარმოებული რევოლუციური ბრძოლების დროს წარმოიშობოდა და რევოლუციების გამარჯვების შემდეგ მტკიცდებოდა, რითაც ინდივიდებს ან გარკვეულ ჯგუფებს უნარჩუნდებოდა მოპოვებული სამართლებრივი მდგომარეობა. თუმცა ძირითადი უფლებები მაინც საფრთხის ქვეშ იდგა, რადგან სახელმწიფო ხელისუფლების გაძლიერების პერიოდში ყოველთვის ხდებოდა მათი უგულებელყოფა და დარღვევა. ამდენად, ადამიანის უფლებები არასოდეს იყო აბსოლუტურად გარანტირებული. როცა სახელმწიფო ხელისუფლება სუსტდებოდა, ამ დროს ძლიერი იყო ადამიანის უფლებათა მოქმედება და გავლენა, მაგრამ ხელისუფლების გაძლიერებისთანავე ხდებოდა მათი შეზღუდვა და ხშირი უგულებელყოფა.

2. შემდგომი მნიშვნელოვანი ეტაპი ადამიანის ძირითად უფლებათა განვითარების გზაზე იყო ინგლისში მიღებული ორი დოკუმენტი: Habeas Corpus Act (1679) და Bill of Rights (1689) 3 პირველი მათგანი ადგენდა ადამიანის საპროცესო უფლებებს თავისუფლების აღკვეთის დროს და პირდაპირ მიუთითებდა, რომ ადამიანი დაკავებისთანავე უნდა წარედგინათ მოსამართლისათვის. ამ დოკუმენტის სახელწოდება წარმოადგენს ცნობილი ლათინური ფრაზის „Habeas corpus ad subjciendum“ („სხეული უნდა წარედგინოს სასამართლოს“) ნაწილს. დოკუმენტის მიღება გამოიწვია რამდენიმე შემთხვევამ, რომლებსაც უდიდესი რეზონანსი ჰქონდა მთელ ინგლისში. პირველი და ყველაზე ცნობილი შემთხვევა მოხდა 1621 წელს ლონდონში. ინგლისელ არისტოკრატთა წრეში ზღვარგადასული გართობითა და დროსტარებით ცნობილი ქალბატონის ალისა რობინსონის ვილაში მიმდინარეობდა ხმაურიანი საღამო. როცა ხმაურმა და გართობამ ძალიან მოიმატა, ვილაში მივიდა პოლიციელი, რომელმაც ალისა რობინსონსა და მის სტუმრებს სთხოვა თავშეკავება და საღამოს წყნარად გაგრძელება. მასპინძელმა უშვერი სიტყვებით გალანძღა პოლიციელი, რის გამოც მან დააპატიმრა ქალბატონი და ადგილობრივი ადმინისტრატორის ბრძანებით იმავე ღამეს ციხეში მოათავსა. ალისა რობინსონი მხოლოდ ორი კვირის შემდეგ წარუდგინეს სასამართლოს. სასამართლო პროცესზე ცნობილი გახდა ციხეში მის მიმართ სასტიკი მოპყრობის დეტალები, რამაც საზოგადოების აღშფოთება გამოიწვია. გაირკვა, რომ მთელი ამ ხნის განმავლობაში ქალბატონი რობინსონის საკვები მხოლოდ მშრალი პური და წყალი იყო, ეძინა პირდაპირ სველ მიწაზე, ერთხელ კი გააშიშვლეს და 50 როზგით სცემეს. იმ დროის მკაცრი და ზოგჯერ სასტიკი პირობების მიუხედავად, დაკავებულის მიმართ ასეთი მოპყრობა მაშინაც კი ბარბაროსულად ითვლებოდა. განსაკუთრებული აღშფოთება გამოიწვია იმ ფაქტმა, რომ, როგორც სასამართლოზე გაირკვა, ალისა რობინსონი ფეხმძიმედ იყო.

საზოგადოების პროტესტი იმდენად მწვავე და ძლიერი იყო, რომ სასამართლომ ალისა რობინსონი უდანაშაულოდ ცნო, პოლიციელი დააპატიმრეს და ორდერის გარეშე ადამიანის საკუთრებაში შესვლისა და დაკავების გამო საპყრობილეში მოათავსეს, ადგილობრივ ადმინისტრატორს კი მკაცრი საყვედური გამოუცხადეს. ამ და მომდევნო წლებში მომხდარმა რამდენიმე მსგავსმა შემთხვევამ შექმნა Habeas Corpus Act-ის შემუშავებისა და მიღების საფუძველი,⁵ რომლითაც საბოლოოდ დადგინდა, რომ დაკავებული ადამიანი დაუყოვნებლივ უნდა წარედგინათ სასამართლოში და მხოლოდ სასამართლოს ჰქონდა უფლება გადაეწყვიტა მისი დაპატიმრების ან გათავისუფლების საკითხი.

მეორე დოკუმენტი (Bill of Rights) პარლამენტის უფლებებთან ერთად აღიარებდა რამდენიმე ინდივიდუალურ უფლებას, მაგალითად, პეტიციის უფლებას. ამ დოკუმენტის მიხედვით, მეფისათვის პეტიციებით მიმართვის შემთხვევაში ადამიანის ყოველი დაპატიმრება და სამართლებრივი დევნა უკანონოდ ითვლებოდა და უნდა შეჩერებულიყო მეფის მიერ პეტიციის განხილვამდე.

3. მეცნიერ-იურისტთა გაბატონებული შეხედულებით ძირითად უფლებათა ამღიარებელ პირველ სრულყოფილ დოკუმენტად ვირჯინიის 1776 წლის 12 ივნისის უფლებათა დეკლარაცია (Virginia Declaration of Rights)⁵ ითვლება. ამ დოკუმენტში ნათლად ირეკლება ბუნებითი სამართლისა და განმანათლებლობის იდეები, რომელთა მიხედვითაც, ადამიანი თავისუფალი ინდივიდი, სახელმწიფოსა და საზოგადოების ცენტრალური ფიგურაა. ზემოხსენებული იდეების აშკარა გამოხატულებას წარმოადგენს დეკლარაციის პირველივე მუხლი: „ყველა ადამიანი ბუნებით თანაბრად თავისუფალი და დამოუკიდებელია და დაბადებისთანავე ფლობს კონკრეტულ უფლებებს...“. ადამიანის ბუნებითი უფლებები, რომლებიც მას დაბადებისთანავე წარმოეშობა, შეიძლება შეიზღუდოს ე.წ. საზოგადოებრივი ხელშეკრულებით, მაგრამ მათი გაუქმება დაუშვებელია. ამასთან, არსებობს ისეთი უზენაესი და ხელშეუხებელი უფლებები, რომელთა შეზღუდვა სახელმწიფოს არ შეუძლია. შინაარსობრივად დეკლარაციას თანამედროვე სტანდარტების შესაბამისი უზენაესი სამართლებრივი დოკუმენტის სახე აქვს და ისტორიული თვალსაზრისით ახალი დროის ადამიანის უფლებათა სათავეებთან დგას. მასში თანაბრად არის შერწყმული ევროპული ბუნებითი სამართალი და ინგლისური სამართლის ტრადიციები. Habeas Corpus-ით თავისუფლების შეზღუდვის დროს დაფიქსირებული საპროცესო უფლებების (ეს უფლებები გადმოცემულია დეკლარაციის მე-8-მე-11 მუხლებში) გარდა, დეკლარაცია შეიცავს ისეთ ახალ ძირითად უფლებებს, როგორიცაა, მაგალითად, მე-12 მუხლის დებულება, რომლის მიხედვითაც „პრესის თავისუფლება თავისუფლების ერთ-ერთი უდიდესი შემადგენელი ნაწილია და დაუშვებელია მისი შეზღუდვა, რაც შეიძლება მოხდეს მხოლოდ დესპოტური მთავრობების მმართველობისას“, მე-16 მუხლით კი უზრუნველყოფილია რელიგიის თავისუფლება.

4. მიუხედავად ვირჯინიის დეკლარაციის უდიდესი სამართლებრივი და ისტორიული მნიშვნელობისა, ადამიანის უფლებათა ამღიარებელ ყველაზე ცნობილ დოკუმენტად საფრანგეთის რევოლუციის შედეგად 1789 წლის 26 აგვისტოს მიღებული ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაცია (Déclaracion des droits de l'homme et du citoyen) ითვლება 6 ეს დოკუმენტი ფაქტობრივად ევროპის კონსტიტუციური განვითარების ახალი ეპოქის დასაწყისს წარმოადგენს. დეკლარაციის პირველივე მუხლი ჟან ჟაკ რუსოს განმანათლებლური იდეების გამოძახილია: „ადამიანები იბადებიან თავისუფალნი და თანაბარი უფლებებით და ასეთებად რჩებიან. საზოგადოებრივი განსხვავებები მათ შორის შეიძლება დადგინდეს მხოლოდ კანონით“.

საფრანგეთის ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაცია შეიცავს დღეისათვის ცნობილ თითქმის ყველა ძირითად უფლებას. მე-4 მუხლის მიხედვით, თავისუფლება ნიშნავს ყველაფრის კეთების უფლებას, რაც სხვას არ აყენებს ზიანს. ამდენად, ადამიანის ბუნებითი უფლებების გამოყენება შესაძლებელია იმდენად, რამდენადაც ისინი ხელს არ უშლის სხვა ადამიანების ასეთივე უფლებების განხორციელებას. ეს შეზღუდვები შეიძლება დადგინდეს მხოლოდ კანონით (მ. 4, წინ. 2); დაუშვებელია ადამიანის დაკავება, დაპატიმრება ან მისთვის ბრალის წაყენება კანონით გათვალისწინებული შემთხვევებისა და მასში მითითებული ფორმების გარეშე (მ. 7); დეკლარაცია შეიცავს სისხლის სამართლის კანონების უკუძალის დაუშვებლობას (მ. 8) და აღიარებს უდანაშაულობის პრეზუმფციას (მ. 9); უზრუნველყოფილია აგრეთვე მნიშვნელოვანი პოლიტიკური უფლებები: „დაუშვებელია ადამიანზე ზეწოლა აზრის, მათ შორის, რელიგიური აზრის გამოთქმის გამო, თუკი ამ გამონათქვამით არ ირღვევა კანონით განსაზღვრული საჯარო წესრიგი“ (მ. 10); „იდეებისა და აზრების თავისუფალი გავრცელება ადამიანის ერთ-ერთი უძვირფასესი უფლებაა. ყოველ მოქალაქეს აქვს უფლება, თავისუფლად ილაპარაკოს, წეროს და ბეჭდოს, იმ პასუხისმგებლობის გათვალისწინებით, რომელიც მას ეკისრება ამ თავისუფლების დარღვევისას კანონით გათვალისწინებულ შემთხვევებში“ (მ. 11).

აღსანიშნავია, რომ ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაცია შეიცავს ადამიანის ყველა იმ ძირითად უფლებას, რომელიც აუცილებელია თანამედროვე დემოკრატიული სახელმწიფოს არსებობისათვის: ადამიანების თანასწორობის ძირითად პრინციპს, საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლებას, აზრისა და პრესის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლებებს, აგრეთვე უზრუნველყოფს საკუთრების, როგორც თანამედროვე საზოგადოების სასიცოცხლო ელემენტის, განსაკუთრებულ მნიშვნელობას და დაცვას. აღსანიშნავია, რომ საფრანგეთის 1958 წლის 4 ოქტომბრის (ამჟამად მოქმედი) კონსტიტუცია პრეამბულაში ხაზს უსვამს დეკლარაციის უდიდეს მნიშვნელობას და მას კონსტიტუციის განუყოფელ ნაწილად აცხადებს.⁷

5. როგორც ზემოთ აღინიშნა, მთელ მსოფლიოში ადამიანის უფლებათა განმტკიცება მოხდა მონარქთა აბსოლუტურ ბატონობასთან ჯერ დიდგვაროვანთა და წარჩინებულთა, შემდეგ კი მოსახლეობის ფართო ფენების მძიმე და ხანგრძლივი ბრძოლების შედეგად, პოლიტიკური განმანათლებლობის მხარდაჭერით, რომელთა ძირითადი მიზანი ხელისუფლების დანაწილება და დემოკრატიული კონსტიტუციური სახელმწიფოს შექმნა იყო. ასე მოხდა, მაგალითად, გერმანიაშიც, სადაც 1848 წლის რევოლუციის შემდეგ ფრანკფურტის წმ. პავლეს ტაძარში შეკრებილმა ე.წ. „კრებამ ეკლესიაში“ (Paulskirchenversammlung) შეიმუშავა ძირითადი უფლებების ვრცელი კატალოგი, მაგრამ ის პრაქტიკული მნიშვნელობის გარეშე დარჩა.იმპერიის 1871 წლის კონსტიტუციამ უარი თქვა ძირითად უფლებებზე. მხოლოდ ვაიმარის 1919 წლის კონსტიტუციაში აისახა „გერმანელთა ძირითადი უფლებები და ძირითადი ვალდებულებები.⁸ 1933 წელს, ხელისუფლებაში ჰიტლერის ნაციონალ-სოციალისტური მუშათა პარტიის მოსვლის შემდეგ, ისინი ნაწილობრივ სრულად აღიკვეთა, ნაწილობრივ კი აღუსრულებლობის გამო უმოქმედოდ დარჩა. 1949 წლის 23 მაისის გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის ძირითად კანონში კვლავ განისაზღვრა ძირითად უფლებათა კატალოგი.⁹

6. დღეისათვის ყველა დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს კონსტიტუციები აღიარებენ და უზრუნველყოფენ ადამიანის ძირითად უფლებებს. უამრავი საერთაშორისო კონვენციით და დეკლარაციით ასევე აღიარებულია ადამიანის უფლებების უდიდესი მნიშვნელობა, მათ შორის: გაეროს 1948 წლის 10 დეკემბრის ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციით, რომელიც II მსოფლიო ომის შემდეგ მიღებული ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა პირველი საერთაშორისო დოკუმენტია; ევროპის საბჭოს 1950 წლის 4 ნოემბრის კონვენციით ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის შესახებ, რომლის დებულებებზე დაყრდნობით სტრასბურგში მდებარე ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო განიხილავს ადამიანის უფლებათა დარღვევის საქმეებს; ევროპის საბჭოს 1961 წლის 26 თებერვლის ევროპის სოციალური ქარტიით; გაეროს 1966 წლის 16 დეკემბრის საერთაშორისო პაქტით ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ; გაეროს 1966 წლის 16 დეკემბრის საერთაშორისო პაქტით სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ; ამერიკის სახელმწიფოთა ადამიანის უფლებების კონვენციით (1969), აგრეთვე ევროპის უშიშროებისა და თანამშრომლობის ორგანიზაციის (OSCE) დასკვნითი აქტებით (1975, ჰელსინკი).¹⁰

ბ) ბუნებითი უფლებები

გაბატონებული სამართლებრივი შეხედულებით, ადამიანის ძირითადი უფლებების საფუძველი ბუნებითი სამართალია. ძირითადი უფლებების, როგორც ბუნებითი უფლებების, ცნება არის უძველესი, დღესაც უმნიშვნელოვანესი და იმავდროულად ურთულესი ცნება ადამიანის უფლებებისა. მათი პრობლემატიკა უფრო ნათლად ჩანს კითხვების დასმით: არსებობს თუ არა უფლებები, რომლებიც ადამიანის დაბადებასთან ერთად ჩნდება? რომლებიც ადამიანებს აქვს იმიტომ, რომ ისინი ადამიანები არიან და რომლებიც სახელმწიფოს მიერ დაცული და აღიარებული უნდა იყოს? რომლებსაც სახელმწიფო უზრუნველყოფს, მაგრამ რომელთა არც მინიჭება შეუძლია და არც ჩამორთმევა? აქვს თუ არა ამ უფლებებს უფრო მეტი ავტორიტეტი და ძალა, ვიდრე სახელმწიფოს მიერ მიღებულ კანონებს იმ თვალსაზრისით, რომ ამ უფლებებსა და კანონს შორის წინააღმდეგობის შემთხვევაში ეს უკანასკნელი ძალას კარგავს და აღარ მოქმედებს? ჯონ ლოკმა (1632-1704) ამ კითხვებს დადებითი პასუხი გასცა. ადამიანის ძირითადი უფლებების, როგორც ბუნებითი უფლებების იდეა მე-17 საუკუნეში სწორედ მან განავითარა. ლოკი აცხადებდა, რომ ძირითადი უფლებები უნივერსალური, „ადრესახელმწიფოებრივი“ უფლებებია, ამიტომ სახელმწიფოს არა აქვს ადამიანებისათვის მათი მინიჭების ან ჩამორთმევის უფლება. ადამიანებს ეს უფლებები სახელმწიფოს შექმნამდე ჰქონდათ, რადგან ისინი „ბუნების კანონიდან“ გამომდინარეობს. ყოველ ადამიანს თავისი გონის მეშვეობით შეუძლია „ბუნების კანონის“ შეცნობა. „ბუნების კანონიდან“ ლოკმა გამოყო სამი ე.წ. საკუთრების უფლება (property): სიცოცხლე, თავისუფლება და ქონება (life, liberty and estate). მან ასევე ხაზგასმით აღნიშნა, რომ ყოველი ადამიანი დაბადებიდანვე თავისუფალია და აქვს სხვა ადამიანების თანასწორი უფლებები. სახელმწიფოს მოვალეობაა დაიცვას ეს უფლებები. მათი შეზღუდვის შემთხვევაში მოქალაქეს აქვს წინააღმდეგობის გაწევის უფლება. ეს ყველაფერი უნდა აისახოს საზოგადოებრივ ხელშეკრულებაში.¹¹

ლოკის იდეები ყველაზე სრულყოფილად აისახა ვირჯინიის უფლებათა დეკლარაციაში, რომელსაც საფრანგეთის 1789 წლის ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაცია მოჰყვა. დღეს ყველა აღიარებს, რომ ძირითად უფლებათა პირველი აქტებისა და დეკლარაციების საფუძველი ბუნებითი სამართალია. აღნიშნული საერთაშორისო დეკლარაციები და დემოკრატიულ სახელმწიფოთა კონსტიტუციები ცნობენ და იცავენ ამ უფლებებს. მაგალითისათვის შეიძლება დავასახელოთ თუნდაც საქართველოს კონსტიტუციის მე-7 მუხლი, რომლის მიხედვითაც „სახელმწიფო ცნობს და იცავს ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებულ უფლებებსა და თავისუფლებებს, როგორც წარუვალ და უზენაეს ღირებულებებს.“

ზემოთ მოცემულ კითხვებზე დღეს სამართლის ფილოსოფოსთა და მეცნიერ-იურისტთა უმრავლესობას დადებითი პასუხი აქვს, მაგრამ გასულ საუკუნეებში ძირითად უფლებათა და ზოგადად სამართლის შესახებ სრულიად განსხვავებული მოსაზრებები არსებობდა.

ანტიკური პერიოდიდან მოყოლებული ადამიანები ცდილობდნენ პასუხი გაეცათ რამდენიმე კითხვისათვის, რომელთა შორის ყველაზე საკამათო იყო კითხვები სამართლისა და მორალის შესახებ. რა არის სამართალი და რა არის მორალი? შეიძლება თუ არა მორალურად არასწორი სამართლებრივად სწორი, ანუ სამართლიანი იყოს? ამ კითხვებზე განსხვავებული პასუხები ჰქონდათ ბუნებითი და პოზიტიური სამართლის სკოლათა წარმომადგენლებს. პოზიტიური სამართლის წარმომადგენლები (პოზიტივისტები) მკაცრად ყოფდნენ ერთმანეთისაგან სამართალსა და მორალს და მიაჩნდათ, რომ სამართალი არის მხოლოდ პოზიტიური სამართალი, ანუ სამართლის ნორმები, რომლებიც არსებობს და მოქმედებს. ბუნებითი სამართლის წარმომადგენელთა აზრით კი, სამართალი მხოლოდ მაშინ შეიძლება იყოს მოქმედი, როცა იგი არ ეწინააღმდეგება ფუნდამენტურ მორალურ პრინციპებს.

საუკუნეთა განმავლობაში მიმდინარე ამ თეორიულ დავაში გამოიკვეთა მხარეთა ძირითადი არგუმენტები. პოზიტივისტებში სამი მთავარი მოსაზრება დამკვიდრდა. პირველი მათგანის მიხედვით, სამართალი არის მხოლოდ ის, რაც დადგენილია (გამოცემულია) სახელმწიფოს მიერ (ამ მოსაზრების კლასიკური წარმომადგენელია თომას ჰობსი (1588-1679): „ნორმები, რომლებიც დადგენილია სახელმწიფოს მიერ, არის სამართალი“);¹² მეორე მოსაზრების თანახმად, სამართალი არის მხოლოდ ის, რასაც ემორჩილებიან მოქალაქეები და რასაც იყენებს სახელმწიფო (ამ მოსაზრების კლასიკური წარმომადგენელია მაქს ვებერი (1864-1920), რომელიც აცხადებს, რომ სამართლის ნორმები, რომლებიც მხოლოდ ფურცელზე არსებობს, ანუ რომლებსაც არ ასრულებენ მოქალაქეები და არ იყენებს სახელმწიფო (ადმინისტრაცია და სასამართლო), არ არის სამართალი); მესამე თვალსაზრისის მიხედვით კი, სამართალი არის მხოლოდ ის, რაც მოქალაქეებისა და სახელმწიფოს მიერ ერთხმად აღიარებულია ძირითად წესებად (ამ მოსაზრების კლასიკური წარმომადგენლის ერნსტ რუდოლფ ბიერლინგის (1841-1919) აზრით, სამართალი არის ყველაფერი ის, რასაც ადამიანები აღიარებენ სავალდებულო წესებად).

ბუნებითი სამართლის წარმომადგენლები მიიჩნევდნენ, რომ ბუნებითი სამართალი მოიცავს უზენაეს პრინციპებსა და ნორმებს, რომლებიც პოზიტიური სამართლის საფუძველია.

ანტიკური პერიოდის უდიდეს ფილოსოფოსთა (ჰერაკლიტე, პლატონი, არისტოტელე) აზრით, ყველაფერი სამართლიანი „ბუნებითი“ იყო. პლატონი (428-348 ჩვ. წ.აღ-მდე) აცხადებდა, რომ „სამართლიანი სამართალი არის ღვთიური წესრიგი». სტოელების ფილოსოფიური მიმდინარეობა (ციცერონი (106-43 ჩვ.წ.აღ-მდე), სენეკა (1-65), მარკუს ავრელიუსი (121-180)) ბუნებით სამართალს ყველა ადამიანზე (მოქალაქეებსა და უცხოელებზე) ავრცელებდა. მათი აზრით, „ius naturale“ ადამიანთა გონში იყო ასახული, „ius civile“ კი მოქმედებდა მხოლოდ რომის მამაკაც მოქალაქეთა მიმართ.

შუა საუკუნეების ფილოსოფოსთა შეხედულებით, პოზიტიურ და ბუნებით სამართალთან ერთად არსებობდა აგრეთვე ღვთიური (საღვთო = მარადიული) სამართალი. ნეტარი ავგუსტინე (354-430) და თომა აქვინელი (1225-1275) აცხადებდნენ, რომ ნებისმიერი პოზიტიური სამართალი, რომელიც ბუნებით ან საღვთო სამართალს ეწინააღმდეგება, არ არის სამართლიანი და ადამიანებს შეუძლიათ არ დაემორჩილონ მას. მარტინ ლუთერის (1483-1546) რეფორმატორული იდეების შემდეგ, რომელიც აცხადებდა, რომ სამართალს ბუნებითი საფუძველი კი არა აქვს, არამედ მეცნიერებისაგან არის შექმნილი, ჰუგო გროციუსმა (1583-1645) განავითარა იდეა, რომლის მიხედვითაც სამართალს ბუნებითი საფუძველი აქვს, მიუხედავად იმისა, ღმერთი არსებობს თუ არა. ანუ „სამართლიანი სამართლის“ საფუძველი თავად ადამიანის ემპირიული ბუნებაა. სწორედ ამ იდეაზე დაყრდნობით შექმნა ჟან ჟაკ რუსომ (1712-1778) სოციალური ხელშეკრულების თეორია.

პოზიტივისტთა და ბუნებითი სამართლის წარმომადგენელთა შორის მიმდინარე ამ თეორიული დავის საფუძველზე ჩამოყალიბდა შემდეგი ზოგადი შეხედულება: „ბუნებით სამართალს“ ჩვენ ვერ ვნახავთ კანონთა კრებულებში, ასევე შეუძლებელია მისი კოდიფიცირება. იგი ცალკეული, უზენაესი (ზეპოზიტიური) პრინციპების ერთობლიობაა. თუმცა ამის შესახებ თვით ბუნებითი სამართლის წარმომადგენელთა შორისაც არ იყო სრული თანხმობა. აქაც გამოიკვეთა სამი ძირითადი მოსაზრება. პირველი მათგანის თანახმად, სამართალი არის მხოლოდ ის, რაც არ ეწინააღმდეგება ადამიანთა ბუნებას; მეორე მოსაზრება სამართლად აღიარებს მხოლოდ იმ ნორმებს, რომლებიც ღვთიურ ძალებთან ადამიანის ურთიერთობას არ ეწინააღმდეგება; მესამე თვალსაზრისის მიხედვით კი, სამართალი არის მხოლოდ ის, რაც არ ეწინააღმდეგება გონიერებასა და ზომიერებას.

მე-18-19 საუკუნეებში პოზიტიური სამართლის შეხედულებანი გაბატონდა. სამართლის ისტორიული სკოლის ერთ-ერთმა უდიდესმა წარმომადგენელმა ფრიდრიხ კარლ ფონ სავინიმ (1779-1861) ბუნებით სამართალს ფილოსოფოსთა „უსაფუძვლო ქედმაღლობა“ უწოდა. სავინი თვლიდა, რომ სამართალი „ხალხის სულისაგან“ გამომდინარე ძალებით იყო გაჟღენთილი. ანსელმ ფოიერბახმა⁵¹ (1775-1833) სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეა განავითარა, ჰანს კელზენმა (1881-1973) კი განაცხადა, რომ ყოველი ნორმის საფუძველია არა ბუნებითი სამართალი, არამედ „ძირითადი (პოზიტიური) ნორმა“.

ბუნებითი სამართლის წარმომადგენელთა უმთავრესი არგუმენტი პოზიტივისტთა წინააღმდეგ არის ნორმათა სამართლიანობის საკითხი. მაგალითად, რამდენად სამართლიანი იყო მე-20 საუკუნის 30-იან წლებში ფაშისტურ გერმანიასა და ბოლშევიკურ საბჭოთა კავშირში მიღებული საკანონმდებლო ნორმები, რომელთა საფუძველზედაც მილიონობით ადამიანი იქნა გადასახლებული და დახვრეტილი? ამ კითხვის საფუძველზე ჩამოყალიბდა პოზიტივისტთა წინააღმდეგ მიმართული ე.წ. არასამართლიანობის არგუმენტი, რომლის მიხედვითაც, შესაძლებელია არსებობდეს ნორმები ან ნორმათა სისტემები, რომლებიც იმდენად უსამართლოა, რომ მათ არ შეიძლება ჰქონდეს მოქმედი და სავალდებულო ნორმების ანუ სამართლის ძალა. მე-20 საუკუნის შუა ხანებში გუსტავ რადბრუხი⁵² შეეცადა ერთმანეთთან დაეკავშირებინა პოზიტივისტთა და ბუნებითი სამართლის წარმომადგენელთა მოსაზრებები. მან ჩამოაყალიბა ე.წ. რადბრუხის ფორმულა: „კონფლიქტი სამართლიანობასა და სამართლებრივ უსაფრთხოებას შორის შეიძლება მოწესრიგდეს იმ მხრივ, რომ პოზიტიურ, კანონითა და ძალაუფლებით უზრუნველყოფილ სამართალს უპირატესი ძალა აქვს მაშინაც, როცა იგი შინაარსობრივად არასამართლიანი და მიზანშეუწონელია, გარდა იმ შემთხვევებისა, როცა პოზიტიური კანონის შეუსაბამობა სამართლიანობასთან იმდენად გაუსაძლის ზომებს იღებს, რომ კანონმა, როგორც „არასამართლიანმა სამართალმა“, უკან უნდა დაიხიოს სამართლიანობის წინაშე“. ამ ფორმულის პირველ ნაწილში რადბრუხი „პოზიტივისტია“: პოზიტიურ სამართალს აქვს გენერალური უპირატესობა, განურჩევლად იმისა, სამართლიანია იგი თუ არა; მეორე ნაწილში კი ის „ბუნებითი სამართლის წარმომადგენელია“: თუკი კანონი უსაშველოდ არასამართლიანია, მაშინ იგი აღარ არის „სამართლიანი სამართალი“.

მე-20 საუკუნის შუა ხანებში, გერმანიასა და საბჭოთა კავშირში განვითარებული ისტორიული მოვლენებისა და მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ბუნებითი სამართლის პოზიციები გაძლიერდა. მეცნიერთა უმრავლესობის აზრით, იგი „დაბრუნდა“, პოზიტიური სამართლის მიმართ ზეპოზიტიური პრინციპის - სამართლიანობის უზენაესობა ყველამ აღიარა. პოზიტიური და ბუნებითი სამართლის სკოლებს შორის მე-20 საუკუნის მე-2 ნახევარში დამკვიდრებული ურთიერთობების ყველაზე თვალსაჩინო მაგალითი იყო ყოფილი გერმანიის დემოკრატიული რესპუბლიკის ე.წ. „კედლის მსროლელთა“ სასამართლო პროცესი.

როგორც ცნობილია, 1961-დან 1989 წლამდე დასავლეთ და აღმოსავლეთ ბერლინი გაყოფილი იყო კედლით. კედელი წარმოადგენდა სახელმწიფო საზღვარს და იგი თითქმის გადაულახავ დაბრკოლებას ქმნიდა სოციალისტური გერმანიის მოქალაქეებისათვის, რომლებსაც სურდათ გერმანიის ფედერაციულ რესპუბლიკაში გადასვლა (ოფიციალურად საზღვრის გადაკვეთა ფაქტობრივად შეუძლებელი იყო გერმანიის სოციალისტური ხელისუფლების პოლიტიკის გამო). კედლის არსებობის მანძილზე აღმოსავლეთგერმანელი მესაზღვრეები ცდილობდნენ შეეჩერებინათ კედლის უკანონოდ გადალახვის მსურველი მოქალაქეები და ამ მიზნით ესროდნენ კიდეც მათ, რის შედეგადაც დაიღუპა 264 მოქალაქე. ზოგიერთი მათგანი კედელთან განთავსებულ ქვეითთა საწინააღმდეგო ნაღმებზე აფეთქდა, ზოგიერთი ავტომატის ჯერით მოკლეს, ზოგიერთ დაჭრილს კი რამდენიმე საათი არ აღმოუჩინეს სამედიცინო დახმარება და ისინი სისხლდენისაგან დაიღუპნენ. მესაზღვრეები ამისათვის მედლებითა და პრემიებით ჯილდოვდებოდნენ, რადგან პირნათლად ასრულებდნენ კანონიერ ბრძანებას - ყველა საშუალებით აღეკვეთათ საზღვრის უკანონო გადალახვის მცდელობა.

გერმანიის გაერთიანების შემდეგ, 1997 წელს გერმანიის უზენაეს და ფედერალურ საკონსტიტუციო სასამართლოებს პასუხი უნდა გაეცათ კითხვისათვის: სამართლიანი იყო თუ არა კედლის გადალახვის მცდელობისას ადამიანთა მკვლელობა და უნდა გაესამართლებინათ თუ არა ე.წ. „კედლის მსროლელი“ მესაზღვრეები. ყოფილი გერმანიის დემოკრატიული რესპუბლიკის კანონმდებლობით კედლის გადალახვის, ანუ საზღვრის უკანონოდ გადაკვეთისა და გაქცევის მსურველთათვის ცეცხლის გახსნა არ ითვლებოდა კანონსაწინააღმდეგო ქმედებად. რამდენად დასაშვები იყო ამ კანონმდებლობის გამოცხადება არასამართლიანად? თუ კანონის უკუძალის პრინციპს გავითვალისწინებთ - არა. მაგრამ გერმანიის ფედერალურმა საკონსტიტუციო სასამართლომ მოცემულ შემთხვევაში არ გაითვალისწინა კანონის უკუძალის პრინციპი, დაეყრდნო ზემოთ მოცემულ „რადბრუხის ფორმულას“ და განაცხადა, რომ სამართლიანობის ელემენტარული მოთხოვნებისა და საერთაშორისო სამართლით დაცული ადამიანის უფლებების სრულიად აშკარა და უმძიმესი დარღვევის გამო უიარაღო მოქალაქეთა წინასწარგანზრახული მკვლელობა აბსოლუტურად არასამართლიანი და დაუშვებელი იყო. გერმანიის უზენაესმა სასამართლომ ასევე მიუთითა, რომ ეს პრინციპები ზოგადად ასევე აღიარებული იყო სოციალისტური გერმანიის კანონმდებლობის მიერ. ამ გადაწყვეტილებათა საფუძველზე შესაძლებელი გახდა „კედლის მსროლელთა“ გასამართლება.⁵³

ზემოთ აღწერილი თეორიული დავა ნაწილობრივ დღესაც გრძელდება, მაგრამ თანამედროვე დემოკრატიულ სახელმწიფოებში არსებული სამართლებრივი მდგომარეობა, ასევე საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუციის დებულებები გვაძლევს იმის საფუძველს, რომ აღვნიშნოთ: დღეს ბუნებითი სამართლის პრინციპები და პოზიტიური სამართალი ერთმანეთს ავსებს. ეს არა მხოლოდ ადამიანთა და მათ წარმომადგენელთა - პოლიტიკოსთა მონდომების, არამედ საუკუნეთა მანძილზე მიმდინარე ფილოსოფიური დაპირისპირების განვითარების შედეგია: შარლ მონტესკიეს ხელისუფლების დანაწილების თეორია, ჯონ ლოკის თავისუფლების იდეა, იმანუელ კანტის ღირსების პრინციპი და მრავალი სხვა მოსაზრება წარმოადგენს მსოფლიოს დემოკრატიულ სახელმწიფოთა და, მათ შორის, საქართველოს თანამედროვე სამართლებრივი სისტემის საფუძველს.

_____________

1. იხ. ამ დოკუმენტის სრული ტექსტი ვებ-გვერდზე www.bl.uk/magna-carta.

2. „No Freeman shall be taken or imprisoned, or be disseised of his Freehold, or free Customs, or be outlawed, or exiled, or any other wise destroyed; nor will We not pass upon him, but by lawfull judgment of his Peers, or by the Law of the land“ - მ. 39. ეს დებულება დღესაც მოქმედებს და აქვს სავალდებულო ძალა ინგლისსა და უელსში.

3. იხ. ამ დოკუმენტების ოფიციალური ტექსტი ვებ-გვერდზე www.legislation.gov.uk

4. უფრო ვრცლად ამ ისტორიის შესახებ იხ. ვებ-გვერდზე www.doclecture.net - Laws and rules.

5. დოკუმენტის ოფიციალური ტექსტი იხ. აშშ კონგრესის ბიბლიოთეკის ვებ-გვერდზე www.loc.gov.

6. დეკლარაციის ოფიციალური ტექსტი იხ. ვებ-გვერდზე www.textes.justice.gouv.fr.evro

7. საფრანგეთის კონსტიტუცია (ქართულად) იხ. „საზღვარგარეთის ქვეყნების კონსტიტუციები“, ნაწილი II, გვ. 553.

8. გერმანიის ყველა აღნიშნული კონსტიტუციის ტექსტი ix. www.verfassungen.de.

9. გერმანიის ძირითადი კანონი (ქართულად) იხ.: „საზღვარგარეთის ქვეყნების კონსტიტუციები“, ნაწილი III, გვ. 63.

10. აღნიშნული დოკუმენტები იხ. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს ვებ-გვერდზე „www.supremecourt.ge“ - საერთაშორისო აქტების კატალოგი.

11. Two treatises of government, 1690; „ორი ტრაქტატი მმართველობაზე“, მეორე ნაწილი - „ტრაქტატი სამოქალაქო მმართველობაზე“, იხ. „შესავალი თანამედროვე აზროვნებაში“, თბილისი, 2011.

12. თომას ჰობსი, ლევიათანი, იხ. „შესავალი თანამედროვე აზროვნებაში“, წიგნი I, გვ. 219-233.

13. ფოიერბახმა თავისი ნაშრომებით საბოლოოდ დაამკვიდრა სამართლებრივი სახელმწიფოს ერთ-ერთი საყოველთაოდ ცნობილი პრინციპი: nulla poena sine lege - არავითარი სასჯელი კანონის გარეშე, რომელიც ასახულია საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტში. დაწვრილებით იხ. ზევით, გვ. 355-358.

14. გუსტავ რადბრუხი (1878-1949) - გერმანელი მეცნიერი, პოლიტიკოსი, სამართლის ფილოსოფოსი.

15. იხ. გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება: BVerfGE 95, 96 - „კედლის მსროლელები“, ასევე გერმანიის უზენაესი ფედერალური სასამართლოს გადაწყვეტილება: BGHSt 39, 1.

ა) ისტორია

საქართველოში ადამიანის ძირითად უფლებებს მცირე ხნის, მაგრამ საინტერესო ისტორია აქვს. პირველად ძირითადი უფლებები აღიარებულ იქნა საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციით.¹ ისევე როგორც მთლიანად კონსტიტუცია, ადამიანის ძირითად უფლებათა ნაწილიც („თავი 3. მოქალაქის უფლებანი“) საკმაოდ მაღალ დონეზეა შესრულებული და იმდროინდელ სამართლებრივ სტანდარტებს სრულად შეესაბამება. კონსტიტუციაში მოცემულია ადამიანის უფლებათა საკმაოდ ვრცელი კატალოგი, კონკრეტულად კი უზრუნველყოფილია კანონის წინაშე ადამიანთა თანასწორობა, პიროვნების ხელშეუხებლობა, მიმოსვლისა და ბინადრობის თავისუფლებები, ბინისა და საცხოვრებლის, მიმოწერის ხელშეუხებლობა, სინდისისა და აღმსარებლობის თავისუფლებები, აზრის თავისუფლება, შეკრებებისა და მანიფესტაციების თავისუფლება, გაერთიანებათა თავისუფლება. განსაკუთრებით აღსანიშნავია ადამიანის თავისუფლების შეზღუდვის სფეროში დადგენილი საპროცესო ძირითადი უფლებები (მ.მ. 20-26), რომლებიც დეტალურად აწესრიგებს სახელმწიფოს მიერ ადამიანის თავისუფლების შეზღუდვისა და აღკვეთის საკითხებს.²

როგორც ცნობილია, 1921 წლის კონსტიტუციას პრაქტიკულად ერთი დღეც არ უმოქმედია. 1921 წლის თებერვალში რუსეთის წითელი არმიის ინტერვენციის შემდეგ, საქართველოს ტერიტორიის ანექსიისა და ოკუპაციის შედეგად ქვეყნის სათავეში ბოლშევიკური ხელისუფლება მოვიდა და საქართველოს ყველა შემდგომი კონსტიტუცია ტიპურ საბჭოთა კონსტიტუციას წარმოადგენდა, რომლის ძირითადი პრინციპი იყო კომუნისტური პარტიის ერთადერთობა და განსაკუთრებულობა. სოციალისტური საქართველოს კონსტიტუციები მხოლოდ მოქალაქის სოციალურ უფლებებს და საარჩევნო უფლებას აღიარებდა (კომუნისტური პარტია ყოველთვის ხმების 99,9%-ით იგებდა არჩევნებს), სხვა ძირითადი უფლებები კი (მით უმეტეს, ძირითად უფლებათა კატალოგი) ამ დოკუმენტებში საერთოდ არ იყო განსაზღვრული.

საქართველოს ისტორიაში მეორედ, რეალურად კი პირველად ძირითადი უფლებები აღიარებულ იქნა და ამოქმედდა 1995 წლის კონსტიტუციით. მისი მეორე თავი - „საქართველოს მოქალაქეობა. ადამიანის ძირითადი უფლებანი და თავისუფლებანი“ ფაქტობრივად წარმოადგენს ძირითად უფლებათა კატალოგს, მე-7 მუხლი კი ძირითად უფლებებს არათუ სახელმწიფოს, თვით ხალხის ნების შემზღუდველ პრინციპებად აცხადებს.

ბ) ძირითადი უფლებებით სახელმწიფოს ბოჭვა

1. საქართველოს კონსტიტუციით აღიარებული სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპი სცილდება მის ფორმალურ მახასიათებლებს. იგი გაცილებით მეტია, ვიდრე პიროვნების თავისუფლების განსამტკიცებლად შექმნილი სამართლებრივი ტექნიკის ელემენტების სისტემა. სამართლებრივი სახელმწიფო მოიცავს არა მხოლოდ ფორმალურ, არამედ იმავდროულად მატერიალურ წესრიგს, რომლის საფუძველიც, უპირველეს ყოვლისა, სახელმწიფო ხელისუფლების უშუალოდ მბოჭავი ადამიანის ძირითადი უფლებებია. როგორც უკვე აღინიშნა, ამ თვალსაზრისით განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს საქართველოს კონსტიტუციის მე-7 მუხლს. მასში მოცემული დებულება კონსტიტუციის უდიდესი მონაპოვარია. აღნიშნული დებულების მიხედვით, უპირველეს ყოვლისა, საქართველოს „სახელმწიფო ცნობს და იცავს ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებულ უფლებებსა და თავისუფლებებს, როგორც წარუვალ და უზენაეს ადამიანურ ღირებულებებს“. დებულების მეორე წინადადებით კი, არა მხოლოდ „სახელმწიფოს“, არამედ „ხალხის“ მიმართ ძირითადი უფლებების უპირატესი მნიშვნელობის ყველასათვის ცხადი და, შეიძლება ითქვას, მსოფლიო კონსტიტუციონალიზმის ისტორიაში უიშვიათესი აღიარება ხდება: „ხელისუფლების განხორციელებისას ხალხი და სახელმწიფო შეზღუდული არიან ამ უფლებებითა და თავისუფლებებით, როგორც უშუალოდ მოქმედი სამართლით“. ცხადია, რომ ამ დებულების საფუძველი, ისევე როგორც ადამიანის ძირითად უფლებათა ამღიარებელი სხვა ისტორიული დოკუმენტებისა, ბუნებითი სამართალია. საქართველო აღიარებს ადამიანის უფლებებს, როგორც ადამიანის ბუნებრივ (ბუნებით) უფლებებს, რომლებიც მას აქვს იმიტომ, რომ ადამიანია. ეს უფლებები ადამიანის დაბადებასთან ერთად წარმოიშობა, ზოგიერთი მათგანი კი ჯერ კიდევ დედის წიაღში მყოფ ნაყოფსაც (nasciturus) აქვს. შესაბამისად სახელმწიფოს არ შეუძლია წაართვას ან მიანიჭოს ისინი ადამიანს; სახელმწიფო ვალდებულია პატივი სცეს ამ უფლებებს და, იმავდროულად, უზრუნველყოს ისინი. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით ბუნებითი უფლებები „იმით გამოირჩევიან, რომ წარმოადგენენ ადამიანის თანდაყოლილ და არა ნაწარმოებ უფლებებს. ადამიანი იბადება ამ უფლებებით, რაც საფუძველშივე ავალდებულებს სახელმწიფოს, ადეკვატურად უზრუნველყოს ყოველი ადამიანის პიროვნული თავისუფლების სრული თვითრეალიზაციის შესაძლებლობა.“³ უფრო მეტიც, ერთ-ერთ გადაწყვეტილებაში საკონსტიტუციო სასამართლომ კიდევ ერთხელ ხაზგასმით აღნიშნა ძირითადი უფლებების მნიშვნელობა და განაცხადა, რომ ამ უფლებებს თვით კონსტიტუციაც არ ანიჭებს ადამიანს, იგი მხოლოდ ცნობს და აღიარებს მათ, ამიტომ დაუშვებელია კონსტიტუციით შეიზღუდოს ძირითად უფლებათა არსი: „ადამიანის უფლებები ... უშუალოდ და პირდაპირ მოქმედებს, რაც პირველ რიგში ბოჭავს ხელისუფლებას არა მხოლოდ ამა თუ იმ ნორმატიული აქტით კონკრეტული უფლების არათანაზომიერად შემზღუდველი დანაწესების დადგენაში, არამედ კრძალავს კონსტიტუციითვე ფუნდამენტური უფლებების ძირითადი არსის დაძლევას, მისი დარღვევის, ხელყოფის ნორმატიული საფუძვლის შექმნას.“⁴

კონსტიტუციის მე-7 მუხლის დებულებიდან გამომდინარე, ძირითადი უფლებები და თავისუფლებები მოქმედი სამართლის შემადგენელი ნაწილია, თავის მხრივ, უშუალოდ მოქმედებს და, შესაბამისად, ობიექტურ სამართალს წარმოადგენს, განსხვავებით ზოგიერთი სხვა (მაგალითად, გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის რამდენიმე მხარის) კონსტიტუციისაგან, რომლებშიც ადამიანის უფლებები მხოლოდ პროგრამული, დეკლარაციული ხასიათისაა. ამასთან ერთად, აღნიშნული დებულების მიხედვით, ამ უფლებებით შებოჭილია არა მხოლოდ სახელმწიფო, არამედ ხალხიც, რომელიც თავისი ნების გამოხატვისას (მაგალითად რეფერენდუმზე) ვალდებულია გაითვალისწინოს ისინი და ყოველი კონკრეტული საკითხი მათ შესაბამისად გადაწყვიტოს. ძირითად უფლებებსა და სახელმწიფოს ნებისმიერ აქტს ან რეფერენდუმზე ხალხის გადაწყვეტილებას შორის წინააღმდეგობის წარმოქმნისას ეს აქტი/ხალხის გადაწყვეტილება ეწინააღმდეგება კონსტიტუციას, ძალას კარგავს და არ შეიძლება ჩაითვალოს კანონიერ აქტად/ლეგიტიმურ გადაწყვეტილებად.⁵ საყურადღებოა, რომ ეს დებულება განმარტა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ და ხაზგასმით გამოჰყო მისი უდიდესი მნიშვნელობა. თავდაპირველად სასამართლომ აღნიშნა, რომ მე-7 მუხლი ადგენს „ხელისუფლების განხორციელებისას ხალხისა და სახელმწიფოს შეზღუდვას ადამიანის უფლებებითა და თავისუფლებებით“, დამატებით კი მიუთითა: „ეს ჩანაწერი ძირითად უფლებებს ანიჭებს ხელისუფლების მბოჭავ ძალას, იცავს ადამიანს სახელისუფლებო თვითნებობისაგან. ამგვარი მიდგომის არარსებობის შემთხვევაში, კონსტიტუციით გათვალისწინებულ უფლებებსა და თავისუფლებებს მხოლოდ დეკლარაციული დატვირთვა ექნებოდა, იქცეოდა გამოფიტულ წინადადებებად, ადამიანი მოკლებული იქნებოდა კონსტიტუციურ-სამართლებრივი დაცვის საშუალებებს, ხოლო სახელმწიფოს კი თვითნებური მოქმედებისა და ძირითადი უფლებების იგნორირების უკიდეგანო შესაძლებლობები მიეცემოდა...“.⁶

2. ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე შესაძლებელია სამართლებრივი სახელმწიფოს ცნება უფრო კონკრეტულად ასე გადმოვცეთ: საკანონმდებლო ხელისუფლება შებოჭილია კონსტიტუციით, უფრო კონკრეტულად - კონსტიტუციით შექმნილი და განმტკიცებული კონსტიტუციურ-სამართლებრივი წესრიგით, აღმასრულებელი ხელისუფლება და მართლმსაჯულება კი - კონსტიტუციის შესაბამისად მიღებული კანონებით, ანუ სამართლით. „ხელისუფლების მბოჭავ“ ნორმებში, უპირველეს ყოვლისა, ისევ ადამიანის ძირითადი უფლებები უნდა ვიგულისხმოთ. სწორედ ისინი ბოჭავს როგორც საკანონმდებლო, ისე აღმასრულებელ და სასამართლო ხელისუფლებებს. აღმასრულებელი ხელისუფლება ორიენტირებული უნდა იყოს მოქმედი სამართლის ნორმებზე, ანუ კანონებზე, მაგრამ თვით ამ კანონების მიღებისას საკანონმდებლო ხელისუფლება შებოჭილია ძირითადი უფლებებით, რადგან ყველა კანონი სწორედ ადამიანის ძირითად უფლებებისა და თავისუფლებების შინაარსს უნდა შეესაბამებოდეს. ასევე შებოჭილია სასამართლო ხელისუფლებაც, რომელმაც ისე უნდა განმარტოს და გამოიყენოს კანონის ნორმები, რომ არ დაირღვეს ძირითადი უფლებები. სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპისა და კონსტიტუციის ცალკეული მუხლების მიხედვით, ადამიანის ძირითადი უფლებების შეზღუდვა დასაშვებია, მაგრამ მხოლოდ კანონის საფუძველზე. ეს კი ნიშნავს, რომ სახელმწიფოს შეუძლია ჩაერიოს მოქალაქეთა თავისუფლებაში ან მათი საქმიანობის სხვადასხვა სფეროში, მაგრამ მხოლოდ მაშინ, თუ იგი ამისთვის კანონით იქნება უფლებამოსილი. თანაც, როგორც უკვე აღინიშნა, თავად კანონი და კანონის ნორმათა გამომყენებელი სასამართლოს გადაწყვეტილება ასევე უნდა შეესაბამებოდეს ადამიანის ძირითადი უფლებების არსს.

ძირითადი უფლებების უშუალო და პირდაპირი მოქმედება განსაკუთრებით ნათლად ჩანს იქ, სადაც ყველაზე ხშირია სახელმწიფოს მხრიდან მოქალაქეთა პირადი თავისუფლების სფეროებში ჩარევის შემთხვევები: სისხლის სამართლის პროცესში. აქ მთავარი კონსტიტუციის მე-17 მუხლია, რომლითაც გარანტირებულია ადამიანის ღირსების ხელშეუვალობა, კონსტიტუციის მე-18, მე-40 და 42-ე მუხლებით კი აღიარებულია ადამიანის ძირითადი საპროცესო უფლებები. დაუშვებელია, საგამოძიებო ორგანოები და სასამართლო მოეპყრან ადამიანს, როგორც შიშველ ობიექტს. სამართლებრივი სახელმწიფოს არსი სისხლის სამართალში ასე გამოიხატება:

ა. ყოველი დანაშაულისათვის გათვალისწინებული სასჯელი სამართლიანი უნდა იყოს და შეესაბამებოდეს დანაშაულის სიმძიმესა და დამნაშავის ბრალს; აქ განსაკუთრებით მკვეთრად ვლინდება სამართლებრივი სახელმწიფოს ერთ-ერთი კომპონენტის - თანაზომიერების პრინციპის მნიშვნელობა; იგი კრძალავს წამებას და არაადამიანურ მოპყრობას, ასევე შეუსაბამო, გადაჭარბებული და სასტიკი სასჯელის გამოყენებას; იგივეს განამტკიცებს კონსტიტუციის მე-17 მუხლის მე-2 პუნქტი: „დაუშვებელია ადამიანის წამება, არაჰუმანური, სასტიკი ან პატივისა და ღირსების შემლახველი მოპყრობა და სასჯელის გამოყენება“;

ბ. ყოველი სასჯელის უცილობელი წინაპირობაა ბრალის არსებობა („nulla poena sine culpa“). ყოველი ადამიანი უნდა დაისაჯოს მხოლოდ იმ დანაშაულისათვის, რომელიც მან ბრალეულად ჩაიდინა. თუ პირს ბრალი არ მიუძღვის, მისი დასჯა დაუშვებელია;

გ. „ადამიანი უდანაშაულოდ ითვლება, ვიდრე მისი დამნაშავეობა არ დამტკიცდება კანონით დადგენილი წესით და კანონიერ ძალაში შესული სასამართლოს გამამტყუნებელი განაჩენით“ (უდანაშაულობის პრეზუმფცია - მ. 40, პ. 1);

დ. „არავის არ შეიძლება განმეორებით დაედოს მსჯავრი ერთი და იმავე დანაშაულისათვის“ („ne bis in idem“ - მ. 42, პ. 4);

ე. „არავინ არ აგებს პასუხს იმ ქმედობისათვის, რომელიც მისი ჩადენის დროს სამართალდარღვევად არ ითვლებოდა“ („nulla poena sine lege“ - მ. 42, პ. 5, წინ. 1).

3. უკვე აღინიშნა, რომ ძირითადი უფლებები სახელმწიფოსა და ადამიანს შორის ურთიერთობებს და ამ ურთიერთობათა სამართლებრივ შედეგებს განსაზღვრავს. მაგრამ, ყველა სახელმწიფოში ადამიანებს სამართლებრივი ურთიერთობა აქვთ არა მხოლოდ სახელმწიფოსთან, არამედ სხვა ადამიანებთან და იურიდიულ პირებთან. ძალიან მნიშვნელოვანია განვსაზღვროთ ძირითად უფლებათა გავლენა ასეთ კერძოსამართლებრივ ურთიერთობებზე. ამ მიზნით, თავდაპირველად, კიდევ ერთხელ აღვნიშნოთ, რომ საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლებები ვალდებულნი არიან თავიანთ ყოველდღიურ საქმიანობაში გაითვალისწინონ ადამიანის ძირითადი უფლებები, მათი მნიშვნელობა და მოქმედების ძალა. გაცილებით მნიშვნელოვანია ამ უფლებათა გათვალისწინება სასამართლო ხელისუფლების მიერ, რადგან სწორედ საერთო სასამართლოები იყენებენ მოქმედ სამართალს, იხილავენ და წყვეტენ მოქალაქეთა შორის, მოქალაქეთა და სახელმწიფო ორგანოებს შორის დავათა უდიდეს ნაწილს. მათი გადაწყვეტის პროცესში სამართლის ნორმათა განმარტებისა და გამოყენების დროს ისინი ვალდებულნი არიან გაითვალისწინონ კონსტიტუციის საფუძველზე ადამიანის ძირითადი უფლებებით შექმნილი ღირებულებათა სისტემა. საქართველოს კანონმდებლობით, საქმის საპროცესო მხარე, თავად პროცესი, მოცემული საქმის შინაარსის შეფასება, გარემოებათა ანალიზი, სამართლის ნორმათა განმარტება და გამოყენება ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში არის მხოლოდ და მხოლოდ შესაბამისი საერთო სასამართლოს კომპეტენცია. მაგრამ, როგორც უკვე აღინიშნა, ძირითადი უფლებები ბოჭავს არა მარტო საკანონმდებლო და აღმასრულებელ, არამედ სასამართლო ხელისუფლებასაც. ამდენად სასამართლო ვალდებულია გაითვალისწინოს ძირითად უფლებათა მნიშვნელობა საქმეთა განხილვისას და კონკრეტულ ნორმათა გამოყენებისას. ეს აუცილებელია იმ შემთხვევებშიც, როცა საქმე ეხება სამოქალაქო-სამართლებრივ დავას ორ (ფიზიკურ თუ კერძო სამართლის იურიდიულ) პირს შორის. სწორედ აქედან გამომდინარე, შეიძლება დავასკვნათ, რომ ძირითადი უფლებები მოქმედებს არა მხოლოდ სახელმწიფოსა და მოქალაქეს, არამედ მოქალაქეთა (ან მოქალაქეთა და კერძო სამართლის იურიდიულ პირთა) შორის ურთიერთობებზეც. თუმცა, პირველისგან განსხვავებით (რომლის შედეგების განსაზღვრა ძირითადი უფლებების არსს წარმოადგენს და მასზე პირდაპირი მოქმედების ძალა აქვს), მეორე შემთხვევაში ძირითადი უფლებები ავითარებს ე.წ. შუალობითი (არაპირდაპირი) მოქმედების ძალას კერძოსამართლებრივ ურთიერთობებზე. შესაბამისად, ასეთ საქმეებშიც სამოქალაქოსამართლებრივი ნორმების განმარტება, გამოყენება და შეფარდება ორიენტირებული უნდა იყოს ძირითადი უფლებების მნიშვნელობასა და შინაარსზე. რა თქმა უნდა ძირითადი უფლებები კონკრეტულად და დაწვრილებით ვერ მოაწესრიგებს კერძოსამართლებრივ ურთიერთობებს, მაგრამ კონსტიტუციური ნორმები ირღვევა მაშინ, როცა სასამართლო გადაწყვეტილებაში იკვეთება ნორმათა განმარტებისას დაშვებული შეცდომა, რომელიც გამოწვეულია კონკრეტული ძირითადი უფლების მნიშვნელობისა და გამოსაყენებელ საკანონმდებლო ნორმებზე მისი ზეგავლენის ძალის, განსაკუთრებით კი ამ უფლებით დაცული სფეროს ფარგლების მცდარი შეფასებით. აქედან გამომდინარე, შეიძლება დავასკვნათ: თუ სასამართლო ცდება და საქმის განხილვისას ძირითადი უფლებების ნამდვილ შინაარსს, სამართლის ნორმებზე მათი ზემოქმედების ძალას მართებულად ვერ აფასებს, ეს ნიშნავს, რომ საერთო სასამართლო, როგორც საჯარო ხელისუფლების მფლობელი, უყურადღებოდ ტოვებს ძირითადი უფლების მნიშვნელობას, ამის შედეგად მიღებული სასამართლოს გადაწყვეტილება კი არღვევს ამ უფლებას, ამიტომ ეს გადაწყვეტილება უნდა გაუქმდეს ზემდგომი ინსტანციის კომპეტენტური სასამართლოს მიერ.

გ) ძირითად უფლებათა შეზღუდვის საფუძვლები

საქართველოს კონსტიტუციით ზოგიერთი ძირითადი უფლებისათვის არ არის დადგენილი შეზღუდვის საფუძველი. ასეთი ძირითადი უფლება აბსოლუტურად უზრუნველყოფილად ითვლება და სახელმწიფოს არც ერთ შემთხვევაში, თვით კანონის საფუძველზეც კი არ შეუძლია ამ უფლების შეზღუდვა. მაგალითად, ინტელექტუალური შემოქმედების ანუ ხელოვნების თავისუფლება (მ.23) აბსოლუტურად უზრუნველყოფილი ძირითადი უფლებაა. 23-ე მუხლის მიხედვით შეზღუდვა ეხება მხოლოდ შემოქმედებითი ნაწარმოების გავრცელებას: შემოქმედებითი ნაწარმოები შეიძლება დაყადაღდეს და მისი გავრცელება შეიძლება აიკრძალოს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ მისი გავრცელება არღვევს სხვა ადამიანის კანონიერ უფლებებს. რაც შეეხება თავად შემოქმედებით პროცესს, მასში ჩარევა და შემოქმედებითი საქმიანობის სფეროში ცენზურა დაუშვებელია. ასეთი აბსოლუტურად უზრუნველყოფილი ძირითადი უფლებები შეიძლება შეიზღუდოს ისევ და ისევ მხოლოდ სხვა ძირითად უფლებასთან კონფლიქტის დროს, როცა კონკრეტულ შემთხვევაში უპირატესობა სწორედ აბსოლუტურად უზრუნველყოფილ ძირითად უფლებასთან კოლიდირებულ, არანაკლები მნიშვნელობისა და მოქმედების ძალის მქონე ძირითად უფლებას უნდა მიენიჭოს.

1. მიუხედავად ზემოთქმულისა, საქართველოს კონსტიტუციის მიხედვით ძირითადი უფლებების უმრავლესობა შეიძლება შეიზღუდოს სახელმწიფოს მიერ. ცალკეული ძირითადი უფლებების შეზღუდვის კონკრეტული საფუძვლები თავად კონსტიტუციის შესაბამის მუხლებშია მოცემული, მაგალითად: გადაუდებელი აუცილებლობა (მ. 20), აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება (მ. 21), სახელმწიფო უშიშროების ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველყოფა (მ.მ. 22, 24), ჯანმრთელობის დაცვა, დანაშაულის თავიდან აცილება, მართლმსაჯულების განხორციელება (მ.მ. 24, 41) და ა.შ. თუმცა, მხოლოდ ამ საფუძვლების ჩამოთვლა და, მაგალითად, პრეზიდენტის ბრძანებულებით, მთავრობის დადგენილებით, ან რომელიმე მინისტრის ბრძანებით მათ შესაბამისად ძირითადი უფლებების შეზღუდვა სახელმწიფოს მიერ ამ უფლებებით დაცულ სფეროში გაუმართლებელი ჩარევა იქნება. სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპიდან და თავად კონსტიტუციის აღნიშნული მუხლებიდან გამომდინარე სახელმწიფოს ბევრად მეტი ვალდებულება აქვს და ძირითადი უფლებების შეზღუდვისას მან უნდა დაიცვას რამდენიმე აუცილებელი პირობა. უპირველეს ყოვლისა, (1) შეზღუდვა უნდა განხორციელდეს მხოლოდ კანონის საფუძველზე. ამასთან, როგორც უკვე აღინიშნა, თავად კანონი და კანონის ნორმათა გამომყენებელი სასამართლოს გადაწყვეტილება უნდა შეესაბამებოდეს ადამიანის ძირითადი უფლებების არსს. გარდა ამისა, თავად კანონი უნდა იყოს ნათლად და მკაფიოდ ჩამოყალიბებული, მისი ნორმები - ცხადი, კონკრეტული და არაორაზროვანი, კანონის ნამდვილი აზრი - ადვილად მისახვედრი და გასაგები, მისი დარღვევის შედეგები კი - ადვილად განჭვრეტადი; (2) კანონის საფუძველზე ძირითადი უფლებების შეზღუდვა უნდა იყოს აუცილებელი დემოკრატიული საზოგადოებისათვის. საქართველოს კონსტიტუცია პირდაპირ მიუთითებს ამ აუცილებლობაზე (მაგალითად, 22-ე მუხლის მე-3 და 24-ე მუხლის მე-4 პუნქტებში), რაც ნიშნავს იმას, რომ სახელმწიფოს არ შეუძლია ძირითად უფლებათა შესაზღუდად დაეყრდნოს ზოგად აუცილებლობას; შეზღუდვა გამოწვეული უნდა იყოს მხოლოდ დემოკრატიული სახელმწიფოს, თავისუფალი დემოკრატიული წესწყობილების შენარჩუნებისა და არსებობის აუცილებლობით. გარდა ამისა, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს განმარტებით, კონვენციაში (მ.10, პ.2) გამოყენებული ტერმინი „აუცილებელი“ თავისი შინაარსით არ არის სინონიმი სიტყვისა „indispensable“, იგი „ძლიერ სოციალურ მოთხოვნილებას“ გულისხმობს და მას ასევე არა აქვს ისეთი გამოთქმების მნიშვნელობა, როგორებიცაა „დასაშვები“, „მისაღები“, „საკმარისი“, „გონივრული“ ან „სასურველი“;⁸ (3) კანონი, რომლის საფუძველზეც ხორციელდება ძირითადი უფლების შეზღუდვა, აუცილებლად უნდა იყოს შეზღუდვის მიზნის თანაზომიერი, ანუ უნდა შეესაბამებოდეს თანაზომიერების პრინციპს. ამ პრინციპის მიხედვით კანონს უნდა ჰქონდეს (ა) ლეგიტიმური საჯარო მიზანი, (ბ) უნდა იყოს გამოსადეგი (მიზნის მისაღწევად), (გ) აუცილებელი (საჭირო) (მიზნის მისაღწევად) და (დ) პროპორციული, ანუ მიზნის თანაზომიერი (შენიშვნა: თანაზომიერების პრინციპი დაწვრილებით იქნება განხილული სახელმძღვანელოს მე-7 თემაში „ძირითადი უფლებების სტრუქტურა“).⁹

2. კონსტიტუციის 46-ე მუხლი ითვალისწინებს ძირითად უფლებათა შეზღუდვის ე.წ. საერთო საფუძველსაც, რომელზე დაყრდნობითაც სახელმწიფომ შეიძლება ერთდროულად შეზღუდოს რამდენიმე ძირითადი უფლება: ეს არის ქვეყანაში შექმნილი საგანგებო და საომარი მდგომარეობები. ასეთ პირობებში ხალხისა და სახელმწიფოს უპირველესი ინტერესია იმ უმნიშვნელოვანესი სიკეთეების დაცვა, როგორიცაა სახელმწიფოს უშიშროება, საზოგადოებრივი უსაფრთხოება, კანონიერება და მართლწესრიგი. ამ დროს, ბუნებრივია, შეიძლება ჩაითვალოს, რომ ძირითად უფლებათა შეზღუდვა „აუცილებელია დემოკრატიული საზოგადოებისათვის“ და, აქედან გამომდინარე, საქართველოს „პრეზიდენტს უფლება აქვს ქვეყანაში ან მის რომელიმე ნაწილში შეზღუდოს“ კონსტიტუციის მე-18 (ადამიანის თავისუფლება), მე-20 (პირადი მიმოწერისა და საცხოვრებლის ხელშეუხებლობა), 21-ე (საკუთრების უფლება), 22-ე (მიმოსვლის თავისუფლება), 24-ე (ინფორმაციის, აზრისა და მასობრივი ინფორმაციის საშუალებათა თავისუფლებები), 25-ე (შეკრებებისა და მანიფესტაციების თავისუფლება), 30-ე (შრომის თავისუფლება), 33-ე (გაფიცვის უფლება) და 41-ე (პირადი ინფორმაციის ხელშეუხებლობის უფლება) მუხლებში ჩამოთვლილი უფლებანი და თავისუფლებანი. იმავდროულად „პრეზიდენტი ვალდებულია არა უგვიანეს 48 საათისა ეს გადაწყვეტილება შეიტანოს პარლამენტში დასამტკიცებლად“. კონსტიტუციის 62-ე მუხლის თანახმად, აღნიშნულ საკითხზე პარლამენტი გადაწყვეტილებას იღებს წევრთა სრული შემადგენლობის უმრავლესობით.

კონსტიტუციის 46-ე მუხლში მითითებული პრეზიდენტის „გადაწყვეტილება“ ძირითადი უფლებების შეზღუდვის შესახებ არის არა ბრძანებულება, განკარგულება ან ბრძანება, არამედ კანონის ძალის მქონე დეკრეტი, რომლის გამოცემის უფლებამოსილება პრეზიდენტს მინიჭებული აქვს კონსტიტუციის 73-ე მუხლის პირველი პუნქტის „თ“ ქვეპუნქტით. იმავეს ადასტურებს „საგანგებო მდგომარეობის შესახებ“ და „საომარი მდგომარეობის შესახებ“ საქართველოს კანონები, რომლებიც კონკრეტულად მიუთითებს, რომ საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს ძირითადი უფლებების შეზღუდვა შეიძლება განხორციელდეს მხოლოდ კანონის ძალის მქონე დეკრეტის საფუძველზე. ეს მექანიზმი სრულად შეესაბამება საერთაშორისო სტანდარტებს, სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპს და კონსტიტუციის ცალკეული მუხლებით გათვალისწინებულ მოთხოვნას მშვიდობიან დროს ძირითადი უფლებების შეზღუდვის შესახებ - მხოლოდ კანონის საფუძველზე მათ შეზღუდვას (როგორც ეს ხდება შეზღუდვის კონკრეტული საფუძვლების გამოყენების შემთხვევაში).

ზემოთ აღნიშნული კანონები განსაზღვრავს „საგანგებო“ და „საომარი“ მდგომარეობის შინაარსს: „საგანგებო მდგომარეობა არის დროებითი ღონისძიება, რომელიც საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად ცხადდება საქართველოს მოქალაქეთა უსაფრთხოების უზრუნველყოფის ინტერესებისათვის ომიანობის თუ მასობრივი არეულობის, ქვეყნის ტერიტორიული მთლიანობის ხელყოფის, სამხედრო გადატრიალებისა თუ შეიარაღებული ამბოხების, ეკოლოგიური კატასტროფებისა და ეპიდემიების დროს, სტიქიურ უბედურებათა, დიდი ავარიების, ეპიზოოტიების ან სხვა შემთხვევებში, როცა სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოები მოკლებულნი არიან კონსტიტუციურ უფლებამოსილებათა ნორმალური განხორციელების შესაძლებლობას“ („საგანგებო მდგომარეობის შესახებ“ კანონის მ. 1);¹⁰ „საომარი მდგომარეობა გულისხმობს საქართველოზე შეიარაღებული თავდასხმის შემთხვევაში ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე განსაკუთრებული წესების გამოცხადებას, რაც შეესაბამება ქვეყნის თავდაცვის ინტერესებს“. საომარი მდგომარეობის გამოცხადება „მიზნად ისახავს ქვეყნის ტერიტორიული მთლიანობის, სახელმწიფო უშიშროებისა და საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვის უზრუნველყოფას“ (კანონი „საომარი მდგომარეობის შესახებ“, მ. 1¹¹). ბუნებრივია, რომ ზემოაღნიშნულ პირობებში მართლაც შეიძლება საჭირო გახდეს ძირითად უფლებათა შეზღუდვა, რისი უფლებაც აუცილებლად უნდა ჰქონდეს სახელმწიფოს, რათა უზრუნველყოს მოსახლეობისა და სახელმწიფოს ინტერესები, სახელმწიფო უშიშროება და რაც შეიძლება სწრაფად აღადგინოს საზოგადოებრივი წესრიგი და უსაფრთხოება. სწორედ აქედან გამომდინარე, აღნიშნული კანონების პირველ მუხლებში განსაზღრულია ასეთი მდგომარეობების გამოცხადებისას სახელმწიფოს მთავარი მიზნები. პირველ (საგანგებო მდგომარეობის) შემთხვევაში ეს არის „ვითარების უსწრაფესი ნორმალიზაცია, კანონიერებისა და მართლწესრიგის აღდგენა“, საომარი მდგომარეობის დროს კი სახელმწიფოს მიზანია „ქვეყნის ტერიტორიული მთლიანობის, სახელმწიფო უშიშროებისა და საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვის უზრუნველყოფა“. ამ მიზნების თანაზომიერი უნდა იყოს ძირითად უფლებათა ყველა ის შეზღუდვა, რასაც სახელმწიფო ახორციელებს ამ კანონების შესაბამისი მუხლების თანახმად.

საყურადღებო ისტორია: 2006 წლის 27 დეკემბრამდე კონსტიტუციის 46-ე მუხლიდან გამომდინარე არსებობდა გარკვეული კონსტიტუციური ხარვეზი. მივყვეთ თანმიმდევრობით: 46-ე მუხლის ტექსტიდან ნათელი ხდება, რომ საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს სხვა ძირითად უფლებებთან ერთად შეიძლება შეიზღუდოს მე-18 მუხლით უზრუნველყოფილი ადამიანის თავისუფლება. ზემოთ აღნიშნულ თარიღამდე კი მე-18 მუხლს ჰქონდა მე-4 პუნქტი, რომლის მიხედვითაც „დაუშვებელია დაკავებული თუ სხვაგვარად თავისუფლებაშეზღუდული პირის ფიზიკური ან ფსიქიკური იძულება“. შესაბამისად, შეიზღუდებოდა ეს დებულებაც. შედეგად, მივდივართ დასკვნამდე, რომ საქართველოს კონსტიტუცია უშვებდა საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს ადამიანის მიმართ ფიზიკური და ფსიქიკური იძულების საშუალებათა გამოყენებას. ეს კი ეწინააღმდეგება ადამიანის უფლებათა შესახებ საერთაშორისო სამართლის ნორმებს, მათ შორის, ევროპის საბჭოს კონვენციას ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის შესახებ.

მიუხედავად კონსტიტუციის აღნიშნული ხარვეზისა, ადამიანი საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის მოქმედების პერიოდში მაინც დაცული იყო ფიზიკური ან ფსიქიკური იძულებისაგან. მის ასეთ ყოვლისმომცველ დაცვას უზრუნველყოფს კონსტიტუციის მე-17 მუხლი, რომელიც პირველი პუნქტით ადამიანის პატივსა და ღირსებას ხელშეუვალად აცხადებს, მე-2 პუნქტით კი დაუშვებლად მიიჩნევს „ადამიანის წამებას, არაჰუმანური, სასტიკი ან პატივისა და ღირსების შემლახველ მოპყრობას და სასჯელის გამოყენებას“. კონსტიტუცია ამ დებულებით აბსოლუტურად კრძალავს ადამიანის ღირსების შემლახველ მოქმედებებს და არ უშვებს არავითარ გამონაკლისს საერთო წესიდან. ეს აკრძალვა ეხება ღირსების შემლახველ ყველა სახის ქმედებას, მათ შორის, ფიზიკურ და ფსიქიკურ იძულებას, და მოქმედებს როგორც მშვიდობიან პერიოდში, ისე საგანგებო თუ საომარი მდგომარეობის დროს. ამდენად, საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს პრეზიდენტის კანონის ძალის მქონე დეკრეტით კონსტიტუციის მე-18 მუხლით უზრუნველყოფილი ადამიანის თავისუფლების შეზღუდვა არ ნიშნავს, რომ დასაშვებია დაკავებული თუ სხვაგვარად თავისუფლებაშეზღუდული პირის ფიზიკური ან ფსიქიკური იძულება. ამგვარი იძულებისაგან ადამიანი დაცულია კონსტიტუციის მე-17 მუხლით, რომლითაც აბსოლუტურად, ყოველგვარი შეზღუდვების გარეშე არის უზრუნველყოფილი ადამიანის ღირსება და აკრძალულია ნებისმიერი ღირსებაშემლახველი მოქმედება.

მიუხედავად იმისა, რომ მე-17 მუხლი უზრუნველყოფს ადამიანის ღირსების დაცვას საომარი თუ საგანგებო მდგომარეობის დროს და ამით ანეიტრალებს აღნიშნული ხარვეზის უარყოფით ეფექტს, კანონმდებელმა მაინც მიიღო სამართლიანი გადაწყვეტილება და 2006 წლის 27 დეკემბერს კონსტიტუციაში შევიდა ცვლილება, რომლითაც მე-18 მუხლის მე-4 პუნქტიდან აღნიშნული დებულება ამოღებულ იქნა და იგი დაემატა მე-17 მუხლს მე-3 პუნქტად. ამით საბოლოოდ გამოსწორდა ჩვენს მიერ განხილული ხარვეზი.

_________________

1. კონსტიტუციის ტექსტი იხ. „საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუცია“, 2014.

2. უფრო დაწვრილებით იხ. გ. პაპუაშვილი, „საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუცია 90 წლის გადასახედიდან“, გვ. 3-34, საქართველოს დამოკრატიული რესპუბლიკის 1921 წლის კონსტიტუცია, 2014.

3. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - დავით ჯიმშელეიშვილი, ტარიელ გვეტაძე და ნელი დალალიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 2 ივლისი, 2007.

4. ამ დასაბუთების საფუძველზე სასამართლომ დაადგინა, რომ სამართლებრივად შეუძლებელი იყო კონსტიტუციის 89-ე მუხლს, როგორც სასამართლოს კომპეტენციის დამდგენ ნორმას, რომელიც საკონსტიტუციო სასამართლოსადმი მიმართვის უფლებას მხოლოდ „მოქალაქეს“ ანიჭებდა, შეეზღუდა 42-ე მუხლით გათვალისწინებული სასამართლოსადმი მიმართვის ძირითადი უფლება, რომლის სუბიექტი იყო არა მხოლოდ მოქალაქე, არამედ უცხოელიც; იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 28 ივნისი, 2010.

5. იხ. აგრეთვე ქვევით, გვ. 18-20.

6. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე მაია ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ“, 26 ოქტომბერი, 2007.

7. იხ. ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე „ბართოლდი გერმანიის წინააღმდეგ“ (Barthold v. Germany), 25 მარტი, 1985, „გამოხატვის თავისუფლება“, პირველი ტომი, გვ. 270-272.

8. თანაზომიერების პრინციპის შესახებ უფრო დაწვრილებით იხ. გვ. 57-59.

9. 17 ოქტომბერი, 1997.

10. 31 ოქტომბერი, 1997.

ა) ძირითად უფლებათა ცნების ელემენტები

1. ყველაზე მოკლე და მარტივი განმარტებით ძირითადი უფლებები სახელმწიფოსაგან ადამიანის დამცავი უფლებებია. ისინი იცავენ ადამიანებს სახელმწიფოს მხრიდან მათი ცხოვრებისა და საქმიანობის სხვადასხვა სფეროებში ჩარევისაგან და ამით უზრუნველყოფენ ადამიანებისათვის ცხოვრების (სახელმწიფოსაგან) თავისუფალ სფეროებს. ძირითადი უფლებები ბოჭავს სახელმწიფოს, სახელმწიფო ხელისუფლების სამივე განშტოებას და გამორიცხავს ხელისუფლების თვითნებობას, ანუ, არაიურიდიული ენით რომ ვთქვათ, იმას, რომ ხელისუფლებას „ყველაფრის უფლება“ ჰქონდეს. თუ კარგად დავუკვირდებით და ამ უფლებების წარმოშობისა და გაძლიერების 800 წელს გავაანალიზებთ, შევამჩნევთ, რომ ძირითადი უფლებების ეს მიზანი (სახელმწიფოს შებოჭვა) მათი ისტორიული განვითარების თავისებურებიდან გამომდინარეობს და დღესაც მათ ტიპურ ფუნქციას წარმოადგენს. საყურადღებოა, რომ რადგან ძირითადი უფლებები სახელმწიფოს ბოჭავს და არა კერძო პირებს, მათ საჯარო უფლებებსაც უწოდებენ.

2. ძირითადი უფლებები კონსტიტუციის, ანუ უმაღლესი იურიდიული ძალის მქონე საკანონმდებლო აქტის შემადგენელი ნაწილია. ყოველთვის და ყველგან ეს უფლებები სწორედ კონსტიტუციით ან სხვა მსგავსი იერარქიის საკანონმდებლო აქტით იყო და არის უზრუნველყოფილი. შესაბამისად, ძირითადი უფლებები სამართლებრივი სისტემის უმთავრეს პრინციპებს წარმოადგენს და მის საფუძველს ქმნის. ეს არის მთავარი განსხვავება სხვა უფლებებთან მიმართებით. ყველა დემოკრატიულ სახელმწიფოში ადამიანები ფლობენ მრავალ სუბიექტურ უფლებას სახელმწიფოს მიმართ, მაგალითად, ზედმეტად გადახდილი გადასახადების უკან დაბრუნების, ანაზღაურების უფლებას, მაგრამ ეს არ არის ძირითადი უფლება. ძირითადი მხოლოდ ის უფლებებია, რომლებიც კონსტიტუციით არის გარანტირებული. მაგალითად შეიძლება მოვიყვანოთ შრომის ძირითადი უფლება, რადგან სათანადო ფორმულირება კონსტიტუციაში არ არის (კონსტიტუციის 30-ე მუხლის პირველ პუნქტში მხოლოდ ის არის აღნიშნული, რომ „შრომა თავისუფალია“). თუმცა, ბევრი მეცნიერის აზრით, გარკვეული უფლებები, რომლებიც არ არის შეტანილი ძირითადი უფლებების კატალოგში, მიუხედავად ზემოთქმულისა, მაინც შეიძლება ჩაითვალოს ძირითად უფლებებად, უფრო ზუსტად - ძირითად უფლებათა თანაბარ (მსგავს) უფლებებად.

3. ძირითადი უფლებები ავალდებულებს სახელმწიფო ხელისუფლებას. ამ დებულების სამართლიანობა გამომდინარეობს ძირითადი უფლებების ისტორიული ფუნქციიდან, კონსტიტუციის მე-7 მუხლის ნორმიდან და პრაქტიკული მოსაზრებიდან. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით „კონსტიტუციის მე-7 მუხლი ადგენს სახელმწიფოს ორ ვალდებულებას: 1) ცნოს და 2) დაიცვას ადამიანის უფლებები. თავად უფლებების არსიდან გამომდინარე, სახელმწიფოს მიერ მათი ცნობა, პირველ რიგში, გულისხმობს, მათი, როგორც ყოველი ადამიანის თანმდევი სიკეთის აღიარების ვალდებულებას. დაცვა კი გულისხმობს ამ უფლებებით სრულყოფილად სარგებლობის უზრუნველმყოფელი ყველა საჭირო ბერკეტის გარანტირებას, მათ შორის, ამ უფლებების სასამართლოში დაცვის შესაძლებლობის ჩათვლით.”¹ ყოველდღიურ რეალობაში სახელმწიფოს ეს ვალდებულებები გამოიხატება როგორც ნეგატიური (სახელმწიფოს მიერ რაიმე მოქმედებისაგან თავის შეკავება), ისე პოზიტიური (მოქალაქეთათვის სამსახურის გაწევა, ხელშეწყობა, მათი ძირითადი უფლებების უზრუნველყოფა) თვალსაზრისით.

4. ძირითადი უფლებები არ არის დეკლარაციული ხასიათის სახელმძღვანელო პრინციპები. ეს უფლებები კონსტიტუციის ფუნდამენტური დებულებებია, რომლებიც სამართლებრივად უშუალოდ მოქმედებს, რაც აღიარებულია კონსტიტუციის ზემოხსენებული მე-7 მუხლით, რომელიც ძირითად უფლებებს „უშუალოდ მოქმედ სამართალს“ უწოდებს. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით „ადამიანის უფლებები, მთელი თავისი შინაარსით და ფარგლებით, უშუალოდ და პირდაპირ მოქმედებს...“.² შესაბამისად, წმინდა სამართლებრივი ენით რომ ვთქვათ, ისინი „ობიექტურ სამართალს“ წარმოადგენს. იმავდროულად, ძირითადი უფლებები პერსონალური სამართლებრივი პრეტენზიაა (მოთხოვნაა),³ რომლებიც მიმართულია სახელმწიფოს წინააღმდეგ და საჭიროების (სახელმწიფოს მხრიდან ძირითად უფლებათა დარღვევის) შემთხვევაში თითოეულ ადამიანს უფლება აქვს გაასაჩივროს სახელმწიფოს კონკრეტული მოქმედება. ეს გარანტირებულია საქართველოს კონსტიტუციით, რომლის 89-ე მუხლის მიხედვით, ყველას, ვინც თვლის, რომ ხელისუფლების მიერ დაირღვა მისი ძირითადი უფლება, შეუძლია მიმართოს საკონსტიტუციო სასამართლოს. აქედან გამომდინარე ძირითად უფლებებს „სუბიექტური უფლებები“ შეიძლება ვუწოდოთ. სწორედ ამ მნიშვნელობიდან გამომდინარე - როგორც ობიექტური, უშუალოდ მოქმედი სამართალი და როგორც სუბიექტური უფლებები - ძირითადი უფლებები განსაზღვრავს ადამიანისა და სახელმწიფოს ურთიერთობების სამართლებრივ შედეგებს.

ბ) ძირითად უფლებათა კლასიფიკაცია

ადამიანის ძირითადი უფლებების კლასიფიკაცია სხვადასხვა პრინციპისა თუ კრიტერიუმის საფუძველზე ხორციელდება. მაგალითისათვის შეიძლება დავასახელოთ ძირითად უფლებათა დაჯგუფება საზოგადოებრივი სფეროს (სამოქალაქო, პოლიტიკური, სოციალური, ეკონომიკური, კულტურული) ან წარმოშობის დროის (ე.წ. ადამიანის უფლებათა თაობები⁴) მიხედვით.⁵ ამ სახელმძღვანელოს მიზნებისათვის ადამიანის უფლებათა კლასიფიცირების ორ მნიშვნელოვან პრინციპს განვიხილავთ.

1. პირველი არის სახელმწიფო ხელისუფლებაზე ორიენტირების პრინციპი, რომელიც ძირითადი უფლებების არსიდან და მათი მთავარი ფუნქციიდან - სახელმწიფო ხელისუფლების ბოჭვიდან გამომდინარეობს. ამ პრინციპის შესაბამისად ძირითად უფლებათა კლასიფიცირების საფუძველია საკითხი, თუ რა უნდა გააკეთოს, რა უნდა მოითმინოს და რა არ უნდა გააკეთოს ვალდებულმა, ანუ სახელმწიფო ხელისუფლებამ. აღნიშნული პრინციპის შესაბამისად შეიძლება გამოვყოთ:

ა. თავისუფლების უფლებები

თავისუფლების უფლებების მიზანია, უზრუნველყონ ადამიანისათვის სახელმწიფოსაგან თავისუფალი სფერო. მათ ე.წ. „ნეგატიური სტატუსი“ აქვთ (status negativus), რაც ნიშნავს იმას, რომ სახელმწიფომ არ უნდა განახორციელოს არავითარი ინტერვენცია ადამიანების ცხოვრებისა და საქმიანობის ამა თუ იმ სფეროში. უფრო მეტიც, თავისი კანონებით სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს, რომ მესამე პირიც პატივს სცემდეს ამ უფლებებს. ისევე როგორც სხვა სახელმწიფოებში, საქართველოს კონსტიტუციით აღიარებული ძირითადი უფლებების უმრავლესობა სწორედ თავისუფლების უფლებებია, რომლებსაც მიეკუთვნება: ადამიანის ღირსება, სიცოცხლის უფლება, ფიზიკური ხელშეუვალობის უფლება, გადაადგილების თავისუფლება, ხელოვნების თავისუფლება, რწმენის, აღმსარებლობისა და სინდისის, ინფორმაციის, აზრისა და პრესის, შეკრებებისა და მანიფესტაციების თავისუფლებები.

ბ. სამოქალაქო უფლებები

ძირითადი უფლებების პირველი კატალოგები თავისუფლების უფლებებთან ერთად შეიცავდა ე. წ. სამოქალაქო (იგივე პოლიტიკურ) უფლებებს, რომლებსაც ე.წ. „აქტიური სტატუსი“ აქვს - სამოქალაქო უფლებებით ხორციელდება ზემოქმედება სახელმწიფოზე (სტატუს აცტივუს). ამ უფლებათაგან აღსანიშნავია კონსტიტუციის 28-ე მუხლით უზრუნველყოფილი საარჩევნო უფლება, რომლის მიხედვითაც 18 წლის ასაკიდან საქართველოს ყველა მოქალაქეს უფლება აქვს მონაწილეობა მიიღოს არჩევნებსა და რეფერენდუმში. ამით მოქალაქეები მონაწილეობენ თავისი სახელმწიფოს ნების განსაზღვრის პროცესში და, შესაბამისად, მოქმედმა პარლამენტმა უნდა მოითმინოს და აიტანოს ახალი არჩევნები, მიუხედავად იმისა, რომ ამით შესაძლოა კითხვის ნიშნის ქვეშ დადგეს მოქმედი დეპუტატების შემდგომ პარლამენტში არჩევის საკითხი. საყურადღებოა, რომ რამდენიმე თავისუფლების უფლება (მაგალითად, სიცოცხლის უფლება) შესაძლოა ავტორიტარულ სახელმწიფოშიც არსებობდეს, რომელიც ხელისუფლების დანაწილებას არ ცნობს, მაგრამ სამოქალაქო უფლებების იქ არსებობა გამორიცხულია. ეს უპირველესად სწორედ საარჩევნო უფლებას ეხება, რადგან ცხადია, რომ თავისუფალი არჩევნები მხოლოდ მაშინ არსებობს, როცა უზრუნველყოფილია, მაგალითად, ინფორმაციის, აზრისა და მედიის, შეკრებისა და გაერთიანების თავისუფლებები.

გ. სოციალური უფლებები

სოციალური უფლებების პირველი ფორმულირება მოხდა მე-19 საუკუნეში ე.წ. ძმობის სულის⁶ გავლენით. ეს უფლებები, რომლებსაც ე.წ. „პოზიტიური სტატუსი“ (status positivus) აქვს, ავალდებულებს სახელმწიფოს, უზრუნველყოს ღირსეული ცხოვრების პირობები იმ ადამიანებისათვის, რომლებსაც ეს სჭირდება. ამისათვის სახელმწიფომ აქტიურად უნდა იმოქმედოს და შექმნას ადამიანისათვის აუცილებელი, პირველადი სოციალური მოთხოვნილების დაკმაყოფილების სათანადო დონე. იმავდროულად, სახელმწიფოს ეკისრება ამ უფლებათა ეფექტური დაცვა მესამე პირთა მხრიდან მათი ხელყოფისაგან. აქ უპირველესად იგულისხმება საკვები, ტანსაცმელი და საცხოვრებელი.⁷ ძირითად უფლებათა ამ ჯგუფს შეიძლება მივაკუთვნოთ აგრეთვე განათლების, შრომის, ჯანმრთელობის დაცვისა და ჯანმრთელობისათვის უსაფრთხო გარემოში ცხოვრების უფლებები.

2. ძირითადი უფლებების უკეთ შესასწავლად მიზანშეწონილია მათი კლასიფიცირება დაცული სამართლებრივი სიკეთის პრინციპის მიხედვით. ასეთი დაყოფა მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ ძირითადი უფლებების შინაარსის უკეთ გასაგებად, არამედ მათი დარღვევის სამართლებრივი შემოწმების პროცესისთვისაც. აღნიშნული პრინციპის მიხედვით გამოიყოფა:

ა. თავისუფლების უფლებები

როგორც უკვე აღინიშნა, ძირითადი უფლებების უმეტესი ნაწილი ე.წ. თავისუფლების უფლებებს წარმოადგენს. ისინი ადამიანებისათვის უზრუნველყოფს საქმიანობისა და მოქმედების თავისუფალ სფეროს, რომელშიც სახელმწიფო ან საერთოდ ვერ ერევა ან ერევა სპეციალური დასაბუთებით - მხოლოდ კანონის საფუძველზე ზუსტად განსაზღვრულ შემთხვევებში და შესაბამისი წესით.

ბ. თანასწორობის უფლებები

თანასწორობის უფლებები წარმოადგენს გარანტიას იმისა, რომ სახელმწიფო თანასწორად მოეპყრას ადამიანებს. დაუშვებელია ადამიანისათვის უსაფუძვლო უპირატესობის მინიჭება ან სხვებთან შედარებით მისი უარეს მდგომარეობაში ჩაყენება. სახელმწიფოს მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეუძლია მოეპყრას ადამიანებს უთანასწოროდ, როცა ამისთვის აქვს განსაკუთრებული საფუძველი (დიფერენცირების არსებითი საფუძველი). კანონის წინაშე თანასწორობა ვრცელდება ყველა სფეროზე.

გ. საპროცესო უფლებები

საპროცესო უფლებები, რომლებსაც „მართლმსაჯულების ძირითად უფლებებსაც“ უწოდებენ, უპირველესად უზრუნველყოფს სამართლიანი სასამართლოს უფლებას, სასამართლოსადმი მიმართვის უფლებას, დაცვის უფლებას, უდანაშაულობის პრეზუმფციას და სხვ. ამ უფლებათა განსაკუთრებული მნიშვნელობა კარგად ჩანს სისხლის სამართლის სფეროში, რადგან სწორედ ისინი განსაზღვრავენ დაკავებისას, დაპატიმრებისას და თავისუფლების შეზღუდვის შემდეგ ადამიანისა და სახელმწიფოს ურთიერთობის სამართლებრივ საფუძვლებს.

გ) ადამიანის უფლებები და მოქალაქის უფლებები

ზემოთ მოცემული კლასიფიცირების გარდა, ყოველი სახელმწიფოს კონსტიტუციით აღიარებული ძირითადი უფლებები შეიძლება აგრეთვე დაჯგუფდეს სუბიექტის, ანუ იმის მიხედვით, თუ ვის შეუძლია მათი გამოყენება - ყველა ადამიანს თუ მხოლოდ ამ სახელმწიფოს მოქალაქეებს. საქართველოს კონსტიტუციაში მითითებულია ისეთი ძირითადი უფლებები, რომლებიც ყველა ადამიანს იცავს, იმავდროულად აღიარებულია ისეთი უფლებებიც, რომლებსაც მხოლოდ საქართველოს მოქალაქეები ფლობენ. სუბიექტის საფუძველზე კლასიფიცირების მიხედვით პირველი ჯგუფის უფლებებს ეწოდება ადამიანის უფლებები, მეორე ჯგუფისას კი - მოქალაქის უფლებები (ეს უკანასკნელი უნდა გავმიჯნოთ ზემოთ აღწერილი პირველი პრინციპის (სახელმწიფო ხელისუფლებაზე ორიენტირება) საფუძველზე კლასიფიცირებული სამოქალაქო უფლებებისაგან).

კონკრეტულად რომელია „ადამიანის“ უფლებები, ამის განსაზღვრა რთული არ არის. ეს თავად კონსტიტუციის შესაბამისი მუხლებიდან ჩანს, სადაც გამოყენებულია ისეთი სიტყვები, როგორიცაა „ყველა ადამიანი“, „ყოველი ადამიანი“, „ყველა“ ან „ადამიანი“. შესაბამისად, აქ შეიძლება დავასახელოთ, მაგალითად, ადამიანის ღირსება, პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება, სიცოცხლის უფლება, რწმენისა და სინდისის თავისუფლებები, აზრის თავისუფლება, მედიის თავისუფლება, კანონის წინაშე თანასწორობა და ა.შ. „მოქალაქის“ უფლებათა ჯგუფში კი (რაზეც ასევე პირდაპირ მიუთითებენ კონსტიტუციის შესაბამისი მუხლები) შედის პოლიტიკური გაერთიანებების შექმნის უფლება, საქართველოს მოქალაქეობის ჩამორთმევის დაუშვებლობა, საქართველოს მოქალაქის გაძევების დაუშვებლობა, საქართველოს მოქალაქეთა თანასწორობა სახელმწიფო სამსახურში თანამდებობის დაკავებისას, რეფერენდუმსა და არჩევნებში მონაწილეობის უფლება და სხვ.

ამ საკითხს ასევე უკავშირდება კონსტიტუციის 27-ე მუხლი, რომლის მიხედვითაც „სახელმწიფო უფლებამოსილია დააწესოს უცხო ქვეყნის მოქალაქეთა და მოქალაქეობის არმქონე პირთა პოლიტიკური საქმიანობის შეზღუდვა“. კონსტიტუციის 47-ე მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად კი „საქართველოში მცხოვრებ უცხოელ მოქალაქეებს და მოქალაქეობის არმქონე პირებს საქართველოს მოქალაქის თანაბარი უფლებანი და მოვალეობანი აქვთ, გარდა კონსტიტუციითა და კანონით გათვალისწინებული გამონაკლისებისა“. ამ დებულებების შესაბამისად საქართველოში უცხოელი მოქალაქეებისა და მოქალაქეობის არმქონე პირების სტატუსს განსაზღვრავს საქართველოს კანონი „უცხოელთა და მოქალაქეობის არმქონე პირთა სამართლებრივი მდგომარეობის შესახებ“.⁸

_____________

1. იხ. სსს გადაწყვეტილება „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 28 ივნისი, 2010.

2. იქვე.

3. „ზოგადად, უფლებების განსხვავებული შინაარსისგან დამოუკიდებლად, მათ აერთიანებთ ერთი თვისება - ისინი პირადი ხასიათისაა, რაც ნიშნავს, რომ განეკუთვნება კონკრეტულ პიროვნებას და არავის სხვას, ნათესაური კავშირისა და სიახლოვის ხარისხისაგან დამოუკიდებლად (თუნდაც მშობელს ან შვილს)“ - სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე იური ვაზაგაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 30 სექტემბერი, 2016.

4. პირველი თაობის უფლებებს მიეკუთვნება სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებები, მეორე თაობის უფლებებს - სოციალური და კულტურული უფლებები, მესამე თაობისას კი - ე.წ. კოლექტიური უფლებები.

5. უფრო დაწვრილებით იხ. „ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალი (ლექსიკონი-ცნობარი)“, გვ.13.

6. 1848 წლიდან საფრანგეთის ოფიციალურად აღიარებული ეროვნული სლოგანის - „თავისუფლება, თანასწორობა, ძმობა“ - შემადგენელი პრინციპი, რომელიც სოციალურ მიმართულებას გულისხმობდა.

7. იხ. ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია, მ. 25, ნაწ. 1: „ყველას აქვს უფლება ჰქონდეს ცხოვრების ისეთი დონე, საკვების, ტანსაცმლის, საცხოვრებლის, სამედიცინო და საჭირო სოციალური მომსახურების ჩათვლით, რომელიც აუცილებელია თავისი და თავისი ოჯახის ჯანმრთელობისა და კეთილდღეობის შესანარჩუნებლად...“.

8. 5 მარტი, 2014.

ა) ძირითადი უფლებები და ფიზიკური პირები

როგორც უკვე აღინიშნა, ძირითადი უფლებების მთავარი მახასიათებელი ნიშანია მათი საშუალებით ფიზიკურ პირების დაცვის უზრუნველყოფა სახელმწიფოს ჩარევის წინააღმდეგ. ამასთანავე, ძირითადი უფლებებით სახელმწიფოს ბოჭვის პრინციპიდან გამომდინარე ხელისუფლებას ეკისრება ამ უფლებათა პატივისცემის, მათი დაცვისა და აღსრულების ვალდებულება. ეს ვალდებულებები კი ეკისრება როგორც საკანონმდებლო და აღმასრულებელ, ისე სასამართლო ხელისუფლებას. კანონმდებლობით გარანტირებული უნდა იყოს ძირითად უფლებათა დარღვევის შემთხვევაში სასამართლოსათვის მიმართვის უფლება, რაც უზრუნველყოფს ძირითად უფლებათა სამართლებრივად „უშუალოდ მოქმედებას“ (კონსტიტუცია, მ. 7). „სასამართლოსათვის მიმართვა“ კი, არა მხოლოდ საერთო სასამართლოებს, არამედ, უპირველესად, საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვას გულისხმობს (მ. 42, პ. 2). საქართველოს კონსტიტუციითა და „საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ ორგანული კანონით¹ დადგენილია, რომ საკონსტიტუციო სასამართლო უზრუნველყოფს „ადამიანის კონსტიტუციური უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვას“ (მ. 1, პ. 1). კონსტიტუციის 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ვ“ ქვეპუნქტის შესაბამისად კი საკონსტიტუციო სასამართლო „პირის სარჩელის საფუძველზე იხილავს ნორმატიული აქტების კონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებულ ადამიანის ძირითად უფლებებთან და თავისუფლებებთან მიმართებით.“

საყურადღებო ისტორია: კონსტიტუციის 89-ე მუხლის პირველ პუნქტში წერია სიტყვა „მოქალაქე“. შესაბამისად, ამ დებულების ხარვეზი აშკარაა: იგი საკონსტიტუციო სასამართლოსადმი მიმართვით საკუთარი უფლებების დაცვის საშუალებას აძლევს მხოლოდ „მოქალაქეს“, ანუ საქართველოს მოქალაქეებს. როგორც უკვე აღინიშნა, არსებობს ძირითადი უფლებები, რომელთა გამოყენება შეუძლია არა ყველა ადამიანს, არამედ მხოლოდ საქართველოს მოქალაქეს. მაგრამ, ამასთან ერთად, არსებობს ისეთი ძირითადი უფლებები, რომლებიც უზრუნველყოფილია არა მხოლოდ საქართველოს მოქალაქის, არამედ ყველა ადამიანისათვის, ანუ საქართველოში მყოფი უცხო ქვეყნის მოქალაქის ან მოქალაქეობის არმქონე პირებისთვისაც. შესაბამისად, ეს უფლებები წარმოადგენს არა მოქალაქის, არამედ „ადამიანის უფლებებს“ და მათი გამოყენება ყველა ადამიანს შეუძლია. ამდენად, კონსტიტუციის 89-ე მუხლის არსებული რედაქცია საქართველოში მცხოვრებ უცხოელებს და მოქალაქეობის არმქონე პირებს არ აძლევდა სამართლებრივ საშუალებას, საჭიროების შემთხვევაში მიემართათ საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის.

1996 წელს კონსტიტუციის 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ვ“ ქვეპუნქტის ხარვეზი გარკვეულწილად გამოსწორდა „საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ ორგანული კანონის 39-ე მუხლში შეტანილი ცვლილებით, რომლითაც დადგინდა, რომ „საკონსტიტუციო სასამართლოში ნორმატიული აქტის ან მათი ცალკეული ნორმების კონსტიტუციურობის შესახებ საკონსტიტუციო სარჩელის შეტანის უფლება აქვთ საქართველოს სახალხო დამცველს, საქართველოსა და სხვა სახელმწიფოთა ფიზიკურ პირებს, თუ მათ მიაჩნიათ, რომ დარღვეულია საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებული უფლებანი და თავისუფლებანი“. მიუხედავად ამისა, ცხადია, რომ ამ ცვლილებით საკითხი სრულყოფილად მაინც ვერ მოწესრიგდა: სარჩელის შეტანის უფლება მიეცა მხოლოდ სხვა სახელმწიფოს ფიზიკურ პირებს და არა მოქალაქეობის არმქონე პირებს. ამასთან, არსებობდა კიდევ ერთი, გაცილებით უფრო მნიშვნელოვანი სამართლებრივი პრობლემა, რაც აუცილებელ რეაგირებას მოითხოვდა.

როგორც უკვე აღინიშნა, ძირითად უფლებებზე მსჯელობისას საქმე გვაქვს ფიზიკურ პირსა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობასთან. მაგრამ საქართველოს კონსტიტუცია მხოლოდ ამით არ იზღუდება და 45-ე მუხლით აცხადებს, რომ „კონსტიტუციაში მითითებული ძირითადი უფლებანი და თავისუფლებანი, მათი შინაარსის გათვალისწინებით, ვრცელდება აგრეთვე იურიდიულ პირებზე“.

აღნიშნული დებულების მიხედვით, უპირველეს ყოვლისა, კონსტიტუცია იურიდიულ პირებს ძირითად უფლებათა სუბიექტად აღიარებს. შესაბამისად, იურიდიულ პირს, რომელიც, ზოგადად, სამართლებრივი ურთიერთობების დამოუკიდებელი სუბიექტია და აქვს გარკვეული უფლებები და ვალდებულებები, უნდა ჰქონდეს მისთვის კონსტიტუციით უზრუნველყოფილი ძირითადი უფლების რეალიზაციის საკანონმდებლო საშუალება და საჭიროების შემთხვევაში საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის უფლება. მიუხედავად ამისა, არც კონსტიტუციის 89-ე მუხლი და არც ორგანული კანონის 39-ე მუხლის ახალი რედაქცია იურიდიულ პირებს, როგორც ძირითადი უფლებების სუბიექტებს, არ ითვალისწინებდა.

2002 წლის 12 თებერვლის საკანონმდებლო ცვლილებებისა და დამატებების შემდეგ „საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ ორგანული კანონის 39-ე მუხლის პირველი პუნქტი შეიცვალა, მაგრამ დღევანდელი სახე მან მიიღო საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 28 ივნისის გადაწყვეტილების² იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 28 ივნისი, 2010; ამ საკითხთან დაკავშირებით იხ. ასევე ქვევით, გვ. შესაბამისად, რომლითაც არაკონსტიტუციურად იქნა ცნობილი 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის სიტყვები „საქართველოში მცხოვრებ“ და „საქართველოს“, რომლებიც მხოლოდ საქართველოში მცხოვრებ ფიზიკურ პირებს და საქართველოს იურიდიულ პირებს აძლევდა სასამართლოსადმი მიმართვის უფლებას.დღეს აღნიშნული მუხლის პირველი პუნქტი ასე გამოიყურება:

„1. საკონსტიტუციო სასამართლოში ნორმატიული აქტის ან მისი ცალკეული ნორმების კონსტიტუციურობის თაობაზე კონსტიტუციური სარჩელის შეტანის უფლება აქვთ:

ა) საქართველოს მოქალაქეებს, სხვა ფიზიკურ და იურიდიულ პირებს, თუ მათ მიაჩნიათ, რომ დარღვეულია ან შესაძლებელია უშუალოდ დაირღვეს საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებული მათი უფლებანი და თავისუფლებანი;

ბ) საქართველოს სახალხო დამცველს, თუ მას მიაჩნია, რომ დარღვეულია საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებული ადამიანის უფლებანი და თავისუფლებანი“.

აღნიშნულთან ერთად, საკონსტიტუციო სასამართლომ განმარტა კონსტიტუციის მე-7, 42-ე და 89-ე მუხლების შინაარსი და აღნიშნა, რომ ძირითადი უფლებების, როგორც ბუნებითი უფლებების არსის შეზღუდვა არათუ რიგითი ნორმატიული აქტების, არამედ თავად კონსტიტუციის დებულებებითაც დაუშვებელია. ეს უფლებები ადამიანებს თავისთავად, ბუნებრივად აქვთ იმ უბრალო მიზეზის გამო, რომ ისინი ადამიანები არიან, არც სახელმწიფო და არც კონსტიტუცია არ ანიჭებს მათ ამ უფლებებს, კონსტიტუცია მხოლოდ ცნობს და აღიარებს მათ, როგორც „წარუვალ და უზენაეს ადამიანურ ღირებულებებს“ (მ. 7), ხელისუფლების განხორციელებისას სახელმწიფო შებოჭილია ძირითადი უფლებებით, რომელთა „სუბიექტი ადამიანია, მოქალაქეობის, საცხოვრებელი ადგილისა თუ ფიზიკური ადგილსამყოფელის მიუხედავად.“³ ამდენად, კონსტიტუციურ-სამართლებრივად შეუძლებელია კონსტიტუციის 89-ე მუხლი, რომელიც საკონსტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსილებებს ეხება, ზღუდავდეს კონსტიტუციის 42-ე მუხლით აღიარებულ სასამართლოსადმი მიმართვის ძირითადი უფლების არსს, რომლის სუბიექტები უცხოელებიც არიან. ასეთი განმარტებით საკონსტიტუციო სასამართლომ საბოლოოდ გადაწყვიტა 89-ე მუხლში მითითებული სიტყვა „მოქალაქის“ მიმართება უცხოელების უფლებასთან საჭიროების შემთხვევაში ისარგებლონ სასამართლოსადმი მიმართვის უფლებით და შესაბამისი სარჩელი წარადგინონ საკონსტიტუციო სასამართლოში.

ამდენად, დღეს ძირითადი უფლებებით სახელმწიფოსაგან თავის დაცვის შესაძლებლობა აქვთ, ანუ ამ უფლებთა სუბიექტები არიან: ნებისმიერი ფიზიკური (საქართველოს მოქალაქეები და „სხვა ფიზიკური პირები“, ანუ მოქალაქეობის არმქონე პირებიც და უცხოელებიც) და იურიდიული პირი. ასევე აღსანიშნავია, რომ ამ პირებს კონსტიტუციური სარჩელის შეტანა შეუძლიათ არა მხოლოდ მათი ძირითადი უფლებების უშუალოდ დარღვევის შემთხვევაში, არამედ მაშინაც, როცა ჯერ არ დარღვეულა, მაგრამ არსებობს აშკარა საფრთხე და პირობები, რომ ეს უფლებები „შესაძლებელია უშუალოდ დაირღვეს“.

ბ) მუხლი 45 - ძირითადი უფლებები და იურიდიული პირები

კონსტიტუციის 45-ე მუხლით იურიდიული პირებისათვის გარანტირებულია ძირითად უფლებათა სამართლებრივი გამოყენების შესაძლებლობა. მიუხედავად ამ მუხლის ფორმულირებისა - „კონსტიტუციაში მითითებული ძირითადი უფლებანი და თავისუფლებანი, მათი შინაარსის გათვალისწინებით, ვრცელდება აგრეთვე იურიდულ პირებზე“ - რომელიც აშკარად მიუთითებს, რომ ფიზიკური და იურიდიული პირები, როგორც ძირითადი უფლებების სუბიექტები, არსებითად თანასწორნი მაინც არ არიან და ამ უფლებათა გამოყენების პრიორიტეტი კვლავ ინდივიდთან, ფიზიკურ პირთან რჩება, ეს პრობლემას არ წარმოადგენს. ასეთი განსხვავება სრულიად ბუნებრივია, რადგან ძირითადი უფლებები წარმოშობისთანავე ადამიანების დამცავ უფლებებად ითვლებოდა, იურიდიული პირები კი მხოლოდ მე-20 საუკუნეში აღიარეს ძირითად უფლებათა სუბიექტებად. შესაბამისად, 45-ე მუხლი მხოლოდ იმას აღნიშნავს, რომ ძირითადი უფლებები ვრცელდება „აგრეთვე იურიდიულ პირებზე“ მხოლოდ მათი (ძირითადი უფლებების) შინაარსის გათვალისწინებით, ანუ აქ დადგენილია გარკვეული პირობა, რომლის თანახმადაც კონკრეტული ძირითადი უფლება, მისი შინაარსის მიხედვით, შეიძლება გავრცელდეს იურიდიულ პირზეც. კონკრეთულად რა განსხვავებაა ამ თვალსაზრისით კერძო და საჯარო სამართლის იურიდიულ პირებს შორის, ქვევით იქნება განხილული.

I. ძირითადი უფლებები და კერძო სამართლის იურიდიული პირები

საერთოდ, სამართალებრივად უდავოა ისეთი ძირითადი უფლებების არსებობა, რომლებიც არა მხოლოდ ფიზიკურ, არამედ იურიდიულ პირზეც ვრცელდება. დაფუძნების (შექმნის) აქტის საფუძველზე ნებისმიერ იურიდიულ პირს წარმოეშობა გარკვეული უფლებები და მოვალეობები, მაგრამ მისი უფლებაუნარიანობა მაინც მუდმივად შეზღუდულია, რადგან იგი ვერ ვრცელდება იმ უფლებებზე, რომლებსაც შეიძლება ფლობდეს მხოლოდ ფიზიკური პირი მხოლოდ ადამიანისათვის დამახასიათებელი ბუნებრივი თვისებების საფუძველზე.⁴ აღნიშნული პრინციპი მოქმედებს ძირითადი უფლებების დონეზეც, სადაც შეგვიძლია მოვახდინოთ უფრო დაწვრილებითი დეფინირება: იურიდიულმა პირებმა შეიძლება გამოიყენონ ყველა ძირითადი უფლება, გარდა ისეთებისა, რომელთა გამოსაყენებლადაც აუცილებელია ადამიანისათვის დამახასიათებელი ბუნებრივი თვისებები, როგორებიცაა მისი სხეულის თვისებები, განსაკუთრებით - სქესი, ასაკი, რასა, ფიზიკური არსებობა და ფიზიკური გადაადგილების თავისუფლება, ერთი მხრივ, და შინაგანი სულიერი თვისებები, გრძნობები და ემოციები, მეორე მხრივ. ეს დებულება უფრო ნათელი გახდება, თუ აღვნიშნავთ, რომ, მაგალითად, იურიდიულ პირებზე ვერ გავრცელდება მხოლოდ ადამიანისათვის დამახასიათებელი ღირსებისა (მ. 17, პ. 1) და სიცოცხლის უფლებები (მ. 15). სამაგიეროდ, იურიდიულმა პირებმა, ფიზიკური პირების მსგავსად, შეიძლება გამოიყენონ, მაგალითად, საკუთრების ძირითადი უფლება (მ. 21).

საყურადღებოა, რომ თითოეული ძირითადი უფლების მიმართ ცალკე უნდა გაირკვეს და შემოწმდეს, თავისი შინაარსის მიხედვით შეიძლება თუ არა მის მიერ ფიზიკური პირის მიმართ გარანტირებული დაცვა იურიდიულ პირზეც გავრცელდეს. აქ, უპირველეს ყოვლისა, უნდა გავითვალისწინოთ ის გარემოება, რომ ძირითადი უფლებები ინდივიდუალური უფლებებია, რომლებიც იცავს სახელმწიფო ჩარევის საფრთხის ქვეშ მყოფი ადამიანის თავისუფლების კონკრეტულ სფეროს. დაცვის ამ ქოლგის ქვეშ იურიდიული პირების შეყვანა მხოლოდ მაშინ არის მიზანშეწონილი და გონივრული, როცა მათი შექმნა და საქმიანობა ადამიანის პიროვნების თავისუფალი განვითარების გამოხატულებაა, ანუ როცა ფიზიკური პირების დაცვა იურიდიული პირების დაცვასაც საჭიროდ და მიზანშეწონილად წარმოაჩენს. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ძირითადი უფლება თავისი შინაარსის მიხედვით შესაძლოა გავრცელდეს იურიდიულ პირზე იმ შემთხვევაში, თუ ამ უფლებით დაცული ფიზიკური პირის საქმიანობა შეიძლება განხორციელდეს იურიდიული პირის მიერაც და იურიდიული პირის საქმიანობა შეიძლება დადგეს სახელმწიფოს მხრიდან ჩარევის ისეთივე საფრთხის ქვეშ, როგორც ფიზიკური პირის საქმიანობის ესა თუ ის სფერო.

ზემოთ აღნიშნული წინაპირობები ფაქტობრივად მთლიანად შესრულებულია კერძო სამართლის იურიდიული პირების შემთხვევაში, რომელთა შესახებ მსჯელობისას შეგვიძლია თამამად დავადასტუროთ მათ მიერ ძირითადი უფლებების ფლობისა და გამოყენების იურიდიული შესაძლებლობა. ეს თანაბრად ეხება კერძო სამართლის როგორც სამეწარმეო (კომერციულ), ისე არასამეწარმეო (არაკომერციულ) იურიდიულ პირებს. ყველა ამ იურიდიული პირის მიმართ შეიძლება აღვნიშნოთ, რომ მათი შექმნა და საქმიანობა ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში ადამიანის პიროვნების თავისუფალი განვითარების გამოხატულებაა, ანუ, სხვაგვარად: მათი საქმიანობა დგას სახელმწიფოს მხრიდან ჩარევის ისეთივე საფრთხის ქვეშ, როგორც ფიზიკური პირის საქმიანობის ესა თუ ის სფერო.

მიუხედავად აღნიშნულისა, საყურადღებოა, რომ ძირითადი უფლებების გამოყენება არ შეუძლია ყველა კერძო სამართლის იურიდიულ პირს. აქ იგულისხმება კერძო სამართლის ის იურიდიული პირები, რომლებიც ასრულებენ საჯარო ხელისუფლების ამოცანებსა და ფუნქციებს. ამ დროს მნიშვნელობა არა აქვს, თუ როგორი ფორმით ახორციელებს საქმიანობას სახელმწიფო - უშუალოდ თუ მის მიერ დაფუძნებული რომელიმე კერძო სამართლის იურიდიული პირის საშუალებით. მაგალითად, საწარმო, რომელიც დაკავებულია სხვადასხვა დაწესებულებათა მომარაგების ფუნქციით და მისი 100%-იანი წილის მფლობელი საჯარო ხელისუფლების ერთ-ერთი ინსტიტუტია,⁵ წარმოადგენს მხოლოდ განსაკუთრებულ და განსხვავებულ ფორმას, რომლის მეშვეობითაც ხდება საჯარო ხელისუფლების განხორციელება.

II. ძირითადი უფლებები და საჯარო სამართლის იურიდიული პირები

როგორც უკვე აღინიშნა, კონსტიტუციის 45-ე მუხლის დებულება არ იზღუდება მხოლოდ კერძო სამართლის იურიდიული პირებით. ამ დებულების მიხედვით, ძირითადი უფლებები მათი შინაარსის გათვალისწინებით ვრცელდება ზოგადად იურიდიულ პირებზე. მიუხედავად ამისა, ძირითადი უფლებები, მათი არსიდან გამომდინარე, არ შეიძლება გამოყენებულ იქნეს საჯარო სამართლის იურიდიული პირების მიერ. მათ მიერ ძირითადი უფლებების გამოყენება ფაქტობრივად გამოიწვევს იმას, რომ სახელმწიფო ან მის მიერ სხვადასხვა სახელმწიფოებრივი ფუნქციისა და ამოცანის შესასრულებლად შექმნილი იურიდიული პირი (საჯარო სამართლის იურიდიული პირი), რომელიც მმართველობის სისტემის, სახელმწიფო ადმინისტრაციის შემადგენელი ნაწილია, ძირითადი უფლებებით გათვალისწინებულ დაცვას საკუთარი თავის წინააღმდეგ გამოიყენებს. ეს ცხადი ხდება იმ დებულებიდან, რომ ძირითადი უფლებები თავისი არსით წარმოადგენს ადამიანის დამცავ უფლებებს, მიმართულს სახელმწიფოს (შესაბამისად სახელმწიფოს ყველა ორგანოსა თუ საჯარო-სახელმწიფოებრივი ფუნქციის განმახორციელებელი დაწესებულებების) მხრიდან მათი (ფიზიკური პირების) ცხოვრებისა და საქმიანობის სხვადასხვა სფეროში ჩარევის წინააღმდეგ. შესაბამისად ძირითადი უფლებები განსაზღვრავს ინდივიდსა და საჯარო ხელისუფლებას შორის ურთიერთობას და ამ პრინციპთან შეუსაბამო იქნებოდა, რომ სახელმწიფო ყოფილიყო ამ უფლებების მფლობელიც და ადრესატიც. სახელმწიფო ორგანოებსა და საჯარო სამართლის იურიდიულ პირებს შორის დავები თავისი არსით მათ შორის კომპეტენციათა გამიჯვნის შესახებ დავებს წარმოადგენს, რომლებიც უნდა გადაწყდეს მათ უფლებამოსილებათა თაობაზე სახელმწიფოს მიერ მიღებული შესაბამისი აქტებით თუ შიდა დებულებებით დადგენილი წესით. ასეთ დავებს არაფერი აქვს საერთო ძირითადი უფლებებისათვის ტიპურ კონფლიქტებთან სახელმწიფოსა და მოქალაქეებს შორის. აქედან გამომდინარე, ცხადია, რომ საჯარო სამართლის იურიდიული პირები ვერ ჩაითვლებიან ძირითადი უფლებების სუბიექტებად. იგივე შეიძლება ითქვას, მაგალითად, სააქციო საზოგადოების შესახებ, რომლის ერთადერთი ამოცანაა ქალაქში კომუნალური ფუნქციების შესრულება (კომუნალური მომსახურება) და რომლის ერთადერთი აქციონერი არის ადგილობრივი თუ სახელმწიფო გაერთიანება - საჯარო სამართლის იურიდიული პირი.

გამონაკლისები აქაც არსებობს. მათი არსებობა შეიძლება დავასაბუთოთ იმით, რომ ზოგიერთი, განსაკუთრებით სპეციფიკური ტიპის საჯარო სამართლის იურიდიული პირი საქმიანობას ახორციელებს კონკრეტული ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში. ეს იურიდიული პირები ემსახურებიან ფიზიკურ პირებს და ეხმარებიან მათ ინდივიდუალური უფლებების განხორციელებაში, იმავდროულად კი ისინი არსებობენ როგორც თვითმყოფადი, სახელმწიფოსაგან დამოუკიდებელი ან დისტანცირებული დაწესებულებები. ცალ-ცალკე განვიხილოთ ეს გამონაკლისები:

1. უპირველეს ყოვლისა, გამონაკლისს წარმოადგენენ უნივერსიტეტები, ზოგადად უმაღლესი სასწავლებლები. ზემოთ აღნიშნული პრინციპი, რომ საჯარო სამართლის იურიდიულ პირებს არ შეუძლიათ ძირითადი უფლებების, როგორც სუბიექტური საჯარო უფლებების გამოყენება, არ მოქმედებს მაშინ, როცა სახელმწიფოს დაწესებულებები იცავენ ძირითად უფლებებს ისეთ სფეროში, რომელშიც ისინი სახელმწიფოსაგან დამოუკიდებელნი არიან. ეს, უპირველეს ყოვლისა, სწორედ უნივერსიტეტებზე, უმაღლეს სასწავლებლებზე შეიძლება ითქვას, რომლებიც სახელმწიფოს მიერ ფუძნდებიან და ფინანსდებიან, მაგრამ სამეცნიერო საქმიანობისა და კვლევის სფეროში თავისუფალი და სახელმწიფოსაგან სრულიად დამოუკიდებელი არიან.

ბუნებრივია, თავად უმაღლესი სასწავლებლები, როგორც საჯარო სამართლის იურიდიული პირები, არ ეწევიან სამეცნიერო თუ საგანმანათლებლო საქმიანობას, მაგრამ მათ ძირითადი უფლებების გამოყენება სჭირდებათ იმისათვის, რომ ხელი შეუწყონ ამ სფეროში მოქმედი ყველა მეცნიერ-მკვლევრისა და მასწავლებლის დაცვას. ეფექტური დაცვის უზრუნველსაყოფად კი აუცილებელია, უნივერსიტეტს ჰქონდეს კონსტიტუციური სარჩელის შეტანის უფლება, რათა მეცნიერ-მკვლევართა, მასწავლებელთა და ამ სფეროს სხვა მონაწილეთა საქმიანობა დაიცვას სახელმწიფო ჩარევისაგან.

2. მეორე გამონაკლისს წარმოადგენს რელიგიის სფერო და ამ სფეროში მოქმედი რელიგიური გაერთიანებები - საჯარო სამართლის იურიდიული პირები. აქ საყურადღებოა ის გარემოება, რომ ეკლესიები და სხვა რელიგიური გაერთიანებები, სხვა საჯარო-სამართლებრივი წარმონაქმნებისაგან განსხვავებით, საერთოდ არ არიან სახელმწიფოსთან ორგანულად შერწყმულნი. საკამათოა საკითხი, ეს ორგანიზაციები შეიძლება ჩამოყალიბდნენ კერძო სამართლის იურიდიული პირების სახით თუ მხოლოდ საჯარო სამართლის იურიდიულ პირებს უნდა წარმოადგენდნენ.⁶ მიუხედავად ამისა, რელიგიური გაერთიანებების საჯარო სამართლის იურიდიულ პირებად არსებობის შემთხვევაშიც, ისინი მაინც არანაირად არ არიან ინკორპორირებული სახელმწიფოში, ანუ ფართო გაგებით ისინი არ წარმოადგენენ „უშუალო სახელმწიფოებრივ“ ორგანიზაციებს ან ადმინისტრაციულ დაწესებულებებს. მათი მთავარი ამოცანები, უფლებამოსილებები და ფუნქციები არის ორიგინალური და არა წარმოშობილი, ნაწარმოები ან სახელმწიფოს მიერ განსაზღვრული. მათ, თავიანთი განსაკუთრებული სპეციფიკურობის გათვალისწინებით, შეუძლიათ სახელმწიფოს წინაშე წარსდგნენ დამოუკიდებელი პირის სახით და გამოიყენონ საკუთარი უფლებები. ამ თვალსაზრისით მათ ძირითადი უფლებების სუბიექტების სტატუსი აქვთ.

ასევე მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ ძირითადი უფლებების სუბიექტებად ითვლებიან არასაყოველთაოდ აღიარებული, ნაკლებად ცნობილი რელიგიური გაერთიანებებიც. კონსტიტუციის მე-19 მუხლით აღიარებული აღმსარებლობისა და რწმენის თავისუფლებები გარანტირებულია არა მხოლოდ დიდი, ძლიერი და ცნობილი ეკლესიებისა თუ რელიგიური გაერთიანების წევრთათვის, არამედ ყველა სხვა რელიგიური გაერთიანების მიმდევრებისთვისაც. რწმენის თავისუფლება არ არის დამოკიდებული ასეთი გაერთიანების მიმდევართა დიდ რაოდენობაზე ან მის სოციალურ მნიშვნელობაზე. ეს გამომდინარეობს სახელმწიფოსათვის სავალდებულო მოთხოვნიდან, დაიცვას მსოფლმხედველობრივ-რელიგიური ნეიტრალიტეტი, აგრეთვე რელიგიათა და აღმსარებლობათა პარიტეტის პრინციპიდან.

3. კიდევ ერთი გამონაკლისს წარმოადგენენ საჯარო-სამართლებრივი სატელევიზიო მაუწყებლები და რადიოსადგურები. კონსტიტუციის 24-ე მუხლის მე-2 პუნქტით აღიარებული მასობრივი ინფორმაციის საშუალებათა თავისუფლება გაცილებით მეტია, ვიდრე მხოლოდ მოქალაქის ინდივიდუალური ძირითადი უფლება თავისი ცხოვრების ერთ-ერთი სფეროს უზრუნველყოფისა და სახელმწიფო ჩარევისაგან დაცვის შესახებ. პირველ გამონაკლისზე მითითებით შეგვიძლია დავასაბუთოთ, რომ საჯარო-სამართლებრივი მაუწყებლები არიან სახელმწიფოს ისეთი დაწესებულებები, რომლებიც მოქმედებენ ძირითადი უფლებებით დაცულ მეტად სპეციფიკურ სფეროში და ამ სფეროში სახელმწიფოსაგან დამოუკიდებელნი არიან. სატელევიზიო ან რადიო მაუწყებლები იქმნება სახელმწიფოს მიერ საჯარო სამართლის იურიდიული პირების სახით, მათ მიერ ინფორმაციის მოპოვებისა და გავრცელების მიზნით; ისინი რეალურად უნდა იყვნენ სახელმწიფოსაგან დამოუკიდებელი საჯარო სამართლის თვითმყოფადი და თვითმმართველი წარმონაქმნები; მათი შიდა ორგანიზაცია კი ისეთი უნდა იყოს, რომ გამოირიცხოს სახელმწიფოს გადამწყვეტი და ყოვლისმომცველი გავლენა. სწორედ ასეთი ნორმების დადგენას და შესაბამის შიდა ორგანიზაციას მოითხოვს კონსტიტუციის 24-ე მუხლით აღიარებული მასობრივი ინფორმაციის საშუალებათა თავისუფლება. შესაბამისად, სახელმწიფოს ჩარევის შემთხვევაში, ასეთ საჯარო სამართლის იურიდიულ პირებს - სატელევიზიო და რადიოსადგურებს შეუძლიათ, კონსტიტუციური სარჩელის შეტანით მასობრივი ინფორმაციის საშუალებათა თავისუფლების ძირითადი უფლების საფუძველზე დაიცვან თავი.

4. გამონაკლისია ასევე კონსტიტუციის 23-ე მუხლით გარანტირებული ინტელექტუალური შემოქმედების ანუ ხელოვნების თავისუფლებით დაცულ სფეროში მოქმედი საჯარო სამართლის იურიდიული პირებიც. ცნობილია, რომ საჯარო ხელისუფლება აფუძნებს და უზრუნველყოფს სხვადასხვა სახის გაერთიანებების არსებობას, რომელთა საქმიანობაც უშუალოდ არის დაკავშირებული ხელოვნებასთან. ასეთია, მაგალითად, სახელოვნებო, მუსიკალური უმაღლესი სასწავლებლები, ანსამბლები, ორკესტრები, გალერეები, მუზეუმები, თეატრები და ა.შ. მათი საშუალებით საზოგადოება ახლოს ეცნობა ხელოვნების ნიმუშებს. იმავდროულად, ეს გაერთიანებები სახელმწიფოს მხრიდან მათი საქმიანობის სხვადასხვა სფეროში ჩარევის ისეთივე საფრთხის ქვეშ იმყოფებიან, როგორც ფიზიკური პირები. შესაბამისად, ისინიც ისევე უნდა იყვნენ დაცულნი ხელოვნების თავისუფლებით, როგორც ფიზიკური პირები. ამდენად, საჯარო სამართლის იურიდიულმა პირებმა - სახელოვნებო და მუსიკალურმა უმაღლესმა სასწავლებლებმა, გალერეებმა, მუზეუმებმა და თეატრებმა, საჭიროების შემთხვევაში, ხელოვნების თავისუფლების ძირითადი უფლების საფუძველზე შესაძლებელია თავი დაიცვან მათი საქმიანობის სხვადასხვა სფეროში სახელმწიფოს ჩარევისაგან.

III. ძირითადი უფლებები, რომლებიც ვრცელდება იურიდიულ პირებზე

პასუხი კითხვაზე, თუ რომელი ძირითადი უფლებები შეიძლება გავრცელდეს იურიდიულ პირებზე, შეიძლება მივიღოთ ამ უფლებათა შინაარსიდან. შესაბამისად, იურიდიულ პირებზე ვერ გავრცელდება ისეთი ძირითადი უფლებები, რომლებიც მხოლოდ ფიზიკურმა პირმა, ინდივიდმა შეიძლება გამოიყენოს. შეიძლება ჩამოვთვალოთ რამდენიმე მათგანი: მ. 13 - მოქალაქეობა, მ. 14 - კანონის წინაშე თანასწორობა, მ. 15, პ. 1 - სიცოცხლის უფლება,78 მ. 17 - ადამიანის ღირსება და ფიზიკური ხელშეუხებლობის უფლება, მ. 18 - ადამიანის თავისუფლება, მ. 28 - საარჩევნო უფლება, მ. 29 - სახელმწიფო თანამდებობის დაკავების თანასწორი უფლება, მ. 35 - განათლების უფლება, მ. 36 - ოჯახი და ქორწინება, დედათა და ბავშვთა უფლებები, მ. 37 - ჯანმრთელობის დაცვის უფლება, მ. 47 - თავშესაფრის უფლება და სხვა. სხვა ძირითადი უფლებები შესაძლებელია ყოველგვარი შეზღუდვის გარეშე გავრცელდეს (კერძო სამართლის) იურიდიულ პირებზე. ეს უფლებებია:

- კონსტიტუციის მე-16 მუხლით აღიარებული საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება. აღნიშნული მუხლის ტექსტიდან გამომდინარე, ეს ძირითადი უფლება თითქოს მხოლოდ ფიზიკურ პირებზე შეიძლება გავრცელდეს, მაგრამ თუ კარგად დავუკვირდებით, ვნახავთ, რომ ადამიანებმა საკუთარი პიროვნება შესაძლოა სწორედ იურიდიული პირის დაფუძნებითა და მის მიერ განხორციელებული კომერციული თუ არაკომერციული საქმიანობით განავითარონ. აქედან გამომდინარე, საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება შინაარსობრივად გაცილებით ბევრისმომცველია, ვიდრე ეს ერთი შეხედვით ჩანს. ეს უფლება ფაქტობრივად უზრუნველყოფს საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლებას ფიზიკური პირებისათვის, რომლებსაც სრული უფლება აქვთ იურიდიული პირების დაფუძნებით განახორციელონ კონკრეტული საქმიანობა. ამდენად, ცხადია, რომ თავად იურიდიულმა პირმა, როგორც ასეთმა, სახელმწიფოს მხრიდან მის საქმიანობაში ჩარევისას შესაძლოა დაიცვას თავი სწორედ მე-16 მუხლზე მითითებით - საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლების გარანტიის საფუძველზე;

- კონსტიტუციის მე-19 მუხლით უზრუნველყოფილი სინდისის, აღმსარებლობისა და რწმენის თავისუფლებები. საკამათო არ არის, რომ იურიდიულ პირებს არც რწმენა აქვთ და არც საკუთარი სინდისით ნაკარნახევი გადაწყვეტილებების მიღება შეუძლიათ, მაგრამ მათ შეუძლიათ თავიანთ წევრთა რწმენის გავრცელება და ხელშეწყობა, ასევე რელიგიური მიზნების მიღწევისაკენ სწრაფვა და ამისთვის საჭირო საქმიანობის განხორციელება. ამდენად, იურიდიული პირები (და არა მხოლოდ ეკლესიები) წარმოადგენენ უფლებამოსილ პირებს და შეუძლიათ მე-19 მუხლით აღიარებული ძირითადი უფლებების გამოყენება;

- კონსტიტუციის მე-19, 23-ე და 24-ე მუხლებში მოცემული სიტყვის, აზრისა და ინფორმაციის თავისუფლებები, ინტელექტუალური შემოქმედებისა და მასობრივი ინფორმაციის საშუალებათა თავისუფლება. მართალია, იურიდიულ პირს, შეიძლება არ ჰქონდეს საკუთარი მოსაზრება ანდა თავად არ განახორციელოს შემოქმედებითი ან სამეცნიერო საქმიანობა, მაგრამ მას შეუძლია გაავრცელოს თავის წევრთა ან სხვათა აზრები და ხელი შეუწყოს ხელოვნებისა და მეცნიერების განვითარებას, ამ გზით კი იგი ხვდება ძირითადი უფლებებით დაცულ სფეროში და შესაბამისად, მათ სუბიქტს წარმოადგენს;

- კონსტიტუციის 25-ე მუხლით აღიარებული შეკრებებისა და მანიფესტაციების თავისუფლება. ნებისმიერ იურიდიულ პირს შეუძლია საკუთარი სახელით მოაწყოს შეკრებები ან მანიფესტაციები, და, შესაბამისად, ამ უფლების სახელმწიფოს მიერ დარღვევის შემთხვევაში მიმართოს სასამართლოს;

- კონსტიტუციის 26-ე მუხლით აღიარებული გაერთიანებათა თავისუფლება ორ კომპონენტს მოიცავს: (1) გაერთიანების შექმნისა და მასში გაწევრიანების უფლებას, (2) თვით გაერთიანების უფლებას წარმოშობაზე, არსებობასა და საქმიანობაზე. ორივე კომპონენტის გამოყენება შესაძლებელია იურიდიული პირების მიერაც. გამონაკლისია შემთხვევა, როცა გაერთიანება ფიზიკურ პირთა წევრობაზე არის დაფუძნებული. მაგალითად, იურიდიული პირები არ შეიძლება იყვნენ პოლიტიკურ გაერთიანებათა წევრები;

- კონსტიტუციის მე-20 მუხლში მოცემული პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის ძირითადი უფლება ვრცელდება აგრეთვე სამუშაო ოფისებზე („პირადი საქმიანობის ადგილი“), ანუ ამ უფლების გამოყენება შეუზღუდავად შეუძლიათ იურიდიულ პირებსაც;

_ კონსტიტუციის 21-ე მუხლით აღიარებული საკუთრების უფლება. ბუნებრივია, ყველა იურიდიულ პირს შეიძლება ჰქონდეს საკუთრება და, შესაბამისად, მას უნდა ჰქონდეს ამ საკუთრების დაცვის უფლებაც (აქ შეგვიძლია მოვიხმოთ ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მე-17 მუხლი (პ.1), რომლის მიხედვითაც „Everyone has the right to own property alone as well as on association with others“⁸). იურიდიულ პირებზე ვრცელდება აგრეთვე იმავე მუხლით აღიარებული მემკვიდრეობის უფლება;⁹

- კონსტიტუციის 22-ე მუხლით გათვალისწინებული თავისუფალი გადაადგილების ძირითადი უფლება იურიდიული პირებისათვის ნიშნავს უფლებას თავისი ადგილსამყოფლის თავისუფალ არჩევასა და შეცვლაზე;

- კონსტიტუციის 41-ე მუხლის მე-2 პუნქტით უზრუნველყოფილია ოფიციალურ ჩანაწერებში კონკრეტული ადამიანის ჯანმრთელობასთან, ფინანსებთან და სხვა კერძო საკითხებთან დაკავშირებული ინფორმაციის ხელმისაწვდომობა მხოლოდ ამ ადამიანის თანხმობით. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „... 41-ე მუხლის მე-2 პუნქტი ფინანსებთან და, შესაბამისად, მატერიალურ სფეროსთან დაკავშირებული ინფორმაციის დაცვის კუთხით თანაბრად შეეხება როგორც ფიზიკურ, ისე იურიდიულ პირებს.“¹⁰

______________

1. 5 მარტი, 2014.

2. 31 იანვარი, 1996.

3 იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 28 ივნისი, 2010; ამ საკითხთან დაკავშირებით იხ. ასევე ქვევით, გვ. 34.

4. იქვე.

5. შეად. შვეიცარიის სამოქალაქო კოდექსის 53-ე მუხლი: «იურიდიული პირი შეიძლება ფლობდეს ყველა უფლებასა და მოვალეობას, გარდა ისეთებისა, რომლებიც არსებითად დაკავშირებულია მხოლოდ ადამიანისათვის დამახასიათებელ ბუნებრივ თვისებებთან, როგორებიცაა სქესი, ასაკი, ნათესაობა და ა.შ.»

6. საყურადღებოა, რომ ასეთ შემთხვევებში საკმარისია სახელმწიფო საკონტროლო წილს ფლობდეს, რაც ნიშნავს, რომ იგი იღებს ყველა გადაწყვეტილებას და სხვა მფლობელების არსებობას მნიშვნელობა აღარ აქვს.

7. 2011 წლიდან საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 15091-ე მუხლი რელიგიურ გაერთიანებებს აძლევს სამართლებრივ შესაძლებლობას დარეგისტრირდნენ როგორც საჯარო, ისე კერძო სამართლის (არასამეწარმეო) იურიდიულ პირებად.

8. საკონსტიტუციო სასამართლომ სიცოცხლის უფლებასთან დაკავშირებით გარკვევით განაცხადა, რომ „სიცოცხლე და ჯანმრთელობა არის ის სიკეთე, რაც შეიძლება გააჩნდეს მხოლოდ ფიზიკურ პირს, როგორც ცოცხალ არსებას. აქედან გამომდინარე, იურიდიული პირის ნებისმიერი მსჯელობა მისი სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის უფლების პირდაპირი ან ირიბი დარღვევის თაობაზე ყოველგვარ საფუძველს არის მოკლებული“, იხ. სსს განჩინება საქმეზე „საქართველოში თამბაქოს კონტროლის ჩარჩო კონვენციის იმპლემენტაციისა და მონიტორინგის ცენტრი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 18 ივნისი, 2009.

9 „ყველას აქვს უფლება ფლობდეს ქონებას როგორც დამოუკიდებლად, ისე სხვებთან ერთად“ - ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია, 10 დეკემბერი, 1948.

10 აღნიშნული დაადასტურა საკონსტიტუციო სასამართლომ საქმეში „იური კირაკოსიანი, სპირიდონ ვართანიანი, მარტიროს ჩარდეხჩიანი, პეტრე საფარიანი, სერგო ვართანოვი, ქეთევან ტოტოღაშვილი, ასკან მანუკიანი, როზა პოღოსიანი, სვეტლანა პერეგულკო, ნოდარ გიგაშვილი და შოთა მექვაბიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ,“ 29 იანვარი, 1998.

11. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხოს დამცველი და საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 30 ოქტომბერი, 2008.

1. შემოწმების სქემა

ძირითად უფლებათა მნიშვნელობისა და სამართლის ნორმებზე მათი ზემოქმედების უკეთ შესაცნობად აუცილებელია ამ უფლებათა სტრუქტურის განხილვა. ამ მიზნით, თავდაპირველად უნდა გავიხსენოთ, რომ ძირითად უფლებებს, როგორც „უშუალოდ მოქმედ სამართალს“, სავალდებულო ძალა აქვს. სახელმწიფო ვალდებულია დაიცვას და უზრუნველყოს ისინი, ეს კი სამართლებრივი (სასამართლო) კონტროლის გზით უნდა განხორციელდეს. აქედან გამომდინარე, ძირითად უფლებათა დარღვევისას აუცილებელია ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში მათი მნიშვნელობის შეფასება და სავარაუდო დარღვევის სამართლებრივი შემოწმება, რისთვისაც სასამართლომ უნდა გამოიყენოს სპეციალური მეთოდი (შემოწმების სქემის ფორმით), რომელიც სტრუქტურულად სამი საფეხურისაგან შედგება. ესენია: (1) ძირითადი უფლებით დაცული სფეროს განსაზღვრა, (2) დაცულ სფეროში ჩარევა (ანუ ძირითადი უფლების შეზღუდვა) და (3) ჩარევის (ანუ შეზღუდვის) კონსტიტუციურ-სამართლებრივი საფუძველი.¹

ა) დაცული სფერო

ძირითადი უფლების სავარაუდო დარღვევის დასადგენად თავდაპირველად აუცილებელია განვსაზღვროთ მოცემული ძირითადი უფლებით დაცული სფერო და მისი ფარგლები. ზემოთ აღნიშნული სპეციალური მეთოდის ეს (პირველი) საფეხური ლოგიკურად გამომდინარეობს იქედან, რომ ადამიანთა ცხოვრებისა და საქმიანობის სხვადასხვა სფეროებს შესაბამისი ძირითადი უფლებები იცავს, ამდენად, საჭიროა ყოველ ცალკეულ შემთხვევაში გაირკვეს კონკრეტულად რა არის და რა არ არის დაცული, ანუ სად გადის მოცემული ძირითადი უფლებით დაცული სფეროს ფარგლები. მაგალითისათვის შეიძლება მოვიყვანოთ კონსტიტუციის მე-19 მუხლი, რომლითაც უზრუნველყოფილია რწმენისა და აღმსარებლობის თავისუფლებები. ერთი შეხედვით აშკარაა, რომ დაცული სფერო აქ არის რწმენის, რელიგიური და მსოფლმხედველობრივი კუთვნილების თავისუფლება. მიუხედავად ამისა, მაინც წარმოიშვება კითხვა: უფრო კონკრეტულად, რას მოიცავს დაცული სფერო? ანუ: რა არის „რწმენა“ და რა არის „რელიგიური კუთვნილება“? ყველაფერი ის, რასაც ქრისტიანული ეკლესიები მოიაზრებენ ამ ცნებებში, ის, რასაც მორწმუნე თავისთვის აღიარებს, თუ ის, რასაც სექტა შთააგონებს თავის წევრებს? ამ კითხვებზე პასუხის გაცემის მიზნით, უპირველეს ყოვლისა, შესაბამისი მუხლით აღიარებული ძირითადი უფლების ტექსტი უნდა შევისწავლოთ, ანუ ნორმის სიტყვასიტყვითი განმარტების მეთოდი უნდა გამოვიყენოთ. იმავდროულად, უნდა გავაანალიზოთ საქართველოსა და სხვა ქვეყნების საკონსტიტუციო სასამართლოთა შესაბამისი პრაქტიკა. ეს ყველაფერი მოგვცემს საშუალებას ზუსტად განვსაზღვროთ დაცული სფეროს შინაარსი და ფარგლები.

ყველაფერ აღნიშნულთან ერთად, აუცილებელია განვსაზღვროთ მოცემული ძირითადი უფლების სუბიექტი. ამისათვის კი, პირველ ეტაპზე, უნდა გაირკვეს: ძირითადი უფლება, რომლის სავარაუდო დარღვევას ვამოწმებთ, „ადამიანის უფლებაა“ (ანუ მისი სუბიექტი არის ყველა ფიზიკური პირი) თუ „მოქალაქის უფლება“ (ანუ მისი სუბიექტია მხოლოდ საქართველოს მოქალაქე). შედეგად, უკვე ცხადად გამოიკვეთება არის თუ არა კონკრეტული პირი ძირითადი უფლების სუბიექტი.

ბ) დაცულ სფეროში ჩარევა

ძირითად უფლებათა სავარაუდო დარღვევის სამართლებრივი შემოწმების მეორე საფეხურზე უნდა გაირკვეს, მოხდა თუ არა ჩარევა დაცულ სფეროში. ძირითად უფლებათა უმრავლესობა არ არის აბსოლუტური, მათი შეზღუდვა შესაძლებელია კონსტიტუციით გათვალისწინებულ შემთხვევებში და საფუძველზე. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, დემოკრატიულ სახელმწიფოში, რომელიც ეყრდნობა „კერძო და საჯარო ინტერესებს შორის გონივრული ბალანსის არსებობას, უფლებათა უმრავლესობის შეზღუდვა აუცდენელია, რადგან მათი რეალიზაცია ხშირად წარმოშობს ღირებულებათა კონფლიქტს... მაშინ როდესაც ინტერესების დაპირისპირება აუცდენელია, წარმოიშობა მათი ჰარმონიზაციის, სამართლიანი დაბალანსების აუცილებლობა.“²

ჩარევის დეფინიცია ასეთია: სახელმწიფოს მიერ მიღებული/განხორციელებული ნებისმიერი უზენაესი აქტი ან ღონისძიება, რომელიც ინდივიდს უშუალოდ და გამიზნულად ხელს უშლის ან უკრძალავს ისეთ მოქმედებას, რომელიც ხვდება ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში.

ამ დეფინიციის მიხედვით ცხადი ხდება, რომ ჩარევა ისეთი აქტია/ქმედებაა, რომელიც პირდაპირ და იმპერატიულად მიმართულია რომელიმე ძირითადი უფლებით დაცული სფეროსაკენ. ასევე ცხადია, რომ ჩარევა ყველა შემთხვევაში ხორციელდება სახელმწიფოს მხრიდან. მაგალითისათვის შეიძლება მოვიყვანოთ შემთხვევა, როცა ერთ-ერთი რელიგიის მსახური (მოძღვარი), მგზავრობისას თავის დილის ლოცვას ატარებს ავტომაგისტრალზე და ამით წარმოქმნის კილომეტრიან ე.წ. საცობს, რამაც შეიძლება გამოიწვიოს ავტოავარიები, რის შედეგადაც შეიძლება დასახიჩრდნენ ან დაიღუპონ ადამიანები. ამ საფრთხის გამო მოძღვარი ავტოსტრადიდან პოლიციის ძალით იქნება გაყვანილი.

სახელმწიფოს მხრიდან დაცულ სფეროში ჩარევა შეიძლება განხორციელდეს სამი საშუალებით:

1. კანონით. სახელმწიფოს შეუძლია მიიღოს კანონი, რომელიც შეზღუდავს ძირითად უფლებას. მაგალითად, კანონმა შეიძლება აუკრძალოს რელიგიურ გაერთიანებებს რიტუალური მოქმედებების შესრულების დროს ცხოველების წამება.

2. აღმასრულებელი ორგანოების (ადმინისტრაციის) მოქმედებით ან მათ მიერ მიღებული ნორმატიული აქტით. მაგალითად შეიძლება ისევ ზემოაღნიშნული შემთხვევა გამოვიყენოთ, როცა მოძღვარს ავტომაგისტრალიდან გაიყვანენ პოლიციელები (= ადმინისტრაციის ნაწილი). ეს მოქმედება წარმოადგენს ადმინისტრაციულ ჩარევას.

3. სასამართლოს გადაწყვეტილებით. სასამართლო ხელისუფლება სახელმწიფო ხელისუფლების ერთ-ერთი განშტოებაა, ამდენად, არა მხოლოდ თეორიულად, არამედ რეალურადაც და თან არცთუ იშვიათად სასამართლოს გადაწყვეტილებებიც შეიძლება წარმოადგენდეს ჩარევას ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში. მაგალითად, მოძღვარმა გაასაჩივრა სასამართლოში პოლიციის მოქმედება, მაგრამ სასამართლომ მიიღო ადმინისტრაციის სასარგებლო გადაწყვეტილება.

სამივე შემთხვევაში ხელისუფლების აქტები/ქმედებები არის უშუალო, ანუ პირდაპირ იწვევს სამართლებრივ შედეგს. გარდა ამისა, ეს აქტები გამიზნულია კონკრეტული სამართლებრივი შედეგის მისაღწევად. ამასთან, ისინი იმპერატიულად, ანუ სავალდებულო ძალით ადგენენ ან ცვლიან სამართლებრივ ურთიერთობებს. საყურადღებოა, რომ ჩარევად შეიძლება ჩაითვალოს სახელმწიფოს ყველა სხვა ისეთი ქმედებაც (რეალაქტი), რომელიც სამართლებრივი შედეგის მიღწევას არ ისახავს მიზნად.

ყველა კონკრეტულ შემთხვევაში, როცა შემოწმების შედეგად დავადგენთ, რომ ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში ჩარევა განხორციელდა, დასკვნის სახით შეიძლება აღვნიშნოთ, რომ დაცული სფერო „ღიაა“ ანუ „გაიხსნა“. სწორედ ამ დასკვნის საფუძველზე შეიძლება გაგრძელდეს სავარაუდო დარღვევის სამართლებრივი შემოწმება, რადგან ჯერჯერობით მხოლოდ ჩარევის ფაქტია დადგენილი, ჩარევის საფუძველი კი (ანუ გამართლებულია თუ არა ჩარევა) შემდეგ საფეხურზე უნდა იქნეს შესწავლილი. უფრო მეტიც, შეიძლება ითქვას, რომ მხოლოდ ამ დასკვნის საფუძველზე არის შესაძლებელი შემოწმების მესამე საფეხურზე გადასვლა, რადგან, თუ ჩარევის ფაქტი ვერ დადგინდა, ე.ი. დარღვევა ვერ დადასტურდება და, შესაბამისად, შემოწმება უნდა შეწყდეს.

გ) ჩარევის კონსტიტუციურსამართლებრივი საფუძველი

შემოწმების სქემის მესამე საფეხურზე უნდა გაირკვეს ყველაზე მთავარი: ჰქონდა თუ არა დაცულ სფეროში ჩარევას სამართლებრივი საფუძველი. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, უნდა დადგინდეს სამართლებრივად რამდენად დასაბუთებული და, შესაბამისად, გამართლებული იყო სახელმწიფოს მოქმედება, ანუ ჩარევა, რადგან მხოლოდ ის ფაქტი, რომ ჩარევა მოხდა, თავისთავად არ ნიშნავს დარღვევას.

ამ საკითხის გარკვევისას, უპირველეს ყოვლისა, უნდა გავიხსენოთ, რომ ძირითად უფლებათა დიდ უმრავლესობას არ აქვს აბსოლუტური ხასიათი. გარკვეული პირობების არსებობისას ისინი შეიძლება შეიზღუდოს სახელმწიფოს მიერ, ანუ დაცულ სფეროში სახელმწიფოს ჩარევას ყოველთვის აქვს შესაბამისი სამართლებრივი საფუძველი და, შესაბამისად, ყოველი ჩარევა შეიძლება გამართლებულ იქნეს. მაგალითად, ზემოთ აღნიშნულ შემთხვევაში პოლიციელთა მიერ მოძღვრის იძულებით გაყვანა ავტოსტრადიდან, მართალია, წარმოადგენს რწმენისა და აღმსარებლობის თავისუფლებით დაცულ სფეროში ჩარევას, მაგრამ ეს ჩარევა გამართლებულია, რადგან მოძღვრის ლოცვის გამო ავტოსტრადის გადაკეტვით დაირღვა სხვა მრავალი პირის ძირითადი უფლება მიმოსვლის, ასევე საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლებაზე.³

ყველაფერ ზემოთქმულთან ერთად, თუ იმასაც გავითვალისწინებთ, რომ ძირითად უფლებათა შეზღუდვის საფუძვლები და პირობები მხოლოდ კონსტიტუციით არის განსაზღვრული, მივალთ დასკვნამდე, რომ დაცულ სფეროში სახელმწიფოს ჩარევას უნდა ჰქონდეს კონსტიტუციურსამართლებრივი საფუძველი (და არა უბრალოდ „საფუძველი“). სწორედ აქედან გამომდინარე, ძირითად უფლებათა დარღვევის შემოწმების სქემის მესამე საფეხურს ეწოდება ჩარევის კონსტიტუციურ-სამართლებრივი საფუძველი.

აქ უნდა შევნიშნოთ, რომ აღნიშნული სქემის მესამე საფეხური შინაარსობრივად და სტრუქტურულად საკმაოდ მოცულობითია. საბოლოო დასკვნა იმის შესახებ, თუ რამდენად გამართლებულია დაცულ სფეროში ჩარევა, შეიძლება გამოვიტანოთ კიდევ რამდენიმე ძალიან მნიშვნელოვან პრინციპთან სახელმწიფოს მოქმედების შესაბამისობის დადგენის შემდეგ. ქვემოთ ეს ყველაფერი თანმიმდევრულად და დაწვრილებით იქნება განხილული. მანამდე კი აღვნიშნოთ, რომ, ძირითად უფლებათა სავარაუდო დარღვევის სამართლებრივი შეფასების (შემოწმების სქემის) პირველი (ძირითადი) ნაწილი ასე ჩამოყალიბდა:

2. შედარების წესი

უკვე აღინიშნა, რომ ძირითადი უფლების სავარაუდო დარღვევის სამართლებრივი შეფასებისას რამდენიმე მნიშვნელოვანი საკითხი უნდა განვიხილოთ. მათ შორის, უპირველეს ყოვლისა, ყურადღება უნდა მივაქციოთ საკითხს, რომელიც ცენტრალურ საკითხად ითვლება არა მხოლოდ ადამიანის უფლებათა სფეროში, არამედ საერთოდ სამართალში. ეს არის დაპირისპირებულ ინტერესთა, ანუ კოლიდირებულ უფლებათა სამართლებრივი პრობლემის სამართლიანად და ობიექტურად გადაჭრის საკითხი. ზემოხსენებული მაგალითი რომ ავიღოთ, ბევრს გაუჩნდება შეკითხვა, ჰქონდა თუ არა მოძღვარს უფლება ცენტრალურ გზატკეცილზე დაეწყო ლოცვა და ამით საფრთხეში ჩაეგდო სხვა მგზავრების სიცოცხლე და ჯანმრთელობა? ერთი მხრივ, აშკარაა, რომ მოძღვრის მოქმედება დაცულია რელიგიის თავისუფლებით, მაგრამ, მეორე მხრივ, ასევე ცხადია, რომ ილახება სხვათა უფლებები. როგორ უნდა გადაიჭრას ეს საკითხი? ამ კითხვებზე პასუხისათვის აუცილებლად უნდა გავიხსენოთ ძირითად უფლებათა არსი: ეს უფლებები ბოჭავს სახელმწიფოს და უზრუნველყოფს დაცულ სფეროებს, რომლებშიც ადამიანებს თავისუფლად შეუძლიათ ცხოვრება და მოქმედება. ამასთან, ძირითადი უფლებები ყველა ადამიანის მიმართ თანასწორად მოქმედებს. ადამიანთა განსხვავებული ინტერესებიდან, ცხოვრებისა და საქმიანობის სხვადასხვა სტილიდან გამომდინარე ცხადია, რომ ზოგჯერ შეიძლება მოხდეს კოლიზია მათ ინტერესებს შორის, რომლებიც თანაბრად არის დაცული ძირითადი უფლებებით. ამ დროს ერთადერთი გამოსავალი, საკითხის სამართლიანად გადაწყვეტის ერთადერთი გზა დაპირისპირებულ ინტერესთა და კოლიდირებულ ძირითად უფლებათა შედარებაა (აწონ-დაწონვა). მხოლოდ შედარების საფუძველზე შეიძლება გაირკვეს, თუ რომელი მხარის ინტერესია კონკრეტულ შემთხვევაში უფრო მეტად დაცვის ღირსი.

ზემოთ აღნიშნულ მაგალითში დაპირისპირებული ინტერესები და, შესაბამისად, კოლიდირებული უფლებები ასე გამოიყურება:

კოლიდირებულ უფლებათა და დაპირისპირებულ ინტერესთა შედარების წესი ძირითადი უფლების სავარაუდო დარღვევის შემოწმების სწორედ მესამე საფეხურზე უნდა გამოვიყენოთ. ამავე დროს, აუცილებელია ამ საკითხს პრაქტიკულად მივუდგეთ და ვეცადოთ არ „გადავიჭრათ“ ფილოსოფიასა და პოლიტიკაზე, ღმერთსა და სამართალზე ზოგად „აზრთა ფრქვევაში“. მსგავსი შედარების დროს ასეთ შეცდომებს ხშირად უშვებენ, ნაცვლად იმისა, რომ შეაფასონ კონკრეტული საქმის ყველა დეტალი და სამართლებრივად დასაბუთებული დასკვნა გააკეთონ.

3. განსხვავება ჩარევის სახეთა მიხედვით

როგორც უკვე აღინიშნა, დაცულ სფეროში ჩარევა შეიძლება განხორციელდეს სახელმწიფო ხელისუფლების სამივე განშტოების გადაწყვეტილებით/მოქმედებით. ჩარევის ეს სახეები გარკვეული თავისებურებით გამოირჩევიან, რაც ბუნებრივია, რადგან, მაგალითად, საკანონმდებლო ხელისუფლების მიერ მიღებულ კანონს და სასამართლო ხელისუფლების მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებას განსხვავებული ადრესატი ჰყავთ. აქედან გამომდინარე, თავისი სპეციფიკა, თავისებურება ახასიათებს ამ ჩარევათა შედეგად ძირითადი უფლებების სავარაუდო დარღვევის შემოწმების სქემასაც. ეს თავისებურება იკვეთება ჩარევის კონსტიტუციურ-სამართლებრივი გამართლების ეტაპზე, ანუ შემოწმების მესამე საფეხურზე, როცა უკვე დადგენილი უნდა იყოს ჩარევა განხორციელდა (1) კანონით (საკანონმდებლო, იგივე კანონისმიერი ჩარევა), (2) ადმინისტრაციის მოქმედებით თუ (3) სასამართლოს გადაწყვეტილებით. სწორედ ამის შემდეგ შეიძლება გავაგრძელოთ დარღვევის შემოწმება იმ სპეციფიკით, რაც ახასიათებს ჩარევის თითოეულ სახეს. ამასთანავე, უნდა აღვნიშნოთ, რომ კანონისმიერი ჩარევის შემოწმების პროცესი საკმაოდ განსხვავებულია სხვებისაგან. შესაბამისად, თავდაპირველად სახელმძღვანელოში ჩარევის ეს სახე იქნება განხილული.

I. კანონისმიერი ჩარევის შემოწმების თავისებურება

სრულიად ბუნებრივია, რომ ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში საკანონმდებლო, იგივე კანონისმიერი ჩარევა განსხვავდება სხვა სახის ჩარევებისაგან. ამ განსხვავებას თავად კანონის სამართლებრივი ბუნება გვაძლევს, რადგან ნებისმიერ საკანონმდებლო აქტს (კანონი, ორგანული კანონი, კოდექსი...) სავალდებულო იურიდიული ძალა აქვს და ამოქმედებისთანავე სავალდებულოდ შესასრულებელია ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე როგორც სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოების, ისე ფიზიკური და იურიდიული პირების მიერ. ამასთან ერთად, დაცულ სფეროში ადმინისტრაციული და სასამართლო ჩარევები სწორედ კანონის საფუძველზე და მასზე დაყრდნობით ხორციელდება, რაც კიდევ უფრო ნათლად გვიჩვენებს განსხვავების შინაარსს. აქედან გამომდინარე, ცხადია, რომ მხოლოდ სპეციალური და განსხვავებული შემოწმების სქემის შედეგად შეიძლება გაირკვეს კონსტიტუციურსამართლებრივად გამართლებულია თუ არა დაცულ სფეროში კანონისმიერი ჩარევა.

დაცულ სფეროში განხორციელებული კანონისმიერი ჩარევის საფუძვლების შემოწმების სქემაში განასხვავებენ ორ მნიშვნელოვან ეტაპს: კონსტიტუციასთან (ადამიანის ძირითად უფლებებთან) კანონის ფორმალური და მატერიალური შესაბამისობის შემოწმებას.

1. ფორმალური შესაბამისობა

იმისათვის, რომ კანონი, რომლითაც განხორციელდა ჩარევა, კონსტიტუციურ-სამართლებრივად გამართლებული იყოს, აუცილებელია, იგი თავდაპირველად „ფორმალურად შესაბამისი“ იყოს. ამ მიზნით უნდა შემოწმდეს:

ა) უფლებამოსილება

შემოწმების მთავარი კითხვა: ჰქონდა თუ არა კანონმდებელს უფლება, მოეწესრიგებინა ეს საკითხი? ჩვენი მაგალითის პირველი კითხვა: პარლამენტი კრძალავს „რეპრესიებზე ტყუილის თქმას“ - აქვს თუ არა მას ამის უფლებამოსილება, ანუ ფლობს თუ არა იგი კონსტიტუციით მინიჭებულ კომპეტენციას, რომ კანონით მოაწესრიგოს აღნიშნული საკითხი? პასუხისათვის უნდა მოვიძიოთ კონსტიტუციის შესაბამისი მუხლები, რომლებითაც პარლამენტს მინიჭებული აქვს უფლებამოსილება, სამართლებრივად მოაწესრიგოს ესა თუ ის სფერო.

ბ) პროცედურა

დაცულ იქნა თუ არა საკანონმდებლო პროცედურა? მაგალითად: ჩართული იყო თუ არა ყველა შესაბამისი საპარლამენტო სტრუქტურა კანონპროექტის განხილვის პროცესში, რაც განსაზღვრულია საქართველოს კონსტიტუციით, პარლამენტის რეგლამენტითა და „ნორმატიული აქტების შესახებ“ კანონით? ყველა პროცედურის დაცვით გამოქვეყნდა თუ არა კანონი?

გ) ფორმა

დაცულ იქნა თუ არა კანონის მიღებასთან დაკავშირებული ფორმალური მოთხოვნები? ისინი, როგორც წესი, ყოველთვის დაცულია. გამონაკლისის სახით შეიძლება გავიხსენოთ შემთხვევა, როცა საქართველოს პარლამენტმა, ორგანული კანონისათვის დადგენილი პროცედურების შესაბამისად, მიიღო კონკრეტული ორგანული კანონი, მაგრამ ოფიციალური ტექსტის გამოქვეყნებისას კანონის სათაურში არ იყო მითითებული სიტყვა „ორგანული“. ეს ფორმალური დარღვევა კანონში შესაბამისი ცვლილების შეტანის შედეგად აღმოიფხვრა.

2. მატერიალური შესაბამისობა

„ფორმალური შესაბამისობის“ გარდა, კანონი აუცილებლად „მატერიალურად“ (ანუ ნორმათა შინაარსის მიხედვით) შესაბამისი უნდა იყოს. მხოლოდ მას შემდეგ, რაც დადგინდება, რომ კანონი მატერიალურად შეესაბამება კონსტიტუციას, შეიძლება ითქვას, რომ ჩარევა გამართლებულია. თუმცა, აღნიშნულის დადგენა, „ფორმალური შესაბამისობისობისაგან“ განსხვავებით, გაცილებით რთულია და ეს პროცესი დეტალურად უნდა განვიხილოთ.

ა) ძირითადი უფლების ზღვარი

ძირითად უფლებაში ჩარევისათვის აუცილებელია არსებობდეს კონსტიტუციით განსაზღვრული საფუძველი. ეს საფუძველი (კონსტიტუციის შესაბამისი ნორმა) წარმოადგენს ძირითადი უფლების ზღვარს, ანუ ამით შეზღუდულია ძირითადი უფლება. ძირითადი უფლების შეზღუდვა, ანუ დაცულ სფეროში ჩარევა, შეიძლება განხორციელდეს მხოლოდ აღნიშნული საფუძვლის მიხედვით. ასეთი საფუძვლის გარეშე სახელმწიფოს საშუალება ექნებოდა ჩარეულიყო ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში თავისი შეხედულებისამებრ, მისთვის სასურველ ნებისმიერ შემთხვევაში, შედეგად კი ძირითად უფლებებს ფაქტობრივად არანაირი „ხელისუფლების მბოჭავი ძალა“ აღარ ექნებოდა.

საქართველოს კონსტიტუცია ადგენს დაცულ სფეროში ჩარევის სამ განსხვავებულ საფუძველს, რომლებიც კონკრეტული მუხლების მიხედვით შეიძლება განვიხილოთ:

ა.ა) კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველი და მე-2 პუნქტებით გარანტირებულია საზოგადოებრივ და პოლიტიკურ გაერთიანებათა თავისუფლება; იმავე მუხლის მე-3 პუნქტის თანახმად „დაუშვებელია ისეთი საზოგადოებრივი და პოლიტიკური გაერთიანებების შექმნა და საქმიანობა, რომლის მიზანია საქართველოს კონსტიტუციური წყობილების დამხობა ან ძალადობით შეცვლა, ქვეყნის დამოუკიდებლობის ხელყოფა, ტერიტორიული მთლიანობის დარღვევა, ან რომელიც ეწევა ომის ან ძალადობის პროპაგანდას, აღვივებს ეროვნულ, კუთხურ, რელიგიურ ან სოციალურ შუღლს“, მე-4 პუნქტის მიხედვით კი „დაუშვებელია საზოგადოებრივ და პოლიტიკურ გაერთიანებათა მიერ შეიარაღებული ფორმირებების შექმნა“. ეს პუნქტები გვიჩვენებს, რომ დადგენილია უშუალო კონსტიტუციური ზღვარი, ანუ თავიდანვე დაუშვებელია ზემოაღნიშნული მიზნების (და მხოლოდ ასეთი მიზნების) მქონე გაერთიანებათა შექმნა. აღნიშნულით კონსტიტუცია თავად, პირდაპირ, კანონზე მითითების გარეშე, ადგენს ძირითადი უფლების შეზღუდვის საფუძველს, ანუ, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, „ზღვარს უწესებს“ ძირითად უფლებას. ასეთი მიზნების მქონე გაერთიანებები არ არიან დაცული 26-ე მუხლით პირველი და მე-2 პუნქტებით გარანტირებული თავისუფლებით. იგივე შეიძლება ითქვას კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-3 და 25-ე მუხლის პირველ პუნქტზე.

ა.ბ) კონსტიტუციის 24-ე მუხლით უზრუნველყოფილია აზრისა და ინფორმაციის თავისუფლებები, აგრეთვე მასობრივი ინფორმაციის საშუალებათა თავისუფლება; იმავე მუხლის მე-4 პუნქტში მითითებულია, რომ ეს თავისუფლებები „შესაძლებელია კანონით შეიზღუდოს ისეთი პირობებით...“, შემდეგ კი ჩამოთვლილია კონკრეტული საჯარო ინტერესის შემცველი სიკეთეები, ანუ მოცემულია შეზღუდვის შინაარსი. ეს დებულება დაცულ სფეროში ჩარევისათვის კონკრეტული კანონის არსებობით, ანუ კანონის აუცილებლობით დადგენილი ზღვარის მაგალითია. მე-4 პუნქტი ხაზს უსვამს, რომ კანონით ძირითადი უფლების შეზღუდვა შეიძლება განხორციელდეს მხოლოდ ამ პუნქტში ჩამოთვლილი „პირობების“ („მიზნების“) უზრუნველსაყოფად. შესაბამისად, ზემოაღნიშნული ძირითადი უფლებებით დაცულ სფეროში ჩარევა კონსტიტუციურ-სამართლებრივად გამართლებული იქნება, თუკი იგი ხორციელდება კანონის საფუძველზე და კანონის მიზანია ამ მუხლში მითითებული მნიშვნელოვანი საჯარო ინტერესების დაცვა.

ა.გ) პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება უზრუნველყოფილია კონსტიტუციის მე-16 მუხლით: „ყველას აქვს საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება“. აქ ვერსად ვნახავთ ვერც უშუალო კონსტიტუციურ ზღვარს და ვერც კანონით დადგენილ ზღვარს (როგორც წინაპირობას). ნიშნავს თუ არა ეს, რომ საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება სრულიად შეუზღუდავად მოქმედებს და იგი აბსოლუტური ძირითადი უფლებაა? ეს ძირითადი უფლება თავდაპირველად შესაძლოა მართლაც სრულიად შეუზღუდავ, ე.წ. აბსოლუტურ ძირითად უფლებად მოგვეჩვენოს. მიუხედავად ამისა, კონსტიტუციის სისტემური განმარტებიდან გამომდინარე, მის მიმართაც მოქმედებს გარკვეული ზღვარი - ე.წ. შიდაკონსტიტუციური ზღვარი. უპირველესად აქ იგულისხმება საქართველოს კონსტიტუციით შექმნილი თავისუფალი დემოკრატიული წესწყობილება, რომლის საფუძველი არა მარტო ძირითადი უფლებები, არამედ ბევრი სხვა მნიშვნელოვანი პრინციპია, რომლებიც მოიცავს ისეთ ფუნდამენტურ კონსტიტუციურ სიკეთეებს, როგორებიცაა, მაგალითად, საზოგადოებრივი უსაფრთხოება, სახელმწიფო უშიშროება, ტერიტორიული მთლიანობა, ქვეყნის დამოუკიდებლობა, დანაშაულის თავიდან აცილება, სასამართლოს დამოუკიდებლობა და მიუკერძოებლობა და ა.შ. საკონსტიტუციო სასამართლომ ხაზი გაუსვა აღნიშნული კონსტიტუციური წესრიგის მნიშვნელობას და განმარტა, რომ ნებისმიერი „გასაჩივრებული ნორმატიული აქტი ... ექვემდებარება გადამოწმებას კონსტიტუციის ფუძემდებლურ პრინციპებთან მიმართებით“, ამასთან, სასამართლომ ყველა საქმეში უნდა დაადგინოს „რამდენად თავსდება გასაჩივრებული აქტი იმ კონსტიტუციურ-სამართლებრივ წესრიგში, რომელსაც კონსტიტუცია ადგენს.“⁴ გარდა ამისა, არანაკლებ მნიშვნელოვანია სხვა პირთა ძირითად უფლებები, რომელთან კოლიზიის შემთხვევაში აუცილებელია ამ დაპირისპირებულ უფლებათა მნიშვნელობის შეფასება, რაც ზემოაღნიშნული შედარების წესის მიხედვით ხორციელდება. სწორედ ეს ყველაფერი ერთად იგულისხმება შიდაკონსტიტუციურ ზღვარში, რომლის საფუძველზეც შეიძლება შეიზღუდოს მე-16 მუხლით აღიარებული ძირითადი უფლება და ამ უფლებით დაცულ სფეროში ჩარევა გამართლებული იყოს.

როგორც ვხედავთ, ჩარევის სამივე ზემოაღნიშნული ზღვარი სახელმწიფოს აძლევს საშუალებას მიიღოს შესაბამისი კანონები და ჩაერიოს ნებისმიერი ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში. თუ ამ საკითხს კარგად გავაანალიზებთ, დავინახავთ, რომ იგი შესაძლოა გარკვეულ საფრთხეს შეიცავდეს, რადგან, თუკი სახელმწიფოს ექნება სურვილი გაცილებით ინტენსიურად, ფართო მასშტაბით განახორციელოს ჩარევები დაცულ სფეროებში, საკანონმდებლო ხელისუფლება შეძლებს შესაბამისი კანონების მიღებას, რითაც, ფაქტობრივად, ძირითადი უფლებების სისტემურ შეზღუდვას და მათი არსის გაუფასურებას გამოიწვევს. რა შეიძლება დავუპირისპიროთ ასეთ შემთხვევაში დიდი უმრავლესობით მოქმედ სახელმწიფო ხელისუფლებას? ადგენს თუ არა კონსტიტუცია კიდევ ერთ ზღვარს, წინაღობას სახელმწიფოს ასეთი ქმედებების მიმართ? ამ კითხვებს ისევ კონსტიტუციის სისტემური განმარტებით უნდა ვუპასუხოთ, რის შედეგადაც კიდევ ერთხელ დავრწმუნდებით, რომ სამართლებრივი სახელმწიფო და მისი არსის გამომხატველი ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი პრინციპი - თანაზომიერების პრინციპი სახელმწიფო ხელისუფლების ნებისმიერი თვითნებური მოქმედების (გადაწყვეტილების) კონსტიტუციურ ბარიერს, საბოლოო ზღვარს წარმოადგენს.⁵

ბ) თანაზომიერების პრინციპი

თანაზომიერების პრინციპი და მისი მნიშვნელობა აღიარებულია როგორც თანამედროვე დემოკრატიულ სახელმწიფოებში, ისე საერთაშორისო სამართალში. იგი ფუძემდებლური პრინციპია ყველგან, სადაც დაპირისპირებულ ინტერესთა და ძირითად უფლებათა შემთხვევაში სამართლიანი გადაწყვეტილება შედარებისა და მათი მნიშვნელობის აწონ-დაწონვის შემდეგ მიიღება. ძირითადად, ეს პრინციპი საკონსტიტუციო სამართალში მოქმედებს და თითქმის ყველგან დაუწერელ კონსტიტუციურ პრინციპად ითვლება. ამასთან, იგი წარმოადგენს მთლიანად საჯარო სამართლის უმთავრეს საყრდენს, რითაც, ფაქტობრივად, სახელმწიფოს ყველა მოქმედებას კონსტიტუციურ ზღვარს უწესებს.

საკონსტიტუციო სამართალში თანაზომიერების პრინციპის გადამწყვეტი მნიშვნელობა სამართლებრივი სახელმწიფოს შინაარსიდან გამომდინარეობს. სამართლებრივი სახელმწიფო ხომ სამართლით სახელმწიფო ხელისუფლების შებოჭვას გულისხმობს, ამ ბოჭვის მთავარი საფუძველი ადამიანის ძირითადი უფლებებია. თანაზომიერების პრინციპი კი, თავის მხრივ, ამ უფლებებს იცავს და უზრუნველყოფს, რომ სახელმწიფო დემოკრატიულ საზოგადოებაში აუცილებელზე მეტად არ ჩაერიოს ადამიანის თავისუფლებაში.⁶ ზემოაღნიშნულს კიდევ უფრო ნათლად განმარტავს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო და აცხადებს, რომ „თანაზომიერების პრინციპი სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეიდან მომდინარეობს და მისი ძირითადი დატვირთვა არის ადამიანის უფლებების შეზღუდვისას სახელმწიფოსათვის ფარგლების განსაზღვრა. ის უზრუნველყოფს თავისუფლებისა და მისი შეზღუდვის ერთგვარ გაწონასწორებულ, თანაზომიერ დამოკიდებულებას და კრძალავს ადამიანის უფლებების იმაზე მეტად შეზღუდვას, რაც აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში. თანაზომიერების პრინციპი ადამიანის უფლებათა შეზღუდვის მართლზომიერების შეფასების კონსტიტუციური კრიტერიუმია“.⁷

მიუხედავად იმისა, რომ, როგორც სამართლის თითქმის ყველა სხვა პრინციპი, თანაზომიერების პრინციპიც არ შეიცავს კონკრეტულ ფაქტობრივ შემადგენლობას, მისი შინაარსი რამდენიმე ელემენტისაგან შედგება, რომელთა მიხედვით ეტაპობრივად უნდა შემოწმდეს ნებისმიერი ჩარევა, ამ შემთხვევაში - კანონი.

თანაზომიერების პრინციპის მიხედვით, თავდაპირველად უნდა შემოწმდეს აქვს თუ არა სახელმწიფოს მიერ განხორციელებულ ჩარევას (1) ლეგიტიმური საჯარო მიზანი. ასეთი მიზანი ყოველ ჩარევას უნდა ჰქონდეს, განსაკუთრებით კი კანონს, რადგან საკანონმდებლო ხელისუფლება ნებისმიერი კანონის მიღებისას გარკვეულ მიზანს ისახავს. „ლეგიტიმური მიზნის არარსებობის პირობებში ადამიანის უფლებაში ნებისმიერი ჩარევა თვითნებურ ხასიათს ატარებს და უფლების შეზღუდვა საფუძველშივე გაუმართლებელი, არაკონსტიტუციურია.“⁸ როგორც წესი, ასეთი მიზნებია „დანაშაულის თავიდან აცილება“, „სახელმწიფო უშიშროებისა და საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველყოფა“, «სხვათა უფლებების დაცვა“ და ა.შ. ამდენად, კანონისმიერი ჩარევის შემოწმებისას ასეთი მიზანი ყოველთვის არსებობს, ანუ ჩარევა (ძირითადი უფლების შეზღუდვა) ამ მიზნის მისაღწევად ხორციელდება.

შემდეგი ეტაპია (2) გამოსადეგობა. ამ ეტაპზე უნდა დადგინდეს გამოდგება თუ არა მიზნის მისაღწევად კანონი, ანუ არის თუ არა კანონი მიზნის მიღწევის სათანადო საშუალება. აქაც არ არის რთული დასაბუთება, რადგან, თუ მიზნის მიღწევა თეორიულად შესაძლებელია, მაშინ კანონი გამოსადეგია. კანონმდებელს აქ აქვს ე.წ. საპროგნოზო-სამოქმედო „მოედანი“, რადგან მას შეუძლია ამტკიცოს, რომ სწორედ კანონით აპირებს დასახული მიზნის მიღწევას. ამიტომ, როგორც წესი, ყოველი კანონი გამოსადეგია.

ჩარევის (ჩვენს შემთხვევაში - კანონის) ლეგიტიმური საჯარო მიზნისა და გამოსადეგობის არსებობა არ არის საკმარისი ძირითადი უფლების შეზღუდვის გასამართლებლად, რადგან „თანაზომიერების პრინციპის მოთხოვნებიდან გამომდინარე, შეზღუდვა არ უნდა იწვევდეს პირის უფლების იმაზე მაღალი ხარისხით შეზღუდვას, რაც უკიდურესად აუცილებელია დემოკრატიული საზოგადოების არსებობისათვის.“⁹ შესაბამისად, თანაზომიერების პრინციპის მესამე და მეოთხე საფეხურებზე უნდა გაირკვეს რამდენად აუცილებელია კანონის მიღება საჯარო მიზნის მისაღწევად და რამდენად პროპორციულია (თანაზომიერია) ეს ჩარევა. აქედან გამომდინარე, მესამე ეტაპია (3) კანონის აუცილებლობის შემოწმება. თავიდანვე ისმის კითხვა: არის თუ არა აუცილებელი სწორედ კანონის მიღება დასახული მიზნის მისაღწევად? კანონი აუცილებელია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ არ არსებობს სხვა, შედარებით მოქნილი, ნაკლებად რადიკალური საშუალება, რომელიც იმავე შედეგს მოიტანდა, რასაც კანონი. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, სახელმწიფო ვალდებულია ჩარევისას ყოველთვის ისეთი საშუალება გამოიყენოს, რომელიც ყველაზე ნაკლებად ზღუდავს ძირითად უფლებას და, იმავდროულად, შეუძლია ლეგიტიმური საჯარო მიზნის მიღწევა. ძირითადად, უკვე ამ საფეხურზე თვალსაჩინო ხდება, იყო თუ არა მიზნის მისაღწევად კანონის მიღება აბსოლუტურად აუცილებელი. მიუხედავად ამისა, აღნიშნულის საბოლოოდ დასადასტურებლად ხშირად საჭირო ხდება შემოწმების შემდეგ ეტაპზე გადასვლა.

თანაზომიერების პრინციპის მეოთხე ელემენტი (4) პროპორციულობაა. სწორედ ამ, დასკვნით ეტაპზე უნდა შევამოწმოთ რამდენად პროპორციულია ჩარევა, ანუ არის თუ არა საშუალება (კანონი), რომლითაც სახელმწიფო ზღუდავს ძირითად უფლებას, შეზღუდვის მიზნის პროპორციული, თანაზომიერი. ამ დროს უნდა დადგინდეს რამდენად მძიმე და ინტენსიურია ჩარევა, კანონის მიზანი კი ყოველთვის ჩარევის ინტენსივობის შესაბამისი, ანუ პროპორციული უნდა იყოს. აღნიშნულის გასარკვევად აუცილებელია დაპირისპირებულ სიკეთეთა (ერთი მხრივ, შეზღუდული ძირითადი უფლებისა და, მეორე მხრივ, მნიშვნელოვანი სახელმწიფო, საზოგადოებრივი სიკეთის - „დანაშაულის თავიდან აცილება“, „საზოგადოებრივი უსაფრთხოება“, „სახელმწიფო უშიშროება“ და ა.შ.) შედარება (აწონ-დაწონვა) და მათი მნიშვნელობის შეფასება, რის შედეგადაც უნდა გამოიკვეთოს არის თუ არა ერთი მათგანის მნიშვნელობა მეორის მიმართ არაობიექტურად, გადამეტებულად, ანუ არაპროპორციულად შეფასებული და, შესაბამისად, რამდენად ზედმეტად, მიზნის მნიშვნელობის არათანაზომიერად ზღუდავს მოცემული ჩარევა ძირითად უფლებას. იმ შემთხვევაში კი, თუ შედარების შედეგად დავადგენთ, რომ ძირითადი უფლების შეზღუდვა მიზნის მნიშვნელობის პროპორციულია, ჩარევა დაცულ სფეროში კონსტიტუციურ-სამართლებრივად გამართლებული იქნება.¹⁰

თანაზომიერების პრინციპის ზემოთ აღწერილი შინაარსი ძალიან ნათლად და გასაგებად განმარტა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ: „უფლების მზღუდავი საკანონმდებლო რეგულირება უნდა წარმოადგენდეს ღირებული საჯარო (ლეგიტიმური) მიზნის მიღწევის გამოსადეგ და აუცილებელ საშუალებას. ამავე დროს, უფლების შეზღუდვის ინტენსივობა მისაღწევი საჯარო მიზნის პროპორციული, თანაზომიერი უნდა იყოს. დაუშვებელია ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა განხორციელდეს ადამიანის უფლების მომეტებული შეზღუდვის ხარჯზე“.¹¹

ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ცხადი ხდება, რომ თანაზომიერების პრინციპი სახელმწიფოს ყველა მოქმედებას უმაღლეს კონსტიტუციურ ბარიერს უწესებს, ფაქტობრივად გამორიცხავს ხელისუფლების თვითნებობას და ამით უზრუნველყოფს ძირითადი უფლებების მხოლოდ პროპორციულ, დემოკრატიული საზოგადოებისათვის აუცილებელ შეზღუდვას.

გ) განსაზღვრულობის პრინციპი

სამართლებრივი სახელმწიფოს კიდევ ერთი შემადგენელი კანონის ნორმათა განსაზღვრულობის პრინციპია.¹² ეს პრინციპი ხელისუფლებას ავალდებულებს მიიღოს ისეთი საკანონმდებლო, და ზოგადად, ნორმატიული აქტები, რომელთა ნორმები მაქსიმალურად განჭვრეტადი, მკაფიოდ განსაზღვრული, ნათელი და გასაგები იქნება. უფრო კონკრეტულად რომ ვთქვათ, სამართლებრივ სახელმწიფოში მოქმედი უკლებლივ ყველა კანონი (ნორმატიული აქტი) უნდა იყოს ხელმისაწვდომი, ნათლად და მკაფიოდ ჩამოყალიბებული, მისი ნორმები - ცხადი, კონკრეტული და არაორაზროვანი, კანონის ნამდვილი აზრი - ადვილად მისახვედრი და გასაგები, მისი დარღვევის შედეგები კი - ადვილად განჭვრეტადი. დაუშვებელია კანონის ნორმათა გაურკვეველი, ორაზროვანი და რიგითი მოქალაქისათვის გასაგებად რთული წყობა, რაც არცთუ იშვიათად ნორმათა მცდარი განმარტების საფუძველი შეიძლება გახდეს. ამ უკანასკნელმა კი, თავის მხრივ, ძირითად უფლებათა გახშირებული გაუმართლებელი შეზღუდვები გამოიწვიოს.

საკონსტიტუციო სასამართლომ რამდენიმე განმარტება გააკეთა აღნიშნული პრინციპის მნიშვნელობისა და არსის შესახებ. უპირველეს ყოვლისა, სასამართლომ აღნიშნა, რომ ნორმათა განსაზღვრულობის პრინციპი „გამომდინარეობს საქართველოს კონსტიტუციაში მოცემული სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპიდან...“.¹³ ამის შემდეგ, სასამართლომ მიუთითა ამ პრინციპის მნიშვნელობაზე ნებისმიერი სახის პასუხისმგებლობის დაწესებისას და განაცხადა, რომ ამ დროს კანონმდებელი განსაკუთრებით შებოჭილია განსაზღვრულობის პრინციპით, რომელიც სახელმწიფოსგან მოითხოვს „განჭვრეტადი და არაორაზროვანი კანონმდებლობის“ შექმნას.¹⁴ სასამართლოს მოსაზრებით, სწორედ ასეთი კანონმდებლობა „ერთი მხრივ, უზრუნველყოფს პირის დაცვას სამართალშემფარდებლის თვითნებობისაგან, მეორე მხრივ კი, ადგენს გარანტიას, რომ პირმა მიიღოს მკაფიო შეტყობინება სახელმწიფოსაგან, რათა მოახერხოს ნორმის სწორი აღქმა, განსაზღვროს რომელი ქმედებაა კანონით აკრძალული და რომელ ქმედებას შეიძლება მოჰყვეს სამართლებრივი პასუხისმგებლობა. პირს უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა, განჭვრიტოს საკუთარ ქმედებაში აკრძალული ქმედების ნიშნები და წარმართოს საკუთარი ქცევა კანონმდებლობით დადგენილი წესების შესაბამისად.“¹⁵ სასამართლომ ასევე განსაზღვრა, თუ რა შემთხვევაში შეიძლება ჩაითვალოს ნორმა განუსაზღვრელად და აღნიშნა, რომ ნორმა ასეთად მიიჩნევა მაშინ, „როცა განმარტების ყველა მეთოდი მოსინჯულია, მაგრამ მაინც გაურკვეველია მისი ნამდვილი შინაარსი, ანდა არსი გასაგებია, მაგრამ გაუგებარია მისი მოქმედების ფარგლები.“¹⁶

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს განმარტებით,¹⁷ განსაზღვრულობის პრინციპიდან გამომდინარე, „უპირველეს ყოვლისა, კანონი უნდა იყოს ადეკვატურად ხელმისაწვდომი: მოქალაქეს უნდა ჰქონდეს საკმარისი ინფორმაცია კონკრეტულ გარემოებებში მისი საქმიანობის მიმართ გამოსაყენებელი სამართლებრივი ნორმების შესახებ.“ კანონის ხელმისაწვდომობა ნიშნავს მის საჯარო გამოქვეყნებას, ანუ შიდა (სამსახურებრივი, უწყებრივი) სარგებლობის მიიღოს ისეთი საკანონმდებლო, და ზოგადად, ნორმატიული აქტები, რომელთა ნორმები მაქსიმალურად განჭვრეტადი, მკაფიოდ განსაზღვრული, ნათელი და გასაგები იქნება. უფრო კონკრეტულად რომ ვთქვათ, სამართლებრივ სახელმწიფოში მოქმედი უკლებლივ ყველა კანონი (ნორმატიული აქტი) უნდა იყოს ხელმისაწვდომი, ნათლად და მკაფიოდ ჩამოყალიბებული, მისი ნორმები - ცხადი, კონკრეტული და არაორაზროვანი, კანონის ნამდვილი აზრი - ადვილად მისახვედრი და გასაგები, მისი დარღვევის შედეგები კი - ადვილად განჭვრეტადი. დაუშვებელია კანონის ნორმათა გაურკვეველი, ორაზროვანი და რიგითი მოქალაქისათვის გასაგებად რთული წყობა, რაც არცთუ იშვიათად ნორმათა მცდარი განმარტების საფუძველი შეიძლება გახდეს. ამ უკანასკნელმა კი, თავის მხრივ, ძირითად უფლებათა გახშირებული გაუმართლებელი შეზღუდვები გამოიწვიოს.

საკონსტიტუციო სასამართლომ რამდენიმე განმარტება გააკეთა აღნიშნული პრინციპის მნიშვნელობისა და არსის შესახებ. უპირველეს ყოვლისა, სასამართლომ აღნიშნა, რომ ნორმათა განსაზღვრულობის პრინციპი „გამომდინარეობს საქართველოს კონსტიტუციაში მოცემული სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპიდან...“. ამის შემდეგ, სასამართლომ მიუთითა ამ პრინციპის მნიშვნელობაზე ნებისმიერი სახის პასუხისმგებლობის დაწესებისას და განაცხადა, რომ ამ დროს კანონმდებელი განსაკუთრებით შებოჭილია განსაზღვრულობის პრინციპით, რომელიც სახელმწიფოსგან მოითხოვს „განჭვრეტადი და არაორაზროვანი კანონმდებლობის“ შექმნას.¹⁹ სასამართლოს მოსაზრებით, სწორედ ასეთი კანონმდებლობა „ერთი მხრივ, უზრუნველყოფს პირის დაცვას სამართალშემფარდებლის თვითნებობისაგან, მეორე მხრივ კი, ადგენს გარანტიას, რომ პირმა მიიღოს მკაფიო შეტყობინება სახელმწიფოსაგან, რათა მოახერხოს ნორმის სწორი აღქმა, განსაზღვროს რომელი ქმედებაა კანონით აკრძალული და რომელ ქმედებას შეიძლება მოჰყვეს სამართლებრივი პასუხისმგებლობა. პირს უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა, განჭვრიტოს საკუთარ ქმედებაში აკრძალული ქმედების ნიშნები და წარმართოს საკუთარი ქცევა კანონმდებლობით დადგენილი წესების შესაბამისად.“²⁰ სასამართლომ ასევე განსაზღვრა, თუ რა შემთხვევაში შეიძლება ჩაითვალოს ნორმა განუსაზღვრელად და აღნიშნა, რომ ნორმა ასეთად მიიჩნევა მაშინ, „როცა განმარტების ყველა მეთოდი მოსინჯულია, მაგრამ მაინც გაურკვეველია მისი ნამდვილი შინაარსი, ანდა არსი გასაგებია, მაგრამ გაუგებარია მისი მოქმედების ფარგლები.“²¹

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს განმარტებით,²² განსაზღვრულობის პრინციპიდან გამომდინარე, „უპირველეს ყოვლისა, კანონი უნდა იყოს ადეკვატურად ხელმისაწვდომი: მოქალაქეს უნდა ჰქონდეს საკმარისი ინფორმაცია კონკრეტულ გარემოებებში მისი საქმიანობის მიმართ გამოსაყენებელი სამართლებრივი ნორმების შესახებ.“ კანონის ხელმისაწვდომობა ნიშნავს მის საჯარო გამოქვეყნებას, ანუ შიდა (სამსახურებრივი, უწყებრივი) სარგებლობის სამართლებრივი გამოცემა ვერ ჩაითვლება ხელმისაწვდომად. „გარდა ამისა, ნორმა ვერ ჩაითვლება „კანონად“, თუ იგი ფორმულირებული არ არის საკმარისი სიზუსტით, რაც შესაძლებლობას მისცემს მოქალაქეს იმოქმედოს დადგენილი სამართლებრივი წესების შესაბამისად“. ამასთან, „მოქალაქეს, გონივრულ ფარგლებში, უნდა შეეძლოს განჭვრეტა იმ შედეგებისა, რომლებიც ასეთ მოქმედებას შეიძლება მოჰყვეს“. კიდევ ერთ საქმეში, სასამართლომ მიუთითა, რომ „კანონმა საკმარისი სიზუსტით უნდა განსაზღვროს ხელისუფლების კომპეტენტური ორგანობისათვის მინიჭებული უფლებამოსილებების ფარგლები და მათი განხორციელების საშუალებები, რათა ადამიანმა შეძლოს ადეკვატური დაცვის განხორციელება ხელისუფლების მხრიდან ჩარევის წინააღმდეგ“.²³

ზემოთ აღწერილი ანალიზიდან გამომდინარე, თავისუფლების ძირითადი უფლების დარღვევის შემოწმების სქემა ასე გამოიყურება:

წარმოდგენილი თემის ბოლოს გთავაზობთ ერთ მაგალითს, რომელიც განხილულია ზემოთ აღნიშნული სქემის მიხედვით:

მაგალითი:²⁴ საქართველოს პარლამენტმა საკანონმდებლო პროცედურის დაცვით მიიღო შემდეგი შინაარსის კანონი: „მუხლი 1. პოლიტიკოსების ყოველგვარი კრიტიკა აკრძალულია“; „მუხლი 9. ამ კანონით იზღუდება კონსტიტუციის მე-19 მუხლითა („სიტყვის, აზრის თავისუფლება“) და 24-ე მუხლის პირველი პუნქტით (აზრის თავისუფლება - ყველას აქვს უფლება „გამოთქვას და გაავრცელოს თავისი აზრი ზეპირად, წერილობით ან სხვაგვარი საშუალებით“)“ უზრუნველყოფილი ძირითადი უფლებები“. კანონის მიზანია პოლიტიკოსების დაცვა ცილისწამებისა და კრიტიკისაგან, რათა მათ უკეთ შეძლონ თავიანთ საქმეებზე კონცენტრირება, რაც, თავის მხრივ, სახელმწიფოს მართვის გაუმჯობესების წინაპირობაა. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ანუ სახელმწიფოს მართვის გაუარესებით, შეიძლება საფრთხე შეექმნას სახელმწიფო უშიშროებას და საზოგადოებრივ კეთილდღეობას. შეესაბამება თუ არა ეს კანონი კონსტიტუციას?

კანონი კონსტიტუციის შესაბამისი იქნება იმ შემთხვევაში, თუ ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში ჩარევა კონსტიტუციურსამართლებრივად გამართლებულია.

I. დაცული სფერო

როგორც საქმის შინაარსიდან ჩანს, კონსტიტუციის 24-ე მუხლის პირველი პუნქტით დაცული სფერო გახსნილი უნდა იყოს, რადგან ამ პუნქტით უზრუნველყოფილია აზრის თავისუფლება. აზრის თავისუფლებით დაცული სფერო კი მოიცავს გამონათქვამებს, შეფასებებს, შეხედულებებსა და, საერთოდ, აზრებს პოლიტიკოსთა, მათი საქმიანობისა და მათ მოსაზრებათა შესახებ. ამდენად, 24-ე მუხლის პირველი პუნქტით გარანტირებული ძირითადი უფლებით დაცული სფერო გახსნილია.

II. დაცულ სფეროში ჩარევა

აღნიშნულის შემდეგ უნდა გაირკვეს, ჩაერია თუ არა სახელმწიფო დაცულ სფეროში. როგორც ცნობილია, ჩარევა არის სახელმწიფოს მიერ განხორციელებული ნებისმიერი უზენაესი აქტი ან ღონისძიება, რომელიც ინდივიდს ხელს უშლის ან უკრძალავს ისეთ მოქმედებას, რომელიც ხვდება კონკრეტული ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში. პარლამენტის მიერ მიღებული კანონი წარმოადგენს სწორედ ასეთ ჩარევას აზრის თავისუფლების ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში.

III. ჩარევის კონსტიტუციურსამართლებრივი საფუძველი

ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში სახელმწიფოს ჩარევა უნდა განხორციელდეს კონსტიტუციით განსაზღვრულ საფუძველზე, რათა ჩარევა კონსტიტუციურსამართლებრივად გამართლებული იყოს. ამისათვის აუცილებელია, კანონი ფორმალურად და მატერიალურად შეესაბამებოდეს კონსტიტუციას.

1. ფორმალური შესაბამისობა. კონსტიტუციის მე-3 მუხლის პირველი პუნქტის «ჟ» ქვეპუნქტის თანახმად, საქართველოს პარლამენტს, როგორც უმაღლეს სახელმწიფო ორგანოს, აქვს საკანონმდებლო უფლებამოსილება სისხლის სამართლის სფეროში. საქმის შინაარსის მიხედვით, კანონი «საკანონმდებლო პროცედურის დაცვით» იქნა მიღებული. ასევე უნდა ვივარაუდოთ ფორმის შესაბამისობა. ამდენად, კანონი ფორმალურად კონსტიტუციის შესაბამისია.

2. მატერიალური შესაბამისობა. პარლამენტს აღნიშნული შეზღუდვა უნდა განეხორციელებინა დასაშვები ფორმით (ძირითადი უფლების ზღვარი). 24-ე მუხლის მე-4 პუნქტი აზრის თავისუფლების შეზღუდვის აუცილებელ წინაპირობად ითვალისწინებს კანონის არსებობას. ამდენად, იგი შეიძლება შეიზღუდოს კანონის საფუძველზე. აღნიშნული სისხლის სამართლის კანონი სწორედ ასეთ კანონთა რიცხვს მიეკუთვნება.

3. ახლა უკვე უნდა დადგინდეს ჩარევის მიზნის თანაზომიერია თუ არა აღნიშნული კანონი (ზღვრის ზღვარი).

ა) კანონს აუცილებლად უნდა ჰქონდეს ლეგიტიმური საჯარო მიზანი. კანონმდებლის აზრით, მოცემული კანონის დებულებებით უნდა გამარტივდეს და კრიტიკისაგან გათავისუფლდეს პოლიტიკოსთა საქმიანობა, რათა გაუმჯობესდეს სახელმწიფოს მართვა, უზრუნველყოფილ იქნეს საზოგადოებრივი უსაფრთხოება და სახელმწიფო უშიშროება. ეს არის მისი ლეგიტიმური საჯარო მიზანი.

ბ) კანონი უნდა იყოს დასახული მიზნის მისაღწევად გამოსადეგი. აქ კანონმდებელს აქვს ე.წ. საპროგნოზო-სამოქმედო „მოედანი“, სადაც შეუძლია თავისი შეხედულებისამებრ იმოქმედოს. მოცემულ შემთხვევაში შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ პოლიტიკოსები ნამდვილად უკეთესად შეძლებენ თავიანთ საქმიანობაზე კონცენტრირებას, თუ ისინი არ იქნებიან გაკრიტიკებულნი და ამით ხელი არ შეეშლებათ მუშაობაში. ამდენად, კანონი შეიძლება იყოს გამოსადეგი, სათანადო საშუალება დასახული მიზნის მისაღწევად.

გ) კანონი აუცილებელი (საჭირო) უნდა იყოს. „აუცილებლობა“ ნიშნავს, რომ არ უნდა არსებობდეს რაიმე უფრო ნაკლებად რადიკალური საშუალება, რომელიც იმავე შედეგს მოიტანდა, რასაც კანონი. მოცემულ საქმეში ეს ნამდვილად არ არის ცხადი და გასარკვევია, სხვა საშუალებები დაეხმარებოდა თუ არა პოლიტიკოსებს თავიანთ საქმიანობაზე უფრო მეტად კონცენტრირებაში. ეს თვითონ პოლიტიკოსთა მიერ საკუთარი სამუშაოს ორგანიზებაზეა დამოკიდებული; მათ შეუძლიათ გადაწყვიტონ, რა ფორმით ექნებათ ან საერთოდ ექნებათ თუ არა კონტაქტი კრიტიკოსებთან. ამდენად, კანონის აუცილებლობა უკვე ეჭვს იწვევს.

დ) და ბოლოს, კანონი აუცილებლად უნდა იყოს პროპორციული, ანუ თანაზომიერი. საკითხავია, ღირს თუ არა საერთოდ პოლიტიკოსთა ქმედუნარიანობის გაზრდისა და ხელშეწყობისათვის შეიზღუდოს აზრის თავისუფლება. სხვაგვარად რომ დავსვათ კითხვა: აქვს კი იმდენად დიდი მნიშვნელობა პოლიტიკოსთა კრიტიკის გარეშე საქმიანობას, რომ იგი თანაზომიერი იყოს აზრის თავისუფლების მნიშვნელობის და, შესაბამისად, ამის გამო დასაშვები იყოს აზრის თავისუფლების შეზღუდვა? როგორც ვიცით, კონსტიტუციით დადგენილი თავისუფალი დემოკრატიული წესწყობილებისათვის დისკუსია და კრიტიკა განუყოფელი და აუცილებელი წინაპირობებია.

სწორედ დეპუტატები, რომლებიც კონსტიტუციის 52-ე მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით „სრულიად საქართველოს წარმომადგენლები არიან“ და რომელთა გაწვევა დაუშვებელია, უნდა იყვნენ მზად მოქალაქეთა იდეებისა და კრიტიკის მოსასმენად. საჯარო დისკუსიებისა და კამათის გარეშე დეპუტატები არ შეიძლება იყვნენ და ვერც იქნებიან ნამდვილი „ხალხის წარმომადგენლები“. კრიტიკა არათუ ხელს უშლის მათ საქმიანობაში, არამედ პირიქით, ეხმარება მათ. გარდა ამისა, კრიტიკა რომ არა, შეუძლებელი იქნებოდა პოლიტიკური ოპოზიციის შექმნა და არსებობა. ოპოზიციაზე უფლება კი თავისუფალი დემოკრატიული წესწყობილების არსებითი შემადგენელი ნაწილია. ნამდვილად არაპროპორციული, არათანაზომიერი იქნება, რომ აზრის თავისუფლების ძირითადი უფლება და, აქედან გამომდინარე, პოლიტიკურ ოპოზიციაზე უფლება „პოლიტიკოსების საქმიანობის გამარტივებისა და მათთვის ხელშეწყობის“ საფუძველზე შეიზღუდოს.

ზემოაღნიშნული მსჯელობის შემდეგ აშკარა ხდება, რომ შედარების სასწორის პინებზე ორი აშკარად ერთმანეთის არათანაზომადი მნიშვნელობის სიკეთეა: ერთი მხრივ აზრის თავისუფლება და თავისუფალი დემოკრატიული წესწყობილება, ანუ თავად დემოკრატიის არსი, და, მეორე მხრივ, პოლიტიკოსთა საქმიანობის ხელშეწყობა, რათა უკეთ იქნეს დაცული საზოგადოებრივი წესრიგი და უსაფრთხოება. ერთი შეხედვით, ხელისუფლებას კონსტიტუციური ვალდებულების შესრულება სურს, მაგრამ ყველა ხელისუფლებას უნდა ესმოდეს, რომ ვალდებულების შესრულება და მიზნის მიღწევა უნდა შეძლოს იმგვარად, რომ დემოკრატიის არსი არ შეილახოს.

შედეგი: კანონისმიერი ჩარევა დაცულ სფეროში არ არის კონსტიტუციურ-სამართლებრივად გამართლებული, ე.ი. კანონი მატერიალურად არ შეესაბამება კონსტიტუციას, კერძოდ, დარღვეულია კონსტიტუციის მე-19 და 24-ე მუხლებით გარანტირებული ადამიანის ძირითადი უფლება - აზრის თავისუფლება.

ყურადღება: შეეცადეთ განიხილოთ და ზემოაღნიშნული კაზუსის მსგავსად, თავისუფლების ძირითად უფლებათა დარღვევის შემოწმების სქემის მიხედვით ამოხსნათ კაზუსი, რომელიც წარმოდგენილია 50-51-ე გვერდებზე.

II. აღმასრულებელი ხელისუფლების (ადმინისტრაციის) მოქმედებითა და სასამართლოს გადაწყვეტილებით დაცულ სფეროში ჩარევის საფუძველი

როგორც უკვე აღინიშნა, ძირითადი უფლებების შეზღუდვა, ანუ ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში ჩარევა შეიძლება განხორციელდეს არა მხოლოდ კანონის საშუალებით, არამედ ადმინისტრაციის მოქმედებით (მაგალითად, პოლიცია არ აძლევს მოქალაქეებს დემონსტრაციის ჩატარების საშუალებას ან შლის შეკრებას) ან სასამართლოს გადაწყვეტილებით. წინა თემის განხილვისას ასევე აღვნიშნეთ, რომ ჩარევის ამ სახეებს თავისებური, ერთმანეთისაგან განსხვავებული სპეციფიკა აქვთ და ამ კუთხით განსაკუთრებით კანონისმიერი ჩარევა გამოირჩევა. ადმინისტრაციის მოქმედებითა და სასამართლოს გადაწყვეტილებით დაცულ სფეროში ჩარევის სამართლებრივი შემოწმება კი ერთნაირი სქემით ხორციელდება და ორივე შემთხვევაში ყურადღებით უნდა გაირკვეს ორი საკითხი:

ამ სქემიდან გამომდინარე, ცხადია, რომ (1) პირველ რიგში უნდა შემოწმდეს კანონი, რომელსაც ეყრდნობა მოქმედება. მაგალითად: ადმინისტრაციას არ აქვს უფლება მარტივად, მხოლოდ საკუთარი შეხედულებისამებრ დაშალოს შეკრება ან დემონსტრაცია. ამისთვის მას სჭირდება საკანონმდებლო საფუძველი (კანონი „შეკრებებისა და მანიფესტაციების შესახებ“). შემოწმების ეს ნაწილი, რა თქმა უნდა, ხორციელდება დაცულ სფეროში კანონისმიერი ჩარევის შემოწმების სქემის მიხედვით.²⁵ გარდა ამისა, დამატებით ასევე უნდა გაირკვეს რამდენად შეესაბამება მოცემული კანონის შესაბამისი ნორმები განსაზღვრულობის პრინციპს.²⁶

აღნიშნულის შემდეგ (2) უნდა შემოწმდეს ადმინისტრაციის კონკრეტული მოქმედების კონსტიტუციასთან შესაბამისობა. ეს შემოწმება თანაზომიერების პრინციპის²⁷ ზემოთ ნაჩვენები სქემის მიხედვით ხორციელდება:

თავისუფლების ძირითადი უფლების დარღვევის შემოწმების სქემა

____________________

1. აქ წარმოდგენილი იქნება მხოლოდ თავისუფლების ძირითად უფლებათა დარღვევის შემოწმების სქემა. თანასწორობის ძირითადი უფლებების დარღვევის შემოწმება ხდება სხვაგვარად, რაც განხილულია სახელმძღვანელოს მეორე ნაწილში.

2. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 22 დეკემბერი, 2011.

3. ამ უფლების შესახებ იხ. სახელმძღვანელოს II ნაწილი, კონსტიტუციის მე-16 მუხლის შინაარსი, გვ. 85-113.

4. იხ. სუს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე მაია ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ“, 26 ოქტომბერი, 2007.

5. თანაზომიერების პრინციპს, რომელიც საბოლოო კონსტიტუციურ ზღვარს უწესებს დაცულ სფეროში სახელმწიფოს ჩარევებს, სამეცნიერო ლიტერატურაში ხშირად მოიხსენიებენ როგორც ზღვრის ზღვარს. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, კონსტიტუციაში მითითებულ ძირითად უფლებათა სამი სახის ე.წ. დაწერილ ზღვარს დამატებით ზღვარი უდევს დაუწერელი კონსტიტუციური პრინციპით - თანაზომიერებით.

6. თანაზომიერების პრინციპი „... გამომდინარეობს სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპიდან და, შეიძლება ითქვას, თვით ძირითად უფლებათა არსიდან, რომლებიც, როგორც მოქალაქის თავისუფლების მოთხოვნის გამოხატულება სახელმწიფოს მიმართ, შეიძლება შეიზღუდოს მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც ეს აუცილებელი და გარდაუვალია საჯარო ინტერესების დასაცავად“, იხ. „გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებები,“ გვ. 47.

7 იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ვახტანგ მასურაშვილი და ონისე მებონია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 15 დეკემბერი, 2006.

8. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „ისრაელის მოქალაქეები - თამაზ ჯანაშვილი, ნანა ჯანაშვილი და ირმა ჯანაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 5 ნოემბერი, 2013.

9. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ალექსანდრე ბარამიძე, ლაშა ტუღუში, ვახტანგ ხმალაძე და ვახტანგ მაისაია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 14 მაისი, 2013.

10. საყურადღებოა, რომ თანაზომიერების პრინციპის მე-3 და მე-4 ელემენტი შინაარსობრივად თითქმის ფარავს ერთმანეთს. ხშირად უკვე მე-3 საფეხურზე შეიძლება გაირკვეს გამართლებულია თუ არა ჩარევა, ანუ დარღვეულია თუ არა თანაზომიერების პრინციპი. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოც საქმეთა გადაწყვეტისას შემოწმების სამსაფეხურიან პრინციპს იყენებს. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ მეოთხე საფეხურზე გადასვლა საჭირო ხდება ისეთ შემთხვევებში, როცა მესამე, კანონის აუცილებლობის ეტაპზე საბოლოოდ ვერ ირკვევა ჩარევის თანაზომიერება. ამასთან, პროპორციულობის შემოწმება უფრო ნათლად წარმოაჩენს შედეგს და დასკვნა გაცილებით დასაბუთებულია.

11. იხ. საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონკვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 26 ივნისი, 2012.

12. ნორმათა განსაზღვრულობის პრინციპის შესახებ იხ. აგრეთვე ზევით, გვ. 355-356.

13. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ალექსანდრე ბარამიძე, ლაშა ტუღუში, ვახტანგ ხმალაძე და ვახტანგ მაისაია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 14 მაისი, 2013.

14. იქვე.

15. იქვე.

16. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი, საქართველოს მოქალაქე ელგუჯა საბაური და რუსეთის ფედერაციის მოქალაქე ზვიად მანია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 13 მაისი, 2009.

17. „სანდი თაიმსი“ გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ (Sunday Times v. the United Kingdom), 26 აპრილი.1979, იხ. „ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო“, რჩეული გადაწყვეტილებები, ტ. I, გვ. 386-410.

18. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ალექსანდრე ბარამიძე, ლაშა ტუღუში, ვახტანგ ხმალაძე და ვახტანგ მაისაია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 14 მაისი, 2013.

19. იქვე.

20. იქვე.

21. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი, საქართველოს მოქალაქე ელგუჯა საბაური და რუსეთის ფედერაციის მოქალაქე ზვიად მანია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 13 მაისი, 2009.

22. „სანდი თაიმსი“ გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ (Sunday Times v. the United Kingdom), 26 აპრილი.1979, იხ. „ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო“, რჩეული გადაწყვეტილებები, ტ. I, გვ. 386-410.

23. „მელოუნი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ (Malone v. the United Kingdom), 2 აგვისტო. 1984, იხ. იქვე, გვ. 29.

24. იმიტირებული საქმე.

25. „I კანონისმიერი ჩარევის შემოწმების თავისებურება,“ გვ. 58-65.

26. „გ).განსაზღვრულობის პრინციპი“, გვ. 64-65.

27. „ბ) თანაზომიერების პრინციპი“, გვ. 62-64.

I. შესავალი

თავისუფალი პიროვნება და მისი ღირსება არის საქართველოს კონსტიტუციის უზენაესი ღირებულება და უმნიშვნელოვანესი პრინციპი. კონსტიტუციით ადამიანი მიჩნეულია ინდივიდად, რომელსაც აქვს თავისი ცხოვრების დამოუკიდებლად და საკუთარი პასუხისმგებლობით ჩამოყალიბების შესაძლებლობა და უნარი. ამ უნარიდან გამომდინარე, ყველა უნდა იყოს უზრუნველყოფილი საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების შესაძლებლობით. საზოგადოებრივ-პოლიტიკური და სოციალური სფეროებისათვის ეს ნიშნავს იმას, რომ ადამიანებმა შეძლებისდაგვარად ფართოდ მიიღონ მონაწილეობა სახელმწიფოს მიერ გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში. სახელმწიფო ვალდებულია ადამიანს ამისათვის შეუქმნას შესაბამისი პირობები და მისცეს თავისუფალი ცხოვრებისა და საქმიანობის საშუალება. თუ ადამიანის ღირსების ამ მნიშვნელობას გავითვალისწინებთ, ნათელი გახდება, რომ ეს არის თვითმართველობისა და, საერთოდ, დემოკრატიის საფუძველი და მათი ფესვები სწორედ აქ არის. აქედან გამომდინარე, შეიძლება თამამად ითქვას, რომ ადამიანის ღირსების კონსტიტუციური მნიშვნელობა სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის არსს განსაზღვრავს და უზრუნველყოფს ადამიანის ძირითადი უფლებებითა და თავისუფლებებით სახელმწიფო ხელისუფლების ბოჭვას. საკონსტიტუციო სასამართლომ ხაზი გაუსვა ღირსების ძირითადი უფლების ამ უდიდეს მნიშვნელობას და განაცხადა, რომ ის არის „ფუნდამენტური კონსტიტუციური პრინციპი, რომელსაც ეყრდნობა და უკავშირდება“ სხვა „ძირითადი უფლებები“¹, ხოლო მის „პრაქტიკულ რეალიზაციასა და დაცვას უზრუნველყოფს კონსტიტუციის ღირებულებათა სისტემა: ძირითადი კონსტიტუციური პრინციპები წარმოადგენენ ღირსების დაცვის სამართლებრივ გარანტიას.“²

II. დაცული სფერო

კონსტიტუციის მე-17 მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით „ადამიანის პატივი და ღირსება ხელშეუვალია.“ იმავე მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტებით კი აბსოლუტურად აკრძალულია ღირსების შემლახველი ქმედებები:

„2. დაუშვებელია ადამიანის წამება, არაჰუმანური, სასტიკი ან პატივისა და ღირსების შემლახველი მოპყრობა სასჯელის გამოყენება.

3. დაუშვებელია დაკავებული თუ სხვაგვარად თავისუფლებაშეზღუდული პირის ფიზიკური ან ფსიქიკური იძულება.“

ღირსების ძირითადი უფლებით დაცული სფეროს განხილვამდე აუცილებელია ყურადღება მივაქციოთ მე-17 მუხლის პირველი პუნქტის ტექსტს, რომელშიც „ღირსებასთან“ ერთად მოხსენიებულია სამართლებრივი ტერმინი „პატივი“. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი იცნობს სამოქალაქოსამართლებრივ ტერმინს „პატივი და ღირსება“ (მ.18), რასაც იმეორებს კონსტიტუციის მე-17 მუხლი, თუმცა აქ აუცილებელია აღინიშნოს, რომ ამ ტერმინს სულ სხვა დატვირთვა აქვს და განსხვავდება ადამიანის ღირსების მნიშვნელობისა და მისი კონსტიტუციურ-სამართლებრივი გაგებისგან. სამოქალაქოსამართლებრივი თვალსაზრისით „პატივი“ არის პიროვნების მორალური თუ სხვა თვისებების ობიექტური საზოგადოებრივი შეფასება, „ღირსება“ კი ნიშნავს საკუთარი მორალური, პიროვნული თუ სხვა თვისებების, უნარ-ჩვევების, საზოგადოების წინაშე თავისი ვალდებულების, საკუთარი საზოგადოებრივი მნიშვნელობის შეფასებას თავად პიროვნების მიერ.³ ადამიანის ღირსების, როგორც „ფუნდამენტური კონსტიტუციური პრინციპის“ კონსტიტუციური გაგება კი მართალია მოიცავს მის სამოქალაქოსამართლებრივ შინაარსს, მაგრამ ამასთან ერთად იგი სულ სხვა, გაცილებით დიდი და ღრმა შინაარსისაა და განსაზღვრავს დემოკრატიულ საზოგადოებაში ადამიანის, როგორც დამოუკიდებელი ინდივიდის არსს და მნიშვნელობას. საკონსტიტუციო სასამართლომ აღნიშნა, რომ მე-17 მუხლის პირველი პუნქტით დაცული სფერო მოიცავს პატივისა და ღირსების სამოქალაქო-სამართლებრივ გაგებასაც, მაგრამ „ღირსების კონსტიტუციურ-სამართლებრივი განმარტება განსხვავებულია.“⁴

თავდაპირველად უნდა აღინიშნოს, რომ ადამიანის ღირსების ძირითადი უფლების შინაარსისა და ამ უფლებით დაცული სფეროს განსაზღვრა მეტად რთულია. ფილოსოფიური მოძღვრებები მას სხვადასხვაგვარად განსაზღვრავდნენ. თუმცა უდავოა ის ფაქტი, რომ „ადამიანის ღირსების“ კონცეფციის განვითარება ისტორიულად მჭიდროდ არის დაკავშირებული ქრისტიანობასთან. ამის საფუძველი ადამიანის ღმერთთან მსგავსებაა: „შექმნა ღმერთმა კაცი სახედ თვისად, თავის ხატად შექმნა იგი“. დღეისათვის ჩამოყალიბებულია ერთიანი სამართლებრივი შეხედულება იმის შესახებ, რომ დემოკრატიულ და სამართლებრივ სახელმწიფოში „მთავარი ღირებულება არის ადამიანი, როგორც თვითმყოფადი და სხვა ადამიანების თანასწორი სუბიექტი. ... სახელმწიფოსათვის ადამიანი არის უმთავრესი მიზანი, პატივისცემის ობიექტი, მთავარი ფასეულობა და არა მიზნის მიღწევის საშუალება და ექსპლოატაციის ობიექტი.“⁵ ამდენად, მე-17 მუხლიდან გამომდინარე ყოველ ადამიანს აქვს საკუთარი ღირსება, ღირებულება, რის გამოც იგი არ შეიძლება იქცეს რაიმეს ობიექტად ან ინსტრუმენტად. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ადამიანი არასოდეს არ უნდა იქცეს მიზნის მისაღწევ საშუალებად, იგი ყოველთვის მიზანი უნდა იყოს. აღნიშნულის საფუძველზე შეიძლება დავასკვნათ, რომ ღირსების ძირითადი უფლებით დაცული სფერო მოიცავს აბსოლუტურად ყველა ადამიანს. აქ ადამიანთა დიფერენცირება რაიმე ნიშან-თვისების მიხედვით დაუშვებელია. ღირსება ერთდროულად აქვს ქალს და კაცს, ბავშვს და მოხუცს, კანონმორჩილ მოქალაქეს და რეციდივისტს. პატიმრებსაც, რომლებიც მსჯავრდებულნი არიან უმძიმესი დანაშაულებისათვის, აქვთ ღირსება. თვით დედის სხეულში მყოფ მომავალ სიცოცხლესაც შეუძლია მოიხმოს საკუთარ უფლებათა დასაცავად ადამიანის ღირსება. ღირსება არ არის დაკავშირებული:

ა) უფლებაუნარიანობასა და ქმედუნარიანობასთან;

ბ) ღირსების შეგრძნების შესაძლებლობასთან;

გ) შეგნებასთან, რომ ღირსების სუბიექტი ხარ.

შესაბამისად, ღირსება აქვს როგორც დედის სხეულში მყოფ ნაყოფს (nasciturus), ისე რაიმე ფიზიკური ნაკლით დაბადებულ ჩვილს და სულით ავადმყოფს. რაც შეეხება გარდაცვლილი ადამიანის ხსოვნას, საკონსტიტუციო სასამართლომ გარდაცვლილი პირი არ მიიჩნია ამ უფლების სუბიექტად, თუმცა განაცხადა, რომ „დიდი მნიშვნელობა აქვს გარდაცვლილ პირზე კეთილი ხსოვნის შენარჩუნებას.“ ამ მიზნით, „გარდაცვლილის ახლობლებს აქვთ კონსტიტუციური უფლება, მიმართონ სასამართლოს, თუ გარდაცვლილის თაობაზე გავრცელებული ინფორმაცია, იმავდროულად მათ პირად უფლებებს არღვევს.“⁶ ამავე დროს, 2014 წლის 2 ოქტომბრიდან საქართველოში მოქმედებს „სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლების შესახებ“ კანონის7 41 მუხლი, რომლის მიხედვითაც „გარდაცვლილი პირის პირადი არაქონებრივი უფლებების დასაცავად ცილისწამების თაობაზე სასამართლოსათვის მიმართვა შეუძლია პირს, რომელსაც საამისოდ აქვს დაცვის ღირსი ინტერესი...“. საყურადღებოა, რომ ადამიანის ღირსების ძირითადი უფლებით გარანტირებული დაცვა, მისი შინაარსიდან გამომდინარე, არ ვრცელდება იურიდიულ პირებზე.⁸

ღირსების ძირითადი უფლების ზემოთ აღწერილი შინაარსიდან გამომდინარე შეიძლება დავასკვნათ, რომ იგი დაირღვევა მაშინ, როცა ადამიანს დევნის, დამცირების, უფლების აყრის გზით მოეპყრობიან, როგორც საგანს. ამასთან, ღირსება არ არის ხელშესახები, ასევე არ შეიძლება მისი დაკარგვა. არც სახელმწიფოს შეუძლია რაიმე პირობების არსებობისას ადამიანს ღირსება მთლიანად ან ნაწილობრივ ჩამოართვას და არც ადამიანი კარგავს ღირსებას თავისი უღირსი საქციელით, საქმიანობით თუ ცხოვრების სტილის გამო. სადაც კი არსებობს ადამიანი, იქვეა მისი ღირსებაც და არა აქვს მნიშვნელობა, ღირსების მფლობელს ესმის თუ არა ეს. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით „ღირსება ადამიანს აქვს იქედან გამომდინარე, რომ ის ადამიანია და ... მნიშვნელობა არ გააჩნია საზოგადოების შეხედულებას მასზე, ან მის სუბიექტურ თვითშეფასებას. ... ადამიანის ღირსების პატივისცემა გულისხმობს ყოველი ადამიანის პიროვნულ აღიარებას, რომლის ჩამორთმევა და შეზღუდვა დაუშვებელია.“⁹

საერთო ჯამში, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, ღირსების ხელშეუვალობის ძირითადი უფლება არის აბსოლუტური და დაუშვებელია მისი შეზღუდვა. სასამართლოს მიაჩნია, რომ „არის აბსოლუტური უფლებები, რომლებიც შეზღუდვას არ ექვემდებარება. ზუსტად ასეთ უფლებათა კატეგორიას განეკუთვნება პატივისა და ღირსების ხელშეუვალობის უფლება. ამ უფლების უზრუნველმყოფელი მე-17 მუხლი, სხვა მუხლებისგან განსხვავებით, არ მოიცავს დათქმას მისი შესაძლო შეზღუდვის თაობაზე. ეს უფლება არ არის ასევე მოხსენიებული საქართველოს კონსტიტუციის 46-ე მუხლით გათვალისწინებულ უფლებებს შორის, რომელთა შეზღუდვა დაიშვება საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს.“¹⁰

ადამიანის ღირსების ძირითადი უფლება, როგორც აბსოლუტური უფლება და „ფუნდამენტური კონსტიტუციური პრინციპი, რომელსაც ეყრდნობა და უკავშირდება“ სხვა „ძირითადი უფლებები“,¹¹ ადამიანის დაცვას უზრუნველყოფს ოთხი მიმართულებით: (1) ადამიანის სხეულის მთლიანობის, ფიზიკური ხელშეუხებლობის დაცვა; (2) სამართლებრივი თანასწორობის უზრუნველყოფა; (3) ადამიანის ღირსეულად ცხოვრებისათვის აუცილებელი სამართლიანი სოციალური პირობების უზრუნველყოფა; (4) ადამიანის პიროვნულობის დაცვა კონსტიტუციის მე-16 მუხლით აღიარებული საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებასთან კავშირში.

1. ადამიანის სხეულის მთლიანობის, იგივე ფიზიკური ხელშეუხებლობის დაცვა ღირსების ძირითადი უფლებით დაცული სფეროს ბირთვს წარმოადგენს. ეს ბუნებრივიცაა, გამომდინარე ძირითად უფლებათა არსიდან, რაც, უპირველეს ყოვლისა, სახელმწიფოს მხრიდან ადამიანზე ფიზიკური ზემოქმედების დაუშვებლობას გულისხმობს. უფრო მეტიც, მეცნიერთა ნაწილი ადამიანის ფიზიკურ ხელშეუხებლობას ძირითად უფლებად მიიჩნევს და აცხადებს, რომ მისი საფუძველი, ღირსებასთან ერთად, სიცოცხლის ძირითადი უფლებაა. ამ უფლების ძირითადი შინაარსი კონსტიტუციის მე-17 მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტებით არის გადმოცემული, რომლებითაც სახელმწიფოს ეკრძალება „ადამიანის წამება, არაჰუმანური, სასტიკი ან პატივისა და ღირსების შემლახველი მოპყრობა ან სასჯელის გამოყენება“, აგრეთვე „დაკავებული თუ სხვაგვარად თავისუფლებაშეზღუდული პირის ფიზიკური ან ფსიქიკური იძულება.“ ამ ნორმებით აბსოლუტურად აკრძალულია სახელმწიფოს მიერ აღნიშნული მოქმედებების განხორციელება და ნებისმიერ შემთხვევასა და გარემოებებში ისინი ითვლება ადამიანის ღირსების გაუმართლებელ დარღვევად. რაც შეეხება სხვა დარღვევებს, ითვლება, რომ ფიზიკური ხელშეუხებლობის უფლება იცავს ადამიანს ნებისმიერი ისეთი ზემოქმედებისაგან, რომელიც ტკივილს იწვევს და ამით უთანაბრდება ფიზიკურ დაზიანებას. აქ იგულისხმება ფსიქიკური ზემოქმედებაც. შესაბამისად, ადამიანის ღირსება ადგენს ინდივიდის ფიზიკური ხელშეუხებლობის გარანტიას, ადამიანის ფიზიკური არსებობის (სიცოცხლის) უფლებას ავრცობს სხეულის ხელშეუხებლობით და ამით განსაზღვრავს ადამიანის დაცვის ბიოლოგიურ და ფიზიოლოგიურ ფარგლებს.¹²

ღირსების ძირითადი უფლება გადამწყვეტ მნიშვნელობას იძენს ისეთი საკითხების განხილვისას, როგორიცაა ხელოვნური განაყოფიერების პროცესში წარმოშობილი დამატებითი ემბრიონების სამართლებრივი მდგომარეობის დადგენა, ასევე ადამიანის გენებზე მიმდინარე კვლევებისა და მიღებული შედეგების სამართლებრივი შეფასება. ყველა ასეთ შემთხვევაში გადაწყვეტილების მიღებისა და საერთო პოლიტიკის შემუშავებისას სახელმწიფო ვალდებულია გაითვალისწინოს ადამიანის ღირსების კონსტიტუციური მნიშვნელობა.¹³ საყურადღებოა, რომ საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი ითვალისწინებს აღნიშნულს და ადგენს სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობას ისეთი ქმედებებისათვის, როგორიცაა ადამიანის ორგანოს, ორგანოს ნაწილის ან ქსოვილის აღების იძულება, სისხლით ან სისხლის კომპონენტებით უკანონო ვაჭრობა, ადამიანის ოგანოებით ვაჭრობა, აგრეთვე გენეტიკური მანიპულაცია (მ. მ. 134-136).¹⁴

2. ღირსების ძირითადი უფლების განსაკუთრებული კონსტიტუციური მნიშვნელობა იკვეთება იმაშიც, რომ იგი არა მხოლოდ დამცავი ძირითადი უფლებაა (status negativus - სახელმწიფომ არ უნდა განახორციელოს არავითარი ინტერვენცია ადამიანის ღირსებით დაცულ სფეროში, არ უნდა შელახოს ადამიანის ღირსება), არამედ მას ე.წ. „პოზიტიური სტატუსიც“ (status positivus) აქვს. იგი სახელმწიფოსაგან მოითხოვს ადამიანების ელემენტარული სამართლებრივი თანასწორობის უზრუნველყოფას. ადამიანებს არ შეიძლება მიენიჭოთ განსხვავებული (დაბალი და მაღალი რანგის) სამართლებრივი სტატუსი. სწორედ აქედან გამომდინარე, დაუშვებელია და ადამიანის ღირსების შელახვად ითვლება მონობა და რასისტული დისკრიმინაცია, აგრეთვე სავალდებულო ან იძულებითი შრომა.

ადამიანის ღირსების აღნიშნული შინაარსი განსაკუთრებულ ვალდებულებას აკისრებს სახელმწიფოს სისხლის სამართალში, სადაც ეს ძირითადი უფლება ადგენს სახელმწიფო ხელისუფლების საქმიანობის საზღვრებს, ბოჭავს მას და მოითხოვს შესაბამისი საკანონმდებლო გადაწყვეტილებების მიღებას. სწორედ ადამიანის ღირსების დაცვის ვალდებულებიდან გამომდინარე სასჯელი უნდა იყოს სამართლიანი და შეესაბამებოდეს ჩადენილი დანაშაულის სიმძიმეს და დამნაშავის ბრალს. დაუშვებელია სახელმწიფოს მხრიდან სასტიკი, არაადამიანური და დამამცირებელი სასჯელის გამოყენება. დანაშაულის ჩამდენი პირი არ უნდა იქცეს დანაშაულთან ბრძოლის შიშველ ობიექტად. ადამიანის არსებობისათვის აუცილებელი ინდივიდუალური და სოციალური პირობები შენარჩუნებული უნდა იყოს ნებისმიერ შემთხვევაში, ეს ეხება სასჯელის აღსრულებასაც. საყურადღებოა, რომ ამ მოთხოვნის გამო შეიძლება გაჩნდეს კითხვა: სამართლიანია თუ არა სასჯელად უვადო თავისუფლების აღკვეთის დადგენა და გამოყენება? აღნიშნულ კითხვას პასუხი შეიძლება გავცეთ კონკრეტული სასამართლო საქმის საფუძველზე:

მაგალითი 1:¹⁵ სამართლის ერთ-ერთმა ცნობილმა პროფესორმა, რომელიც იმავდროულად საადვოკატო საქმიანობას ეწეოდა, საკონსტიტუციო სასამართლოში შეიტანა სარჩელი თავისი კლიენტის სახელით, რომელსაც უვადო თავისუფლების აღკვეთა მიუსაჯეს. იგი სარჩელში მოითხოვდა სასჯელის ამ სახის გაუქმებას. მისი აზრით, უვადო თავისუფლების აღკვეთა არღვევდა ადამიანის ღირსებას, რადგან ამით ადამიანი მთელი სიცოცხლე ოთხ კედელს შორის იქნებოდა გამომწყვდეული, ვეღარ შეძლებდა საკუთარი პიროვნების განვითარებას და როგორც ინდივიდი, სიცოცხლეშივე „მკვდარი“ იქნებოდა, რადგან იცოდა, რომ საერთოდ არ ჰქონდა განთავისუფლების რეალური, სამართლებრივი შანსი. პროფესორი იმეორებდა, რომ „დაუშვებელია და ადამიანის ღირსებას არღვევს ისეთი ნორმა, რომლის მიხედვითაც სახელმწიფომ შეიძლება იძულებით აღუკვეთოს უვადოდ თავისუფლება პირს, ყოველგვარი შანსისა და იმედის გარეშე, რომ იგი რაღაც დროის შემდეგ შეიძლება განთავისუფლდეს. შეწყალების პრინციპი ამ მოთხოვნას შეესაბამება, ხოლო სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპი მოითხოვს შეწყალების პრინციპის სამართლის ნორმის დონეზე აყვანას.“ სასამართლომ განიხილა საქმე და გადაწყვეტილებაში მიუთითა, რომ ეს სასჯელი წარმოადგენს ადამიანის ღირსების უმძიმეს დარღვევას, მაგრამ მისი არსებობა დასაშვებია, თუ იმავდროულად დამნაშავეს ექნება სამართლებრივი შანსი, გარკვეული დროის შემდეგ ისევ მოიპოვოს თავისუფლება. საკონსტიტუციო სასამართლომ მოსთხოვა კანონმდებელს, სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში შეეტანა ნორმა, რომლის მიხედვითაც, დამნაშავე, რომელსაც უვადო თავისუფლების აღკვეთა მიესაჯა, შეიძლება განთავისუფლებულიყო 20 წლის შემდეგ შესაბამისი პირობების არსებობისას (თუ მას არ აქვს განსაკუთრებით მძიმე ბრალი და ა.შ.). კანონმდებელმა ეს მოთხოვნა შეასრულა (იგივე ნორმა არსებობს საქართველოს სისხლის სამართლის კანონმდებლობაშიც¹⁶).

წარმოდგენილ საქმეში სასამართლოს არგუმენტაცია მე-20 საუკუნის შუა წლებიდან გაბატონებულ სამართლებრივ შეხედულებას წარმოადგენს და შესაბამისი ნორმები არსებობს ყველა დემოკრატიული სახელმწიფოს კანონმდებლობაში. ერთი მხრივ, ამ სასჯელის მიზანია საშიში დამნაშავის იზოლირება საზოგადოებისაგან, მეორე მხრივ კი, ადამიანის ღირსება და თავისუფლება, დემოკრატიული საზოგადოებისა და სამართლებრივი სახელმწიფოს ორი ფუნდამენტური ღირებულება, სახელმწიფოსაგან მოითხოვს ასეთი დამნაშავისათვის სამართლებრივი შანსის მიცემას, რათა ადამიანს, როგორც სოციალურ ინდივიდს, ჰქონდეს საზოგადოებაში დაბრუნების შესაძლებლობა. წინააღმდეგ შემთხვევაში „ხანგრძლივი და უვადო თავისუფლების აღკვეთა გათავისუფლების შანსის (შესაძლებლობის) გარეშე განიხილება არაადამიანურ და დამამცირებელ მოპყრობად.“¹⁷

3. ღირსების ძირითადი უფლების ზემოთ აღნიშნული „პოზიტიური სტატუსი“ განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს მესამე მიმართულებით, სადაც იგი სახელმწიფოსაგან მოითხოვს ადამიანის ღირსეულად ცხოვრებისათვის აუცილებელი მინიმალური მატერიალური პირობების შექმნას. აქ იგულისხმება როგორც ქვეყნის საზოგადოებრივი, ისე სოციალური სისტემა. ეს სისტემები უნდა ფუნქციონირებდნენ იმგვარად, რომ არ დაუშვან სოციალური პრობლემების გამო ადამიანის ღირსების შელახვა. აქ სახელმწიფოს ვალდებულება გამოიხატება ისეთი პირობების შექმნაში, სადაც ადამიანს ექნება შესაძლებლობა საკუთარი ნიჭისა და უნარის შესაბამისად მიიღოს საჭირო განათლება და საკუთარი შრომით კანონიერად მოიპოვოს ის შემოსავალი, რაც აუცილებელია ღირსეულად ცხოვრებისათვის. აქედან გამომდინარე, ადამიანის ღირსების შელახვად შეიძლება შევაფასოთ სახელმწიფოში არსებული ძალიან მაღალი, არაგონივრული გადასახადები, რომელთა გადახდის შემდეგაც ადამიანს რჩება ის შემოსავალი, რაც არ აძლევს მას ღირსეულად ცხოვრების საშუალებას (მაგალითად, არ შეუძლია საკუთარი თავი და ოჯახი უზრუნველყოს ელემენტარული საყოფაცხოვრებო პირობებით (შესაბამისი საცხოვრებლით, საკვებით, ტანსაცმლით და ა.შ.)) და აიძულებს არაკანონიერი გზებით მოიპოვოს საჭირო შემოსავალი.

4. ღირსების ძირითადი უფლების საფუძველზე ადამიანის დაცვა მჭიდრო კავშირშია კონსტიტუციის მე-16 მუხლით უზრუნველყოფილ პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებასთან. ეს სრულიად ბუნებრივია, რადგან ადამიანი, როგორც დამოუკიდებელი ინდივიდი და თავისუფალი პიროვნება, ასევე მისი ღირსება კონსტიტუციის უზენაესი ღირებულებებია. მათი განვითარება - ადამიანის თვითგანვითარება - თითოეული ძირითადი უფლების უმთავრესი მიზანია, რაც უზრუნველყოფს ადამიანში არსებული პიროვნული უნარისა და შესაძლებლობების თავისუფალ განვითარებას. კონსტიტუციის მე-16 მუხლის დებულება, ღირსების საფუძველზე და მასთან კავშირში მოიცავს ადამიანის საქმიანობის ყველა სახესა და ცხოვრების ყველა სფეროს, რომელიც არ ხვდება რომელიმე სპეციალური ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში და ამით უზრუნველყოფს ადამიანის სრულყოფილ დაცვას. მაგალითად შეიძლება მოვიყვანოთ პირადი ცხოვრების სფერო, სადაც სწორედ ადამიანის ღირსებიდან და პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებიდან გამომდინარე, უზრუნველყოფილია ყოველი ადამიანის შესაძლებლობა საკუთარი შეხედულებისამებრ ჩამოაყალიბოს თავისი პირადი ცხოვრება და შეინარჩუნოს მისი ძირითადი პირობები. ეს კი ნიშნავს, რომ ადამიანის ღირსების საფუძველზე ინდივიდი დაცულია ისეთი ჩარევისაგან, რომელსაც შეუძლია მისი პიროვნულობის შელახვა. ეს ყველაფერი თავისუფალი ადამიანის განვითარების ერთ-ერთი უმთავრესი საფუძველია.

III. დაცულ სფეროში ჩარევა

ღირსების ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში ყველაზე მძიმე ჩარევა ადამიანის წამებაა, თუმცა, როგორც უკვე აღინიშნა, არა მხოლოდ წამება, არამედ მე-17 მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტებში მითითებული ყველა მოქმედება აბსოლუტურად აკრძალულია. ეს ნორმები, ფაქტობრივად, წარმოადგენს ადამიანის აბსოლუტურ უფლებებს მის მიმართ არ განხორციელდეს წამება, არაჰუმანური, სასტიკი ან ღირსების შემლახავი მოპყრობა ან არ დაეკისროს მსგავსი სასჯელი, ასევე არ მოხდეს ადამიანის ფიზიკური ან ფსიქიკური იძულება. საკონსტიტუციო სასამართლომ გარკვევით აღნიშნა, რომ „... არ არსებობს ლეგიტიმური მიზანი, დაუძლეველი ინტერესი, როგორი მნიშვნელოვანიც არ უნდა იყოს ის (ტერიტორიული მთლიანობის, სუვერენიტეტის დაცვა, ტერორიზმთან ბრძოლა, სახელმწიფო უსაფრთხოება და სხვა), რომლის დასაცავადაც შესაძლებელი იქნებოდა ამ უფლებებში ჩარევის გამართლება.“¹⁸

ზემოთ აღნიშნულთან ერთად, საკონსტიტუციო სასამართლომ ნათლად განმარტა, თუ რა შემთხვევაში შეიძლება დაირღვეს ადამიანის ღირსება და აღნიშნა, რომ „... სახელმწიფო საქართველოს კონსტიტუციის მე-17 მუხლის პირველ პუნქტს არღვევს მაშინ, როდესაც ფუნდამენტური უფლებების დარღვევის გზით (შედეგად), მიზნად ისახავს ადამიანის დამცირებას, მისი მიზნის მისაღწევ საშუალებად გამოყენებას ან/და მისი ფაქტობრივი ქმედება ასეთ შედეგს გარდაუვლად იწვევს.“¹⁹

მიუხედავად ღირსების ძირითადი უფლების ზემოხსენებული იმპერატიული, აბსოლუტური შინაარსისა, ადამიანი მაინც, და არცთუ იშვიათად, შეიძლება გახდეს საზოგადოებრივი ურთიერთობებისა და სამართლის ნორმების (რომლებსაც იგი უნდა დაემორჩილოს) შიშველი ობიექტი. მაგრამ ეს ჯერ კიდევ არ შეიძლება ჩაითვალოს ღირსების ძირითადი უფლების დარღვევად. აუცილებელია, ამ ყოველივეს თან ახლდეს გარემოება, რომლის გამოც ადამიანი განსაკუთრებული ზეგავლენის ქვეშ ხვდება, რაც ამცირებს მას და პრინციპულად ეჭვქვეშ აყენებს მისი, როგორც დამოუკიდებელი ინდივიდის, სუბიექტის ხარისხს. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ადამიანის ღირსების ფუნდამენტური მნიშვნელობა, მისი უზენაესი ღირებულება არ უფასურდება დაცულ სფეროში მსუბუქი ჩარევით. ადამიანის ღირსების დარღვევა ხდება ამ უფლებით დაცულ სფეროში მხოლოდ მძიმე ჩარევის დროს. ნაკლები ინტენსივობის ღონისძიებები კი, რომლებიც მხოლოდ დროებით გავლენას ახდენს და რომელთა მიზანი სულაც არაა ადამიანის დამცირება, არ არღვევს ადამიანის ღირსებას. საკონსტიტუციო სასამართლომ ხაზი გაუსვა ამ გარემოებას და აღნიშნა, რომ სახელმწიფოს ამგვარი მოქმედების ობიექტურად შესაფასებლად „... მხედველობაშია მისაღები, რამდენად არის ქმედების მიზანი პირის დამცირება და შეურაცხყოფა, ამასთან, საქმის გარემოებათა გათვალისწინებით, რამდენად სერიოზულ გავლენას ახდენს აღნიშნული ქმედება მსხვერპლის პიროვნებაზე.“²⁰ .აღნიშნულის თვალსაჩინო მაგალითია საქმე, რომელიც ეხება ტერორისტული აქტის ჩადენაში ბრალდებულ პირს:

მაგალითი 2:²¹ ესპანეთში წარმოებდა გამოძიება ერთ-ერთი ტერორისტული ორგანიზაციის წევრის მიმართ, რომელსაც ბრალად ედებოდა რამდენიმე მძიმე დანაშაულის ჩადენა. დაკავებისას მას ჰქონდა ულვაშები და ქერად შეღებილი თმა, ასევე რამდენიმე ყალბი პასპორტი, რომლებშიც იგი სულ სხვა სახით (განსხვავებული წვერითა და ულვაშებით, ვარცხნილობითა და თმის ფერით) იყო წარმოდგენილი. მოწმეებთან დაპირისპირების მიზნით გამომძიებელმა ბრძანა, ეჭვმიტანილის სურვილის საწინააღმდეგოდ, ძალით შეეღებათ მისთვის თმა, საერთოდ, გრიმიორების დახმარებით ეჭმიტანილს უნდა მიეღო ისეთი იერი, როგორითაც იგი მოწმეებმა ნახეს. მიუხედავად დაკავებულის წინააღმდეგობისა, მას რამდენჯერმე (დაპირისპირების რაოდენობის შესაბამისად) შეუცვალეს იერი, სპეციალური საშუალებებით მიაკრეს ულვაშები, წვერები, შეუღებეს თმა და შეუცვალეს ვარცხნილობა. დაკავებულის საჩივრის განხილვის შემდეგ კომპეტენტურმა სასამართლომ განმარტა, რომ აქ არ მომხდარა ადამიანის ღირსების შელახვა, რადგან: გამომძიებლის მიერ მიღებული ზომები იყო (1) ნაკლები ინტენსიურობის და (2) დროებითი ხასიათის, (3) არ წარმოადგენდა ბრალდებულს შიშველ ობიექტად და (4) მიზნად ისახავდა არა მის დამცირებას, არამედ მძიმე დანაშაულთა გახსნას.

დროთა განმავლობაში, დემოკრატიულ სახელმწიფოთა მდიდარი სასამართლო პრაქტიკის საფუძველზე დამატებით გამოიკვეთა შემთხვევები, როდესაც ირღვევა ადამიანის ღირსება. ესენია:

IV. ჩარევის კონსტიტუციურსამართლებრივი საფუძველი

როგორც უკვე აღინიშნა, ადამიანის ღირსება აბსოლუტურად უზრუნველყოფილი ძირითადი უფლებაა. საქართველოს კონსტიტუცია აცხადებს, რომ ადამიანის ღირსება „ხელშეუვალია“ და არ აკეთებს მითითებას მისი შეზღუდვის საფუძვლებზე. აღნიშნული დაადასტურა საკონსტიტუციო სასამართლომ თავისი განმარტებით.22 აქედან გამომდინარე, მე-17 მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტებში აღნიშნული მოქმედებები თუ ზემოთ მითითებული შემთხვევები, ასევე სახელმწიფოს ნებისმიერი ისეთი მოქმედება, რომელიც მიმართულია ადამიანის დამცირებისაკენ, წარმოაჩენს მას მიზნის მისაღწევ საშუალებად და შიშველ ობიექტად, რაც ეჭვქვეშ აყენებს ადამიანის, როგორც დამოუკიდებელი სუბიექტის ხარისხს, წარმოადგენენ ღირსებით დაცულ სფეროში გაუმართლებელ ჩარევებს, რადგან მათ არ აქვთ და არც შეიძლება ჰქონდეთ კონსტიტუციური საფუძველი. ამ თვალსაზრისით ძალიან მნიშვნელოვანია ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკა, რომლითაც დადგენილია ადამიანის ღირსებისა და ფიზიკური ხელშეუხებლობის დაცვის მაღალი სტანდარტი. თავისი არსებობის პირველ წლებში დადგენილი სტანდარტი ევროპულმა სასამართლომ ორჯერ შეცვალა და კიდევ უფრო აამაღლა იგი. მაგალითად შეიძლება მივუთითოთ საქმეზე „სელმუნი საფრანგეთის წინააღმდეგ“,²³ რომელშიც სასამართლო პოლიციელთა მიერ დაპატიმრებული პირის ფიზიკური, სიტყვიერი და სექსუალური შეურაცხყოფა „წამებად“ მიიჩნია და არა „დამამცირებელ მოპყრობად“, როგორც ადრე იყო დადგენილი.²⁴

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკაში არ ყოფილა წამებასთან დაკავშირებული საქმეები, მაგრამ სასამართლომ განიხილა ერთი საქმე,25 რომელშიც კონკრეტული სასჯელის სასტიკ შინაარსზე მიუთითა. ამ საქმეზე მიღებულ გადაწყვეტილებაში სასამართლომ ხაზგასმით აღნიშნა, რომ „დემოკრატიულ საზოგადოებაში, რომლის საფუძველი და მიზანი თავისუფალი ადამიანია, შეუძლებელია არსებობდეს ადამიანის წამების, არაჰუმანური სასტიკი, ღირსების შემლახველი მოპყრობის მოთხოვნილება, საჭიროება და, მით უფრო, კონსტიტუციური გამართლება.“ ამ საქმეში სასამართლომ დაადგინა პირადი მოხმარების მიზნით 70 გრამამდე გამომშრალი მარიხუანის შეძენა/შენახვისთვის სასჯელის სახით 7-დან 14 წლამდე თავისუფლების აღკვეთის გამოყენების არაპროპორციულობა ჯანმრთელობის დაცვის ზოგად ლეგიტიმურ მიზანთან, რადგან სასამართლომ მკვეთრად და ხაზგასმით აღნიშნა, რომ ადამიანის ძირითად უფლებებში სახელმწიფო უნდა ერეოდეს „მხოლოდ მაშინ, როდესაც ეს გარდაუვალია და მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც ეს ობიექტურად აუცილებელია.“²⁶ სასამართლომ მიიჩნია, რომ „უმიზნო“ და გაუმართლებელია თავისუფლების აღკვეთის დაკისრება პირისთვის ისეთი საქციელის გამო, რომელიც მხოლოდ მის ჯანმრთელობას შეიძლება აყენებდეს ზიანს.²⁷ შესაბამისად, სასამართლომ მიუთითა, რომ მოცემულ შემთხვევაში აშკარა იყო მსგავსი სასჯელის სისასტიკე და არაადეკვატურობა, რადგან ასეთი მკაცრი სასჯელი, ფაქტობრივად, „გამოიყენება როგორც ადამიანის დასჯის მიზანი და არა როგორც ლეგიტიმური მიზნების დაცვის უკიდურესი და აუცილებელი საშუალება.“²⁸ სასამართლომ დაასკვნა, რომ აღნიშნულის შედეგად სახელმწიფოს ხელში „ადამიანი ხდება ინსტრუმენტი და არა დაცვის ობიექტი.“ ამდენად, აღნიშნული ხელყოფდა ადამიანის ღირსებას არაადამიანური, სასტიკი სასჯელის დაწესების გზით (მ. 17, პ. 2).²⁹ კონსტიტუციის მე-17 მუხლის დარღვევა დაადგინა სასამართლომ კიდევ ერთ საქმეში,³⁰ სადაც „სამართლის ობიექტებად და კონკრეტული მიზნების მისაღწევ საშუალებად“ მიიჩნია საქართველოს კანონით („თავისუფლების ქარტია“) განსაზღვრული მოქალაქეთა ნაწილი, რომლებსაც ბლანკეტურად და უვადოდ ჰქონდათ შეზღუდული მაღალი სახელმწიფო თანამდებობის დაკავების უფლება.

რაც შეეხება ღირსების ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში სხვა სახის ჩარევებს, შეიძლება დავასახელოთ სისხლის ანალიზისათვის საჭირო სისხლის აღება, თმის შეჭრა, ოპერაციული ან ადამიანის სხეულზე განხორციელებული სხვა სამკურნალო ჩარევა, სამკურნალო ნივთიერებების, მათ შორის ნარკოტიკული საშუალებების შეყვანა სხეულში, ინექციის გაკეთება და ა.შ. ასეთი ჩარევები ძირითადად გამართლებულია, თუკი ადამიანი თანახმაა მათ განხორციელებაზე. მსგავსი ჩარევები შეიძლება განხორციელდეს საგამოძიებო ორგანოების მოთხოვნითაც, როცა აუცილებელია დანაშაულის გარემოებათა სრულყოფილი გამოკვლევა. თანაზომიერების პრინციპის მოთხოვნებიდან გამომდინარე, ჩარევა უნდა იყოს აუცილებელი, დანაშაულის სიმძიმის შესაბამისი და არსებული ეჭვის დასაბუთებულობით გამართლებული. (1) ადამიანის სხეულიდან სისხლის აღება, როგორც წესი, დასაშვებია, თუ მას აკეთებს (საფუძვლიანი ეჭვის დროს) ექიმი იმ ფაქტების დასადგენად, რომლებსაც მნიშვნელობა აქვს სისხლის სამართლის საქმისათვის; (2) ასევე დასაშვებია სისხლის ანალიზის აღება და სხვა შესაბამისი კვლევის ჩატარება თუკი ეს აუცილებელია კონკრეტულ საქმეში მამობის დასადგენად; (3) იძულებითი აცრა და რენტგენის საშუალებით იძულებითი გამოკვლევა გამართლებულია ისეთ შემთხვევებში, როცა არსებობს ვირუსული ეპიდემიების გავრცელების საფრთხე და ამ საფრთხის თავიდან აცილება მნიშვნელოვან საჯარო ინტერესს წარმოადგენს. აღნიშნულისაგან განსხვავებით, ზურგის ტვინიდან სითხის ამოღება არის ძლიერი ფიზიკური ჩარევა, რომელიც ადამიანს ტკივილს აყენებს, მაგრამ (4) დასაშვებია მხოლოდ მძიმე სისხლისსამართლებრივი ბრალდების დროს პირის ქმედუნარიანობის დასადგენად და არა უმნიშვნელო დელიქტების გახსნის მიზნით. ყველა აღნიშნულ შემთხვევაში ხელისუფლების შესაბამისი ორგანო ვალდებულია ლეგიტიმური მიზნის (მაგალითად: მძიმე დანაშაულის გახსნა ან თავიდან აცილება) მისაღწევად გამოიყენოს ისეთი საშუალება, რომელიც უკეთეს (ან მსგავს) შედეგს იძლევა და ამავე დროს ნაკლებად არღვევს პირის ფიზიკურ მთლიანობას. შესაბამისად, საჭიროების შემთხვევაში სავალდებულოა დღეისათვის საუკეთესო ტექნიკური სამედიცინო საშუალების - კომპიუტერული ტომოგრაფიის და არა მოძველებული სამედიცინო საშუალებების გამოყენება, რომლებიც მძიმედ და უხეშად არღვევს ფიზიკური ხელშეუხებლობის ძირითად უფლებას და, შესაბამისად, ადამიანის ღირსებას. კომპიუტერული ტომოგრაფია და სხვა თანამედროვე ტექნოლოგიური საშუალებები ასევე არა არის დაკავშირებული ადამიანის ჯანმრთელობის რისკთან.

ღირსების ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში ჩარევასთან დაკავშირებით საყურადღებოა კიდევ ერთი გარემოება: კონკრეტულ შემთხვევებში შეიძლება მოხდეს დაპირისპირება ძირითად უფლებათა შორის, როცა მოდავე მხარეთა ინტერესები დაცულია ძირითადი უფლებებით და მათ შორის ერთ-ერთი ღირსებაა. ასეთი რამ ხდება მაშინ, როცა საქმე ეხება ადამიანის პირადი ცხოვრების სფეროს, რომელიც, როგორც უკვე აღინიშნა, დაცულია ღირსების ძირითადი უფლების საფუძველზე პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებასთან კავშირში. აქედან გამომდინარე, როდესაც ადამიანი მიიჩნევს, რომ შელახულია მისი პიროვნული უფლებები, პირადი ცხოვრების სფერო და მოწინააღმდეგე მხარესაც ძირითადი უფლება უმაგრებს ზურგს, აქ შელახულად შეიძლება ჩაითვალოს ადამიანის ღირსებაც. თუკი ამ დავის გადაწყვეტისას უპირატესობა მიენიჭება ადამიანის პირადი ცხოვრების უფლებასთან დაპირისპირებულ ძირითად უფლებას (ასეთი შეიძლება იყოს სიტყვისა და მედიის თავისუფლებები), ამით შეზღუდულად შეიძლება ჩაითვალოს ადამიანის პიროვნული უფლებები და, შესაბამისად, მისი ღირსებაც. აქ ძალიან მნიშვნელოვანია ყურადღება მივაქციოთ იმ გარემოებას, რომ ასეთ შემთხვევებში წინა პლანზე დგას პატივისა და ღირსების სამოქალაქოსამართლებრივი შინაარსი, რომელიც შეიძლება შეიზღუდოს სხვა ძირითად უფლებებთან დაპირისპირების შემთხვევებში, ხოლო ადამიანის ღირსება, როგორც ფუნდამენტური კონსტიტუციური პრინციპი, მისი კონსტიტუციურ-სამართლებრივი შინაარსი, ბუნებრივია ხელშეუვალად და აბსოლუტურად დაცულად რჩება.

________________________

1. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე მაია ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ“, 26 ოქტომბერი, 2007.

2. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 26 დეკემბერი, 2007.

3. იხ. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის კომენტარი, წიგნი პირველი, „სამოქალაქო კოდექსის ზოგადი დებულებანი“, მ. 18 - პირადი არაქონებრივი უფლებები.

4. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე მაია ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ“, 26 ოქტომბერი, 2007.

5. იქვე.

6. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე იური ვაზაგაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 30 სექტემბერი, 2016.

7. 24 ივნისი, 2004.

8. 2014 წელს კანონში შევიდა ცვლილებები და მე-41 მუხლი ამოქმედდა იმავე წლის 2 ოქტომბრიდან.

9. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე იური ვაზაგაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 30 სექტემბერი, 2016.

10. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე აკაკი გოგიჩაიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 11 მარტი, 2004. იხ. აგრეთვე სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ნოდარ მუმლაური საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 28 ოქტომბერი, 2015: “ადამიანის ღირსება ყველა ძირითადი უფლების საფუძველია.”

11. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე მაია ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ“, 26 ოქტომბერი, 2007.

12. უფრო დაწვრილებით ამ უფლების შესახებ იხ. „საქართველოს კონსტიტუციის კომენტარები“, 2005, გვ. 53-61; “საქართველოს კონსტიტუციის კომენტარი”, 2013, გვ. 115-126.

13. იქვე, „საქართველოს კონსტიტუციის კომენტარები“, 2005, გვ. 86-87.

14. აღსანიშნავია, რომ საქართველოს კანონმდებლობა სრულად შეესაბამება ევროპის საბჭოს კონვენციას ადამიანის უფლებებისა და ბიომედიცინის შესახებ (1997) და მის დამატებით ოქმს კლონირების აკრძალვის შესახებ (1998). ეს დოკუმენტები საქართველოსთვის ძალაში შევიდა 2001 წლიდან.

15. ამ საქმესთან დაკავშირებით იხ. „გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებები“, გვ. 15-16, BვერფGE 45, 187.

16. იხ. სსკ მ. 72, ნაწ. 7: „მსჯავრდებულს უვადო თავისუფლების აღკვეთა შეიძლება შეეცვალოს საზოგადოებისათვის სასარგებლო შრომით ან თავისუფლების შეზღუდვით, თუ მან ფაქტობრივად მოიხადა თავისუფლების აღკვეთის ოცი წელი და თუ საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს ადგილობრივი საბჭო მიიჩნევს, რომ საჭირო აღარ არის, მსჯავრდებულმა გააგრძელოს ამ სასჯელის მოხდა“.

17. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ბექა წიქარიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 24 ოქტომბერი, 2015.

18. იქვე.

19. იქვე.

20. იქვე.

21. იმიტირებული საქმე.

22. იხ. ქვევით, გვ. 76, სქოლიო 110.

23. „სელმუნი საფრანგეთის წინააღმდეგ“ (Selmouni v. France), 28 ივლისი, 1999, გადაწყვეტილება იხ.: „ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს განაჩენთა კრებული“, წიგნი II, გვ. 190-324.

24. უფრო დაწვრილებით ევროპული სასამართლოს პრაქტიკაზე იხ. „საქართველოს კონსტიტუციის კომენტარები“, 2005, გვ. 54-59.

25. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ბექა წიქარიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 24 ოქტომბერი, 2015.

26. იქვე.

27. იქვე.

28. იქვე.

29. იხ. ასევე ამ გადაწყვეტილებაზე დაყრდნობით საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ მიღებული განჩინება (15 თებერვალი, 2017), რომლითაც სასამართლომ კონსტიტუციის მე-17 მუხლის მე-2 პუნქტთან მიმართებით ძალადაკარგულად ცნო სისხლის სამართლის კოდექსის 260-ე მუხლის პირველი პუნქტის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც ითვალისწინებს სასჯელის სახით თავისუფლების აღკვეთის გამოყენების შესაძლებლობას 100 გრამამდე ნედლი მარიხუანის პირადი მოხმარების მიზნით შეძენისა და შენახვისათვის.

30. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ნოდარ მუმლაური საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 28 ოქტომბერი, 2015.

I. შესავალი

თავისუფალი პიროვნება და მისი ღირსება არის საქართველოს კონსტიტუციის უზენაესი ღირებულება და უმნიშვნელოვანესი პრინციპი. კონსტიტუციით ადამიანი მიჩნეულია ინდივიდად, რომელსაც აქვს თავისი ცხოვრების დამოუკიდებლად და საკუთარი პასუხისმგებლობით ჩამოყალიბების შესაძლებლობა და უნარი. ამ უნარიდან გამომდინარე, ყველა უნდა იყოს უზრუნველყოფილი საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების შესაძლებლობით. საზოგადოებრივ-პოლიტიკური და სოციალური სფეროებისათვის ეს ნიშნავს იმას, რომ ადამიანებმა შეძლებისდაგვარად ფართოდ მიიღონ მონაწილეობა სახელმწიფოს მიერ გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში. სახელმწიფო ვალდებულია ადამიანს ამისათვის შეუქმნას შესაბამისი პირობები და მისცეს თავისუფალი ცხოვრებისა და საქმიანობის საშუალება. თუ ადამიანის ღირსების ამ მნიშვნელობას გავითვალისწინებთ, ნათელი გახდება, რომ ეს არის თვითმართველობისა და, საერთოდ, დემოკრატიის საფუძველი და მათი ფესვები სწორედ აქ არის. აქედან გამომდინარე, შეიძლება თამამად ითქვას, რომ ადამიანის ღირსების კონსტიტუციური მნიშვნელობა სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის არსს განსაზღვრავს და უზრუნველყოფს ადამიანის ძირითადი უფლებებითა და თავისუფლებებით სახელმწიფო ხელისუფლების ბოჭვას. საკონსტიტუციო სასამართლომ ხაზი გაუსვა ღირსების ძირითადი უფლების ამ უდიდეს მნიშვნელობას და განაცხადა, რომ ის არის „ფუნდამენტური კონსტიტუციური პრინციპი, რომელსაც ეყრდნობა და უკავშირდება“ სხვა „ძირითადი უფლებები“¹, ხოლო მის „პრაქტიკულ რეალიზაციასა და დაცვას უზრუნველყოფს კონსტიტუციის ღირებულებათა სისტემა: ძირითადი კონსტიტუციური პრინციპები წარმოადგენენ ღირსების დაცვის სამართლებრივ გარანტიას.“²

II. დაცული სფერო

კონსტიტუციის მე-17 მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით „ადამიანის პატივი და ღირსება ხელშეუვალია.“ იმავე მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტებით კი აბსოლუტურად აკრძალულია ღირსების შემლახველი ქმედებები:

„2. დაუშვებელია ადამიანის წამება, არაჰუმანური, სასტიკი ან პატივისა და ღირსების შემლახველი მოპყრობა სასჯელის გამოყენება.

3. დაუშვებელია დაკავებული თუ სხვაგვარად თავისუფლებაშეზღუდული პირის ფიზიკური ან ფსიქიკური იძულება.“

ღირსების ძირითადი უფლებით დაცული სფეროს განხილვამდე აუცილებელია ყურადღება მივაქციოთ მე-17 მუხლის პირველი პუნქტის ტექსტს, რომელშიც „ღირსებასთან“ ერთად მოხსენიებულია სამართლებრივი ტერმინი „პატივი“. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი იცნობს სამოქალაქოსამართლებრივ ტერმინს „პატივი და ღირსება“ (მ.18), რასაც იმეორებს კონსტიტუციის მე-17 მუხლი, თუმცა აქ აუცილებელია აღინიშნოს, რომ ამ ტერმინს სულ სხვა დატვირთვა აქვს და განსხვავდება ადამიანის ღირსების მნიშვნელობისა და მისი კონსტიტუციურ-სამართლებრივი გაგებისგან. სამოქალაქოსამართლებრივი თვალსაზრისით „პატივი“ არის პიროვნების მორალური თუ სხვა თვისებების ობიექტური საზოგადოებრივი შეფასება, „ღირსება“ კი ნიშნავს საკუთარი მორალური, პიროვნული თუ სხვა თვისებების, უნარ-ჩვევების, საზოგადოების წინაშე თავისი ვალდებულების, საკუთარი საზოგადოებრივი მნიშვნელობის შეფასებას თავად პიროვნების მიერ.³ ადამიანის ღირსების, როგორც „ფუნდამენტური კონსტიტუციური პრინციპის“ კონსტიტუციური გაგება კი მართალია მოიცავს მის სამოქალაქოსამართლებრივ შინაარსს, მაგრამ ამასთან ერთად იგი სულ სხვა, გაცილებით დიდი და ღრმა შინაარსისაა და განსაზღვრავს დემოკრატიულ საზოგადოებაში ადამიანის, როგორც დამოუკიდებელი ინდივიდის არსს და მნიშვნელობას. საკონსტიტუციო სასამართლომ აღნიშნა, რომ მე-17 მუხლის პირველი პუნქტით დაცული სფერო მოიცავს პატივისა და ღირსების სამოქალაქო-სამართლებრივ გაგებასაც, მაგრამ „ღირსების კონსტიტუციურ-სამართლებრივი განმარტება განსხვავებულია.“⁴

თავდაპირველად უნდა აღინიშნოს, რომ ადამიანის ღირსების ძირითადი უფლების შინაარსისა და ამ უფლებით დაცული სფეროს განსაზღვრა მეტად რთულია. ფილოსოფიური მოძღვრებები მას სხვადასხვაგვარად განსაზღვრავდნენ. თუმცა უდავოა ის ფაქტი, რომ „ადამიანის ღირსების“ კონცეფციის განვითარება ისტორიულად მჭიდროდ არის დაკავშირებული ქრისტიანობასთან. ამის საფუძველი ადამიანის ღმერთთან მსგავსებაა: „შექმნა ღმერთმა კაცი სახედ თვისად, თავის ხატად შექმნა იგი“. დღეისათვის ჩამოყალიბებულია ერთიანი სამართლებრივი შეხედულება იმის შესახებ, რომ დემოკრატიულ და სამართლებრივ სახელმწიფოში „მთავარი ღირებულება არის ადამიანი, როგორც თვითმყოფადი და სხვა ადამიანების თანასწორი სუბიექტი. ... სახელმწიფოსათვის ადამიანი არის უმთავრესი მიზანი, პატივისცემის ობიექტი, მთავარი ფასეულობა და არა მიზნის მიღწევის საშუალება და ექსპლოატაციის ობიექტი.“⁵ ამდენად, მე-17 მუხლიდან გამომდინარე ყოველ ადამიანს აქვს საკუთარი ღირსება, ღირებულება, რის გამოც იგი არ შეიძლება იქცეს რაიმეს ობიექტად ან ინსტრუმენტად. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ადამიანი არასოდეს არ უნდა იქცეს მიზნის მისაღწევ საშუალებად, იგი ყოველთვის მიზანი უნდა იყოს. აღნიშნულის საფუძველზე შეიძლება დავასკვნათ, რომ ღირსების ძირითადი უფლებით დაცული სფერო მოიცავს აბსოლუტურად ყველა ადამიანს. აქ ადამიანთა დიფერენცირება რაიმე ნიშან-თვისების მიხედვით დაუშვებელია. ღირსება ერთდროულად აქვს ქალს და კაცს, ბავშვს და მოხუცს, კანონმორჩილ მოქალაქეს და რეციდივისტს. პატიმრებსაც, რომლებიც მსჯავრდებულნი არიან უმძიმესი დანაშაულებისათვის, აქვთ ღირსება. თვით დედის სხეულში მყოფ მომავალ სიცოცხლესაც შეუძლია მოიხმოს საკუთარ უფლებათა დასაცავად ადამიანის ღირსება. ღირსება არ არის დაკავშირებული:

ა) უფლებაუნარიანობასა და ქმედუნარიანობასთან;

ბ) ღირსების შეგრძნების შესაძლებლობასთან;

გ) შეგნებასთან, რომ ღირსების სუბიექტი ხარ.

შესაბამისად, ღირსება აქვს როგორც დედის სხეულში მყოფ ნაყოფს (nasciturus), ისე რაიმე ფიზიკური ნაკლით დაბადებულ ჩვილს და სულით ავადმყოფს. რაც შეეხება გარდაცვლილი ადამიანის ხსოვნას, საკონსტიტუციო სასამართლომ გარდაცვლილი პირი არ მიიჩნია ამ უფლების სუბიექტად, თუმცა განაცხადა, რომ „დიდი მნიშვნელობა აქვს გარდაცვლილ პირზე კეთილი ხსოვნის შენარჩუნებას“. ამ მიზნით, „გარდაცვლილის ახლობლებს აქვთ კონსტიტუციური უფლება, მიმართონ სასამართლოს, თუ გარდაცვლილის თაობაზე გავრცელებული ინფორმაცია, იმავდროულად მათ პირად უფლებებს არღვევს.“⁶ ამავე დროს, 2014 წლის 2 ოქტომბრიდან საქართველოში მოქმედებს „სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლების შესახებ“ კანონის⁷ 41 მუხლი, რომლის მიხედვითაც „გარდაცვლილი პირის პირადი არაქონებრივი უფლებების დასაცავად ცილისწამების თაობაზე სასამართლოსათვის მიმართვა შეუძლია პირს, რომელსაც საამისოდ აქვს დაცვის ღირსი ინტერესი...“. საყურადღებოა, რომ ადამიანის ღირსების ძირითადი უფლებით გარანტირებული დაცვა, მისი შინაარსიდან გამომდინარე, არ ვრცელდება იურიდიულ პირებზე.⁸

ღირსების ძირითადი უფლების ზემოთ აღწერილი შინაარსიდან გამომდინარე შეიძლება დავასკვნათ, რომ იგი დაირღვევა მაშინ, როცა ადამიანს დევნის, დამცირების, უფლების აყრის გზით მოეპყრობიან, როგორც საგანს. ამასთან, ღირსება არ არის ხელშესახები, ასევე არ შეიძლება მისი დაკარგვა. არც სახელმწიფოს შეუძლია რაიმე პირობების არსებობისას ადამიანს ღირსება მთლიანად ან ნაწილობრივ ჩამოართვას და არც ადამიანი კარგავს ღირსებას თავისი უღირსი საქციელით, საქმიანობით თუ ცხოვრების სტილის გამო. სადაც კი არსებობს ადამიანი, იქვეა მისი ღირსებაც და არა აქვს მნიშვნელობა, ღირსების მფლობელს ესმის თუ არა ეს. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით „ღირსება ადამიანს აქვს იქედან გამომდინარე, რომ ის ადამიანია და ... მნიშვნელობა არ გააჩნია საზოგადოების შეხედულებას მასზე, ან მის სუბიექტურ თვითშეფასებას. ... ადამიანის ღირსების პატივისცემა გულისხმობს ყოველი ადამიანის პიროვნულ აღიარებას, რომლის ჩამორთმევა და შეზღუდვა დაუშვებელია.“⁹

საერთო ჯამში, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, ღირსების ხელშეუვალობის ძირითადი უფლება არის აბსოლუტური და დაუშვებელია მისი შეზღუდვა. სასამართლოს მიაჩნია, რომ „არის აბსოლუტური უფლებები, რომლებიც შეზღუდვას არ ექვემდებარება. ზუსტად ასეთ უფლებათა კატეგორიას განეკუთვნება პატივისა და ღირსების ხელშეუვალობის უფლება. ამ უფლების უზრუნველმყოფელი მე-17 მუხლი, სხვა მუხლებისგან განსხვავებით, არ მოიცავს დათქმას მისი შესაძლო შეზღუდვის თაობაზე. ეს უფლება არ არის ასევე მოხსენიებული საქართველოს კონსტიტუციის 46-ე მუხლით გათვალისწინებულ უფლებებს შორის, რომელთა შეზღუდვა დაიშვება საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს.“¹⁰

ადამიანის ღირსების ძირითადი უფლება, როგორც აბსოლუტური უფლება და „ფუნდამენტური კონსტიტუციური პრინციპი, რომელსაც ეყრდნობა და უკავშირდება“ სხვა „ძირითადი უფლებები“,¹¹ ადამიანის დაცვას უზრუნველყოფს ოთხი მიმართულებით: (1) ადამიანის სხეულის მთლიანობის, ფიზიკური ხელშეუხებლობის დაცვა; (2) სამართლებრივი თანასწორობის უზრუნველყოფა; (3) ადამიანის ღირსეულად ცხოვრებისათვის აუცილებელი სამართლიანი სოციალური პირობების უზრუნველყოფა; (4) ადამიანის პიროვნულობის დაცვა კონსტიტუციის მე-16 მუხლით აღიარებული საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებასთან კავშირში.

1. ადამიანის სხეულის მთლიანობის, იგივე ფიზიკური ხელშეუხებლობის დაცვა ღირსების ძირითადი უფლებით დაცული სფეროს ბირთვს წარმოადგენს. ეს ბუნებრივიცაა, გამომდინარე ძირითად უფლებათა არსიდან, რაც, უპირველეს ყოვლისა, სახელმწიფოს მხრიდან ადამიანზე ფიზიკური ზემოქმედების დაუშვებლობას გულისხმობს. უფრო მეტიც, მეცნიერთა ნაწილი ადამიანის ფიზიკურ ხელშეუხებლობას ძირითად უფლებად მიიჩნევს და აცხადებს, რომ მისი საფუძველი, ღირსებასთან ერთად, სიცოცხლის ძირითადი უფლებაა. ამ უფლების ძირითადი შინაარსი კონსტიტუციის მე-17 მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტებით არის გადმოცემული, რომლებითაც სახელმწიფოს ეკრძალება „ადამიანის წამება, არაჰუმანური, სასტიკი ან პატივისა და ღირსების შემლახველი მოპყრობა ან სასჯელის გამოყენება“, აგრეთვე „დაკავებული თუ სხვაგვარად თავისუფლებაშეზღუდული პირის ფიზიკური ან ფსიქიკური იძულება“. ამ ნორმებით აბსოლუტურად აკრძალულია სახელმწიფოს მიერ აღნიშნული მოქმედებების განხორციელება და ნებისმიერ შემთხვევასა და გარემოებებში ისინი ითვლება ადამიანის ღირსების გაუმართლებელ დარღვევად. რაც შეეხება სხვა დარღვევებს, ითვლება, რომ ფიზიკური ხელშეუხებლობის უფლება იცავს ადამიანს ნებისმიერი ისეთი ზემოქმედებისაგან, რომელიც ტკივილს იწვევს და ამით უთანაბრდება ფიზიკურ დაზიანებას. აქ იგულისხმება ფსიქიკური ზემოქმედებაც. შესაბამისად, ადამიანის ღირსება ადგენს ინდივიდის ფიზიკური ხელშეუხებლობის გარანტიას, ადამიანის ფიზიკური არსებობის (სიცოცხლის) უფლებას ავრცობს სხეულის ხელშეუხებლობით და ამით განსაზღვრავს ადამიანის დაცვის ბიოლოგიურ და ფიზიოლოგიურ ფარგლებს.¹²

ღირსების ძირითადი უფლება გადამწყვეტ მნიშვნელობას იძენს ისეთი საკითხების განხილვისას, როგორიცაა ხელოვნური განაყოფიერების პროცესში წარმოშობილი დამატებითი ემბრიონების სამართლებრივი მდგომარეობის დადგენა, ასევე ადამიანის გენებზე მიმდინარე კვლევებისა და მიღებული შედეგების სამართლებრივი შეფასება. ყველა ასეთ შემთხვევაში გადაწყვეტილების მიღებისა და საერთო პოლიტიკის შემუშავებისას სახელმწიფო ვალდებულია გაითვალისწინოს ადამიანის ღირსების კონსტიტუციური მნიშვნელობა.¹³ საყურადღებოა, რომ საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი ითვალისწინებს აღნიშნულს და ადგენს სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობას ისეთი ქმედებებისათვის, როგორიცაა ადამიანის ორგანოს, ორგანოს ნაწილის ან ქსოვილის აღების იძულება, სისხლით ან სისხლის კომპონენტებით უკანონო ვაჭრობა, ადამიანის ოგანოებით ვაჭრობა, აგრეთვე გენეტიკური მანიპულაცია (მ. მ. 134-136).¹⁴

2. ღირსების ძირითადი უფლების განსაკუთრებული კონსტიტუციური მნიშვნელობა იკვეთება იმაშიც, რომ იგი არა მხოლოდ დამცავი ძირითადი უფლებაა (სტატუს ნეგატივუს - სახელმწიფომ არ უნდა განახორციელოს არავითარი ინტერვენცია ადამიანის ღირსებით დაცულ სფეროში, არ უნდა შელახოს ადამიანის ღირსება), არამედ მას ე.წ. „პოზიტიური სტატუსიც“ (status positivus) აქვს. იგი სახელმწიფოსაგან მოითხოვს ადამიანების ელემენტარული სამართლებრივი თანასწორობის უზრუნველყოფას. ადამიანებს არ შეიძლება მიენიჭოთ განსხვავებული (დაბალი და მაღალი რანგის) სამართლებრივი სტატუსი. სწორედ აქედან გამომდინარე, დაუშვებელია და ადამიანის ღირსების შელახვად ითვლება მონობა და რასისტული დისკრიმინაცია, აგრეთვე სავალდებულო ან იძულებითი შრომა.

ადამიანის ღირსების აღნიშნული შინაარსი განსაკუთრებულ ვალდებულებას აკისრებს სახელმწიფოს სისხლის სამართალში, სადაც ეს ძირითადი უფლება ადგენს სახელმწიფო ხელისუფლების საქმიანობის საზღვრებს, ბოჭავს მას და მოითხოვს შესაბამისი საკანონმდებლო გადაწყვეტილებების მიღებას. სწორედ ადამიანის ღირსების დაცვის ვალდებულებიდან გამომდინარე სასჯელი უნდა იყოს სამართლიანი და შეესაბამებოდეს ჩადენილი დანაშაულის სიმძიმეს და დამნაშავის ბრალს. დაუშვებელია სახელმწიფოს მხრიდან სასტიკი, არაადამიანური და დამამცირებელი სასჯელის გამოყენება. დანაშაულის ჩამდენი პირი არ უნდა იქცეს დანაშაულთან ბრძოლის შიშველ ობიექტად. ადამიანის არსებობისათვის აუცილებელი ინდივიდუალური და სოციალური პირობები შენარჩუნებული უნდა იყოს ნებისმიერ შემთხვევაში, ეს ეხება სასჯელის აღსრულებასაც. საყურადღებოა, რომ ამ მოთხოვნის გამო შეიძლება გაჩნდეს კითხვა: სამართლიანია თუ არა სასჯელად უვადო თავისუფლების აღკვეთის დადგენა და გამოყენება? აღნიშნულ კითხვას პასუხი შეიძლება გავცეთ კონკრეტული სასამართლო საქმის საფუძველზე:

მაგალითი 1:¹⁵ სამართლის ერთ-ერთმა ცნობილმა პროფესორმა, რომელიც იმავდროულად საადვოკატო საქმიანობას ეწეოდა, საკონსტიტუციო სასამართლოში შეიტანა სარჩელი თავისი კლიენტის სახელით, რომელსაც უვადო თავისუფლების აღკვეთა მიუსაჯეს. იგი სარჩელში მოითხოვდა სასჯელის ამ სახის გაუქმებას. მისი აზრით, უვადო თავისუფლების აღკვეთა არღვევდა ადამიანის ღირსებას, რადგან ამით ადამიანი მთელი სიცოცხლე ოთხ კედელს შორის იქნებოდა გამომწყვდეული, ვეღარ შეძლებდა საკუთარი პიროვნების განვითარებას და როგორც ინდივიდი, სიცოცხლეშივე „მკვდარი“ იქნებოდა, რადგან იცოდა, რომ საერთოდ არ ჰქონდა განთავისუფლების რეალური, სამართლებრივი შანსი. პროფესორი იმეორებდა, რომ „დაუშვებელია და ადამიანის ღირსებას არღვევს ისეთი ნორმა, რომლის მიხედვითაც სახელმწიფომ შეიძლება იძულებით აღუკვეთოს უვადოდ თავისუფლება პირს, ყოველგვარი შანსისა და იმედის გარეშე, რომ იგი რაღაც დროის შემდეგ შეიძლება განთავისუფლდეს. შეწყალების პრინციპი ამ მოთხოვნას შეესაბამება, ხოლო სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპი მოითხოვს შეწყალების პრინციპის სამართლის ნორმის დონეზე აყვანას.“ სასამართლომ განიხილა საქმე და გადაწყვეტილებაში მიუთითა, რომ ეს სასჯელი წარმოადგენს ადამიანის ღირსების უმძიმეს დარღვევას, მაგრამ მისი არსებობა დასაშვებია, თუ იმავდროულად დამნაშავეს ექნება სამართლებრივი შანსი, გარკვეული დროის შემდეგ ისევ მოიპოვოს თავისუფლება. საკონსტიტუციო სასამართლომ მოსთხოვა კანონმდებელს, სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში შეეტანა ნორმა, რომლის მიხედვითაც, დამნაშავე, რომელსაც უვადო თავისუფლების აღკვეთა მიესაჯა, შეიძლება განთავისუფლებულიყო 20 წლის შემდეგ შესაბამისი პირობების არსებობისას (თუ მას არ აქვს განსაკუთრებით მძიმე ბრალი და ა.შ.). კანონმდებელმა ეს მოთხოვნა შეასრულა (იგივე ნორმა არსებობს საქართველოს სისხლის სამართლის კანონმდებლობაშიც¹⁶).

წარმოდგენილ საქმეში სასამართლოს არგუმენტაცია მე-20 საუკუნის შუა წლებიდან გაბატონებულ სამართლებრივ შეხედულებას წარმოადგენს და შესაბამისი ნორმები არსებობს ყველა დემოკრატიული სახელმწიფოს კანონმდებლობაში. ერთი მხრივ, ამ სასჯელის მიზანია საშიში დამნაშავის იზოლირება საზოგადოებისაგან, მეორე მხრივ კი, ადამიანის ღირსება და თავისუფლება, დემოკრატიული საზოგადოებისა და სამართლებრივი სახელმწიფოს ორი ფუნდამენტური ღირებულება, სახელმწიფოსაგან მოითხოვს ასეთი დამნაშავისათვის სამართლებრივი შანსის მიცემას, რათა ადამიანს, როგორც სოციალურ ინდივიდს, ჰქონდეს საზოგადოებაში დაბრუნების შესაძლებლობა. წინააღმდეგ შემთხვევაში „ხანგრძლივი და უვადო თავისუფლების აღკვეთა გათავისუფლების შანსის (შესაძლებლობის) გარეშე განიხილება არაადამიანურ და დამამცირებელ მოპყრობად.“¹⁷

3. ღირსების ძირითადი უფლების ზემოთ აღნიშნული „პოზიტიური სტატუსი“ განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს მესამე მიმართულებით, სადაც იგი სახელმწიფოსაგან მოითხოვს ადამიანის ღირსეულად ცხოვრებისათვის აუცილებელი მინიმალური მატერიალური პირობების შექმნას. აქ იგულისხმება როგორც ქვეყნის საზოგადოებრივი, ისე სოციალური სისტემა. ეს სისტემები უნდა ფუნქციონირებდნენ იმგვარად, რომ არ დაუშვან სოციალური პრობლემების გამო ადამიანის ღირსების შელახვა. აქ სახელმწიფოს ვალდებულება გამოიხატება ისეთი პირობების შექმნაში, სადაც ადამიანს ექნება შესაძლებლობა საკუთარი ნიჭისა და უნარის შესაბამისად მიიღოს საჭირო განათლება და საკუთარი შრომით კანონიერად მოიპოვოს ის შემოსავალი, რაც აუცილებელია ღირსეულად ცხოვრებისათვის. აქედან გამომდინარე, ადამიანის ღირსების შელახვად შეიძლება შევაფასოთ სახელმწიფოში არსებული ძალიან მაღალი, არაგონივრული გადასახადები, რომელთა გადახდის შემდეგაც ადამიანს რჩება ის შემოსავალი, რაც არ აძლევს მას ღირსეულად ცხოვრების საშუალებას (მაგალითად, არ შეუძლია საკუთარი თავი და ოჯახი უზრუნველყოს ელემენტარული საყოფაცხოვრებო პირობებით (შესაბამისი საცხოვრებლით, საკვებით, ტანსაცმლით და ა.შ.)) და აიძულებს არაკანონიერი გზებით მოიპოვოს საჭირო შემოსავალი.

4. ღირსების ძირითადი უფლების საფუძველზე ადამიანის დაცვა მჭიდრო კავშირშია კონსტიტუციის მე-16 მუხლით უზრუნველყოფილ პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებასთან. ეს სრულიად ბუნებრივია, რადგან ადამიანი, როგორც დამოუკიდებელი ინდივიდი და თავისუფალი პიროვნება, ასევე მისი ღირსება კონსტიტუციის უზენაესი ღირებულებებია. მათი განვითარება - ადამიანის თვითგანვითარება - თითოეული ძირითადი უფლების უმთავრესი მიზანია, რაც უზრუნველყოფს ადამიანში არსებული პიროვნული უნარისა და შესაძლებლობების თავისუფალ განვითარებას. კონსტიტუციის მე-16 მუხლის დებულება, ღირსების საფუძველზე და მასთან კავშირში მოიცავს ადამიანის საქმიანობის ყველა სახესა და ცხოვრების ყველა სფეროს, რომელიც არ ხვდება რომელიმე სპეციალური ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში და ამით უზრუნველყოფს ადამიანის სრულყოფილ დაცვას. მაგალითად შეიძლება მოვიყვანოთ პირადი ცხოვრების სფერო, სადაც სწორედ ადამიანის ღირსებიდან და პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებიდან გამომდინარე, უზრუნველყოფილია ყოველი ადამიანის შესაძლებლობა საკუთარი შეხედულებისამებრ ჩამოაყალიბოს თავისი პირადი ცხოვრება და შეინარჩუნოს მისი ძირითადი პირობები. ეს კი ნიშნავს, რომ ადამიანის ღირსების საფუძველზე ინდივიდი დაცულია ისეთი ჩარევისაგან, რომელსაც შეუძლია მისი პიროვნულობის შელახვა. ეს ყველაფერი თავისუფალი ადამიანის განვითარების ერთ-ერთი უმთავრესი საფუძველია.

III. დაცულ სფეროში ჩარევა

ღირსების ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში ყველაზე მძიმე ჩარევა ადამიანის წამებაა, თუმცა, როგორც უკვე აღინიშნა, არა მხოლოდ წამება, არამედ მე-17 მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტებში მითითებული ყველა მოქმედება აბსოლუტურად აკრძალულია. ეს ნორმები, ფაქტობრივად, წარმოადგენს ადამიანის აბსოლუტურ უფლებებს მის მიმართ არ განხორციელდეს წამება, არაჰუმანური, სასტიკი ან ღირსების შემლახავი მოპყრობა ან არ დაეკისროს მსგავსი სასჯელი, ასევე არ მოხდეს ადამიანის ფიზიკური ან ფსიქიკური იძულება. საკონსტიტუციო სასამართლომ გარკვევით აღნიშნა, რომ „... არ არსებობს ლეგიტიმური მიზანი, დაუძლეველი ინტერესი, როგორი მნიშვნელოვანიც არ უნდა იყოს ის (ტერიტორიული მთლიანობის, სუვერენიტეტის დაცვა, ტერორიზმთან ბრძოლა, სახელმწიფო უსაფრთხოება და სხვა), რომლის დასაცავადაც შესაძლებელი იქნებოდა ამ უფლებებში ჩარევის გამართლება.“¹⁸

ზემოთ აღნიშნულთან ერთად, საკონსტიტუციო სასამართლომ ნათლად განმარტა, თუ რა შემთხვევაში შეიძლება დაირღვეს ადამიანის ღირსება და აღნიშნა, რომ „... სახელმწიფო საქართველოს კონსტიტუციის მე-17 მუხლის პირველ პუნქტს არღვევს მაშინ, როდესაც ფუნდამენტური უფლებების დარღვევის გზით (შედეგად), მიზნად ისახავს ადამიანის დამცირებას, მისი მიზნის მისაღწევ საშუალებად გამოყენებას ან/და მისი ფაქტობრივი ქმედება ასეთ შედეგს გარდაუვლად იწვევს.“¹⁹ მიუხედავად ღირსების ძირითადი უფლების ზემოხსენებული იმპერატიული, აბსოლუტური შინაარსისა, ადამიანი მაინც, და არცთუ იშვიათად, შეიძლება გახდეს საზოგადოებრივი ურთიერთობებისა და სამართლის ნორმების (რომლებსაც იგი უნდა დაემორჩილოს) შიშველი ობიექტი. მაგრამ ეს ჯერ კიდევ არ შეიძლება ჩაითვალოს ღირსების ძირითადი უფლების დარღვევად. აუცილებელია, ამ ყოველივეს თან ახლდეს გარემოება, რომლის გამოც ადამიანი განსაკუთრებული ზეგავლენის ქვეშ ხვდება, რაც ამცირებს მას და პრინციპულად ეჭვქვეშ აყენებს მისი, როგორც დამოუკიდებელი ინდივიდის, სუბიექტის ხარისხს. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ადამიანის ღირსების ფუნდამენტური მნიშვნელობა, მისი უზენაესი ღირებულება არ უფასურდება დაცულ სფეროში მსუბუქი ჩარევით. ადამიანის ღირსების დარღვევა ხდება ამ უფლებით დაცულ სფეროში მხოლოდ მძიმე ჩარევის დროს. ნაკლები ინტენსივობის ღონისძიებები კი, რომლებიც მხოლოდ დროებით გავლენას ახდენს და რომელთა მიზანი სულაც არაა ადამიანის დამცირება, არ არღვევს ადამიანის ღირსებას. საკონსტიტუციო სასამართლომ ხაზი გაუსვა ამ გარემოებას და აღნიშნა, რომ სახელმწიფოს ამგვარი მოქმედების ობიექტურად შესაფასებლად „... მხედველობაშია მისაღები, რამდენად არის ქმედების მიზანი პირის დამცირება და შეურაცხყოფა, ამასთან, საქმის გარემოებათა გათვალისწინებით, რამდენად სერიოზულ გავლენას ახდენს აღნიშნული ქმედება მსხვერპლის პიროვნებაზე.“²⁰ აღნიშნულის თვალსაჩინო მაგალითია საქმე, რომელიც ეხება ტერორისტული აქტის ჩადენაში ბრალდებულ პირს:

მაგალითი 2:²¹ ესპანეთში წარმოებდა გამოძიება ერთ-ერთი ტერორისტული ორგანიზაციის წევრის მიმართ, რომელსაც ბრალად ედებოდა რამდენიმე მძიმე დანაშაულის ჩადენა. დაკავებისას მას ჰქონდა ულვაშები და ქერად შეღებილი თმა, ასევე რამდენიმე ყალბი პასპორტი, რომლებშიც იგი სულ სხვა სახით (განსხვავებული წვერითა და ულვაშებით, ვარცხნილობითა და თმის ფერით) იყო წარმოდგენილი. მოწმეებთან დაპირისპირების მიზნით გამომძიებელმა ბრძანა, ეჭვმიტანილის სურვილის საწინააღმდეგოდ, ძალით შეეღებათ მისთვის თმა, საერთოდ, გრიმიორების დახმარებით ეჭმიტანილს უნდა მიეღო ისეთი იერი, როგორითაც იგი მოწმეებმა ნახეს. მიუხედავად დაკავებულის წინააღმდეგობისა, მას რამდენჯერმე (დაპირისპირების რაოდენობის შესაბამისად) შეუცვალეს იერი, სპეციალური საშუალებებით მიაკრეს ულვაშები, წვერები, შეუღებეს თმა და შეუცვალეს ვარცხნილობა. დაკავებულის საჩივრის განხილვის შემდეგ კომპეტენტურმა სასამართლომ განმარტა, რომ აქ არ მომხდარა ადამიანის ღირსების შელახვა, რადგან: გამომძიებლის მიერ მიღებული ზომები იყო (1) ნაკლები ინტენსიურობის და (2) დროებითი ხასიათის, (3) არ წარმოადგენდა ბრალდებულს შიშველ ობიექტად და (4) მიზნად ისახავდა არა მის დამცირებას, არამედ მძიმე დანაშაულთა გახსნას.

დროთა განმავლობაში, დემოკრატიულ სახელმწიფოთა მდიდარი სასამართლო პრაქტიკის საფუძველზე დამატებით გამოიკვეთა შემთხვევები, როდესაც ირღვევა ადამიანის ღირსება. ესენია:

IV. ჩარევის კონსტიტუციურსამართლებრივი საფუძველი

როგორც უკვე აღინიშნა, ადამიანის ღირსება აბსოლუტურად უზრუნველყოფილი ძირითადი უფლებაა. საქართველოს კონსტიტუცია აცხადებს, რომ ადამიანის ღირსება „ხელშეუვალია“ და არ აკეთებს მითითებას მისი შეზღუდვის საფუძვლებზე. აღნიშნული დაადასტურა საკონსტიტუციო სასამართლომ თავისი განმარტებით.²² აქედან გამომდინარე, მე-17 მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტებში აღნიშნული მოქმედებები თუ ზემოთ მითითებული შემთხვევები, ასევე სახელმწიფოს ნებისმიერი ისეთი მოქმედება, რომელიც მიმართულია ადამიანის დამცირებისაკენ, წარმოაჩენს მას მიზნის მისაღწევ საშუალებად და შიშველ ობიექტად, რაც ეჭვქვეშ აყენებს ადამიანის, როგორც დამოუკიდებელი სუბიექტის ხარისხს, წარმოადგენენ ღირსებით დაცულ სფეროში გაუმართლებელ ჩარევებს, რადგან მათ არ აქვთ და არც შეიძლება ჰქონდეთ კონსტიტუციური საფუძველი. ამ თვალსაზრისით ძალიან მნიშვნელოვანია ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკა, რომლითაც დადგენილია ადამიანის ღირსებისა და ფიზიკური ხელშეუხებლობის დაცვის მაღალი სტანდარტი. თავისი არსებობის პირველ წლებში დადგენილი სტანდარტი ევროპულმა სასამართლომ ორჯერ შეცვალა და კიდევ უფრო აამაღლა იგი. მაგალითად შეიძლება მივუთითოთ საქმეზე „სელმუნი საფრანგეთის წინააღმდეგ“,²³ რომელშიც სასამართლო პოლიციელთა მიერ დაპატიმრებული პირის ფიზიკური, სიტყვიერი და სექსუალური შეურაცხყოფა „წამებად“ მიიჩნია და არა „დამამცირებელ მოპყრობად“, როგორც ადრე იყო დადგენილი.²⁴

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკაში არ ყოფილა წამებასთან დაკავშირებული საქმეები, მაგრამ სასამართლომ განიხილა ერთი საქმე,²⁵ რომელშიც კონკრეტული სასჯელის სასტიკ შინაარსზე მიუთითა. ამ საქმეზე მიღებულ გადაწყვეტილებაში სასამართლომ ხაზგასმით აღნიშნა, რომ „დემოკრატიულ საზოგადოებაში, რომლის საფუძველი და მიზანი თავისუფალი ადამიანია, შეუძლებელია არსებობდეს ადამიანის წამების, არაჰუმანური სასტიკი, ღირსების შემლახველი მოპყრობის მოთხოვნილება, საჭიროება და, მით უფრო, კონსტიტუციური გამართლება.“ ამ საქმეში სასამართლომ დაადგინა პირადი მოხმარების მიზნით 70 გრამამდე გამომშრალი მარიხუანის შეძენა/შენახვისთვის სასჯელის სახით 7-დან 14 წლამდე თავისუფლების აღკვეთის გამოყენების არაპროპორციულობა ჯანმრთელობის დაცვის ზოგად ლეგიტიმურ მიზანთან, რადგან სასამართლომ მკვეთრად და ხაზგასმით აღნიშნა, რომ ადამიანის ძირითად უფლებებში სახელმწიფო უნდა ერეოდეს „მხოლოდ მაშინ, როდესაც ეს გარდაუვალია და მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც ეს ობიექტურად აუცილებელია.“²⁶ სასამართლომ მიიჩნია, რომ „უმიზნო“ და გაუმართლებელია თავისუფლების აღკვეთის დაკისრება პირისთვის ისეთი საქციელის გამო, რომელიც მხოლოდ მის ჯანმრთელობას შეიძლება აყენებდეს ზიანს.²⁷ შესაბამისად, სასამართლომ მიუთითა, რომ მოცემულ შემთხვევაში აშკარა იყო მსგავსი სასჯელის სისასტიკე და არაადეკვატურობა, რადგან ასეთი მკაცრი სასჯელი, ფაქტობრივად, „გამოიყენება როგორც ადამიანის დასჯის მიზანი და არა როგორც ლეგიტიმური მიზნების დაცვის უკიდურესი და აუცილებელი საშუალება.“²⁹ სასამართლომ დაასკვნა, რომ აღნიშნულის შედეგად სახელმწიფოს ხელში „ადამიანი ხდება ინსტრუმენტი და არა დაცვის ობიექტი.“ ამდენად, აღნიშნული ხელყოფდა ადამიანის ღირსებას არაადამიანური, სასტიკი სასჯელის დაწესების გზით (მ. 17, პ. 2).³⁰ კონსტიტუციის მე-17 მუხლის დარღვევა დაადგინა სასამართლომ კიდევ ერთ საქმეში, სადაც „სამართლის ობიექტებად და კონკრეტული მიზნების მისაღწევ საშუალებად“ მიიჩნია საქართველოს კანონით („თავისუფლების ქარტია“) განსაზღვრული მოქალაქეთა ნაწილი, რომლებსაც ბლანკეტურად და უვადოდ ჰქონდათ შეზღუდული მაღალი სახელმწიფო თანამდებობის დაკავების უფლება.

რაც შეეხება ღირსების ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში სხვა სახის ჩარევებს, შეიძლება დავასახელოთ სისხლის ანალიზისათვის საჭირო სისხლის აღება, თმის შეჭრა, ოპერაციული ან ადამიანის სხეულზე განხორციელებული სხვა სამკურნალო ჩარევა, სამკურნალო ნივთიერებების, მათ შორის ნარკოტიკული საშუალებების შეყვანა სხეულში, ინექციის გაკეთება და ა.შ. ასეთი ჩარევები ძირითადად გამართლებულია, თუკი ადამიანი თანახმაა მათ განხორციელებაზე. მსგავსი ჩარევები შეიძლება განხორციელდეს საგამოძიებო ორგანოების მოთხოვნითაც, როცა აუცილებელია დანაშაულის გარემოებათა სრულყოფილი გამოკვლევა. თანაზომიერების პრინციპის მოთხოვნებიდან გამომდინარე, ჩარევა უნდა იყოს აუცილებელი, დანაშაულის სიმძიმის შესაბამისი და არსებული ეჭვის დასაბუთებულობით გამართლებული. (1) ადამიანის სხეულიდან სისხლის აღება, როგორც წესი, დასაშვებია, თუ მას აკეთებს (საფუძვლიანი ეჭვის დროს) ექიმი იმ ფაქტების დასადგენად, რომლებსაც მნიშვნელობა აქვს სისხლის სამართლის საქმისათვის; (2) ასევე დასაშვებია სისხლის ანალიზის აღება და სხვა შესაბამისი კვლევის ჩატარება თუკი ეს აუცილებელია კონკრეტულ საქმეში მამობის დასადგენად; (3) იძულებითი აცრა და რენტგენის საშუალებით იძულებითი გამოკვლევა გამართლებულია ისეთ შემთხვევებში, როცა არსებობს ვირუსული ეპიდემიების გავრცელების საფრთხე და ამ საფრთხის თავიდან აცილება მნიშვნელოვან საჯარო ინტერესს წარმოადგენს. აღნიშნულისაგან განსხვავებით, ზურგის ტვინიდან სითხის ამოღება არის ძლიერი ფიზიკური ჩარევა, რომელიც ადამიანს ტკივილს აყენებს, მაგრამ (4) დასაშვებია მხოლოდ მძიმე სისხლისსამართლებრივი ბრალდების დროს პირის ქმედუნარიანობის დასადგენად და არა უმნიშვნელო დელიქტების გახსნის მიზნით. ყველა აღნიშნულ შემთხვევაში ხელისუფლების შესაბამისი ორგანო ვალდებულია ლეგიტიმური მიზნის (მაგალითად: მძიმე დანაშაულის გახსნა ან თავიდან აცილება) მისაღწევად გამოიყენოს ისეთი საშუალება, რომელიც უკეთეს (ან მსგავს) შედეგს იძლევა და ამავე დროს ნაკლებად არღვევს პირის ფიზიკურ მთლიანობას. შესაბამისად, საჭიროების შემთხვევაში სავალდებულოა დღეისათვის საუკეთესო ტექნიკური სამედიცინო საშუალების - კომპიუტერული ტომოგრაფიის და არა მოძველებული სამედიცინო საშუალებების გამოყენება, რომლებიც მძიმედ და უხეშად არღვევს ფიზიკური ხელშეუხებლობის ძირითად უფლებას და, შესაბამისად, ადამიანის ღირსებას. კომპიუტერული ტომოგრაფია და სხვა თანამედროვე ტექნოლოგიური საშუალებები ასევე არა არის დაკავშირებული ადამიანის ჯანმრთელობის რისკთან.

ღირსების ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში ჩარევასთან დაკავშირებით საყურადღებოა კიდევ ერთი გარემოება: კონკრეტულ შემთხვევებში შეიძლება მოხდეს დაპირისპირება ძირითად უფლებათა შორის, როცა მოდავე მხარეთა ინტერესები დაცულია ძირითადი უფლებებით და მათ შორის ერთ-ერთი ღირსებაა. ასეთი რამ ხდება მაშინ, როცა საქმე ეხება ადამიანის პირადი ცხოვრების სფეროს, რომელიც, როგორც უკვე აღინიშნა, დაცულია ღირსების ძირითადი უფლების საფუძველზე პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებასთან კავშირში. აქედან გამომდინარე, როდესაც ადამიანი მიიჩნევს, რომ შელახულია მისი პიროვნული უფლებები, პირადი ცხოვრების სფერო და მოწინააღმდეგე მხარესაც ძირითადი უფლება უმაგრებს ზურგს, აქ შელახულად შეიძლება ჩაითვალოს ადამიანის ღირსებაც. თუკი ამ დავის გადაწყვეტისას უპირატესობა მიენიჭება ადამიანის პირადი ცხოვრების უფლებასთან დაპირისპირებულ ძირითად უფლებას (ასეთი შეიძლება იყოს სიტყვისა და მედიის თავისუფლებები), ამით შეზღუდულად შეიძლება ჩაითვალოს ადამიანის პიროვნული უფლებები და, შესაბამისად, მისი ღირსებაც. აქ ძალიან მნიშვნელოვანია ყურადღება მივაქციოთ იმ გარემოებას, რომ ასეთ შემთხვევებში წინა პლანზე დგას პატივისა და ღირსების სამოქალაქო-სამართლებრივი შინაარსი, რომელიც შეიძლება შეიზღუდოს სხვა ძირითად უფლებებთან დაპირისპირების შემთხვევებში, ხოლო ადამიანის ღირსება, როგორც ფუნდამენტური კონსტიტუციური პრინციპი, მისი კონსტიტუციურ-სამართლებრივი შინაარსი, ბუნებრივია ხელშეუვალად და აბსოლუტურად დაცულად რჩება.

_____________

1. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე მაია ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ“, 26 ოქტომბერი, 2007.

2. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 26 დეკემბერი, 2007.

3. იხ. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის კომენტარი, წიგნი პირველი, „სამოქალაქო კოდექსის ზოგადი დებულებანი“, მ. 18 - პირადი არაქონებრივი უფლებები.

4. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე მაია ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ“, 26 ოქტომბერი, 2007.

5. იქვე.

6. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე იური ვაზაგაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 30 სექტემბერი, 2016.

7. 24 ივნისი, 2004.

8. 2014 წელს კანონში შევიდა ცვლილებები და მე-41 მუხლი ამოქმედდა იმავე წლის 2 ოქტომბრიდან.

9. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე იური ვაზაგაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 30 სექტემბერი, 2016.

10 სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე აკაკი გოგიჩაიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 11 მარტი, 2004. იხ. აგრეთვე სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ნოდარ მუმლაური საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 28 ოქტომბერი, 2015: „ადამიანის ღირსება ყველა ძირითადი უფლების საფუძველია“.

11. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე მაია ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ“, 26 ოქტომბერი, 2007.

12. უფრო დაწვრილებით ამ უფლების შესახებ იხ. „საქართველოს კონსტიტუციის კომენტარები“, 2005, გვ. 53-61; „საქართველოს კონსტიტუციის კომენტარი“, 2013, გვ. 115-126.

13. იქვე, „საქართველოს კონსტიტუციის კომენტარები“, 2005, გვ. 86-87.

14. აღსანიშნავია, რომ საქართველოს კანონმდებლობა სრულად შეესაბამება ევროპის საბჭოს კონვენციას ადამიანის უფლებებისა და ბიომედიცინის შესახებ (1997) და მის დამატებით ოქმს კლონირების აკრძალვის შესახებ (1998). ეს დოკუმენტები საქართველოსთვის ძალაში შევიდა 2001 წლიდან.

15 ამ საქმესთან დაკავშირებით იხ. „გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებები“, გვ. 15-16, BვერფGE 45, 187.

16. იხ. სსკ მ. 72, ნაწ. 7: „მსჯავრდებულს უვადო თავისუფლების აღკვეთა შეიძლება შეეცვალოს საზოგადოებისათვის სასარგებლო შრომით ან თავისუფლების შეზღუდვით, თუ მან ფაქტობრივად მოიხადა თავისუფლების აღკვეთის ოცი წელი და თუ საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს ადგილობრივი საბჭო მიიჩნევს, რომ საჭირო აღარ არის, მსჯავრდებულმა გააგრძელოს ამ სასჯელის მოხდა“.

17. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ბექა წიქარიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 24 ოქტომბერი, 2015.

18. იქვე.

19. იქვე.

20. იქვე.

21. იმიტირებული საქმე.

22. იხ. ქვევით, გვ. 76, სქოლიო 110.

23. „სელმუნი საფრანგეთის წინააღმდეგ“ (Selmouni v. France), 28 ივლისი, 1999, გადაწყვეტილება იხ.: „ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს განაჩენთა კრებული“, წიგნი II, გვ. 190-324.

24 უფრო დაწვრილებით ევროპული სასამართლოს პრაქტიკაზე იხ. „საქართველოს კონსტიტუციის კომენტარები“, 2005, გვ. 54-59.

25. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ბექა წიქარიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 24 ოქტომბერი, 2015.

26. იქვე.

27. იქვე.

28. იქვე.

29 იხ. ასევე ამ გადაწყვეტილებაზე დაყრდნობით საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ მიღებული განჩინება (15 თებერვალი, 2017), რომლითაც სასამართლომ კონსტიტუციის მე-17 მუხლის მე-2 პუნქტთან მიმართებით ძალადაკარგულად ცნო სისხლის სამართლის კოდექსის 260-ე მუხლის პირველი პუნქტის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც ითვალისწინებს სასჯელის სახით თავისუფლების აღკვეთის გამოყენების შესაძლებლობას 100 გრამამდე ნედლი მარიხუანის პირადი მოხმარების მიზნით შეძენისა და შენახვისათვის.

30. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ნოდარ მუმლაური საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 28 ოქტომბერი, 2015.

I. შესავალი

საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლი კონსტიტუციის დებულებათა შორის ერთ-ერთი ყველაზე მოკლე და ლაკონურია. ამ მუხლის მიხედვით „ყველას აქვს საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება“. მიუხედავად ასეთი ლაკონურობისა, აღნიშნული დებულება, ადამიანის ღირსების ხელშეუვალობასთან ერთად, უმნიშვნელოვანესი და შინაარსობრივად კონსტიტუციის ყველა სხვა ნორმაზე დიდი მოცულობის მქონე ნორმაა. ამდენად, აუცილებელია აღნიშნული ნორმის შინაარსის დაწვრილებით განხილვა და მისი მნიშვნელობის წარმოჩენა.¹

ადამიანი, როგორც დამოუკიდებელი, თავისუფალი პიროვნება და მისი ღირსება საქართველოს კონსტიტუციის უზენაესი ღირებულებებია. მათი განვითარება - ადამიანის თვითგანვითარება - თითოეული ძირითადი უფლების უმთავრესი მიზანია. ღირსებისა და პიროვნების თავისუფალი განვითარების ძირითადი უფლებები უზრუნველყოფენ ადამიანში, როგორც დამოუკიდებელ ინდივიდში არსებული პიროვნული უნარისა და ძალების თავისუფალ განვითარებას. ამდენად, კონსტიტუციის მე-16 მუხლი მჭიდრო კავშირშია მე-17 მუხლთან და მათგან გამომდინარე, სახელმწიფო ვალდებულია შექმნას ყველა პირობა იმისათვის, რომ თითოეულმა ადამიანმა თავისი უნარებისა და ნიჭის საფუძველზე, საკუთარი პასუხისმგებლობითა და რისკით განავითაროს თავისი პიროვნება ცხოვრებისა და საქმიანობის ყველა სფეროში.

II. კავშირი სხვა ძირითად უფლებებთან

საქართველოს კონსტიტუცია ადამიანის ცხოვრებისა და საქმიანობის სხვადასხვა სფეროებს იცავს არა მხოლოდ მე-16 მუხლით, არამედ სპეციალური ძირითადი უფლებებითაც, როგორებიცაა, მაგალითად, რწმენის, სინდისისა და აღმსარებლობის თავისუფლებები (მ. 19), ხელოვნების თავისუფლება (მ. 23), აზრისა და ინფორმაციის თავისუფლებები (მ. 24), შეკრებისა და მანიფესტაციების თავისუფლება (მ. 25) და ა.შ. კონსტიტუციით ასევე აღიარებულია პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობისა (მ. 20) და ინფორმაციული თვითგამორკვევის (მ. 41) სპეციალური ძირითადი უფლებები, რომლებიც, თავიანთი შინაარსიდან გამომდინარე, პირდაპირ კავშირში არიან პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებასთან. მოქალაქეთა თავისუფლების შემზღუდავი მოქმედებების განხორციელებისას, სახელმწიფო ძალიან ხშირად ერევა როგორც პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებით, ისე რომელიმე სპეციალური ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში. ამ დროს არ შეიძლება ორივე მათგანის ერთდროულად გამოყენება. წინააღმდეგ შემთხვევაში აზრს დაკარგავენ სპეციალური ძირითადი უფლების განსაკუთრებული დებულებები. ამასთანავე, რადგან პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება ზოგადი ნორმაა, მისი დამოკიდებულება სპეციალურ ძირითად უფლებებთან ეფუძნება სამართლის ცნობილ პრინციპს, რომლის მიხედვითაც, ზოგადი ნორმა უკან იხევს, როცა შეიძლება სპეციალური ნორმის გამოყენება (ლეხ სპეციალის დეროგატ ლეგი გენერალი). აქედან გამომდინარე, როცა ხდება როგორც პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლების, ისე ერთ-ერთ სპეციალური ძირითადი უფლების დარღვევა, დაცულ სფეროში განხორციელებული ჩარევის საწინააღმდეგოდ გამოიყენება მხოლოდ სპეციალური ძირითადი უფლება.

მიუხედავად ამისა, არის შემთხვევები, როცა ვერ ხერხდება ჩარევის შესაფასებლად რომელიმე სპეციალური ძირითადი უფლების გამოყენება. აქ უნდა გამოვიყენოთ საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტება, რომლის მიხედვითაც „კონსტიტუციის მე-16 მუხლი ქმნის კონსტიტუციური დაცვის გარანტიას ურთიერთობებისთვის, რომლებიც არ თავსდება კონსტიტუციის სხვა ნორმებში, თუმცა შეადგენს პიროვნების თავისუფალი განვითარების აუცილებელ კომპონენტს.“² აქედან გამომდინარე, აღნიშნულ შემთხვევებში შესაძლებელია დავეყრდნოთ მე-16 მუხლს და ჩარევისაგან დასაცავად გამოვიყენოთ პიროვნების თავისუფალი განვითარების ზოგადი უფლება. მაგალითად, უცხო ქვეყნის მოქალაქეები და მოქალაქეობის არმქონე პირები ვერ იყენებენ ზოგიერთ ძირითად უფლებას (რომლებსაც მხოლოდ საქართველოს მოქალაქეები ფლობენ (ე.წ. „სამოქალაქო უფლებები“)), მაგრამ საჭიროების შემთხვევაში მათ შეუძლიათ თავი დაიცვან სწორედ პიროვნების თავისუფალი განვითარების ზოგადი, ყველასათვის უზრუნველყოფილი უფლებით.

განსაკუთრებით უნდა გამოვყოთ პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლების პირდაპირი კავშირი ადამიანის პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის ძირითად უფლებასთან (მ. 20). ერთი შეხედვით, მე-20 მუხლი თითქმის მთლიანად ფარავს პირადი ცხოვრების სფეროს, მაგრამ, ჯერ ერთი, სხვაგვარად მოიაზრებს ამ უფლებას საკონსტიტუციო სასამართლო, მეორეც, ზემოთ მოცემული ანალიზიდან გამომდინარე, შეიძლება ითქვას, რომ მე-16 მუხლი გაცილებით ფართოა და მოიცავს ადამიანის პირადი ცხოვრების, პირადი ურთიერთობებისა და საქმიანობის სხვადასხვა, ერთმანეთისაგან გარკვეული ნიშნებით გამოყოფილ სფეროებს. სწორედ ასე განმარტავს ამ მუხლების კავშირს და მათ შინაარსს საკონსტიტუციო სასამართლო: „საქართველოს კონსტიტუციის მე-20 მუხლი არ მოიცავს პირადი ცხოვრების უფლების ყველა ასპექტს“, ამ სფეროში „... ოჯახურ ურთიერთობებს, ისევე როგორც სხვა პერსონალურ კავშირებს ადამიანთა გარკვეულ წრესთან, განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება პიროვნების ავტონომიურობის, მისი თავისუფალი და სრულყოფილი განვითარების უზრუნველსაყოფად. სწორედ ამიტომ, საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლი საგანგებოდ ითვალისწინებს თავისუფალი განვითარების უფლებას.“³

ყოველივე ზემოთ აღნიშნულიდან გამომდინარე, კონსტიტუციის მე-16 მუხლის მიმართება სხვა ძირითად უფლებებთან მოკლედ შეიძლება ასე ჩამოვაყალიბოთ: პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლების მოქმედება ვრცელდება ადამიანის საქმიანობის ყველა სახესა და ცხოვრების ყველა სფეროზე, რომელიც არ ხვდება რომელიმე სპეციალური ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში და ამით მოიცავს ადამიანის ყოველგვარ ცხოვრებისეულ ურთიერთობებს.

III. პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებით დაცული სფერო

კონსტიტუციის მე-16 მუხლში მოცემული ძირითადი უფლებით დაცული სფეროს განსაზღვრა მეტად რთულია. ამის მთავარი მიზეზი ის არის, რომ თავად უფლების შინაარსი ძალიან ფართოა და მოიცავს ადამიანის, როგორც დამოუკიდებელი და თავისუფალი პიროვნების განვითარებასთან დაკავშირებულ მრავალ კონკრეტულ უფლებას. სწორედ ამიტომ, იგი სულ რამდენიმე ქვეყნის კონსტიტუციაშია გამოყოფილი დამოუკიდებელი უფლების ფორმით.⁴ აქედან გამომდინარე, მე-16 მუხლის ანალიზისათვის აუცილებელია სრულად გამოვიყენოთ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკა, აგრეთვე უცხო სახელმწიფოთა მდიდარი სასამართლო გამოცდილება.

დაცული სფეროს განსაზღვრისას თავდაპირველად ყურადღება უნდა მივაქციოთ თავად მე-16 მუხლის ტექსტს, საიდანაც ცხადი ხდება, რომ სიტყვები „პიროვნების თავისუფალი განვითარება“ ადამიანის პირად ცხოვრებას მოიცავს, რადგან ადამიანის, მისი პიროვნების განვითარება სხვათა ჩარევებისაგან დაცული პირადი ცხოვრების გარეშე შეუძლებელია. მეორე მხრივ, ასევე აშკარაა, რომ მე-16 მუხლის ტექსტი უფლების ზოგად ხასიათს გვიჩვენებს - ცხადია, რომ „პიროვნების თავისუფალი განვითარება“ არ შემოიფარგლება მხოლოდ პირადი ცხოვრებით, იგი მრავალმხრივი, მრავალფეროვანი და მრავალი მიმართულების შემცველია და ამით ნორმის ზოგადობაზე მიგვანიშნებს. სწორედ ამ შინაარსით განმარტა სასამართლომ ეს სიტყვები და აღნიშნა, რომ პიროვნების თავისუფალი განვითარება გულისხმობს „განვითარებას ამ სიტყვის ყველაზე ფართო გაგებით - ნებისმიერი შინაარსით და მიმართულებით“.⁵ ამასთანავე, დამატებით უნდა გავითვალისწინოთ საკონსტიტუციო სასამართლოს ზემოთ აღნიშნული განმარტება, რომლის მიხედვითაც „მე-16 მუხლი ქმნის კონსტიტუციური დაცვის გარანტიას ურთიერთობებისთვის, რომლებიც არ თავსდება კონსტიტუციის სხვა ნორმებში, თუმცა შეადგენს პიროვნების თავისუფალი განვითარების აუცილებელ კომპონენტს“.⁶ აქედან გამომდინარე, შეიძლება ითქვას, რომ პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება მოიცავს არა მხოლოდ ინდივიდის პირადი ცხოვრების სფეროს, არამედ ასევე მისი ცხოვრებისა და საქმიანობის სხვადასხვა ფორმებს. აქ, პოზიტიური თვალსაზრისით, იგულისხმება ადამიანის უფლება განახორციელოს რაიმე საქმიანობა, ნეგატიური თვალსაზრისით კი - ადამიანის უფლება უარი თქვას ნებისმიერი სახის აქტიურობაზე. საერთო ჯამში, პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლების ფრთებქვეშ ერთიანდება ადამიანის ცხოვრებისა და საქმიანობის ყველა სფერო. ეს ნიშნავს, რომ ფაქტობრივად ყოველი მოქმედება და უმოქმედობა ადამიანისა დაცულია პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებით. თავის მხრივ, ეს ნიშნავს, რომ სახელმწიფოს ყველა მოქმედება, რომლითაც იზღუდება ადამიანის თავისუფლება, წარმოადგენს ჩარევას აღნიშნული ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში. შესაბამისად, აუცილებელია სახელმწიფოს ამ მოქმედებებს ჰქონდეს კონსტიტუციურსამართლებრივი საფუძველი.

ზემოთ აღნიშნული ანალიზიდან გამომდინარე, შეიძლება დავასკვნათ, რომ კონსტიტუციის მე-16 მუხლი მოიცავს ადამიანის ცხოვრებისა და საქმიანობის ყველა სფეროს და ამით უზრუნველყოფს ადამიანის აბსოლუტურ, სრულ დაცვას. სწორედ ამ მუხლის საფუძველზე შეიძლება ითქვას, რომ ადამიანისათვის დაშვებულია ყველაფერი, რაც აკრძალული არ არის, და არა პირიქით.

რაც შეეხება დაცული სფეროს კონკრეტულ შინაარსს, აქ, უპირველეს ყოვლისა, უნდა გავითვალისწინოთ საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ 2014 წელს მიღებული გადაწყვეტილებები, რომლებითაც სასამართლომ ფართოდ განმარტა და პირველად ჩამოაყალიბა მე-16 მუხლით დაცული სფეროს ფარგლები. უპირველეს ყოვლისა, სასამართლომ აღნიშნა, რომ საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება „იცავს პიროვნების ავტონომიურობას, პირის თავისუფლებას, თავისი შეხედულებისამებრ განკარგოს საკუთარი შინაგანი სამყარო, მისი პირადი გონებრივი და ფიზიკური სფერო, სხვებისგან ჩაურევლად, პირადი გადაწყვეტილებით დაამყაროს და განავითაროს ურთიერთობა სხვა პირებთან და გარესამყაროსთან.“ ასევე „დაცულია პირის უფლება, აკონტროლოს საკუთარი თავის წარმოჩენა საზოგადოების თვალში და პიროვნული განვითარებისა და რეალიზაციისათვის აუცილებელი მოქმედებების განხორციელების თავისუფლება.“ გარდა ამისა, სასამართლომ დამატებით მიუთითა, რომ „პიროვნების ავტონომიურობის, მისი თავისუფალი და სრულყოფილი განვითარებისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება როგორც გარე სამყაროსთან ურთიერთობის დამოუკიდებლად განსაზღვრის თავისუფლებას, ასევე ინდივიდის ფიზიკურ და სოციალურ იდენტობას, ინტიმური ცხოვრების შეუვალობას.“⁷ 2016 წელს სასამართლომ კიდევ ერთი განმარტება გააკეთა და ძალიან მოკლედ, სულ რამდენიმე სიტყვით გადმოსცა ამ უფლების არსი: „ადამიანს აქვს უფლება, იყოს ისეთი როგორიც თავად სურს, შეუძლია, მოსწონს“.⁸ იმავე გადაწყვეტილებაში სასამართლომ კიდევ უფრო ზუსტად მიუთითა პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლების შინაარსზე და აღნიშნა, რომ ეს უფლება „მოიცავს ძალიან ფართო სპექტრს უფლებრივი კომპონენტებისა: „პიროვნების თვითგამორკვევის უფლებას, რომელიც, თავის მხრივ, მოიცავს საკუთარი წარმოშობის გარკვევის უფლებას, პიროვნული თვითიდენტიფიკაციის უფლებას - როგორც ფიზიკურად, ისე ფსიქოლოგიურად საკუთარი თავის შეგრძნების, გააზრების უფლებას; საკუთარი სქესისა და სექსუალური ორიენტაციის განსაზღვრას, სქესის შეცვლის უფლების ჩათვლით, და სხვა; ასევე ინფორმაციული თვითგამორკვევის უფლებას, თვითგამოხატვის უფლებას და ა.შ.“⁹ გარდა ამისა, სასამართლომ დაცულ სფეროში მოიაზრა ასევე „... სარწმუნოების თავისუფლად არჩევა და მის შესაბამისად ცხოვრება“.¹⁰ ამდენად, საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლების ამ განმარტებებიდან გამომდინარე (რომელიც მსგავსია სხვა ქვეყნებში აღნიშნული უფლების შინაარსისა), ასევე ამ უფლების ე.წ. „ყოვლისმომცველობის“ გათვალისწინებით (რადგან იგი მოიცავს ადამიანის საქმიანობის ყველა სახესა და ცხოვრების ყველა სფეროს, რომელიც არ ხვდება რომელიმე სპეციალური ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში, რითაც უზრუნველყოფს ადამიანის სრულყოფილ დაცვას)¹¹ შეიძლება დავასკვნათ, რომ მე-16 მუხლით, ერთი მხრივ, დაცულია ადამიანის პიროვნებასთან დაკავშირებული უფლებები, რომლებსაც მოიცავს ე.წ. ზოგადი პიროვნული უფლება, მეორე მხრივ კი ადამიანის საქმიანობის ნებისმიერი გამოვლინება, რასაც შეიძლება ვუწოდოთ საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლება.

პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლების სუბიექტია ყველა ფიზიკური პირი. ეს ეხება არასრულწლოვანებსაც, რომლებმაც ეს უფლება შეიძლება გამოიყენონ მშობლების ან კანონიერი წარმომადგენლების მეშვეობით. იგივე შეიძლება ითქვას ქმედუუნაროებსა და სულით ავადმყოფებზე.¹² აღნიშნული ძირითადი უფლება შეიძლება გამოიყენონ აგრეთვე იურიდიულმა პირებმაც. თუმცა საჯარო სამართლის იურიდიული პირები (რამდენიმე გამონაკლისის გარდა) არ არიან დაცული ამ უფლებით. ეს ბუნებრივია, რადგან საჯარო სამართლის იურიდიული პირი ვერ განავითარებს „საკუთარ პიროვნებას“, კერძო სამართლის იურიდიული პირის შექმნით ან მასში მონაწილეობით კი სრულიად შესაძლებელია ადამიანმა საკუთარი პიროვნული განვითარების საფუძველი მოძებნოს.¹³ რაც შეეხება გარდაცვლილ ადამიანს, მასზე მე-16 მუხლის მოქმედება ვრცელდება იმ ფარგლებში, რაც დადგენილია მე-17 მუხლის პირველი პუნქტით, ანუ ადამიანის ღირსების ძირითადი უფლებით.¹⁴

IV. საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლება

ა) დაცული სფერო

ადამიანის ნებისმიერი მოქმედება და საქმიანობა, რომელიც არ მიეკუთვნება მისი პირადი ცხოვრების სფეროს და არ ხვდება ზოგადი პიროვნული უფლებით დაცულ სფეროში, დაცულია საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლებით. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით „საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება, უპირველეს ყოვლისა, გულისხმობს პიროვნების მოქმედების ზოგად თავისუფლებას.“¹⁵ შესაბამისად, ამ თავისუფლების სწორედ ასეთი, „ზოგადი“, ყოვლისმომცველი ხასიათიდან გამომდინარე შეიძლება მისი შინაარსი მოკლედ ასე გადმოვცეთ: „ყველას შეუძლია გააკეთოს (ან არ გააკეთოს) ის, რაც მას სურს“.¹⁶ ამ შინაარსის საფუძველზე შეიძლება ითქვას, რომ ადამიანის ყოველი მოქმედება და უმოქმედობა არის პრინციპულად მნიშვნელოვანი და, შესაბამისად, ასევე პრინციპულად დაცული. აქედან გამომდინარე, საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლება უზრუნველყოფს ადამიანის სრულყოფილ დაცვას.

საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლება ერთნაირად იცავს აქტიურ და პასიურ მოქალაქეებს. იგი არის ყოველი ადამიანის კერძო ინიციატივისა და საქმიანობის წამოწყების საფუძველი, იმავდროულად კი (კონკრეტული საქმიანობისაგან დამოუკიდებლად) უზრუნველყოფს ინდივიდის დაცვას ყოველგვარი სახის სახელმწიფოებრივი ჩარევისაგან.

გამომდინარე იქედან, რომ საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლება «ყოვლისმომცველი» ძირითადი უფლებაა, იგი იცავს ყველა იმ ფორმას, რაშიც შეიძლება გამოიხატებოდეს ადამიანის მოქმედება და საქმიანობა. საქმიანობის ამ ფორმების სრული ჩამოთვლა შეუძლებელია, მაგრამ შეიძლება მათი დახასიათება მაგალითების მეშვეობით.

საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლებას განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს ეკონომიკურ სფეროში. საქართველოს კონსტიტუციის თანახმად „სახელმწიფო ვალდებულია ხელი შეუწყოს თავისუფალი მეწარმეობისა და კონკურენციის განვითარებას“ (მ. 30, პ. 2). თავისუფალი მეწარმეობისა და, საერთოდ, ეკონომიკის თავისუფლების საფუძველი კი სწორედ საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლებაა. იგი იცავს ეკონომიკურ ურთიერთობათა თავისუფლებას და სახელშეკრულებო ავტონომიას. თავის მხრივ, ხელშეკრულების თავისუფლება და ავტონომიურობა უზრუნველყოფს ფასების თავისუფალი განსაზღვრის რეჟიმს. საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლება ადამიანებს იცავს აგრეთვე იმ გადასახადებისა თუ მოსაკრებლებით დაბეგვრისაგან, რომლებიც შემოღებულია კონსტიტუციური ნორმების დარღვევით. დაცულია აგრეთვე ფულადი და მატერიალური შესაწირის შეგროვება, როცა მას არ აქვს რელიგიური საფუძველი და, ამდენად, არ ხვდება რელიგიის თავისუფლებით უზრუნველყოფილი დაცვის ქვეშ. ქუჩებსა და ტროტუარებზე მტრედების გამოკვებაც კი, რაც წარმოადგენს ფრინველებისადმი სიყვარულის გამოხატვის ერთ-ერთ ფორმას, დაცულია საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლებით.

მაგალითი 1:¹⁷ ერთ-ერთი ქალაქის თვითმმართველობის ორგანოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილებით აიკრძალა ქუჩებში, ტროტუარებზე, მოედნებსა და სკვერებში მტრედების გამოკვება. ფლორისა და ფაუნის დამცველთა საზოგადოების მიერ წარდგენილი სარჩელის საფუძველზე სასამართლომ განმარტა, რომ ქუჩებში, მოედნებსა და საზოგადოებრივი თავშეყრის სხვა ადგილებში მტრედების გამოკვება დაცული იყო საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლებით. მაგრამ გასაჩივრებული გადაწყვეტილება (ჩარევა) სამართლებრივად დასაბუთებული (გამართლებული) იყო, რადგან, ერთი მხრივ, ეს იყო შეზღუდული, ნაკლებად მძიმე ჩარევა ფრინველებისადმი სიყვარულის გამოხატვის თავისუფლებაში, მეორე მხრივ კი იგი აუცილებელი იყო იმისათვის, რომ არ მომხდარიყო მტრედებისაგან ქუჩების, მოედნების, სკვერებისა და ტროტუარების სერიოზული დაბინძურება, რაც დასუფთავების ხარჯებს მკვეთრად ზრდიდა.

საზოგადოებრივ გაერთიანებათა შექმნისა და მათ საქმიანობაში მონაწილეობის ძირითადი უფლება კონსტიტუციის 26-ე მუხლით არის აღიარებული. ნეგატიური მხრივ იგი უზრუნველყოფს ყოველი ადამიანის თავისუფლებას არ გახდეს რომელიმე ასეთი გაერთიანების წევრი. ასევე დაუშვებელია ასეთი გაერთიანების წევრობის იძულება. ამასთან ერთად, აღნიშნული ძირითადი უფლება არ მოიცავს საჯარო-სამართლებრივ გაერთიანებებს. ასეთი კი შეიძლება იყოს პროფესიული ნიშნით შექმნილი ორგანიზაციები, როგორიცაა სავაჭრო, ექიმთა და ადვოკატთა პალატები. იძულებითი წევრობა ამ ორგანიზაციებში ნიშნავს ჩარევას საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლებაში. ეს ჩარევა მხოლოდ მაშინ არის კონსტიტუციურსამართლებრივად გამართლებული, როცა მოცემული გაერთიანება სახელმწიფოს მიერ დაარსებულია ლეგიტიმური საჯარო ამოცანების შესასრულებლად. აქ იგულისხმება ისეთი ამოცანები, რომელთა შესრულებაზეც არსებობს საზოგადოების განსაკუთრებული ინტერესი, მაგრამ მათი შესრულება შეუძლებელია მხოლოდ ინდივიდთა კერძო ინიციატივით ან მხოლოდ სახელმწიფოს მიერ.

ბ) დაცულ სფეროში ჩარევა

საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლებით დაცული სფეროს „ყოვლისმომცველი“ ხასიათის გამო, დაცულ სფეროში ჩარევას წარმოადგენს საჯარო ხელისუფლების ნებისმიერი ზემოქმედება და ისეთი ნორმების დადგენა, რომლებითაც წესრიგდება ადამიანის საქმიანობის სხვადასხვა სახეები. მიუხედავად ამისა, შესაძლებელია გამოიყოს მნიშვნელოვანი სიძლიერის ჩარევები. ასეთია, მაგალითად, პირდაპირი ჩარევები თავისუფალი მეწარმეობისა და კონკურენციის სფეროში, როცა სახელმწიფო გასცემს განსაკუთრებულ ნებართვებს, ანიჭებს ექსკლუზიურ უფლებებსა და გასცემს სუბვენციებს კონკურენტებზე. საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლებასთან ერთად აღნიშნული ჩარევების წინააღმდეგ შეიძლება გამოვიყენოთ კონსტიტუციის 30-ე მუხლით უზრუნველყოფილი მეწარმეობისა და კონკურენციის თავისუფლება (პ. 2), უშუალოდ საწარმოთა საქმიანობაში ჩარევების წინააღმდეგ კი - საკუთრების ძირითადი უფლება (მ. 21). თავისუფალი მეწარმეობისა და კონკურენციის სფეროში ჩარევა და, შესაბამისად, ეკონომიკური საქმიანობის თავისუფლების მძიმე დარღვევა იქნება გადასახადებისა და მოსაკრებლების დადგენა კანონქვემდებარე აქტებით, რაც პირდაპირ ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის 94-ე მუხლს, რომლის მიხედვითაც ნებისმიერი გადასახადისა და მოსაკრებლის ოდენობა და და გადახდის წესი მხოლოდ კანონით უნდა განისაზღვროს (პ. 1).

გ) ჩარევის კონსტიტუციურსამართლებრივი საფუძველი

საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლი არ შეიცავს დებულებას პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლების შეზღუდვის საფუძვლების შესახებ. ამდენად, ერთი შეხედვით, საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლება (ზოგად პიროვნულ უფლებასთან ერთად) აბსოლუტურად უზრუნველყოფილი ძირითადი უფლებაა. მაგრამ თუ კარგად დავუკვირდებით, შეიძლება ითქვას, რომ ეს აბსოლუტურობა პირობითია. აქ აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ ის გარემოება, რომ კონსტიტუცია სხვა სამართლებრივ სიკეთეებსაც იცავს, ანუ სხვა (სპეციალური) ძირითადი უფლებებით დაცულია ადამიანის ცხოვრების სხვადასხვა სფეროები და საქმიანობის ფორმები. გარდა ამისა, კონსტიტუციით შექმნილია ე.წ. „კონსტიტუციური წესრიგი“ (სხვაგვარად - „თავისუფალი დემოკრატიული წესწყობილება“).¹⁸ ეს წესრიგი მოიცავს სახელმწიფოს მთელ სამართლებრივ სისტემას, ანუ ყველა ნორმას, რომელიც ფორმალურად და მატერიალურად შეესაბამება კონსტიტუციას. სხვათა უფლებები და კონსტიტუციური წესრიგი ერთად ქმნიან პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლების ე.წ. შიდაკონსტიტუციურ ზღვარს. ასეთივე განმარტებას გვაძლევს საკონსტიტუციო სასამართლო, რომელიც მიუთითებს, რომ პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება „არ მიეკუთვნება აბსოლუტურ უფლებათა ჯგუფს“. ამასთანავე, სასამართლო აკონკრეტებს, რომ „ინდივიდის მიერ კონსტიტუციის მე-16 მუხლით დაცული უფლების რეალიზაცია არ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს სხვათა უფლებებს, კონსტიტუციურ წესრიგსა და ლეგიტიმურ საზოგადოებრივ ინტერესებს.“¹⁹ ამდენად, არ შეიძლება ერთი სამართლებრივი სიკეთის დაცვით დაირღვეს სხვა სამართლებრივი სიკეთე, ანუ სხვა ადამიანის ძირითადი უფლება ან კონსტიტუციური წესრიგი. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით „ამ დილემიდან გამოსავალი დემოკრატიულ საზოგადოებაში ერთადერთია - სამართლიანი ბალანსის მიღწევა. მაშინ როდესაც ინტერესების დაპირისპირება აუცდენელია, წარმოიშობა მათი ჰარმონიზაციის, სამართლიანი დაბალანსების აუცილებლობა.“²⁰ აქედან გამომდინარე, საჭიროების შემთხვევაში თანაზომიერების პრინციპის საფუძველზე კონსტიტუციური წესრიგის ნორმათა შემოწმების დროს უნდა მოხდეს მათი შედარება საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლებასთან (შედარების, ანუ აწონ-დაწონვის მეთოდი). რამდენადაც მძიმეა დაცულ სფეროში ჩარევა, იმდენად დაწვრილებით არგუმენტირებული უნდა იყოს შესაბამისი ნორმის კონსტიტუციურ-სამართლებრივი საფუძველი.

მაგალითი 2:²¹ გერმანიის ერთ-ერთი მხარის (გერმანულად: das Land - ფედერაციის შემადგენელი წევრი-სახელმწიფო) წარმომადგენლობითმა ორგანომ მიიღო კანონი გარემოს დაცვის შესახებ, რომელიც ფორმალურად შეესაბამება კონსტიტუციას. სხვა დებულებებთან ერთად, კანონი ადგენს, რომ ტყეში ცხენით ჯირითი დასაშვებია მხოლოდ სპეციალურად ამისათვის გამოყოფილ და აღნიშნულ გზებზე. კანონის მიზანია ფეხით მოსიარულეთა დაცვა ცხენებთან უეცარი შეხვედრისაგან, რამაც შეიძლება ამ პირთა ჯანმრთელობის დაზიანება გამოიწვიოს. ამ მხარეში მცხოვრები ერთ-ერთი ფერმერი ფიქრობს, რომ ამით იზღუდება მისი საქმიანობა. იგი რამდენიმე ათეული ცხენის მფლობელია, დაკავებულია საცხენოსნო სპორტით და ფლობს კარგ ცხენსაშენს. იგი ასევე აქირავებს ცხენებს იმ მოქალაქეებზე, რომლებიც საცხენოსნო სპორტს მისდევენ ან რომლებსაც უბრალოდ სიამოვნებთ რეგულარულად ცხენით ჯირითი და სეირნობა. იმის გამო, რომ მოცემულ ტერიტორიაზე ძალიან მცირე მონაკვეთებია გამოყოფილი საცხენოსნო სპორტისა და ცხენით სეირნობის მოყვარულთათვის, ფერმერი სთხოვს თავის ადვოკატს მოამზადოს შესაბამისი სარჩელი საკონსტიტუციო სასამართლოში შესატანად. იგი დარწმუნებულია, რომ კანონით ირღვევა მისი ძირითადი უფლებები. ადვოკატი ამზადებს სარჩელს და წარუდგენს სასამართლოს. არის თუ არა სარჩელი დასაბუთებული? (ვვარაუდობთ, რომ სარჩელი დასაშვებია).

საკონსტიტუციო სარჩელი დასაბუთებული იქნება, თუკი ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში ჩარევა არ არის კონსტიტუციურ-სამართლებრივად გამართლებული. ასევე გასარკვევია, ხვდება თუ არა ტყეში ცხენით ჯირითი რომელიმე სპეციალური ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში. ამ მხრივ, თითქოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლით გათვალისწინებული საკუთრების ძირითადი უფლება შეიძლება გამოვიყენოთ. მაგრამ ეს მუხლი იცავს უკვე არსებულ საკუთრებას, გარკვეული საქმიანობის საფუძველზე მიღებულ შედეგს და არა თვით საკუთრების მოპოვების პროცესს, ანუ შესაბამის საქმიანობას. სპეციალურად გამოყოფილი გზების გარეშე ტყეში ცხენით ჯირითის აკრძალვა არ წარმოადგენს საკუთრების უფლებაში ჩარევას, რადგან ამით ფერმერი მხოლოდ გარკვეულ „შანსს“ კარგავს, ანუ თავისი სამეწარმეო საქმიანობისათვის არახელსაყრელ სამართლებრივ მდგომარეობას იღებს. ამდენად, აქ არ გვაქვს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის გამოყენების საფუძველი. ტყეში ცხენით ჯირითი არც ერთი სპეციალური ძირითადი უფლებით არ არის დაცული და, შესაბამისად, აქ უნდა გამოვიყენოთ კონსტიტუციის მე-16 მუხლით (კონკრეტულად: საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლებით) უზრუნველყოფილი დაცვა, რადგან კანონით გარკვეულწილად იზღუდება მოსარჩელის საქმიანობა.

I. დაცული სფერო

საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლებით უზრუნველყოფილი დაცვის ქვეშ ხვდება ადამიანის ნებისმიერი მოქმედება თუ უმოქმედობა, რომელიც არ არის დაცული რომელიმე სპეციალური ძირითადი უფლებით. როგორც ზემოთ გაირკვა, ტყეში ცხენით ჯირითი, როგორც ადამიანის საქმიანობის ერთ-ერთი ფორმა, არ არის დაცული არც ერთი სპეციალური ძირითადი უფლებით და აქედან გამომდინარე, იგი ხვდება საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლებით უზრუნველყოფილი დაცვის ქვეშ.

II. დაცულ სფეროში ჩარევა

აუცილებელია დადგენა იმისა, გასაჩივრებული კანონით მოხდა თუ არა დაცულ სფეროში ჩარევა. ჩარევა შეიძლება იყოს სახელმწიფოს ყველა ის ღონისძიება, რომელიც ინდივიდს ხელს უშლის ან უკრძალავს გარკვეული საქმიანობის განხორციელებას, რომელიც საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლებით დაცულ სფეროში ხვდება. გასაჩივრებული კანონით აშკარად იზღუდება მოსარჩელის, აგრეთვე ცხენით სეირნობის მოყვარულთა და საცხენოსნო სპორტის მიმდევართა თავისუფლება, რადგან მათ მხოლოდ სპეციალურად აღნიშნულ გზებზე შეუძლიათ ცხენით ჯირითი.

III. ჩარევის კონსტიტუციურსამართლებრივი საფუძველი

ზემოაღნიშნულის შემდეგ უნდა გაირკვეს, არის თუ არა ჩარევა კონსტიტუციურ-სამართლებრივად გამართლებული. იგი გამართლებული იქნება იმ შემთხვევაში, თუ წარმოადგენს კონსტიტუციური წესრიგის შემადგენელ ნაწილს, ანუ თუ ფორმალურად და მატერიალურად შეესაბამება კონსტიტუციას. მოცემული საქმის შინაარსის მიხედვით, კანონი ფორმალურად კონსტიტუციის შესაბამისია.

გასარკვევია მოცემული კანონის კონსტიტუციასთან მატერიალური შესაბამისობის საკითხი. აქ აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ ის გარემოება, რომ საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლება შეიძლება შეიზღუდოს კონსტიტუციური წესრიგის საფუძველზე, რომელიც მოიცავს არა მხოლოდ ფედერალურ, არამედ მხარეთა კანონებსაც. ამასთან, ლანდის კანონიც, ბუნებრივია, უნდა შეესაბამებოდეს თანაზომიერების პრინციპს (ე.წ. ზღვრის ზღვარი). ამისათვის მას უნდა ჰქონდეს ლეგიტიმური საჯარო მიზანი, უნდა იყოს გამოსადეგი, საჭირო (აუცილებელი) და პროპორციული (თანაზომიერი ვიწრო გაგებით).

(1). საქმის შინაარსიდან გამომდინარე, კანონის მიზანია ფეხით მოსიარულეთა დაცვა მხედრებთან მოულოდნელი შეხვედრისაგან, რასაც შეიძლება მათი ჯანმრთელობის დაზიანება მოჰყვეს. ეს ნამდვილად შეიძლება ჩაითვალოს ლეგიტიმურ საჯარო მიზნად.

(2). მხედრებისათვის სპეციალური გზების გამოყოფა მართლაც წარმოადგენს საჯარო მიზნის მისაღწევად გამოსადეგ საშუალებას.

(3). მაგრამ ეს ღონისძიება იმავდროულად აუცილებელი უნდა იყოს. კანონი აუცილებელია იმ შემთხვევაში, თუკი არ არსებობს რაიმე უფრო ნაკლებად რადიკალური საშუალება, რომლითაც ასევე შესაძლებელია დასახული მიზნის მიღწევა. განხილვის შემდეგ ცხადი ხდება, რომ მოცემულ საქმეში არ ჩანს რაიმე ალტერნატივა, რომელიც საჯარო მიზანს უფრო „მსუბუქი“, ნაკლებად მძიმე ჩარევის გზით მიაღწევდა. ამდენად, კანონი ნამდვილად საჭირო და აუცილებელია.

(4). და ბოლოს, კანონი აუცილებლად პროპორციული (თანაზომიერი) უნდა იყოს. კანონი თანაზომიერია მაშინ, როცა მის მიზანს მოცემულ ძირითად უფლებასთან (ამ შემთხვევაში - საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლებასთან) შედარებით არანაკლები ღირებულება და მნიშვნელობა აქვს და ამით გამართლებულია ჩარევის ინტენსიურობა. განსახილველ საქმეში ხდება კოლიზია საქმიანობის თავისუფლებაზე მხედრების ძირითადი უფლებისა კანონმდებლის ინტერესთან, რომლის მიზანია ფეხით მოსიარულეთა ჯანმრთელობის დაცვა. ამდენად, აუცილებელია დაპირისპირებულ ინტერესთა გაანალიზება შედარების (აწონ-დაწონვის) მეთოდის საფუძველზე.

თავიდანვე ცხადია, რომ კანონმდებლის ინტერესი ტყეში ფეხით სეირნობისა და დასვენების მსურველ ადამიანთა ჯანმრთელობის დაცვაა. ამისათვის მან სამართლიანად უნდა მოაწესრიგოს მოძრაობა მოსახლეობისა და მხედრებისათვის დასასვენებლად და სასეირნოდ გამოყოფილ ტყე-პარკებსა და მინდვრებზე არსებულ გზებზე. აღნიშნული საჯარო მიზნის მისაღწევად ნამდვილად სამართლიანად შეიძლება ჩაითვალოს მხედრებისთვის მოცემულ ტერიტორიაზე თავისუფალი გადაადგილების აკრძალვა და მათთვის მხოლოდ იმ გზებზე მოძრაობის მითითება, რომლებიც ამისათვის სპეციალურად იქნება გამოყოფილი და აღნიშნული. აქ ვერაფერს ცვლის ის არგუმენტი, რომ მხედრები ფეხით მოსეირნეებზე გაცილებით ცოტანი არიან და ამის გამო სწორედ მათთვის (ქვეითებისთვის) უნდა გამოიყოს სპეციალური გზები, რადგან, თავის მხრივ, ფეხით მოსეირნენიც დაცული არიან საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლებით და მათ ჯანმრთელობას გაცილებით მეტი საფრთხე ემუქრება (ცხენებთან მოულოდნელი შეხვედრისაგან), ვიდრე მხედრებისას.

ამდენად, გასაჩივრებული კანონი პროპორციულია (თანაზომიერია). მოსარჩელის საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლებაში ამ კანონით განხორციელებული ჩარევა (კანონისმიერი ჩარევა) კონსტიტუციურსამართლებრივად გამართლებულია. აქედან გამომდინარე, საკონსტიტუციო სარჩელი დაუსაბუთებელია.

V. ზოგადი პიროვნული უფლება

როგორც უკვე აღინიშნა, საკონსტიტუციო სასამართლო მიიჩნევს, რომ საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება „იცავს პიროვნების ავტონომიურობას, პირის თავისუფლებას, თავისი შეხედულებისამებრ განკარგოს საკუთარი შინაგანი სამყარო, მისი პირადი გონებრივი და ფიზიკური სფერო, სხვებისგან ჩაურევლად, პირადი გადაწყვეტილებით დაამყაროს და განავითაროს ურთიერთობა სხვა პირებთან და გარესამყაროსთან“²² და „დამოუკიდებლად განსაზღვროს საკუთარი იდენტობა, ცხოვრების წესი და სტილი, ინდივიდუალური განვითარების და სხვა პირებთან ურთიერთობის გზები და ფორმები, თავისი მორალური, სოციალური, ინტელექტუალური თუ სხვა მოთხოვნილებების და ინტერესების დაკმაყოფილების საშუალებები...“²⁴ სასამართლომ დამატებით აღნიშნა, რომ მე-16 მუხლის დებულება ასევე მოიცავს ნებისმიერი პირის ინტიმური ცხოვრების სფეროს თავისუფლებას, საკუთარი სქესის თუ სექსუალური ორიენტაციის განსაზღვრის უფლებას და სექსუალური ქცევის არჩევის თავისუფლებას.²⁵ აშკარაა, რომ ყველაფერ ზემოთქმულში უპირველესად ადამიანის პირადი ცხოვრება იგულისხმება, რადგან „პიროვნების ავტონომიურობა“ სწორედ აქედან იწყება, მისი არსი კი პირადი ინტიმური, ოჯახური ცხოვრებაა, რის საფუძველზეც ხდება საკუთარი შინაგანი სამყაროს შეცნობა და განსაზღვრა. ამდენად, აღნიშნული განმარტებიდან გამომდინარე, შეიძლება ითქვას, რომ პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება ადამიანის პიროვნულობასთან დაკავშირებულ უფლებებს მოიცავს, რომლებიც ზოგადი პიროვნული უფლებით შეიძლება მოვიცვათ. ამ უფლების უმთავრესი ამოცანა კი, ისევ და ისევ, კონსტიტუციის უზენაესი ღირებულებითი პრინციპის - ადამიანის ღირსების დაცვაა. ამ მიზნით იგი უზრუნველყოფს ყოველი ადამიანის შესაძლებლობას, საკუთარი შეხედულებისამებრ ჩამოაყალიბოს საკუთარი პიროვნება, პირადი ცხოვრების სფერო და შეინარჩუნოს მისი ძირითადი პირობები. ამასთანავე, მისი „ზოგადობიდან“ გამომდინარე, იგი იცავს პიროვნების თავისუფალი განვითარების იმ აუცილებელ ნაწილს, რაც არ არის დაცული სპეციალური ძირითადი უფლებებით.²⁶ საბოლოოდ, შეიძლება განვსაზღვროთ, რომ ზოგადი პიროვნული უფლება ინდივიდს იცავს იმ ჩარევებისაგან, რომლებსაც შეუძლიათ მისი პიროვნულობის შელახვა.

ადამიანის ზოგადი პიროვნული უფლება მოიცავს სამ მნიშვნელოვან უფლებას: თვითგამორკვევის, პირადი ცხოვრებისა და თვითგამოსახვის უფლებებს. საკონსტიტუციო სასამართლომ კონკრეტულად მიუთითა ამ უფლებებზე და აღნიშნა, რომ ისინი წარმოადგენენ პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლების „უფლებრივ კომპონენტებს“.²⁷ თითოეული ეს უფლება, თავის მხრივ, ასევე რამდენიმე კონკრეტული უფლების საფუძველია. აქედან გამომდინარე, აუცილებელია დაწვრილებით განვიხილოთ თითოეული მათგანი.

1. თვითგამორკვევის უფლება

თვითგამორკვევის უფლება პიროვნების ავტონომიურობის, საკუთარი შინაგანი სამყაროსა და საკუთარი გონებრივი სფეროს აღქმისა და შეცნობის უზრუნველყოფის, ასევე საკუთარი იდენტობის განსაზღვრის მიზნით მოქმედი ადამიანის უმნიშვნელოვანესი უფლებაა. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით „პიროვნების თვითგამორკვევის უფლება ... მოიცავს საკუთარი წარმოშობის გარკვევის უფლებას“.²⁸ ამ უფლების მეშვეობით დაცულია ადამიანის თავისუფლება დაუბრკოლებლად მოიძიოს ნებისმიერი ინფორმაცია თავისი წამოშობის შესახებ, შეიგრძნოს საკუთარი პიროვნება ფსიქოლოგიურად და ფიზიკურად და სრულად განკარგოს საკუთარი თავი. აქედან გამომდინარე, თვითგამორკვევის უფლება მოიცავს ყოველი ინდივიდის უფლებას საკუთარი წარმოშობის გარკვევაზე, საკუთარი პიროვნების შეგრძნებაზე და ინფორმაციული თვითგამორკვევის უფლებას.

ა) საკუთარი წარმოშობის (წარმომავლობის) გარკვევის უფლება ნიშნავს, რომ ყველას აქვს უფლება მოიძიოს მონაცემები საკუთარი მშობლების, პაპების, ბებიების და, საერთოდ, წინაპრების შესახებ. ყოველი ინდივიდი უფლებამოსილია ამისათვის გამოიყენოს ყველა საშუალება, მათ შორის საარქივო მასალები. საკუთარი წარმოშობის გარკვევა პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებიდან გამომდინარე „საკუთარი იდენტობის დამოუკიდებლად განსაზღვრის“ უფლების,²⁹ ზოგადად კი „პიროვნების ავტონომიურობის“ არსებითი შემადგენელი კომპონენტია. დაუშვებელია სახელმწიფოს მიერ ისეთი ნორმების დადგენა, რომლებიც ხელს შეუშლიან ადამიანს საკუთარი წარმოშობის გარკვევის უფლების განხორციელებაში. ეს უფლება ავალდებულებს სახელმწიფოს გასცეს ინფორმაცია მის ხელთ არსებული ხელმისაწვდომი წყაროებიდან. ასევე დაუშვებელია სასამართლოს მიერ სრულწლოვან ახალგაზრდას უარი ეთქვას თავისი წარმოშობის გარკვევაზე რაიმე მიზეზით, მაგალითად, იმის გამო, რომ მისი მშობლები დიდი ხანია ერთად აღარ ცხოვრობენ ან ოფიციალურად უკვე რამდენიმე წელია განქორწინებულები არიან. თუმცა, სასამართლომ ზოგჯერ უნდა გაითვალისწინოს დედისა და სრულწლოვანი შვილის კოლიდირებული ძირითადი უფლებები, რათა გაარკვიოს, თუ რა შემთხვევაშია დედა ვალდებული მიაწოდოს საკუთარ შვილს სრული ინფორმაცია მისი ბიოლოგიური მამის შესახებ.30

ბ) საკუთარი პიროვნების შეგრძნების უფლება ნიშნავს თითოეული ინდივიდის თავისუფლებას, თავად, ყოველგვარი გარეგანი ჩარევებისაგან დამოუკიდებლად შეიგრძნოს და განსაზღვროს საკუთარი პიროვნება ფსიქოლოგიურად და ფიზიკურად, აგრეთვე განსაზღვროს საკუთარი სახელი, სქესი, შვილების რაოდენობა და მათი დაბადების დრო. ეს ყველაფერი წარმოადგენს პიროვნების თავისუფალი განვითარების ელემენტარულ გამოვლინებას. საკუთარი პიროვნების შეგრძნება საკუთარი სხეულის ფიზიკური და გონებრივი აღქმით იწყება და არავის აქვს უფლება ჩაერიოს თვითგამორკვევის ამ უაღრესად ინტიმურ სფეროში. ასევე დაუშვებელია აღნიშნული უფლების შემზღუდავი ნორმების დადგენა. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტება მიუთითებს პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლების ამ შინაარსზე, როცა აღნიშნავს, რომ ეს უფლება „...მოიცავს პირის თავისუფლებას, საკუთარი შეხედულებით განკარგოს თავისი ფიზიკური თუ გონებრივი სფერო იმისგან დამოუკიდებლად, მისი ასეთი გადაწყვეტილება იქნება დადებითი თუ უარყოფითი შედეგის მომტანი მისთვის.“³¹ გარდა ამისა, მე-16 მუხლით ასევე დაცულია პირის უფლება თავისუფლად მოახდინოს თვითიდენტიფიცირება, დამოუკიდებლად განსაზღვროს საკუთარი იდენტობა, საკუთარი სქესი თუ სექსუალური ორიენტაცია და სექსუალური ქცევა.³² აქედან გამომდინარე, საკუთარი სხეულის და გონების, საკუთარი „მე“-ს შეგნება და განსაზღვრა მთლიანად და სრულად ადამიანზეა დამოკიდებული. სწორედ ამ უფლებამ მოიცვა შემთხვევები, როცა, მართალია ადამიანები შეიძლება იყვნენ მხოლოდ მამრობითი ან მდედრობითი სქესის, მაგრამ მეცნიერული კვლევების საფუძველზე დადგინდა, რომ სრულიად შესაძლებელია არსებობდეს სომატური ინტერსექსუალიზმის სხვადასხვა ფორმები. ასეთი დისოციაციები ადამიანის ფსიქიკურ და ფიზიკურ მდგომარეობას შორის ამართლებენ სამედიცინო ჩარევას, რის შედეგადაც ასევე აუცილებელი და გამართლებულია შესაბამის სახელმწიფო ორგანოებში ინდივიდის სქესისა და სახელის შესახებ არსებული ინფორმაციის შეცვლის მოთხოვნა.

მაგალითი 3:³³ 1976 წელს, ანუ 1981 წლის 1 იანვრამდე კარგა ხნით ადრე, როცა გერმანიაში ძალაში შევიდა ტრანსსექსუალიზმის კანონი, ერთმა პიროვნებამ შესაბამის სახელმწიფო ორგანოში შეიტანა განცხადება, რომლითაც მოითხოვა დაბადების მოწმობასა და მისი პიროვნების დამადასტურებელ ყველა სხვა დოკუმენტში მისი სქესისა და სახელის შეცვლა. განმცხადებელი დაბადებული იყო მამაკაცად, მაგრამ იგი თავს გრძნობდა მდედრობითი სქესის წარმომადგენლად და დროთა მანძილზე სულ უფრო მეტ იდენტიფიკაციას ახდენდა ამ სქესთან. 32 წლის ასაკში მან გაიკეთა სქესის შეცვლის ოპერაცია, შეიცვალა სახელი და ბოლო რამდენიმე თვის განმავლობაში მუშაობდა ერთ-ერთ კლინიკაში ექთნად.

გერმანიის კომპეტენტურმა სახელმწიფო ორგანომ უარი განაცხადა განცხადების დაკმაყოფილებაზე. განცხადების ავტორმა სასამართლოს მიმართა. საქმის შესწავლის შემდეგ სასამართლომ განაცხადა, რომ განცხადების უარყოფა, ანუ დაბადების მოწმობასა და სხვა დოკუმენტებში სქესისა და სახელის შეცვლის იურიდიულ გაფორმებაზე უარის თქმა ეწინააღმდეგებოდა მოსარჩელის ზოგად პიროვნულ უფლებას, უფრო კონკრეტულად კი მის უფლებას საკუთარი პიროვნების შეგრძნებაზე. ყოველმა ადამიანმა თვითონ უნდა განსაზღვროს, თუ როგორ შეიგრძნობს იგი საკუთარ ინდივიდუალიზმს და, საერთოდ, საკუთარ პიროვნებას. ადამიანს აქვს უფლება თვითონ განკარგოს საკუთარი თავი და თვითონ, საკუთარი პასუხისმგებლობით, წარმართოს თავისი ცხოვრება.

გ) ინფორმაციული თვითგამორკვევის უფლება და კონსტიტუციის

41-ე მუხლი

ინფორმაციული თვითგამორკვევის უფლება არის ინდივიდის თვითგამორკვევის გრძნობიდან გამომდინარე უფლებამოსილება, ძირითადად თვითონ გადაწყვიტოს, როდის და რა ფარგლებში უნდა გახდეს ცნობილი საზოგადოებისათვის მისი პერსონალური მონაცემები და პირადი ცხოვრების შინაარსი. საკონსტიტუციო სასამართლომ ეს უფლება მიიჩნია კონსტიტუციის მე-16 მუხლით მოცემული უფლების შემადგენელ „უფლებრივ კომპონენტად“ და მიუთითა, რომ „პიროვნების თავისუფალი განვითარება უპირობოდ გულისხმობს ინდივიდს არჩევანს, თავად გადაწყვიტოს, რომელ ინფორმაციას არ გახდის საჯაროს საკუთარ თავთან მიმართებით.“³⁴ ამდენად, შეიძლება ითქვას, რომ ინფორმაციული თვითგამორკვევის უფლება წარმოადგენს ადამიანის დამცავ უფლებას სახელმწიფოს მხრიდან გადაჭარბებული ინფორმაციული მოთხოვნების წინააღმდეგ. სახელმწიფო ვალდებულია შექმნას ისეთი სამართლებრივი წესრიგი, რომელიც სრულად შეესაბამება ამ უფლებას. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ანუ როცა ადამიანს არ შეუძლია განსაზღვროს მის შესახებ არსებული ინფორმაციის რა ნაწილია ცნობილი საზოგადოებისათვის თუ მისი კოლეგებისათვის, შეზღუდულია ინდივიდის თავისუფლება საკუთარი პასუხისმგებლობით დაგეგმოს თავისი საქმიანობა და გადაწყვიტოს ცხოვრებისეული პრობლემები. როცა ადამიანს აქვს ეჭვი, რომ მისი ყოველი განსხვავებული, სხვებისაგან გამორჩეული მოქმედება თუ საქციელი სხვადასხვა საშუალებებით დეტალურად ფიქსირდება, იწერება და ინფორმაციის სახით ინახება შემდგომი გავრცელებისა თუ სხვაგვარად გამოყენებისათვის, იგი შეეცდება ასეთი მოქმედებებისაგან თავი შეიკავოს. მაგალითად, იგი შეეცდება, საკუთარი სურვილის საწინააღმდეგოდ, არ მიიღოს მონაწილეობა შეკრებასა თუ მანიფესტაციაში, არ დაუჭიროს მხარი მოქალაქეთა კონკრეტულ ინიციატივას და ამით, ფაქტობრივად, უარი თქვას ძირითადი უფლებების განხორციელებაზე. ინფორმაციული თვითგამორკვევის უფლების საწინააღმდეგო იქნება ისეთი სამართლებრივი წესრიგი, რომელშიც მოქალაქეებს არ შეუძლიათ იცოდნენ ვინ, რა, როდის და რა შემთხვევაში იცის მისი პიროვნების შესახებ.

ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, პიროვნების თავისუფალი განვითარება ინდივიდთა მონაცემების დამუშავებისას სახელმწიფოსაგან მოითხოვს თითოეული პიროვნების დაცვას მათი პერსონალური მონაცემების შეუზღუდავი ამოღების, შენახვის, გამოყენებისა და გადაცემისაგან. ინფორმაციული თვითგამორკვევის უფლება არ არის აბსოლუტურად გარანტირებული, მაგრამ მისი შეზღუდვა შეიძლება განხორციელდეს მხოლოდ კანონის საფუძველზე, რომლის არსებობა და ძირითადი შინაარსი (შეზღუდვის საფუძვლები) კონსტიტუციით იქნება განსაზღვრული. ამასთან, კანონი უნდა შეესაბამებოდეს თანაზომიერების პრინციპს. მაგალითად, მოსახლეობის აღწერის დროს უპირველესად გათვალისწინებული უნდა იყოს, აუცილებელია თუ არა ყველა მოთხოვნილი მონაცემი მოსახლეობის შესახებ საჭირო ინფორმაციის მისაღებად და შეიძლება ან საკმარისია თუ არა მათი მიღება ანონიმიზირებული ფორმით (რაც დაცულ სფეროში ნაკლები სიმძიმის ჩარევაა). ინფორმაციული თვითგამორკვევის უფლების უმნიშვნელოვანესი მოთხოვნებია აგრეთვე ამოღებული მონაცემების შეძლებისდაგვარად სწრაფი ანონიმიზირება და მათი საიდუმლოდ შენახვა.

ინფორმაციული თვითგამორკვევის უფლებით ინდივიდთა პერსონალური მონაცემები დაცულია არა მხოლოდ სახელმწიფო ორგანოების ჩარევისაგან, არამედ აგრეთვე სხვა პირთა, მაგალითად ჟურნალისტთა ინტერესისაგან. ეს უფლება ფაქტობრივად წარმოადგენს მედიის მიერ ინფორმაციათა გავრცელების შემზღუდავ ნორმას, რადგან ადამიანის პერსონალური მონაცემები არავისთვის არ შეიძლება იყოს ხელმისაწვდომი თვით ამ ადამიანის თანხმობის გარეშე, გარდა კანონით დადგენილი შემთხვევებისა. აქედან გამომდინარე, ადამიანის ზოგადი პიროვნული უფლება, უფრო კონკრეტულად კი ინფორმაციული თვითგამორკვევის უფლება ყოველთვის უსაფუძვლოდ ირღვევა ინდივიდის პერსონალური მონაცემების გავრცელებით ან ვინმესათვის გადაცემით, თუკი ასეთი გავრცელების ან გადაცემის შემთხვევები კანონით არ არის დადგენილი. ამ საერთო წესიდან შეიძლება არსებობდეს გამონაკლისი მხოლოდ საჯარო პირების მიმართ, რომელთა პერსონალური მონაცემები შეიძლება გავრცელდეს მათი ნებართვის გარეშე მედიის მიერ. ასეთ შემთხვევებში, ანუ საჯარო პირის ინფორმაციული თვითგამორკვევის უფლებისა და მასობრივი ინფორმაციის საშუალებათა თავისუფლების კოლიზიისას, დავა უნდა გადაწყდეს დაპირისპირებულ ძირითად უფლებათა და ინტერესთა შედარების (აწონ-დაწონვის) საფუძველზე. იმავდროულად, ე.წ. ვარაუდის წესიდან³⁵ გამომდინარე, ასეთ შემთხვევებში წინასწარ შეიძლება გამოითქვას ვარაუდი მასობრივი ინფორმაციის საშუალებათა თავისუფლების სასარგებლოდ.

როგორც უკვე აღინიშნა, კონსტიტუციის მე-16 მუხლი, პიროვნების თავისუფალი განვითარების ძირითადი უფლება პირდაპირ კავშირშია კონსტიტუციის სხვა მუხლებით აღიარებულ რამდენიმე ძირითად უფლებასთან. უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღვნიშნოთ საქართველოს კონსტიტუციის 41-ე მუხლი, რომელშიც დიდწილად კონკრეტიზებულია ინფორმაციული თვითგამორკვევის უფლება.

მ. 41 - ინფორმაციული თვითგამორკვევის უფლება

კონსტიტუციის 41-ე მუხლი აწესრიგებს სახელმწიფო ორგანოებში არსებულ ინფორმაციაზე საქართველოს მოქალაქეთა ხელმისაწვდომობისა და ამ ინფორმაციის გამჟღავნებისაგან დაცვის უფლებასთან (ინფორმაციული თვითგამორკვევის უფლება) დაკავშირებულ საკითხებს. ამ მუხლის მიხედვით:

„1. საქართველოს ყოველ მოქალაქეს უფლება აქვს კანონით დადგენილი წესით გაეცნოს სახელმწიფო დაწესებულებებში მასზე არსებულ ინფორმაციას, აგრეთვე იქ არსებულ ოფიციალურ დოკუმენტებს, თუ ისინი არ შეიცავენ სახელმწიფო, პროფესიულ ან კომერციულ საიდუმლოებას.

2. ოფიციალურ ჩანაწერებში არსებული ინფორმაცია, რომელიც დაკავშირებულია ადამიანის ჯანმრთელობასთან, მის ფინანსებთან ან სხვა კერძო საკითხებთან, არავისთვის არ უნდა იყოს ხელმისაწვდომი თვით ამ ადამიანის თანხმობის გარეშე, გარდა კანონით დადგენილი შემთხვევებისა, როდესაც ეს აუცილებელია სახელმწიფო უშიშროების ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად, ჯანმრთელობის, სხვათა უფლებებისა და თავისუფლებების დასაცავად.“

მიუხედავად იმისა, რომ პირველი პუნქტი მიუთითებს მხოლოდ „საქართველოს მოქალაქის უფლებაზე“, საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით „აღნიშნული მუხლი ... ყველა (მოქალაქეობის მიუხედავად) ფიზიკურ თუ იურიდიულ პირს...“³⁶ აძლევს უფლებას გაეცნოს სახელმწიფო დაწესებულებებში დაცულ ოფიციალურ ინფორმაციას. დაახლოებით იგივე განმარტება გააკეთა საკონსტიტუციო სასამართლომ მეორე პუნქტთან დაკავშირებით და აღნიშნა, რომ ამ ნორმის გავრცელება (რომელშიც გამოყენებულია ტერმინი „ადამიანი“), მისი შინაარსის გათვალისწინებით, კონსტიტუციის 45-ე მუხლის თანახმად, „... შეიძლება არა მხოლოდ ფიზიკურ, არამედ იურიდიულ პირზეც.“³⁷ ამდენად, 41-ე მუხლის სუბიქტები არიან როგორც ფიზიკური, ისე იურიდიული პირები, იმ გამონაკლისის გათვალისწინებით, რომ, მაგალითად, ჯანმრთელობა ბუნებრივად აქვთ მხოლოდ ფიზიკურ პირებს და ამ ნაწილში 41-ე მუხლის მე-2 პუნქტის სუბიექტი ვერ იქნება იურიდიული პირი.³⁸

41-ე მუხლის პირველი პუნქტით დაცული სფერო, უპირველეს ყოვლისა, მოიცავს მხოლოდ სახელმწიფო დაწესებულებებში კონკრეტულ პირზე არსებული ინფორმაციის და მასთან დაკავშირებული სხვა ოფიციალური დოკუმენტების ღიაობას თვით ამ პირისათვის. გარდა ამისა, საკონსტიტუციო სასამართლომ დაადგინა პრაქტიკა, რომლის მიხედვითაც დაცულ სფეროში შედის ასევე იმ ოფიციალური დოკუმენტების ხელმისაწვდომობა, რომლებიც თავად ინფორმაციის მიღების მსურველს არ შეეხება. ამ უფლების ასეთი ფართო შინაარსიდან გამომდინარე, საკონსტიტუციო სასამართლომ 41-ე მუხლის პირველი პუნქტი ინფორმაციის თავისუფლებას დაუკავშირა და აღნიშნა, რომ „... ეს ნორმა ინფორმაციის თავისუფლების კონკრეტულ შემთხვევას - ოფიციალური წყაროებიდან ინფორმაციის მიღების უფლებას იცავს.“³⁹ ზემოთ აღნიშნული განმარტებებიდან გამომდინარე, ერთი მხრივ, ცხადია, რომ 41-ე მუხლი აწესრიგებს ინფორმაციის მოპოვების საკითხს მხოლოდ ოფიციალური წყაროებიდან და არა საყოველთაოდ ხელმისაწვდომი წყაროებიდან (როგორც ამას უზრუნველყოფს კონსტიტიუციის 24-ე მუხლი), მეორე მხრივ კი ეს ნორმა წარმოადგენს კონსტიტუციურ საფუძველს იმისათვის, რომ ადამიანმა მოითხოვოს და მიიღოს როგორც პირადად მასზე არსებული (ინფორმაციული თვითგამორკვევა), ისე ზოგადად სხვა საჯარო ინფორმაცია (ინფორმაციის თავისუფლება).

საყურადღებოა ის გარემოება, რომ 41-ე მუხლის პირველი პუნქტით არ არის დაცული პირის უფლება ოფიციალური წყაროებიდან მოიპოვოს ინფორმაცია სხვა პირის ჯანმრთელობის, ფინანსებისა და სხვა კერძო საკითხების შესახებ. ამის საფუძველი 41-ე მუხლის მე-2 პუნქტია, რომლის მიხედვითაც ასეთი ინფორმაციის სახელმწიფო ორგანოებიდან გამოთხოვას თავად იმ პირის ნებართვა სჭირდება, ვისაც ეხება მოთხოვნილი მონაცემები.172 საკონსტიტუციო სასამართლომ გარკვევით აღნიშნა, რომ „... საქართველოს კონსტიტუციის 41-ე მუხლი არ გულისხმობს ინფორმაციის ისეთ თავისუფლებას, რაც შეიძლება გახდეს სხვისი უფლებებისა თუ თავისუფლებების, ანდა სამართლებრივად მნიშვნელოვანი საჯარო ინტერესების დაუსაბუთებელი და გაუმართლებელი შეზღუდვის საფუძველი.“⁴⁰

სახელმწიფო დაწესებულებებში არსებულ ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობისა და, შესაბამისად, ინფორმაციის თავისუფლების უფლებიდან გამომდინარე სახელმწიფო ვალდებულია შექმნას ისეთი სამართლებრივი წესრიგი, რომელიც სრულად შეესაბამება 41-ე მუხლის მოთხოვნებს. აქ იგულისხმება როგორც სახელმწიფოს ნეგატიური ვალდებულება ხელი არ შეუშალოს პირს ინფორმაციის მიღებაში, ასევე პოზიტიური ვალდებულება დაუბრკოლებლად გასცეს მის ხელთ არსებული ინფორმაცია.⁴¹

41-ე მუხლის პირველი პუნქტით აღიარებული უფლება არ არის აბსოლუტური უფლება. ისევე როგორც ბევრი სხვა უფლება, იგი შეიძლება შეიზღუდოს მხოლოდ კანონით დადგენილი წესით, ხოლო შეზღუდვის საფუძვლები იმავე პუნქტით, ანუ თავად კონსტიტუციით არის განსაზღვრული: ოფიციალური დოკუმენტები, რომლებიც შეიცავენ სახელმწიფო, პროფესიულ ან კომერციულ საიდუმლოებას არ არის ხელმისაწვდომი ფიზიკური თუ იურიდიული პირებისათვის. აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ ამ საკითხზე დაწყებული ნებისმიერი დავა უნდა გადაწყდეს ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში დეტალური გარკვევით იმისა, არის თუ არა ინფორმაცია, რომელსაც შეიცავს მოთხოვნილი დოკუმენტი, სახელმწიფო, პროფესიული და კომერციული საიდუმლოება და არა ზოგადი მიდგომით, ანუ მხოლოდ იმიტომ, რომ სახელმწიფო დაწესებულებამ ჩათვალა ასე.

რაც შეეხება 41-ე მუხლის მე-2 პუნქტს, იგი პირდაპირ კავშირშია კონსტიტუციის მე-20 მუხლით უზრუნველყოფილ პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლებასთან და მოიცავს ამ უფლების ერთ მნიშვნელოვან ასპექტს - ოფიციალურ ჩანაწერებში არსებულ ინფორმაციას, რომელიც დაკავშირებულია პირის ჯანმრთელობასთან, ფინანსებთან და სხვა კერძო საკითხებთან. საკონსტიტუციო სასამართლომ გარკვევით აღნიშნა, რომ 41-ე მუხლის მე-2 პუნქტით „... დაცული სიკეთე არის პირის კერძო, პრივატული სფეროს ხელშეუხებლობა, პირადი მონაცემების საიდუმლოება. ეს ნორმა იცავს პირის ფუნდამენტურ უფლებას, მოითხოვოს სახელმწიფოსაგან ოფიციალურ ჩანაწერებში არსებული, მის ჯანმრთელობასთან, ფინანსებთან ან სხვა კერძო საკითხებთან დაკავშირებული ინფორმაციის გამხელისაგან დაცვა.“⁴²

41-ე მუხლის მე-2 პუნქტით აღიარებული უფლება ავალდებულებს სახელმწიფოს: (1) დაიცვას უცხო პირთა ხელმისაწვდომობისაგან მის ხელთ არსებული („ოფიციალური ჩანაწერები“) ნებისმიერი პირის პერსონალური მონაცემები, რომლებიც ეხება ამ პირის ჯანმრთელობას, ფინანსებს და სხვა კერძო საკითხებს, (2) არ გამოიყენოს ეს მონაცემები თავად, და (3) გასცეს და გამოიყენოს აღნიშნული მონაცემები მხოლოდ იმ პირის თანხმობის შემთხვევაში, ვისაც ისინი ეხება. ამ ვალდებულებათა დარღვევა, რის შედეგადაც მოხდება პირის იდენტიფიკაცია, წარმოადგენს დაცულ სფეროში გაუმართლებელ, თვითნებურ ჩარევას. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ საკონსტიტუციო სასამართლომ საგადასახო ორგანოების მაგალითზე განმარტა ტერმინის „ოფიციალური ჩანაწერები“ მნიშვნელობა და აღნიშნა, რომ „საგადასახადო ორგანოები (1) სახელმწიფო ბიუჯეტიდან დაფინანსებული და (2) სახელმწიფო ამოცანების განმახორციელებელი ორგანოებია და იქ თავმოყრილი ნებისმიერი ფორმის ინფორმაციის სრული სპექტრი შეიძლება იქნეს განხილული, როგორც „ოფიციალურ ჩანაწერებში არსებული ინფორმაცია“.⁴³

პირის უფლება ოფიციალურ ჩანაწერებში არსებული პერსონალური ინფორმაციის დაცვაზე არ არის აბსოლუტური. იგი შეიძლება შეიზღუდოს, მაგრამ მხოლოდ კანონით დადგენილ შემთხვევებში, ანუ სახელმწიფომ შეიძლება გამოიყენოს პირის შესახებ ოფიციალურ ჩანაწერებში არსებული ინფორმაცია თვით ამ პირის თანხმობის გარეშე. კონკრეტულად რის საფუძველზე შეიძლება შეიზღუდოს აღნიშნული უფლება დადგენილია თავად კონსტიტუციით: 41-ე მუხლის მე-2 პუნქტის მიხედვით შეზღუდვა აუცილებელი უნდა იყოს სახელმწიფო უშიშროების ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად, ჯანმრთელობის, სხვათა უფლებებისა და თავისუფლებების დასაცავად. აქ იგულისხმება შემთხვევები, როცა, მაგალითად, აუცილებელია კონკრეტული პირის ყველა საიდენტიფიკაციო მონაცემის მოძიება და გამოყენება სახელმწიფოს შესაბამისი ორგანოების მიერ, რათა მოხდეს მისი დაკავება, რადგან არსებობს მტკიცებულებები მის მიერ ჩადენილი ან მომავალში დაგეგმილი დანაშაულის შესახებ. ასევე შესაძლებელია პირის ჯანმრთელობის მდგომარეობის შესახებ ყველა მონაცემის გამოყენება მაშინ, როცა არსებობს დასაბუთებული ვარაუდი გადამდები დაავადების შესახებ, რის გამოც აუცილებელია ამ პირის იზოლირება სხვა პირთა ჯანმრთელობის დასაცავად.

უნდა აღინიშნოს, რომ კონსტიტუციის 41-ე მუხლის მოთხოვნების შესაბამისად საქართველოში მოქმედებს რამდენიმე საკანონმდებლო აქტი,44 რომლებიც განსაზღვრავენ პირის პერსონალური მონაცემების, ასევე სახელმწიფო, პროფესიულ და კომერციულ საიდუმლოებათა შინაარსს, ინფორმაციის თავისუფლებასთან დაკავშირებულ ნორმებს და ადგენენ სათანადო წესებს სახელმწიფოს მიერ თავისი ვალდებულებების კონსტიტუციის შესაბამისად განხორციელებისათვის.

2. პირადი ცხოვრების უფლება

გაბატონებული სამართლებრივი შეხედულების შესაბამისად, რომელიც დასავლეთის დემოკრატიულ სახელმწიფოთა მუდმივი სასამართლო პრაქტიკის საფუძველზე განვითარდა, პირადი ცხოვრების უფლება ნიშნავს, რომ ყოველ ადამიანს აქვს უფლება თავად განსაზღვროს პირადი ცხოვრების გარესამყაროსთან ურთიერთობის ფარგლები, რაც, თავის მხრივ, გულისხმობს ადამიანის უფლებას მოწყდეს საზოგადოებას და დარჩეს საკუთარ თავთან მარტო, ასევე პირიქით, არ იყოს კარჩაკეტილი და იცხოვროს აქტიური სოციალური ურთიერთობით. საკონსტიტუციო სასამართლომ სწორედ ასე განმარტა საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება პირადი ცხოვრების კუთხით.⁴⁵ ამ განმარტებიდან ჩანს, რომ პიროვნების თავისუფალი განვითარება წარმოუდგენელია ადამიანის პირადი ცხოვრების თავისუფლების გარეშე. ადამიანის პირადი ცხოვრების თავისუფლება კი, თავის მხრივ, ნიშნავს არა მხოლოდ საკუთარი შინაგანი სამყაროს, გონებრივი და ფიზიკური სფეროს დამოუკიდებლად განკარგვას, არამედ ასევე ადამიანის უფლებას „... სხვებისგან ჩაურევლად, პირადი გადაწყვეტილებით დაამყაროს და განავითაროს ურთიერთობა სხვა პირებთან და გარესამყაროსთან“.⁴⁶ აქედან გამომდინარე, ცხადია, რომ პირადი ცხოვრების უფლება არ უნდა აღვიქვათ მხოლოდ მატერიალური მნიშვნელობით, ანუ გარკვეულ საცხოვრებელში, ოთხ კედელში ინდივიდის ჩაკეტვით. ჩარევებისაგან ოთხი კედლის მეშვეობით პირადი ცხოვრების დაცვა ძირითადად უზრუნველყოფილია კონსტიტუციის მე-20 მუხლით, რომელთანაც არსებითი კავშირი აქვს ზოგად პიროვნულ უფლებას. ამ უფლებიდან გამომდინარე თვითშეზღუდვა კი (რასაც ხშირად თვითშენახვის, პირადულობის უფლებას (ინგლისურად - „Right of Privacy“) უწოდებენ) ნიშნავს ინდივიდის განმარტოებას (ინგლისურად - „The right to be left alone“), თვითშეზღუდვას სოციალური მნიშვნელობით („განმარტოების უფლება“, „უფლება დარჩეს მარტო“⁴⁷). ამ დროს თავად ინდივიდი იღებს გადაწყვეტილებას, რომ მას სწორედ ასე, განმარტოებით, შეზღუდვითა და სოციალური აქტიურობისაგან თავის შეკავებით, და არა სხვაგვარად, სურს საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარება.

ზემოთ აღნიშნულის გარდა, საკონსტიტუციო სასამართლომ პიროვნების თავისუფალი განვითარებისათვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვნად ინდივიდის ფიზიკური და სოციალური იდენტობა, ასევე ინტიმური ცხოვრების შეუვალობა მიიჩნია. თუკი ყოველივე ამას გავითვალისწინებთ, შესაძლებელია გამოვიყენოთ ე.წ. სფეროთა თეორია და პირადი ცხოვრების უფლება სახელმწიფო ჩარევისაგან მისი დაცულობის ხარისხის თვალსაზრისით, რამდენიმე ნაწილად დავყოთ: უპირველესად უნდა გამოვყოთ ადამიანის (1) ინტიმური ცხოვრების სფერო, რომელიც პირადი ცხოვრებისა და, საერთოდ, ადამიანის პიროვნულობის ღერძია; (2) ადამიანის ცხოვრების კერძო, ოჯახური სფერო, რომელიც შედარებით ღია ნაწილია თითოეული პირის ყოველდღიურობისა; (3) ამ სფეროს გარეთ ადამიანი უკვე სოციალური და საჯარო ცხოვრების ფარგლებში არსებობს, რაც მისი პიროვნების განვითარებისათვის ასევე მნიშვნელოვანია.

ა) ინტიმური სფერო

პირადი ცხოვრების ინტიმური სფერო არის ადამიანის პიროვნულობის არსებითი და ცენტრალური ნაწილი. იგი ხელშეუვალია და აბსოლუტურად დაცულია ჩარევებისაგან. ინტიმური სფერო წარმოადგენს ადამიანის პირადი ცხოვრების არსს. მისი განკარგვა შეუძლია მხოლოდ ინდივიდს და არავის სხვას. როგორც უკვე აღინიშნა, საკონსტიტუციო სასამართლომ განსაკუთრებული ყურადღება მიაქცია ადამიანის პირადი ცხოვრების ამ ნაწილს და მიუთითა, რომ „პიროვნების ავტონომიურობის, მისი თავისუფალი და სრულყოფილი განვითარებისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება ... ინდივიდის ფიზიკურ და სოციალურ იდენტობას, ინტიმური ცხოვრების ხელშეუვალობას“⁴⁸, ასევე სქესობრივი, სექსუალური ქცევის დამოუკიდებლად განსაზღვრისა და არჩევის თავისუფლებას.⁴⁹ ამდენად, ყოველ ადამიანს აქვს აბსოლუტურად შეუზღუდავი უფლება, ამ სფეროში თავის თავს ეკუთვნოდეს და მხოლოდ საკუთარი შეხედულებისამებრ განკარგოს ყველაფერი. ინტიმური სფერო სრულად არის დაცული სახელმწიფოს ან სხვა პირთა ჩარევისაგან და მედიის მიერ რაიმე ფაქტების გავრცელებისაგან (ეს ეხება როგორც ტექსტს, ისე ფოტოსურათებს, აუდიო და ვიდეოჩანაწერებს და ა.შ.). ინტიმური სფერო მთლიანად მოიცავს ადამიანის სექსუალურ ცხოვრებას, აგრეთვე პირად საიდუმლოებას მიკუთვნებულ ინფორმაციებს: სამედიცინო გამოკვლევების შედეგებს, აღსარებისას გამოთქმულ მოსაზრებებს, ადვოკატისათვის მიწოდებულ ცნობებს და ა.შ.⁵⁰ ინტიმურ სფეროში სახელმწიფოს თუ სხვა პირთა ჩარევა სრულიად დაუშვებელია, თუმცა არსებობს ორი გამონაკლისი: (1) საკუთარი ინტიმური სფეროდან გარკვეული ინფორმაციის გაცემაზე თავად ინდივიდის თანხმობა, ანუ როცა ადამიანი მშვიდად ხვდება პრესაში გამოქვეყნებულ ცნობებს მისი ინტიმური სფეროს შესახებ ან როცა დაწვრილებით მოუთხრობს ჟურნალისტს თავისი სექსუალური ცხოვრებისა და გამოცდილების, ასევევ სამედიცინო გამოკვლევების შედეგების შესახებ, და (2) საჯარო პირებთან დაკავშირებული შემთხვევები, როცა ფაქტები რომელიმე პოლიტიკოსის ინტიმური სფეროდან გარკვეულ სოციალურ ან პოლიტიკურ გამოძახილს ჰპოვებენ. ასეთი შეიძლება იყოს საჯარო პირთან დაკავშირებული მამობის დადგენის ფაქტი ან ინფორმაცია ამ პირის სექსუალური გატაცებების შესახებ. ნებისმიერ სხვა შემთხვევაში ინტიმურ სფეროში ჩარევა უკანონოა და თვით საზოგადოების განსაკუთრებული ინტერესიც კი, მაგალითად, სისხლისსამართლებრივი დევნის აუცილებლობა, არ ამართლებს ღონისძიებებს, რომლებიც ამ სფეროს არღვევენ.

მაგალითი 4:⁵¹ გერმანიაში ერთ-ერთი სკოლა-გიმნაზიის მასწავლებელს ბრალი ედებოდა მოსწავლე გოგონასთან სექსუალური კავშირისათვის. სასამართლო პროცესზე გოგონამ ფიცის ქვეშ უარყო ყოველგვარი სექსუალური კავშირი ბრალდებულთან, რომელიც სასამართლომ გაათავისუფლა. მცირე ხანში გამოძიებამ ბრალი წაუყენა ამ გოგონას ფიცის ქვეშ ტყუილის გამო, დაეყრდნო რა მის პირად დღიურში არსებულ ჩანაწერებს. ეს დღიური, გოგონას სურვილის საწინააღმდეგოდ, გამოყენებულ იქნა გამოძიების მიერ და იგი სასამართლოსათვის განაჩენის გამოტანისას გადამწყვეტი აღმოჩნდა, რადგან ბრალდებულს მასში დეტალურად ჰქონდა აღწერილი თავისი ინტიმური ურთიერთობები მასწავლებელთან. ფედერალურმა უზენაესმა სასამართლომ გააუქმა განაჩენი, რადგან მიიჩნია, რომ პირად დღიურში გაკეთებული ჩანაწერები მიეკუთვნებოდა გოგონას ინტიმურ სფეროს. ამდენად, განაჩენით ხდებოდა სახელმწიფოს ჩარევა ბრალდებულის ინტიმურ სფეროში, ანუ მისი პირადი ცხოვრების ხელშეუვალ, აბსოლუტურად დაცულ სფეროში.

შენიშვნა: საყურადღებოა, რომ „საჯარო პირი“ სამართლებრივი ტერმინია და მოიცავს ყველა საჯარო თანამდებობის პირს როგორც სახელმწიფო ხელისუფლების დონეზე, ისე ადგილობრივი თვითმმართველობის ერთეულებში, ასევე პირს, რომლის გადაწყვეტილება ან აზრი მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს საზოგადოებრივ ცხოვრებაზე, ან რომლისკენაც მისი გარკვეული ქმედების შედეგად ცალკეულ საკითხებთან დაკავშირებით მიმართულია საზოგადოებრივი ყურადღება.⁵² ამდენად, ცხადია, რომ ეს ტერმინი არ მოიცავს მხოლოდ პოლიტიკოსებს და კონკრეტული დავის განხილვისას სასამართლომ საჯარო პირად შეიძლება მიიჩნიოს ყველასათვის ცნობილი პიროვნება, საზოგადო მოღვაწე, სახელგანთქმული მეცნიერი, გამოჩენილი მსახიობი თუ მომღერალი, ხელოვნების სხვა მოღვაწეები, აგრეთვე სახელოვანი სპორტსმენები. ეს ადამიანები გამოირჩევიან მოსახლეობის ფართო მასებისაგან, მათი ცხოვრება, მოღვაწეობა, მიღწევები თუ წარუმატებლობები მუდმივად საზოგადოების ყურადღების ცენტრშია და მათ სიტყვას განსაკუთრებული ყურადღებით ისმენს უამრავი ადამიანი. ამის გამო მათ მიმართ ძირითადი უფლებებით უზრუნველყოფილი დაცვა სუსტია და ხშირად უკან იხევს საზოგადოების ლეგიტიმური ინტერესის, პრესისა თუ აზრის თავისუფლებათა წინაშე. მიუხედავად ამისა, საჯარო პირებთან დაკავშირებული ყველა დავა უნდა გადაწყდეს კონკრეტული გარემოებების მიხედვით დაპირისპირებულ ძირითად უფლებათა შედარების (აწონ-დაწონვის) საფუძველზე. თუმცა, აქვე უნდა გავითვალისწინოთ, რომ საჯარო პირებთან დაკავშირებით წარმოშობილი დავების შემთხვევაში წინასწარ გამოითქმება ვარაუდი მედიის, აზრისა თუ ხელოვნების თავისუფლებათა სასარგებლოდ, რადგან ამ პირთა ცხოვრებისა და საქმიანობის მიმართ საზოგადოების ინტერესი ყოველთვის განსაკუთრებულია.⁵³

ბ) კერძო სფერო

კერძო სფერო მოიცავს ინტიმური სფეროს ფარგლებს გარეთ ადამიანის პირად ცხოვრებას, განსაკუთრებით შიდა ოჯახურ ცხოვრებას. ინტიმური სფეროსაგან განსხვავებით კერძო სფერო არ არის აბსოლუტურად დაცული, თუმცა ჩარევა ადამიანის კერძო სფეროში დასაშვებია მკაცრი წინაპირობების დაცვის შემთხვევაში, ამასთან, ჩარევა უნდა შეესაბამებოდეს თანაზომიერების პრინციპს. კერძო სფეროს მიეკუთვნება პირის ოჯახური ცხოვრება, ოჯახის წევრებთან და უახლოეს ნათესავებთან დაკავშირებული ურთიერთობები, საცხოვრებელი ადგილი, კავშირები უცხოეთთან, შემოსავლებისა და ქონების საკითხები, ალკოჰოლთან დაკავშირებული ჯანმრთელობის მდგომარეობის პრობლემები, რელიგიასთან თუ სხვა მსოფლმხედველობრივ ჯგუფებთან ურთიერთობის საკითხები და ა.შ. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით პიროვნების თავისუფალი განვითარების შემადგენელია საოჯახო ურთიერთობების საკუთარი გადაწყვეტილებების და არჩევანის შესაბამისად წარმართვა, პირადი სოციუმის, გარემოცვის საკუთარი ნებით შერჩევა, ასევე სარწმუნოების თავისუფალდ არჩევა და მის შესაბამისად ცხოვრება.⁵⁴

როგორც აღინიშნა, კერძო სფერო არ არის ხელშეუვალი და აბსოლუტურად დაცული. ადამიანის (არა მხოლოდ საჯარო პირის) კერძო სფეროდან ინფორმაციის მოპოვება და გავრცელება: (1) გამართლებულია ყველა იმ შემთხვევაში, როცა იგი ხორციელდება თვით ამ პირის თანხმობის საფუძველზე; (2) კიდევ ერთი გამონაკლისი კი ისევ საჯარო პირებია, რომელთა კერძო სფერო ზოგადი პიროვნული უფლებით სუსტად არის დაცული, რადგან ჟურნალისტებს ან სხვა პირებს, პრესისა და აზრის თავისუფლებაზე დაყრდნობით, შეუძლიათ მოიპოვონ და გაავრცელონ ცნობები საჯარო პირთა კერძო სფეროდან. ასეთი შემთხვევები, ანუ პრესის ან სხვა პირების მიერ კერძო სფეროდან ცნობების მოპოვებითა და გავრცელებით წარმოქმნილი დავები, როცა ერთმანეთს უპირისპირდება საჯარო პირის ზოგადი პიროვნული უფლება და პრესის (ან აზრის) თავისუფლება, უნდა გადაწყდეს მხოლოდ მოცემული საქმის კონკრეტული გარემოებების ანალიზისა და დაპირისპირებულ ძირითად უფლებათა (ინტერესთა) შედარების (აწონ-დაწონვის) მეთოდის, აგრეთვე თანაზომიერების პრინციპის საფუძველზე.

მაგალითი 5: 1965 წელს ერთ-ერთი სახელმწიფო მოხელის მიმართ აღიძრა საქმე დისციპლინური სამართალწარმოების წესით, რადგან მას უკვე 8 წლის მანძილზე ჰქონდა თავის მდივანთან ყველასათვის ცნობილი, სახელმწიფო მოხელისათვის შეუფერებელი და ქორწინების საწინააღმდეგო ურთიერთობა. რამდენიმე წლის წინათ ეს პიროვნება ცდილობდა განქორწინებას, მაგრამ უშედეგოდ. დოკუმენტები განქორწინების შესახებ გადაეგზავნა დისციპლინური საქმის გამომძიებელს გასაცნობად, რათა მას გაადვილებოდა საქმეში არსებული ფაქტების დასაბუთება. სახელმწიფო მოხელის ადვოკატმა გაასაჩივრა დოკუმენტების გადაგზავნის ფაქტი. სასამართლომ მიიჩნია, რომ განმქორწინებელი მხარეების ნებართვის გარეშე დოკუმენტების გადაგზავნა დაუშვებელი იყო. გადაგზავნა წარმოადგენდა მეუღლეთა კერძო სფეროში გაუმართლებელ ჩარევას, რადგან, ჯერ ერთი, არ იყო დადგენილი, რომ ეს დოკუმენტები შეიცავდნენ მიმდინარე დისციპლინური საქმისათვის მნიშვნელოვან ინფორმაციას, და მეორეც, არავის უცდია დადგენა იმისა, ხომ არ შეიძლებოდა საკამათო საკითხების სხვა გზით გარკვევა, ეს კი არღვევდა თანაზომიერების პრინციპს.

გ) სოციალური და საჯარო სფეროები

სოციალური და საჯარო სფეროები არის ადამიანის ცხოვრებისა და საქმიანობის ისეთი სფეროები, რომლებშიც მოქმედება მიმდინარეობს ინტიმურ და კერძო სფეროთა ფარგლების გარეთ, ნაწილობრივ შეზღუდული ან შეუზღუდავი საჯაროობის პირობებში. საკონსტიტუციო სასამართლო პიროვნების თავისუფალი განვითარების შემადგენლად მიიჩნევს ადამიანის თავისუფალ გადაწყვეტილებებს პოლიტიკურ, კულტურულ, სოციალურ თუ ეკონომიკურ ურთიერთობებში აქტივობის შესახებ, ასევე სასურველი განათლების მიღების, პროფესიისა თუ საქმიანობის არჩევის თაობაზე.⁵⁵ თავიანთი ცხოვრებისა და საქმიანობის აღნიშნულ სფეროებში ადამიანები არ არიან აბსოლუტურად დაუცველნი, მაგრამ აქ საზოგადოების ლეგიტიმურ საინფორმაციო ინტერესს გაცილებით უფრო დიდი მნიშვნელობა და უპირატესობა აქვს ადამიანის ზოგადი პიროვნული უფლების მიმართ.

უპირველეს ყოვლისა, ეს ეხება საჯარო სფეროს, რომელშიც, როგორც წესი, საერთოდ არ არსებობს ინფორმაციის გავრცელების რაიმე შეზღუდვა. ეს განსაკუთრებით ეხება იმ პირებს, რომლებიც, ჩვეულებრივ, არ დგანან საზოგადოების ყურადღების ცენტრში, მაგრამ კონკრეტულ შემთხვევებში ნებაყოფლობით იხსნიან ანონიმურობას და პოპულარულნი ხდებიან. როცა ვინმე ნებაყოფლობით, აქტიურად მონაწილეობს რადიოდისკუსიებში ან სატელევიზიო გადაცემებში, ან რაიმე აქტუალური მიზეზით თავის ბინაში უშვებს სატელევიზიო ჩაწერას საკუთარი პიროვნების შესახებ და ინტერვიუს აძლევს ჟურნალისტს, მან უნდა იცოდეს, რომ ამ გადაღებების შედეგად წარმოშობილ ფირს ერთხელ ან რამდენჯერმე ნახავს მრავალმილიონიანი პუბლიკა, თუნდაც მას შემდეგ არ მოეწონოს საკუთარი თავი ამ ფირზე. იგივე შეიძლება ითქვას საჯარო პირებზე, რომელთა ცხოვრება და საქმიანობა ყოველთვის საზოგადოების ყურადღების ცენტრშია. ამდენად, საჯარო სფეროსთან დაკავშირებული დავების შემთხვევაში ადამიანის ზოგადი პიროვნული უფლება თითქმის ყოველთვის უკან იხევს აზრისა და პრესის თავისუფლებებისა და საზოგადოების ლეგიტიმური ინტერესის წინაშე.

შედარებით ძლიერია ზოგადი პიროვნული უფლება ე.წ. სოციალურ სფეროში, ე.ი. ინდივიდის სოციალურ და არა უშუალოდ საჯარო სფეროს მიკუთვნებულ პროფესიულ გარემოში. ინდივიდმა ამ სფეროში მხოლოდ მაშინ უნდა მოითმინოს საჯარო ინფორმაციები და კომენტარები მისი პიროვნების შესახებ, თუ ამაზე არსებობს საზოგადოების განსაკუთრებული, ლეგიტიმური და აქტუალური საინფორმაციო ინტერესი. სხვა შემთხვევებში დავა უნდა გადაწყდეს ისევ და ისევ დაპირისპირებულ ძირითად უფლებათა შედარების (აწონ-დაწონვის) მეთოდის საფუძველზე. ასეთი დავების დროს ზოგად პიროვნულ უფლებას შეიძლება მიენიჭოს უპირატესობა იმ შემთხვევაში, როცა მოქალაქე (არასაჯარო პირი) ნათლად, არაორაზროვნად აფიქსირებს კონკრეტული ინფორმაციის საიდუმლოდ შენახვის სურვილს. მაგალითად, როდესაც კორესპონდენციის შინაარსზე, რომელსაც ცნობილი მწერალი აწარმოებს რედაქციასთან, არსებობს საზოგადოების ლეგიტიმური ინტერესი, მაგრამ მწერალი აცხადებს, რომ არ სურს ამ კორესპონდენციის გამოქვეყნება, დავის შემთხვევაში უპირატესობა შეიძლება მიენიჭოს მწერლის ზოგად პიროვნულ უფლებას, მიუხედავად იმისა, რომ ეს მიმოწერა ვითარდება მწერლის სოციალურ სფეროში.

3. თვითგამოსახვის უფლება

თვითგამოსახვის უფლების მიხედვით, ყოველი ადამიანი უფლებამოსილია თავად აირჩიოს და გადაწყვიტოს, თუ რა ვითარებაში და რა ფარგლებში სურს მას საკუთარი სახის, საკუთარი პიროვნებისა და ხასიათის გახსნა საზოგადოებისათვის. სწორედ ამ უფლებაზე დაყრდნობით ადამიანს შეუძლია წინ აღუდგეს მისი პიროვნების დამამცირებელ, ყალბ და არასასურველ საჯარო გამოსახვას. მან თავად უნდა გადაწყვიტოს როგორ წარსდგეს სხვა პირის ან საზოგადოების წინაშე და საერთოდ შეიძლება თუ არა (ან რა ფარგლებში შეიძლება) მისი პიროვნების საჯარო განხილვის საგნად ქცევა. საკონსტიტუციო სასამართლომ სწორედ თვითგამოსახვის უფლებაზე მიანიშნა, როცა განაცხადა, რომ „საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლით დაცულია პირის უფლება, აკონტროლოს საკუთარი თავის წარმოჩენა საზოგადოების თვალში და პიროვნული განვითარებისა და რეალიზაციისათვის აუცილებელი მოქმედებების განხორციელების თავისუფლება.“⁵⁶ მოგვიანებით, სასამართლომ ეს უფლება „თვითგამოხატვის უფლების“ სახელით მოიხსენია და პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლების შემადგენელ „უფლებრივ კომპონენტად“ მიიჩნია იგი.⁵⁷

აღნიშნული განმარტებიდან გამომდინარე, თვითგამოსახვის უფლებიდან შეიძლება გამოვყოთ სამი კონკრეტული უფლება, რომლებითაც უზრუნველყოფილია საკუთარი პიროვნების საზოგადოებისათვის წარდგენის შესახებ ინდივიდის თავისუფალი გადაწყვეტილება. ესენია ადამიანის უფლებები საკუთარ სიტყვაზე, საკუთარ სურათზე და საკუთარი პიროვნების წარმოსახვაზე. თვითგამოსახვის უფლებიდან გამომდინარეობს აგრეთვე ადამიანის უფლება საწინააღმდეგო შინაარსის ინფორმაციის გავრცელებაზე.

ა) უფლება საკუთარ სიტყვაზე

ადამიანის უფლება საკუთარ სიტყვაზე განეკუთვნება ინდივიდის კერძო სფეროს მაშინ, როცა ეს სიტყვა არ წარმოითქმის ადამიანის ხელშეუხებელ და აბსოლუტურად დაცულ ინტიმურ სფეროში. ამ უფლების მიხედვით დაუშვებელია პირის ნებართვის გარეშე ან მისი სურვილის საწინააღმდეგოდ მის მიერ არასაჯაროდ წარმოთქმული სიტყვის ფირზე ჩაწერა. მოცემული უფლების შინაარსი საკონსტიტუციო სასამართლოს იმ ფართო განმარტებიდან გამომდინარეობს, რომლის მიხედვითაც პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება გულისხმობს ადამიანის უფლებას „თავად განსაზღვროს გარესამყაროსთან, საზოგადოებასთან ურთიერთობის ფორმა, დრო, ინტენსივობა, გააკეთოს არჩევანი ნებისმიერ საკითხზე, რომელიც ეხება პირადად მას, ნებისმიერი შინაარსისა და სახის ურთიერთობებს მისთვის სასურველ პირებთან სხვებისგან დამოუკიდებლად, მათი ინფორმაირების გარეშე და მათგან თავისუფალ პირობებში.“⁵⁸ სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ყოველმა ინდივიდმა თავად, სხვა პირთა ჩაურევლად უნდა გადაწყვიტოს თუ ვინ შეიძლება ჩაიწეროს და გაავრცელოს (ან საერთოდ ვინმემ უნდა ჩაიწეროს და გაავრცელოს თუ არა) მის მიერ არასაჯაროდ წარმოთქმული სიტყვა. ადამიანთა ცხოვრებისა და ურთიერთობის ბუნებრიობა და უშუალობა დაირღვევა, თუკი ყოველი ადამიანი იძულებული იქნება იცხოვროს იმ შეგნებით, რომ მის მიერ დაუფიქრებლად, სპონტანურად, სხვადასხვა სიტუაციაში წარმოთქმული სიტყვა შეიძლება ჩაიწერონ და გამოიყენონ მის წინააღმდეგ. გამონაკლის შემთხვევაში შეიძლება დაშვებულ იქნეს საიდუმლო ჩაწერა, მაგრამ (1) იგი არ უნდა ეხებოდეს ადამიანის პირადი ცხოვრების ხელშეუვალ სფეროს - ინტიმურ სფეროს; (2) ეს შემთხვევები კანონით უნდა იყოს განსაზღვრული; (3) უნდა ხდებოდეს მხოლოდ მოსამართლის თანხმობით და (4) საიდუმლო ჩაწერის მიზანი უნდა იყოს საზოგადოებისათვის მნიშვნელოვანი სამართლებრივი სიკეთის დაცვა, მაგალითად, მძიმე დანაშაულთა გახსნა. ასეთ შემთხვევებში სახელმწიფოს შესაბამისი ორგანოები ახორციელებენ კონკრეტულ პირთა საუბრების საიდუმლო ჩაწერას, რათა დაადგინონ მძიმე დანაშაულის ჩამდენი პირი. ამასთან, ზემოაღნიშნულ წინაპირობებთან ერთად აუცილებლად დაცული უნდა იქნეს თანაზომიერების პრინციპი, რომლის საფუძველზეც შეიძლება გაირკვეს შესაძლებელი იყო თუ არა ამ ინფორმაციის მოპოვება საიდუმლო ჩაწერის გარეშე, ადამიანის პირად ცხოვრებაში ჩარევის ნაკლებად მძიმე ფორმით.

მაგალითი 6: ავსტრიის ერთ-ერთ ქალაქში სახლის ყიდვა-გაყიდვის დროს მოხდა დაპირისპირება მყიდველსა და გამყიდველს შორის. გამყიდველი ამტკიცებდა, რომ ზეპირად შეთანხმებული ფასი იყო 70.000 შილინგი, ნოტარიალურად დამოწმებულ საბუთებში კი გაცილებით ნაკლები ჩაწერეს, რათა თავი აერიდებინათ გადასახადების გადახდისაგან. ამ საკითხზე მყიდველთან ერთ-ერთი საუბრისას, გამყიდველმა საიდუმლოდ ჩაიწერა საუბარი აუდიოფირზე, მოგვიანებით კი გადასცა იგი პოლიციას, რის საფუძველზეც მყიდველის წინააღმდეგ აღიძრა სისხლის სამართლის საქმე საბუთების გაყალბებისა და გადასახადების დამალვის გამო. საუბრის აუდიოჩანაწერი პროკურატურამ დაუშვა მტკიცებულებად.

სასამართლოს გადაწყვეტილებით, აუდიოჩანაწერის გამოყენება მტკიცებულებად დაუშვებელი იყო, რადგან იგი წარმოადგენდა ჩარევას მყიდველის ზოგადი პიროვნული უფლებით დაცულ სფეროში, კონკრეტულად კი არღვევდა მის უფლებას წარმოთქმულ სიტყვაზე. მოცემულ შემთხვევაში ჩარევა არ იყო აუცილებელი და გამართლებული საზოგადოების განსაკუთრებული ინტერესით, რადგან, ჯერ ერთი, ეს არ იყო მძიმე დანაშაულის შემთხვევა, და მეორეც, არ იყო საბოლოოდ დადგენილი, რომ აუდიოჩანაწერის გამოყენება ერთადერთი საშუალება იყო საქმის გასახსნელად. სასამართლოს აზრით, გამოძიების მიერ არ იქნა დაცული თანაზომიერების პრინციპი, რადგან მტკიცებულებათა მოპოვება შეიძლებოდა სხვა საშუალებებითაც, რომლებიც მყიდველის დაცულ სფეროში ნაკლები ინტენსიურობის ჩარევას წარმოადგენდნენ.

უფლება საკუთარ სიტყვაზე ადამიანს იცავს აგრეთვე იმ შემთხვევებში, როცა მას სხვა პირთა ან მედიის მიერ მიეწერება კონკრეტული გამოთქმები და შეხედულებები, რომლებიც მას სინამდვილეში არ გამოუთქვამს, რაც ზეგავლენას ახდენს ინდივიდის მიერ პირადად განსაზღვრულ სოციალურ მოთხოვნილებებზე. ასეთი შემთხვევებიდან წარმოშობილ დავებში ინდივიდის უფლებას საკუთარ სიტყვაზე ხშირად შეიძლება უპირატესობა მიენიჭოს პრესისა და აზრის თავისუფლებების მიმართ.

ბ) უფლება საკუთარ სურათზე

წარმოთქმული სიტყვის უფლების მსგავსია ადამიანის უფლება საკუთარ სურათზე, რომლის მიხედვითაც ყოველი ინდივიდი უფლებამოსილია თვითონ განსაზღვროს რამდენად მისაწვდომი შეიძლება იყოს ფოტოსურათები ან ვიდეოჩანაწერები მისი გამოსახულებით სხვებისთვის ან საზოგადოებისათვის. საინტერესოა, რომ ჯერ კიდევ მე-19 საუკუნეში პაპარაცებმა გადაიღეს გარდაცვლილი ოტო ფონ ბისმარკის ფოტოსურათი. გერმანიის უმაღლესმა სასამართლომ აკრძალა ამ ფოტოების გავრცელება, მაგრამ ეს გადაწყვეტილება დაასაბუთა არა ზოგადი პიროვნული უფლებით, არამედ ჟურნალისტების მიერ სხვის საკუთრებაში საიდუმლო შეღწევის დაუშვებლობით. დღეს კი, ასეთი შემთხვევებისაგან თავის დასაცავად, შესაძლებელია ყოველმა ინდივიდმა ზოგადი პიროვნული უფლება, უფრო კონკრეტულად კი საკუთარ სურათზე უფლება გამოიყენოს.

სრულიად დაუშვებელია ადამიანის პირადი ცხოვრების ინტიმური სფეროდან სურათებისა თუ ვიდეოჩანაწერების გამოქვეყნება. სახელმწიფოს მიერ ადამიანის პირად ცხოვრებაში ასეთი ჩარევა ყოველთვის გაუმართლებელ ჩარევად ითვლება. უფრო მეტიც, სახელმწიფო თავად არის ვალდებული არ დაუშვას და აღკვეთოს ადამიანის ინტიმურ სფეროში ჩარევის ნებისმიერი მცდელობა. რაც შეეხება ადამიანის პირადი ცხოვრების სხვა სფეროებს, შესაბამისი ფოტოსურათები ან ვიდეოჩანაწერები ხშირად საკუთარ სურათზე უფლებით დაცულ სფეროში გამართლებულ ჩარევას წარმოადგენენ. ასეთია, მაგალითად, სახელმწიფოს შესაბამისი დაწესებულების, ან მედიისა თუ ნებისმიერი სხვა საშუალებით იმ პირის ფოტოსურათის გავრცელება, რომელიც იძებნება მძიმე დანაშაულის ჩადენისათვის. გარდა ამისა, მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებს სრული უფლება აქვთ გამოაქვეყნონ საჯარო პირთა ფოტოსურათები ან ვიდეოჩანაწერები მათი გამოსახულებით. შეიძლება ითქვას, რომ ასეთ შემთხვევებში წარმოშობილი თითქმის ყოველი დავა გადაწყდება მასობრივი ინფორ მაციის საშუალებათა თავისუფლების სასარგებლოდ, რადგან საჯარო პირები ვალდებულნი არიან მოითმინონ და შეეგუონ საზოგადოების მხრიდან მათი საქმიანობისა და პიროვნების მიმართ არსებულ განსაკუთრებულ ინტერესს, შესაბამისად მათი ფოტოსურათების თითქმის ყოველდღიურ გამოქვეყნებას პრესითა თუ ტელევიზიით.

მაგალითი 7: რამდენიმე წლის წინათ ერთ-ერთმა ცნობილმა ქართველმა პოლიტიკოსმა საჯაროდ განაცხადა, რომ ყოველდღიურ მეტად პოპულარულ გაზეთს აუკრძალა თავისი ფოტოსურათების გამოქვეყნება. გაზეთმა არ გაასაჩივრა პოლიტიკოსის ეს მოთხოვნა, მაგრამ თითქმის ყოველ მომდევნო გამოშვებაში, როცა საკითხი ეხებოდა ამ პოლიტიკოსს, იქვე აქვეყნებდა შავ ჩარჩოს მოკლე წარწერით: «აქ უნდა ყოფილიყო ბატონ (სახელი და გვარი) ფოტო». მალე პოლიტიკოსი თავად მიხვდა, რომ საკუთარი სახის დამალვას იგი ვერ შეძლებდა და მედიის წინააღმდეგ ამ მეთოდით ბრძოლაში ყოველთვის დამარცხდებოდა. მას არც სასამართლოსათვის მიუმართავს, რადგან აშკარა იყო, რომ საჯარო პირის უფლება საკუთარ სურათზე აუცილებლად უკან დაიხევდა უფრო მნიშვნელოვანო სამართლებრივი სიკეთის - პრესის თავისუფლების წინაშე.

გ) უფლება საკუთარი პიროვნების წარმოსახვაზე

საკუთარი სურათის უფლებასთან მჭიდრო კავშირშია, მაგრამ მისი იდენტური არ არის ადამიანის უფლება საკუთარი პიროვნების წარმოსახვაზე. თანამედროვე დემოკრატიულ ქვეყნებში, სადაც საზოგადოება და სახელმწიფო საჯარო დისკუსიების, გამჭვირვალობის და თავისუფალი მედიის უშუალო თანამონაწილეობით ყალიბდება და ვითარდება, აღნიშნული უფლება ზოგადი პიროვნული უფლების შემადგენელ უმნიშვნელოვანეს ნაწილს წარმოადგენს. უფლება საკუთარი პიროვნების წარმოსახვაზე ნიშნავს, რომ ყოველი ადამიანი უფლებამოსილია თავად განსაზღვროს, როგორ წარსდგეს სხვა პირთა წინაშე, ანუ როგორ წარმოაჩინოს საკუთარი პიროვნული პორტრეტი საზოგადოებისათვის. ამ უფლების მოცემული განსაზღვრება პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლების იმ ნაწილიდან გამომდინარეობს, რომელიც მოიცავს ადამიანის თავისუფლებას დამოუკიდებლად განსაზღვროს საკუთარი „ცხოვრების წესი და სტილი, ინდივიდუალური განვითარების და სხვა პირებთან ურთიერთობის გზები და ფორმები, თავისი მორალური, სოციალური, ინტელექტუალური თუ სხვა მოთხოვნილებების და ინტერესების დაკმაყოფილების საშუალებები.“⁵⁹ აღნიშნული უფლების ეს შინაარსი ითვალისწინებს იმ რეალობას, რომ მართალია ადამიანი დამოუკიდებელი და თავისუფალი ინდივიდია, მაგრამ მისი პიროვნების რეალიზება ხდება სოციალურ გარემოში, სხვა ადამიანებთან ურთიერთობით. ამავე დროს, სწორედ ზემოთქმულიდან გამომდინარე, სრულიად შესაძლებელია, რომ ინდივიდის უფლება საკუთარი პიროვნების წარმოსახვაზე დაუპირისპირდეს სხვათა ძირითად უფლებებს, მაგალითად ხელოვნების ან აზრის თავისუფლებებს, განსაკუთრებით კი მასობრივი ინფორმაციის საშუალებათა თავისუფლებას. ამ დაპირისპირების გადაწყვეტა შესაძლებელია მხოლოდ დაპირისპირებულ ძირითად უფლებათა შედარებით (შედარების (აწონ-დაწონვის) მეთოდი). იმავდროულად უნდა მოხდეს ადამიანის ზოგად პიროვნულ უფლებაში (კონკრეტულად: საკუთარი პიროვნების წარმოსახვის უფლებაში) განხორციელებული ჩარევის შემოწმება თანაზომიერების პრინციპის საფუძველზე.

საკუთარი პიროვნების წარმოსახვის უფლება განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს სისხლის სამართლის საქმეებთან დაკავშირებული მოვლენების გაშუქებისას. მძიმე დანაშაულის ჩადენის შესახებ პრესითა და ტელევიზიით გავრცელებული ინფორმაცია დამნაშავის სახელის მითითებით, სურათის ჩვენებით და პიროვნების აღწერით წარმოადგენს ინტენსიურ, მძიმე ჩარევას ამ პირის ზოგად პიროვნულ უფლებაში (კონკრეტულად: საკუთარი პიროვნების წარმოსახვის უფლებაში). მაგრამ იმავდროულად არსებობს საზოგადოების განსაკუთრებული საინფორმაციო ინტერესი მძიმე დანაშაულთა, მის ჩამდენ პირთა და ამის გამომწვევ მიზეზთა მიმართ. ასეთ შემთხვევებში აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ, რომ როცა საქმე ეხება აქტუალურ ინფორმაციას მძიმე დანაშაულთა შესახებ, საზოგადოების საინფორმაციო ინტერესი ყოველთვის მაღლა დგას დამნაშავის ზოგად პიროვნულ უფლებასთან შედარებით, მაგრამ ამ უფლების დაუშვებელ, გაუმართლებელ დარღვევას წარმოადგენს პრესის ან ტელევიზიის მიერ აქტუალური ინფორმაციის ფარგლების გადაჭარბებით, დროში შეუზღუდავად დამნაშავის პიროვნების დახასიათება. ასევე დაუშვებელია დანაშაულის ჩადენიდან წლების გასვლის შემდეგ ტელევიზიით დოკუმენტური ფილმის ჩვენება, რომელიც კიდევ ერთხელ იხსენებს დიდი ხნის წინათ მომხდარ ფაქტებს, რომლებიც აღარ არის აქტუალური და ამით მძიმედ არღვევს მსჯავრდებულის ზოგად პიროვნულ უფლებას. ეს ჩარევა განსაკუთრებით მაშინ არის დაუშვებელი, როცა სატელევიზიო ჩვენება დროით კავშირშია სასჯელაღსრულების დაწესებულებიდან მსჯავრდებულის განთავისუფლებასთან და ამით მნიშვნელოვან საფრთხეს უქმნის მის რესოციალიზაციას.

მაგალითი 8:⁶⁰ 1969 წელს გერმანიაში მოხდა შემთხვევა, რომელიც ცნობილი გახდა „ლებახში ჯარისკაცების მკვლელობის» სახელით. სოფელ ლებახში სამმა ახალგაზრდამ მოკლა ოთხი მძინარე ჯარისკაცი. დამნაშავეებმა თან წაიღეს ჯარისკაცების იარაღი და ტყვია-წამალი. სასამართლო პროცესზე გაირკვა, რომ დამნაშავენი ახლო მეგობრები იყვნენ, ჰქონდათ აგრეთვე ჰომოსექსუალური ურთიერთობა, იარაღის მოპოვებით მათ უნდოდათ შეექმნათ საფუძველი შემდგომი თავდასხმებისათვის, რათა მოეპოვებინათ საკმარისი ფული სამხრეთის ზღვების სანაპიროებზე საცხოვრებლად. სასამართლომ ორ მთავარ დამნაშავეს უვადო თავისუფლების აღკვეთა, მესამეს კი (თანამონაწილეს) ექვსი წლით თავისუფლების აღკვეთა მიუსაჯა. 1973 წელს სასამართლომ მიიღო გადაწყვეტილება თანამონაწილის პირობით გათავისუფლების შესახებ. მსჯავრდებულის ადვოკატმა და ოჯახის წევრებმა შეიტყვეს, რომ მსჯავრდებულის განთავისუფლების დღეს გერმანიის ერთ-ერთი უმსხვილესი ტელეკომპანია „ZDF“ აპირებდა ორსაათნახევრიანი დოკუმენტური ფილმის ჩვენებას სათაურით „ჯარისკაცების მკვლელობა ლებახში“. ფილმი მაყურებელს უამბობდა დანაშაულის წინაისტორიას, ჩადენის დეტალებს, გამოძიების მოქმედებას, დამნაშავეთა დაკავებისა და გასამართლების ფაქტებს. ფილმში მოცემული იყო სამივე დამნაშავის ფოტოსურათი მათი ნამდვილი სახელების მითითებით.

მსჯავრდებულის ადვოკატის მიერ შეტანილი სარჩელის განხილვის შემდეგ საკონსტიტუციო სასამართლომ განაცხადა, რომ ეს გადაცემა იქნებოდა მძიმე ჩარევა დამნაშავის ზოგად პიროვნულ უფლებაში, იგი საფრთხეს შეუქმნიდა დამნაშავის რესოციალიზებას, მის ჩართვას საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. ასეთი ჩარევა უკვე აღარ იყო გამართლებული მძიმე დანაშაულის შესახებ აქტუალურ ინფორმაციაზე საზოგადოების განსაკუთრებული ინტერესით. სასამართლოს გადაწყვეტილებით დოკუმენტური ფილმის ჩვენება აიკრძალა.

დ) უფლება საწინააღმდეგო შინაარსის ინფორმაციის გავრცელებაზე

თვითგამოსახვის უფლებიდან გამომდინარეობს ადამიანის უფლება საწინააღმდეგო შინაარსის ინფორმაციის (ანუ გავრცელებული ინფორმაციის უარმყოფელი ცნობების) გავრცელებაზე. ამ უფლების მიხედვით, ყოველი ინდივიდი უფლებამოსილია მოითხოვოს მისი ღირსებისა და ზოგადი პიროვნული უფლების შემლახველი ინფორმაციის უარმყოფელი და საპასუხო ცნობების გავრცელება მედიის იმავე საშუალებით, რომლითაც გავრცელდა აღნიშნული ინფორმაცია. თუმცა ასეთ შემთხვევებში უნდა გავითვალისწინოთ პრესისა და აზრის თავისუფლებათა განსაკუთრებული მნიშვნელობა, რომელზე დაყრდნობითაც მედიას უფლება აქვს დეტალური გამოკვლევის შემდეგ მკითხველს მოუთხროს იმ მოსალოდნელ მოვლენებზე ან სავარაუდო გარემოებებზე, რომელთა მიმართ არსებობს საზოგადოების ლეგიტიმური ინტერესი და რომელთა ნამდვილობა ინფორმაციის გამოქვეყნების მომენტში ჯერ კიდევ არ ირკვევა. მაგრამ პრესისა და აზრის თავისუფლებების შეზღუდვა გამართლებულია იმ შემთხვევაში, როცა გამოქვეყნებული ინფორმაციის შეუსაბამობა სინამდვილესთან საბოლოოდ გარკვეულია და ამით გრძელდება ინდივიდის ზოგადი პიროვნული უფლების შელახვა. უნდა აღინიშნოს, რომ ღირსებისა და ზოგადი პიროვნული უფლების შემლახველი ინფორმაციის უარმყოფელი ცნობების გავრცელების უფლება სამოქალაქოსამართლებრივი თვალსაზრისით ასახულია საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-18 მუხლში. „სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლების შესახებ“ საქართველოს კანონი61 ასევე მიუთითებს, რომ „ცილისწამებასთან დაკავშირებით მოპასუხეს შეიძლება დაეკისროს სასამართლოს მიერ დადგენილი ფორმით ცნობის გამოქვეყნება სასამართლოს გადაწყვეტილების შესახებ“ (მ. 17, პ. 1). საკონსტიტუციო სასამართლომ გავრცელებული ცნობების უარყოფის ვალდებულება სიტყვის თავისუფლების შესაბამისად და შელახული პატივისა და ღირსების აღდგენის ადეკვატურ ზომად მიიჩნია.⁶²

_______________

1. საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება აღიარებულია აგრეთვე გერმანიის ძირითადი კანონით (მ. 2, პ.1), ესტონეთისა (მ. 19) და უკრაინის (მ. 23) კონსტიტუციებით.

2. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები ირაკლი ქემოკლიძე და დავით ხარაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 8 ოქტომბერი, 2014.

3. სსს განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები ალექსანდრე მაჭარაშვილი და დავით სართანია საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს წინააღმდეგ,“ 10 ივნისი, 2009.

4. სახელმწიფოთა უმრავლესობის კონსტიტუციებით უმეტესწილად მოცემულია კონკრეტული ძირითადი უფლებები, რომლებიც ადამიანის თავისუფალ განვითარებას, მისი პირადი ცხოვრებისა და თავისუფალი საქმიანობის სფეროებს მოიცავს.

5. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი, საქართველოს მოქალაქეები - გიორგი ბურჯანაძე, ლიკა საჯაია, გიორგი გოცირიძე, თათია ქინქლაძე, გიორგი ჩიტიძე, ლაშა ტუღუში, ზვიად ქორიძე, ააიპ „ფონდი ღია საზოგადოება - საქართველო“, ააიპ „საერთაშორისო გამჭვირვალობა - საქართველო“, ააიპ „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია“, ააიპ „სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოება“ და ააიპ „ადამიანის უფლებათა ცენტრი” საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 14 აპრილი, 2016.

6. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები ირაკლი ქემოკლიძე და დავით ხარაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 8 ოქტომბერი, 2014.

7. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ლევან ასათიანი, ირაკლი ვაჭარაძე, ლევან ბერიანიძე, ბექა ბუჩაშვილი და გოჩა გაბოძე საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის წინააღმდეგ”, 4 თებერვალი, 2014; იხ. ასევე სსს გადაწყვეტილება საქმეზე “საქართველოს მოქალაქეები - ირაკლი ქემოკლიძე და დავით ხარაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 8 ოქტომბერი, 2014.

8. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი, საქართველოს მოქალაქეები - გიორგი ბურჯანაძე, ლიკა საჯაია, გიორგი გოცირიძე, თათია ქინქლაძე, გიორგი ჩიტიძე, ლაშა ტუღუში, ზვიად ქორიძე, ააიპ „ფონდი ღია საზოგადოება - საქართველო“, ააიპ „საერთაშორისო გამჭვირვალობა - საქართველო“, ააიპ „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია“, ააიპ „სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოება“ და ააიპ „ადამიანის უფლებათა ცენტრი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 14 აპრილი, 2016.

9. იქვე.

10. იქვე.

11. იხ. ქვევით, გვ. 86-87.

12.იხ. სსს განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე მაია ასაკაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 13 ივლისი, 2012: „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების მარეგლამენტირებელი კანონმდებლობა სასამართლოსთვის მიმართვის ულებამოსილების თვალსაზრისით ერთმანეთისაგან არ მიჯნავს პირებს მათი გონებრივი თუ სხვაგვარი შესაძლებლობების მიხედვით. უფრო მეტიც, სამოქალაქო კანონმდებლობისაგან განსხვავებით, კონსტიტუციური სამართალწარმოება საერთოდ არ იცნობს ქმედუუნარობის ინსტიტუტს. შესაბამისად, ... სასამართლოსათვის მიმართვის სუბიექტებში იგულისხმება ნებისმიერი პირი, მათ შორის ისეთებიც, რომლებიც საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის შესაბამისად, ქმედუუნაროდ ითვლებიან.“

13. იხ. „საქართველოს კონსტიტუციის კომენტარები“, ადამიანის ძირითადი უფლებანი და თავისუფლებანი, 2005, გვ. 67.

14. იხ. ქვევით, გვ. 73-84.

15. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ლევან ასათიანი, ირაკლი ვაჭარაძე, ლევან ბერიანიძე, ბექა ბუჩაშვილი და გოჩა გაბოძე საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის წინააღმდეგ“, 4 თებერვალი, 2014.

16. საინტერესოა, რომ 1949 წელს, გერმანიის ძირითადი კანონის პროექტში სწორედ ეს (და არა შინაარსობრივი) მოსაზრებების გამო და შეცვალეს „პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებით“.

17. BVerfGE 54,143

18. თავისუფალი დემოკრატიული წესწყობილების შესახებ უფრო დაწვრილებით იხ. ქვევით, გვ. 21-23.

19. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ლევან ასათიანი, ირაკლი ვაჭარაძე, ლევან ბერიანიძე, ბექა ბუჩაშვილი და გოჩა გაბოძე საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის წინააღმდეგ“, 4 თებერვალი, 2014.

20. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 22 დეკემბერი, 2011.

21. BVერფGE 80, 137; ამ მაგალითის განხილვისას გამოყენებული იქნება საქართველოს კონსტიტუციის შესაბამისი დებულებები ძირითადი უფლებების შესახებ, რათა უფრო ნათლად წარმოჩინდეს საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლების მნიშვნელობა.

22. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ირაკლი ქემოკლიძე და დავით ხარაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 8 ოქტომბერი, 2014.

23. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ლევან ასათიანი, ირაკლი ვაჭარაძე, ლევან ბერიანიძე, ბექა ბუჩაშვილი და გოჩა გაბოძე საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის წინააღმდეგ“, 4 თებერვალი, 2014.

24. იქვე.

25. იხ. ქვევით, გვ. 86-89.

26. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი, საქართველოს მოქალაქეები - გიორგი ბურჯანაძე, ლიკა საჯაია, გიორგი გოცირიძე, თათია ქინქლაძე, გიორგი ჩიტიძე, ლაშა ტუღუში, ზვიად ქორიძე, ააიპ „ფონდი ღია საზოგადოება - საქართველო“, ააიპ „საერთაშორისო გამჭვირვალობა - საქართველო“, ააიპ „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია“, ააიპ „სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოება“ და ააიპ „ადამიანის უფლებათა ცენტრი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 14 აპრილი, 2016.

27. იქვე.

28. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ლევან ასათიანი, ირაკლი ვაჭარაძე, ლევან ბერიანიძე, ბექა ბუჩაშვილი და გოჩა გაბოძე საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის წინააღმდეგ“, 4 თებერვალი, 2014.

29. უფრო დაწვრილებით იხ. „გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებები“, გვ. 28.

30. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები ირაკლი ქემოკლიძე და დავით ხარაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 8 ოქტომბერი, 2014.

31. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ლევან ასათიანი, ირაკლი ვაჭარაძე, ლევან ბერიანიძე, ბექა ბუჩაშვილი და გოჩა გაბოძე საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის წინააღმდეგ“, 4 თებერვალი, 2014.

32. BVerfGE 49, 286 - ტრანსსექსუალები.

33. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი, საქართველოს მოქალაქეები - გიორგი ბურჯანაძე, ლიკა საჯაია, გიორგი გოცირიძე, თათია ქინქლაძე, გიორგი ჩიტიძე, ლაშა ტუღუში, ზვიად ქორიძე, ააიპ „ფონდი ღია საზოგადოება - საქართველო”, ააიპ „საერთაშორისო გამჭვირვალობა - საქართველო“, ააიპ „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია“, ააიპ „სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოება“ და ააიპ „ადამიანის უფლებათა ცენტრი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 14 აპრილი, 2016.

34. „ვარაუდის წესის“ შესახებ უფრო დაწვრილებით იხ. ზევით: „მ. 24 - აზრის თავისუფლება“, გვ. 208-242.

35. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და მოქალაქე რუსუდან ტაბატაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 14 ივლისი, 2006.

36. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 30 ოქტომბერი, 2008.

37. იქვე.

38. იქვე.

39. იქვე.

40. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი და საქართველოს მოქალაქე ქეთევან ბახტაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 28 ივნისი, 2008.

41. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და მოქალაქე რუსუდან ტაბატაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 14 ივლისი, 2006.

42. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 30 ოქტომბერი, 2008.

43. იქვე.

44. საქართველოს კანონი სახელმწიფო საიდუმლოების შესახებ, 29 ოქტომბერი, 1996; ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსი, 25 ივნისი, 1999; საქართველოს კანონი პერსონალურ მონაცემთა დაცვის შესახებ, 29 დეკემბერი, 2011.

45. პირადი ცხოვრების უფლების შესახებ დაწვრილებით იხ. ზევით, გვ. 155-168.

46. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ირაკლი ქემოკლიძე და დავით ხარაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 8 ოქტომბერი, 2014.

47. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი, საქართველოს მოქალაქეები - გიორგი ბურჯანაძე, ლიკა საჯაია, გიორგი გოცირიძე, თათია ქინქლაძე, გიორგი ჩიტიძე, ლაშა ტუღუში, ზვიად ქორიძე, ააიპ „ფონდი ღია საზოგადოება - საქართველო“, ააიპ „საერთაშორისო გამჭვირვალობა - საქართველო“, ააიპ „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია“, ააიპ „სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოება“ და ააიპ „ადამიანის უფლებათა ცენტრი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 14 აპრილი, 2016.

48. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ირაკლი ქემოკლიძე და დავით ხარაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 8 ოქტომბერი, 2014.

49. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ლევან ასათიანი, ირაკლი ვაჭარაძე, ლევან ბერიანიძე, ბექა ბუჩაშვილი და გოჩა გაბოძე საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის წინააღმდეგ“, 4 თებერვალი, 2014.

50. იხ. ასევე სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი, საქართველოს მოქალაქეები - გიორგი ბურჯანაძე, ლიკა საჯაია, გიორგი გოცირიძე, თათია ქინქლაძე, გიორგი ჩიტიძე, ლაშა ტუღუში, ზვიად ქორიძე, ააიპ „ფონდი ღია საზოგადოება - საქართველო“, ააიპ „საერთაშორისო გამჭვირვალობა - საქართველო“, ააიპ „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია“, ააიპ „სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოება“ და ააიპ „ადამიანის უფლებათა ცენტრი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 14 აპრილი, 2016.

51. საყურადღებოა, რომ მსგავსი გარემოებების მქონე ერთ-ერთ საქმეში სასამართლომ დასაშვებად მიიჩნია პირადი დღიურის გამოყენება დანაშაულის გახსნის მიზნით. გერმანიის ფედერალურმა უზენაესმა სასამართლომ სხვა საფუძვლით მიიჩნია განაჩენი დაუსაბუთებლად, ფედერალურმა საკონსტიტუციო სასამართლომ კი ვერ გადაწყვიტა ეს საკითხი, რადგან მოსამართლეთა ხმები თანაბრად გაიყო: 4-4; BVerfGE 80, 367.

52 იხ. საქართველოს კანონი „სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლების შესახებ“, მ. 1, ქვპ. „ი“.

53. უფრო დაწვრილებით საჯარო პირების შესახებ იხ. ზევით, გვ. 229-233.

54. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი, საქართველოს მოქალაქეები - გიორგი ბურჯანაძე, ლიკა საჯაია, გიორგი გოცირიძე, თათია ქინქლაძე, გიორგი ჩიტიძე, ლაშა ტუღუში, ზვიად ქორიძე, ააიპ „ფონდი ღია საზოგადოება - საქართველო“, ააიპ „საერთაშორისო გამჭვირვალობა - საქართველო“, ააიპ „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია“, ააიპ „სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოება” და ააიპ “ადამიანის უფლებათა ცენტრი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 14 აპრილი, 2016.

55. იქვე.

56. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ირაკლი ქემოკლიძე და დავით ხარაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 8 ოქტომბერი, 2014.

57. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი, საქართველოს მოქალაქეები - გიორგი ბურჯანაძე, ლიკა საჯაია, გიორგი გოცირიძე, თათია ქინქლაძე, გიორგი ჩიტიძე, ლაშა ტუღუში, ზვიად ქორიძე, ააიპ „ფონდი ღია საზოგადოება - საქართველო“, ააიპ „საერთაშორისო გამჭვირვალობა - საქართველო“, ააიპ „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია“, ააიპ „სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიის პარლამენტის წინააღმდეგ“, 14 აპრილი, 2016.

58. იქვე.

59. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ლევან ასათიანი, ირაკლი ვაჭარაძე, ლევან ბერიანიძე, ბექა ბუჩაშვილი და გოჩა გაბოძე საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის წინააღმდეგ“, 4 თებერვალი, 2014.

60. ამ საქმესთან დაკავშირებით იხ. „გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებები“, გვ. 131-135; BVerfGE 35, 202.

61. 24 ივნისი, 2004.

62. უფრო დაწვრილებით იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე აკაკი გოგიჩაიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 11 მარტი, 2004.

I. შესავალი

სიცოცხლის ძირითადი უფლება, ისევე როგორც ადამიანის ღირსებისა (მ. 17) და ადამიანის თავისუფლების (მ. 18) უფლებები, იცავს ადამიანის არსებობის იმ ბიოლოგიურ და ბუნებრივ საფუძველს, რომელიც აუცილებელია ძირითადი უფლებების კატალოგში ჩამოთვლილი ადამიანის სულიერი, იდეური, კულტურული და ეკონომიკური განვითარების შესაძლებლობათა რეალიზაციისათვის.

სიცოცხლის უფლება მიეკუთვნება უზენაეს სამართლებრივ ღირებულებებს. მიუხედავად იმისა, რომ, საკონსტიტუციო სამართლის თეორეტიკოსთა და მეცნიერთა ნაწილის აზრით, უმნიშვნელოვანესი ძირითადი უფლება ადამიანის ღირსებაა, იგი წარმოუდგენელია სიცოცხლის უფლების გარეშე, რომელიც ადამიანის ღირსების არსებითი ელემენტი და ყველა სხვა ძირითადი უფლების „სასიცოცხლო“ წინაპირობაა. ამიტომ, სახელმწიფოს ვალდებულება დაიცვას ადამიანის სიცოცხლე, გამომდინარეობს საქართველოს კონსტიტუციის არა მარტო მე-15, არამედ მე-17 მუხლის დებულებიდანაც.

კონსტიტუცია მე-15 მუხლის პირველი პუნქტით აღიარებს სიცოცხლის ძირითად უფლებას: „სიცოცხლე ადამიანის ხელშეუვალი უფლებაა და მას იცავს კანონი». იმავე მუხლის მე-2 პუნქტის მიხედვით «სიკვდილით დასჯა აკრძალულია“.

საყურადღებო ისტორია: მე-15 მუხლის მე-2 პუნქტში აღნიშნული ჩანაწერი 2006 წლის 27 დეკემბრის საკონსტიტუციო ცვლილებით დაფიქსირდა. თუ ამ პუნქტის ძველ რედაქციას გავითვალისწინებთ, ეს ლოგიკური და საფუძვლიანი ცვლილება იყო. ძველი რედაქციით მე-15 მუხლის მე-2 პუნქტი ასე გამოიყურებოდა: „სასჯელის განსაკუთრებული ღონისძიება - სიკვდილით დასჯა, მის სრულ გაუქმებამდე, შეიძლება გათვალისწინებულ იქნეს ორგანული კანონით სიცოცხლის წინააღმდეგ მიმართული განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულისათვის. ამ სასჯელის შეფარდების უფლება აქვს მხოლოდ საქართველოს უზენაეს სასამართლოს». ეს დებულება კონსტიტუციის მიღების დროს ქვეყანაში არსებული სიტუაციის გამოძახილი იყო: 1995 წელს საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის რამდენიმე მუხლი ჯერ კიდევ ითვალისწინებდა სიკვდილით დასჯას განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულებისათვის. მაგრამ კონსტიტუციის აღნიშნული ნორმა უკვე აღარ მოქმედებდა 1997 წლიდან, რადგან განხორციელდა მასში მითითებული მოქმედება - საქართველოს 1997 წლის 11 ნოემბრის კანონით „სასჯელის განსაკუთრებული ღონისძიების - სიკვდილით დასჯის სრული გაუქმების შესახებ“ სიკვდილით დასჯა გაუქმებულად გამოცხადდა და მოქმედ საკანონმდებლო აქტებში შეტანილ იქნა შესაბამისი ცვლილებები.

მე-15 მუხლის დღეს მოქმედი მე-2 პუნქტიდან, ასევე აღნიშნული ისტორიიდან გამომდინარე, შეიძლება ითქვას, რომ სიკვდილით დასჯის კვლავ შემოღების კონსტიტუციური საფუძველი აღარ არსებობს. უპირველეს ყოვლისა იმიტომ, რომ მე-2 პუნქტის ძველი რედაქციის მიხედვით სიკვდილით დასჯას შეიძლებოდა ემოქმედა დროებით, „მის სრულ გაუქმებამდე“. კონსტიტუციაში მითითებული ეს ქმედება განხორციელდა, ძალაში შევიდა საკანონმდებლო ნორმები სიკვდილით დასჯის „სრულად გაუქმების“ შესახებ, რამაც კონსტიტუციურსამართლებრივად შეუძლებელი გახადა ამ სასჯელის შემოღება. გარდა ამისა, მე-2 პუნქტის დღეს მოქმედი ჩანაწერი იმპერატიულია - „სიკვდილით დასჯა აკრძალულია“, ამდენად, ნებისმიერი საკანონმდებლო ნორმა, რომელიც გაითვალისწინებს სიკვდილით დასჯას კონკრეტული დანაშაულისათვის, კონსტიტუციის საწინააღმდეგო და სიცოცხლის ძირითადი უფლების შინაარსის შეუსაბამო ნორმა იქნება.

II. დაცული სფერო

სიცოცხლის უფლება არის დამცავი უფლება. იგი იცავს ადამიანის სიცოცხლეს და უკრძალავს სახელმწიფოს ადამიანის მოკვლას, აგრეთვე ისეთი მოქმედებების განხორციელებას, რომელსაც აშკარად ადამიანის სიკვდილი მოჰყვება. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით „საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლით დაცული სიკეთე არის ადამიანის სიცოცხლე“.¹

სიცოცხლის უფლების სუბიექტია ყველა ფიზიკური პირი. ბუნებრივია, რომ ამ უფლების შინაარსიდან გამომდინარე, მისი სუბიექტები ვერ იქნებიან იურიდიული პირები. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით სიცოცხლე „... არის ის სიკეთე, რომელიც შეიძლება გააჩნდეს მხოლოდ ფიზიკურ პირს, როგორც ცოცხალ არსებას.“ „... იურიდიული პირის ნებისმიერი მსჯელობა მისი სიცოცხლის უფლების პირდაპირი ან არაპირდაპირი დარღვევის თაობაზე, ყოველგვარ საფუძველს არის მოკლებული.“²

სიცოცხლის უფლების სუბიექტად ითვლება აგრეთვე ქალის ორგანიზმში სპერმატოზოიდით კვერცხუჯრედის განაყოფიერების შედეგად წარმოშობილი ნაყოფი (ემბრიონი). მას აქვს არა მხოლოდ ადამიანის ღირსება, არამედ სიცოცხლის უფლებაც, რადგან სწორედ ამ მომენტიდან იწყება თანმიმდევრული ბიოლოგიური განვითარების პროცესი, რომლის განმავლობაშიც უკვე საკუთარი, კონკრეტული ინდივიდუალობის მქონე სიცოცხლე თანდათანობით ადამიანის სახეს იძენს. სამედიცინო თვალსაზრისით ახლად წარმოშობილი ემბრიონი უკვე ყველასაგან განსხვავებული, თავისებური და შემდეგ დაბადებული ადამიანის იდენტური ინდივიდია. შესაბამისად, სწორედ განაყოფიერების შედეგად წარმოშობილი ემბრიონის მიმართ იწყება სახელმწიფოს ვალდებულება დაიცვას ადამიანის სიცოცხლე.³

სიცოცხლის უფლებისაგან განსხვავებით, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის თანახმად, ადამიანის უფლებაუნარიანობა წარმოიშობა არა ჩასახვისთანავე, არამედ დაბადების მომენტიდან (მ. 11, ნაწ. 1), ხოლო თანამედროვე მედიცინის მიხედვით, დაბადების მომენტად ითვლება ნაყოფის გამოყოფა დედის საშვილოსნოდან. აღსანიშნავია, რომ სამოქალაქო კოდექსის მე-11 მუხლის მე-2 ნაწილის თანახმად, ასევე ჩასახვისთანავე წარმოიშობა მემკვიდრედ ყოფნის უფლება, თუმცა „ამ უფლების განხორციელება დამოკიდებულია დაბადებაზე“. სიცოცხლის უფლება წყდება ადამიანის გარდაცვალებით, ადამიანის გარდაცვალების მომენტად კი ითვლება თავის ტვინის ფუნქციონირების შეწყვეტა (მ. 11, ნაწ. 3).

სიცოცხლის უფლება სახელმწიფოს არა მარტო უკრძალავს ადამიანის მოკვლას (ნეგატიური ვალდებულება), არამედ იმავდროულად აკისრებს მას პოზიტიურ ვალდებულებას, აქტიურად დაიცვას ადამიანის სიცოცხლე სხვა პირთა მხრიდან მომდინარე საფრთხისაგან. სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს სიცოცხლის ეფექტური დაცვა. ეს განსაკუთრებით ეხება სიცოცხლისათვის საშიშ ტერორისტულ აქტს - ადამიანის გატაცებას და მძევლად აყვანას. ასეთ შემთხვევებში სახელმწიფოს (პოლიციას და უშიშროების სამსახურებს) აუცილებლად უნდა ჰქონდეს უფლება, გამოიყენოს ისეთივე ძალისმიერი საშუალებები (ცეცხლსასროლი იარაღი), როგორსაც იყენებს დამნაშავე. ამავე დროს, სახელმწიფომ ეს საშუალებები უნდა გამოიყენოს თანაზომიერების პრინციპის შესაბამისად, ანუ მხოლოდ იმ შემთხვევებში, როცა მხოლოდ ასე და არა სხვაგვარად (უფრო ნაკლებად მძიმე საშუალებებით) არის შესაძლებელი ადამიანის სიცოცხლის გადარჩენა. სწორედ ამ ვალდებულებიდან გამომდინარეობს სისხლის სამართლის კოდექსის⁴ 114-ე მუხლი, რომლის მიხედვითაც „მკვლელობა დამნაშავის შეპყრობისათვის აუცილებელი ზომის გადაცილებით, - ისჯება გამასწორებელი სამუშაოთი ვადით ორ წლამდე ან თავისუფლების შეზღუდვით ვადით 3 წლამდე ანდა თავისუფლების აღკვეთით ვადით ერთიდან სამ წლამდე.“

საყურადღებოა, რომ ფაქტიურად შეუძლებელია საკანონმდებლო აქტებით კონკრეტულად განისაზღვროს, თუ როგორ უნდა მოიქცეს სახელმწიფო ზემოთ აღნიშნული შემთხვევების დროს. განსაზღვრული შეიძლება იყოს მხოლოდ ის, რომ სახელმწიფო უფლებამოსილია და, ამავე დროს, ვალდებულიც არის გამოიყენოს მის ხელთ არსებული ყველა საშუალება იმისათვის, რათა დაიცვას ადამიანის სიცოცხლე და იმავდროულად იმოქმედოს თანაზომიერების პრინციპის გათვალისწინებით. ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დაადასტურა ეს მიდგომა საქმეზე „მაკკანი და სხვები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ.“⁵ ამ საქმეში დავის საგანი იყო ქალაქ გიბრალტარში დიდი ბრიტანეთის უშიშროების ორგანოების მიერ ირლანდიის რესპუბლიკური არმიის (IRA) სამი აქტივისტის მკვლელობა, რომლებიც თითქოსდა ამზადებდნენ აფეთქებას, მაგრამ მათი ლიკვიდაციის შემდეგ ასაფეთქებელი ნივთიერება ვერ აღმოაჩინეს. სასამართლომ დაადგინა, რომ ევროპული კონვენციის მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტი,⁶ რომელიც მიუთითებდა, თუ რა შემთხვევაში ჩაითვლებოდა სიცოცხლის მოსპობა მართლზომიერ აქტად, განსაზღვრავდა არა ადამიანისათვის სიცოცხლის მოსპობის შემთხვევებს, არამედ აღწერდა ვითარებას, როდესაც დასაშვები იქნებოდა „ძალის გამოყენება“, რომელსაც შეიძლებოდა მოჰყოლოდა სახელმწიფოს მიერ სიცოცხლის განზრახ მოსპობა. სასამართლომ ასევე აღნიშნა, რომ კონვენციის მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, სახელმწიფოს მიერ „ძალის გამოყენება“ უნდა ყოფილიყო „აბსოლუტურად აუცილებელი“ ამავე პუნქტში მითითებული ერთ-ერთი ლეგიტიმური საჯარო მიზნის მისაღწევად. სასამართლოს განმარტებით, სწორედ სახელმწიფოს ეკისრებოდა იმის მტკიცების ტვირთი, რომ კონკრეტულ შემთხვევაში ძალის გამოყენება სახელმწიფოს მხრიდან იყო „აბსოლუტურად აუცილებელი“ და, შესაბამისად, მართლზომიერი აქტი. სასამართლომ მიიჩნია, რომ მოცემულ შემთხვევაში ცეცხლსასროლი იარაღის გამოყენებისას გამოჩენილი სიფრთხილის ხარისხი არ შეესაბამებოდა დემოკრატიულ საზოგადოებაში ადამიანების მოლოდინს სამართალდამცავი ორგანოების თანამშრომელთა მხრიდან და რაც სავალდებულოა ცეცხლსასროლი იარაღის გამოყენების ინსტრუქციებით. მიუხედავად იმისა, რომ ჯარისკაცები ოპერაციის განხორციელებისას დარწმუნებული იყვნენ, რომ IRA-ს წევრების ლიკვიდაცია აუცილებელი იყო სხვათა სიცოცხლის დაცვისათვის, ოპერაციის ორგანიზება, მისი განხორციელების კონტროლი და, განსაკუთრებით, ხელისუფლების მიერ ჯარისკაცთათვის მიწოდებული ინფორმაცია არაადეკვატური იყო და, შესაბამისად, სახელმწიფოს ასეთი მოქმედება არღვევდა კონვენციის მე-2 მუხლს. ამ გადაწყვეტილებით სასამართლომ ხაზი გაუსვა სახელმწიფოს განსაკუთრებულ პასუხისმგებლობას სიცოცხლის ძირითადი უფლების მიმართ და აღნიშნა, რომ სახელმწიფო პასუხისმგებელია არა მარტო თავისი მხრიდან ძალის გამოყენების შედეგებზე, არამედ თავად ძალის გამოყენების მართლზომიერებისათვის, ანუ თანაზომიერების პრინციპთან შესაბამისობისათვის.

ადამიანის სიცოცხლის დაცვის ვალდებულება სახელმწიფომ უნდა შეასრულოს ყოველი კონკრეტული შემთხვევის სპეციფიკური გარემოებების შესაბამისად. სწორედ ამიტომ ვერ იქნება კანონით დადგენილი, თუ როგორ უნდა იმოქმედოს სახელმწიფომ ადამიანის სიცოცხლისათვის საფრთხის შემცველი გარემოებების პირობებში, რადგან ასეთი კონკრეტული გარემოებების ამომწურავი ჩამონათვალის შექმნა შეუძლებელია. აქ, შესაძლებელია მხოლოდ ევროპული კონვენციის ზემოთ აღნიშნული დებულების გათვალისწინება, რომელიც ადგენს ძალის გამოყენების ზოგად შემთხვევებს, რასაც შეიძლება მოჰყვეს ადამიანის სიცოცხლის მოსპობა. ასევე მნიშვნელოვანია, რომ კონსტიტუციის მე-15 მუხლიდან გამომდინარე, განსაზღვრულია მხოლოდ მიზანი - ადამიანის სიცოცხლის დაცვა. ეს არის ის, რაც სახელმწიფოს ევალება. ამდენად, კონკრეტულ ვითარებაში სახელმწიფომ ამ ვითარების გარემოებების მიხედვით უნდა გადაწყვიტოს როგორ დაიცავს ადამიანის სიცოცხლეს. ამ თვალსაზრისით ძალიან საინტერესოა შემთხვევა, როცა სახელმწიფოს, ტერორისტული ჯგუფის მოთხოვნიდან გამომდინარე (რომლებსაც მძევლად ჰყავდათ აყვანილი ერთი ადამიანი), უნდა გადაეწყვიტა გაეთავისუფლებინა თუ არა განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულებისათვის მსჯავრდებული 11 ტერორისტი. ბუნებრივია, სახელმწიფოს ვალდებულებაა უდანაშაულო ადამიანის სიცოცხლის გადარჩენა, მაგრამ ამავე დროს, სახელმწიფომ უნდა გაითვალისწინოს გათავისუფლებული ტერორისტების მომავალი პოტენციური მსხვერპლი, და, გარდა ამისა, ყველაფერი უნდა იღონოს ამ პირთა ხელმეორედ დასაკავებლად.

მაგალითი:⁷ 1977 წლის სექტემბერში ტერორისტებმა მძევლად აიყვანეს გერმანიის დამსაქმებელთა გაერთიანებების ფედერალური ასოციაციისა და სამრეწველო საწარმოების ფედერალური გაერთიანების პრეზიდენტი დოქტორი შლეიერი. ტერორისტები მისი მოკვლით იმუქრებოდნენ (მოგვიანებით მათ მართლაც მოკლეს მძევალი) და სახელმწიფოსაგან მოითხოვდნენ თერთმეტი დაკავებული ტერორისტის განთავისუფლებას. ფედერალური მთავრობა არ აკმაყოფილებდა მათ მოთხოვნას და ცდილობდა გამტაცებლებთან მოლაპარაკებებით დროის გაწელვას, იმავდროულად კი მათი ადგილსამყოფლის დადგენას. ხანგრძლივი ლოდინის შემდეგ გატაცებულის ვაჟმა საკონსტიტუციო სასამართლოში წარადგინა სარჩელი, რომელშიც მოითხოვდა საკონსტიტუციო სასამართლოს სპეციალური გადაწყვეტილებით სახელმწიფო ორგანოების დავალდებულებას, რომ მათ გაეთავისუფლებინათ დაპატიმრებული ტერორისტები, რათა ამით გადაერჩინათ შლეიერის სიცოცხლე. საკონსტიტუციო სასამართლომ უარყო შლეიერი-უმცროსის სარჩელი. რა თქმა უნდა, არსებობდა სახელმწიფოს მოვალეობა, დაეცვა მოქალაქის სიცოცხლე, მაგრამ ეს მოვალეობა სახელმწიფოს ჰქონდა არა მარტო შლეიერის, არამედ აგრეთვე ყველა სხვა მოქალაქის მიმართ, რომელთა სიცოცხლესაც საფრთხე დაემუქრებოდა ტერორისტების განთავისუფლების შემთხვევაში. თუ როგორ უნდა მოქცეულიყვნენ სახელმწიფო ორგანოები მსგავსი კონფლიქტის შემთხვევაში, არ იყო განსაზღვრული კონსტიტუციის შესაბამისი მუხლით. ეს საკითხი მთლიანად სახელმწიფოს შესაბამისი ორგანოების პასუხისმგებლობაა და თავად უნდა მიიღონ გადაწყვეტილება კონკრეტულად რა ღონისძიებების გატარებაა მიზანშეწონილი კონსტიტუციური ვალდებულების უზრუნველსაყოფად.

სიცოცხლის ძირითადი უფლების მნიშვნელობიდან გამომდინარე სახელმწიფო ვალდებულია დაიცვას ადამიანის სიცოცხლე მაშინაც, როცა მის მიმართ არსებობს ირიბი ზემოქმედების საფრთხე. ასეთია, მაგალითად, მდგომარეობა, როცა სასამართლოს გადაწყვეტილების იძულებითი აღსრულების დროს ხორციელდება საცხოვრებელი ფართის დაცლა დროებითი მაცხოვრებლის მიმართ, რომელიც მძიმედ არის ავად და რომლის სიცოცხლესა და ჯანმრთელობას გამოსახლების შემთხვევაში აშკარა საფრთხე დაემუქრება.

მაგალითი: მსგავსი შემთხვევა მოხდა საქართველოში, თბილისში, სადაც 1993 წლიდან ერთ-ერთ შენობაში დროებით შესახლებული იყვნენ დევნილები. 2000 წელს, ამ შენობის მესაკუთრემ სასამართლოს გადაწყვეტილების საფუძველზე მოითხოვა მათი გასვლა შენობიდან. მობინადრეთა უარის შემდეგ დაიწყო დევნილთა იძულებითი გამოსახლება. ამ პროცესში აღმოჩნდა, რომ ერთ-ერთი მობინადრე, მოხუცი მამაკაცი, მძიმედ იყო ავად. მას ჰქონდა მძიმე ენდოგენური დეპრესია, რისგან განკურნებისთვისაც მხოლოდ თერაპიული ჩარევა არ იყო საკმარისი, თანაც დაავადებას თან ახლდა გულის ფუნქციონირებისა და სისხლის მიმოქცევის დარღვევები. ამასთან, ამ წლების განმავლობაში მოხუცს ჰქონდა თვითმკვლელობის სამი მცდელობა და მისი გადარჩენა სტაციონარული მკურნალობით მოხერხდა. საცხოვრებლის (ოთახის) დაკარგვის შემთხვევაში მოსალოდნელი იყო მძიმე ფსიქიკური დარღვევები და თვითმკვლელობის მუდმივი საფრთხე. აშკარა იყო, რომ ღია ცის ქვეშ დარჩენის შემთხვევაში მოხუცის ჯანმრთელობას და სიცოცხლეს აშკარა საფრთხე ემუქრებოდა. შესაბამისად, სახელმწიფომ არ განახორციელა მოხუცის გამოსახლება და ეს საკითხი გადაიდო დამატებითი მოკვლევისათვის. ცხადია, რომ სახელმწიფომ იმოქმედა ადამიანის სიცოცხლის დაცვის უპირველესი ვალდებულებიდან გამომდინარე. აღნიშნულით შეიზღუდა სხვა მოქალაქის საკუთრების უფლება, მაგრამ მოცემულ პირობებში სახელმწიფოს მოქმედება გამართლებული იყო. მოხუცის მიმართ აღსრულების დროებითი შეჩერების ვადა, მისი ჯანმრთელობის მდგომარეობისა და სხვა ფაქტების გათვალისწინებით, ისევ სასამართლოს უნდა დაედგინა.

კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტით თანახმად ადამიანის სიცოცხლეს „იცავს კანონი“. ეს ჩანაწერი ავალდებულებს სახელმწიფოს შექმნას ისეთი კანონმდებლობა, რომელიც დანაშაულის კვალიფიკაციას მისცემს სახელმწიფოსა თუ კერძო პირების მიერ ჩადენილ მკვლელობებს. ამავე დროს, სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს ამ კანონმდებლობის რეალური განხორციელება და აღსრულება. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსით ადამიანის მკვლელობა დანაშაულად არის მიჩნეული და დადგენილია შესაბამისი სასჯელი ადამიანის სიცოცხლის ხელყოფისათვის.⁸ ეს ნორმები წარმოადგენს სიცოცხლის ძირითადი უფლებიდან გამომდინარე სახელმწიფოს ვალდებულებას შექმნას სათანადო კანონმდებლობა და არა მარტო აქტიურად და ქმედითად დაიცვას ადამიანის სიცოცხლე, არამედ ასევე მიიღოს პრევენციული ზომები სიცოცხლის დასაცავად.

III. დაცულ სფეროში ჩარევა და ჩარევის საფუძველი

კონსტიტუციის მე-15 მუხლის დებულების მიხედვით თავდაპირველად იქმნება ისეთი შთაბეჭდილება, თითქოს სიცოცხლის უფლება აბსოლუტურად უზრუნველყოფილი ძირითადი უფლებაა. შესაბამისად, დაუშვებელია სახელმწიფოს მიერ ამ უფლების რაიმე სახით შეზღუდვა. თუმცა, თუკი თავად სიცოცხლის უფლების შინაარსს გავითვალისწინებთ, არის შემთხვევები, როცა სახელმწიფოს უფლება აქვს და, უფრო მეტიც, ვალდებულიც არის გამოიყენოს მის ხელთ არსებული ყველა საშუალება ადამიანის სიცოცხლის გადასარჩენად, ამისათვის კი შეიძლება აუცილებელი იყოს სხვა ადამიანის სიცოცხლის მოსპობა, რაც სახელმწიფოს მხრიდან დაცულ სფეროში გამართლებულ ჩარევას წარმოადგენს. ასეთ შემთხვევებში, ანუ როცა სიცოცხლის წინააღმდეგ ასევე სიცოცხლე დგას, სახელმწიფოს შეუძლია და უნდა გადაწყვიტოს კიდეც, რომელი სიცოცხლისათვის იბრძვის იგი თავისი ძალაუფლებრივი საშუალებებით. აქედან გამომდინარე, როცა ეს აბსოლუტურად აუცილებელია ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად სახელმწიფოს უფლება აქვს გამოიყენოს ძალა და მოკლას ადამიანი დანაშაულის ჩადენის მომენტში, როცა მხოლოდ ასე და არა სხვაგვარად არის შესაძლებელი მსხვერპლის სიცოცხლის გადარჩენა (მაგალითად: მძევლების აყვანის დროს).სიცოცხლის ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში გამართლებული ჩარევის საფუძვლები მოცემულია ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტით, რომელიც განსაზღვრავს ჩარევის დროს სახელმწიფოს მოქმედების ფარგლებს.⁹ ასეთი შემთხვევების გარდა სიცოცხლის ძირითადი უფლება სახელმწიფოს არ აძლევს კანონის საფუძველზე მასში ჩარევის არავითარ სხვა საშუალებას. საქართველოში მოქმედებს კანონი „პოლიციის შესახებ“, რომლის 34-ე მუხლით განსაზღვრულია პოლიციის მიერ ცეცხლსასროლი იარაღის გამოყენების შემთხვევები, რომლებიც შინაარსობრივად შეესაბამება ევროპული კონვენციის მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტს.¹⁰ ისეთი ნორმა, რომელიც სახელმწიფო ორგანოებს ადამიანის სიცოცხლის მოსპობის ნებას დართავდა იმ შემთხვევებში, როცა ეს არ არის აუცილებელი სხვა ადამიანის სიცოცხლის გადასარჩენად, იქნებოდა კონსტიტუციის საწინააღმდეგო, რადგან იგი დაარღვევდა ადამიანის ღირსებას, სიცოცხლის უფლების ხელშეუხებლობის გარანტიას და თანაზომიერების პრინციპს.

სიცოცხლის ძირითადი უფლებიდან გამომდინარე ადამიანს არ აქვს საკუთარი სიცოცხლის განკარგვის, ანუ სიცოცხლეზე უარის თქმის უფლება და სახელმწიფოს შესაბამისად უნდა ასახოს ძირითადი უფლების ეს მოთხოვნა კანონმდებლობაში.¹¹ საქართველოს კანონმდებლობით თვითმკვლელობის მცდელობა დასჯადი არ არის, ასევე არ არის დასჯადი თავად თვითმკვლელობა (რაც სრულიად ბუნებრივი და ლოგიკურია), მაგრამ სისხლის სამართლის კოდექსით დასჯადია მკვლელობა მსხვერპლის თხოვნით (მ. 110)¹² და თვითმკვლელობამდე მიყვანა (მ. 115).¹³

კონსტიტუციის მე-15 მუხლის დებულება ასევე გამორიცხავს და დაუშვებლად თვლის პაციენტის სურვილის საფუძველზე ექიმის ან სხვა პირის მიერ პაციენტის სიკვდილის დაჩქარებას (ევთანაზია). სიცოცხლის ძირითადი უფლების ეს მოთხოვნა, სისხლის სამართლის კოდექსის 110-ე მუხლის მსგავსად, განმტკიცებულია ასევე „ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ“ კანონით,¹⁴ რომლის 151-ე მუხლის მიხედვით, „სამედიცინო პერსონალს, აგრეთვე ნებისმიერ სხვა პირს, ეკრძალება ევთანაზიის განხორციელება ან ამ უკანასკნელში მონაწილეობის მიღება.“¹⁵ საყურადღებოა, რომ ევთანაზიასთან დაკავშირებით არსებობს განსხვავებული მოსაზრებები მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში. ზოგიერთი ქვეყნის (მაგალითად: ჰოლანდიის,¹⁶ ბელგიის, კოლუმბიის, კანადის და ლუქსემბურგის, ასევე ამერიკის რამდენიმე შტატის - კალიფორნიის ორეგონის, ვაშინგტონის, მონტანას და ვერმონტის) კანონმდებლობა, გარკვეული შეზღუდვებითა და პირობებით (რომელთა შორის მთავარია თავად ადამიანის სურვილი (თანხმობა)), დასაშვებად მიიჩნევს ადამიანის თხოვნით მისი სიკვდილის დაჩქარებას. არგუმენტები ეფუძნება ადამიანის მიერ ნების დამოუკიდებლად გამოვლენის მნიშვნელობას და მის უფლებას ღირსეულ სიკვდილზე. ეს ე.წ „სიკვდილის თავისუფლება“ კი ეფუძნება მოსაზრებას, რომ სიკვდილი არის ადამიანის ცხოვრების ბუნებრივი გაგრძელება. მიუხედავად ამისა, მსოფლიოს სახელმწიფოთა დიდ უმრავლესობაში ევთანაზია აკრძალულია.¹⁷

სიცოცხლის ძირითად უფლებას განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება ორსულობის შეწყვეტის (აბორტი) სამართლებრივი მოწესრიგების საკითხში.საკითხი პრობლემურია იმდენად, რამდენადაც აქ ნაყოფის სიცოცხლის ძირითადი უფლება ქალის სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის ასევე ძირითად უფლებას უპირისპირდება. ევროპის ადამიანის უფლებათა კომისიამ 1978 წელს დაადგინა, რომ ნაყოფის სიცოცხლის აბსოლუტური უფლების აღიარება ეწინააღმდეგება კონვენციის საგანსა და მიზანს. კომისიამ აღნიშნა, რომ სახელმწიფოს შეუძლია დააწესოს გარკვეული შეზღუდვები ფეხმძიმე ქალის აბორტის უფლებაზე. აღსანიშნავია, რომ «ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ» საქართველოს კანონი სრულად და მსოფლიოში მიღებული თანამედროვე სტანდარტების შესაბამისად აწესრიგებს ამ ურთიერთობებს.

აღნიშნული კანონის 136-ე მუხლის მიხედვით, საქართველოს ყველა მოქალაქეს აქვს უფლება დამოუკიდებლად განსაზღვროს შვილების რაოდენობა და მათი დაბადების დრო. სახელმწიფოს პრიორიტეტული ამოცანაა ქალთა ჯანმრთელობის დაცვა აბორტების შემცირების გზით (მ. 139, პ. 1). ორსულობის ნებაყოფლობითი შეწყვეტა ნებადართულია მხოლოდ ლიცენზირებულ სამედიცინო დაწესებულებაში ლიცენზირებული ექიმის მიერ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ:

„ა) ორსულობის ხანგრძლივობა არ აღემატება თორმეტ კვირას;

ბ) ორსულს სამედიცინო დაწესებულებაში ჩაუტარდა წინასწარი გასაუბრება და გასაუბრებიდან ოპერაციამდე გასულია სამი დღის მოსაფიქრებელი ვადა“. ამასთან, გასაუბრების დროს ექიმი ვალდებულია უპირატესობა მიანიჭოს ნაყოფის სიცოცხლის დაცვას და ყველანაირად შეეცადოს დაარწმუნოს დედა ნაყოფის შენარჩუნების აუცილებლობაში. არჩევანი ყველა შემთხვევაში ქალის პრეროგატივაა (მ. 139, პ. 2).

აბორტი ნებადართულია თორმეტ კვირაზე მეტი ხანგრძლივობის ორსულობის შემთხვევაშიც, მაგრამ მხოლოდ მაშინ, როცა არსებობს ნაყოფის სიცოცხლის ძირითად უფლებაში ასეთი ჩარევის სამართლებრივი საფუძველი: სამედიცინო ან სოციალური ჩვენებები (მ. 140). სამედიცინო ჩვენება ნიშნავს მდგომარეობას, როცა აუცილებელია ორსულობის შეწყვეტა ქალის სიცოცხლისა და ჯანმრთელობისათვის სერიოზული საფრთხის თავიდან ასაცილებლად; სოციალური ჩვენების მიხედვით კი ნაყოფის მშობლები ისეთ მძიმე ეკონომიკურ მდგომარეობაში არიან. რომელიც შეუძლებელს ხდის შვილის ნორმალურ გაზრდას და მისი ჯანმრთელობის უზრუნველყოფას. აღსანიშნავია, რომ ზოგიერთ სახელმწიფოში ორსულობის შეწყვეტის დამატებით სამართლებრივ საფუძვლებად მიჩნეულია აგრეთვე ე.წ. ეთიკური და ევგენური ჩვენებები. ეთიკური ჩვენება ნიშნავს, რომ ორსულობა წარმოშობილია დანაშაულებრივი ჩარევის (გაუპატიურების) შედეგად, ევგენური ჩვენების დროს კი არსებობს ავადმყოფი, ფიზიკური ნაკლის მქონე ახალშობილის დაბადების საშიშროება. როგორც ზემოთ აღინიშნა, ქართველმა კანონმდებელმა არ გაითვალისწინა ორსულობის შეწყვეტის ეს ორი საფუძველი და მსგავსი შემთხვევების დროს უპირატესობა მიანიჭა ნაყოფის სიცოცხლეს, რაც სრულად შეესაბამება სიცოცხლის ძირითადი უფლების უდიდეს მნიშვნელობას. იმავდროულად, კანონმდებელმა უკანონო აბორტისათვის დააწესა სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობა სისხლის სამართლის კოდექსის 133-ე მუხლით. საყურადღებოა, რომ „პაციენტის უფლებების შესახებ“ კანონის18 36-ე მუხლით სახელმწიფო ვალდებულია ყველაფერი გააკეთოს ნაყოფის სიცოცხლის დასაცავად. ამ მუხლის მიხედვით, მშობიარე ქალს უფლება აქვს მიიღოს გადაწყვეტილება მისთვის და ნაყოფისთვის სამედიცინო მომსახურების გაწევის შესახებ, მაგრამ სახელმწიფო ვალდებულია გაუწიოს სამედიცინო მომსახურება მშობიარეს მისი ნების საწინააღმდეგოდ იმ შემთხვევაში, თუ ეს მომსახურება უზრუნველყოფს ცოცხალი ნაყოფის დაბადებას და იმავდროულად მშობიარის ჯანმრთელობისა და სიცოცხლისათვის მინიმალურ რისკს შეიცავს.

_______________

1. სსს განჩინება საქმეზე „საქართველოში თამბაქოს კონტროლის ჩარჩო კონვენციის იმპლემენტაციისა და მონიტორინგის ცენტრი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 18 ივნისი, 2008.

2. იქვე.

3. საყურადღებოა, რომ თავდაპირველად საკამათო იყო, კონკრეტულად როდის წარმოიშობოდა სახელმწიფოს ვალდებულება დაეცვა ადამიანის სიცოცხლე: კვერცხუჯრედის განაყოფიერების მომენტიდან (მიუხედავად იმისა, განაყოფიერება მოხდა ქალის ორგანიზმში თუ მის გარეთ (ე.წ ინ ვიტრო განაყოფიერება) ან ნაყოფის განვითარება გაგრძელდა საშვილოსნოს გარეთ) თუ განაყოფიერებული კვერცხუჯრედის საშვილოსნოში გადასვლის მომენტიდან (ნიდაცია, Nidation). დღეისათვის გაბატონებული სამართლებრივი შეხედულების მიხედვით გადამწყვეტია ემბრიონის წარმოშობის მომენტი და არა ნიდაცია.

4. 22 ივლისი, 1999.

5. იხ. ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე „მაკკანი და სხვები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ (McCann and Others v. United Kingdom), 27 სექტემბერი, 1995.

6. „მოკვდინება არ განიხილება ამ მუხლის დარღვევად, თუ ის შედეგად მოჰყვა ძალის გამოყენებას, რომელიც აბსოლუტურად აუცილებელია: ა) ნებისმიერი პირის უკანონო ძალადობისაგან დასაცავად; ბ) კანონიერად დაპატიმრებისათვის ან კანონიერად დაპატიმრებული პირის გაქცევის აღსაკვეთად; გ) ამბოხების ან აჯანყების ჩასახშობად კანონიერად განხორციელებული მოქმედებებისას.“

7. BVerfGE 46, 160.

8. მ. 108 - განზრახ მკვლელობა, მ. 109 - განზრახ მკვლელობა დამამძიმებელ გარემოებებში, მ. 110 - მკვლელობა მსხვერლის თხოვნით, მ. 111 - განზრახ მკვლელობა უეცარი, ძლიერი სულიერი აღელვების მდგომარეობაში, მ. 112 - დედის მიერ ახალშობილის განზრახ მკვლელობა, მ. 113 - მკვლელობა აუცილებელი მოგერიების ფარგლების გადაცილებით, მ. 114 - მკვლელობა დამნაშავის შეპყრობისათვის აუცილებელი ზომის გადაცილებით, მ. 115 - თვითმკვლელობამდე მიყვანა, მ. 116 - სიცოცხლის მოსპობა გაუფრთხილებლობით.

9. იხ. ქვევით, გვ. 115, სქოლიო N-201.

10. „პოლიციის შესახებ“ კანონი (4 ოქტომბერი, 2013); მ. 34 - ცეცხლსასროლი იარაღის გამოყენების უფლება, პ. 5 - „პოლიციელს უფლება აქვს, უკიდურესი ღონისძიების სახით გამოიყენოს ცეცხლსასროლი იარაღი“, მაგალითად, „პირისა და საკუთარი თავის დასაცავად, როდესაც საფრთხე ექმნება სიცოცხლეს ან/და ჯანმრთელობას“ (ქვპ. „ა“) ან „უკანონოდ თავისუფლებააღკვეთილის გასათავისუფლებლად“ (ქვპ. „ბ“). იხ. ასევე ამ პუნქტის სხვა ქვეპუნქტები.

11. ამ საკითხის შესახებ იხ. ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე „პრეთი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ (Pretty v. the United Kingdom), 29 აპრილი, 2002.

12 „მკვლელობა მსხვერპლის დაჟინებული თხოვნით და მისი ნამდვილი ნების შესაბამისად, ჩადენილი მომაკვდავის ძლიერი ფიზიკური ტკივილისაგან გათავისუფლების მიზნით, - ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით ორიდან ხუთ წლამდე.“

13.“თვითმკვლელობამდე ან თვითმკვლელობის ცდამდე მიყვანა მსხვერპლისადმი მუქარით ან სასტიკი მოპყრობით ანდა მისი პატივის ან ღირსების სისტემატური დამცირებით, - ისჯება თავისუფლების შეზღუდვით ვადით სამ წლამდე ან თავისუფლების აღკვეთით ვადით ორიდან ოთხ წლამდე.“

14. დეკემბერი, 1997.

15 საყურადღებოა, რომ იმავე კანონის 148-ე მუხლის მიხედვით „ტერმინალურ სტადიაში მყოფ ქმედუნარიან,გაცნობიერებული გადაწყვეტილების მიღების უნარის მქონე ავადმყოფს უფლება აქვს უარი განაცხადოს სარეანიმაციო, სიცოცხლის შემანარჩუნებელ ან პალიატიურ მკურნალობაზე ან/და პალიატიურ მზრინველობაზე“ (პ 1). ეს დებულება გარკვეულ წინააღმდეგობაშია ზემოთ აღნიშნულ 151-ე მუხლთან, რომელიც სამედინიცინო პერსონალს და ნებისმიერ სხვა პირს უკრძალავს ევთანაზიის განხორცილებას ან მასში მონაწილეობის მიღებას, ეს გაურკვევლობა კი ე.წ პასიური ევთანაზიის (როცა პაციენტს შეუწყდება მკურნალობა) განხორციელების შესაძლებლობას ქმნის.

16. ჰოლანდიის კანონმდებლობით ევთანაზია განსაზღვრულია როგორც „პაციენტის თანხმობით სიცოცხლის შეწყვეტა ექიმის მიერ“, Termination of Life on Request and Assisted Suicide (Revue Procedures) Act, 1 აპრილი, 2002.

17. ევთანაზიასთან დაკავშირებით იხ. ასევე კ. ყალიჩავა, „ევთანაზიის სამართლებრივი რეგულირების პრობლემა (საქართველოს მაგალითზე)“, „მართლმსაჯულება და კანონი“, N4 (11), 2006.

18. 5 მაისი, 2000.

I. შესავალი

საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 მუხლით უზრუნველყოფილია თავისუფალი დემოკრატიული წესწყობილების ერთ-ერთი უმთავრესი პრინციპი - ადამიანის თავისუფლება. თავისუფალი ადამიანი, როგორც პასუხისმგებლობის მქონე ინდივიდი და დამოუკიდებელი პიროვნება კონსტიტუციის მთავარი ღირებულებაა. შეიძლება თამამად ითქვას, რომ ეს ძირითადი უფლება ადამიანის უძველესი უფლებაა - მისი ისტორია ჯერ კიდევ თავისუფლების დიდი ქარტიიდან (Magna Charta Libertatum, 1215) იწყება.¹ საკონსტიტუციო სასამართლოც მიუთითებს, რომ „საქართველოს კონსტიტუციით გარანტირებულ თავისუფლებებს შორის ადამიანის თავისუფლებას ყველაზე ხანგრძლივი ისტორია აქვს.“² იგი მოხსენიებულია ადამიანის უფლებათა ამღიარებელ თითქმის ყველა ისტორიულ დოკუმენტში. ამდენად, თავისუფლების უფლება ადამიანის უფლებათა ყველა თანამედროვე ეროვნული თუ საერთაშორისო აქტის განუყოფელი ნაწილია და წარმოადგენს იმ სამართლებრივ საფუძველს, რომელზეც დგას ნებისმიერი დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფო. გარდა ამისა, თავისუფლება აძლევს ადამიანს შესაძლებლობას ისარგებლოს და რეალურად გამოიყენოს ძირითადი უფლებები, რის შედეგადაც მოქალაქეები შეძლებენ მოქმედებაში მოიყვანონ სამართლებრივი სახელმწიფოს არსი - ძირითადი უფლებებით ხელისუფლების შებოჭვა.

მე-18 მუხლის პირველი პუნქტით კონსტიტუცია „ხელშეუვალად“ აცხადებს ადამიანის თავისუფლებას. იმავე მუხლის სხვა პუნქტებში კი მოცემულია თავისუფლების ძირითადი უფლების გარანტიები, რომლებითაც უზრუნველყოფილია უფლების საპროცესო მხარე:³

„2. თავისუფლების აღკვეთა ან პირადი თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვა დაუშვებელია სასამართლოს გადაწყვეტილების გარეშე.

3. ადამიანის დაკავება დასაშვებია კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში საგანგებოდ უფლებამოსილი პირის მიერ. დაკავებული თუ სხვაგვარად თავისუფლებაშეზღუდული პირი უნდა წარედგინოს სასამართლოს განსჯადობის მიხედვით არა უგვიანეს 48 საათისა. თუ მომდევნო 24 საათის განმავლობაში სასამართლო არ მიიღებს გადაწყვეტილებას დაპატიმრების ან თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვის შესახებ, პირი დაუყოვნებლივ უნდა გათავისუფლდეს.

5. დაკავებულ ან დაპატიმრებულ პირს დაკავების ან დაპატიმრებისთანავე უნდა განემარტოს მისი უფლებები და თავისუფლების შეზღუდვის საფუძველი. მას დაკავების ან დაპატიმრებისთანავე შეუძლია მოითხოვოს დამცველის დახმარება, რაც უნდა დაკმაყოფილდეს.

6. ბრალდებულის წინასწარი პატიმრობის ვადა არ უნდა აღემატებოდეს 9 თვეს.

7. ამ მუხლის მოთხოვნათა დარღვევა ისჯება კანონით. უკანონოდ დაკავებულ ან დაპატიმრებულ პირს აქვს კომპენსაციის მიღების უფლება.»

მე-18 მუხლის მე-7 პუნქტით აღიარებული კომპენსაციის მიღების უფლება, რომლის სუბიექტი უკანონოდ დაკავებული ან დაპატიმრებული პირია, პირდაპირ კავშირშია 42-ე მუხლის მე-9 პუნქტთან, რომელიც უფრო ფართოდ მოიცავს აღნიშნულ უფლებას. ეს კიდევ ერთი დადასტურებაა მე-18 და 42-ე მუხლის კავშირისა, რომელიც ადამიანის საპროცესო ძირითად უფლებებს უზრუნველყოფს. მე-40 მუხლთან ერთად, რომლითაც სამართლებრივი სახელმწიფოს ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი პრინციპი და საპროცესო გარანტია - უდანაშაულობის პრეზუმფცია - არის აღიარებული, ამ უფლებებს ხშირად მართლმსაჯულების ძირითად უფლებებს, ზოგჯერ კი ადამიანის საპროცესო ძირითად უფლებათა ბლოკს უწოდებენ.

II. დაცული სფერო

ადამიანის თავისუფლების ხელშეუვალობის საფუძველზე ადამიანს აქვს საკუთარი სურვილისამებრ, თავისუფლად და უსაფრთხოდ ფიზიკური გადაადგილების უფლება. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ადამიანის თავისუფლება პიროვნების დამცავი ძირითადი უფლებაა, „იცავს ადამიანის ფიზიკურ თავისუფლებას“⁴ და, შესაბამისად, იცავს ადამიანს უკანონო, დაუსაბუთებელი და თვითნებური დაკავებისა და თავისუფლების შეზღუდვისაგან (თავისუფლების უფლების ნეგატიური სტატუსი (status negativus), სახელმწიფოს ნეგატიური ვალდებულება). აქედან გამომდინარე, ადამიანის თავისუფლება იმავდროულად მის უსაფრთხოებასაც მოიცავს, ეს ცნებები მჭიდროდაა დაკავშირებული ერთმანეთთან და ადამიანის თავისუფლებიდან გამომდინარე „უსაფრთხოება“ ნიშნავს, რომ აკრძალულია პირის უკანონო დაკავება. ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია სწორედ ასე მოიხსენიებს ამ უფლებებს: „ყველას აქვს თავისუფლებისა და პირადი უსაფთხოების უფლება“ (მ. 5, პ. 1, წინ. 1).

როგორც აღინიშნა, ადამიანის თავისუფლების შინაარსი პირის დაუბრკოლებელ ფიზიკურ გადაადგილებას მოიცავს. საკონსტიტუციო სასამართლოს უფრო დეტალური განმარტებით თავისუფლების უფლება გულისხმობს ადამიანის „უფლებას, თავისუფლად გადაადგილდეს ფიზიკურად, თავისი ნების შესაბამისად, იმყოფებოდეს ან არ იმყოფებოდეს რომელიმე ადგილზე. ადამიანის თავისუფლება არის მისი გადაადგილების თავისუფლება ვიწრო გაგებით.“⁵ აქ აუცილებელია ადამიანის თავისუფლების ძირითადი უფლება გავმიჯნოთ კონსტიტუციის 22-ე მუხლით აღიარებული გადაადგილების თავისუფლებისაგან, რომლითაც დაცულია გადაადგილებისა და საცხოვრებელი ადგილის თავისუფლად არჩევის ან შეცვლის უფლება (მ. 22, პ. 1). ერთი მხრივ, ცხადია, რომ ადამიანის თავისუფლების ძირითად უფლებაში ჩარევისას ადამიანს გადაადგილების თავისუფლებაც ეზღუდება, მაგრამ, მეორე მხრივ, აშკარაა, რომ ეს ჩარევა გაცილებით ძლიერად და ინტენსიურად მოქმედებს, რადგან ადამიანს იმავდროულად ერთმევა ყოველგვარი შესაძლებლობა გარე სამყაროსთან კონტაქტისა. საკონსტიტუციო სასამართლომ აღნიშნა, რომ პიროვნების თავისუფლებაში ჩარევით იზღუდება „...მისი თავისუფალი ნება აწარმოოს და განავითაროს ურთიერთობები ოჯახის წევრებთან და ახლობლებთან.“⁶ შესაბამისად, „ადამიანის თავისუფლებაში ჩარევა უფრო წონადია და კონსტიტუციაც მისგან დასაცავად განსაკუთრებულ რეგულირებებს ადგენს.“⁷ კონსტიტუციის 22-ე მუხლით გარანტირებული გადაადგილების თავისუფლების შეზღუდვისას კი პირს არ აქვს აკრძალული გარესამყაროსთან ურთიერთობის შესაძლებლობა.

გამომდინარე იქედან, რომ ადამიანის თავისუფლება მის უსაფრთხოებასაც მოიცავს, სახელმწიფო ვალდებულია შექმნას ისეთი კანონმდებლობა, რომლითაც სამართლებრივად უზრუნველყოფილი იქნება ადამიანის ეს ძირითადი უფლება, აკრძალული იქნება თავისუფლების თვითნებური შეზღუდვა და ფიზიკურ პირთა თვითნებური დაკავება (თავისუფლების უფლების პოზიტიური სტატუსი (status positivus), სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულება). ამასთანავე, ერთი მხრივ, სახელმწიფო ვალდებულია ეს კანონმდებლობა შექმნას იმგვარად, რომ იგი იყოს გასაგებად ჩამოყალიბებული და ნათლად აღსაქმელი, არაორაზროვანი და ადვილად განჭვრეტადი ყველასათვის, ანუ უნდა შეესაბამებოდეს განსაზღვრულობის პრინციპს. მეორე მხრივ, აღნიშნული ნორმების შექმნისას სახელმწიფო ვალდებულია გაითვალისწინოს ადამიანის თავისუფლების განსაკუთრებული მნიშვნელობა და სწორედ აქედან გამომდინარე განსაზღვროს დაცულ სფეროში ჩარევის შემთხვევები. სახელმწიფომ, მაგალითად, უნდა გაითვალისწინოს ის გარემოება, რომ ადამიანის „ფიზიკური თავისუფლების შეზღუდვა და განსაკუთრებით კი მისი ყველაზე ინტენსიური ფორმა - თავისუფლების აღკვეთა აფერხებს და ზოგჯერ სრულიადაც გამორიცხავს ადამიანის მიერ სხვა უფლებებისა და თავისუფლებების რეალიზაციას.“⁸

მიუხედავად იმისა, რომ ერთი შეხედვით მე-18 მუხლის მოქმედება მხოლოდ სისხლის სამართლის სფეროში ადამიანსა და სახელმწიფოს შორის არსებულ ურთიერთობებს მოიცავს, რეალურად ასე არ არის. თავად სიტყვები „თავისუფლების შეზღუდვა“ ფართო მნიშვნელობისაა და გულისხმობს როგორც სისხლის სამართლის წესებით მოცულ დაკავებას და დაპატიმრებას, ასევე მსგავსი ღონისძიებების განმსაზღვრელ ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევებსაც.

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ ყურადღება გაამახვილა თავისუფლების უფლების განსაკუთრებულ მნიშვნელობაზე და აღნიშნა, რომ ევროპული კონვენციით გათვალისწინებულ „დემოკრატიულ საზოგადოებაში“ დაუშვებელია „პირმა დაკარგოს ამ უფლებით უზრუნველყოფილი დაცვა იმ უბრალო მიზეზის გამო, რომ იგი თავად ბარდება ხელისუფლების ორგანოებს.“⁹ შესაბამისად, სახელმწიფომ ასეთ შემთხვევებშიც სრულად უნდა შეასრულოს კონსტიტუციის მე-18 მუხლიდან გამომდინარე ვალდებულებები და უზრუნველყოს პირის საპროცესო უფლებების დაცვა.

ადამიანის თავისუფლების კიდევ ერთ გარანტიას წარმოადგენს მე-18 მუხლის მე-7 პუნქტი. ამ პუნქტის პირველი წინადადებით კანონით დასჯადად ცხადდება სახელმწიფოს მხრიდან ამ მუხლის წინა პუნქტებით დადგენილი მოთხოვნების დარღვევა. მე-7 პუნქტის პირველი წინადადება იმპერატიულია და ავალდებულებს სახელმწიფოს შექმნას შესაბამისი კანონმდებლობა, რომლითაც სამართლებრივად უზრუნველყოფილი იქნება ადამიანის თავისუფლების პრევენციული დაცვა. ამ მოთხოვნიდან გამომდინარე, სათანადო დებულებები მოცემულია სისხლის სამართლის კოდექსში, რომელთა მიხედვით დასჯადია: თავისუფლების უკანონო აღკვეთა (მ. 143), უდანაშაულო პირის განზრახ მიცემა სისხლისსამართლებრივ პასუხისგებაში (მ. 146), განზრახ უკანონო დაკავება ან დაპატიმრება (მ. 147), აგრეთვე უკანონო მოთავსება ან დაკავება ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში (მ. 149).

მე-7 პუნქტის მე-2 წინადადებით აღიარებულია კომპენსაციის მიღების უფლება უკანონოდ დაკავებული ან დაპატიმრებული პირებისათვის. ეს ნორმა პირდაპირ კავშირშია კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-9 პუნქტთან, რომლის მიხედვით „ყველასათვის გარანტირებულია სახელმწიფო, ავტონომიური რესპუბლიკების და თვითმმართველობის ორგანოთა და მოსამსახურეთაგან უკანონოდ მიყენებული ზარალის სასამართლო წესით სრული ანაზღაურება...“ შესაბამისი საბიუჯეტო სახსრებიდან. ამ ორი ნორმის შინაარსიდან ნათლად ჩანს, რომ მე-18 მუხლის მე-7 პუნქტის მე-2 წინადადება სპეციალური ნორმაა და ფიზიკურ პირს კომპენსაციის მოთხოვნისა და მიღების უფლება აქვს კონკრეტულ შემთხვევებში - სახელმწიფოს მიერ მე-18 მუხლის პირველი - მე-6 პუნქტების მოთხოვნათა დარღვევისას, ანუ უკანონოდ დაპატიმრების ან დაკავების საფუძველზე. ამასთან, საყურადღებოა, რომ საკონსტიტუციო სასამართლომ დააზუსტა კომპენსაციის მიღების უფლების ფარგლები და განმარტა, რომ იმ შემთხვევებშიც, როცა უკანონო პატიმრობა გამოწვეულია სხვა რომელიმე კანონის დარღვევით, ფიზიკურ პირს აქვს ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის უფლება.¹⁰ გარდა ამისა, უკანონოდ დაპატიმრებისა ან დაკავების გამო წარმოშობილი კომპენსაციის მოთხოვნისას შეიძლება გამოყენებულ იქნეს 42-ე მუხლის მე-9 პუნქტი იმგვარად, რომ სრულად მოხდეს ზიანის ანაზღაურება.¹¹ ყველა შემთხვევაში, იმისათვის რომ სასამართლომ დაადგინოს კომპენსაციის მოთხოვნისა და მიღების უფლების დარღვევა, მან თავდაპირველად უნდა დააფიქსიროს მე-18 მუხლის პირველი - მე-6 პუნქტების მიერ უზრუნველყოფილი ერთი ან მეტი საპროცესო ძირითადი უფლების დარღვევა. საყურადღებოა, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკა ასევე მოითხოვს სახელმწიფოსაგან ყველა უკანონოდ დაკავებული ან დაპატიმრებული პირისათვის შექმნილი იყოს კომპენსაციის მოთხოვნისა და მიღების ეფექტიანი და რეალური სამართლებრივი მექანიზმი.12 ამ ვალდებულების შეუსრულებლობის გამო ევროპულმა სასამართლომ საქმეზე „საკიკი და სხვები თურქეთის წინააღმდეგ“¹³ დაადგინა კონვენციის მე-5 მუხლის მე-5 პუნქტის¹⁴ დარღვევა და აღნიშნა, რომ თურქეთის ხელისუფლებამ ვერ შეძლო კონკრეტული შემთხვევის წარმოდგენა, რომელშიც კონკრეტულმა პირმა მიიღო კომპენსაცია შიდასახელმწიფოებრივი სამართლებრივი ნორმების შესაბამისად.

ადამიანის თავისუფლების ძირითადი უფლების სუბიექტია ყველა ფიზიკური პირი. თავისი შინაარსიდან გამომდინარე დაუშვებელია ამ უფლების სუბიექტებად ჩავთვალოთ იურიდიული პირები, რადგან, შეუძლებელია იურიდიული პირის დაკავება ან დაპატიმრება.

III. ჩარევა დაცულ სფეროში

კონსტიტუციის მე-18 მუხლის ტექსტიდან კარგად ჩანს, რომ ადამიანის თავისუფლება არ არის აბსოლუტურად უზრუნველყოფილი ძირითადი უფლება. მიუხედავად ამისა, კონსტიტუცია სახელმწიფოს უწესებს ძალიან მკაცრ წინაპირობებს, რომელთა დაცვაც აუცილებელია ადამიანის თავისუფლების ნებისმიერი საჯარო მიზნით შეზღუდვის განსახორციელებლად. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით ეს კონსტიტუციური წინაპირობები „იცავს ნებისმიერ ადამიანს შესაძლო სახელისუფლებო თვითნებობისაგან“.¹⁵ აღნიშნულ წინაპირობათაგან უმთავრესია სასამართლოს გადაწყვეტილება, რადგან ადამიანისათვის თავისუფლების აღკვეთა ან მისი პირადი თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვა დაუშვებელია სასამართლოს გადაწყვეტილების გარეშე (პ. 2). ეს ნიშნავს, რომ დემოკრატიულ და სამართლებრივ სახელმწიფოში არავის, არცერთ სხვა სახელმწიფო ორგანოს არ აქვს უფლება ჩაერიოს დაცულ სფეროში და ადამიანს შეუზღუდოს თავისუფლება. საკონსტიტუციო სასამართლოს შეფასებით, „ამ ნორმის ძირითადი მიზანი არის ის, რომ არ მოხდეს თავისუფლების აღკვეთა ან პირადი თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვა არასასამართლო ორგანოს ან თანამდებობის პირის მიერ, ანუ ამ საკითხების გადაწყვეტაზე მხოლოდ სასამართლოა უფლებამოსილი“.¹⁶

დაცულ სფეროში ჩარევის დამატებითი წინაპირობებია ადამიანის თავისუფლების შეზღუდვა მხოლოდ კანონის საფუძველზე და კანონით განსაზღვრული წესით. კონსტიტუცია ამით ადგენს ე.წ. „საკანონმდებლო ზღვარს“ (კანონის არსებობის აუცილებლობის ზღვარი), რასაც დამატებით „კონსტიტუციურ ზღვარსაც“ უდგენს (პ. პ. 3, 5). ნებისმიერი სხვა ნორმატიული აქტის საფუძველზე ადამიანის თავისუფლების შეზღუდვა დაცული სფეროს დაუშვებელი და გაუმართლებელი დარღვევა იქნება. ამასთანავე, კანონმდებელს არ შეუძლია საკუთარი შეხედულებისამებრ განსაზღვროს ადამიანის თავისუფლების შეზღუდვის ან აღკვეთის საფუძვლები. პიროვნული თავისუფლება იმდენად მაღალი რანგის სამართლებრივი სიკეთეა, რომ იგი შეიძლება შეიზღუდოს მხოლოდ განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი პირობების არსებობისას. აქ, პირველ რიგში, იგულისხმება ის საკანონმდებლო ნორმები, რომლებიც გათვალისწინებულია სისხლის სამართლისა და სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსებით, რომელთა საფუძველზე შესაძლებელია ადამიანის თავისუფლების შეზღუდვა. ამ სფეროში ადამიანის თავისუფლების შეზღუდვის მიზანია მართლმსაჯულების განხორციელება და მნიშვნელოვანი სამართლებრივი სიკეთეების დაცვა.

ადამიანის თავისუფლებით დაცულ სფეროში ჩარევას, უპირველეს ყოვლისა, წარმოადგენს თავისუფლების „შეზღუდვა“, რომელიც ჩარევის აღმნიშვნელი ზოგადი ტერმინია, კონკრეტულად კი შეზღუდვის სახეებია ბრალდებულის დაკავება და წინასწარი პატიმრობა, გირაო, შეთანხმება გაუსვლელობისა და სათანადო ქცევის შესახებ, პირადი თავდებობა, სამხედრო მოსამსახურის ქცევისადმი სარდლობის მეთვალყურეობა,¹⁷ ასევე არასრულწლოვანი ბრალდებულის მეთვალყურეობაში გადაცემა.¹⁸ თავისუფლების შეზღუდვად შეიძლება მივიჩნიოთ ასევე სასამართლოს მიერ ბრალდებულის დავალდებულება დანიშნულ დროს ან გამოძახებისთანავე გამოცხადდეს სასამართლოში, პოლიციაში ან სხვა სახელმწიფო ორგანოში ყოველდღიურად ან სხვა პერიოდულობით, სასამართლოს მიერ დანიშნული უწყების მიერ განხორციელებული ზედამხედველობა, ელექტრონული მონიტორინგი, ვალდებულება გარკვეულ ადგილას ყოფნისა გარკვეულ საათებში ან უამისოდ, გარკვეული ადგილის დაუტოვებლობის ან მასში შეღწევის აკრძალვა, პასპორტის ან პირადობის დამადასტურებელი სხვა დოკუმენტის ჩაბარების ვალდებულება.¹⁹ იგივე შეიძლება ითქვას, მაგალითად, საზოგადოებისათვის საშიში სულით ავადმყოფების სპეციალურ დაწესებულებებში მოთავსებაზე და მზრუნველობითი ხასიათის შეზღუდვაზეც, თუ იგი მიმართულია სულით ავადმყოფი ან მეურვეობის ქვეშ მყოფი პირის დასაცავად და ამ მიზნით პირს ათავსებენ სპეციალურ საავადმყოფოში, სადაც მას არა აქვს საშუალება ზიანი მიაყენოს საკუთარ თავს. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ადამიანის თავისუფლების შეზღუდვად არ ჩაითვლება ისეთი საკანონმდებლო რეგულაციები (მათი არაინტენსიური, დროებითი და ნაკლებად მძიმე ხასიათის გამო), რომლებიც, მაგალითად, განსაზღვრავენ საქართველოს მოქალაქეებისა და უცხოელების სავალდებულო რეგისტრაციას ან სასამართლოში სავალდებულო გამოცხადებას ნაფიც მსაჯულად შერჩევის გამო, ასევე სამხედრო სამსახურში გამოცხადების ვალდებულებას და საგზაო მოძრაობის კონტროლის დროს პირის მოკლე დროით გაჩერებას. ასეთი ვალდებულებები კანონით არის განსაზღვრული და სასამართლო არ აკისრებს მათ ადამიანს.

ადამიანის თავისუფლების შეზღუდვის ყველაზე ინტენსიური ფორმაა თავისუფლების აღკვეთა, რომელიც „აფერხებს და ზოგჯერ სრულიადაც გამორიცხავს ადამიანის მიერ სხვა უფლებებისა და თავისუფლებების რეალიზაციას“.²⁰ როგორც ვადიანი, ისე უვადო თავისუფლების აღკვეთა, რაც ნიშნავს პირის იძულებით მოთავსებას სასაჯელაღსრულების დაწესებულებაში, დაცულ სფეროში ყველაზე მძიმე ჩარევას წარმოადგენს, თუმცა ჩარევად ითვლება აგრეთვე დანაშაულისათვის დაწესებული სასჯელის სხვა სახეები, რომელთაც აქვთ ლეგიტიმური მიზანი: სამართლიანობის აღდგენა, ახალი დანაშაულის თავიდან აცილება და დამნაშავის რესოციალიზაცია.²¹

IV. ჩარევის კონსტიტუციურსამართლებრივი საფუძველი

როგორც აღინიშნა, კონსტიტუციის მე-18 მუხლით დაცულ სფეროში ჩარევის განსახორციელებლად სახელმწიფომ კონსტიტუციით დადგენილი ძალიან მკაცრი წინაპირობები (მოთხოვნები) უნდა დაიცვას. გარდა იმისა, რომ თავისუფლების აღკვეთა ან თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვა დასაშვებია (1) მხოლოდ სასამართლოს გადაწყვეტილებით (პ. 2, 3), და (2) მხოლოდ კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში (პ. 3), დამატებით ასევე აუცილებელია შეზღუდვა განხორციელდეს (3) კანონით ამისათვის საგანგებოდ უფლებამოსილი პირის მიერ (პ. 3). კონსტიტუცია სახელმწიფოსაგან ასევე მოითხოვს, რომ (4) პირი, მისი დაკავებიდან არაუგვიანეს 48 საათისა წარედგინოს სასამართლოს, ხოლო (5) სასამართლომ დაკავების, დაპატიმრების ან თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვის შესახებ გადაწყვეტილება მიიღოს პირის სასამართლოში წარდგენიდან არაუგვიანეს 24 საათისა (პ.3). გარდა ამისა, სახელმწიფო ვალდებულია (6) პირს დაკავების ან დაპატიმრებისთანავე განუმარტოს მისი უფლებები და თავისუფლების შეზღუდვის საფუძველი (პ. 5) და (7) დაკავების ან დაპატიმრებისთანავე უზრუნველყოს პირისათვის დამცველის დახმარება (პ. 5). ბოლოს, მე-18 მუხლით სახელმწიფოსათვის სავალდებულოდ შესასრულებლად დადგენილია ბრალდებულის წინასწარი პატიმრობის ზღვრული ვადა - (8) იგი არ უნდა აღემატებოდეს 9 თვეს (პ. 6).

სახელმწიფოს ნებისმიერი მოქმედება, რომელიც მიმართულია დაცულ სფეროში ჩარევისაკენ, უნდა შეესაბამებოდეს მე-18 მუხლის ზემოთ აღნიშნულ მოთხოვნებს. უფრო მეტიც, „კანონმდებლის უფლება, კანონის საშუალებით დაადგინოს დაკავების შემთხვევები, თავის მხრივ შეზღუდულია ადამიანის თავისუფლების ძირითადი უფლებით.“²² აქ იგულისხმება როგორც ადამიანის თავისუფლების განსაკუთრებული მნიშვნელობა და მისი დაცვის კონსტიტუციური გარანტიები, ისე თანაზომიერების პრინციპი, რომელსაც უნდა შეესაბამებოდეს ის საკანონმდებლო ნორმები, რომელთა საფუძველზე ხორციელდება ადამიანის დაკავება. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით „სწორედ თანაზომიერების პრინციპი ადგენს მატერიალურ მასშტაბებს კანონმდებლისათვის ძირითადი უფლებების შეზღუდვისას. თუ ნორმა ამ პრინციპს არ შეესაბამება, ის დაუშვებს თვითნებობის შესაძლებლობას. სახელმწიფოს თვითნებობა ადამიანის თავისუფლების სფეროში კი ავტომატურად ნიშნავს ადამიანის ღირსების, როგორც კონსტიტუციური წესრიგის უმაღლესი პრინციპის, სამართლებრივი სახელმწიფოსა და სხვა კონსტიტუციური პრინციპების დარღვევას და ადამიანის თავისუფლების ძირითადი უფლების არაკონსტიტუციურ ხელყოფას.“²³

თანაზომიერების პრინციპის გამოყენება განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მე-18 მუხლის მე-3 პუნქტით განსაზღვრული ადამიანის თავისუფლების შეზღუდვის - დაკავების შესაფასებლად. ეს პუნქტი, ფაქტობრივად, „Habeas Corpus Act“-ით დადგენილ პროცედურას წარმოადგენს,²⁴ რომლის ისტორია 1679 წლიდან იწყება და დღეს ყველა დემოკრატიული სახელმწიფოს სამართლის სისტემის აღიარებულ პრინციპად ითვლება. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „კონსტიტუციის მიზნებისათვის ტერმინი „დაკავება“ უკავშირდება პირის თავისუფლების ფიზიკურ შეზღუდვას, რომელიც არ შეიძლება აღემატებოდეს 72 საათს და სრულდება პირის დაპატიმრების შესახებ სასამართლოს გადაწყვეტილების მიღებით ან პირის გათავისუფლებით.“²⁵ მე-18 მუხლის მე-3 პუნქტი ადამიანის დაკავებიდან სასამართლოს გადაწყვეტილებამდე პერიოდს ძალიან ზუსტი ვადებით განსაზღვრავს (48 საათი დაკავებიდან სასამართლოში წარდგენამდე, 24 საათი სასამართლოში წარდგენიდან გადაწყვეტილების მიღებამდე), რაც დაკავებისას უნდა გაითვალისწინოს სახელმწიფომ. საყურადღებოა, რომ აღნიშნული წესი განსხვავდება ევროპული კონვენციის შესაბამისი დებულებისაგან, რომლის მიხედვითაც დაკავებული პირი „დაუყოვნებლივ“ უნდა წარედგინოს სასამართლოს (მ. 5, პ. 3). ევროპული სასამართლოს განმარტებით „დაუყოვნებელი წარდგენა“ ნიშნავს დაკავებული პირის წარდგენას სასამართლოში „გაუმართლებელი დაგვიანების“ გარეშე. აქედან გამომდინარე, სასამართლომ ერთ-ერთ საქმეში დაადგინა, რომ დაკავებულის წარდგენა მოსამართლის წინაშე დაკავებიდან 4 დღესა და 6 საათში მეტისმეტად ხანგრძლივი დროა და არ აკმაყოფილებს „დაუყოვნებლივ“ წარდგენის მოთხოვნას.²⁶

თანაზომიერების პრინციპიდან გამომდინარე ადამიანის დაკავებას (ასევე თავისუფლების ნებისმიერ სხვაგვარ შეზღუდვას), ანუ თავისუფლების ძირითად უფლებაში ჩარევას ყოველთვის უნდა ჰქონდეს ლეგიტიმური საჯარო მიზანი. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით „... ადამიანის თავისუფლებაში ჩარევის უმთავრესი კონსტიტუციური მიზანია პირის მიმართ, რომელმაც სავარაუდოდ ჩაიდინა დანაშაული, მართლმსაჯულების განხორციელება.“²⁷ სასამართლომ ასევე აღნიშნა, რომ დაკავებას ყოველთვის წინ უნდა უძღოდეს სავარაუდო დანაშაული, რადგან თუ ასეთი რამ არსებობს, მაშინ ვერ იარსებებს დაკავების მთავარი მიზანი - მართლმსაჯულების განხორციელება, „ანუ პირის დაკავება იმ დროს, როდესაც სახეზე არ არის დანაშაული, არ ემსახურება ლეგიტიმური მიზნის მიღწევას.“²⁸ დამატებით სასამართლომ ასევე მიუთითა სახელმწიფოს იმ ვალდებულებაზე, რომ დაკავებული პირის მიერ დანაშაულის ჩადენის ეჭვი „გონივრული უნდა იყოს“ (სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი ამ სტანდარტს „დასაბუთებულ ვარაუდს“ უწოდებს (მ. 171, ნაწ. 1)). საერთო ჯამში, თანაზომიერების პრინციპი ავალდებულებს სახელმწიფოს, რომ დაცულ სფეროში ჩარევა - ადამიანის დაკავება „ყოველ შემთხვევაში უნდა იყოს სათანადო, აუცილებელი და პროპორციული საშუალება სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მიერ დადგენილი მიზნებისა და მთავარი მიზნის - მართლმსაჯულების განხორციელების მისაღწევად.“²⁹ ამდენად, დაკავებული პირის სასამართლოში პირველი წარდგენის სხდომაზე სასამართლომ უნდა განსაზღვროს: (1) რა საჯარო მიზანი აქვს სახელმწიფოს მოქმედებას; (2) არის თუ არა ადამიანის დაკავება მიზნის მისაღწევად საჭირო, სათანადო ღონისძიება; (3) არსებობს თუ არა ამ მიზნის მისაღწევად სხვა, ადამიანის დაპატიმრებაზე უფრო ნაკლებად რადიკალური საშუალება, ანუ აუცილებელია თუ არა მიზნის მისაღწევად პირის წინასწარ პატიმრობაში აყვანა; (4) არის თუ არა სახელმწიფოს მოქმედება (ადამიანის დაპატიმრება - ადამიანის თავისუფლებით დაცულ სფეროში ყველაზე მძიმე ჩარევა) ლეგიტიმური მიზნის პროპორციული.

რაც შეეხება მე-18 მუხლის მე-5 პუნქტს, იგი კიდევ უფრო ზუსტად განუსაზღვრავს სახელმწიფოს პირის დაკავებისას სავალდებულო მოქმედებებს, რის გარეშეც დაკავება დაცულ სფეროში გაუმართლებელი ჩარევა იქნება. ამ პუნქტით კონსტიტუცია პირდაპირ მიუთითებს, რომ პირის დაკავებას წინ უნდა უსწრებდეს დანაშაულის ჩადენა, რადგან დაკავებისას სახელმწიფომ მას უნდა აუხსნას „თავისუფლების შეზღუდვის საფუძველი“. გარდა ამისა, მე-5 პუნქტი ნათლად განსაზღვრავს დაკავებისთანავე დამცველის მოთხოვნის უფლებას და ამ უფლების დაწყების დროს - „დაკავების ან დაპატიმრებისთანავე“.

მე-18 მუხლის მე-3 და მე-5 პუნქტებიდან გამომდინარე და მათ შესაბამისად, ადამიანის დაკავების შემთხვევები, დაკავების წესი და ვადები, ასევე დაკავებისათვის უფლებამოსილი პირი განსაზღვრულია სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მუხლებით.³⁰ კოდექსით ასევე დადგენილია, რომ პირი დაკავებულად ითვლება მიმოსვლის თავისუფლების შეზღუდვის მომენტიდან (მ. 170). ამ ნორმას საფუძვლად დაედო საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება, რომელმაც გარკვევით განმარტა დაკავების ვადის ათვლის წერტილი და განაცხადა, რომ „პირი დაკავებულად შეიძლება ჩაითვალოს იმ მომენტიდან, როდესაც დაკავებისათვის საგანგებოდ უფლებამოსილი პირი კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში და საფუძველზე, შეუზღუდავს ადამიანს საქართველოს კონსტიტუციით გარანტირებულ თავისუფლებას.“³¹ შესაბამისად, ადამიანის დაკავებად ითვლება მისი ფაქტობრივი დაკავების მომენტი. საყურადღებოა, რომ ამ გადაწყვეტილების მიღებამდე კოდექსის რამდენიმე მუხლი აშკარად კონსტიტუციის საწინააღმდეგო დებულებებს შეიცავდა, რომლებიც არღვევდნენ დაკავების წესს (კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-5 პუნქტის მოთხოვნებს), დაკავების 48 საათიანი ვადის ათვლას დაკავებულის პოლიციაში მიყვანიდან განსაზღვრავდნენ და ასევე ზღუდავდნენ დაკავებულის ადვოკატთან შეხვედრის დროს.

საყურადღებო ისტორია: საქართველოს კონსტიტუციის ამოქმედებიდან 2003 წლის იანვრამდე სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი შეიცავდა რამდენიმე არაკონსტიტუციურ დებულებას, რაც წარმოადგენდა ადამიანის თავისუფლების მძიმე დარღვევას. ყველაზე თვალსაჩინო არაკონსტიტუციური ნორმა იყო კოდექსის 72-ე მუხლი, რომლის მიხედვითაც, ნებისმიერი პირი დაკავებიდან პირველი 12 საათის განმავლობაში სრულიად უუფლებოდ რჩებოდა. დაკავების შემდეგ პოლიციის დაწესებულებაში ან მოკვლევის სხვა ორგანოში მიყვანიდან 12 საათის განმავლობაში მას ფაქტობრივად არ ჰქონდა კონსტიტუციითა და კოდექსით განსაზღვრული არანაირი სტატუსი. ამ დოკუმენტებით მაშინ განსაზღვრული ნორმებისა და ტერმინების შესაბამისად დანაშაულის ჩადენაში ეჭვმიტანილის სტატუსს პირი იღებდა დაკავებიდან 12 საათის გასვლისას და მხოლოდ ამის შემდეგ შეეძლო ესარგებლა კონსტიტუციით მინიჭებული უფლებებით. აშკარაა, რომ ეს დებულება პირდაპირ ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-5 პუნქტს, რომლის მიხედვითაც, ჯერ ერთი, დასაშვებია მხოლოდ ეჭვმიტანილის (იმ დროს მოქმედი ჩანაწერი) დაკავება, ანუ დაკავებისას პირი უკვე ეჭვმიტანილად უნდა იყოს ცნობილი და ეს არ უნდა მოხდეს დაკავებიდან 12 საათის შემდეგ, და მეორე, დაკავებულ ან დაპატიმრებულ პირს, დაკავების ან დაპატიმრებისთანავე (და არა დაკავებიდან 12 საათის შემდეგ) უნდა განემარტოს მისი უფლებები და თავისუფლების შეზღუდვის საფუძველი. მას დაკავებისთანავე ან დაპატიმრებისთანავე შეუძლია მოითხოვოს დამცველის დახმარება, რაც უნდა დაკმაყოფილდეს. ამ ნორმით სახელმწიფო ვალდებულია, დაკავებულის მოთხოვნისთანავე უზრუნველყოს იგი დამცველით. საკონსტიტუციო სასამართლომ გარკვევით განმარტა, რომ: (1) პირი დაკავებულად ითვლებოდა არა პოლიციაში მიყვანის, არამედ მისთვის თავისუფლების შეზღუდვის მომენტიდან; (2) „... დაკავებულისათვის უფლებათა განმარტება უნდა განხორციელდეს მისი დაკავებისთანავე“ და არა დაკავებიდან 12 საათის შემდეგ; (3) „დაკავებულ ეჭვმიტანილს დამცველის დახმარება ესაჭიროება არა მარტო დაკითხვამდე, არამედ დაკავების მომენტიდან, მისი კანონიერი ინტერესების დასაცავად და მისთვის კვალიფიცირებული იურიდიული დახმარების გასაწევად“ და დაკავებული პირის მოთხოვნა დამცველის დახმარების თაობაზე უნდა დაკმაყოფილდეს დაუყოვნებლივ, მაქსიმალურად გონივრულ დროში და არა დაკავებიდან 12 საათის შემდეგ. სასამართლომ მიუთითა, რომ დაუშვებელია დაკავებულ პირს დაკავებისთანავე არ გააჩნდეს ისეთი უფლებები, როგორიცაა დუმილის უფლება, უფლება არ დაიბრალო დანაშაული და დამცველის მოწვევის უფლება.³² სასამართლომ ასევე აღნიშნა, რომ (4) „დაცვის მხარეს უნდა მიეცეს გონივრული, საკმარისი დრო და შესაძლებლობა განახორციელოს სრულფასოვანი დაცვა, რაც გულისხმობს ისეთ დროს და შესაძლებლობას, რომელიც სისხლის სამართლის ყოველი კონკრეტული საქმის სირთულიდან გამომდინარე, დაცვის მხარეს მისცემდა სრულფასოვანი მომზადების შესაძლებლობას“. აქედან გამომდინარე, სასამართლომ არაკონსტიტუციურად მიიჩნია კოდექსით განსაზღვრული ერთსაათიანი ვადა, რომლითაც იზღუდებოდა დაკავებულის და დამცველის პირისპირ შეხვედრის დრო. საბოლოოდ, სასამართლომ კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-5 პუნქტის მოთხოვნათა დარღვევად მიიჩნია კოდექსის აღნიშნული სადავო ნორმები და არაკონსტიტუციურად ცნო ისინი 2003 წლის 29 იანვრის გადაწყვეტილებით.³³

საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებიდან გამომდინარე ადამიანის დაკავების 48, იმავდროულად 72 საათიანი ვადის დარღვევის და, იმავდროულად, ადამიანის თავისუფლებით დაცულ სფეროში გაუმართლებელი ჩარევის მაგალითად შეიძლება მოვიყვანოთ (1) ბათუმის საქალაქო სასამართლოს მიერ განხილული საქმე,³⁴ რომელიც ეხებოდა ყაჩაღობის ბრალდებით დაკავებულ ორ პირს. ადვოკატს სასამართლოში პირველი წარდგენის სხდომაზე არ ჰქონდა შესაბამისი მტკიცებულებები ბრალდებულების ფაქტობრივი დაკავების დროის შესახებ, თუმცა, მას შემდეგ, რაც ეს მტკიცებულებები გამოიკვეთა, სასამართლომ განიხილა შუამდგომლობა აღნიშნული ორი პირისათვის აღკვეთის ღონისძიების - დაპატიმრების შეცვლის შესახებ. სასამართლომ გამოარკვია, რომ ბრალდებულები რეალურად დაკავებული იყვნენ სენაკის რაიონში დილის 6 საათზე, ხოლო დაკავების ოქმი ერთი მათგანის მიმართ პოლიციამ შეადგინა იმავე დღის საღამოს 18 საათზე, ხოლო მეორის მიმართ იმავე დღის 21 საათსა და 45 წუთზე, ანუ პოლიციის განყოფილებაში მათი მოყვანისა და დაკითხვის შემდეგ. სამართალდამცველებმა ბრალდებულთა დაკავების ვადის ათვლა დაიწყეს დაკავების ოქმის შედგენის მომენტიდან და, შესაბამისად, ბრალდებულები სასამართლოში წარადგინეს დაკავების 48 საათიანი კონსტტიტუციური ვადის დარღვევით. სასამართლომ, მიუთითა რა კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-3 და მე-5 პუნქტების მოთხოვნებზე, ასევე სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 170-ე მუხლზე, რომლის მე-2 ნაწილით „პირი დაკავებულად ითვლება მიმოსვლის თავისუფლების შეზღუდვის მომენტიდან“ და არა პოლიციაში მიყვანისა და დაკითხვის შემდეგ დაკავების ოქმის შედგენიდან, დაუყოვნებლივ გაათავისუფლა ბრალდებულები პატიმრობიდან.

საყურადღებოა (2) კიდევ ერთი საქმე³⁵ საერთო სასამართლოების პრაქტიკიდან, რომელშიც პირის დაკავება (ქურდობის ბრალდებით) განხორციელდა სასამართლოს ნებართვის გარეშე. აქ თავდაპირველად კიდევ ერთხელ უნდა აღვნიშნოთ, რომ მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტი დაუშვებლად მიიჩნევს ადამიანის დაკავებას („პირადი თავისუფლების სხვაგვარ შეზღუდვას“) სასამართლოს გადაწყვეტილების გარეშე, იმავე მუხლის მე-3 პუნქტით კი ადამიანის დაკავება დასაშვებია მხოლოდ კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში. ამ ნორმებიდან გამომდინარე, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი განსაზღვრავს სასამართლოს თანხმობით პირის დაკავების საფუძვლებს (მ. 171, ნაწ. 1), ასევე სასამართლოს განჩინების გარეშე პირის დაკავების შემთხვევებს და საფუძვლებს (მ. 171, ნაწ. 2, 336). სწორედ ამ ნორმებზე დაყრდნობით იმსჯელა სენაკის რაიონულმა სასამართლომ საქმის განხილვისას, რომელშიც ბრალდების მხარე ითხოვდა ბრალდებულის მიმართ აღკვეთის ღონისძიების - პატიმრობის გამოყენებას. სასამართლომ მიუთითა, რომ ზემოთ აღნიშნული დებულებების თანახმად, „სასამართლო კონტროლი დაკავების დროს წარმოადგენს მნიშვნელოვან გარანტს, რათა არ დაირღვეს პირის თავისუფლების უფლება...“. გარდა ამისა, სასამართლომ აღნიშნა, რომ „თავისუფალი დემოკრატიული საზოგადოება მოითხოვს ადამიანის უფლებების პატივისცემას, მასში სახელმწიფოსა და კერძო პირების ჩარევის მინიმუმამდე შემცირებას. ეს საზოგადოების არსებობის თანმდევი, ბუნებრივი მოთხოვნილებაა, რომლის დაცვის ლეგიტიმური მოლოდინი ყველას გააჩნია და სასამართლო კონტროლი დაკავებისას ის მექანიზმია, რაც დაიცავს ნებისმიერ პირს სახელმწიფოსაგან - ამ შემთხვევაში ბრალდების მხარისაგან კანონის უხეში დარღვევით თავისუფლების ხელყოფისაგან.“ ამ განმარტებების შემდეგ სასამართლომ ყურადღება გაამახვილა იმ ფაქტზე, რომ ბრალდებული დაკავებული იყო სასამართლო კონტროლის გვერდის ავლით, რაც წარმოადგენს კოდექსით მკაცრად განსაზღვრულ გამონაკლისს და ასეთი დაკავების საფუძვლები ამომწურავად არის მითითებული კოდექსის 171-ე მუხლის მე-2 ნაწილში, სასამართლოში წარდგენილ დაკავების ოქმში კი არ იყო მითითებული ბრალდებულის კონკრეტული დაკავების საფუძველი (რაც სავალდებულოა კოდექსის 175-ე მუხლის მიხედვით). გარდა ამისა, სასამართლომ მიუთითა იმ გარემოებებზე, რომ (1) ბრალდებული ნებაყოფლობით გამოცხადდა პოლიციაში უწყების ჩაბარებიდან 20 წუთში (უწყების მიხედვით მას პოლიციაში გამოსაცხადებლად სწორედ 20 წუთი მიეცა), (2) მისთვის უწყებიდან ცნობილი იყო რა საკითხთან (ქურდობა) დაკავშირებით და რისთვის (მოწმედ დასაკითხად) იბარებდნენ, მაგრამ მაინც საკუთარი გადაწყვეტილებით, შეგნებულად მივიდა პოლიციაში და (3) არ უცდია თავის არიდება და მიმალვა, ხოლო (4) მისი დაკავება მოხდა მოწმის სახით დაკითხვის დასრულებისთანავე. ამასთან ერთად, საქმის მასალებიდან ჩანდა, რომ (5) პოლიციისათვის დაკავების დღეს, დილის საათებში უკვე ცნობილი იყო დანაშაულის სავარაუდო ჩამდენი პირის შესახებ, რაც ასევე დაადასტურა რამდენიმე მოწმემ, რომლებიც დაიკითხნენ იმავე დღის შუადღისას. ყოველივე აქედან გამომდინარე, სასამართლომ მიიჩნია, რომ ასეთ პირობებში „პირის დაკავება სასამართლოს ნებართვის გარეშე არ იყო გამოწვეული რაიმე განსაკუთრებული აუცილებლობით,“ ბრალდების მხარემ ლოგიკურად და არგუმენტირებულად ვერ დაასაბუთა, თუ რატომ არ იქნა გამოყენებული პირის დაკავების კანონიერი და ძირითადი მექანიზმი - სასამართლოს ნებართვით მისი თავისუფლების შეზღუდვა, ეს კი არღვევს კოდექსით გათვალისწინებული „დასაბუთებული ვარაუდის“ სტანდარტს (მ. 3 ნაწ. 1136). სასამართლომ აღნიშნა, რომ პოლიციის მოქმედება წარმოადგენდა კანონის დებულებათა „უსაფუძვლო უგულებელყოფას“, არ დააკმაყოფილა პროკურორის შუამდგომლობა პატიმრობის შეფარდებაზე და ბრალდებული გაათავისუფლა უკანონო დაკავებიდან.³⁷

მე-18 მუხლის მე-6 პუნქტი ადამიანის თავისუფლების შეზღუდვის ერთ-ერთი სახის - წინასწარი პატიმრობის ვადას აწესებს. ამ პუნქტის დღევანდელი რედაქციით იგი არ უნდა აღემატებოდეს 9 თვეს. საკონსტიტუციო სასამართლომ განმარტა, რომ „დაკავებისაგან“ განსხვავებით, რომელიც პირის თავისუფლების ფიზიკურ შეზღუდვას ნიშნავს, რაც შეიძლება მხოლოდ 72 საათის განმავლობაში გაგრძელდეს, „ფიზიკური თავისუფლების უფლების შეზღუდვა შედარებით ფართო შინაარსისაა და მოიცავს არა მხოლოდ „დაკავებას“, არამედ ასევე თავისუფლების სხვაგვარ ფიზიკურ შეზღუდვას, ისეთს, როგორიცაა პირის საპატიმროში (ან სხვა შესაბამის დაწესებულებაში) მოთავსება (დაპატიმრება), ასევე შინაპატიმრობა ან პირის გადაადგილების თავისუფლების სხვაგვარი მკაცრი შეზღუდვა.“³⁸ აღნიშნული განმარტებიდან, მე-18 მუხლის მე-6 პუნქტის დებულებიდან და სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 205-ე მუხლიდან³⁹ ნათლად ჩანს, რომ წინასწარი პატიმრობის 9 თვიანი ვადა მოიცავს პერიოდს ბრალდებულის დაპატიმრებიდან პირველი ინსტანციის სასამართლოს მიერ განაჩენის გამოტანამდე.

საყურადღებო ისტორია: 2003 წლისათვის როგორც კონსტიტუციის მე-18 მუხლი, ისე სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი ადგენდნენ ეჭვმიტანილის დაკავების 72 საათიან და ბრალდებულის პატიმრობის 9 თვიან ვადას, ხოლო კოდექსი დამატებით განსაზღვრავდა განსასჯელის (მსჯავრდებულის) პატიმრობის ვადას, რაც პირველი ინსტანციის სასამართლოში საქმის განხილვისას შეადგენდა 12 თვეს და შესაძლებელი იყო ამ ვადის დამატებით 6 თვის გაგრძელება. გარდა ამისა, კოდექსის შესაბამისი ნორმის მიხედვით პატიმრობის 9 თვის ვადაში არ შედიოდა ბრალდებულისა და მისი დამცველის მიერ საქმის მასალების გაცნობის ვადა.

აღნიშნული ნორმები 2003 წელს გასაჩივრდა საკონსტიტუციო სასამართლოში. (1) პირველ საკითხთან დაკავშირებით საკონსტიტუციო სასამართლომ არ გაიზიარა მოსარჩელის პოზიცია, რომელიც მოითხოვდა 9 თვეში შესულიყო როგორც ბრალდებულის, ისე განსასჯელის პატიმრობის ვადა, რითაც გაუქმდებოდა კოდექსით განსაზღვრული პატიმრობის 12 თვიანი დამატებითი ვადა, პირველი ინსტანციის სასამართლოს მიერ განაჩენის გამოტანამდე. სასამართლომ ფორმალურად გამიჯნა ეს ვადები ერთმანეთისაგან და აღნიშნა, რომ კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-6 პუნქტით განსაზღვრული იყო მხოლოდ ეჭვმიტანილისა და ბრალდებულის წინასწარი დაკავებისა და პატიმრობის ვადები, რომლებიც არ შეიცავდნენ „განსასჯელის პატიმრობის ვადას მისთვის სასამართლოს მიერ კონკრეტული დანაშაულისათვის სასჯელის შეფარდებამდე.“⁴¹ (2) რაც შეეხება მეორე საკითხს, სასამართლომ მიუთითა, რომ მე-18 მუხლის მე-6 პუნქტით განსაზღვრული წინასწარი პატიმრობის 9 თვიანი ვადა იმპერატიულ ხასიათს ატარებს და დაუშვებელია მისი დარღვევა. სადავო ნორმები კი „უშვებს იმის შესაძლებლობას, რომ ბრალდებულის პატიმრობა აღემატებოდეს 9 თვეს, ვინაიდან ამ ვადის გამოთვლისას მხედველობაში არ მიიღება ბრალდებულის და მისი დამცველის მიერ ... საქმის მასალების გაცნობის ვადა“. ამ დასაბუთებით სასამართლომ არაკონსტიტუციურად ცნო გასაჩივრებული ნორმები.⁴²

2010 წელს შეიცვალა მე-18 მუხლის მე-6 პუნქტის დებულება და ამოქმედდა ახალი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი, რის შედეგადაც ბრალდებულის პატიმრობის 9 თვის ვადამ მოიცვა პერიოდი ბრალდებულის დაპატიმრებიდან პირველი ინსტანციის სასამართლოს მიერ განაჩენის გამოტანამდე. თუმცა, საყურადღებოა, რომ პრაქტიკაში, ძალიან იშვიათად, მაგრამ მაინც იყო შემთხვევები, როცა ბრალდების მხარე უკვე დაპატიმრებული პირისათვის პირველ დანაშაულამდე ჩადენილი სხვა დანაშაულისათვის ისევ პატიმრობის შეფარდებას ითხოვდა, რის შედეგადაც პირველი ინსტანციის სასამართლოს მიერ განაჩენის გამოტანამდე პირი 9 თვეზე მეტი ვადით შეიძლება დარჩენილიყო პატიმრობაში. ამ საკითხზე სასამართლოებში არ არსებობდა ერთიანი პრაქტიკა, რასაც ადასტურებს ორი საქმე, რომლებსაც აქ წარმოგიდგენთ.

(1) პირველი საქმე⁴³ განიხილა მცხეთის რაიონულმა სასამართლომ. საქმე ეხებოდა ორ ბრალდებულს, რომელთაგან ერთს უკვე შეფარდებული ჰქონდა წინასწარი პატიმრობა და 9 თვიანი ვადა იწურებოდა 10 დღეში. რადგან პირველი ინსტანციის სასამართლოს განაჩენი ჯერ არ ჰქონდა გამოტანილი (საქმეს იხილავდა ნაფიც მსაჯულთა სასამართლო და მიმდინარეობდა მსაჯულთა შერჩევის პროცესი), პროკურატურა ითხოვდა კიდევ ერთხელ წინასწარი პატიმრობის შეფარდებას ბრალდებულისათვის პირველი დანაშაულის ჩადენამდე მის მიერ სავარაუდოდ ჩადენილი ახალი დანაშაულის გამო. სასამართლომ, შეაფასა რა წარმოდგენილი მტკიცებულებები და სხვა მასალები, ნათლად და გარკვევით აღნიშნა, რომ რადგან 10 დღეში იწურება კოდექსით გათვალისწინებული ბრალდებულის პატიმრობის 9 თვიანი ვადა, „პროკურატურამ ამოცანად დაისახა ზ. ო. კვლავ დარჩეს საპყრობილეში და ამ მიზნის მისაღწევად მიმართავენ აშკარად უკანონო ხერხებს“, იმგვარად, რომ ბრალდებულის პატიმრობის ვადის ამოწურვამდე 10 დღით ადრე მას წარუდგინეს ბრალდება იმავე საქმეზე (ოღონდ წარსულში ჩადენილ ქმედებაზე, სხვა ეპიზოდზე), რომელზეც უკვე შეეფარდა აღკვეთის ღონისძიება. სასამართლომ დაწვრილებით განმარტა, თუ რა საფრთხე შეიქმნებოდა ასეთ შემთხვევაში ბრალდების შუამდგომლობის დაკმაყოფილებით და აღნიშნა, რომ ამით „სასამართლო შექმნის საშიშ პრეცედენტს, რაც ქართული მართლმსაჯულების განვითარების გზაზე სერიოზული დამაბრკოლებელი გარემოება გახდება და საფუძვლებს შეურყევს სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპებს, ვინაიდან ბრალდება გვთავაზობს დაუსრულებელი პატიმრობის პროცესის კონსტრუქციას, იწყებენ გამოძიებას ერთ საქმეზე, უყენებენ ადამიანს ბრალს, ითხოვენ პატიმრობას, გამოძიების მიმდინარეობისას გარკვეულ ეპიზოდებზე არ ახდენენ რეაგირებას და თუ პატიმრობის 9 თვიან ვადაში ვერ ესწრება საქმეზე განაჩენის გამოტანა ან თუ გამამართლებელი განაჩენის პერსპექტივას ხედავს პროკურორი, მაშინ უკვე გამოძიებით გამოკვლეულ, პროკურორის მიერ გადანახულ, წარსულში ჩადენილ ქმედებებზე ახალ ბრალს წარუდგენს პიროვნებას და ხელახლა ითხოვს პატიმრობის შეფარდებას, ამ ლოგიკით ადამიანი შესაძლოა წლობით იმყოფებოდეს თავისუფლებააღკვეთილი განაჩენის არარსებობის პირობებში“. სასამართლოს აზრით, ასეთ შემთხვევაში ბრალდებულისთვის პატიმრობის შეფარდება მის უკანონო პატიმრობაში დატოვებას ნიშნავს. ამ არგუმენტაციასა და იმ გარემოებაზე დაყრდნობით, რომ არ არსებობდა აკვეთის ღონისძიების გამოყენების ფორმალური საფუძველიც კი, სასამართლომ არ დააკმაყოფილა ბრალდების შუამდგომლობა და აღკვეთის ღონისძიების გარეშე დატოვა ბრალდებული.

(2) მიუხედავად ზემოთ აღნიშნული და რამდენიმე მსგავსი გადაწყვეტილებისა, პრაქტიკაში იყო შემთხვევები, როცა სასამართლოები, პირიქით, ახდენდნენ წინასწარი პატიმრობის დამატებით შეფარდებას უკვე დაპატიმრებული პირისათვის. სწორედ ასეთი გადაწყვეტილების გამო მოსარჩელემ საკონსტიტუციო სასამართლოში გაასაჩივრა მის მიმართ წარმოებული საქმე,⁴⁴ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 205-ე მუხლის მე-2 ნაწილის იმ ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობის თაობაზე, რომელიც უშვებდა პატიმრობის 9 თვიანი ვადის გამოყენების შესაძლებლობას თითოეულ სისხლის სამართლის საქმეზე, რომელშიც პირს ბრალი ედებოდა პატიმრობის გამოყენებამდე ჩადენილ დანაშაულში.

სასამართლომ თავდაპირველად განმარტა, რომ „კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-6 პუნქტის მიზანია, პირი, პირველი ინსტანციის სასამართლოს მიერ განაჩენის მიღებამდე, არ დაექვემდებაროს თავისუფლების განუსაზღვრელი დროით შეზღუდვას.“ შესაბამისად, წინასწარი პატიმრობის 9 თვიანი ვადა „წარმოადგენს ფიზიკური თავისუფლების არაპროპორციულად შეზღუდვის საწინააღმდეგო გარანტიას.“ გარდა ამისა, საერთაშორისო ნორმებზე დაყრდნობითა და მხარეთა პოზიციების გათვალისწინებით, რომლებიც ამ საკითხში ეთანხმებოდნენ ერთმანეთს, სასამართლომ დაადგინა, რომ კონსტიტუციით განსაზღვრული 9 თვიანი ვადა წარმოადგენს ზღვარს, რომელიც ბრალდებულის მიმართ პირველი ინსტანციის სასამართლოს მიერ განაჩენის მიღებამდე გამოყენებულ პატიმრობას მიემართება. ამ ვადის ამოწურვის შემდეგ კი ბრალდებული უნდა გათავისუფლდეს, თუ სასამართლო მის მიმართ გამატყუნებელ განაჩენს არ გამოიტანს.

სასამართლოს მოსაზრებით, მიუხედავად კონსტიტუციური ნორმისა და კოდექსის სადავო ნორმის ერთი შეხედვით ცხადი და ნათელი შინაარსისა, სადავო ნორმა „ღიად ტოვებს პატიმრობის მაქსიმალური ვადის საკითხს იმ შემთხვევაში, როდესაც ბრალდებულის მიმართ მიმდინარეობს რამდენიმე სისხლის სამართლის საქმე.“ ამის გამო, სადავო ნორმა იძლევა სხვადასხვა და მათ შორის ისეთი განმარტების შესაძლებლობას, რომლითაც რამდენიმე საქმეზე ბრალდებული პირი შეიძლება განუსაზღვრელი ვადით იმყოფებოდეს პატიმრობაში. ასეთი ნორმა არ შეესაბამება განსაზღვრულობის პრინციპის მოთხოვნებს. გარდა ამისა, სასამართლომ მიიჩნია, რომ გამომდინარე კონსტიტუციური ნორმის ნამდვილი მიზნიდან და სულისკვეთებიდან - არ დაუშვას პატიმრობა განუსაზღვრელი ვადით, სადავო ნორმის ასეთი განმარტება არ შეესაბამება კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მოთხოვნებს. შესაბამისად, სასამართლომ დაასკვნა, რომ კოდექსის სადავო ნორმის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც უშვებს კონკრეტული სისხლის სამართლის საქმეზე ბრალდებულის პატიმრობაში ყოფნას იმ დროს, როცა ამ საქმეზე ბრალის წარდგენისას მას პატიმრობაში ერთობლივად უკვე აქვს გატარებული 9 თვე მის მიმართ მიმდინარე ნებისმიერი სისხლის სამართლის საქმის ფარგლებში, ეწინააღმდეგება მე-18 მუხლის მე-6 პუნქტის ნამდვილ შინაარსს. ამ გადაწყვეტილებით საბოლოოდ შეწყდა პატიმრობაში მყოფი პირის მიმართ ადრე ჩადენილი დანაშაულისათვის დამატებით პატიმრობის შეფარდება, რაც იწვევდა პირის 9 თვეზე მეტი ვადით (თითქმის განუსაზღვრელი ვადით) პატიმრობაში ყოფნას.

___________________

1. უფრო დაწვრილებით იხ. ქვევით, გვ. 23-24.

2.სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 6 აპრილი, 2009.

3. „...ადამიანის თავისუფლება გარანტირებულია არა მხოლოდ მატერიალური ნორმით, არამედ კონსტიტუციურ რანგში აყვანილი პროცესუალური ნორმების ერთობლიობით...“ - სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 6 აპრილი, 2009.

4. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე გიორგი უგულავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 15 სექტემბერი, 2015.

5. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 6 აპრილი, 2009.

6. სსს განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - დავით სართანია და ალექსანდრე მაჭარაშვილი საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს იუსტიციის მინისტრის წინააღმდეგ“, 10 ივნისი, 2009.

7. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 6 აპრილი, 2009.

8. იქვე.

9. იხ. ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე “დე ვილდე, ოომსი და ვერსიპი ბელგიის წინააღმდეგ (De Vilde, Ooms and Versip v. Belgium), 18 ივნისი, 1971, ე.წ. „მაწანწალების“ საქმე.

10. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 7 დეკემბერი, 2009.

11.მე-18 მუხლის მე-7 პუნქტისა და 42-ე მუხლის მე-9 პუნქტის შინაარსობრივი კავშირის შესახებ უფრო დაწვრილებით იხ. ზევით, გვ. 341-342.

12 „მიურეი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“, (Murray v. the United Kingdom), 28 ოქტომბერი, 1994.

13. „საკიკი და სხვები თურქეთის წინააღმდეგ“ (Sakik and Others v. Turkey), 26 ნოემბერი, 1997.

14. „ყველა მსხვერპლს, ვინც ამ მუხლის მოთხოვნათა დარღვევით დააკავეს ან დააპატიმრეს, აქვს კომპენსაციის ქმედითი უფლება.“

15. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 6 აპრილი, 2009.

16. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ვახტანგ მასურაშვილი და ონისე მებონია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 15 დეკემბერი, 2006.

17. სსსკ მ. 199, ნაწ. 1.

18. ამკ მ. 60, ნაწ. 1.

19. სსსკ მ. 199, ნაწ. 2.

20. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 6 აპრილი, 2009.

21. სსკ მ. 39, ნაწ.1.

22. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 6 აპრილი, 2009.

23. იქვე.

24. ამ დოკუმენტის შექმნის ისტორიის შესახებ უფრო დაწვრილებით იხ. ქვევით, გვ. 24-25.

25. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე გიორგი უგულავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 15 სექტემბერი, 2015.

26. იხ. ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე „ბროგანი და სხვები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ (Brogan and Others v. the United Kingdom), 4 დეკემბერი, 1979.

27. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 6 აპრილი, 2009.

28. იქვე.

29. იქვე.

30. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები ფირუზ ბერიაშვილი, რევაზ ჯიმშელეიშვილი და სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 29 იანვარი, 2003.

31. მე-18 მუხლის მე-5 პუნქტის შინაარსი მსგავსია აშშ უზენაესი სასამართლოს გადაწყვეტილებით დადგენილი წესისა, რომელსაც განხილული საქმის სახელიდან გამომდინარე „მირანდას წესს“ უწოდებენ (Miranda ruling) - იხ. „ერნესტო მირანდა არიზონას წინააღმდეგ“, (Miranda v. Arizona), 13 ივნისი, 1966.

32. სსსკ დღეს მოქმედი რედაქციით „თუ არსებობს დაკავების საფუძველი, დამკავებელი მოხელე ვალდებულია დაკავებულს გასაგები ფორმით შეატყობინოს ეს, განუმარტოს რა დანაშაულის ჩადენაშია ის ბრალდებული, და აცნობოს, რომ მას აქვს უფლება ადვოკატზე, დუმილისა და კითხვებზე პასუხის გაცემისაგან თავის შეკავების უფლება, უფლება არ დაიბრალოს დანაშაული, და რომ ყველაფერი, რასაც იგი იტყვის, შესაძლებელია შესაძლებელია მის წინააღმდეგ იქნეს გამოყენებული სასამართლოში. დაუშვებელი მტკიცებულებაა ის განცხადება, რომელიც დაკავებულმა ამ ნაწილით გათვალისწინებული განმარტების მიღებამდე გააკეთა“ (მ. 174, ნაწ. 1).

33. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები ფირუზ ბერიაშვილი, რევაზ ჯიმშელეიშვილი და სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 29 იანვარი, 2003.

34. იხ. ბათუმის საქალაქო სასამართლოს განჩინება ბრალდებულების ბ. ჯ-ს და გ. ჯ-ს მიმართ აღკვეთის ღონისძიების შეცვლის შესახებ, 15 თებერვალი, 2013.

35. იხ. სენაკის რაიონული სასამართლოს განჩინება ბრალდებულ შ. დ-ს სასამართლოში პირველი წარდგენისა და აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების თაობაზე, 13 სექტემბერი, 2015.

36. „2. პირის დაკავება სასამართლოს განჩინების გარეშე შესაძლებელია, თუ: ა) პირს წაასწრეს დანაშაულის ჩადენისას ან ჩადენისთანავე; ბ) პირი დაინახეს დანაშაულის ჩადენის ადგილას და მის მიმართ დაუყოვნებლივ ხორციელდება სისხლისსამართლებრივი დევნა მისი დაკავებისმიზნით; გ) პირზე,მასთან ან მის ტანსაცმელზე აღმოჩნდა ჩადენილი დანაშაულის აშკარა კვალი; დ) პირი დანაშაულის ჩადენის შემდეგ მიიმალა, მაგრამ შემდგომ იგი თვითმხილველმა ამოიცნო; ე) პირი შესაძლოა მიიმალოს; ვ) პირი ძებნილია.

3. პირის დაკავება სასამართლო განჩინების გარეშე ნებადართულია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ არსებობს დასაბუთებული ვარაუდი, რომ პირმა ჩაიდინა დანაშაული და მისი მიმალვის, სასამართლოში გამოუცხადებლობის, საქმისათვის მნიშვნელოვანი ინფორმაციის განადგურებისა თუ ახალიდანაშაულის ჩადენის საფრთხე თავიდან ვერ იქნება აცილებული სხვა, ალტერნატიული ღონისძიებით, რომელიც პროპორციულია სავარაუდოდ ჩადენილი დანაშაულის გარემოებებისა და ბრალდებულის პირადი მონაცემებისა.“

37. „დასაბუთებული ვარაუდი - ფაქტების ან ინფორმაციის ერთობლიობა, რომელიც მოცემული სისხლის სამართლის საქმის გარემოებათა ერთობლიობით დააკმაყოფილებდა ობიექტურ პირს, რათა დაესკვნა პირის მიერ დანაშაულის შესაძლო ჩადენა, ამ კოდექსით პირდაპირ გათვალისწინებული საგამოძიებო მოქმედების ჩატარებისათვის ან/და აღკვეთის ღონისძიების გამოყენებისათვის გათვალისწინებული მტკიცებულებათა სტანდარტი.“

38. საყურადღებოა, რომ ბრალდებულის ადვოკატი მხარს უჭერდა პროკურორის შუამდგომლობას ბრალდებულისათვის პატიმრობის შეფარდების შესახებ.

39. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე გიორგი უგულავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 15 სექტემბერი, 2015.

40. „ბრალდებულის პატიმრობის საერთო ვადა არ უნდა აღემატებოდეს 9 თვეს. ამ ვადის გასვლის შემდეგ ბრალდებული უნდა გათავისუფლდეს პატიმრობიდან“ - მ. 205, ნაწ. 2, წინ. 1, 2.

41. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები ფირუზ ბერიაშვილი, რევაზ ჯიმშელეიშვილი და სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 29 იანვარი, 2003.

42. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 16 დეკემბერი. 2003.

43. იხ. მცხეთის რაიონული სასამართლოს განჩინება ბრალდებულ ზ. ო-სა და ზ. დ-ს მიმართ სასამართლოში პირველი წარდგენისა და აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების თაობაზე, 1 ნოემბერი, 2014.

44. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე გიორგი უგულავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 15 სექტემბერი, 2015.

I. შესავალი

საქართველოს კონსტიტუციით აღიარებულ ადამიანის ძირითად უფლებათა შორის თავისი განსაკუთრებულობით გამოირჩევა რწმენის, აღმსარებლობისა და სინდისის თავისუფლებები. ამ თავისუფლებებთან დაკავშირებით თავდაპირველად საყურადღებოა კონსტიტუციის მე-9 მუხლი, რომლის პირველი პუნქტის მიხედვით „სახელმწიფო აცხადებს რწმენისა და აღმსარებლობის სრულ თავისუფლებას“ და, ამასთან ერთად, აღიარებს მართლმადიდებელი ეკლესიის დამოუკიდებლობას სახელმწიფოსაგან.¹ ამით კონსტიტუცია ხაზს უსვამს საქართველოს, როგორც საერო სახელმწიფოს სტატუსს, ასევე სახელმწიფოს ვალდებულებას დაიცვას მსოფლმხედველობრივ-რელიგიური ნეიტრალიტეტი და ეკლესიებისა და აღმსარებლობათა პარიტეტის პრინციპი. ამის შემდეგ საქართველოს კონსტიტუცია მე-19 მუხლით აღიარებს და დაწვრილებით ასახავს ადამიანის აღნიშნულ უმნიშვნელოვანეს თავისუფლებებს:

„1. ყოველ ადამიანს აქვს სიტყვის, აზრის, სინდისის, აღმსარებლობისა და რწმენის თავისუფლება.

2. დაუშვებელია ადამიანის დევნა სიტყვის, აზრის, აღმსარებლობის ან რწმენის გამო, აგრეთვე მისი იძულება გამოთქვას თავისი შეხედულება მათ შესახებ.

3. დაუშვებელია ამ მუხლში ჩამოთვლილ თავისუფლებათა შეზღუდვა, თუ მათი გამოვლინება არ ლახავს სხვათა უფლებებს.“

მიუხედავად იმისა, რომ ამ მუხლით საქართველოს კონსტიტუცია სიტყვის, იგივე გამოხატვის თავისუფლებას აღიარებს, ამ ძირითადი უფლების შინაარსი 24-ე მუხლის განხილვისას იქნება წარმოდგენილი.²

რწმენისა და აღმსარებლობის თავისუფლებები უძველესი ძირითადი უფლებებია და ადამიანის, როგორც დამოუკიდებელი და თავისუფალი ინდივიდის ჩამოყალიბებისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვთ, რადგან ადამიანის გრძნობებთან და ღრმა შინაგან განცდებთან დაკავშირებულ სფეროს ეხებიან. ეს თავისუფლებები აღიარებულია ადამიანის უფლებათა ყველა საერთაშორისო დოკუმენტით და ყველა დემოკრატიული სახელმწიფოს კონსტიტუციით. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო მე-19 მუხლით აღიარებულ თავისუფლებებს დემოკრატიულობის ხარისხის განმსაზღვრელად მიიჩნევს და განმარტავს, რომ „... რწმენის თავისუფლება წარმოადგენს რა ადამიანის პიროვნული განვითარებისა და ავტონომიის საყრდენს, იმავდროულად, განაპირობებს მთლიანად საზოგადოების არქიტექტურას, განსაზღვრავს მისი დემოკრატიულობის ხარისხს.“³ რწმენის, სინდისისა და აღმსარებლობის თავისუფლებათა მნიშვნელობას თავად კონსტიტუცია ხაზს უსვამს იმითაც, რომ არ ითვალისწინებს მათი შეზღუდვის შესაძლებლობას საომარი და საგანგებო მდგომარეობის დროს (მ. 46).⁴

კონსტიტუციის მე-19 მუხლის დებულებებიდან გამომდინარე ცხადი ხდება ერთი რამ: ყოველ ადამიანს აქვს უფლება, ჩამოაყალიბოს და ჰქონდეს საკუთარი რწმენა, მსოფლმხედველობა და სინდისი, იცხოვროს მათ მიხედვით და მათ საფუძველზე. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, მე-19 მუხლი იცავს ადამიანის რელიგიურ და მორალურ გრძნობებს და შინაგან რწმენას (Forum internum; აზროვნების სფერო), რელიგიური და მსოფლმხედველობრივი აღმსარებლობის თავისუფლებას (Forum externum; მოქმედების სფერო), აგრეთვე საკუთარი შინაგანი რწმენისა და სინდისის კარნახით (და მათ საფუძველზე) გადაწყვეტილებების მიღების თავისუფლებას.

როგორც ვხედავთ, რწმენის, სინდისისა და აღმსარებლობის თავისუფლებები საქართველოს კონსტიტუციაში ერთად არის მოცემული. ამის საფუძველი მათი შინაარსობრივი მსგავსებაა. თუმცა თითოეულ ამ ცნებას თავისი სპეციფიკური, სხვებისაგან განსხვავებული მნიშვნელობა აქვს, რის გამოც უმჯობესია მათი გამიჯვნა ერთმანეთისაგან და თითოეული მათგანის ცალ-ცალკე განხილვა.

II. რწმენის თავისუფლება

საქართველოს კონსტიტუციით უზრუნველყოფილი რწმენის თავისუფლება სახელმწიფოს მიმართ საკუთარი ინტერესების დასაცავად შეიძლება გამოიყენოს ნებისმიერმა ფიზიკურმა პირმა. ეს ნიშნავს, რომ რელიგიის თავისუფლება ადამიანის უფლებაა და არა მოქალაქისა (ანუ მხოლოდ საქართველოს მოქალაქეთა), რადგან კონსტიტუციის მე-19 მუხლი პირდაპირ მიუთითებს „ადამიანზე“ და არა „საქართველოს მოქალაქეზე“. გარდა ამისა, რწმენის თავისუფლება დამცავი უფლებაა არა მხოლოდ ადამიანებისათვის, არამედ აგრეთვე იურიდიული პირებისათვის - რელიგიური თუ სხვა მსოფლმხედველობრივი გაერთიანებებისათვის, განურჩევლად მათი კერძო თუ საჯარო სამართლის იურიდიული პირის სტატუსისა. ამ ნიშნებით განასხვავებენ ინდივიდუალურ (ფიზიკურ პირებთან მიმართებით) და კოლექტიურ (იურიდიულ პირებთან მიმართებით) რწმენის თავისუფლებებს.

1. ინდივიდუალური რწმენის თავისუფლება

ა) დაცული სფერო

ინდივიდუალური რწმენის თავისუფლება იცავს ადამიანის რელიგიურ და მსოფლმხედველობრივ შეხედულებას. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, რწმენის თავისუფლება მოიცავს როგორც რელიგიურ, ისე არარელიგიურ რწმენას. შესაბამისად, იგი უფრო ფართო შინაარსისაა, ვიდრე მხოლოდ რელიგიის თავისუფლება. საკონსტიტუციო სასამართლომ გარკვევით მიუთითა, რომ „... რწმენა და შეხედულებები, რომელიც წარმოადგენს კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის საფუძველს, თავისი შინაარსით, არ არის აუცილებელი იყოს რელიგიური ხასიათის.“ სასამართლომ აღნიშნულის მაგალითად მოიყვანა პაციფიზმი.⁵ ამდენად, შეიძლება ითქვას, რომ რწმენის თავისუფლება იცავს ადამიანის შინაგან თავისუფლებას, თავად ჩამოაყალიბოს და განსაზღვროს თავისი რელიგიური თუ არარელიგიური (ათეისტური) რწმენა სამყაროში ადამიანების არსებობის, უზენაეს ძალებთან (ღმერთთან) თავისი დამოკიდებულების შესახებ, აგრეთვე ადამიანის გარეგან თავისუფლებას, აღასრულოს, საჯაროდ გამოხატოს და გაავრცელოს თავისი რწმენა და მის საფუძველზე მიღებული გადაწყვეტილებანი (აღმსარებლობის თავისუფლება).⁶

შენიშვნა: აქ აუცილებელია იმის აღნიშვნა, რომ აღმსარებლობის თავისუფლება საერთოა რწმენისა და სინდისის თავისუფლებებისათვის, რადგან აღმსარებლობა არის ადამიანის მიერ საკუთარი რწმენისა და სინდისის, აგრეთვე მათ საფუძველზე მიღებული გადაწყვეტილების მიხედვით განხორციელებული მოქმედების საჯაროდ გაცხადება.

საყურადღებოა, რომ „რწმენის“ ან „რელიგიის“ ზუსტი დეფინიცია საერთაშორისო დონეზე ჯერაც არ არის დადგენილი, მაგრამ როგორც ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს,⁷ ისე საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პოზიციებიდან იკვეთება ამ თავისუფლების ფართოდ განმარტების ტენდენცია, საიდანაც შეიძლება დავასკვნათ, რომ რწმენის თავისუფლება იცავს ინდივიდის უფლებას, იცხოვროს, იმოქმედოს და მთელი თავისი საქმიანობა წარმართოს თავისი რელიგიის წეს-ჩვეულებათა და საკუთარი შინაგანი რწმენის შესაბამისად. ამასთანავე, დაცულია ინდივიდის არა მხოლოდ ის რწმენა, რომელიც მისი რელიგიის სავალდებულოდ შესასრულებელ მოთხოვნებს ემყარება, არამედ ის რწმენაც, რომელიც ინდივიდისაგან კონკრეტულ სიტუაციაში არ მოითხოვს აუცილებლად რელიგიურ მოქმედებას, მაგრამ ინდივიდი დარწმუნებულია, რომ რელიგიური მოქმედება მოცემულ სიტუაციაში იქნება ყველაზე სწორი და ადეკვატური. როგორც უკვე ითქვა, საკონსტიტუციო სასამართლო ფართოდ და ნათლად განმარტავს რწმენის თავისუფლების შინაარსს და აღნიშნავს, რომ „რწმენის თავისუფლება გულისხმობს ადამიანის შინაგან თავისუფლებას, დამოუკიდებლად, თავად განსაზღვროს საკუთარი რელიგიური, მსოფლმხედველობრივი თუ მორალურ-ეთიკური თვალსაზრისით განვითარების მიმართულებები, პრიორიტეტები, ჩამოყალიბდეს მათ შესაბამისად, საზოგადოებაში იცხოვროს ინდივიდუალური თვითრეალიზაციის შესაძლებლობით და ამ განცდით იპოვოს საკუთარი თავი. ამ თვალსაზრისით რწმენის თავისუფლება არის ადამიანის მოსაზრებების, გრძნობების და მათ შესაბამისად ცხოვრების საფუძველი.“⁸

რწმენის თავისუფლებით დაცულია აგრეთვე „რელიგიის განხორციელების“ ისეთი საშუალებები, როგორებიცაა წირვა, ლოცვა, პროცესიები, ეკლესიური შეკრებები, რელიგიური თუ მსოფლმხედველობრივი დღესასწაულები და წეს-ჩვეულებები, აგრეთვე სხვადასხვა საკულტო მოქმედებები და არარელიგიური, ანუ ათეისტური ზეიმები.

რწმენის თავისუფლება უზრუნველყოფილია როგორც პოზიტიური, ისე ნეგატიური კუთხით. „პოზიტიური“ რწმენის თავისუფლება ნიშნავს ადამიანის უფლებას, ჰქონდეს და წარმოადგინოს თავისი რწმენა, მსოფლმხედველობა და იმოქმედოს მათ მიხედვით (მაგალითი: წირვაში ან სხვა რელიგიურ მოქმედებაში, რელიგიურ დღესასწაულში მონაწილეობა), ასევე შეიცვალოს რელიგია და გახდეს სხვა რელიგიური თუ არარელიგიური რწმენის ერთგული. „ნეგატიური“ რწმენის თავისუფლება ნიშნავს ადამიანის უფლებას უარყოს ყოველგვარი რელიგიური თუ მსოფლმხედველობრივი რწმენა ან არაფერი თქვას მის შესახებ და არავის გაანდოს თავისი რწმენა (მაგალითი: განზე დგომა ყოველგვარი რელიგიური თუ სხვაგვარი ღონისძიებებისაგან). როგორც ზემოთ აღინიშნა, კონსტიტუცია ნეგატიური კუთხითაც უზრუნველყოფს რწმენის თავისუფლებას და მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტით აცხადებს, რომ „დაუშვებელია ადამიანის ... იძულება გამოთქვას თავისი შეხედულება“ რწმენისა და აღმსარებლობის შესახებ.

რწმენის თავისუფლება უზრუნველყოფილია არა მხოლოდ აღიარებული და ტრადიციული ეკლესიებისა თუ რელიგიური გაერთიანებების წევრთათვის, არამედ აგრეთვე ნებისმიერი სხვა რელიგიური გაერთიანების მომხრეთათვის. აქ მნიშვნელობა არა აქვს ასეთი გაერთიანების წევრთა მრავალრიცხოვნობას ან გაერთიანების სოციალურ მდგომარეობას და გავლენას. ეს ყოველივე გამომდინარეობს საქართველოს კონსტიტუციით სახელმწიფოსათვის დადგენილი სავალდებულო მოთხოვნიდან მსოფლმხედველობრივ-რელიგიური ნეიტრალიტეტის დაცვის შესახებ და ეკლესიებისა და აღმსარებლობათა პარიტეტის პრინციპიდან.

აღსანიშნავია, რომ რწმენის თავისუფლებით დაცული არიან არა მხოლოდ ხსენებული ტრადიციული თუ არატრადიციული ეკლესიებისა და რელიგიური გაერთიანებების მიმდევრები, არამედ აგრეთვე ე.წ. განდეგილები, რომლებსაც სრული უფლება აქვთ განავითარონ თავისი პიროვნება საკუთარი სუბიექტური რწმენის შესაბამისად. საკონსტიტუციო სასამართლომ გარკვევით განმარტა რწმენის თავისუფლების მნიშვნელობა ამ თვალსაზრისით და აღნიშნა, რომ „რწმენის თავისუფლება ერთგვარად მსოფლმხედველობის თავისუფლებაა, რადგან შესაძლებლობა იცხოვრო და განვითარდე საკუთარი ინტერესების, სურვილის, გემოვნების, წარმოდგენების და შეხედულებების, ... შესაძლებლობების შესაბამისად, ქმნის ადამიანის „მე“-ს, მის შინაარსს, პიროვნებას, განსაზღვრავს მის დანიშნულებას პირად, კერძო გარემოცვასა თუ საზოგადოებაში...“.⁹ სახელმწიფოს მხრიდან ადამიანის ამ შინაგან, აბსოლუტურად დაცულ სფეროში ჩარევა, „ისეთი მოპყრობა, რომელიც იწვევს ადამიანის აზროვნების წესის შეცვლას“, რაც იწვევს მის „სულიერ ტანჯვას“, დაუშვებელია, რადგან სახელმწიფოს არა აქვს უფლება შეაფასოს თავის მოქალაქეთა რწმენა თუ ურწმუნობა და მიიღოს გადაწყვეტილება მათი მართებულობისა თუ უმართლობის შესახებ.

როგორც აღინიშნა, რწმენის თავისუფლება იცავს ინდივიდის უფლებას, იცხოვროს, იმოქმედოს, მიიღოს გადაწყვეტილებები და მთელი თავისი საქმიანობა წარმართოს თავისი რელიგიის წეს-ჩვეულებათა და საკუთარი შინაგანი რწმენის შესაბამისად. აქედან გამომდინარე, როცა ინდივიდი კონკრეტულ სიტუაციაში, საკუთარი რწმენიდან გამომდინარე, მოქმედებასა თუ უმოქმედობას თავად განსაზღვრავს, იგი შეიძლება კონფლიქტში აღმოჩნდეს საზოგადოებაში გამეფებულ ზნეობრივ შეხედულებებთან და მათზე დაფუძნებულ სამართლებრივ ნორმებთან და ვალდებულებებთან. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, ასეთ ვითარებაში, ერთი მხრივ, თავად ინდივიდი უნდა გრძნობდეს, რომ მისი გადაწყვეტილება „წარმოადგენს მისთვის მბოჭავ და უპირობოდ/აბსოლუტურად მავალდებულებელ გადაწყვეტილებას.“ მეორე მხრივ, აუცილებელია პირმა საკუთარი გადაწყვეტილება „... წარმოაჩინოს, როგორც დამაჯერებელი, სერიოზული, რომელიც უალტერნატივოდ მოითხოვება მისი მრწამსის მიერ. რწმენის საფუძველზე განხორციელებული ქმედებების დროს მნიშვნელოვანია, რომ ქმედება ეხებოდეს საკითხს, რომელთანაც პირი აიგივებს თავის პიროვნულ იდენტობას.“¹⁰ ამის ნათელი მაგალითია რამდენიმე ცნობილი შემთხვევა, როცა ადამიანებმა უარი განაცხადეს სამედიცინო მომსახურებაზე და საკუთარი სიცოცხლის გადარჩენისათვის უფრო ქმედით მექანიზმად, საკუთარი რწმენის შესაბამისად ლოცვა მიიჩნიეს. აღსანიშნავია, რომ ეს მეტად პრობლემური საკითხი მოწესრიგებულია საქართველოს ჯანმრთელობის დაცვის კანონმდებლობით, კერძოდ საქართველოს კანონებით „ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ“¹¹ და „პაციენტის უფლებების შესახებ“.¹² ამ კანონების მიხედვით, პაციენტს უფლება აქვს უარი თქვას ნებისმიერი სახის სამედიცინო ჩარევაზე. გამონაკლისია განსაკუთრებით საშიში გადამდები დაავადებების განვითარების მაღალი რისკის მქონე მოქალაქეებისათვის სამკურნალო, საპროფილაქტიკო და საკარანტინო ღონისძიებების განხორციელება (კანონი „ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ“, მ. 75). სხვა შემთხვევებში ავადმყოფმა თავად, საკუთარი შინაგანი (რელიგიური თუ არარელიგიური) რწმენის შესაბამისად უნდა მიიღოს გადაწყვეტილება სამედიცინო მომსახურების მიზანშეწონილობის შესახებ. თვით ტერმინალურ (სიკვდილისწინა) სტადიაში მყოფ ქმედუნარიან, გაცნობიერებული გადაწყვეტილების მიღების უნარის მქონე ავადმყოფს უფლება აქვს უარი განაცხადოს სარეანიმაციო, სიცოცხლის შემანარჩუნებელ ან პალიატიურ მკურნალობაზე. უგონო მდგომარეობაში ყოფნის შემთხვევაში, თუ ავადმყოფს წინასწარ, როცა მას ჰქონდა გაცნობიერებული გადაწყვეტილების მიღების უნარი, არ ჰქონია გაცხადებული თანხმობა ან უარი მკურნალობაზე, „მის ნათესავს ან კანონიერ წარმომადგენელს უფლება აქვს მომაკვდავი ადამიანის ღირსების დაცვის მიზნით და მისი (პაციენტის) პიროვნული შეხედულებების გათვალისწინებით“ (კანონი „ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ“, მ. 148, პ. 2) თანხმობა ან უარი განაცხადოს მკურნალობაზე. იმავდროულად „პაციენტს უფლება აქვს სამედიცინო მომსახურების გამწევისაგან მოითხოვოს მისი ღირსების, ტრადიციების, აღმსარებლობისა და პიროვნული ფასეულობების პატივისცემა“ (კანონი „პაციენტის უფლებების შესახებ“, მ. 15).

საბოლოოდ, რწმენის თავისუფლებით დაცულ სფეროსთან დაკავშირებით აუცილებელია მივუთითოთ საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებაზე, რომელიც „არარეალურად“ მიიჩნევს დაცული სფეროს ზუსტად განსაზღვრას: „რწმენის თავისუფლების შინაარსიდან და დანიშნულებიდან გამომდინარე, არარეალურია მისი ფარგლების ზუსტად და ამომწურავად განსაზღვრა, ... დაცული სფეროს დიაპაზონის კონკრეტულად იდენტიფიცირება, ყველა იმ მოსაზრების, განცდის, ამა თუ იმ შინაარსის მრწამსის დასახელება, რომელიც დაცულია რწმენის თავისუფლებით. ... ამ თავისუფლების რეალიზაცია და ეფექტურად დაცვა ყოველი კონკრეტული საქმისადმი ინდივიდუალურ მიდგომას, გააზრებას და გადაწყვეტას მოითხოვს.“¹³

ბ) დაცულ სფეროში ჩარევა

ინდივიდუალური რწმენის თავისუფლებით დაცულ სფეროში ჩარევად შეიძლება შეფასდეს სახელმწიფოს ნებისმიერი გადაწყვეტილება ან მოქმედება, რომელიც ინდივიდის ზემოთ აღნიშნულ, რელიგიურ თუ არარელიგიურ ცხოვრებას და საქმიანობას რაიმე წესებს დაუდგენს ან მნიშვნელოვნად შეზღუდავს და ხელს შეუშლის მათ განხორციელებას. სახელმწიფოს მხრიდან ეს შეიძლება სრულიად სხვადასხვაგვარად გამოიხატოს: (1) რწმენის თავისუფლების შინაგან, აზროვნების სფეროში (ფორუმ ინტერნუმ) ჩარევა შეიძლება განხორციელდეს ადამიანზე „იდეოლოგიური, ფსიქოლოგიური და მორალური ზემოქმედებით, დაშინებით, იძულებით“ იმ მიზნით, რომ მან „უარი თქვას კონკრეტულ რწმენაზე, შეიცვალოს ის (და გაიზიაროს რომელიმე სხვა რწმენა).¹⁴ ასეთი ჩარევის მაგალითი შეიძლება იყოს ადამიანის იძულება მონაწილეობა მიიღოს სხვა რელიგიის რიტუალში, ან შეუერთდეს კონკრეტული ეკლესიის მრევლს, რაც ეწინააღმდეგება მის რწმენას. საკონსტიტუციო სასამართლო მიიჩნევს, რომ ფორუმ ინტერნუმ-ში „უხეში, გადამეტებული ჩარევა, ისეთი მოპყრობა, რომელიც იწვევს ადამიანის აზროვნების წესის შეცვლას, იწვევს ადამიანის სულიერ ტანჯვას.“ სასამართლო მიუთითებს, რომ აღნიშნული ჩარევები ნებისმიერ შემთხვევაში დაუშვებელი და გაუმართლებელია და აცხადებს, რომ „კონსტიტუციის მე-19 მუხლი ითვალისწინებს ადამიანის შინაგანი სფეროს, მისი შინაგანი სამყაროს აბსოლუტურ დაცვას...“;¹⁵ (2) ჩარევა შეიძლება გამოიხატებოდეს ადამიანის იძულებაში ფიცი დადოს (სასამართლოში ან სხვა სავალდებულო შემთხვევებში) კონკრეტული რელიგიური ტექსტის შემცველ დოკუმენტზე ან წარმოთქვას მისი რწმენის (რელიგიის) შეუსაბამო სიტყვები, ან ეს იძულებით გააკეთოს იმ შემთხვევაში, როცა მისთვის საერთოდ მიუღებელია ფიცის დადება;¹⁶ (3) კიდევ ერთი მაგალითი ჩარევისა შეიძლება დავინახოთ ისლამური რელიგიის მიმდევარი მოსწავლე გოგონას იძულებაში, მონაწილეობა მიიღოს ცურვის ან ფიზკულტურის გაკვეთილში. მოსწავლე გოგონას რელიგიის თავისუფლება, რომელსაც სურს თავისი ცხოვრება, საქციელი და მოქმედებები თავისი რწმენის წეს-ჩვეულებებსა და მოთხოვნებს შეუსაბამოს, ირღვევა ცურვისა და ფიზკულტურის გაკვეთილებში მონაწილეობით, რადგან მისი რელიგია გოგონებს უკრძალავს სხვათა თანდასწრებით საკუთარი სხეულის ან სხეულის კონტურების გამოკვეთილად გამოსახვას. ამ გოგონას უნდა მიეცეს შესაძლებლობა მონაწილეობა მიიღოს გაკვეთილებში ისლამური რელიგიისათვის მისაღები სპეციალური საცურაო და სავარჯიშო სპორტული ფორმით; (4) დაცულ სფეროში ჩარევის საყურადღებო შემთხვევაა მოსამსახურის სამუშაოდან გათავისუფლება იმის გამო, რომ მან აღნიშნა თავისი რელიგიური დღესასწაული და ამ დღეს არ გამოცხადდა სამსახურში. აქ მნიშვნელოვანია გარკვევა იმისა, რამდენად იყო გათვალისწინებული ეს საკითხი მის სამუშაო კონტრაქტში.

გ) ჩარევის კონსტიტუციურსამართლებრივი საფუძველი

რწმენის თავისუფლება, როგორც კონსტიტუციის მე-19 მუხლიდან ჩანს, არ არის აბსოლუტურად შეუზღუდავი ძირითადი უფლება. ამ მუხლის მე-3 პუნქტის მიხედვით, რწმენის თავისუფლება შეიძლება შეიზღუდოს, თუ მისი გამოვლინება ლახავს სხვათა უფლებებს. აქ საქმე გვაქვს ე.წ. forum externum-თან, ანუ ადამიანის რწმენიდან გამომდინარე მოქმედების სფეროსთან (რელიგიური და მსოფლმხედველობრივი აღმსარებლობის თავისუფლება). საერთოდ, ძალიან რთულია რწმენის შინაგანი, აზროვნების სფეროსა (forum internum) და რწმენიდან გამომდინარე მოქმედებების სფეროს (forum externum) გამიჯვნა,¹⁷ რაც, თავის მხრივ, ართულებს გარკვევას იმისა, ჩარევა ეხება მხოლოდ ფორუმ ეხტერნუმ-ს თუ ორივეს ერთად. უდავო მხოლოდ ის არის, რომ როგორც საქართველოს კონსტიტუცია (მ. 19, პ. 3), ისე ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო (მ. 9, აბზ. 2) რწმენის თავისუფლების შეზღუდვას დასაშვებად მიიჩნევს მხოლოდ მისი „გამოვლინების“ (მ. 19, პ. 3), „გამჟღავნების“ (მ. 9, აბზ. 2)18 დროს, ანუ რწმენის თავისუფლებიდან გამომდინარე მოქმედებებისას. აქ აუცილებლად უნდა აღინიშნოს ის გარემოება, რომ, ჯერ ერთი, ეს დებულებები კიდევ ერთხელ ადასტურებს რწმენის თავისუფლების შინაგანი სფეროს, ფორუმ ინტერნუმ-ის აბსოლუტურობას, მის ხელშეუვალობას; და მეორე - განსხვავებით ევროპული კონვენციისაგან, კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტი რწმენისაგან გამომდინარე მოქმედებების შეზღუდვის საფუძვლად მიუთითებს მხოლოდ „სხვათა უფლებებს“.

საკონსტიტუციო სასამართლო აკონკრეტებს მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტის შინაარსს და განმარტავს, რომ თავისი მნიშვნელობიდან გამომდინარე, რწმენის თავისუფლება „ყველაზე ხშირად კონკურირებადია: ა) სხვათა (სხვა ადამიანთა) ამავე თავისუფლებასთან; ბ) სხვა უფლებებთან და კანონიერ ინტერესებთან“.¹⁹ „სხვა ადამიანთა ამავე თავისუფლების“ საფუძველზე შესაძლო შეზღუდვის შინაარსი სასამართლომ რწმენის თავისუფლების მნიშვნელობას დაუკავშირა და განაცხადა, რომ „... ეს თავისუფლება, როგორც მინიმუმ, მოითხოვს სხვადასხვა რწმენის მიმდევართა ჰარმონიული თანაცხოვრების შესაძლებლობის გარანტირებას, რაც რწმენის თავისუფლების თითოეულ სუბიექტს აკისრებს ვალდებულებას, საკუთარი თავისუფლება შეზღუდოს სხვათა ასეთივე თავისუფლებით - ეს არის რწმენის ფუნდამენტური თავისუფლების თანმდევი ვალდებულება.“²⁰ გარდა ამისა, სასამართლომ მიუთითა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებაზე, სადაც აღნიშნულია, რომ „დემოკრატიულ საზოგადოებაში, სადაც სხვადასხვა რელიგიები თანაარსებობენ ერთსა და იმავე მოსახლეობაში, შესაძლოა აუცილებელი იყოს შეზღუდვების დაწესება (რელიგიისა და რწმენის გამოხატვაზე) ცალკეული ჯგუფების ინტერესების შეთანხმებისა და ყველას რელიგიური რწმენის პატივისცემის უზრუნველყოფის მიზნით.“²¹

რაც შეეხება რწმენის თავისუფლების გამოვლინების „სხვათა უფლებებთან და კანონიერ ინტერესებთან“ კონფლიქტს, ამის კარგი მაგალითია სახელმძღვანელოს ზოგად ნაწილში განხილული შემთხვევა, როცა ავტომაგისტრალზე მოძრაობისას ერთ-ერთი რელიგიის მოძღვარმა გააჩერა მანქანა, გადმოვიდა და პირდაპირ გზაზე დაიწყო აუცილებელი რელიგიური რიტუალის - ლოცვის შესრულება. მოძრაობა შეფერხდა, ბევრი მანქანა ავარიის საფრთხის წინაშე აღმოჩნდა, მძღოლთა სიცოცხლეს საფრთხე დაემუქრა. ამ შემთხვევაში მლოცველის რელიგიის თავისუფლების ძირითადი უფლება უპირისპირდება სხვა ადამიანთა უფლებას თავისუფალ მიმოსვლაზე, სიცოცხლისა და ჯანმრთელობისათვის უსაფრთხო პირობებში გადაადგილებაზე. ასეთ ვითარებაში სახელმწიფო (პოლიცია) ვალდებულია ჩაერიოს და მოძღვარი გადაიყვანოს ავტომაგისტრალიდან. ამ ჩარევით იზღუდება მოძღვრის რწმენის თავისუფლება, უფრო კონკრეტულად - მისი გამოვლინება, რადგან ამით შეილახა სხვათა უფლებები და კანონიერი ინტერესები. საკონსტიტუციო სასამართლო მსგავსი სიტუაციების შესახებ მიუთითებს, როცა აღნიშნავს, რომ „... სახელმწიფოს არ აქვს ვალდებულება, მართლზომიერ ქმედებად მიიჩნიოს ადამიანების ყოველგვარი გადაწყვეტილება, რომელსაც ისინი საკუთარი რწმენის შესაბამისად იღებენ. ცალკეულ შემთხვევებში სახელმწიფო უფლებამოსილია და ვალდებულიც არის ჩაერიოს რწმენის თავისუფლებაში, რათა უზრუნველყოს სხვათა ავტონომიის პატივისცემა, ცალკეული ინდივიდებისა თუ საზოგადოების ლეგიტიმური ინტერესების დაცვა.“²²

ზემოთ აღნიშნულ ნებისმიერ შემთხვევაში სახელმწიფომ უნდა იმოქმედოს სათანადო კანონზე დაყრდნობით და თანაზომიერების პრინციპის შესაბამისად.ამავე დროს, რწმენის თავისუფლებასა და სხვათა უფლებებს შორის კოლიზიისას საქმის განხილვა უნდა მოხდეს კონკრეტული გარემოებების მიხედვით, ანუ სასამართლომ უნდა გამოიყენოს შედარების მეთოდი. სწორედ ამის საფუძველზე შეიძლება დადგინდეს, კონკრეტულ შემთხვევაში რომელ სამართლებრივ სიკეთეს შეიძლება მიენიჭოს უპირატესობა.²³

(1) რწმენის თავისუფლებით დაცულ სფეროში ჩარევის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი და შედარებით ახალი საქმე, რომელიც განიხილა ევროპულმა სასამართლომ, ეხება საფრანგეთის კანონს საჯარო სივრცეში სახის დაფარვის აკრძალვის შესახებ.²⁴ ამ კანონის თანახმად, აკრძალულია საჯარო სივრცეში ნიღაბის, ჩაჩქანის, მუზარადის, ე.წ. „ბალაკლავას“ ან ნებისმიერი ისეთი თავსაბურავის ტარება, რომელიც მთლიანად ფარავს ადამიანის სახეს. აკრძალულია აგრეთვე ისეთი სამოსის ტარება, რომელიც მთლიანად ფარავს ადამიანის სხეულს და იმავდროულად სახესაც. ეს აკრძალვა ეხება როგორც ქალებს, ისე მამაკაცებს. საჯარო სივრცეში იგულისხმება ქუჩები, პარკები, მაღაზიები, მუზეუმები, გალერეები და საზოგადოებრივი ტრანსპორტი. გამონაკლისია შემთხვევები, როცა სახის დამფარავი სპეციალური თავსაბურავის გაკეთება გამოწვეულია ავტოტრანსპორტის მართვის (მაგალითად მოტოციკლეტი) ან სამსახურის (მაგალითად ელექტროშედუღება) სპეციფიკით, ან ტრადიციული კარნავალების გამართვით. მომჩივანი ქალბატონი მიიჩნევდა, რომ კანონის ნორმები წარმოადგენდნენ არაადამიანურ და დამამცირებელ მოპყრობას და ასევე არღვევდნენ კონვენციით უზრუნველყოფილ ისეთ ძირითად უფლებებსა და თავისუფლებებს, როგორიცაა პირადი ცხოვრების უფლება (მ. 8), რელიგიის თავისუფლება (მ. 9), გამოხატვის თავისუფლება (მ.10) და დისკრიმინაციის აკრძალვა (მ. 14).

სასამართლომ კანონის გასაჩივრებული ნორმები ცნო მხოლოდ კონვენციის მე-8 და მე-9 მუხლებით დაცულ სფეროში ჩარევად, თუმცა, ამავე მუხლების მე-2 პუნქტების (რომლებიც თითქმის მსგავსია) თანახმად, იგი მიიჩნია გამართლებულ და პროპორციულ ჩარევად. სასამართლოს აზრით, საფრანგეთის მხარის არგუმენტი, რომ კანონის ერთ-ერთი მიზანი იყო „საზოგადოებაში ცხოვრების მინიმალური მოთხოვნების პატივისცემის უზრუნველყოფა“, გარკვეულწილად შეიძლებოდა ჩათვლილიყო „სხვათა უფლებებისა და თავისუფლებების“ დაცვად. სასამართლომ მიიჩნია, რომ კანონის ამ ნორმებით საფრანგეთის სახელმწიფო ცდილობდა უზრუნველეყო ინდივიდებს შორის თავისუფალი სოციალური ურთიერთობა, დამყარებული ევროპული ღირებულებების მინიმალურ მოთხოვნებზე, რასაც ხელს უშლის სახის დაფარვა. საზოგადოებაში თავისუფალი სოციალური ურთიერთობები, ინდივიდთა სოციალური ინტეგრაცია კი არსებითად მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ პლურალიზმის უზრუნველსაყოფად, არამედ ასევე ტოლერანტობისა და გამჭვირვალობისს დასაცავად, რის გარეშეც არ არსებობს დემოკრატიული საზოგადოება. გარდა ამისა, სასამართლომ ხაზი გაუსვა კანონის ნორმების ნეიტრალურობას იმ კუთხით, რომ იგი მოიცავდა ყველა სახის თავსაბურავს განურჩევლად მათი რელიგიური თუ ნებისმიერი სხვა ფუნქციისა. ამასთანავე, სასამართლომ მიუთითა, რომ ამ ნორმათა დარღვევისათვის გათვალისწინებული იყო თითქმის მინიმალური სანქცია - ჯარიმა 150 ევროს ოდენობით ან საზოგადოებრივი შრომა.²⁶

(2) საინტერესოა რწმენის თავისუფლებასთან დაკავშირებული კიდევ ერთი, უახლესი გადაწყვეტლება, რომელიც მიიღო ევროპის მართლმსაჯულების სასამართლომ.²⁷ საქმე ეხებოდა ბელგიის მოქალაქის, ქალბატონ სამირა აჩბიტას სარჩელს, რომელიც სამსახურიდან გაათავისუფლეს ისლამური თავსაბურავის ტარების გამო.²⁸ იგი 2003 წლიდან მუშაობდა კომპანიაში, რომლის ყველა თანამშრომელი ითვალისწინებდა ხელმძღვანელობის მოთხოვნას ნებისმიერი რელიგიური, პოლიტიკური თუ მსოფლმხედველობრივი რწმენის გამომხატველი სამოსის ტარებისაგან თავის შეკავების შესახებ. ქალბატონი აჩბიტა არ ემორჩილებოდა ამ მოთხოვნას და ატარებდა ისლამურ თავსაბურავს. 2006 წელს კომპანიამ წერილობით დაადგინა შინაგანაწესი, რომლის ერთ-ერთი ნორმის მიხედვით თანამშრომლებისათვის აკრძალული იყო: სამუშაო ადგილზე მათი რელიგიური, პოლიტიკური თუ ფილოსოფიური რწმენის გამომხატველი ტანსაცმლის ტარება ან/და მათი რწმენიდან გამომდინარე რაიმე რიტუალის შესრულება. მიუხედავად ამისა, მოსარჩელემ გააგრძელა სამსახურში თავსაბურავით სიარული, რის გამოც იგი გაათავისუფლეს. ბელგიის სასამართლოებში წარუმატებლობის შემდეგ მან მიმართა ევროპის მართლმსაჯულების სასამართლოს.

საქმის მასალების განხილვისა და შესწავლის შედეგად, მართლმსაჯულების სასამართლო მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ კომპანიის გადაწყვეტილება შეესაბამებოდა ევროპის კავშირის შესაბამის დირექტივას და არ იყო დისკრიმინაციული. სასამართლოს მოსაზრებით, კომპანიის შინაგანაწესი ყველა დასაქმებულს ავალდებულებდა სამუშაო საათებში ყოფილიყვნენ ნეიტრალურად წარმოდგენილი კლიენტების და ერთმანეთის მიმართ. საქმის განხილვისას არ დადასტურდა, რომ კომპანიის ხელმძღვანელობა ამ წესის რეალიზებისას ქალბატონ აჩბიტას სხვა თანამშრომლებისაგან განსხვავებულად მოეპყრო. სასამართლომ მიიჩნია, რომ კომპანიის მიზანი - ჰქონდეს ყოველგვარი პოლიტიკური, რელიგიური თუ მსოფლმხედველობრივი რწმენის მიმართ ნეიტრალური რეპუტაცია, სრულიად ლეგიტიმურია და მოცემული აკრძალვა ამ ლეგიტიმური მიზნის მიღწევას ემსახურება. შესაბამისად, სასამართლომ განაცხადა, რომ გასაჩივრებული ნორმით დადგენილი წესი ნებისმიერი (მათ შორის რელიგიური) ნიშნის მქონე ტანსაცმლის ტარების აკრძალვის შესახებ და მის საფუძველზე მიღებული კონკრეტული გადაწყვეტილება არ წარმოადგენს პირდაპირ რელიგიურ დისკრიმინაციას.

უფრო მეტიც, სასამართლომ აღნიშნა, რომ იმ შემთხვევაშიც კი, თუ დადასტურდება, რომ ასეთი აკრძალვა არაპირდაპირი დისკრიმინაციის გამომხატველია (თანამშრომლის რწმენის თავისუფლების შეზღუდვის გამო), იგი (ამგვარი აკრძალვა) შეიძლება ობიექტურად გამართლებულიც კი იყოს იმ ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად, როგორიცაა დამსაქმებლისგან მომხმარებლების მიმართ რელიგიური, პოლიტიკური თუ ფილოსოფიური ნეიტრალურობის შენარჩუნება.ამავე დროს, აღნიშნული მიზნის მიღწევის გზები უნდა იყოს თანაზომიერების პრინციპის შესაბამისი და საჭირო (ადეკვატური) დემოკრატიულ საზოგადოებაში კერძო და საჯარო ინტერესების დასაბალანსებლად.

(3) საქართველოში რწმენის თავისუფლებით დაცულ სფეროში ჩარევის ძალიან საინტერესო და მნიშვნელოვანი მაგალითია საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ განხილული საქმე,²⁹ რომელიც ეხებოდა „სამხედრო სარეზერვო სამსახურის შესახებ“ კანონს.30 ამ საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილებით სასამართლომ საფუძვლიანად განმარტა რწმენის თავისუფლების შინაარსი და ხაზი გაუსვა მის დიდ მნიშვნელობას. აღნიშნული კანონი საქართველოს თითოეულ მოქალაქეს ავალდებულებდა ამ კანონით დადგენილი წესით გაევლო სამხედრო სარეზერვო სამსახური. ეს ვალდებულება ვრცელდებოდა საქართველოს იმ მოქალაქეებზეც, რომლებსაც, საკუთარი რწმენიდან გამომდინარე, მიუღებლად მიაჩნდათ სამხედრო სამსახურის გავლა, ანუ მათი შინაგანი მრწამსი, განცდები და შეხედულებები იწვევდნენ მათ კეთილსინდისიერ წინააღმდეგობას აღნიშნული ვალდებულების მიმართ. კანონი არ ითვალისწინებდა არავითარ გამონაკლისს ამ პირების მიმართ და არ უშვებდა შესაძლებლობს, რათა მათ სარეზერვო სამსახური გაევლოთ ალტერნატიული, არასამხედრო შრომითი სამსახურის ფორმით. თანაც, ამ ვალდებულებას კანონი ადგენდა მიუხედავად იმისა, რომ სამხედრო სავალდებულო სამსახურის შესახებ კანონმდებლობა უშვებდა აღნიშნული პირებისათვის ალტერნატიული შრომითი სამსახურის შესაძლებლობას.

აღნიშნულ გარემოებათა შეფასების შემდეგ, საკონსტიტუციო სასამართლომ აღნიშნა, რომ კანონის სადავო ნორმა აიძულებდა კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის მქონე პირებს ემოქმედათ საკუთარი რწმენის საწინააღმდეგოდ. თავის მხრივ, „კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობა დაცულია საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლით გარანტირებული რწმენის თავისუფლებით“. მოცემულ შემთხვევაში, ამ პირთა წინააღმდეგობა გამომდინარეობს რწმენიდან, რომელიც გულისხმობს ომისა და ზოგადად იარაღის გამოყენების უარყოფას, ხოლო „პიროვნების იძულება, მოიქცეს თავისი რწმენის საწინააღმდეგოდ, ცალკეულ შემთხვევებში, შესაძლოა რწმენის უარყოფის ეკვივალენტური იყოს და ამიტომ ძალიან ახლოს იდგეს რწმენის თავისუფლების შინაგანი სფეროს (ფორუმ ინტერნუმ) დარღვევასთან.“ კანონის სადავო ნორმა კი კონკრეტულ პირებს არ უტოვებს არავითარ შანსს დარჩნენ თავიანთი რწმენის მიმდევარნი.

მოცემული ანალიზიდან გამომდინარე, სასამართლომ, თანაზომიერების პრინციპის გათვალისწინებით, დაადგინა, რომ სადავო ნორმა წარმოადგენდა „რწმენის თავისუფლებაში გაუმართლებლად მძიმე ჩარევას, ჩარევის ყველაზე მძიმე ფორმას, რომელიც პრაქტიკულად უფლებით სარგებლობის შეუძლებლობას უტოლდება“. ეს მაშინ, როდესაც შესაძლებელია ლეგიტიმური მიზნის (ქვეყნის თავდაცვის უზრუნველყოფა, მ. 101)³¹ მიღწევა უფლებაში გაცილებით ნაკლებად ჩარევის გზით და ასეთს წარმოადგენს არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახურის გავლის შესაძლებლობის მიცემა კონკრეტული პირებისათვის. სასამართლოს აზრით, მიუხედავად იმისა, რომ ალტერნატიული შრომითი სამსახური წარმოადგენს სამოქალაქო სამსახურს, ის არის „გონივრული კომპრომისის მიღწევის გზა კონსტიტუციურ უფლებასა და ქვეყნის დაცვის კონსტიტუციურ ვალდებულებას შორის.“ ქადაგება, მხარდაჭერა და გავრცელება. ამ ძირითადი უფლების სუბიექტები არიან როგორც კერძო, ისე საჯარო სამართლის იურიდიული პირები.³²

საქართველოში რელიგიური გაერთიანებების სამართლებრივი სტატუსი განსაზღვრულია სამოქალაქო კოდექსით. კოდექსის 1509-ე მუხლი საჯარო სამართლის იურიდიულ პირებად თვლის როგორც რელიგიურ გაერთიანებებს (ნაწ. 1, ქვპ. „ზ“), ისე საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას (ნაწ. 1, ქვპ. „ვ“). ამავე დროს, სამოქალაქო კოდექსი „არ ზღუდავს რელიგიური გაერთიანებების უფლებას, დარეგისტრირდნენ, როგორც ამ კოდექსით გათვალისწინებული არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირები, აგრეთვე ეწეოდნენ საქმიანობას, როგორც ამ კოდექსით გათვალისწინებული არარეგისტრირებული კავშირი“ (მ. 15091, ნაწ. 2).

საყურადღებოა ევროპული სასამართლოს განმარტება, რომლითაც სასამართლომ განსაზღვრა ეკლესიის, როგორც რელიგიური გაერთიანების კონსტიტუციურსამართლებრივი შინაარსი: „ეკლესია ორგანიზებული ხასიათის რელიგიური საზოგადოებაა, დაფუძნებული იდენტურ ან არსებითად მსგავს შეხედულებებზე. მისი წევრებისთვის {კონვენციის} მე-9 მუხლის საფუძველზე მინიჭებული უფლებებიდან გამომდინარე, თავის მხრივ დაცულია ეკლესიის უფლებები რელიგიის გამოხატვაზე, ღვთისმსახურების ორგანიზებასა და ჩატარებაზე, სწავლებაზე, რიტუალების შესრულებაზე ან წეს-ჩვეულებების დაცვაზე, ასევე თავისუფლება, აღასრულოს და იძულების წესით უზრუნველყოს საკითხთა ერთგვაროვნება.“³³

ბ) დაცულ სფეროში ჩარევა და ჩარევის საფუძველი

კოლექტიურ რწმენის თავისუფლებაში ჩარევად ჩაითვლება სახელმწიფოს ნებისმიერი ისეთი მოქმედება ან გადაწყვეტილება, რომლითაც სახელმწიფო დაადგენს გარკვეულ წესებს ზემოხსენებული რელიგიური საქმიანობებისათვის ან სხვა სახით მნიშვნელოვნად შეუშლის ხელს მათ განხორციელებას. ეს შეიძლება მოხდეს, მაგალითად, (1) სახელმწიფოს მხრიდან რელიგიური ორგანიზაციების პირდაპირი გაფრთხილებით და მოთხოვნით, რომ მათ უნდა აღკვეთონ რომელიმე სხვა რელიგიური მიმდინარეობის საქმიანობა; (2) რელიგიური გაერთიანებების მიმართ სახელმწიფოს მხრიდან განსხვავებული მიდგომა მათი სამართლებრივი სტატუსის განსაზღვრისას ან ნებისმიერ სხვა საკითხში რომელიმე ეკლესიისათვის უპირატესობის მინიჭება ასევე წარმოადგენს ჩარევას კოლექტიურ რწმენის თავისუფლებაში; (3) ჩარევის კიდევ ერთი მაგალითია ეკლესიის ზარების რეკვის ხმის ან მინარეთზე მოლას ხმამაღალი ქადაგების სრული აკრძალვა (დასაშვებია მხოლოდ იმის დადგენა, რომ ხმამ არ გადააჭარბოს დეციბალების განსაზღვრულ ოდენობას, რაც ხელს არ შეუშლის მიმდებარე ტერიტორიაზე მცხოვრებ მოქალაქეებს და არ დააზიანებს მათ ჯანმრთელობას); (4) რელიგიური გაერთიანების შიდაორგანიზაციულ საკითხებთან დაკავშირებით დაუშვებელია სახელმწიფოს მხრიდან ისეთი ნორმების დადგენა, რომელთა საფუძველზედაც ის ჩაერევა და თავად მოაწესრიგებს აღნიშნულ საკითხებს. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ნებისმიერ შიდაორგანიზაციულ საკითხში სახელმწიფოს მხრიდან ყოველგვარი ჩარევა გაუმართლებელი იქნება და ამისათვის კანონის ნორმებიც არ არის საკმარისი, რადგან ეს ნორმები ეწინააღმდეგება კოლექტიური რწმენის თავისუფლების კონსტიტუციურ დებულებას. გასათვალისწინებელია ისიც, რომ შიდაორგანიზაციულ საკითხთან საქმე გვაქვს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როცა საკითხი არ სცდება რელიგიური გაერთიანების შიდა სფეროს და გაერთიანების წევრებიც ამ სფეროში მოქმედებენ.

აღნიშნული სფეროს გარეთ, ანუ რწმენის თავისუფლების გამოვლენის შემთხვევებში, მაგალითად რელიგიური ორგანიზაციის მიერ ორგანიზებული ღონისძიებისას, სახელმწიფო უფლებამოსილია ჩაერიოს საზოგადოებრივი წესრიგისა და უსაფრთხოების დარღვევის თავიდან აცილების მიზნით. ასეთი ჩარევის კონსტიტუციურსამართლებრივი გამართლებისათვის აუცილებელია კანონის არსებობა, თუმცა, ბუნებრივია, ეს კანონი, თავის მხრივ, კონსტიტუციის შესაბამისი უნდა იყოს. ასეთი კანონის საფუძველზე სახელმწიფოს მიერ რწმენის თავისუფლებაში განხორციელებული ჩარევის დროს მოცემული გარემოებების საფუძველზე უნდა მოხდეს ამ თავისუფლებისა და მასთან კოლიდირებული სიკეთის, ანუ შეზღუდვის (ჩარევის) მიზნის შედარება.³⁴

III. სინდისის თავისუფლება

ა) დაცული სფერო

სინდისის თავისუფლება იცავს ინდივიდის მიერ სინდისის საფუძველზე მიღებულ გადაწყვეტილებას (ე.წ. სინდისის გადაწყვეტილება). „სინდისის გადაწყვეტილება“ არის ყოველი მნიშვნელოვანი ზნეობრივი, ანუ „კარგსა“ და „ცუდზე“ ორიენტირებული გადაწყვეტილება, რომელსაც ინდივიდი კონკრეტულ სიტუაციაში შინაგანად მისთვის აუცილებლად სავალდებულოდ თვლის. ამ განმარტების შესაბამისად დაცული საქმიანობა (რწმენის თავისუფლების მსგავსად) არის, ერთი მხრივ, შინაგანი სინდისი (forum internum), მეორე მხრივ კი - ამ სინდისის გარეგანი გამოხატულება (მის საფუძველზე მიღებული გადაწყვეტილებები) (forum externum).

სინდისის თავისუფლების ძირითადი უფლების სუბიექტია ყველა ფიზიკური პირი. მისი შინაარსიდან გამომდინარე, ამ ძირითად უფლებას ვერ გამოიყენებს ვერც ერთი იურიდიული პირი.

ბ) დაცულ სფეროში ჩარევა და ჩარევის საფუძველი

სინდისის თავისუფლების დარღვევა მოხდება იმ შემთხვევაში, თუ სახელმწიფო ამ ძირითადი უფლებით დაცულ საქმიანობას გარკვეული სახით „მოაწესრიგებს“, ანუ წესებს დაუდგენს ან მნიშვნელოვნად შეუშლის ხელს მის განხორციელებას. სინდისის თავისუფლება არ არის აბსოლუტურად შეუზღუდავი ძირითადი უფლება. რწმენის თავისუფლების მსგავსად, იგი შეიძლება შეიზღუდოს იმ შემთხვევაში, როცა მისი გამოვლინება ლახავს სხვათა უფლებებს. სხვა სამართლებრივ სიკეთესთან კოლიზიისას ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში უნდა მოხდეს სინდისის თავისუფლებისა და ამ კოლიდირებული სამართლებრივი სიკეთის შედარება, საქმის გარემოებების მიხედვით. ბუნებრივია, რომ ყოველ შეზღუდვას უნდა ჰქონდეს საფუძველი კანონის ნორმათა სახით.როგორც რწმენის, ისე სინდისის თავისუფლებიდან გამომდინარეობს სამხედრო სავალდებულო სამსახურზე უარის თქმის უფლება. ძირითადი უფლების ამ მოთხოვნის გათვალისწინებით, საქართველოს კანონი „არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახურის შესახებ“³⁴ ადგენს, რომ ალტერნატიულ შრომით სამსახურში გაიწვევა ის მოქალაქე, რომელმაც საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად უნდა მოიხადოს სამხედრო ვალდებულება, მაგრამ სინდისის, აღმსარებლობის ან რწმენის თავისუფლების მოტივით უარს აცხადებს სამხედრო სამსახურზე (მ. 4). კანონი განსაზღვრავს არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახურის შინაარსსა და მნიშვნელობას, ადგენს ამ სამსახურის სახეებს, მისი გავლის ადგილებს, ვადებსა და წესს, აგრეთვე სამსახურში მყოფ მოქალაქეთა უფლებებსა და მოვალეობებს. მოქალაქე, რომელიც გადის არასამხედრო, ალტერნატიულ შრომით სამსახურს, სარგებლობს საქართველოს კონსტიტუციით გათვალისწინებული ყველა უფლებით (მ. 14). ამ სამსახურის გავლის შემდეგ მოქალაქე ირიცხება რეზერვში 50 წლის ასაკამდე და იგი შეიძლება გაიწვიონ სტიქიური უბედურებებისა და ავარიების შედეგების ლიკვიდაციის სამუშაოებზე, ასევე მობილიზაციის ან საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადების გამო (მ. 18).

IV. კონკრეტული სასამართლო საქმეები

ადამიანის ყოველი ძირითადი უფლების შინაარსი და მოქმედების ძალა ნათლად ჩანს კონკრეტული სასამართლო საქმეების განხილვისას. წარმოგიდგენთ რამდენიმე საქმეს და სასამართლოთა არგუმენტაციას, რაც წარმოაჩენს რწმენისა და აღმსარებლობის თავისუფლებათა პრაქტიკულ მნიშვნელობას.

საქმე №1:³⁵ გერმანიის ერთ-ერთ ქალაქში ცხოვრობდა ოჯახი სამი ბავშვით. ცოლ-ქმარი ღრმად რელიგიური ადამიანები და ერთ-ერთი არატრადიციული კონფესიის მიმდევრები იყვნენ. მეოთხე ბავშვზე მშობიარობისას (მათი რწმენის შესაბამისად ქალი ყოველთვის სახლში, ექიმთა დახმარების გარეშე, მხოლოდ მეუღლის თანდასწრებით მშობიარობდა) ქალს პრობლემები შეექმნა. ბოლოს ბავშვი დაიბადა, მაგრამ ქალს სისხლდენა დაეწყო, რომლის შეჩერებაც მეუღლეებმა ვერ შეძლეს. ცხადი იყო, რომ მის სიცოცხლეს საფრთხე ემუქრებოდა. ქმარმა უთხრა მეუღლეს: „შენ იცი, ჩვენი რწმენის მიხედვით ასეთ განსაცდელში რა უნდა გავაკეთოთ - უნდა მოვუხმოთ ჩვენს მოძღვარს და მასთან ერთად უნდა ვილოცოთ. მაგრამ ასევე შეგვიძლია გამოვიძახოთ სასწრაფო დახმარება, ისინი სისხლს გადაგისხამენ და გადაგარჩენენ. გადაწყვიტე, რა ვქნათ.“ ქალმა, თავისი რწმენის შესაბამისად, მოძღვრის მოყვანა სთხოვა ქმარს. მოძღვარი მოვიდა, მათ ერთად ილოცეს, მაგრამ მცირე ხნის შემდეგ ქალი გარდაიცვალა.

ქმრის მიმართ აღიძრა სისხლის სამართლის საქმე, მას ბრალი დასდეს ადამიანის განსაცდელში მიტოვებასა და სიცოცხლისათვის საშიშ მდგომარეობაში ყოფნის დროს დახმარების აღმოუჩენლობაში, გაასამართლეს და შეუფარდეს ფულადი ჯარიმა 200 გერმანული მარკის ოდენობით, რასაც (გადაუხდელობის შემთხვევაში) შეიძლებოდა ჩანაცვლებოდა 10 დღიანი პატიმრობა. მან ეს გადაწყვეტილება გაასაჩივრა საკონსტიტუციო სასამართლოში.

საკონსტიტუციო სარჩელით მოსარჩელე აცხადებს, რომ დარღვეულია მისი რწმენის თავისუფლება (მ. 4). იგი მიიჩნევს, რომ ყველასათვის უზრუნველყოფილია თავისუფლება გადაწყვიტოს, სურს თუ არა საავადმყოფოში ექიმთა მომსახურებით სარგებლობა. ამიტომაც მას არ ჰქონდა უფლება, თავისი მეუღლე წაეყვანა საავადმყოფოში მისი სურვილისა და რწმენის საწინააღმდეგოდ. დაუშვებელია, კონსტიტუციურ დონეზე გარანტირებული საქმიანობის საყოველთაო თავისუფლება (მ. 2) შეიზღუდოს რაიმე ზოგადი საფუძვლით, თუ საკითხი არ ეხება საჯარო ინტერესებს, მისი მეუღლის ჯანმრთელობის საკითხი კი მხოლოდ მათი პირადი საქმე იყო და არა საჯარო ინტერესის საგანი. გარდა ამისა, მოსარჩელე თვლის, რომ დაუშვებელი იყო მისი იძულება, ემოქმედა საკუთარი რწმენის საწინააღმდეგოდ. ყოვლად მიუღებელია, რომ „განკურნების ბიბლიური მეთოდი“ საბოლოოდ იქნეს უარყოფილი და ამ მეთოდის გამოყენება სახელმწიფომ მიიჩნიოს დახმარების აღმოჩენაზე უარის თქმად.

I. საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა შეამოწმოს: სისხლის სამართლის კოდექსის შესაბამისი მუხლის განმარტებისა და შეფარდების დროს საერთო სასამართლოებმა თავიანთი გადაწყვეტილებებით გაითვალისწინეს თუ არა ამ ნორმაზე ძირითადი უფლებების ზემოქმედების ძალა.

1. ძირითადი კანონის მე-4 მუხლით აღიარებულია რწმენისა და აღმსარებლობის თავისუფლებები, რომლებიც უზრუნველყოფილია არა მხოლოდ აღიარებული და მრავალრიცხოვანი ეკლესიებისა თუ რელიგიური გაერთიანებების წევრთათვის, არამედ აგრეთვე ნებისმიერი სხვა რელიგიური გაერთიანების მომხრეთათვის. აქ მნიშვნელობა არა აქვს ასეთი გაერთიანების წევრთა მრავალრიცხოვნობას ან გაერთიანების სოციალურ მდგომარეობასა და გავლენას. აღნიშნული გამომდინარეობს ძირითადი კანონით სახელმწიფოსათვის დადგენილი სავალდებულო მოთხოვნიდან მსოფლმხედველობრივ-რელიგიური ნეიტრალიტეტის შესახებ და ეკლესიებისა და აღმსარებლობათა პარიტეტის პრინციპიდან.

2. სახელმწიფოში, რომელშიც უზენაესი ღირებულება ადამიანის ღირსებაა და სადაც აღიარებულია, რომ ინდივიდის თავისუფალი თვითგამორკვევის უფლება იმავდროულად საზოგადოების შემკვრელი, ჩამომყალიბებელი თვისებით ხასიათდება, რწმენის თავისუფლება უზრუნველყოფს ადამიანის საქმიანობის ისეთ თავისუფალ სფეროს, სადაც ინდივიდს შეუძლია თავის ცხოვრებას ის ფორმა შესძინოს, რომელიც მის რწმენას შეესაბამება. ამდენად, რწმენის თავისუფლება უფრო მეტია, ვიდრე რელიგიური ტოლერანტობა, ანუ მხოლოდ მოთმენა რელიგიური რწმენისა თუ არარელიგიური აღმსარებლობებისა და მსოფლმხედველობებისა. აქედან გამომდინარე, რწმენის თავისუფლება მოიცავს არა მხოლოდ შინაგან თავისუფლებას, გწამდეს ან არ გწამდეს, გჯეროდეს ან არ გჯეროდეს რაიმესი, არამედ აგრეთვე გარეგან თავისუფლებას, მოახდინო შენი რწმენის მანიფესტირება და გაავრცელო იგი. რწმენის თავისუფლების შესაბამისად, ინდივიდს ასევე აქვს უფლება თავისი საქციელი მთლიანად დაუქვემდებაროს თავისი რწმენის ქადაგებებსა თუ მოთხოვნებს და საერთოდ იმოქმედოს საკუთარი შინაგანი რწმენის მიხედვით. ამასთან, რწმენის თავისუფლებით დაცულია არა მხოლოდ ის მოქმედებები, რომლებიც ამ რწმენის იმპერატიულ პრინციპებს ეყრდნობა; რწმენის თავისუფლება მოიცავს აგრეთვე ისეთ რელიგიურ წარმოდგენას, რომლის მიხედვითაც, პირმა იცის, რომ ცხოვრებაში წარმოქმნილ ყოველ კონკრეტულ სიტუაციაში არ არის აუცილებელი მხოლოდ რელიგიური, მისი რწმენის შესაბამისი რეაგირება, მაგრამ ასეთ რეაგირებას თვლის ყველაზე საუკეთესო და ადეკვატურ რეაქციად, რათა ცხოვრების მოცემული მდგომარეობა დაძლიოს რწმენის საშუალებით. სხვაგვარად რწმენის თავისუფლების ძირითად უფლებას არ ექნებოდა განვითარების საშუალება.

3. რწმენის თავისუფლება არ არის აბსოლუტური უფლება

ა) ძირითადი კანონის მე-4 მუხლით აღიარებულია რწმენის, სინდისისა და აღმსარებლობის თავისუფლების ხელშეუხებლობა. ადამიანის ღირსებისა და ზოგადი პიროვნული უფლების მიმართ ეს არის ლეხ სპეციალის. რწმენის თავისუფლება არ არის შებოჭილი ძირითადი კანონით უზრუნველყოფილი აზრის თავისუფლების შემზღუდავი ფარგლებით, რადგან აზრის გამოთქმა არის სასურველი სუბიექტური გამონათქვამებისა თუ შეხედულებების ნებისმიერი გაცხადება, ანუ ფაქტების, მოვლენებისა და ურთიერთობების სუბიექტური ხედვა, რწმენის თავისუფლების საგანი კი არის ყოველი ადამიანის ინდივიდუალური წარმოდგენა გარკვეული ჭეშმარიტებების არსებობისა და შინაარსის შესახებ. სწორედ ამით განსხვავდება აღნიშნული თავისუფლების უფლებები ერთმანეთისაგან, რაც საფუძვლად უდევს მათ მიმართ გამოსაყენებელ „სპეციალიზმის“ პრინციპს, თუკი ამ ორ ძირითად უფლებას შორის საერთოდ შესაძლებელია მოხდეს კოლიზია. რწმენის თავისუფლება შეიძლება შეიზღუდოს მხოლოდ მაშინ, თუ მისი გამოვლინება ლახავს სხვათა უფლებებს;

ბ) რწმენის თავისუფლების დაცვის ობიექტი, ისევე როგორც ყველა სხვა ძირითადი უფლებისა, არის კონსტიტუციის მიერ აღიარებული ადამიანი, როგორც საკუთარი პასუხისმგებლობის მქონე პიროვნება, რომელიც სოციალურ და სამოქალაქო საზოგადოებაში თავისუფლად ვითარდება. ინდივიდის საზოგადოებასთან კავშირის ეს პრინციპი საშუალებას იძლევა, რომ ის ძირითადი უფლებებიც კი, რომლებიც აბსოლუტურად, ყოველგვარი პირობის გარეშე არის უზრუნველყოფილი კონსტიტუციით, გარკვეულწილად დაექვემდებაროს უკიდურესი საზღვრების დადგენას. მაგრამ რწმენის თავისუფლების ფარგლები, ისევე როგორც ხელოვნების თავისუფლებისა, განსაზღვრული უნდა იყოს მხოლოდ უშუალოდ კონსტიტუციით. კონფლიქტი, რომელიც წარმოიშობა რწმენის თავისუფლების გარანტიის ფარგლებთან დაკავშირებით, უნდა გადაწყდეს კონსტიტუციით შექმნილი ღირებულებათა წესრიგის ფარგლებში, ამ ღირებულებათა სისტემის ერთიანობის გათვალისწინებით.

ეს მიზეზები გამორიცხავს, რომ ადამიანთა თვითდამკვიდრებისა და საქმიანობის სახეები, რომლებიც მათი რწმენისაგან გამომდინარეობს, დაექვემდებაროს სახელმწიფოს მიერ ასეთი საქმიანობისათვის დაწესებულ სანქციებს, მიუხედავად ამ საქმიანობის რწმენისაგან გამომდინარე მოტივაციისა. რწმენის თავისუფლების ძირითადი უფლების უშუალო მოქმედების ძალა აქ იმ სახით იჩენს თავს, რომ მას შეუძლია ზეგავლენა მოახდინოს სახელმწიფოს მიერ დადგენილი სანქციების სახესა და სიძლიერეზე. სისხლის სამართლის ნორმების მიმართ ეს შემდეგნაირად გამოიხატება: როცა ინდივიდი კონკრეტულ სიტუაციაში საკუთარი რწმენიდან გამომდინარე მოქმედებასა თუ უმოქმედობას თავად განსაზღვრავს, იგი შეიძლება კონფლიქტში აღმოჩნდეს საზოგადოებაში გამეფებულ ზნეობრივ შეხედულებებთან და მათზე დაფუძნებულ სამართლებრივ ნორმებთან და ვალდებულებებთან.

თუ პირის მოქმედება კვალიფიცირდება სისხლის სამართლის რომელიმე ნორმით, მაშინ ძირითადი კანონის მე-4 მუხლის პირველი პუნქტის რაკურსით უნდა დაისვას კითხვა: საქმის განსაკუთრებული გარემოებების გათვალისწინებით სისხლისსამართლებრივი წესით დასჯას ექნება თუ არა რაიმე საფუძველი? ასეთი „დამნაშავე“ სამართლებრივი წესრიგის წინააღმდეგ გამოდის არა იმის გამო, რომ მას არასაკამარისი სამართალშეგნება აქვს. სისხლისსამართლებრივი ნორმებით დაცული სიკეთის დაცვა მასაც სურს, მაგრამ იმავდროულად იგი საკუთარ თავს ხედავს უხერხულ და ფაქტობრივად გამოუვალ მდგომარეობაში ჩაყენებულს, როცა საყოველთაო სამართლებრივი წესრიგი ეწინააღმდეგება მის პირად რწმენას და იგი გრძნობს ვალდებულებას, რომ ამ დროს იმოქმედოს საკუთარი რწმენის უმაღლესი მოთხოვნის შესაბამისად. შეიძლება ეს გადაწყვეტილება ობიექტურადაც გასაკიცხია საზოგადოებაში საყოველთაოდ გამეფებულ ღირებულებათა სისტემიდან გამომდინარე, მაგრამ დაუშვებელია მისი იმ დონეზე ბრალად წაყენება, რომ გამართლებული იყოს სახელმწიფოს ხელში არსებული ყველაზე მწვავე იარაღით - სისხლის სამართლით - ამ პირის (საზოგადოების თვალში - „დამნაშავის“) წინააღმდეგ მოქმედება. სისხლისსამართლებრივი სასჯელი, მიუხედავად მისი სიძლიერისა, ასეთი საქმის მიმართ ყველა ასპექტით (პრევენცია, იზოლაცია, რესოციალიზაცია და ა.შ.) წარმოადგენს არაადეკვატურ სანქციას.

4. აღნიშნული პრინციპების ამ შემთხვევისთვის მისადაგებით ცხადი ხდება, რომ საერთო სასამართლოებმა სისხლის სამართლის კოდექსის შესაბამისი მუხლის განმარტებისა და შეფარდების დროს რწმენის თავისუფლების ზემოქმედების ძალა ვერ დაინახეს. მოსარჩელეს არ შეიძლება ბრალი წაეყენოს იმისათვის, რომ მან (თავისი რწმენის საწინააღმდეგოდ) არ გადაარწმუნა მეუღლე, უარი ეთქვა საკუთარ რწმენაზე, თანაც მეუღლის რწმენა ისეთივე იყო, როგორც მოსარჩელისა. მას სჯეროდა, რომ ის და თავისი მეუღლე ერთმანეთთან დაკავშირებული იყვნენ საერთო რწმენით, რომ ღმერთის მიმართ ლოცვა და მისთვის თხოვნა უკეთესი გზა იყო ავადმყოფის გადასარჩენად. მოსარჩელისა და მისი მეუღლის საქციელი წარმოადგენდა ამ საერთო რწმენისადმი სრულ მინდობას. ეს რწმენა განპირობებული იყო მეუღლეთა ურთიერთპატივისცემით და ურთიერთნდობით იმ საკითხში, რომელიც ეხებოდა სიკვდილსა და სიცოცხლეს, და წარმოადგენდა მათ სუბიექტურ სიცხადეს იმის შესახებ, რომ ეს დამოკიდებულება «სწორია». ასეთ და მსგავს შემთხვევებში დაუშვებელია სისხლის სამართლის წესით მოთხოვნილ იქნეს, რომ საერთო რწმენის მქონე ორმა ადამიანმა ერთმანეთზე მოახდინოს ზეგავლენა, რათა ერთმანეთი დაარწმუნონ მათი რწმენის შესაბამისად მიღებული გადაწყვეტილების არასწორობაში.

მოსარჩელე ასევე არ იყო ვალდებული, თავისი გადაწყვეტილება მეუღლის გადაწყვეტილების ნაცვლად გამოეყენებინა. ეს გასათვალისწინებელი იქნებოდა მხოლოდ მაშინ, თუ მეუღლეს აღარ ექნებოდა შესაძლებლობა (გონების დაკარგვის გამო), თავად მიეღო გადაწყვეტილება. მეუღლის რწმენა, რომ უარი უნდა ეთქვა საავადმყოფოში ექიმთა მიერ გაწეულ მომსახურებაზე, ემყარებოდა მის საკუთარ, თავისუფალ და კონსტიტუციით უზრუნველყოფილ შინაგან რწმენას. მას არ დაუკარგავს გონება და ბოლომდე ინარჩუნებდა თავისუფალი ნების გამოხატვის უნარს. გარდა ამისა, შესაძლოა მოსარჩელისაგან სახელმწიფო და საზოგადოება ელოდა იმას, რომ იგი ორივე გზას ერთდროულად გამოიყენებდა, მაგრამ, რადგან ეს მოსარჩელისათვის რწმენის გამო შეუძლებელი აღმოჩნდა, ასეთ შემთხვევაში დაუშვებელია მის წინააღმდეგ სისხლისსამართლებრივი სანქციების გამოყენება.

II. გასაჩივრებული გადაწყვეტილებების შემოწმების შედეგად ცხადი ხდება, რომ ისინი დაუშვებელი ფორმით არღვევენ მოსარჩელის რწმენისა და აღმსარებლობის თავისუფლებას.

საქმე №2: სისხლის სამართლის დამნაშავე, რომელიც სასჯელს იხდიდა სასჯელაღსრულების დაწესებულებაში, „ანტიქრისტიანული“ გაერთიანების წევრი იყო. იგი სხვა პატიმრებს მოუწოდებდა ეკლესიისგან განდგომას. ზოგიერთ მათგანს კი ჰპირდებოდა თამბაქოს, თუ დატოვებდნენ ეკლესიას. როდესაც ამ პირმა შესაბამის ორგანოს წარუდგინა განცხადება მისი პირობით ვადამდე განთავისუფლების საკითხის განხილვის თაობაზე, მას უარი უთხრეს. უარის საფუძვლად მოყვანილი იყო მისი მოწოდებები ეკლესიისგან განდგომის შესახებ, რომლებიც შეფასებული იყო „საშინელ ჩანაფიქრად და მორალურ გახრწნილებად“, რის გამოც კომპეტენტურმა სახელმწიფო ორგანომ მიიჩნია, რომ განთავისუფლების შემთხვევაში ეს პირი არ იცხოვრებდა არსებული სამართლებრივი წესრიგის შესაბამისად და მისგან ამ წესრიგს ისევ საფრთხე შეექმნებოდა. აღნიშნულმა პირმა ეს უარი კომპეტენტურ სასამართლოში გაასაჩივრა, მაგრამ სასამართლომ სახელმწიფო ორგანოს მიერ ვადამდე განთავისუფლებაზე უარის თქმა პატიმრის აღმსარებლობის თავისუფლების დარღვევად არ შეაფასა. აღმსარებლობის თავისუფლება იცავს პირის მცდელობას, არგუმენტების საშუალებით დაარწმუნოს სხვა ადამიანები ეკლესიის დატოვებაში, მაგრამ რადგანაც იგი თავისი მიზნის მისაღწევად იყენებდა სასჯელაღსრულების დაწესებულების სპეციფიკურ გარემოს (სადაც პატიმრები შეზღუდული არიან და თავისუფლად ვერ იღებენ სასურველ საქონელსა თუ მომსახურებას) და მათ ეკლესიისგან განდგომის შემთხვევაში სთავაზობდა პატიმრებისათვის ისეთ სასურველ და მნიშვნელოვან საქონელს, როგორიც არის თამბაქო, ეს უკვე წარმოადგენდა აღმსარებლობის თავისუფლების არასწორ გამოყენებას. ასეთი ან მსგავსი «ეკონონომიკური ან მატერიალური» ზეწოლის განხორციელება პირთა რწმენაზე დაუშვებელია. შესაბამისად, პირობით ვადაზე ადრე განთავისუფლებაზე უარი არ შეიძლება ჩაითვალოს პატიმრის ძირითადი უფლების დარღვევად.

საქმე №3:³⁶ გერმანიაში მოქმედმა ახალგაზრდულმა კათოლიკურმა ორგანიზაციამ 1965 წელს მთელი ქვეყნის მასშტაბით მოაწყო აქცია მეორადი ტანსაცმლისა და ქაღალდების შეგროვების მიზნით. რამდენიმე თვის განმავლობაში შეგროვილი საქონელი მათ მიჰყიდეს ბითუმად მოვაჭრეებს, ხოლო მიღებული შემოსავალი - მილიონობით მარკა, განკუთვნილი იყო განვითარებად ქვეყნებში მცხოვრები ახალგაზრდებისათვის დახმარების გასაწევად. ამ აქციას მხარი დაუჭირეს ეკლესიებმა იმით, რომ წირვის დროს აცხადებდნენ აქციის მიზნების შესახებ. ერთ-ერთმა მეწარმემ, რომლის ძირითადი საქმიანობა სწორედ აღნიშნული საქონლის შეგროვება და გაყიდვა იყო, სარჩელი შეიტანა სასამართლოში, მოითხოვა აქციის შეწყვეტა და მისთვის ზარალის ანაზღაურება, რადგან ამ აქციის დროს მისმა საწარმომ დიდი ზარალი ნახა და გაკოტრების პირას მივიდა. იგი ვეღარ იღებდა საქონელს, ვინაიდან მოსახლეობა აქტიურად და მასშტაბურად იყო ჩაბმული აქციაში და ყველაფერს მის ორგანიზატორებს აბარებდა, მეწარმე კი აღნიშნულის გამო ვეღარაფერს ყიდდა და შემოსავალი საერთოდ აღარ ჰქონდა. სასამართლომ მისი სარჩელი დააკმაყოფილა იმ მხრივ, რომ აკრძალა ეკლესიების მიერ ამ აქციისათვის რეკლამის გაწევა და ტაძრებში აღნიშნულის შესახებ განცხადებების გაკეთება, რადგან, მოსამართლის არგუმენტაციით, ეს არღვევდა კონკურენციის თავისუფლებას და უსამართლო სამეწარმეო უპირატესობას ანიჭებდა აქციის ორგანიზატორებს.

აღნიშნულ გადაწყვეტილებაზე კონსტიტუციური სარჩელის განხილვის შედეგად ფედერალურმა საკონსტიტუციო სასამართლომ დაადგინა, რომ საერთო სასამართლოს გადაწყვეტილება არღვევდა რელიგიური გაერთიანების ძირითად უფლებას რელიგიის თავისუფლების განხორციელებაზე. ამ გაერთიანებას კონსტიტუციით გარანტირებული სრული უფლება ჰქონდა იმისა, რომ ხელისშემშლელი პირობებისა და სახელმწიფოს მხრიდან რაიმე დაბრკოლების გარეშე განეხორციელებინა რელიგიური საქმიანობა. თუმცა ყოველ საქველმოქმედო აქციას შეიძლება არ ჰქონდეს რელიგიური ხასიათი და ჩატარდეს კულტურის, მეცნიერების ან სპორტის სფეროში დახმარების გაწევის მიზნით, მაგრამ კათოლიკური გაერთიანების მიერ განხორციელებული აქცია, ეკლესიების მიერ აქციის რეკლამასთან ერთად, აშკარად წარმოადგენდა რელიგიური საქმიანობის განხორციელების ერთ-ერთ სახეს, რომელიც დაცულია რელიგიის თავისუფლების ძირითადი უფლებით. ცხადია, რომ საქონლის ჩაბარება, რომელიც უსასყიდლოდ ხდებოდა, შეესაბამებოდა მოსახლეობის გარკვეულ რელიგიურ გრძნობებს (ახლობლის სიყვარული, თანადგომა და თანაგრძნობა), მოტივირებული იყო მათი შინაგანი რწმენით და გამოხატავდა ყოველი მოქალაქის პიროვნულ თანადგომას აქციის ორგანიზატორებისადმი, რომლებიც, მათი რწმენით, სამართლიან და კეთილ საქმეს აკეთებდნენ. ეს თანადგომა მოტივირებული იყო არა მხოლოდ ზოგადი სოციალური საფუძვლით (უქონელთა დახმარების სურვილით), არამედ, უპირველეს ყოვლისა, სწორედ მოქალაქეთა შინაგანი რელიგიური რწმენით.

საქმე №4:³⁷ 1994 წელს ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ განიხილა საქმე „ოტო პრემინგერის ინსტიტუტი ავსტრიის წინააღმდეგ“. მიუხედავად იმისა, რომ მოცემულ შემთხვევაში საკითხი ეხებოდა მხატვრული ფილმის, ანუ სახელოვნებო საქმიანობის შედეგის დაყადაღებას, საქმე მაინც რელიგიისა და აზრის თავისუფლებების დაპირისპირებით გახდა ცნობილი, რადგან ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო ხელოვნების თავისუფლებას აზრის გამოხატვის თავისუფლებით მოცულ ძირითად უფლებად მოიაზრებს.

საქმის შინაარსის მიხედვით, 1985 წელს ავსტრიის ხელისუფლების შესაბამისმა ორგანოებმა დააყადაღეს და ოფიციალური გაქირავებიდან ამოიღეს მხატვრული ფილმი „სიყვარულის ტაძარი“ („Liebeskonzil“). ხელისუფლების ორგანოთა ეს მოქმედება კანონიერად მიიჩნიეს ავსტრიის სასამართლოებმა, რომლებმაც განაცხადეს, რომ ფილმის შინაარსი მძიმე ფორმით შეურაცხყოფდა მრავალი ადამიანის რელიგიურ გრძნობებს. გადაწყვეტილებას საფუძვლად დაედო ფილმის სიუჟეტი, რომლის მიხედვითაც, ღმერთი ავადმყოფი და დავარდნილი მოხუცია, იესო ქრისტე შეზღუდული ინტელექტის მქონე „დედიკოს ბიჭი“, მარიამი კი - მსუბუქი ყოფაქცევის ქალი.

აღნიშნული საქმე 1993 წელს განხილული ჰქონდა იმ დროისათვის არსებულ ადამიანის უფლებათა ევროპის კომისიას, რომელმაც ავსტრიის ხელისუფლების მოქმედება და სასამართლოთა გადაწყვეტილებები ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპის კონვენციის მე-10 მუხლის (აზრის გამოხატვის თავისუფლება) დარღვევად შეაფასა. ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ კი 1994 წელს სრულიად საწინააღმდეგო გადაწყვეტილება მიიღო და მიიჩნია, რომ ფილმის დაყადაღება და გაქირავებიდან ამოღება არ არღვევდა კონვენციის მე-10 მუხლს. სასამართლოს შეფასებით, მართალია, მოხდა სახელმწიფოს მხრიდან აზრის გამოხატვის თავისუფლებით დაცულ სფეროში ჩარევა, მაგრამ ეს ჩარევა განხორციელდა შესაბამისი კანონის საფუძველზე და გამართლებული იყო კონსტიტუციურსამართლებრივადაც. სასამართლომ ხაზი გაუსვა დემოკრატიულ საზოგადოებაში აზრის თავისუფლების უდიდეს მნიშვნელობას და განაცხადა, რომ აზრის გამოხატვის თავისუფლებით დაცული სფერო მოიცავს არა მხოლოდ იმ ინფორმაციებისა და იდეების გადმოცემას, რომლებიც ყველასათვის მისაღები, სასარგებლო ან სრულიად უმნიშვნელოა, არამედ ისეთ შეხედულებებსაც, რომლებიც მთლიანად სახელმწიფოსათვის ან მოსახლეობის გარკვეული ნაწილისათვის შოკის მომგვრელი, აღმაშფოთებელი, შეურაცხმყოფელი და მიუღებელია. მიუხედავად ამისა, სასამართლოს აზრით, დემოკრატიულ საზოგადოებაში ძირითად უფლებათა შეზღუდვის თანაზომიერების პრინციპთან შესაბამისობის საფუძველზე შეიძლება შეზღუდულ და სანქცირებულიც კი იქნეს რელიგიური გრძნობების მძიმედ შეურაცხმყოფელი მოქმედებები. ამასთან, რელიგიური პერსონაჟებისა და საგნების პროვოკაციული გამოხატვა არღვევს დემოკრატიული საზოგადოებისათვის უმნიშვნელოვანეს შემწყნარებლობისა და ტოლერანტობის ატმოსფეროს. განსახილველ შემთხვევაში ფილმის დაყადაღება და გაქირავებიდან ამოღება წარმოადგენს მიზნების (მოსახლეობის უდიდესი ნაწილის რელიგიური გრძნობების შელახვის თავიდან აცილების, ქვეყანაში რელიგიური მშვიდობის შენარჩუნებისა და საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვის, მოკლედ - სხვათა უფლებების დაცვა) მისაღწევად აუცილებელ და პროპორციულ საშუალებას. აქედან გამომდინარე, კონვენციის მე-10 მუხლით დაცულ სფეროში განხორციელებული ჩარევა (ანუ ფილმის დაყადაღება და გაქირავებიდან ამოღება) კანონიერი, დემოკრატიულ საზოგადოებაში აუცილებელი და კონსტიტუციურსამართლებრივად გამართლებული იყო.

__________________

1. კონსტიტუციის მე-9 მუხლს 2001 წლის 30 მარტის კონსტიტუციური კანონით დაემატა მე-2 პუნქტი, რომლის მიხედვითაც „საქართველოს სახელმწიფოსა და საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიის ურთიერთობა განისაზღვრება კონსტიტუციური შეთანხმებით. კონსტიტუციური შეთანხმება სრულად უნდა შეესაბამებოდეს საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებულ პრინციპებსა და ნორმებს, კერძოდ ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა სფეროში.“ კონსტიტუციური შეთანხმება ხელმოწერილ იქნა 2002 წლის 14 ოქტომბერს საქართველოს პრეზიდენტისა და სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქის მიერ, 2002 წლის 22 ოქტომბერს კი იგი დაამტკიცა საქართველოს პარლამენტმა.

2. იხ. ზევით, გვ. 208 და მომდევნო.

3. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 22 დეკემბერი, 2011.

4. ამ საკითხზე დაწვრილებით იხ. ქვევით, გვ. 38-40.

5. იქვე. სასამართლომ აღნიშნა, რომ ევროპულმა სასამართლომ პაციფიზმი აღიარა რწმენად იმ შემთხვევაშიც, როცა ის არ უკავშირდებოდა რომელიმე რელიგიას. სასამართლომ მიუთითა საქმეებზე „ეროუსმიტი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Arrowsmith v. United Kingdom), 12 ოქტომბერი, 1978 და „ო. ლე კურ გრანდ-მეზონი და ლ. ფრიტცი საფრანგეთის წინააღმდეგ“ (O. Le Court Grand-Maison and L. Fritz v. France), 6 ივლისი, 1987.

6. შედარებისათვის ძალიან საინტერესოა თავად „რელიგიის“ განმარტება სოციოლოგების მიერ: „რელიგია ეწოდება რწმენათა და რიტუალთა სისტემას, რომელთა მეშვეობით ადამიანთა ჯგუფი ხსნის და რეაგირებს იმაზე, რასაც ზებუნებრივად და საკრალურად მიიჩნევს“ (რ. ჯონსტოუნის განმარტება), იხ. „რელიგიის თავისუფლება“, 2004, გვ. 21.

7. ევროპული სასამართლოს პრაქტიკის შესახებ იხ. „რელიგიის თავისუფლება“, 2004, გვ. 93-94.

8. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 22 დეკემბერი, 2011.

9. იქვე.

10. იქვე.

11. 10 დეკემბერი, 1997.

12. 5 მაისი, 2000.

13. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 22 დეკემბერი, 2011.

14. იქვე.

15. იქვე. ასევე საინტერესოა ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე „დერბი შვედეთის წინააღმდეგ“ (Derby v. Sweden). სასამართლომ forum internum-ში დაუშვებელ ჩარევად მიიჩნია შვედეთის კანონმდებლობის ის ნორმები, რომლებიც აიძულებდნენ ადამიანს გადაეხადა სპეციალური გადასახადი შვედეთის სახელმწიფო ეკლესიისათვის, მიუხედავად იმისა, რომ იგი არ მიეკუთვნებოდა ამ ეკლესიას.

16. ასეთი ჩარევის გამორიცხვის მიზნით სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 48-ე მუხლი ითვალისწინებს როგორც რელიგიური, ისე არარელიგიური ფიცის, ასევე ფიცის შემცვლელი დადასტურების ტექსტს.

17. ამ საკითხზე უფრო დაწვრილებით იხ. „რელიგიის თავისუფლება“, 2004, გვ. 108-109.

18. „რელიგიის ან რწმენის გამჟღავნების თავისუფლება მხოლოდ იმ პირობით შეიზღუდება, თუ ასეთი შეზღუდვა გათვალისწინებულია კანონით და აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ინტერესებისათვის, საზოგადოებრივი წესრიგის, ჯანმრთელობის ან მორალის, ანდა სხვათა უფლებებისა და თავისუფლებების დასაცავად.“ ევროპული კონვენცია, მ. 9, აბზ. 2.

19. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 22 დეკემბერი, 2011.

20. იქვე.

21. იხ. გადაწყვეტილება საქმეზე „კოკინაკისი საბერძნეთის წინააღმდეგ“ (Kokkinakis v..Greece), 25 მაისი, 1993.

22. იქვე.

23. დამატებით იხ. ზევით, საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტება: „რწმენის თავისუფლების რეალიზაცია და ეფექტურად დაცვა ყოველი კონკრეტული საქმისადმი ინდივიდუალურ მიდგომას, გააზრებას და გადაწყვეტას მოითხოვს“, გვ. 141.

24. „S.A.S. საფრანგეთის წინააღმდეგ“ (S.A.S. v. France), 1 ივლისი, 2014.

25. Loi interdisant la dissimulation du visage dans l'espace public, 14 სექტემბერი, 2010.

26. განხილულ საქმესთან მიმართებით საყურადღებოა ევროპული სასამართლოს კიდევ ერთი გადაწყვეტილება, რომელიც ეხებოდა შვეიცარიის დაწყებით სკოლაში მასწავლებლისათვის ისლამური თავსაბურავის ტარების აკრძალვას. ევროპულმა სასამართლომ ეს აკრძალვა კონვენციით განსაზღვრული (მ. 9) რელიგიის თავისუფლებით დაცულ სფეროში გამართლებულ ჩარევად მიიჩნია, რადგან უფრო მნიშვნელოვან სიკეთედ ჩათვალა დაწყებითი სკოლის ბავშვების ასაკის გათვალისწინებით სკოლაში არსებული „რელიგიური ჰარმონიის“ დაცვა, იხ. საქმე „დალაბი შვეიცარიის წინააღმდეგ“ (Dahlab v. Switzerland), 15 თებერვალი, 2001.

27. ევროპის მართლმსაჯულების სასამართლო - European Court of Justice (ECJ): ევროპის კავშირის უმაღლესი სასამართლო ორგანო.

28. იხ. საქმე ჩ-157/15, „სამირა აჩბიტა და ცენტრი კომპანია „G4S Secure Solutions“ წინააღმდეგ“, (Samira Achbita and Centrum voor gelijkheid van kancen en voor racismebestrijding v. G4S Secure Solutions NV), 14 მარტი, 2017.

29. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 22 დეკემბერი, 2011.

30. 27 დეკემბერი, 2006.

31. საჯარო სამართლის იურიდიული პირების სუბიექტობასთან დაკავშირებით უფრო დაწვრილებით იხ. ზევით, გვ. 48-54.

32. იხ. ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე „X დანიის წინააღმდეგ“ (X v. Denmark), 8 მარტი, 1976. ამ საქმის შესახებ დაწვრილებით იხ. „რელიგიის თავისუფლება“, 2004, გვ. 115-116.

33. სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის სამართლებრივი ურთიერთობების ევროპული პრაქტიკის შესახებ უფრო დაწვრილებით იხ. „რელიგიის თავისუფლება“, 2004, გვ. 112-118.

34. 28 ოქტომბერი, 1997.

35. ამ საქმესთან დაკავშირებით იხ. „გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებები“, გვ. 59-62; BVerfGE 32, 98.

36. იხ. „გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებები“, გვ. 62-65, BVerfGE 24, 236 - ძველმანების აქცია.

37. იხ. ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება „ოტო პრემინგერის ინსტიტუტი ავსტრიის წინააღმდეგ“ (Otto-Preminger-Institut v Austria), 20 სექტემბერი, 1994. იხ. ასევე „გამოხატვის თავისუფლება“, პირველი ტომი, 2005, გვ. 299-300.

I. შესავალი

საქართველოს კონსტიტუციის მე-20 მუხლით უზრუნველყოფილია ადამიანის პირადი ცხოვრების, მიმოწერისა და საცხოვრებლის ხელშეუხებლობის ძირითადი უფლებები. საკონსტიტუციო სასამართლომ ამ უფლებებს „პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლება“ უწოდა და განმარტა მისი მნიშვნელობა: „პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლება, ყველა სხვა უფლების მსგავსად, ადამიანის ღირსების გამოხატულებაა. ... ეს უფლება სასიცოცხლოდ აუცილებელია ადამიანის თავისუფლების, თვითმყოფადობისა და თვითრეალიზაციისათვის, მისი სრულყოფილად გამოყენების ხელშეწყობა და დაცვა არსებითად განმსაზღვრელია დემოკრატიული საზოგადოების განვითარებისათვის.“¹

მიუხედავად იმისა, რომ კონსტიტუციის მე-20 მუხლით უზრუნველყოფილი უფლებებით ადამიანის პირადი, კერძო სფეროა დაცული, მათი შინაარსიდან გამომდინარე, მაინც შეიძლება ადამიანის პირადი ცხოვრებისა და მიმოწერის ხელშეუხებლობის და ადამიანის საცხოვრებლის ხელშეუხებლობის ძირითადი უფლებების დიფერენცირება. თავდაპირველად გავეცნოთ კონსტიტუციის მე-20 მუხლს:

„1. ყოველი ადამიანის პირადი ცხოვრება, პირადი საქმიანობის ადგილი, პირადი ჩანაწერი, მიმოწერა, საუბარი სატელეფონო და სხვა ტექნიკური საშუალებით, აგრეთვე ტექნიკური საშუალებებით მიღებული შეტყობინებანი ხელშეუხებელია. აღნიშნული უფლებების შეზღუდვა დაიშვება სასამართლოს გადაწყვეტილებით ან მის გარეშეც, კანონით გათვალისწინებული გადაუდებელი აუცილებლობისას.

2. არავის არა აქვს უფლება შევიდეს საცხოვრებელ ბინაში და სხვა მფლობელობაში მფლობელ პირთა ნების საწინააღმდეგოდ, აგრეთვე ჩაატაროს ჩხრეკა, თუ არ არის სასამართლოს გადაწყვეტილება ან კანონით გათვალისწინებული გადაუდებელი აუცილებლობა.“

როგორც ვხედავთ, აღნიშნული ძირითადი უფლებების გარკვეულ დიფერენცირებას თავად კონსტიტუცია ახდენს, კერძოდ, მე-20 მუხლის პირველი პუნქტი ადამიანის პირადი ცხოვრებისა და მიმოწერის ხელშეუხებლობას ეხება, მე-2 პუნქტი კი - ადამიანის საცხოვრებლის ხელშეუხებლობას. ამდენად, მიზანშეწონილია სწორედ ასეთი თანამიმდევრობით განვიხილოთ ამ მუხლის დებულებები.

II. პირადი ცხოვრებისა და მიმოწერის ხელშეუხებლობა

1. დაცული სფერო

პირადი ცხოვრებისა და მიმოწერის ხელშეუხებლობის ძირითადი უფლებით დაცულია ადამიანის პირადი, კერძო სფერო, აგრეთვე ადამიანთა უფლება, ერთმანეთთან ჰქონდეთ სახელმწიფოს ან სხვა ადამიანების კონტროლისა და თვალთვალისაგან თავისუფალი ურთიერთობა. ეს ძირითადი უფლება უზრუნველყოფს პიროვნების თავისუფალ განვითარებას იმით, რომ საშუალებას აძლევს ადამიანს თავის პირად, კერძო სფეროში (სივრცეში), საზოგადოების ჩარევისა და ყურადღებისაგან თავისუფალ პირობებში, დამოუკიდებლად და საკუთარი პასუხისმგებლობით განავითაროს თავისი პიროვნება, მოახდინოს ინფორმაციების, მოსაზრებებისა და შთაბეჭდილებების გაცვლა-გაზიარება. ამდენად, პირადი ცხოვრებით დაცულია პირების კერძო სფერო (სივრცე).კერძო სფერო კი მოიცავს როგორც კონკრეტულ ტერიტორიას, ადგილს (მაგალითად, საცხოვრებელი სახლი, პირადი ავტომანქანა ან სხვა მფლობელობა), ისე განსაზღვრულ პირთა წრეს, ვისთანაც პირს სურს კომუნიკაცია. აქ შედის ასევე ისეთი საკითხები, რომელთა ანონიმურობა და ხელშეუხებლობა ან პირთა მხოლოდ კონკრეტულ წრეში განსაჯაროებაც სურს პირს.² აქედან გამომდინარე, ცხადი ხდება, რომ ადამიანის პირადი ცხოვრების უფლება პირდაპირ არის დაკავშირებული პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებასთან, რომელიც კონსტიტუციის მე-16 მუხლით არის აღიარებული და მოიცავს ადამიანის ცხოვრების ინტიმურ, კერძო და სოციალურ სფეროებს. პირადი ცხოვრების უფლებრივ კომპონენტებს იცავენ ასევე 36-ე და 41-ე მუხლები.³ საერთოდ კი, როგორც უკვე აღინიშნა მე-16 მუხლის განხილვისას,⁴ პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება ზოგადი უფლებაა, აქ ჩამოთვლილი სპეციალურ უფლებებთან შედარებით გაცილებით ფართოა და მოიცავს ადამიანის პირადი ცხოვრების, პირადი ურთიერთობებისა და საქმიანობის სხვადასხვა, ერთმანეთისაგან გარკვეული ნიშნებით გამოყოფილ სფეროებს. აღნიშნულ უფლებათა ასეთი შინაარსობრივი ურთიერთკავშირის გამო საკონსტიტუციო სასამართლომ აღნიშნა, რომ „საქართველოს კონსტიტუციის მე-20 მუხლი არ მოიცავს პირადი ცხოვრების უფლების ყველა ასპექტს.“⁵ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო იზიარებს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მოსაზრებას, რომ შეუძლებელია პირადი ცხოვრების სფეროს ზუსტი და ყოვლისმომცველი დეფინირება: „სასამართლო არ თვლის შესაძლებლად ან აუცილებლად, ამომწურავად განსაზღვროს „პირადი ცხოვრების“ კონცეფცია.“⁶

სხვა ძირითად უფლებათა მსგავსად, პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლება ავალდებულებს სახელმწიფოს როგორც ნეგატიური (status negativus), ისე პოზიტიური (status positivus) თვალსაზრისით. საკონსტიტუციო სასამართლომ განმარტა ამ ვალდებულებათა შინაარსი: „პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლებას უზრუნველყოფს კონსტიტუციის ამავე მუხლით გათვალისწინებული სახელმწიფოს შესაბამისი ვალდებულებები; ერთი მხრივ არსებობს სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულება, უზრუნველყოს პირადი ცხოვრების პატივისცემა და ამ უფლებით ეფექტიანი სარგებლობა, რაც, პირველ რიგში, გულისხმობს პიროვნების თავისუფალი განვითარების ხელშემშლელი გარემოებების, შეზღუდვების უგულებელყოფას, აღკვეთას. მეორე მხრივ, სახელმწიფოს აქვს ნეგატიური ვალდებულება, არ ჩაერიოს კონსტიტუციის მე-20 მუხლით დაცული უფლებებით სარგებლობაში და, შესაბამისად, უზრუნველყოს პიროვნების დაცვა მის პირად ცხოვრებაში სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოების ან თანამდებობის პირების მხრიდან თვითნებური ჩარევისაგან.“^7,8

პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის ძირითადი უფლების სუბიექტია ყველა ადამიანი, მიუხედავად მისი მოქალაქეობისა თუ მოქალაქეობის არქონისა, აგრეთვე ყველა კერძო სამართლის იურიდიული პირი.⁹ საჯარო სამართლის იურიდიული პირები ვერ სარგებლობენ ამ ძირითადი უფლებით, რადგან, როგორც ამ იურიდიულ პირთა ცნების განხილვისას აღინიშნა, დაუშვებელი და შეუძლებელია, სახელმწიფო ერთდროულად იყოს ძირითადი უფლებების მფლობელიც და ადრესატიც.

როგორც უკვე აღინიშნა, კონსტიტუციის მე-20 მუხლში მოცემულ უფლებებს საკონსტიტუციო სასამართლო „პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლების“ „მნიშვნელოვან ასპექტებს“ უწოდებს.¹⁰ შესაბამისად, მე-20 მუხლის პირველი პუნქტის დებულება განხილვის გამარტივების მიზნით შეიძლება დავყოთ ორ ნაწილად: პირველი ნაწილი მოიცავს (ძირითადად) წერილობით მიმოწერას („პირადი ჩანაწერი და მიმოწერა“), მეორე ნაწილი კი - ტელეფონითა და სხვა ტექნიკური საშუალებებით ურთიერთობას.

ა) პირადი ჩანაწერი და მიმოწერა

მე-20 მუხლის პირველ პუნქტში მოცემული სიტყვები „პირადი ჩანაწერი“ და „მიმოწერა“ ფართოდ უნდა განიმარტოს. ამ სიტყვებში იგულისხმება არა მხოლოდ ადამიანის პირადი წიგნაკები, ჩანაწერები და დღიურები, არამედ გამგზავნსა და მიმღებს შორის მოძრავი ყველა სახის წერილობითი ინფორმაცია და შეტყობინება. გარდა ამისა, დაცულია ამ ინფორმაციისა და შეტყობინების გაგზავნა როგორც ფოსტის (საფოსტო გზავნილების, პაკეტების, ბანდეროლების და სხვა სახით), ისე ნებისმიერი სხვა საშუალებით. ფოსტის საშუალებათა გამოყენების გარეშე ცნობების გაგზავნა ხდება წერილობითი გზავნილის შიკრიკის ან კურიერის მეშვეობით მიწოდების შემთხვევაში. დაცულია ამ წერილობითი შეტყობინებების საიდუმლოება, ანუ დაუშვებელია სახელმწიფომ რაიმე საშუალებით გაიგოს მათი შინაარსი. შესაბამისად, დაუშვებელია შეკრული გზავნილების გახსნა, აგრეთვე ცნობების შეკრება იმის შესახებ, თუ ვინ, ვისგან, როდის და რამდენად ხშირად იღებს წერილებს.

საყურადღებოა, რომ პირადი მომოწერა ასევე მოიცავს კომუნიკაციას ბრალდებულებსა და მსჯავრდებულებთან. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს განმარტებით დაუშვებელია საპატიმრო დაწესებულებაში მყოფი პირებისათვის მიმოწერის სრული აკრძალვა ან სრული შემოწმება და გზავნილის შინაარსის წაკითხვა. განსაკუთრებულად მნიშვნელოვანი ბრალდებულსა (ან მსჯავრდებულსა) და ადვოკატს შორის მიმოწერის დაცვა და ხელშეუხებლობაა. ამ სფეროში ყოველი ჩარევისას სახელმწიფომ უნდა დაასაბუთოს ჩარევის აუცილებლობა.¹¹ პირად ჩანაწერში იგულისხმება არა მხოლოდ ხელნაწერი დოკუმენტები, არამედ ასევე კომპიუტერით (ან ძველებური საბეჭდი მანქანით) შექმნილი, აუდიო- და ვიდეოჩანაწერები, რომლებიც მხოლოდ პირადი გამოყენებისათვის არის განკუთვნილი. ამ უფლების სუბიექტია მხოლოდ ფიზიკური პირი. გამომდინარე ამ უფლების შინაარსიდან, იგი ვერ გავრცელდება იურიდიულ პირებზე. რაც შეეხება მიმოწერის ხელშეუხებლობის უფლებას, შინაარსიდან გამომდინარე, ფიზიკურ პირთა გარდა იგი შეიძლება გავრცელდეს იურიდიულ პირებზეც.

ბ) საუბარი ტელეფონითა და სხვა ტექნიკური საშუალებებით

მე-20 მუხლის პირველი პუნქტი იცავს არა მხოლოდ პირად ჩანაწერსა და მიმოწერას, არამედ ტელეფონითა და სხვა ტექნიკური საშუალებებით საუბარს და ტექნიკური საშუალებებით მიღებულ შეტყობინებებს. დაცულია ადამიანების როგორც ზეპირი, ისე წერილობითი (მაგალითად, SMS-ის შეტყობინებები) ურთიერთობა ტელეფონის, ფაქსის, ინტერნეტის, ელექტრონული ფოსტის (e-Mail), პეიჯერისა და ნებისმიერი სხვა ტექნიკური საშუალებით. სახელმწიფოს მხრიდან ჩარევისაგან დაცულია არა მხოლოდ ამ ურთიერთობის შინაარსი, არამედ იმის გამოკვლევა, თუ ვინ ვის როდის და რამდენჯერ ესაუბრა აღნიშნულ ტექნიკურ საშუალებათა გამოყენებით. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, ასევე დაცულია „როგორც სადენიანი (ოპტიკურბოჭკოვანი), ისე უსადენო (რადიოტალღებზე მომუშავე) ელექტრონული საკომუნიკაციო სისტემებით დამყარებული კომუნიკაცია.“¹² ამ შემთხვევაში კონსტიტუციის მიზანია „დაიცვას პირებს შორის ნებისმიერი საშუალებით საუბრისა და მიმოწერის შესაძლებლობა.“¹³ პირადი ცხოვრების ძირითადი უფლების ამ შინაარსობრივი კომპონენტით დაცული არიან როგორც ფიზიკური, ისე იურიდიული პირები.

კომუნიკაციის აღნიშნულ საშუალებათა შორის უნდა გამოვყოთ ინტერნეტი, როგორც მსოფლიოში მიმდინარე ტექნოლოგიური განვითარების პროდუქტი, რომელმაც ადრინდელთან შედარებით გაცილებით სწრაფი და მრავალმხრივი გახადა ადამიანთა კომუნიკაცია. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით „ინტერნეტის მნიშვნელობა თანამედროვე დემოკრატიული საზოგადოების განვითარებისათვის ძალიან დიდია და ყოველდღიურად მზარდი. ის ადამიანთა კომუნიკაციის, მოსაზრებების გაცვლის, გაზიარების ძალზე ეფექტური და მოსახერხებელი საშუალებაა.“¹⁴ გარდა ამისა, სასამართლომ გარკვევით მიუთითა, რომ, რადგან ინტერნეტი არის ძალიან სწრაფი და ეფექტური საშუალება ადამიანთა კერძო თუ საჯარო ურთიერთობებისათვის, იგი აუცილებად უნდა მოექცეს კონსტიტუციის მე-20 მუხლით უზრუნველყოფილი დაცვის ქვეშ. წინააღმდეგ შემთხვევაში საფრთხე ექმნება პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობას, რაც „დააბრკოლებს, გაართულებს ამ {ინტერნეტის} გზით კომუნიკაციას ნებისმიერ სფეროში, რაც, საბოლოო ჯამში, ხელს შეუშლის დემოკრატიული პროცესების განვითარებას.“¹⁵

2. დაცულ სფეროში ჩარევა

პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის ძირითადი უფლება არ არის აბსოლუტური უფლება. ამ უფლების შეზღუდვას დასაშვებად მიიჩნევს თავად კონსტიტუციის მე-20 მუხლი.¹⁶ ამასთანავე, პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის განსაკუთრებული მნიშვნელობიდან გამომდინარე („პირადი ცხოვრების კონსტიტუციური უფლება თავისუფლების კონცეფციის განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენს“¹⁷), კონსტიტუცია მისი შეზღუდვის მკაცრ წინაპირობებს აწესებს: მე-20 მუხლით განსაზღვრულია, რომ დაცულ სფეროში ნებისმიერი ჩარევა (ანუ ძირითადი უფლების შეზღუდვა) შეიძლება განხორციელდეს (1) მხოლოდ სასამართლოს გადაწყვეტილების საფუძველზე ან (2) სასამართლოს გადაწყვეტილების გარეშეც, ოღონდ მხოლოდ კანონით გათვალისწინებული გადაუდებელი აუცილებლობისას. საკონსტიტუციო სასამართლომ განმარტა ამ წინაპირობათა მნიშვნელობა. სასამართლოს გადაწყვეტილების აუცილებლობის თაობაზე სასამართლომ აღნიშნა, რომ „...უფლების შეზღუდვა მოსამართლის გადაწყვეტილების საფუძველზე უმნიშვნელოვანესი კონსტიტუციური გარანტიაა როგორც თავად უფლების დაცვის, ისე კერძო და საჯარო ინტერესების დაბალანსებისათვის.“¹⁸ რაც შეეხება გადაუდებელ აუცილებლობას, თავად მე-20 მუხლის ტექსტიდან ჩანს, რომ ასეთი შემთხვევები მხოლოდ კანონით უნდა იყოს გათვალისწინებული და სახელმწიფოს არ აქვს მათი ზოგადი განსაზღვრის უფლება. სასამართლოს განმარტებით, „კონსტიტუციის ეს დებულება კატეგორიულად მოითხოვს, რომ არც ერთი პირობა, რომელიც თუნდაც თავისი შინაარსით, შეესაბამება გადაუდებელ აუცილებლობას, თუ ის კანონით არ არის გათვალისწინებული, არ შეიძლება დაედოს საფუძვლად მოსამართლის ბრძანების გარეშე უფლების შეზღუდვას.“¹⁹ ამასთან ერთად, სახელმწიფო ვალდებულია მხედველობაში მიიღოს კონსტიტუციით გათვალისწინებული „გადაუდებელი აუცილებლობის“ შინაარსი და არ განსაზღვროს ის საკუთარი შეხედულებისამებრ. კონსტიტუციით კი განსაზღვრულია „გადაუდებელი აუცილებლობის“ ის შინაარსი, რომელიც „გულისხმობს ისეთ შემთხვევებს, როდესაც თანაზომიერების პრინციპზე დაყრდნობით, კონსტიტუციით გათვალისწინებული საჯარო ინტერესის მიღწევა, რეალურად არსებული ობიექტური მიზეზების გამო შეუძლებელია კერძო ინტერესების დაუყოვნებლივი,მყისიერი შეზღუდვის გარეშე. ამასთან, ძალზე მკაფიო, ნათელი და ცალსახა უნდა იყოს, რომ კონსტიტუციის ფარგლებში საჯარო ინტერესის სხვაგვარად დაცვის მცირედი ალბათობაც არ არსებობს. გადაუდებლობა მიუთითებს დროის სიმცირეზე, რაც უფლების შესაზღუდად მოსამართლის ბრძანების მოპოვების საშუალებას არ იძლევა და საჭიროებს დაუყოვლებლივ მოქმედებას.“²⁰

მოცემული ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში სახელმწიფოს მხრიდან ჩარევას წარმოადგენს სახელმწიფო ორგანოების მიერ მიმოწერისა და ნებისმიერი ტექნიკური საშუალებით წარმოებული ურთიერთობის შინაარსისა და სხვა მონაცემების შესახებ ინფორმაციის მოპოვება. მაგალითად: სახელმწიფო ორგანოები აფიქსირებენ საფოსტო გზავნილს (დახურული კონვერტით გამოგზავნილ წერილს) ავღანეთიდან, ადგენენ მიმღების ვინაობას და მასზე მოიძიებენ ინფორმაციას, საიდუმლოდ ხსნიან კონვერტს და წერილის შინაარსს ატყობინებენ სახელმწიფო უშიშროების ორგანოებს. ჩარევას წარმოადგენს აგრეთვე სახელმწიფოს მიერ სპეციალური ტექნიკური საშუალებებით სატელეფონო საუბრის მოსმენა და კომპიუტერული მიმოწერისთვის თვალყურის დევნება.

3. ჩარევის კონსტიტუციურსამართლებრივი საფუძველი

კონსტიტუციის მე-20 მუხლით დადგენილია პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლების შეზღუდვის მკაცრი წინაპირობები, მაგრამ ამ მუხლში არაფერია ნათქვამი შეზღუდვის საფუძვლების, ანუ იმ კონსტიტუციურსამართლებრივი სიკეთეების შესახებ, რომელთა დაცვის მიზნით შეიძლება განხორციელდეს ჩარევა და შეიზღუდოს მოცემული ძირითადი უფლება. მიუხედავად ამისა, ნებისმიერი ძირითადი უფლების შეზღუდვის სტანდარტის მიხედვით, სახელმწიფომ, დაცულ სფეროში ჩარევისას არა მხოლოდ მე-20 მუხლით დადგენილი სავალდებულო წინაპირობები უნდა დააკმაყოფილოს, არამედ ჩარევა ასევე უნდა შეესაბამებოდეს თანაზომიერების პრინციპს. ამ პრინციპის მიხედვით კი სახელმწიფოს ყველა მოქმედებას უნდა ჰქონდეს გარკვეული საჯარო მიზანი, რისი მიღწევაც შეიძლება ამართლებდეს ძირითადი უფლების შეზღუდვას. ასეთი საჯარო მიზანი შესაძლებელია იყოს მხოლოდ დემოკრატიული საზოგადოებისათვის აუცილებელი კონსტიტუციური სიკეთეების დაცვა. ერთ-ერთ გადაწყვეტილებაში საკონსტიტუციო სასამართლომ პირდაპირ მიუთითა ამ მიზნებზე: „... ქვეყნის კონსტიტუციური წყობის, სახელმწიფო და ეროვნული უსაფრთხოების, საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვა, დანაშაულის თავიდან აცილება, რაც საბოლოო ჯამში ემსახურება ადამიანთა უფლებების ეფექტურ დაცვას, დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს ვალდებულებაა. ზუსტად ამ საჯარო ინტერესების უზრუნველყოფას ემსახურება დასახელებული უფლების შეზღუდვა.“²¹ ამდენად, არ შეიძლება არსებობდეს რაიმე სხვა სიკეთე, რის გამოც გამართლებული იქნება პირადი ცხოვრების ძირითადი უფლების შეზღუდვა. აქედან გამომდინარე, შეიძლება დავასკვნათ, რომ მოცემული ძირითადი უფლება შეიძლება შეიზღუდოს დემოკრატიულ სახელმწიფოში აუცილებელი ლეგიტიმური მიზნების მისაღწევად, მაგრამ ნებისმიერი ასეთი შეზღუდვა (დაცულ სფეროში ჩარევა) უნდა „... იყოს აუცილებელი და წარმოადგენდეს ამ მიზნების მიღწევის პროპორციულ საშუალებას.“²²

თანაზომიერების პრინციპის გარდა, სახელმწიფო ვალდებულია ჩარევა განახორციელოს ისეთი კანონის საფუძველზე, რომლის ნორმები შეესაბამება განსაზღვრულობის პრინციპს. ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია სწორედ პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლებიდან გამომდინარე, რადგან ამ უფლებით დაცულ სფეროში ჩარევა თითქმის ყოველთვის ხორციელდება ფარულად, რასაც აქვს ინტენსიური ხასიათი (შეიძლება გაგრძელდეს რამდენიმე თვის განმავლობაში), ხოლო ფიზიკურმა პირებმა არასოდეს იციან როდის ან რა ფორმით მიმდინარეობს ჩარევა მათ პირად ცხოვრებაში.²³ ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ რამდენჯერმე მიუთითა, რომ აღნიშნულ სფეროში შესაბამისი კანონები უნდა იყოს „განსაკუთრებით ზუსტი.“²⁴ საკონსტიტუციო სასამართლო იზიარებს ამ მიდგომას და აღნიშნავს, რომ მოცემულ სფეროში განსაზღვრულობის პრინციპის მოთხოვნები „გაცილებით მკაცრი“ უნდა იყოს. „... კანონმდებელი ვალდებულია მიიღოს ზუსტი, მკაფიო, არაორაზროვანი, განჭვრეტადი კანონმდებლობა (ნორმები), რომელიც პასუხობს კანონის განსაზღვრულობის მოთხოვნებს. ეს გარემოება ერთ ერთი გადამწყვეტი კრიტერიუმია ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებისას. კანონმდებლის ასეთი ვალდებულება კი სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპიდან გამომდინარეობს.“²⁵

ამდენად, პირადი ცხოვრების უფლებით დაცულ სფეროში სახელმწიფოს ჩარევა შეიძლება გამართლდეს მხოლოდ მე-20 მუხლით დადგენილი წინაპირობებისა და ზემოთ აღნიშნული პრინციპების მოთხოვნათა დაცვის შემთხვევაში. ამ მხრივ საყურადღებოა რამდენიმე საქმე, სადაც გადაწყვეტილების საფუძველს სწორედ აღნიშნულ წინაპირობათა და პრინციპების მოთხოვნათა დარღვევა წარმოადგენდა.

(1) საკონსტიტუციო სასამართლომ განიხილა განსაზღვრულობის პრინციპთან დაკავშირებული საქმე,²⁶ რომელშიც გასაჩივრებული იყო „ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შესახებ“ საქართველოს კანონის²⁷ ნორმა. იგი ეხებოდა სატელეფონო და სხვა სახის ტექნიკური საშუალებებით წარმოებული შეტყობინების ხელშეუხებლობის უფლებაში ჩარევას, მაგრამ ნორმაში გამოყენებული კავშირი „ან“ იწვევდა გარკვეულ ბუნდოვანობას. მხარეთა და მოწმეთა პოზიციების მოსმენისა და სადავო ნორმის გაანალიზების შემდეგ სასამართლომ თავდაპირველად მიუთითა ნორმათა განსაზღვრულობის პრინციპის მოთხოვნებზე: „ნორმა უნდა იყოს ნათელი და განსაზღვრულობის მოთხოვნებთან შესაბამისი. ადამიანს უნდა შეეძლოს ზუსტად გაარკვიოს თუ რას მოითხოვს მისგან კანონმდებელი და მიუსადაგოს ამ მოთხოვნას თავისი ქცევა. საკონსტიტუციო სასამართლომ, კონსტიტუციის სხვადასხვა ნორმებთან სადავო ნორმების შესაბამისობის ანალიზისას უნდა დაადგინოს, ხომ არ გამოუწვევია უფლების დარღვევა ნორმის განუსაზღვრელობას.“²⁸ სასამართლომ ასევე აღნიშნა, რომ განსაზღვრულობის პრინციპის მოთხოვნები განსაკუთრებით მკაცრად ფასდება პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლების შეზღუდვისას, რადგან ამ დროს სახელმწიფო ფარულად მოქმედებს და არსებობს დიდი რისკი უფლების გადამეტებულად შეზღუდვისა. სასამართლომ ყურადღება გაამახვილა იმ გარემოებაზეც, რომ ნორმის ბუნდოვანებისას დიდი მნიშვნელობა აქვს ნორმის გამოყენების პრაქტიკას, რადგან „ისეთი საკანონმდებლო რეგულაცია, რომელიც სამართალგამოყენებისას იწვევს შეცდომის რისკს, ეწინააღმდეგება კანონის სიზუსტისა და გამჭვირვალობის მოთხოვნას,“²⁹ ანუ განსაზღვრულობის პრინციპს. საბოლოოდ, სასამართლომ დაასკვნა, რომ სადავო კავშირი „ან“ განაპირობებდა ნორმაში მოცემული პირობების ალტერნატიულობას, ანუ არსებობდა ნორმის სხვადასხვაგვარი განმარტების და გამოყენების რისკი. სასამართლოს გადაწყვეტილებით, რადგან სადავო კავშირი „ან“ იწვევდა მთლიანად ნორმის პრობლემატურობას, ეს ნორმა არ შეესაბამებოდა განსაზღვრულობისა და სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპებს და, შესაბამისად, ეწინააღმდეგებოდა მე-20 მუხლის პირველ პუქტს.

(2) საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ განხილული კიდევ ერთი საქმე30 ისევ „ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის“ შესახებ კანონს ეხებოდა, კერძოდ კანონის იმ ნორმას, რომელიც ითვალისწინებდა პროკურორის მიერ ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიების ჩატარების ვადის 6 თვემდე გაგრძელებას ერთპიროვნულად, სასამართლოს თანხმობის გარეშე.

სასამართლომ თავდაპირველად დაადგინა სადავო ნორმის ნამდვილი შინაარსი და მიზანი და აღნიშნა, რომ სადავო ნორმით მართლაც ხდება „მოსამართლის მიერ განსაზღვრული ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიების ჩატარების ვადის გაგრძელების უფლებამოსილების პროკურორისათვის მინიჭება.“ იმავდროულად, სასამართლომ ხაზი გაუსვა მე-20 მუხლით დაცულ სფეროში ჩარევის წინაპირობის - სასამართლოს გადაწყვეტილების აუცილებლობის მნიშვნელობას და აღნიშნა, რომ მოსამართლის, როგორც „ნეიტრალური პირის მიერ აღმასრულებელი ხელისუფლების ქმედებების გაკონტროლება ამცირებს თვითნებობის რისკებს და წარმოადგენს კანონის სწორი გამოყენების მნიშვნელოვან გარანტს.“ სასამართლომ დამატებით ასევე მიუთითა, რომ ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიების ჩატარების ვადა პირდაპირ იყო დაკავშირებული პირადი ცხოვრების უფლებაში ჩარევის სიმძიმესთან და ამ ვადის ზრდა იწვევდა ჩარევის ინტენსივობის ზრდასაც. სასამართლომ გარკვევით აღნიშნა, რომ თავდაპირველად დანიშნული „ვადის გასვლის შემდეგ ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიების გაგრძელება უფლებაში დამატებით ჩარევას წარმოადგენს“, ამ გაგრძელების საჭიროება კი, სადავო ნორმის მიხედვით, მხოლოდ პროკურორის დისკრეცია იყო. სასამართლომ, დაადგინა რა, რომ ვადის გაგრძელება არც მე-20 მუხლის მე-2 წინაპირობასთან - გადაუდებელ აუცილებლობასთან იყო დაკავშირებული, საბოლოოდ გადაწყვიტა, რომ სადავო ნორმით ხდებოდა პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლების შეზღუდვა სასამართლოს გადაწყვეტილების ან კანონით დადგენილი გადაუდებელი აუცილებლობის გარეშე, რაც ეწინააღმდეგებოდა კონსტიტუციის მე-20 მუხლს.

(3) განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ განხილული კიდევ ერთი საქმე,³¹ რომელშიც შეფასდა „ელექტრონული კომუნიკაციების შესახებ“ საქართველოს კანონის³² სადავო ნორმათა კონსტიტუციურობა. ამ ნორმათა მიხედვით, ერთი მხრივ, სახელმწიფოს (შესაბამის ორგანოს) უფლება ჰქონდა განეხორციელებინა კავშირგაბმულობის და კომუნიკაციის ფიზიკურ ხაზებთან შესაბამისი ტექნიკური აღჭურვილობით პირდაპირი მიერთება, რათა მოეპოვებინა სხვადასხვა პირთა კომუნიკაციის შინაარსი, მეორე მხრივ კი მოეხდინა აღნიშნულ პირთა მაიდენტიფიცირებელი მონაცემების კოპირება და შენახვა ორი წლის ვადით. ეს ყველაფერი, მოსარჩელეთა აზრით, ეწინააღმდეგებოდა კონსტიტუციის მე-16 მუხლს და მე-20 მუხლის პირველ პუნქტს, რადგან სახელმწიფოს აძლევდა განუზომელ და უკონტროლო დისკრეციას საკუთარი შეხედულებისამებრ, თვითნებურად ჩარეულიყო თითოეული ადამიანის პირად ცხოვრებაში.

საქმის განხილვის, წარმოდგენილი პოზიციებისა და კანონმდებლობის ანალიზის შედეგად საკონსტიტუციო სასამართლომ მიუთითა სადავო ნორმების კონსტიტუციურობის რამდენიმე პრობლემაზე: (1) ამ ნორმების მიხედვით, სახელმწიფოს შესაბამისი სამსახური უფლებამოსილია შექმნას, ფლობდეს და ადმინისტრირება გაუწიოს ყველა ისეთ ტექნიკურ საშუალებას, რაც მას პირთა განუსაზღვრელი წრის მოსმენის შესაძლებლობას აძლევს; (2) ეს პროცესი გასაიდუმლოებულია და მასზე გარე კონტროლის საკმარისი შესაძლებლობები არ არსებობს; (3) პერსონალურ მონაცემთა დაცვის ინსპექტორის მიერ ამ პროცესზე კონტროლის ბერკეტები არასაკმარისია და „ვერ გამორიცხავს ინსპექტორის გვერდის ავლით და, შესაბამისად, მოსამართლის გადაწყვეტილების გარეშე სატელეფონო საუბრების მიყურადების საფრთხეს“; (4) არც კანონი და არც ორეტაპიანი („ორგასაღებიანი“) სისტემის შექმნის წესი არ გამორიცხავს ტექნიკურ შესაძლებლობას სახელმწიფოს მიერ განხორციელდეს რეალურ დროში სატელეფონო კომუნიკაციის მოსმენა ორეტაპიანი ელექტრონული სისტემის გვერდის ავლით; (5) ასეთ პირობებში განსაკუთრებით დიდია სახელმწიფოს სამსახურის დისკრეცია და, შესაბამისად, რისკი პირადი ცხოვრების არამართლზომიერი შეზღუდვისა. საკონსტიტუციო სასამართლომ მიუთითა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებაზე, სადაც აღნიშნულია, რომ „სისტემა, რომელიც უსაფრთხოების სამსახურებსა და პოლიციას შესაძლებლობას აძლევს, კომუნიკაციის პროვაიდერებისათვის ან სხვა უფლებამოსილი პირებისათვის შესაბამისი ნებართვის წარდგენის გარეშე, უშუალოდ ჰქონდეთ წვდომა ნებისმიერი მოქალაქის კომუნიკაციის საშუალებებზე, განსაკუთრებით მიდრეკილია უფლების ბოროტად გამოყენებისკენ.“³³ (6) გარდა აღნიშნულისა, სადავო ნორმებით სახელმწიფოს აქვს უფლებამოსილება აბსოლუტურად შეუზღუდავად, პირთა წრის და ლოკაციის მიხედვით გააკეთოს ასლი და 2 წლით შეინახოს ინფორმაცია იმასთან დაკავშირებით ვინ, ვის, როდის, რა ტექნიკური საშუალებით, რომელი ლოკაციიდან და როგორი ხანგრძლივობით დაუკავშირდა; (7) ასეთი ინფორმაციის (ე.წ. „მეტადატა“³⁴) ანალიზის შედეგად შეიძლება დადგინდეს ადამიანის პირადი ცხოვრების ისეთი მონაცემები, როგორებიცაა ყოველდღიური ჩვევები, დროებითი ან მუდმივი ადგილსამყოფელი, ყოველწუთიერი გადაადგილება, საქმიანობა, სოციალური კავშირები, სოციალური გარემოცვა. ცხადია, რომ ამ ინფორმაციის სახელმწიფოს მიერ მოპოვება, ფლობა და შენახვა „თავისთავად აჩენს განცდას, დაფიქრების მოტივაციას იმაზე, რომ ადამიანის პირადი სივრცე იმყოფება სახელმწიფოს ზედამხედველობის, კონტროლის ქვეშ“, რაც „პირად ცხოვრებაში საკმაოდ მკაცრ, ინტენსიურ ჩარევას წარმოადგენს“; (8) სასამართლომ მიუთითა სახელმწიფოს ლეგიტიმურ უფლებაზე მნიშვნელოვანი საჯარო მიზნისათვის, როგორიცაა სხვადასხვა სახის დანაშაულის გამოძიება ან მისი პრევენცია შეზღუდოს ადამიანის პირადი სივრცე, მაგრამ სახელმწიფომ იმავდროულად უნდა გაითვალისწინოს თანაზომიერების პრინციპი და ჩარევა განახორციელოს სხვა, ნაკლებად მზღუდავი საშუალებებით; (9) გამომდინარე იქედან, რომ ინფორმაციის მუდმივ კოპირებას და შენახვას ახდენს სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახური, რომელიც პროფესიულად დაინტერესებულია ფლობდეს რაც შეიძლება მეტ ინფორმაციას, ეს «განუზომლად ზრდის ცდუნებას და რისკებს უფლებაში დაუსაბუთებელი და გაუმართლებელი ჩარევისათვის»; (10) აღნიშნულის გასანეიტრალებლად შეიძლება არსებობდეს მაიდენტიფიცირებელი მონაცემების [ა] გამოძიების ფუნქციისგან დისტანცირებული, [ბ] ამ თვალსაზრისით პროფესიულად არადაინტერესებული, [გ] დამოუკიდებლობის მყარი და საკმარისი გარანტიებით აღჭურვილი და [დ] ეფექტურად კონტროლირებადი ორგანო, რომელიც შეინახავს ინფორმაციას, რაც „როგორც მინიმუმ, დამაჯერებლად ამცირებს უფლების დარღვევის პოტენციურ რისკებს“; (11) სასამართლო პროცესზე ასევე დადგინდა, რომ სადავო ნორმების მიხედვით არსებობს საფრთხე და ტექნიკურად შესაძლებელია მონაცემთა კოპირებისა და შენახვის პროცესში შეიქმნას ე.წ. „ალტერნატიული ბანკები“, რომლის არსებობაც შესაძლოა არავინ იცოდეს და მასზე დაშვება არც პერსონალურ მონაცემთა დაცვის ინსპექტორს ჰქონდეს და სასამართლო კონტროლის გარეთაც დარჩეს, რაც კიდევ უფრო ზრდის უფლების დარღვევის რისკებს; (12) ამ თეორიულ შესაძლებლობასაც რომ თავი დავანებოთ, უკვე არსებულ სისტემაზეც კი პერსონალურ მონაცემთა დაცვის ინსპექტორის კონტროლი სრულიად არაეფექტურია, რაც თავად ინსპექტორმა და მოწმეებმაც აღნიშნეს. ამაზე მიუთითებს ის მონაცემიც, რომ 2014 წლის აპრილის შემდეგ, რაც ახალი („ორგასაღებიანი“) სისტემა ამოქმედდა, „მონაცემთა ბანკიდან 1200 გეოლოკაციის მონაცემი იქნა ამოღებული სასამართლო ნებართვის გარეშე და ამის შესახებ ინსპექტორს ... ინფორმაცია არ ჰქონდა“; (13) გარდა აღნიშნულისა, პრობლემატურია მაიდენტიფიცირებელი მონაცემების 2 წლით შენახვა. ზოგადად, მაიდენტიფიცირებელი მონაცემების შენახვა დაცულ სფეროში ჩარევას წარმოადგენს, მაგრამ ამ ჩარევის ინტენსივობა ძალიან მაღალი ხარისხით და არაპროპორციულად იზრდება აღნიშნული მონაცემების ასეთი დიდი ვადით შენახვისას. ეს კი იწვევს ადამიანთა მიერ თავიანთი ქცევის არასასურველ რეგულირებას, ურთიერთობების დაკორექტირებას და პიროვნების განვითარების შესაძლებლობათა დაბრკოლებას საკუთარი არჩევანის, სურვილების, მიზნების, განზრახვების მიხედვით, რაც „ერთგვარი ფსიქოლოგიური წნეხია“. ადამიანის ასეთ მდგომარეობაში ჩაყენება, როცა იგი მუდმივად ფიქრობს და ნერვიულობს იმაზე „მისი პირადი სივრცე ხომ არ კონტროლდება“, „... წარმოადგენს ადამიანის თავისუფლებაში მძიმე ჩარევას“. შესაბამისად, სადავო ნორმა, მაიდენტიფიცირებელი მონაცემების 2 წლის ვადით შენახვის თვალსაზრისით „ვერ იქნება მიჩნეული მიზნის მიღწევის პროპორციულ საშუალებად“.

საბოლოოდ, ყველა ზემოთ აღნიშნული გარემოების შეფასების შემდეგ, სასამართლომ მიიჩნია, რომ „ადამიანის პირადი ცხოვრების, სივრცის გაუმართლებელი, არაპროპორციული კონტროლი თრგუნავს მათ თავისუფალ თვითგამორკვევას და ფუნდამეტური უფლებების სრულყოფილად, მათი ნების შესაბამისად გამოყენების ინიციატივას, შედეგად, აფერმკრთალებს ადამიანების თვითრეალიზაციის, განვითარების შანსს.“ შესაბამისად, სასამართლოს გადაწყვეტილებით, მაიდენტიფიცირებელი მონაცემების სახელმწიფო უშიშროების სამსახურის (გამოძიებაზე პასუხისმგებელი და პროფესიულად დაინტერესებული ორგანოს) მიერ ფლობა, უფლების განგრძობითი, პერმანენტული შეზღუდვა ხანგრძლივი დროის (2 წლის) განმავლობაში, იმავდროულად, ასეთი ინფორმაციის კონფიდენციალურობის და ხელშეუხებლობის მყარი, საკმარისი და ეფექტური გარანტიების არარსებობის პირობებში, მოსამართლის გვერდის ავლით ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის დაშვებით (ვერგამორიცხვით), ვერ აკმაყოფილებს კანონის ხარისხის მოთხოვნებს და იწვევს კონსტიტუციის როგორც მე-16, ისე მე-20 მუხლებით დაცულ სფეროში გაუმართლებელ ინტენსიურ ჩარევას და, ამდენად, მათ დარღვევას.³⁵

(4) ზემოთ განხილულ გადაწყვეტილებასთან მიმართებით განსაკუთრებით საინტერესოა გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ ფაქტობრივად იმავე პერიოდში განხილული საქმე,³⁶ რომელშიც გასაჩივრებული იყო ტერორიზმის წინააღმდეგ ფედერალური კრიმინალური სამსახურის (BKA) უფლებამოსილებათა განმსაზღვრელი კანონი. კანონის სხვადასხვა ნორმის მიხედვით, სამსახური (თვალთვალისა და მიყურადების სხვა ღონისძიებებთან ერთად) უფლებამოსილია განახორციელოს საიდუმლო თვალთვალი, დააყენოს სპეციალური ვიდეოკამერები და მიკროფონები საცხოვრებელ ბინაში, მათ შორის აბაზანასა და საძინებელში და უთვალთვალოს ეჭვმიტანილს დღისა და ღამის განმავლობაში. სასამართლომ აღნიშნა, რომ ეს ოპერატიული ღონისძიებები ძირითადად დასაშვებია ტერორიზმის წინააღმდეგ ბრძოლისას, მაგრამ ისინი ყველა შემთხვევაში ზედმიწევნით და სრულად უნდა აკმაყოფილებდნენ თანაზომიერების პრინციპს. საქმის ყველა გარემოების ანალიზის შემდეგ სასამართლომ მიიჩნია, რომ ზოგიერთი ნორმა არ არის საკმარისად ნათელი და არ შეესაბამება განსაზღვრულობის პრინციპს, ზოგიერთი კი ძალიან ღრმად და ინტენსიურად ერევა ადამიანის პირადი ცხოვრების არსში (განსაკუთრებით საძინებლისა და აბაზანის სადღეღამისო თვალთვალი). სასამართლომ ასევე მიუთითა, რომ აუცილებელია თვალთვალისა და მიყურადების შედეგად მიღებული ინფორმაცია თავდაპირველად გადაამოწმოს დამოუკიდებელმა სამსახურმა იმ კუთხით, ხომ არ შეიცავს ეს ჩანაწერები „უკიდურესად პრივატულ“, ღრმად პირად ინფორმაციას და მხოლოდ ამის შემდეგ გამოიყენოს ისინი კრიმინალურმა სამსახურმა. სასამართლომ კანონის შესაბამისი ნორმები პირადი ცხოვრების სფეროში არაპროპორციულ ჩარევად მიიჩნია.

გარდა ამისა, სასამართლომ ძალიან ხანგრძლივად მიიჩნია თვალთვალისა და მიყურადების გაგრძელება ერთ თვემდე ვადით მოსამართლის კონტროლის გარეშე. სასამართლომ ასევე აღნიშნა, რომ ადამიანის თვალთვალი და მიყურადება ბინის გარეთ, საჯარო სფეროში დასაშვებია მხოლოდ მაშინ, როცა არსებობს „კონკრეტული ვარაუდი», რომ იგი «განჭვრეტად მომავალში ტერორისტულ აქტს ჩაიდენს“.

სასამართლომ ასევე არაკონსტიტუციურად მიიჩნია კანონის ნორმები, რომლებიც ფედერალურ კრიმინალურ სამსახურს ანიჭებდა უფლებამოსილებას ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შედეგად მოპოვებული ინფორმაცია ერთიანად, სრული სახით გადაეცა სხვა სადაზვერვო თუ კონტრდაზვერვითი სამსახურებისათვის. სასამართლომ მიუთითა, რომ გადაცემა უნდა განხორციელებულიყო მხოლოდ იმ მონაცემებისა, რაც აუცილებელი იყო «მძიმე ან ძალიან მძიმე დანაშაულთა» გახსნისათვის.

III. საცხოვრებლის ხელშეუხებლობა

1. დაცული სფერო

კონსტიტუციის მე-20 მუხლის მე-2 პუნქტით უზრუნველყოფილია ადამიანის ძირითადი უფლება საცხოვრებლის ხელშეუხებლობაზე. როგორც ზემოთ აღინიშნა, ამ უფლებით დაცულია ადამიანის პირადი სფერო, პირადი საარსებო, საცხოვრებელი სივრცე. ყველას აქვს საკუთარ საცხოვრებელში მშვიდად, სახელმწიფოს მხრიდან ყოველგვარი გარეგანი შემოჭრისა თუ ჩარევისაგან თავისუფალ, წყნარ პირობებში ცხოვრების უფლება. სახელმწიფო ჩარევისაგან ინდივიდის საცხოვრებლის დაცვა უზრუნველყოფს მისი პიროვნების თავისუფალი განვითარებისათვის აუცილებელ ელემენტარულ საცხოვრებელ გარემოს.

მე-20 მუხლის მე-2 პუნქტში სიტყვები „საცხოვრებელი ბინა და სხვა მფლობელობა“ ფართოდ უნდა განიმარტოს. უპირველეს ყოვლისა, აქ იგულისხმება ადამიანის არა მხოლოდ საცხოვრებელი ბინა, არამედ იმავე მუხლის პირველ პუნქტში მითითებული „პირადი საქმიანობის ადგილი“, ანუ პირის სამუშაო ოფისი, მისი სამსახურის ოთახები. საქმიანობის ადგილი შეიძლება წარმოადგენდეს პირის საცხოვრებლის ნაწილში განთავსებულ ოთახს (სარდაფს, ავტოფარეხს) (როდესაც პირი თვითდასაქმებულია) ან დამოუკიდებელ სამუშაო სივრცეს, სადაც პირი არის დასაქმებული. „პირადი საქმიანობის ადგილი“ - ეს სიტყვები მე-20 მუხლის პირველ პუნქტშია აღნიშნული, მაგრამ შინაარსობრივად ისინი მე-2 პუნქტით უზრუნველყოფილ საცხოვრებლის ხელშეუხებლობის ძირითად უფლებას მიეკუთვნება, რადგან „პირადი საქმიანობის ადგილი“ „საცხოვრებელი ბინის და სხვა მფლობელობის“ ერთ-ერთ კონკრეტულ სახეს წარმოადგენს. გარდა ამისა, აღნიშნული ძირითადი უფლებით დაცულია ადამიანის საცხოვრებელი ბინა, სახლი, აგარაკი, კოტეჯი, ეზო, ავტომობილით გადასაადგილებელი საცხოვრებელი ფურგონი (და არა თავად ავტომობილი), კარავი, საკუთარი ან დროებით საცხოვრებლად დაქირავებული იახტა, დასასვენებელ სახლებში ან სასტუმროში დროებით დაკავებული ოთახები და ა.შ.

საცხოვრებლის ხელშეუხებლობის ძირითადი უფლებით სახელმწიფოს ეკისრება როგორც ნეგატიური ვალდებულება - არ ჩაერიოს დაცულ სფეროში, ისე პოზიტიური ვალდებულება - შექმნას სათანადო კანონმდებლობა და პირობები, რითაც დაცული იქნება ადამიანის საცხოვრებელი როგორც სახელმწიფო მოსამსახურეთა, ისე მესამე პირების ჩარევისაგან.³⁷

საცხოვრებლის ხელშეუხებლობის ძირითადი უფლების სუბიექტია ნებისმიერი ფიზიკური პირი, რომელიც კანონიერად ცხოვრობს საცხოვრებელში. თუ პირი ქირავნობის ან გირაოს საფუძველზე კანონიერად ფლობს და სარგებლობს ბინით, მაშინ საცხოვრებლის ხელშეუხებლობის ძირითადი უფლება საჭიროების შემთხვევაში შეიძლება გამოიყენოს სწორედ ამ პირმა და არა ბინის მესაკუთრემ. აქვე უნდა ითქვას, რომ საცხოვრებლის ხელშეუხებლობის ძირითადი უფლება არ არის „უფლება საცხოვრებელზე“, ანუ უფლება ბინით უზრუნველყოფაზე.

2. დაცულ სფეროში ჩარევა

საცხოვრებლის ხელშეუხებლობა, ისევე როგორც პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლება, რომლის უფლებრივ კომპონენტსაც იგი წარმოადგენს, არ არის აბსოლუტურად შეუზღუდავი ძირითადი უფლება. სახელმწიფო შეიძლება ჩაერიოს ამ ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში და მფლობელთა ნების საწინააღმდეგოდ შევიდეს საცხოვრებელ ბინაში და სხვა მფლობელობაში, აგრეთვე ჩაატაროს ჩხრეკა. ჩხრეკა წარმოადგენს ყველაზე მძიმე ჩარევას დაცულ სფეროში,³⁸ თუმცა არანაკლებ მძიმეა ისეთი ჩარევა, როგორიცაა ადამიანის საცხოვრებლის თვალთვალი ტექნიკური საშუალებების გამოყენებით, მაგალითად, აუდიო-ვიზუალური საშუალებებით თვალყურის დევნება.

3. ჩარევის კონსტიტუციურსამართლებრივი საფუძველი

სახელმწიფოს მიერ ადამიანის საცხოვრებლის ხელშეუხებლობის უფლებით დაცულ სფეროში ჩარევისას სახელმწიფო ვალდებულია დაიცვას ის მოთხოვნები, რაც უკვე აღინიშნა მე-20 მუხლის პირველი პუნქტის განხილვისას. შესაბამისად, ადამიანის პირად საცხოვრებელში შესვლა, ჩხრეკის ჩატარება და საცხოვრებლის თვალთვალი შეიძლება განხორციელდეს მხოლოდ (1) კანონით განსაზღვრულ კონკრეტულ შემთხვევებში, რასაც საფუძვლად უნდა ედოს მოსამართლის გადაწყვეტილება. ჩარევა შეიძლება განხორციელდეს აგრეთვე (2) კანონით გათვალისწინებული გადაუდებელი აუცილებლობისას. გარდა ამისა, ნებისმიერი ჩარევისას სახელმწიფომ უნდა გაითვალისწინოს განსაზღვრულობისა და თანაზომიერების პრინციპების მოთხოვნები. რაც შეეხება ამ ძირითადი უფლების შეზღუდვის ლეგიტიმურ საჯარო მიზნებს, მსგავსია იმისა, რაზეც უკვე მივუთითეთ მე-20 მუხლის პირველი პუნქტის განხილვისას. აქ შეიძლება დამატებით აღინიშნოს ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლი, რომლის მიხედვითაც პირადი ცხოვრების უფლების შეზღუდვის მიზანი შეიძლება იყოს მხოლოდ დემოკრატიულ საზოგადოებაში აუცილებელი: ეროვნული უშიშროების, საზოგადოებრივი უსაფრთხოების, ქვეყნის ეკონომიკური კეთილდღეობის ინტერესები, უწესრიგობისა და დანაშაულის თავიდან აცილება, ჯანმრთელობის ან მორალის, ან სხვათა უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვა (პ. 2).³⁸

ზემოთ აღნიშნულიდან გამომდინარე, ცხადია, რომ დაცულ სფეროში ნებისმიერი ჩარევა, უნდა განხორციელდეს მითითებული მოთხოვნების დაცვით. ეს ეხება ჩხრეკასაც, რაც უშუალოდ მოხსნიებულია მე-20 მუხლის მე-2 პუნქტში. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით (მ. მ. 111-135) განსაზღვრულია საგამოძიებო მოქმედებების, მათ შორის ჩხრეკის ჩატარების წესი. კონსტიტუციის მე-20 მუხლის მე-2 პუნქტის შესაბამისად, საგამოძიებო მოქმედებები, რომლებიც ზღუდავს კერძო საკუთრებას, მფლობელობას ან პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობას, შეიძლება ჩატარდეს მხოლოდ სასამართლოს განჩინებით ან კოდექსით განსაზღვრული გადაუდებელი აუცილებლობისას, როცა „დაყოვნებამ შეიძლება გამოიწვიოს გამოძიებისთვის მნიშვნელოვანი ფაქტობრივი მონაცემების განადგურება ან როცა დაყოვნება შეუძლებელს გახდის აღნიშნული მონაცემების მოპოვებას, ან როცა საქმისათვის საჭირო საგანი, დოკუმენტი, ნივთიერება ან ინფორმაციის შემცველი სხვა ობიექტი აღმოჩენილია სხვა საგამოძიებო მოქმედების ჩატარებისას (თუ აღმოჩენილია მხოლოდ ზედაპირული დათვალიერების შედეგად), ან როცა არსებობს სიცოცხლის ან ჯანმრთელობის ხელყოფის რეალური საფრთხე (მ. 112, ნაწ. 5). ამასთანავე, სავალდებულოა გადაუდებელი აუცილებლობით განხორციელებული ნებისმიერი საგამოძიებო მოქმედების (ანუ დაცულ სფეროში ჩარევის) კანონიერება დაადასტუროს სასამართლომ.

___________________

1. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე თამარ ჩუგოშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ,“ 24 ოქტომბერი, 2012.

2. იქვე.

3. 41-ე მუხლის შესახებ იხ. ქვევით, გვ. 97-102.

4. მე-16 მუხლის შესახებ იხ. ქვევით, გვ. 85 და მომდევნო.

5. სსს განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები ალექსანდრე მაჭარაშვილი და დავით სართანია საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს წინააღმდეგ“, 10 ივნისი, 2009, იხ. აგრეთვე სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ლევან სირბილაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ,“ 19 დეკემბერი, 2008.

6. იხ. „ნიმიცი გერმანიის წინააღმდეგ“ (Niemitz v. Germany), 16 დეკემბერი, 1992; იხ. ასევე „კოსტელო-რობერტსი გაერთიანებული სამეფოს წინაღმდეგ“ (Costello-Roberts v. the United Kingdom), 25 მარტი, 1993; „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ,“ 26 დეკემბერი, 2007; „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია“ და საქართველოს მოქალაქე თამარ ხიდაშელი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ,“ 29 თებერვალი, 2012.

7. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ,“ 26 დეკემბერი, 2007.

8. სახელმწიფოს აღნიშნული ვალდებულებიდან გამომდინარე, სისხლის სამართლის კოდექსით დანაშაულად ითვლება პირადი ან ოჯახური საიდუმლოს ხელყოფა (მ. 157), კერძო კომუნიკაციის საიდუმლოების დარღვევა (მ. 158), პირადი მიმოწერის, ტელეფონით საუბრის ან სხვაგვარი ხერხით შეტყობინების საიდუმლოების დარღვევა (მ. 159).

9. გამონაკლისია პირადი ჩანაწერის უფლება, რომლის შინაარსიდან გამომდინარე, შეუძლებელია მისი გამოყენება იურიდიული პირების მიერ.

10. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია“ და საქართველოს მოქალაქე თამარ ხიდაშელი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ,“ 29 თებერვალი, 2012.

11. იხ. „კემპბელი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“, (Campbell v. the United Kingdom), 25 მარტი, 1992.

12. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი, საქართველოს მოქალაქეები - გიორგი ბურჯანაძე, ლიკა საჯაია, გიორგი გოცირიძე, თათია ქინქლაძე, გიორგი ჩიტიძე, ლაშა ტუღუში, ზვიად ქორიძე, ააიპ „საერთაშორისო გამჭვირვალობა - საქართველო», ააიპ „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია“, ააიპ „სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოება“ და ააიპ „ადამიანის უფლებათა ცენტრი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 14 აპრილი, 2016.

13. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ,“ 26 დეკემბერი, 2007.

14. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და 24 ოქტომბერი, 2012.საქართველოს მოქალაქე თამარ ჩუგოშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ,“ 24 ოქტომბერი, 2012.

15. იქვე.

16 იხ. ასევე სსს გადაწყვეტილებები საქმეებზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ,“ 26 დეკემბერი, 2007; „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე თამარ ჩუგოშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ,“ 24 ოქტომბერი, 2012, აგრეთვე სსს განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები ალექსანდრე მაჭარაშვილი და დავით სართანია საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს წინააღმდეგ,“ 10 ივნისი, 2009.

17 სსს განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები ალექსანდრე მაჭარაშვილი და დავით სართანია საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს წინააღმდეგ,“ 10 ივნისი, 2009.

18. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ,“ 26 დეკემბერი, 2007.

19. იქვე.

20. იქვე.

21. იქვე. იგივე მიზნებია მითითებული „ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შესახებ» საქართველოს კანონის (30 აპრილი, 1999) მე-2 მუხლში: „ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიება ხორციელდება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ მისი განხორციელება გათვალისწინებულია კანონით და ის აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში ლეგიტიმურიმიზნების მისაღწევად - ეროვნული უშიშროების ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად, უწესრიგობის ან დანაშაულის ჩადენის თავიდან ასაცილებლად, ქვეყნის ეკონომიკური კეთილდღეობის ინტერესების ან სხვა პირთა უფლებებისა და თავისუფლებების დასაცავად (პ. 2).აღწევად - ეროვნული უშიშროების ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად, უწესრიგობის ან დანაშაულის ჩადენის თავიდან ასაცილებლად, ქვეყნის ეკონომიკური კეთილდღეობის ინტერესების ან სხვა პირთა უფლებებისა და თავისუფლებების დასაცავად (პ. 2).

22 სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია» და საქართველოს მოქალაქე თამარ ხიდაშელი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ,“ 29 თებერვალი, 2012.

23. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ,“ 26 დეკემბერი, 2007.

24 იხ. ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებები „კრუსლინი საფრანგეთის წინააღმდეგ“ (Kruslin v. France), 24 აპრილი, 1990; „გრიგორიადესი საბერძნეთის წინააღმდეგ“ (Grigoriades v. Greece), 25 ნოემბერი, 1997; „კოპი შვეიცარიის წინააღმდეგ“ (Kopp v. Switzerland), 25 მარტი, 1998.

25. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ,“ 26 დეკემბერი, 2007.

26. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ,“ 26 დეკემბერი, 2007.

27. 30 აპრილი,1999.

28. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე მაია ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ,“ 26 ოქტომბერი, 2007.

29. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ,“ 26 დეკემბერი, 2007.

30. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია“ და საქართველოს მოქალაქე თამარ ხიდაშელი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ,“ 29 თებერვალი, 2012.

31. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი, საქართველოს მოქალაქეები - გიორგი ბურჯანაძე, ლიკა საჯაია, გიორგი გოცირიძე, თათია ქინქლაძე, გიორგი ჩიტიძე, ლაშა ტუღუში, ზვიად ქორიძე, ააიპ „საერთაშორისო გამჭვირვალობა - საქართველო“, ააიპ „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია“, ააიპ „სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოება“ და ააიპ „ადამიანის უფლებათა ცენტრი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 14 აპრილი, 2016.

32. 2 ივნისი, 2005.

33. „რომან ზახაროვი რუსეთის წინააღმდეგ“ (Roman Zakharov v. Russia), 4 დეკემბერი, 2015 - ციტირებულია საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 14 აპრილის გადაწყვეტილებიდან.

34. „მეტადატა წარმოადგენს ინფორმაციას მობილური სატელეფონო საშუალებების ადგილმდებარეობის, განხორციელებული თუ შემოსული ზარების, ღიად თუ ანონიმურად განხორციელებული ძიებისა თუ სხვა ონლაინ ქმედებებთან დაკავშირებით“ - სსს 2016 წლის 14 აპრილის გადაწყვეტილება.

35. საკონსტიტუციო სასამართლოს ამ გადაწყვეტილების შემდეგ სახელმწიფომ ცვლილებები შეიტანა კანონის სათანადო ნორმებში და ასევე შექმნა ახალი საჯარო სამართლის იურიდიული პირი - „საქართველოს ოპერატიულ-ტექნიკური სააგენტო“. ეს სააგენტო, სასამართლოს გადაწყვეტილების შესაბამისად, უნდა იყოს გამოძიების ფუნქციისაგან დისტანცირებული, პროფესიულად არადაინტერესებული, დამოუკიდებლობის მყარი და საკმარისი გარანტიებით აღჭურვილი და ეფექტურად კონტროლირებადი ორგანო. მიუხედავად ამისა, შესაძლოა საკამათო იყოს სააგენტოს დამოუკიდებლობა, რადგან იგი შექმნილია სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახურის მმართველობის სფეროში.

36. იხ. გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება ფედერალური კრიმინალური სამსახურის შესახებ კანონის კონსტიტუციურობის თაობაზე, (Az 1 BvR 966/09, 1 BvR 1140/09), 20 აპრილი, 2016.

36. სახელმწიფოს აღნიშნული ვალდებულებიდან გამომდინარე დანაშაულად ითვლება „ბინის ან სხვა მფლობელობის ხელშეუხებლობის დარღვევა“ (სსკ მ. 160).

37. სისხლის სამართლოს კოდექსის წინა სქოლიოში მითითებული 160-ე მუხლით დანაშაულად ითვლება არა მხოლოდ ბინაში ან სხვა მფლობელობაში მფლობელის ნების საწინააღმდეგოდ უკანონოდ შესვლა, არამედ უკანონო ჩხრეკაც, რაც ისჯება თავისუფლების შეზღუდვით ან თავისუფლების აღკვეთით ორ წლამდე ვადით, ხოლო იგივე დანაშაული ჩადენილი სამსახურებრივი მდგომარეობის გამოყენებით ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ორიდან ხუთ წლამდე ვადით.

I. შესავალი

საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლით უზრუნველყოფილია თავისუფალ დემოკრატიულ საზოგადოებაში ადამიანის არსებობის საფუძველი - საკუთრება და მემკვიდრეობის უფლება. საკუთრების უფლება მჭიდროდ არის დაკავშირებული ადამიანის ღირსებასთან და თავისუფლებასთან, რადგან სწორედ საკუთრება არის ადამიანის არსებობისა და საქმიანობის ქონებრივი საფუძველი, რაც, თავის მხრივ, საკუთარი ცხოვრების დამოუკიდებლად, საკუთარი პასუხისმგებლობის საფუძველზე ჩამოყალიბების საშუალებას იძლევა. „საკუთრება წარმოადგენს ადამიანის პირადი დამოუკიდებლობის, პიროვნული განვითარების ერთ-ერთ წყაროს.“¹ გარდა ამისა, საკუთრება საფუძველს უყრის ადამიანის კერძო ინიციატივებს და ეკონომიკურ ურთიერთობებში საკუთარი პასუხისმგებლობით, დამოუკიდებლად, მოგების მიღების მიზნით მონაწილეობის სურვილს. საკუთრების უფლება ფაქტობრივად სახელმწიფოს სამართლებრივი და ეკონომიკური სისტემების ქვაკუთხედია, მის გარეშე შეუძლებელია სოციალური საბაზრო ეკონომიკისა და სანივთო (ქონებრივი) სამართლის არსებობა. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით „... კერძო საკუთრება, როგორც ინსტიტუტი, საბაზრო ეკონომიკის ბირთვს წარმოადგენს. შესაბამისად, ის არის არა მხოლოდ მესაკუთრეებს შორის ეკონომიკური კონკურენციის, არამედ ასევე დემოკრატიული სახელმწიფო და საზოგადოებრივი წყობილების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი წინა პირობა.“^2. სასამართლომ საკუთრების უფლების მნიშვნელობაც შეაფასა და აღნიშნა: „საკუთრების უფლება წარუვალი და უზენაესი ადამიანური ღირებულებაა, საყოველთაოდ აღიარებული ძირითადი უფლება, რომელიც დემოკრატიული საზოგადოების, სოციალური და სამართლებრივი სახელმწიფოს ქვაკუთხედია. საკუთრება ადამიანის ყოფიერების არსებითი საფუძველია.“³

კონსტიტუციის 21-ე მუხლი არა მხოლოდ აღიარებს საკუთრების ძირითად უფლებას, არამედ ხელშეუხებლად („ხელშეუვალია“) აცხადებს მას და დაუშვებლად მიიჩნევს საკუთრების შეძენის, გასხვისებისა და მემკვიდრეობით მიღების უფლების გაუქმებას. ამით კონსტიტუცია საფუძველს უყრის საკუთრების უფლების მუდმივ არსებობას. საკონსტიტუციო სასამართლომ ხაზი გაუსვა ამ დებულების მნიშვნელობას და აღნიშნა, რომ „ეს ნორმა გამოხატავს საკუთრების კონსტიტუციური უფლების სუბიექტებთან დაკავშირებით არსებულ თანხმობას და აწესებს, რომ საკუთრების, მისი შეძენის, გასხვისების ან მემკვიდრეობით მიღების უფლება საყოველთაო ხასიათს ატარებს და ამ ელემენტების გაუქმება დაუშვებელია.“⁴ იმავდროულად, კონსტიტუცია უმკაცრეს პირობებს აწესებს საკუთრების უფლების შეზღუდვის შესაძლებლობებისათვის:

„1. საკუთრება და მემკვიდრეობის უფლება აღიარებული და ხელშეუვალია. დაუშვებელია საკუთრების, მისი შეძენის, გასხვისების ან მემკვიდრეობით მიღების საყოველთაო უფლების გაუქმება.

2. აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის დასაშვებია ამ მუხლის პირველ პუნქტში აღნიშნულ უფლებათა შეზღუდვა კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში და დადგენილი წესით, იმგვარად, რომ არ დაირღვეს საკუთრების უფლების არსი.

3. აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრების ჩამორთმევა დასაშვებია კანონით პირდაპირ დადგენილ შემთხვევებში, სასამართლოს გადაწყვეტილებით ან ორგანული კანონით დადგენილი გადაუდებელი აუცილებლობისას, წინასწარი, სრული და სამართლიანი ანაზღაურების პირობით. ანაზღაურება თავისუფლდება ყოველგვარი გადასახადისა და მოსაკრებლისაგან.“

II. დაცული სფერო

კონსტიტუციის 21-ე მუხლით დაცული სიკეთე არის „საკუთრება“. კონსტიტუცია არ განსაზღვრავს, თუ რა იგულისხმება „საკუთრებაში“, რა შინაარსი დევს მასში, რადგან ეს კანონმდებლის კომპეტენციაა. საკონსტიტუციო სასამართლომ გარკვევით აღნიშნა, რომ „... კანონმდებელი უფლებამოსილია, კონსტიტუციურ-სამართლებრივი ნორმებისა და პრინციპების დაცვით, დაადგინოს ნორმები, რომლებიც განსაზღვრავენ საკუთრების შინაარსსა და ფარგლებს. საკუთრება არის კანონმდებლის მიერ დეფინირებადი უფლება.“⁵ მიუხედავად ამისა, აღნიშნული უფლებამოსილების განხორციელებისას კანონმდებელი შებოჭილია საკუთრების ძირითადი უფლების, როგორც ბუნებითი უფლების მნიშვნელობით და მისი „ხელშეუვალობით“ (მ. 21, პ. 1, წინ. 1), ასევე საკუთრების, მისი შეძენის, გასხვისების ან მემკვიდრეობით მიღების უფლების არსებობის გარანტიით (მ. 21, პ. 1, წინ. 2.).

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი „საკუთრებას“ განმარტავს როგორც ქონების (ნივთის) მფლობელობის, სარგებლობისა და განკარგვის უფლებამოსილებათა ერთიანობას (მ. 170). კოდექსის 147-ე მუხლის მიხედვით, „ქონება“ არის „ყველა ნივთი და არამატერიალური ქონებრივი სიკეთე, რომელთა ფლობა, სარგებლობა და განკარგვა შეუძლიათ ფიზიკურ და იურიდიულ პირებს და რომელთა შეძენაც შეიძლება შეუზღუდავად, თუკი ეს აკრძალული არ არის კანონით ან არ ეწინააღმდეგება ზნეობრივ ნორმებს.“ როგორც ვხედავთ, სამოქალაქო კოდექსი ქონებად აღიარებს არა მარტო ნივთებს (ე.წ. „სხეულებრივ ნივთებს“ - res corporales), არამედ არამატერიალურ ქონებრივ სიკეთეებსაც (ე.წ. „უსხეულო ნივთებს“ - incorporales). შესაბამისად, საკუთრების ძირითადი უფლებით დაცულია როგორც უძრავ-მოძრავი ქონება, ისე არამატერიალური ქონებრივი სიკეთე - უფლებები. აქ იგულისხმება ხელშეკრულებიდან წარმოშობილი მოთხოვნები, აქციები და წილი საწარმოში, საავტორო უფლება და ა.შ. საკონსტიტუციო სასამართლომ ასევე აღნიშნა, რომ „მოთხოვნის უფლებაზე საკუთრება აღიარებულია ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლით.“ სასამართლოს განმარტებით, მოცემული ძირითადი უფლება „... არ გულისხმობს მარტოოდენ ფიზიკურ ნივთებზე საკუთრების უფლებას და ზოგიერთი სხვა უფლებები და სარგებელი, რომლებიც ქმნიან ქონებას, მაგალითად მოთხოვნის უფლება, ასევე შეიძლება განხილული იქნეს როგორც საკუთრების უფლება.“⁶

საკუთრების ძირითადი უფლება ასევე მოიცავს ინტელექტუალურ საკუთრებას, და, შესაბამისად, საავტორო უფლებებს. როგორც ცნობილია, საქართველოს კონსტიტუცია ინტელექტუალურ საკუთრებას სპეციალური, 23-ე მუხლით აღიარებს, რითაც მის განსაკუთრებულ დაცვას უზრუნველყოფს.⁷

საკუთრების უფლების სუბიექტები არიან ფიზიკური პირები, აგრეთვე კერძო სამართლის იურიდიულ პირები. კონსტიტუციის 21-ე მუხლით დაცულია არა მხოლოდ ფიზიკურ, არამედ აგრეთვე იურიდიულ პირთა საკუთრება. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ ხაზგასმით აღნიშნა, რომ იურიდიულ პირებს, მაგალითად, შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებას ისევე იცავს კონსტიტუციის 21-ე მუხლი, როგორც ნებისმიერ ფიზიკურ პირს. „ქონება, რომელიც პარტნიორებმა შეიტანეს საზოგადოებაში, არ ქმნის მათ საერთო საკუთრებას და ამ ქონებაზე არ ვრცელდება სამოქალაქო კოდექსით საერთო საკუთრებისათვის დადგენილი ნორმები. იურიდიული პირის ქონება, იურიდიული პირის, როგორც სამართლის სუბიექტის საკუთრებაა და არა მისი დამფუძნებლების ან მასში მონაწილეების.“⁸

აღსანიშნავია, რომ კონსტიტუციის 21-ე მუხლით დაცულია მხოლოდ კერძო სამართლის იურიდიულ პირთა და არა სახელმწიფოს საკუთრება. შესაბამისად, საჯარო სამართლის იურიდიულ პირს არ შეუძლია სასამართლოს მიმართოს იმ არგუმენტით, რომ სახელმწიფომ დაარღვია 21-ე მუხლით უზრუნველყოფილი მისი საკუთრების ძირითადი უფლება.

საკუთრების ძირითადი უფლებიდან გამომდინარე სახელმწიფოს (ნეგატიური თვალსაზრისით) ეკისრება ვალდებულება არ ხელყოს კერძო პირთა საკუთრება. ამასთანავე, პოზიტიური თვალსაზრისით, სახელმწიფო ვალდებულია დაიცვას და ხელი შეუწყოს საკუთრების უფლების რეალიზაციას. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველი პუნქტის პირველი წინადადების დებულება „... იცავს მესაკუთრეს (საკუთრებას) სახელმწიფოს მხრიდან არა მხოლოდ უარყოფითი ჩარევებისაგან (როგორიცაა მისი გაუქმება, უსაფუძვლო შეზღუდვა ან ჩამორთმევა), არამედ სახელმწიფოს აკისრებს ვალდებულებას განახორციელოს აქტიური პოზიტიური მოქმედებანი საკუთრების უფლების შინაარსის რეალური გამოვლენისათვის. საკუთრების უფლების უზრუნველყოფა ასევე გულისხმობს მის დასაცავად ეფექტიანი სამართლებრივი მექანიზმების შექმნას. საკუთრების აღიარებას აზრი დაეკარგებოდა და უშინაარსო გახდებოდა, თუკი სახელმწიფო არ მოახდენდა მის უზრუნველყოფას.“⁹

სახელმწიფოს მიერ თავისი პოზიტიური ვალდებულების დარღვევის კარგი მაგალითია საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ განხილული საქმე,¹⁰ რომელიც ეხებოდა ენერგეტიკის მინისტრის ბრძანების კონსტიტუციურობას საკუთრების ძირითად უფლებასთან მიმართებით. მოსარჩელეებმა შეიძინეს ქონება კონკრეტული სამეწარმეო საქმიანობის განხორციელების მიზნით (ელექტროენერგიის განაწილება) და მათთვის თავიდანვე ცნობილი იყო, რომ ამ ქონების ეფექტური გამოყენება შესაძლებელი იყო მხოლოდ აღნიშნული მიზნით. მინისტრის ბრძანებით კი სახელმწიფო, ერთი შეხედვით, თითქოს არ ერეოდა მესაკუთრეთა უფლებაში ემართათ თავიანთი ქონება და მათ ისევ რჩებოდათ საკუთრების შინაარსისათვის დამახასიათებელი ელემენტები, მაგრამ, მეორე მხრივ, ისინი ფაქტობრივად ჩამოცილებული იქნენ საკუთრებაზე დაფუძნებული საქმიანობიდან. შედეგად, მესაკუთრეები პირდაპირი დანიშნულებისამებრ ვეღარ იყენებდნენ თავიანთ ქონებას. სასამართლომ საკუთრების უფლების ასეთი გამოფიტვა 21-ე მუხლის პირველი პუნქტიდან გამომდინარე სახელმწიფოს ვალდებულების შეუსრულებლობად და, შესაბამისად, საკუთრების უფლების დარღვევად მიიჩნია და აღნიშნა: „ქონების ფლობას აზრი დაეკარგება, თუკი სუბიექტის ქონებრივი უფლებები შინაარსგამოცლილი გახდება. საკუთრების შინაარსი მაშინაა გარანტირებული, როცა მესაკუთრეს შეუძლია საკუთრებაში მოაზრებული უფლებამოსილებების სრულყოფილად განხორციელება საკუთრების ობიექტის ფუნქციით დეტერმინირებული ნების მიხედვით. აქედან გამომდინარე, კანონმდებელი ვალდებულია, მესაკუთრეს მისცეს თავისი საკუთრების დანიშნულებისამებრ გამოყენების შესაძლებლობა, რაც, პირველ რიგში, გულისხმობს საკუთრების ობიექტებთან თავად მესაკუთრის პირად ურთიერთობას. სწორედ ეს წარმოადგენს საკუთრების, როგორც სანივთო უფლების პოზიტიური შინაარსის გამოვლინებას.“

საკუთრების ძირითადი უფლება იცავს მოქალაქეებს სახელმწიფოს მიერ მათი ქონების (ნივთების) და უფლებების ჩამორთმევისაგან. ეს არის არა მარტო გარანტია იმ თვალსაზრისით, რომ საკუთრების ჩამორთმევა უნდა განხორციელდეს მხოლოდ სათანადო ანაზღაურებით. უპირველეს ყოვლისა, ეს ნიშნავს, რომ დაცულია საკუთრების, როგორც ასეთის, არსებობა, ანუ ყველას აქვს თავისი ქონების (ნივთების) და უფლებების ფლობისა და შენარჩუნების უფლება. არ არის დაცული საკუთრებიდან (მაგალითად, საწარმოდან) შემოსავლისა და რაიმე მოგების მიღების შანსები. ეს ნიშნავს, რომ საკუთრების ძირითადი უფლება არ იცავს მოქალაქეს გადასახადების გადახდისაგან. წინააღმდეგ შემთხვევაში გადასახადების გადახდის ვალდებულება ჩაითვლებოდა საკუთრების ჩამორთმევად, რომელიც სახელმწიფოს მიერ სათანადო ანაზღაურებით უნდა განხორციელდეს, საბოლოოდ კი მივიღებდით სიტუაციას, როცა შეუძლებელი იქნებოდა გადასახადების ამოღება. სწორედ ასე განმარტა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ საკუთრების ძირითადი უფლების მნიშვნელობა, როცა მიუთითა, რომ ადამიანის მოვალეობას, იხადოს გადასახადები და მოსაკრებლები, თან ახლავს სახელმწიფო ვალდებულება, რომ ეს გადასახადები და მოსაკრებლები სათანადო წესით, ანუ, კონსტიტუციის 94-ე მუხლის შესაბამისად, კანონით დაადგინოს. „წინააღმდეგ შემთხვევაში, გადასახადები ყოველთვის ხელყოფს საკუთრებას, მესაკუთრის იმ უფლებებს, რომლებიც საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველი პუნქტითაა გარანტირებული.“¹¹

კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველი პუნქტით დაცულია აგრეთვე საკუთრების შეძენის უფლება. აღნიშნულზე პირდაპირ მიუთითებს ამ მუხლის პირველი პუნქტის მე-2 წინადადება. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით „საკუთრების შეძენის უფლება გულისხმობს პიროვნების შესაძლებლობას, გახდეს მესაკუთრე“, რაც ადამიანისთვის დამახასიათებელ ნორმალურ სოციალურ ქცევას წარმოადგენს. შესაბამისად, აქედან გამომდინარეობს სახელმწიფოს ნეგატიური ვალდებულება არ ჩაერიოს და ხელი არ შეუშალოს პირებს საკუთრების შეძენასა და ამით თავიანთი ქონების შექმნაში. მეორე მხრივ, სახელმწიფო ვალდებულია (პოზიტიური ვალდებულება) შექმნას სათანადო პირობები ადამიანის შესაბამისი საქმიანობისათვის. სასამართლომ მიუთითა, რომ „საკუთრების კონსტიტუციურ-სამართლებრივი გარანტია მოიცავს ისეთი საკანონმდებლო ბაზის შექმნის ვალდებულებას, რომელიც უზრუნველყოფს საკუთრებითი უფლების პრაქტიკულ რეალიზებას და შესაძლებელს გახდის საკუთრების შეძენის გზით ქონების დაგროვებას.“¹² ამასთან ერთად, სასამართლომ გარკვევით აღნიშნა, რომ ეს უფლება ვერ გახდებოდა კერძო პირთა მხრიდან სახელმწიფოსათვის გარკვეული მატერიალური სიკეთეების მოთხოვნის საფუძველი.

საკუთრების ძირითადი უფლებით პოზიტიური თვალსაზრისით დაცულია საკუთრებით სარგებლობა, ნეგატიური თვალსაზრისით კი - მესაკუთრის უფლება, არ ისარგებლოს თავისი საკუთრებით.

კონსტიტუციის 21-ე მუხლით დაცულია აგრეთვე საკუთრების განსაკუთრებული ფორმა - მემკვიდრეობის უფლება, ანუ საკუთრების მემკვიდრეობით მიღებისა და გაცემის უფლება, რომელიც უზრუნველყოფს სახელმწიფო ჩარევისაგან საკუთრების დაცვას ადამიანის სიკვდილის შემთხვევაში. საკონსტიტუციო სასამართლო მიიჩნევს, რომ მემკვიდრეობის უფლება უმაღლესი რანგის სამართლებრივი სიკეთეა და განმარტავს: „მემკვიდრეობის უფლების გარანტია ავსებს საკუთრების გარანტიას როგორც ასეთს და ამ უკანასკნელთან ერთად ქმნის კონსტიტუციით გათვალისწინებული კერძო საკუთრებითი წესრიგის საფუძველს. საკუთრება და მემკვიდრეობის უფლება ერთად ქმნიან იმ საზოგადოებრივი წყობილების არსებით, ძირითად ელემენტებს, რომლებიც ადამიანის კერძო ავტონომიის პრინციპს ემყარება.“¹³

მემკვიდრეობის უფლებით უზრუნველყოფილია, ერთი მხრივ, მამკვიდრებლის უფლება თავისი ქონება საკუთარი („უკანასკნელი“) სურვილის შესაბამისად განკარგოს, მეორე მხრივ კი - მემკვიდრის უფლება მიიღოს მამკვიდრებლის მიერ დატოვებული ქონება. მამკვიდრებელი ყოველივე ამას ახორციელებს ანდერძის საფუძველზე, რომლითაც იგი განსაზღვრავს, სიკვდილის შემდეგ ვის დარჩება მისი ქონება. ამით ნათელი ხდება მემკვიდრეობის უფლების მჭიდრო კავშირი საკუთრების უფლებასთან, რადგან ანდერძის თავისუფლება სხვა არაფერია, თუ არა უფლება მამკვიდრებელმა უკანასკნელად განკარგოს თავისი საკუთრება. მემკვიდრეებისათვის კი მემკვიდრეობის უფლების კონსტიტუციურ-სამართლებრივი უზრუნველყოფა ნიშნავს იმას, რომ კანონით მემკვიდრეობის მიღების უფლების მქონე პირთა წრე დადგენილი უნდა იქნეს მხოლოდ იმ შემთხვევებისათვის, როცა არ არსებობს მამკვიდრებლის ანდერძი. ამ მოთხოვნებს შეესაბამება საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი, რომლის მიხედვითაც კანონით მემკვიდრეობა, ანუ გარდაცვლილის ქონების გადასვლა კანონში მითითებულ პირებზე, მოქმედებს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, «თუ მამკვიდრებელს არ დაუტოვებია ანდერძი, ან თუ ანდერძი მოიცავს სამკვიდროს ნაწილს, ან თუ ანდერძი მთლიანად ან ნაწილობრივ ბათილად იქნება ცნობილი“ (მ. 1306, ნაწ. 2).

კონსტიტუციის 21-ე მუხლით დაცულია მხოლოდ კანონიერი საკუთრება, კანონიერად მიღებული და შექმნილი ქონება. საკუთრების ძირითადი უფლების ამ შინაარსიდან გამომდინარე საკონსტიტუციო სასამართლომ მიიღო გადაწყვეტილება უკანონო და დაუსაბუთებელი ქონების ჩამორთმევის კონსტიტუციურობასთან დაკავშირებით.¹⁴ ამ და სხვა საქმეებში სასამართლომ გარკვევით მიუთითა, რომ 21-ე მუხლის პირველი პუნქტის დებულება გულისხმობს მხოლოდ კანონიერი საკუთრების დაცვას. „უკანონო საკუთრება 21-ე მუხლით დაცულ სფეროში ვერ ექცევა, რადგან ამ დროს თავად საკუთრების უფლების არსებობაა საეჭვო.“¹⁵

III. დაცულ სფეროში ჩარევა

მიუხედავად საკუთრების უდიდესი მნიშვნელობისა, იგი არ არის აბსოლუტურად უზრუნველყოფილი ძირითადი უფლება. საკონსტიტუციო სასამართლო განმარტავს, რომ კონსტიტუციის 21-ე მუხლი მესაკუთრეს იცავს მხოლოდ დაუსაბუთებელი და სამართლებრივად გაუმართლებელი ჩარევისაგან.¹⁶ გარდა ამისა, სასამართლო მიიჩნევს, რომ საქართველოს კონსტიტუცია საკუთრებას გარკვეულ სოციალურ ფუნქციებს ანიჭებს. „საკუთრების უფლების განხორციელებამ არ უნდა დაარღვიოს სხვათა უფლებები და თავისუფლებები, ხოლო საკუთრებით სარგებლობა იმავდროულად უნდა ემსახურებოდეს საერთო კეთილდღეობას.“¹⁷ თუ ეს მოთხოვნები არ სრულდება ან არსებობს კანონმდებლობით გათვალისწინებული სხვა სათანადო გარემოებები, მაშინ კონსტიტუცია, 21-ე მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტებიდან გამომდინარე, დასაშვებად მიიჩნევს ამ ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში ჩარევას. თუმცა, საყურადღებოა, რომ კონსტიტუციით გამიჯნულია ჩარევის ორი სახე: საკუთრების უფლების შეზღუდვა და საკუთრების ჩამორთმევა.

21-ე მუხლის მე-2 პუნქტის მიხედვით, საკუთრების უფლების შეზღუდვა შეიძლება განხორციელდეს: (1) მხოლოდ აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის, (2) მხოლოდ კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში და (3) მხოლოდ კანონით დადგენილი წესით. როგორც აღინიშნა, კანონმდებელმა კანონით შეიძლება განსაზღვროს, რა არის საკუთრება; შესაბამისად კანონით შეიძლება შეიზღუდოს ან გაფართოვდეს „საკუთრების“ ცნება. საკონსტიტუციო სასამართლომ სწორედ ამას გაუსვა ხაზი, თუმცა კანონმდებლის ვალდებულებაზეც მიუთითა: „რაც შეეხება კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებულ საკუთრების შეზღუდვას, ეს მისი შინაარსის (შემადგენლობის) შეზღუდვაა. კანონმდებელი ვალდებულია სწორად გაავლოს საკუთრების შეზღუდვის ზღვარი. შეზღუდვის ნებისმიერ შემთხვევაში, „საკუთრების არსება უნდა შენარჩუნდეს და მისი შინაგანი შინაარსი არ უნდა დაზიანდეს.“¹⁸

საკუთრების ძირითადი უფლების შეზღუდვას წარმოადგენს ყოველი კანონი, რომელიც დაავიწროვებს საკუთრების ცნებას. შესაძლოა, კანონით საკუთრება სხვაგვარადაც შეიზღუდოს, მაგრამ ყველა შემთხვევაში შეზღუდვას საფუძვლად უნდა ედოს აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება და იგი უნდა განხორციელდეს კანონით დადგენილი წესით. ამასთანავე, საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „არ არის აუცილებელი, რომ კანონმდებელმა კონკრეტულად მიუთითოს ნორმაში, თუ რა „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის“ იღებს მას.“ ასეთი საჭიროების „არსებობა შეიძლება გაირკვეს ნორმის ანალიზის, მისი განმარტების შედეგად,“ რასაც დავის შემთხვევაში საბოლოოდ საკონსტიტუციო სასამართლო დაადგენს.¹⁹ საკუთრების უფლების შეზღუდვას ზოგად-აბსტრაქტული ხასიათი აქვს. ამავე დროს, საკუთრების უფლებით დაცულ სფეროში ასეთი ჩარევისას სახელმწიფოს არ ევალება რაიმე საფასურის თუ კომპენსაციის უზრუნველყოფა.²⁰

კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებული საკუთრების ჩამორთმევა დაცულ სფეროში ჩარევის ყველაზე მძიმე და რადიკალური სახეა.საკუთრების შეზღუდვისაგან განსხვავებით ჩამორთმევა კონკრეტულ-ინდივიდუალური და ერთჯერადი ხასიათისაა და შესაბამის კანონებში „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების“ შემთხვევები ამომწურავად უნდა იყოს მითითებული. საკუთრების ჩამორთმევა შეიძლება განხორციელდეს: (1) მხოლოდ აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის, (2) მხოლოდ კანონით პირდაპირ დადგენილ შემთხვევებში, (3) მხოლოდ სასამართლოს გადაწყვეტილებით და (4) მხოლოდ სათანადო ანაზღაურებით. მოსამართლის გადაწყვეტილების გარეშე საკუთრების ჩამორთმევა დასაშვებია, (1) მხოლოდ ორგანული კანონით დადგენილი გადაუდებელი აუცილებლობის შემთხვევებში, თუმცა ამ დროსაც ჩამორთმევა შეიძლება განხორციელდეს (2) მხოლოდ აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის და (3) მხოლოდ სათანადო ანაზღაურებით. ნებისმიერი სხვა მიზნით, ან კანონქვემდებარე აქტით და ანაზღაურების გარეშე ან ზემოაღნიშნულ პირობათაგან ერთ-ერთის არარსებობის შემთხვევაში საკუთრების ჩამორთმევა წარმოადგენს გაუმართლებელ, უსაფუძვლო ჩარევას საკუთრების ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში.²¹

IV. ჩარევის კონსტიტუციურსამართლებრივი საფუძველი

კონსტიტუციის 21-ე მუხლის შესაბამისად დღეს საქართველოში მოქმედებს კანონები, რომლებიც ითვალისწინებს საკუთრების ჩამორთმევის შემთხვევებს. ეს კანონები სრულად შეესაბამება საკუთრების ჩამორთმევისათვის კონსტიტუციით დადგენილ პირობებს. ეს ნიშნავს, რომ აღნიშნული კანონების საფუძველზე სახელმწიფოს მიერ განხორციელებული მოქმედება თუმცა საკუთრების ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში ჩარევას წარმოადგენს, მაგრამ ეს ჩარევა კონსტიტუციურსამართლებრივად გამართლებულია, რადგან ეყრდნობა კონსტიტუციისა და კონსტიტუციის შესაბამისი კანონის ნორმებს.

გადაუდებელი აუცილებლობის შემთხვევები, როდესაც სახელმწიფოს შეიძლება სწრაფად და რადიკალურად ჩაერიოს დაცულ სფეროში, განსაზღვრულია საქართველოს ორგანული კანონით „საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის გადაუდებელი აუცილებლობისას სათანადო ანაზღაურებით საკუთრების ჩამორთმევის წესის შესახებ.“²² კანონის მიხედვით, გადაუდებელ აუცილებლობას განეკუთვნება ვითარება, რომლის დროსაც საომარი ან საგანგებო მდგომარეობის, ეკოლოგიური კატასტროფის, სტიქიური უბედურების, ეპიდემიის, ეპიზოოტიის გამო საფრთხე ექმნება ადამიანთა სიცოცხლესა და ჯანმრთელობას, სახელმწიფო ან საზოგადოებრივ უსაფრთხოებას (მ. 2). საკუთრების ჩამორთმევის შესახებ გადაწყვეტილებას იღებს საქართველოს სამინისტრო, ავტონომიური რესპუბლიკის სამთავრობო დაწესებულება ან ადგილობრივი თვითთმმართველობის ორგანო, რომლის სამოქმედო ტერიტორიაზედაც იმყოფება საკუთრების ობიექტი (მ. 3). ყველა შემთხვევაში აუცილებელია მესაკუთრისათვის საკუთრების ობიექტის საფასურის გადახდა. ობიექტის შეფასება ხდება უფლებამოსილი სახელმწიფო ორგანოს მიერ. საფასური (ანაზღაურება) მესაკუთრეს გადაეცემა წინასწარ, საკუთრების ჩამორთმევამდე, სრულად და სამართლიანად. (მ. 4). ამასთანავე, კანონის მე-2 მუხლით გათვალისწინებული ვითარების შეწყვეტის შემდეგ მესაკუთრეს აქვს უფლება, სათანადო ანაზღაურებით საკუთრების ჩამორთმევისა და მიყენებული ზიანის ანაზღაურების შესახებ გადაწყვეტილება გაასაჩივროს სასამართლოში, კანონმდებლობით დადგენილი წესით (მ. 6).

კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტის შესაბამისად საქართველოში ასევე მოქმედებს კანონი „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრების ჩამორთმევის წესის შესახებ“,²³ რომელიც განსაზღვრავს აღნიშნული მიზნით საკუთრების ჩამორთმევის შემთხვევებს და ადგენს ჩამორთმევის განხორციელების წესს. კანონის მიხედვით, აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის წინასწარი, სრული და სამართლიანი კომპენსაციის გადახდით საკუთრების ჩამორთმევის ერთჯერადი უფლება, ანუ ექსპროპრიაციის უფლება, საქართველოს ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების მინისტრის ბრძანების საფუძველზე და სასამართლოს გადაწყვეტილებით შეიძლება მიენიჭოს სახელმწიფო ორგანოს ანდა საჯარო ან კერძო სამართლის იურიდიულ პირს (მ. 1; მ. 2, პ. 1). ექსპროპრიაცია შეიძლება განხორციელდეს მხოლოდ კანონში მითითებული კონკრეტული მიზნით, მათ შორის, გზისა და მაგისტრალის გაყვანა-მშენებლობისათვის, რკინიგზის ხაზების გაყვანისათვის, ნედლი ნავთობის, ბუნებრივი გაზისა და ნავთობპროდუქტების მილსადენების გაყვანისათვის, ელექტროენერგიის გადამცემი და გამანაწილებელი ხაზების მშენებლობისათვის, სატელეფონო ხაზებისა და სატელევიზიო კაბელების გაყვანისათვის, აგრეთვე საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის აუცილებელი ნაგებობების მშენებლობისა და ეროვნული თავდაცვისათვის საჭირო სამუშაოებისათვის (მ. 2, პ. 2). ექსპროპრიატორი ვალდებულია წინასწარ, ქონების შეძენამდე წარუდგინოს ქონების მესაკუთრეს წინადადება საბაზრო ღირებულების შესაბამისად შეფასებული ქონების საკომპენსაციო თანხის შესახებ (მ. 6). თუ ქონების მესაკუთრე და ექსპროპრიატორი ვერ შეთანხმდებიან ქონების საბაზრო ღირებულებასა და საკომპენსაციო თანხაზე, მათ უფლება აქვთ დავის გადასაწყვეტად მიმართონ სასამართლოს (მ. 8). საექსპროპრიაციო ქონების საკომპენსაციო თანხის საბოლოო შეფასებას დამოუკიდებელი ექსპერტის დასკვნისა და მხარეთა მიერ წარმოდგენილი მტკიცებულებების საფუძველზე ახორციელებს სასამართლო (მ. 9). სამართალწარმოების ხარჯებსა და საექსპროპრიაციო ქონების შეფასებასთან და გადაცემასთან დაკავშირებულ ყველა ხარჯს გადაიხდის ექსპროპრიატორი (მ. 10). აღსანიშნავია, რომ სხვა ქონებისაგან განსხვავებით სასოფლო-სამეურნეო მიწის შეფასებისას, მასზე არსებული ნათესების საკომპენსაციო თანხა განისაზღვრება იმ შემოსავლის გათვალისწინებით, რომელსაც ქონების მესაკუთრე მისგან მიიღებდა მიმდინარე სამეურნეო წლის განმავლობაში (მ. 11).

გამომდინარე იქედან, რომ ზემოაღნიშნული კანონების საფუძველზე საკუთრების ჩამორთმევა აღმასრულებელი ხელისუფლების მიერ ხორციელდება, მას ადმინისტრაციულ ჩამორთმევას უწოდებენ. ამავე დროს, აღნიშნული კანონებით განსაზღვრულია საკუთრების ჩამორთმევის ამომწურავი შემთხვევები. ნებისმიერ სხვა შემთხვევაში საკუთრების ჩამორთმევა სახელმწიფოს მხრიდან დაცულ სფეროში თვითნებური და გაუმართლებელი ჩარევა იქნება.

21-ე მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტები საკუთრების უფლებით დაცულ სფეროში ჩარევის (შეზღუდვის ან ჩამორთმევის) საფუძვლად, სავალდებულო წინაპირობად „აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებას“ ადგენენ. მიუხედავად ამისა, ჩარევის რადიკალურობიდან და ინტენსიურობიდან გამომდინარე, აშკარაა, რომ საკუთრების ჩამორთმევისას აღნიშნული ტერმინის შინაარსი ნათლად განსაზღვრული და ზუსტი უნდა იყოს. საკონსტიტუციო სასამართლო თვლის, რომ «საკუთრების ჩამორთმევის კონტექსტში „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება» მკაცრ და კონკრეტულ განმარტებას ექვემდებარება“,²⁴ რაც განსაზღვრულია კიდეც «აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრების ჩამორთმევის წესის შესახებ» კანონით გათვალისწინებული ამომწურავი ჩამონათვალით. რაც შეეხება მოცემული ტერმინის შინაარსს 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტის ფარგლებში, სასამართლოს მიაჩნია, რომ იგი „ფართოდ უნდა იქნეს გაგებული საკუთრების სოციალური ბუნებიდან გამომდინარე. ... თუმცა, ეს არ ნიშნავს კანონმდებლის სრულ თავისუფლებას და ამოვარდნას კონსტიტუციურსამართლებრივი ჩარჩოებიდან. კანონმდებლის მიერ გამოხატული პოზიცია უნდა იყოს დაბალანსებული, მკაფიო, გარკვეული და არ უნდა იძლეოდეს თვითნებობისა და ნორმის ბოროტად, არამიზნობრივად გამოყენების შესაძლებლობას.“²⁵

დაცულ სფეროში ჩარევის ყველა შემთხვევაში სახელმწიფო ვალდებულია დაიცვას თანაზომიერების პრინციპი და მის შესაბამისად იმოქმედოს. აქედან გამომდინარე, სახელმწიფო ვალდებულია დაასაბუთოს როგორც შეზღუდვის ლეგიტიმური მიზნის მნიშვნელობა, ისე შეზღუდვის საშუალების გამოსადეგობა, აუცილებლობა და პროპორციულობა. სახელმწიფომ ასევე უნდა გაითვალისწინოს, რომ ნებისმიერი შეზღუდვა აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებით უნდა იყოს განპირობებული, ანუ, ფაქტობრივად, ამ საჭიროებაში უნდა ჩანდეს შეზღუდვის მიზანი. საკონსტიტუციო სასამართლომ საკუთრების ძირითადი უფლების შეზღუდვასთან დაკავშირებით საჭიროდ ჩათვალა კიდევ ერთხელ განემარტა თანაზომიერების პრინციპის შინაარსი და აღნიშნა, რომ იგი „წარმოადგენს ადამიანის უფლების შეზღუდვისას კანონმდებლის შებოჭვის მექანიზმს და, შესაბამისად, კონსტიტუციური კონტროლის ელემენტს. თანაზომიერების პრინციპის მოთხოვნაა, რომ უფლების მზღუდავი საკანონმდებლო რეგულირება უნდა წარმოადგენდეს ღირებული საჯარო (ლეგიტიმური) მიზნის მიღწევის გამოსადეგ და აუცილებელ საშუალებას. ამავე დროს, უფლების შეზღუდვის ინტენსივობა მისაღწევი საჯარო მიზნის პროპორციული, მისი თანაზომიერი უნდა იყოს. დაუშვებელია ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა განხორციელდეს ადამიანის უფლების მომეტებული შეზღუდვის ხარჯზე.“²⁶

თანაზომიერების პრინციპი გამოიყენა საკონსტიტუციო სასამართლომ ერთ-ერთი საქმეში,²⁷ რომელშიც სადავო ნორმით აკრძალული იყო უცხოელების მიერ სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწის შეძენა, ხოლო თუკი იგი მიწას მართლზომიერად ფლობდა ან მემკვიდრეობით მიიღებდა, უცხოელი ვალდებული იყო მიწაზე საკუთრების უფლების წარმოშობიდან 6 თვის ვადაში გაესხვისებინა იგი. მოსარჩელე (დანიის მოქალაქე, რომელიც ცხოვრობდა საქართველოში) თვლიდა, რომ სადავო ნორმა არღვევდა მის უფლებას საკუთრებაზე. თავდაპირველად სასამართლომ საკუთრების უფლების საყოველთაობას გაუსვა ხაზი და აღნიშნა, რომ „კონსტიტუციის 21-ემუხლით გარანტირებული უფლება ეკუთვნის ყველას და კონსტიტუციური ნორმა არ განსაზღვრავს უფლების სუბიექტთა ექსკლუზიურ წრეს, მათ შორის მოქალაქეობის ნიშნით.“ ამით სასამართლომ კიდევ ერთხელ ნათლად განმარტა, რომ საკუთრების უფლების სუბიექტია ყველა ადამიანი, როგორც საქართველოს მოქალაქე, ისე უცხოელი, ხოლო „... კონსტიტუციით აღიარებული და უზრუნველყოფილი საკუთრება გულისხმობს ყველასათვის ერთიანი და თანასწორი საკუთრების უფლების დამკვიდრებას.“ აღნიშნულიდან გამომდინარე, ცხადი გახდა, რომ სადავო ნორმა, თავისი არსით, წარმოადგენდა საკუთრების უფლების შეზღუდვას 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტის მნიშვნელობით. შეზღუდვის გამართლებისათვის სახელმწიფო ვალდებული იყო დაესაბუთებინა, რომ არსებობს აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება (ლეგიტიმური საჯარო მიზანი), რომლის მიღწევასაც ემსახურებოდა სადავო ნორმა. ასეთ მიზნებად დასახელდა მიწის რაციონალური გამოყენებით აგრარული სტრუქტურის გაუმჯობესება, მიწის ნაკვეთების დაქუცმაცების თავიდან აცილება, ასევე მდიდარი ქვეყნების მოქალაქეების მიერ საქართველოში მიწის მასობრივი შეძენის პრევენცია. ეს ყველაფერი, სახელმწიფოს აზრით, სახელმწიფოს ეკონომიკური უსაფრთხოების, გარემოს და ქვეყნის უშიშროების დაცვას ემსახურებოდა.

საკონსტიტუციო სასამართლომ მიუთითა, რომ სახელმწიფო უსაფრთხოების დაცვა და აგრარული სტრუქტურის გაუმჯობესების ხელშეწყობა ნამდვილად წარმოადგენს საჯარო ინტერესის საგანს, მაგრამ ამ საფუძველზე საკუთრების უფლების შეზღუდვის დასაბუთებისათვის აუცილებელია არსებობდეს ლოგიკური კავშირი შეზღუდვასა და ლეგიტიმურ მიზანს შორის. სასამართლომ მიუთითა, რომ „იმ შემთხვევაში, თუ შეზღუდვა ლეგიტიმურ მიზანს ლოგიკურად არ უკავშირდება - შეზღუდვა გაუმართლებელია. მხოლოდ ასეთი კავშირის არსებობის შემთხვევაში გადადის სასამართლო სადავო ნორმის კონსტიტუციასთან შესაბამისობის შეფასების შემდეგ საფეხურზე: დაცულია თუ არა პროპორციულობა ინდივიდის უფლებასა და საჯარო ინტერესებს შორის.“²⁸ ამ პოზიციიდან გამომდინარე, სასამართლოსათვის ვერ გამოიკვეთა ვერც ერთი არგუმენტი, რომელიც წარმოაჩენდა რაიმე ლოგიკურ კავშირს უცხოელისათვის მიწაზე საკუთრების აკრძალვასა და აგრარული სტრუქტურისგაუმჯობესებას შორის. სასამართლომ აღნიშნა, რომ „აგრარული სტრუქტურის გაუმჯობესების ხელშეწყობის შესაძლებლობა სახელმწიფოს ერთნაირად აქვს იმისგან დამოუკიდებლად, სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწა საქართველოში მცხოვრებ უცხოელ ფერმერს ეკუთვნის თუ საქართველოს მოქალაქეს,“ ხოლო აგრარულ სექტორში „წარმოებული პროდუქტის როგორც ეკონომიკური ხასიათი, ისევე ხარისხი არ არის დამოკიდებული ამ რესურსის მწარმოებლის მოქალაქეობრივ კუთვნილებაზე.“²⁹

სასამართლომ ასევე დაუსაბუთებლად და არალოგიკურად მიიჩნია კავშირი სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწის უცხოელთა მიერ მასობრივი შესყიდვიდან გამომდინარე საფრთხესა და სახელმწიფოს ეკონომიკურ უსაფრთხოებას თუ სახელმწიფო უშიშროებას შორის. სასამართლომ განმარტა, რომ «საკუთრების უფლება კონსტიტუციიდან და კანონმდებლობიდან გამომდინარე, თანაბრად ვრცელდება როგორც ფიზიკურ, ასევე იურიდიულ პირებზე, შესაბამისად, საკუთრების ობიექტზე ისინი ზუსტად ერთი და იმავე ხარისხის ბატონობას ახორციელებენ. აღნიშნული მატერიალური სიკეთის სარგებლობის და განკარგვის ფარგლებიც ერთნაირი აქვთ. თუ უცხოელის მიერ სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწის საკუთრებაში ქონა სახელმწიფოსათვის რაიმე რისკების შემცველია, მაშინ იმავე ხასიათისა და ხარისხის რისკი იარსებებს უცხოელის მონაწილეობით დაფუძნებული იურიდიული პირის მიერ საკუთრების შეძენის შემთხვევაში.“³⁰ აქედან გამომდინარე, სასამართლომ მიიჩნია, რომ სრულიად ალოგიკურ და მიზნის მიღწევის გამოუსადეგარ საშუალებას წარმოადგენდა უცხოელისათვის მიწის შეძენის აკრძალვა იმ პირობებში, როცა იმავე უცხოელებს საქართველოსკანონმდებლობით ჰქონდათ შესაძლებლობა მათი კონტროლის ქვეშ მყოფი იურიდიული პირის საშუალებით შეეძინათ მიწის ნაკვეთი.

სასამართლომ ასევე აღნიშნა ის გარემოება, რომ სახელმწიფოს გააჩნია სრული სუვერენიტეტი საკუთარ ტერიტორიაზე და იგი თავად განსაზღვრავს სამართლებრივ სივრცეს, მათ შორის საკუთრების უფლების შინაარსსა და ფარგლებს. სახელმწიფო „უფლებამოსილია, ნებისმიერ დროს, კონსტიტუციური წესრიგის ფარგლებში მოაქციოს ამა თუ იმ საკუთრების ობიექტის შინაარსი და ფარგლები.“³¹ სასამართლომ დასაშვებად ჩათვალა, რომ შესაძლებელია არსებობდეს მიწის ნაკვეთი, რომელსაც აქვს სტრატეგიული მნიშვნელობა, ან, გარემოს დაცვის უზრუნველსაყოფად აიკრძალოს სარეკრეაციო ზონების გასხვისება, მაგრამ, ამავე დროს, სასამართლომ მიიჩნია, რომ ზოგადად სასოფლო-სამეურნეო მიწაზე უცხოელის საკუთრების შესაძლებლობის აკრძალვასა და გარემოს დაცვას ან სახელმწიფო უსაფრთხოებას შორის ლოგიკური კავშირი აშკარად არ იკვეთებოდა.

საბოლოოდ, სასამართლომ დაადგინა, რომ არ არსებობდა ლოგიკური კავშირი სადავო ნორმასა და მოპასუხე მხარის მიერ მითითებულ ლეგიტიმურ მიზნებს შორის. შესაბამისად, სადავო ნორმა ისე ზღუდავდა საკუთრების უფლებას, რომ იმავდროულად არ ახდენდა მნიშვნელოვანი საჯარო ინტერესის, საჯარო მიზნის უზრუნველყოფას. სასამართლოს განმარტებით, ეს ნიშნავს, რომ „ირღვევა გონივრული ბალანსი კერძო და საჯარო ინტერესებს შორის და სადავო ნორმით დადგენილი შეზღუდვა არის არაპროპორციული, სცდება საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტით განსაზღვრულ პირის უფლების შეზღუდვის დასაშვებ ფარგლებს და ეწინააღმდეგება მას.“³²

V. კონკრეტული სასამართლო საქმეები

საკუთრების ძირითად უფლებასთან დაკავშირებით წარმოგიდგენთ რამდენიმე კონკრეტულ სასამართლო საქმეს, რათა უფრო ნათლად წარმოჩინდეს საკუთრების უფლების ნამდვილი არსი და მოქმედების ძალა. უცხო ქვეყნების სასამართლო საქმეებთან ერთად აქ წარმოდგენილი იქნება ორი საქმე საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს საკმაოდ მდიდარი პრაქტიკიდან.

საქმე №1:³³ 1997 წელს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს კონსტიტუციური სარჩელით მიმართა მოქალაქე ლ. ფ-ძემ, რომელიც მოითხოვდა საქართველოს საბინაო კოდექსის 154-ე მუხლის არაკონსტიტუციურად ცნობას. ამ მუხლის თანახმად, განუსაზღვრელი ვადით დადებული საცხოვრებელი სახლის ქირავნობის ხელშეკრულება შეიძლება მოიშალოს მესაკუთრის მოთხოვნით, თუ სასამართლო დაადგენს, რომ სადგომი პირადი სარგებლობისათვის სჭირდებათ თვით სახლის მესაკუთრეს და მისი ოჯახის წევრებს, და თუ მესაკუთრე სამი თვით ადრე გააფრთხილებს დამქირავებელს ხელშეკრულების მოშლის შესახებ. ასეთ შემთხვევაში დამქირავებელი შეიძლება გამოსახლებულ იქნეს სხვა საცხოვრებელი სადგომის მიუცემლად. მოსარჩელე თვლის, რომ ვინაიდან საბინაო კოდექსის 154-ე მუხლით მესაკუთრე ვერ განკარგავს თავის საკუთრებას, თუ არ დამტკიცდა, რომ მას თავისი საკუთრება სჭირდება, ეს მუხლი იურიდიული ნონსენსია და ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის 21-ე მუხლს, რომლითაც საკუთრება და მემკვიდრეობის უფლება აღიარებული და უზრუნველყოფილია.

საკონსტიტუციო სასამართლოში საქმის განხილვისას მოპასუხე მხარემ, საქართველოს პარლამენტის წარმომადგენელმა არ სცნო სასარჩელო მოთხოვნა და განაცხადა, რომ საბინაო კოდექსის 154-ე მუხლი არ ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის 21-ე მუხლს, რადგან 21-ე მუხლის პირველ პუნქტში ლაპარაკია საკუთრების უფლების გაუქმებაზე („დაუშვებელია საკუთრების, მისი შეძენის, გასხვისების ან მემკვიდრეობით მიღების საყოველთაო უფლების გაუქმება“) და არა შეზღუდვაზე, ხოლო მოსარჩელე თავის კონსტიტუციურ სარჩელში მიუთითებს საკუთრების შეზღუდვაზე და არა გაუქმებაზე. ამასთან, მოპასუხე მხარემ კანონით საკუთრების ძირითადი უფლების შეზღუდვა აღნიშნულ შემთხვევაში მართლზომიერად ჩათვალა.

სასამართლოს გადაწყვეტილებით, მართალია, კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველ პუნქტში არ არის ნახსენები სიტყვა „შეზღუდვა“, მაგრამ ამ პუნქტში აღნიშნული სიტყვები „საკუთრება და მემკვიდრეობის უფლება აღიარებული და უზრუნველყოფილია“ ნიშნავს, რომ დაუშვებელია ამ უფლების გაუქმება და სახელმწიფოს მიერ საკუთარი შეხედულებისამებრ ყოველ სასურველ შემთხვევაში შეზღუდვა. საკუთრების უფლების შეზღუდვის დასაშვებობის პირობები დადგენილია 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტით, რომლის მიხედვითაც, შეზღუდვა დასაშვებია მხოლოდ აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის, კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში და დადგენილი წესით. მოცემულ შემთხვევაში კი არ არსებობს „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება“, რადგან საქართველოს კონსტიტუცია არ ავალდებულებს სახელმწიფოს, უზრუნველყოს მოქალაქენი საცხოვრებელი ბინით. საბინაო კოდექსის 154-ე მუხლი ზღუდავს მესაკუთრის უფლებებს, ვინაიდან მესაკუთრეს აქვს თავისი ქონების მფლობელობის, სარგებლობისა და განკარგვის უფლება; მოცემულ შემთხვევაში იზღუდება მესაკუთრის განკარგვის უფლება, რადგან განკარგვა გულისხმობს მისი ქონების ბედის გადაწყვეტას ყოველგვარი პირობების დათქმის გარეშე (საკუთარი საჭიროებისათვის თუ სხვა მიზნით). ყოველივე ამის გამო საკონსტიტუციო სასამართლომ დააკმაყოფილა კონსტიტუციური სარჩელი და არაკონსტიტუციურად სცნო საბინაო კოდექსის 154-ე მუხლი.

აღნიშნული გადაწყვეტილების გაანალიზების შედეგად შეიძლება გამოითქვას განსხვავებული მოსაზრება, რომელიც ემყარება საკუთრების ძირითადი უფლების მიმართებას საქართველოს კონსტიტუციით აღიარებულ სოციალური სახელმწიფოს პრინციპთან. ამ პრინციპიდან გამომდინარე, სახელმწიფო ვალდებულია შეუქმნას მოქალაქეებს ცხოვრებისა და საქმიანობის ღირსეული პირობები. ეს ნიშნავს, რომ სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს მინიმალური სოციალური პირობები იმისათვის, რათა მოქალაქეებმა შეძლონ ღირსეული ცხოვრება: ჰქონდეთ საცხოვრებელი, საკვები, შესაბამისი განათლება, შრომისა და საქმიანობის საშუალება, საკმარისი შემოსავალი და ა.შ. აქ არ იგულისხმება ის, რომ სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს მოქალაქეები საცხოვრებელი ბინით, მაგრამ, როგორც აღინიშნა, სახელმწიფომ უნდა შექმნას ისეთი ეკონომიკური პირობები მოქალაქეებისათვის, რომ მათ შეძლონ საკუთარი კანონიერი შემოსავლით ბინის ან სხვა საცხოვრებლის შეძენა. გარდა ამისა, როგორც ითქვა, ერთ-ერთ წინა გადაწყვეტილებაში საკონსტიტუციო სასამართლომ განმარტა, რომ საქართველოს კონსტიტუცია საკუთრებას გარკვეულ სოციალურ ფუნქციებსაც ანიჭებს, და დაადგინა: „საკუთრების უფლების განხორციელებამ არ უნდა დაარღვიოს სხვათა უფლებები და თავისუფლებები, ხოლო საკუთრებით სარგებლობა იმავდროულად უნდა ემსახურებოდეს საერთო კეთილდღეობას.“³⁴ სწორედ ამ კრიტერიუმებიდან გამომდინარე, მიზანშეწონილი იყო სასამართლოს უცვლელად დაეტოვებინა საბინაო კოდექსის 154-ე მუხლით გათვალისწინებული მესაკუთრის ვალდებულება, ხელშეკრულების მოშლის შესახებ სამი თვით ადრე გაეფრთხილებინა დამქირავებელი. შესაძლოა, სასამართლოს კანონმდებლისაგან მოეთხოვა ამ ვადის შემცირება, მაგრამ გარკვეული პერიოდის დადგენა აუცილებელი იყო იმისათვის, რომ მესაკუთრის მოულოდნელი მოთხოვნის საფუძველზე დამქირავებელი (მრავალშვილიანი ოჯახი, მოხუცი ავადმყოფი, ჩვილი ბავშვის პატრონი ქვრივი) ღია ცის ქვეშ არ დარჩენილიყო. ამით უზრუნველყოფილი იქნებოდა როგორც მესაკუთრის მიერ საკუთრების შეუზღუდავი მფლობელობისა და განკარგვის კონსტიტუციური უფლება, ისე სოციალური სახელმწიფოს პრინციპი, რადგან დამქირავებელს ექნებოდა სხვა საცხოვრებლის მოძებნის საშუალება.

საქმე №2:³⁴ საკონსტიტუციო სასამართლოს წარმოდგენილი გადაწყვეტილებით გაუქმდა სისხლის სამართლის კოდექსის 23-ე და 96-ე მუხლებით დამატებით სასჯელად გათვალისწინებული „ქონების კონფისკაცია“.

1997 წელს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მიმართა ქ. თბილისის ჩუღურეთის რაიონის სასამართლომ იმასთან დაკავშირებით, რომ მის წარმოებაში იყო რამდენიმე პირის სისხლის სამართლის საქმე, რომლებსაც ბრალი ედებოდათ სისხლის სამართლის კოდექსის 96-ე მუხლით გათვალისწინებული დანაშაულის ჩადენაში. ამ მუხლში დამატებით სასჯელად დაწესებულია ქონების კონფისკაცია, რომლის გამოყენებაც ქ. თბილისის ჩუღურეთის რაიონის სასამართლომ არაკონსტიტუციურად მიიჩნია, შეაჩერა საქმის განხილვა, კონსტიტუციური წარდგინებით მიმართა საკონსტიტუციო სასამართლოს და მოითხოვა დამატებითი სასჯელის სახით ქონების კონფისკაციის კონსტიტუციურობის საკითხის განხილვა საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან მიმართებით.

საკონსტიტუციო სასამართლომ დაადგინა, რომ სისხლის სამართლის კოდექსის 34-ე მუხლის თანახმად „ქონების კონფისკაცია მდგომარეობს სახელმწიფო საკუთრებად მსჯავრდებულის პირადი საკუთრების - მთელი ქონების ან მისი ნაწილის იძულებით უსასყიდლო ჩამორთმევაში“. აქედან გამომდინარე, ქონების კონფისკაციის, როგორც დამატებითი სასჯელის, შეფარდებისას მსჯავრდებულს შეიძლება ჩამოერთვას მხოლოდ კანონიერად შეძენილი ქონება („პირადი საკუთრება“), ეს კი, თავის მხრივ, ნიშნავს, რომ არაკანონიერი, დანაშაულებრივი გზით შეძენილი ქონება არ წარმოადგენს „პირად საკუთრებას“ და, შესაბამისად, არ შეიძლება ჩაითვალოს ქონების კონფისკაციის საგნად. დანაშაულებრივი გზით შეძენილი ქონებისა და დანაშაულის ჩადენის იარაღის ჩამორთმევა განიხილება ე.წ სპეციალურ კონფისკაციად. საქართველოს კონსტიტუციითა და საერთაშორისო სამართლის აქტებით სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა შეიძლება დაეკისროს და სასჯელი დაედოს მხოლოდ დამნაშავეს და არა უდანაშაულოს. ქონების კონფისკაცია კი, ჩვეულებრივ, უდიდეს მატერიალურ ზიანს აყენებს დამნაშავის უდანაშაულო ოჯახის წევრებს.

კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტის მიხედვით, საკუთრების ჩამორთმევა დასაშვებია მხოლოდ სათანადო ანაზღაურებით, კონფისკაცია კი საკუთრების უსასყიდლო ჩამორთმევაა. თუმცა აუცილებელია ქონების კონფისკაციისა და დანაშაულის საგნისა და იარაღის კონფისკაციის განსხვავება ერთმანეთისაგან. დანაშაულის საგნისა და იარაღის ჩამორთმევა არასოდეს ხდება სასყიდლით, მაგრამ, ბუნებრივია, რომ, მაგალითად, იარაღის უკანონო ტარების დროს იარაღის ჩამორთმევა კონსტიტუციის საწინააღმდეგოდ არ შეიძლება ჩაითვალოს. კონსტიტუციის 21-ე მუხლით უზრუნველყოფილ საკუთრების ძირითად უფლებას არ შეესაბამება სისხლის სამართლის კოდექსში დამატებითი სასჯელის სახით განსაზღვრული ქონების კონფისკაცია, რაც ნიშნავს დამნაშავისა და მისი (უდანაშაულო) ოჯახის წევრების კანონიერად შეძენილი ქონების - პირადი საკუთრების უსასყიდლოდ ჩამორთმევას. კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტის მიხედვით კი, საკუთრების ჩამორთმევის ერთ-ერთ აუცილებელ პირობას წარმოადგენს სათანადო ანაზღაურება. საყურადღებოა ისიც, რომ ქონების კონფისკაცია ასევე არ შეესაბამება სასჯელის ინდივიდუალობის ძირითად პრინციპს, რადგან იგი მიმართულია არა მხოლოდ დამნაშავის, არამედ აგრეთვე მისი უდანაშაულო ოჯახის წინააღმდეგ.

საქმე №3:³⁶ ამ საქმეში საყურადღებოა საკუთრების ჩამორთმევასა და საკუთრების უფლების შეზღუდვას შორის განსხვავებისა და გასაჩივრებული კანონის თანაზომიერების პრინციპთან შესაბამისობის დადგენის მეთოდიკა.

გამომცემლობა „ალილუია“ მცირე ტირაჟით გამოსცემს წიგნებს ეკლესიებისათვის. ამჯერად საქმე ეხება ბიბლიის მეტად ძვირფას, ხელნაკეთ გამოცემას, რომელიც გარედან მოოქროვილია და შემოსილია სპეციალური ტყავისა და ხის მასალით. თითოეული ეგზემპლარი შეფასებულია 800 ევროდ. ეროვნული ბიბლიოთეკა შესაბამის კანონზე დაყრდნობით გამომცემლობისაგან მოითხოვს ბიბლიის აქტუალური გამოცემისა და ნებისმიერი სხვა გამოცემის თითო ეგზემპლარის გადაცემას ბიბლიოთეკისათვის. აღნიშნული კანონის მიხედვით, ყოველი გამომცემლობა ვალდებულია ეროვნულ ბიბლიოთეკას უსასყიდლოდ მიაწოდოს ყოველი ახალი გამოცემის ერთი ეგზემპლარი, რათა მომავალი თაობებისათვის შენარჩუნებულ იქნეს ეს გამოცემები. გამომცემლობა „ალილუია“ თვლის, რომ კანონის აღნიშნული ნორმით ირღვევა მისი საკუთრების ძირითადი უფლება და თავის ადვოკატს სთხოვს წინასწარი სამართლებრივი დასკვნის მომზადებას ამ საკითხზე, რათა შემდეგ შესაბამისი სარჩელით მიმართოს სასამართლოს.

ამ საქმეზე დასაბუთებული გადაწყვეტილების მისაღებად აუცილებლად უნდა დადგინდეს განხორციელდა თუ არა ჩარევა დაცულ სფეროში და რამდენად შეესაბამება ეს ჩარევა თანაზომიერების პრინციპს.

1. დაცული სფერო

საკუთრების ძირითადი უფლებით დაცულია ფიზიკური და იურიდიული პირების როგორც სხეულებრივი ნივთები, ანუ უძრავ-მოძრავი ქონება, ისე არამატერიალური ქონებრივი სიკეთე - უფლებები. არ არის დაცული ქონებისაგან რაიმე შემოსავლისა თუ მოგების მიღების შესაძლებლობები. მოცემულ შემთხვევაში საქმე გვაქვს გამომცემლობის ქონებრივ საკუთრებასთან - ბიბლიის მცირეტირაჟიან გამოცემასთან. შესაბამისად, აშკარა ხდება კანონის ნორმის კავშირი საკუთრების ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროსთან.

2. დაცულ სფეროში ჩარევა

ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში ჩარევა ხდება იმ შემთხვევაში, როცა კანონის ნორმა ითვალისწინებს საკუთრების შეზღუდვას ან ჩამორთმევას. საქმის არსიდან ირკვევა, რომ კანონის კონკრეტული ნორმა ავალდებულებს გამომცემლობას, ყოველი გამოცემის ერთი ეგზემპლარი უსასყიდლოდ გადასცეს ეროვნულ ბიბლიოთეკას. აქედან გამომდინარე, შეიძლება ვიფიქროთ, რომ კანონის ეს ნორმა ნიშნავს „ალილუიასათვის“ საკუთრების ჩამორთმევას სათანადო ანაზღაურების გარეშე. ამდენად, აშკარაა ჩარევა საკუთრების ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში.

3. ჩარევის კონსტიტუციურ-სამართლებრივი საფუძველი

ა) საკუთრების ჩამორთმევა თუ საკუთრების უფლების შეზღუდვა?

ზემოთ აღნიშნულიდან გამომდინარე, უპირველეს ყოვლისა, აუცილებლად უნდა შემოწმდეს და გაირკვეს ჩარევის ნამდვილი შინაარსი: საქმე გვაქვს მართლაც საკუთრების ჩამორთმევასთან თუ მხოლოდ საკუთრების უფლების შეზღუდვასთან. ამისათვის თავდაპირველად უნდა დადგინდეს: ხომ არ ხდება, სხვა გამომცემლობებისაგან განსხვავებით, მხოლოდ „ალილუიას“ უფლებაში ჩარევა და ამის გამო ხომ არ არის იგი იძულებული, რაიმე განსაკუთრებული მსხვერპლი (ერთი კონკრეტული ეგზემპლარის სავალდებულო გადაცემა) გაიღოს. ამ თვალსაზრისით, განსახილველი საქმის შინაარსის მიხედვით, კანონის აღნიშნული ნორმა მხოლოდ «ალილუიას» მიმართ არ მოქმედებს; იგი თანაბრად ავალდებულებს ყველა გამომცემლობას თითო ეგზემპლარის ეროვნული ბიბლიოთეკისათვის გადაცემას.

გარდა ამისა, გასათვალისწინებელია ის გარემოებაც, რომ იმ შემთხვევაში, როცა კანონმდებელი ფიზიკური ან იურიდიული პირის საკუთრების მიმართ მოქმედებს მიზანმიმართულად, ინდივიდუალურად და კონკრეტულად, ეს არის საკუთრების ჩამორთმევა, ხოლო როცა კანონმდებელი ზოგადად და აბსტრაქტულად ადგენს რაიმე უფლებებსა და ვალდებულებებს, ეს უკვე საკუთრების უფლების შეზღუდვაა.

ზემოთ აღნიშნული კრიტერიუმებიდან გამომდინარე ირკვევა, რომ კანონმდებელი არ მოითხოვს მხოლოდ გამომცემლობა „ალილუიასაგან“ ბიბლიის აქტუალური გამოცემის ბიბლიოთეკისათვის გადაცემას. კანონმდებელმა გარკვევით მიუთითა, რომ არა კონკრეტულად ერთი, არამედ ზოგადად ყველა გამომცემლობა ვალდებულია გადასცეს ეროვნულ ბიბლიოთეკას ყოველი გამოცემის თითო ეგზემპლარი. ამდენად, აქ ხდება არა საკუთრების ჩამორთმევა, არამედ საკუთრების უფლების შეზღუდვა.

ბ) თანაზომიერების პრინციპთან შესაბამისობა

საკუთრების ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში ჩარევის ნამდვილი შინაარსის განსაზღვრის შემდეგ უნდა შემოწმდეს ჩარევის შესაბამისობა თანაზომიერების პრინციპთან, ანუ რამდენად პროპორციულად (თანაზომიერად) ზღუდავს კანონის მოცემული ნორმა ძირითად უფლებას.

1. კანონის ლეგიტიმური მიზანია ყოველი გამოცემის თითო ეგზემპლარის მომავალი თაობებისათვის შენახვა. მიზნის მისაღწევი საშუალებაა ყოველი გამოცემის თითო ეგზემპლარის სავალდებულო გადაცემა ეროვნული ბიბლიოთეკისათვის.

2. საშუალება გამოსადეგია იმ შემთხვევაში, როცა მისი გამოყენებით მიიღწევა სასურველი მიზანი. სავალდებულო გადაცემა ნიშნავს, რომ უზრუნველყოფილია ყოველი გადაცემის თითო ეგზემპლარის არქივირება. ამდენად, ზემოაღნიშნული საშუალება გამოსადეგია.

3. აღნიშნული საშუალების გამოყენება აუცილებლად საჭიროა, თუ არ არსებობს იმავე მიზნის მისაღწევი რაიმე სხვა, ნაკლებად რადიკალური, შედარებით «რბილი» საშუალება. ამ თვალსაზრისით, საფიქრებელია, ხომ არ შეიძლებოდა არა გამოცემის ეგზემპლარის, არამედ მხოლოდ გამოცემის ასლის ბიბლიოთეკისათვის გადაცემის მოთხოვნის დაწესება. თუმცა ბევრი გამომცემლობისათვის ეს, შესაძლოა, უფრო შრომატევადი და ძვირი ყოფილიყო, ვიდრე ეგზემპლარის უბრალოდ გაგზავნა. ამდენად, არ არსებობს კანონით დადგენილზე უფრო მსუბუქი, ნაკლებად მკაცრი საშუალება და მიზნის მისაღწევად კანონით დადგენილი საშუალების გამოყენება აუცილებელია.

4. კანონის ნორმა პროპორციულია (თანაზომიერია) იმ შემთხვევაში, თუ გამიზნული, საზოგადოებისათვის სასარგებლო შედეგი გაცილებით მნიშვნელოვანია ამ შედეგით გამოწვეულ ვისიმე უფლებების შეზღუდვაზე. გამომცემლობებისათვის, რომლებიც დიდი ღირებულების მქონე, ძვირფას წიგნებს მცირე ტირაჟით გამოსცემენ, ამ გამოცემათა თუნდაც ერთი ეგზემპლარის უსასყიდლო სავალდებულო გადაცემა ეროვნული ბიბლიოთეკისათვის შემოსავლის სერიოზულ შემცირებას ნიშნავს. კანონით გამიზნული სასარგებლო შედეგი, რომ ყოველი გამოცემის თითო ეგზემპლარი შენახულ იქნეს მომავალი თაობებისათვის, ვერ ამართლებს საკუთრების უფლების ასეთ მძიმე დარღვევას. ამდენად, აღნიშნული საკანონმდებლო ნორმა არ არის თანაზომიერი. შესაბამისად, საკუთრების ძირითადი უფლებით დაცულ სფეროში განხორციელებული ჩარევის კონსტიტუციურსამართლებრივად გამართლება შეუძლებელია. კანონის ნორმა ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის 21-ე მუხლით უზრუნველყოფილ საკუთრების ძირითად უფლებას.

საქმე №4:³⁶ მოცემული საქმე ასახავს კონფლიქტს საკუთრების ძირითად უფლებასა და ხელოვნების თავისუფლებას შორის და წარმოადგენს სამაგალითო შემთხვევას, როცა ერთ-ერთი ძირითადი უფლების გამოყენება ხდება სხვათა ძირითადი უფლებების გათვალისწინების გარეშე.

შვეიცარიელი მხატვარი ჰარალდ ნაეგელი ცნობილი იყო სახლებისა თუ სხვა ნაგებობების კედლების მოხატვით, რასაც იგი სპეციალური საღებავების მისხურების საშუალებით ახორციელებდა. თუმცა მხატვარს მუდამ ჰქონდა პრობლემა სახლების მესაკუთრეებთან, რადგან იგი მესაკუთრეთა ნებართვის გარეშე ასხურებდა კედლებზე საღებავებს, რაც მესაკუთრეთა პროტესტს იწვევდა. ერთ-ერთმა მესაკუთრემ სასამართლოში შეიტანა სარჩელი მისი სახლის დაზიანების გამო ნაეგელისათვის გარკვეული თანხის დაკისრებისა და იმავდროულად მხატვრისათვის ამ საქმიანობის აკრძალვის მოთხოვნით. ნაეგელი სასამართლო პროცესზე მიუთითებდა ხელოვნების თავისუფლებაზე და აცხადებდა, რომ მას, როგორც ხელოვანს, ჰქონდა სახელოვნებო საქმიანობის (ამ შემთხვევაში - კედლებზე ხატვის) შეუზღუდავი განხორციელების უფლება. სასამართლომ უპირატესობა მიანიჭა სახლის მესაკუთრის საკუთრების ძირითად უფლებას და აღნიშნა, რომ ხელოვნების თავისუფლების ძირითადი უფლების შეუზღუდავი გამოყენება არ ნიშნავს სახელოვნებო საქმიანობის განხორციელებას სხვათა უფლებების, მათ შორის, საკუთრების ძირითადი უფლების გათვალისწინების გარეშე. საკუთრების ძირითადი უფლება იმავდროულად პიროვნების თავისუფლებას უზრუნველყოფს; გარდა ამისა, კონსტიტუციით დადგენილ ღირებულებათა სისტემაში საკუთრების უფლებას სულაც არა აქვს ხელოვნების თავისუფლებაზე ნაკლები ზემოქმედების ძალა. ამდენად, ორ ძირითად უფლებას შორის კონფლიქტისას აუცილებელია საქმის ყოველი გარემოების შეფასება, აწონ-დაწონვა და შესაბამისი გადაწყვეტილების მიღება. მოცემულ შემთხვევაში უპირატესობა უნდა მიენიჭოს მესაკუთრის ინტერესს და მის საკუთრების უფლებას, რომელიც დაირღვა მხატვრის მიერ ხელოვნების თავისუფლების გამოყენებით.³⁸

საქმე №5: საკუთრების უფლებასთან დაკავშირებული მეტად საინტერესო შემთხვევა მოხდა გერმანიაში, სადაც გერმანულმა ნაგაზმა ნადირობისას რამდენიმე მსუბუქი ჭრილობა მიიღო ცოფიანი მელიასაგან. შესაბამისი სამსახურის მოთხოვნის მიუხედავად, ძაღლის პატრონმა უარი თქვა ნაგაზის სპეციალურ სადგომში დატოვებაზე, სადაც დააკვირდებოდნენ მის ქცევას, ასევე უარყო შესაბამისი დოკუმენტების შევსებისა და ხელმოწერის მოთხოვნა. ამის გამო პოლიციამ, რომელსაც ცოფის ეჭვი ჰქონდა, მოკლა ძაღლი. პატრონმა პოლიციისაგან მოითხოვა სათანადო ანაზღაურება. ეს მოთხოვნა არ დაკმაყოფილდა, რადგან ცხოველთა ვირუსებისაგან მოსახლეობის დაცვის კანონი, რომელსაც ეყრდნობოდა პოლიციის გადაწყვეტილება ძაღლის მოკვლის შესახებ, არ ითვალისწინებდა ასეთ ანაზღაურებას.

კომპეტენტური სასამართლოს განმარტებით, ამ შემთხვევაში მოხდა არა საკუთრების ჩამორთმევა, არამედ დადგა ძაღლის მფლობელობასთან დაკავშირებული სოციალური ვალდებულებიდან გამომდინარე შედეგი. სახელმწიფოს მიზანი იყო არა ძაღლის მოკვლა, არამედ მოსახლეობისათვის ცოფიანი ძაღლისაგან მომდინარე სერიოზული საფრთხის თავიდან აცილება. ცოფი საკმაოდ მძიმე დაავადებაა, რომელიც ხშირად იწვევს ადამიანის სიკვდილს. პოლიციის მიერ ძაღლის მოკვლა იყო მოქმედება, რომელიც თვითონ უნდა განეხორციელებინა ძაღლის პატრონს, თუ იგი გამოიჩენდა ყურადღებას მოსახლეობის ჯანმრთელობის მიმართ, რომელიც აშკარად საფრთხის წინაშე იდგა ცოფიანი ნაგაზის არსებობის გამო.

საქმე №6: კიდევ ერთი საინტერესო საქმე, რომელიც ჰამბურგის ლანდტაგის (პარლამენტი) წევრს ეხება. 1953 წლის ფედერალური არჩევნების წინ ამ ადამიანმა თავისი, დაქირავებული ბინის ორი ფანჯრის ქვეშ, სახლის გარე კედელზე გააკრა თითო საარჩევნო პლაკატი (86X120 სმ). პლაკატი ჩასმული იყო ხის ჩარჩოში, რომელსაც თან მიჰყვებოდა ღამის ელექტროგანათება. სახლის მესაკუთრემ (ბინის გამქირავებელმა), რომლის ნებართვა დეპუტატს არ ჰქონდა, მოითხოვა პლაკატების ჩამოხსნა, რადგან სახლის სხვა მოქირავნეებმა უკმაყოფილება გამოთქვეს. მესაკუთრეს სურდა თავიდან აეცილებინა მოსალოდნელი არეულობები და გაუგებრობანი საკუთარ სახლში. სასამართლოს გადაწყვეტილებით, აზრის თავისუფლებასა და საკუთრების ძირითად უფლებას შორის ამ კონფლიქტში უპირატესობა მიენიჭა საკუთრების უფლებას. ამდენად, პლაკატები უნდა ჩამოეხსნათ, რადგან სახლის კედელზე მათმა გაკვრამ დაარღვია მესაკუთრის საკუთრების უფლება, ხოლო დეპუტატს თავისი აზრის გამოთქმა სხვა გზითა და საშუალებითაც დაუბრკოლებლად შეეძლო.

_____________________

1. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 26 ივნისი 2012.

2. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - დავით ჯიმშელეიშვილი, ტარიელ გვეტაძე და ნელი დალალიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 2 ივლისი, 2007.

3. იხ. სსს გადაწყვეტილება ქ. თბილისის ჩუღურეთის რაიონის სასამართლოს კონსტიტუციურ წარდგინებაზე, 21 ივლისი, 1997.

4. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 26 ივნისი 2012.

5 სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ზაურ ელაშვილი, სულიკო მაშია, რუსუდან გოგია და სხვები, ასევე საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 18 მაისი, 2007.

6. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „სააქციო საზოგადოებები - „საქგაზი“ და „ანაჯგუფი“ (ყოფილი „თბილგაზოაპარატი“) საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ», 28 ივლისი, 2005.

7. ინტელექტუალური საკუთრების შესახებ იხ. ზევით, „მ. 23 -ხელოვნების თავისუფლება“, გვ. 193 და მომდევნო.

8. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს პარლამენტის წევრთა ჯგუფი საქართველოს განათლების სამინისტროს წინააღმდეგ“, 29 იანვარი, 1998.

9. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ანზორ თევზაია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 16 ნოემბერი, 2004. იხ. ასევე ბ. ზოიძე, „საკონსტიტუციო კონტროლი და ღირებულებათა წესრიგი საქართველოში“, 2007, გვ. 168-170.

10. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „შპს „რუსენერგოსერვისი“, შპს „პატარა კახი“, სს „გორგოტა“, გივი აბალაკის ინდივიდუალური საწარმო „ფერმერი“ და შპს „ენერგია საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს ენერგეტიკის სამინისტროს წინააღმდეგ“, 19 დეკემბერი, 2008.

11. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „ოთარ ზოიძე საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ“, 20 თებერვალი, 1997. საყურადღებოა, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის პირველი დამატებითი ოქმის პირველი მუხლი, რომლითაც აღიარებულია საკუთრების უფლება, ასევე მიუთითებს, რომ „... წინარე დებულებები არანაირად არ აკნინებს სახელმწიფოს უფლებას, გამოიყენოს ისეთი კანონები, რომელთაც ის აუცილებლად მიიჩნევს დასახადებისა თუ მოსაკრებლის ან ჯარიმების გადახდის უზრუნველსაყოფად.“

12. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 26 ივნისი 2012.

13. იქვე.

14. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ლილი თელია, სერგო გოგიტიძე, როსტომ ბოლქვაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 13 ივლისი, 2005.

15. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - დავით ჯიმშელეიშვილი, ტარიელ გვეტაძე და ნელი დალალიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 2 ივლისი, 2007.

16. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ანზორ თევზაია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 16 ნოემბერი, 2004.

17. სსს გადაწყვეტილება ქ. თბილისის ჩუღურეთის რაიონის სასამართლოს კონსტიტუციურ წარდგინებაზე, 21 ივლისი, 1997.

18. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „შპს „რუსენერგოსერვისი“, შპს „პატარა კახი“, სს „გორგოტა“, გივი აბალაკის ინდივიდუალური საწარმო „ფერმერი“ და შპს „ენერგია საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს ენერგეტიკის სამინისტროს წინააღმდეგ“, 19 დეკემბერი, 2008; იხ. ასევე სსს გადაწყვეტილება საქმეზე «ვალიდა დარბაიძე, ნათელა ციმაკურიძე და სხვები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ», 7 ივნისი, 2001.

19. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - დავით ჯიმშელეიშვილი, ტარიელ გვეტაძე და ნელი დალალიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 2 ივლისი, 2007. თუმცა საკონსტიტუციო სასამართლო ასევე მიიჩნევს, რომ თუკი „შეზღუდვა ზომაზე მეტად იწვევს პირის საკუთრების უფლებაში ჩარევას, ასეთ დროს შეზღუდვის გაწონასწორების მიზნით სახელმწიფოსათვის ფულადი ვალდებულების დაკისრება ემსახურება კერძო და საჯარო ინტერესებს შორის თანაზომიერი დამოკიდებულების უზრუნველყოფას.“

20. იქვე.

21. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „ალექსანდრე დანელია და გიორგი ცომაია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 30 დეკემბერი, 1996.

22. 11 ნოემბერი, 1997.

23. 23 ივლისი, 1999.

24. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ზაურ ელაშვილი, სულიკო მაშია, რუსუდან გოგია და სხვები, ასევე საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 18 მაისი, 2007.

25. იქვე.

26. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 26 ივნისი, 2012.

27. იხ. სსს ზედა სქოლიოში მითითებული გადაწყვეტილება, 26 ივნისი, 2012.

28. იხ. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 11 აპრილი, 2012.

29. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 26 ივნისი, 2012.

30. იქვე.

31.იქვე.

32. იქვე. ამ საკითხთან (უცხოელის მიერ მიწის შეძენის აკრძალვა) დაკავშირებით იხ. ასევე საკონსტიტუციო სასამართლოს კიდევ ერთი გადაწყვეტილება („ავსტრიის მოქალაქე მათიას ჰუტერი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 24 ივნისი,2014), სადაც სასამართლომ კიდევ ერთხელ დაადასტურა მსგავსი აკრძალვის კონსტიტუციასთან შეუსაბამობა და ძალადაკარგულად გამოაცხადა შესაბამისი კანონის სადავო ნორმის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც ითვალისწინებდა უცხოელის მიმართ სათანადო დებულების შეჩერებას.

33. სსს გადაწყვეტილება საქმეზე „ლევან ფურცხვანიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 25 მარტი, 1997.

34. სსს გადაწყვეტილება ქ. თბილისის ჩუღურეთის რაიონის სასამართლოს კონსტიტუციურ წარდგინებაზე, 21 ივლისი, 1997.

35. ქ. თბილისის ჩუღურეთის რაიონის სასამართლოს კონსტიტუციური წარდგინება საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 23-ე და 96-ე მუხლებში დამატებით სასჯელად ქონების კონფისკაციის კონსტიტუციურობის თაობაზე, სსს გადაწყვეტილება N-1/51, 21 ივლისი, 1997.

36. იმიტირებული საქმე.

37. იხ. ციურიხის კანტონის უმაღლესი სასამართლოს გადაწყვეტილება, 19 ივნისი, 1981; იხ აგრეთვე Nჟჭ 1984, 1293.

38. შეადარეთ საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება (18 აპრილი, 2011) შეკრებასა და მანიფესტაციებთან დაკავშირებულ საქმეზე, რომლის ერთი ნაწილი ეხებოდა საჯარო დაწესებულებების ფასადებზე წარწერებისა და ნახატების აკრძალვას, გვ.200-201.

I. შესავალი

საქართველოს კონსტიტუციის 22-ე მუხლით უზრუნველყოფილია საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე ფიზიკურ პირთა თავისუფალი მიმოსვლისა და საცხოვრებელი ადგილის თავისუფალი არჩევის ძირითადი უფლება (მოკლედ - „მიმოსვლის თავისუფლება“). კონსტიტუცია საკმაოდ დეტალურად გადმოგვცემს ამ უფლების შინაარსს:

„1. ყველას, ვინც კანონიერად იმყოფება საქართველოში, აქვს ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე თავისუფალი მიმოსვლისა და საცხოვრებელი ადგილის თავისუფალი არჩევის უფლება.

2. ყველას, ვინც კანონიერად იმყოფება საქართველოში, შეუძლია თავისუფლად გავიდეს საქართველოდან.

3. ამ უფლებათა შეზღუდვა შეიძლება მხოლოდ კანონის შესაბამისად, დემოკრატიული საზოგადოების არსებობისათვის აუცილებელი სახელმწიფო უშიშროების ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველყოფის, ჯანმრთელობის დაცვის, დანაშაულის თავიდან აცილების ან მართლმსაჯულების განხორციელების მიზნით.

4. საქართველოს მოქალაქეს შეუძლია თავისუფლად შემოვიდეს საქართველოში.“

II. დაცული სფერო

მიმოსვლის თავისუფლებით დაცულია არა მხოლოდ საქართველოს მოქალაქის, არამედ საქართველოში კანონიერ საფუძველზე მყოფი ნებისმიერი პირის უფლება სახელმწიფო ორგანოების მეთვალყურეობის გარეშე, თავისუფლად იმოძრაოს საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე, ასევე თავისუფლად, სახელმწიფოსაგან ყოველგვარი წინასწარი ნებართვის გარეშე აირჩიოს საცხოვრებელი ადგილი და თავისუფლად გავიდეს საქართველოდან. აღნიშნული განმარტებიდან გამომდინარე შეიძლება ითქვას, რომ პოზიტიური თვალსაზრისით დაცულია პირის უფლება, სახელმწიფოს ნებართვის გარეშე დროებით დატოვოს თავისი საცხოვრებელი ადგილი ან გადავიდეს სხვა ადგილზე მუდმივად საცხოვრებლად ან კიდევ თავისუფლად გადადგილდეს საქართველოს ტერიტორიაზე, ასევე გავიდეს საქართველოდან. ნეგატიური მხრივ მიმოსვლის თავისუფლებით დაცულია ადამიანის უფლება არ გადაადგილდეს ქვეყნის ტერიტორიაზე, არ დატოვოს საცხოვრებელი ადგილი და არ გავიდეს საქართველოდან. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ 22-ე მუხლში მითითებული ტერმინი „საცხოვრებელი ადგილი“ სწორედ მუდმივ საცხოვრებელ ადგილს ნიშნავს, თუმცა პირს შეიძლება ჰქონდეს დროებითი საცხოვრებელი ადგილიც. მიმოსვლის თავისუფლება არა მხოლოდ იცავს ადამიანს და უკრძალავს სახელმწიფოს დაცულ სფეროში ჩარევას (სტატუს ნეგატივუს), არამედ ასევე ავალდებულებს სახელმწიფოს შექმნას შესაბამისი პირობები ადამიანების მიერ მიმოსვლის თავისუფლების სრულყოფილი რეალიზებისათვის (სტატუს პოსიტივუს).

22-ე მუხლის პირველი და მე-2 პუნქტების სუბიექტია ყველა ადამიანი, განურჩევლად იმისა, პირი საქართველოს მოქალაქეა თუ უცხოელი. საკონსტიტუციო სასამართლომ ნათლად და გარკვევით განმარტა ძირითადი უფლებების სუბიექტებთან დაკავშირებული კონსტიტუციური ტერმინების მნიშვნელობა და განაცხადა, რომ ამ მხრივ ტერმინები „ყოველი ადამიანი“, „ადამიანი“, „ყველა“ და „პირი“ პირთა გაცილებით ფართო წრეს გულისხმობენ, ვიდრე „საქართველოს მოქალაქე“ და ეს ტერმინები „ეხება ყველა ადამიანს, მათი მოქალაქეობრივი კუთვნილებისაგან დამოუკიდებლად, ასევე მოქალაქეობის არმქონე პირებს.“¹ მიმოსვლის თავისუფლების ამ შინაარსიდან გამომდინარე, დაუშვებელია სახელმწიფოს მიერ რაიმე განსხვავებული, განსაკუთრებული რეჟიმის დაწესება საქართველოს მოქალაქეებისა და უცხოელთათვის. ასევე უნდა აღინიშნოს, რომ მიმოსვლის თავისუფლებით დაცული არიან მხოლოდ ის პირები, რომლებიც „კანონიერად იმყოფებიან საქართველოში“.² ცხადია, რომ ასეთი პირები შეიძლება იყვნენ მხოლოდ უცხოელები, რადგან საქართველოს მოქალაქეები სამართლებრივად ყოველთვის კანონიერად იმყოფებიან საქართველოს ტერიტორიაზე.³ აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ მიმოსვლის თავისუფლება აღიარებულია ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-4 ოქმის მე-2 მუხლით, ასევე ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციით (მ. 13)⁴ და საერთაშორისო კონვენციით სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ (მ.12).⁵

რაც შეეხება 22-ე მუხლის მე-4 პუნქტს, რომლითაც განსაზღვრულია საქართველოში თავისუფალი შემოსვლის უფლება, იგი უზრუნველყოფილია არა ყველასათვის, არამედ მხოლოდ საქართველოს მოქალაქეთათვის. საკონსტიტუციო სასამართლომ ამ დებულების შესახებაც გააკეთა განმარტება და განაცხადა, რომ „... ტერმინები „საქართველოს მოქალაქე“ და „მოქალაქე“ შემოღებულია ზუსტად პირთა წრის შემოსაფარგლად მოქალაქეობრივი კუთვნილების ნიშნით. რიგ შემთხვევებში ზუსტად მოქალაქეობა ან მისი არქონა გადამწყვეტია პირის უფლებრივი სტატუსის განსაზღვრისათვის.“⁶

22-ე მუხლის ზემოთ აღნიშნული პუნქტებით აღიარებული მიმოსვლის თავისუფლება (განსაკუთრებით სიტყვის „თავისუფალი“ გათვალისწინებით) გულისხმობს ადამიანის ნების თავისუფალ გამოვლინებას, რადგან როგორც საცხოვრებელი ადგილის არჩევისა და ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე მიმოსვლის, ისე საქართველოდან გასვლისა თუ შემოსვლის შემთხვევაში ინდივიდის გადაწყვეტილება უნდა იყოს დამოუკიდებლად და საკუთარი პასუხისმგებლობით მიღებული, ემყარებოდეს მხოლოდ მის პირად სურვილს და, რაც მთავარია, უნდა იყოს თავისუფალი სახელმწიფოს ზეგავლენისაგან. გარდა ამისა, მიმოსვლის თავისუფლების ამ მნიშვნელობიდან გამომდინარე, დაუშვებელია სახელმწიფოს მიერ რაიმე ნებართვის დაწესება გადაადგილების, საცხოვრებელი ადგილის არჩევისა თუ საქართველოდან გასვლისა და შემოსვლისათვის. სწორედ აღნიშნული მოთხოვნების თანახმად, საქართველოს კანონმდებლობით დაწესებულია სპეციალური ნორმა, რომელიც შეესაბამება კონსტიტუციის 22-ე მუხლის მე-4 პუნქტს და აცხადებს, რომ „საქართველოს მოქალაქეს ნებისმიერ დროს უფლება აქვს შემოვიდეს საქართველოში, რისთვისაც ნებართვა არ სჭირდება.“⁷ იგივე შეიძლება ითქვას უცხოელთა (უცხო ქვეყნის მოქალაქეები და მოქალაქეობის არმქონე პირები) თავისუფალ მიმოსვლაზე, რასაც, კონსტიტუციის 22-ე მუხლის პირველი და მე-2 პუნქტების მოთხოვნათა შესაბამისად, ადასტურებს საქართველოს კანონი „უცხოელთა და მოქალაქეობის არმქონე პირთა სამართლებრივი მდგომარეობის შესახებ.“⁸ ამ კანონის მიხედვით „საქართველოში უცხოელს აქვს თავისუფალი მიმოსვლისა და საცხოვრებელი ადგილის თავისუფალი არჩევის უფლებები“ (მ. 38, პ.1).

III. დაცულ სფეროში ჩარევა

მიმოსვლის თავისუფლებით დაცულ სფეროში ჩარევად შეიძლება შევაფასოთ ნებისმიერი ისეთი შემთხვევა, როცა სახელმწიფო სხვადასხვა სამართლებრივი ბარიერების თვითნებური შექმნით ხელს უშლის ადამიანს თავისუფალ გადაადგილებასა და საცხოვრებელი ადგილის არჩევაში. ამის მაგალითად შეიძლება დავასახელოთ შემთხვევა, როცა (1) სახელმწიფოს გადაწყვეტილებით, საკანონმდებლო ან კანონქვემდებარე აქტით ფიზიკური პირებისათვის დგინდება სახელმწიფო ორგანოებში ქვეყნის ტერიტორიაზე გადაადგილების შესახებ წინასწარი განცხადების (შეტყობინების) ვალდებულება ან როდესაც (2) საცხოვრებელი ადგილის შეცვლისათვის დაწესდება რომელიმე სახელმწიფო ორგანოს ნებართვა. ბუნებრივია, ასეთი თვითნებური ნორმები პირდაპირ და აშკარად არღვევს მიმოსვლის თავისუფლების არსს და ისინი უნდა ჩაითვალოს კონსტიტუციის 22-ე მუხლით დაცულ სფეროში გაუმართლებელ ჩარევებად.

საყურადღებოა, რომ დაცულ სფეროში გაუმართლებელი ჩარევის მაგალითად შეიძლება მოვიყვანოთ საქართველოში მოქმედი „უცხოელთა და მოქალაქეობის არმქონე პირთა სამართლებრივი მდგომარეობის შესახებ“ კანონის 38-ე მუხლის მე-2 პუნქტი. ამ მუხლის პირველი პუნქტი, 22-ე მუხლის შესაბამისად, ადასტურებს უცხოელის უფლებას თავისუფალ მიმოსვლაზე და საცხოვრებელი ადგილის თავისუფალ არჩევაზე. კანონის მე-2 პუნქტი ასევე იმეორებს 22-ე მუხლის მე-3 პუნქტით განსაზღვრულ მიმოსვლის თავისუფლების შეზღუდვის საფუძვლებს, მაგრამ დამატებით ადგენს კიდევ ერთ საფუძველს - საქართველოში მცხოვრებ პირთა უფლებებისა და კანონიერი ინტერესების დაცვას. აშკარაა წინააღმდეგობა კონსტიტუციასა და კანონს შორის, მაგრამ ამ წინააღმდეგობის გადაჭრა რთული ნამდვილად არ არის. საკმარისია აღვნიშნოთ, რომ კონსტიტუციის 22-ე მუხლის მე-3 პუნქტი მიმოსვლის თავისუფლების შეზღუდვის საფუძვლებს ამომწურავად ჩამოთვლის. მართალია ეს პუნქტი ასევე ადგენს, რომ შეზღუდვა შეიძლება მხოლოდ კანონის შესაბამისად განხორციელდეს, მაგრამ ეს მხოლოდ იმას ნიშნავს, რომ შესაბამისი კანონი უნდა იყოს მიღებული სახელმწიფოს მიერ, შეზღუდვის დამატებითი საფუძვლების კანონით დადგენის უფლებამოსილებას კი კონსტიტუცია სახელმწიფოს არ ანიჭებს. აქედან გამომდინარე, სახელმწიფოს მიერ კანონით მიმოსვლის თავისუფლების შეზღუდვის დამატებითი საფუძვლის დადგენა არღვევს კონსტიტუციის 22-ე მუხლის მე-3 პუნქტის მოთხოვნებს და წარმოადგენს დაცულ სფეროში თვითნებურ, გაუმართლებელ ჩარევას.

IV. ჩარევის კონსტიტუციურსამართლებრივი საფუძველი