გადასინჯული სახელმძღვანელო პრინციპები მონაწილე სახელმწიფოების მიერ ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მე-16 და მე-17 მუხლების საფუძველზე წარდგენილი მოხსენებების ფორმისა და შინაარსის შესახებ¹

A. მოხსენების ძირითადი ნაწილი

1. მონაცემები ქვეყნის შესახებ

(a) ტერიტორია და მოსახლეობა. ეს განყოფილება უნდა შეიცავდეს ინფორმაციას ქვეყნის და მისი მოსახლეობის ძირითადი გეოგრაფიული, ეთნიკური, ენობრივი, დემოგრაფიული და რელიგიური მახასიათებლების შესახებ.

(b) ძირითადი პოლიტიკური სტრუქტურა. ამ განყოფილებაში მოკლედ უნდა იქნეს აღწერილი პოლიტიკური მოვლენები და სისტემა, მმართველობის ტიპი და აღმასრულებელი, საკანონმდებლო და სასამართლო ორგანოების ფორმა.

(c) ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული მახასიათებლები. ეს განყოფილება უნდა მოიცავდეს ინფორმაციას ისეთი მაჩვენებლების შესახებ, როგორიცაა - ერთობლივი ეროვნული პროდუქტი ერთ სულ მოსახლეზე, შემოსავლის ფუნქციონალური განაწილება (ანუ, დასაქმების/ კაპიტალის შემოსავლის პროპორციული დამოკიდებულება ეკონომიკის კერძო და საჯარო სექტორებში), ინფლაციის დონე, ვაჭრობისა და გადახდის ბალანსი, საგარეო ვალი, უმუშევრობის დონე და წერა-კითხვის უცოდინრობის დონე.

(d) ადამიანის უფლებათა დაცვის ზოგადი სამართლებრივი სისტემა. ეს განყოფილება უნდა შეიცავდეს შემდეგ ინფორმაციას:

(i) რომელ სასამართლო, ადმინისტრაციულ ან სხვა კომპეტენტურ ორგანოებს აქვთ უფლებამოსილება, განიხილონ ადამიანის უფლებათა საკითხები;

(ii) რა სასამართლო დაცვის საშუალებები არსებობს ინდივიდუალური პირისთვის, რომელიც ჩივის, რომ დაირღვა მისი რომელიმე უფლება; და დაზარალებულისათვის კომპენსაციის უზრუნველყოფის რა სისტემა არსებობს;

(iii) სხვადასხვა კონვენციებით აღიარებული რომელი უფლებებია დაცული კონსტიტუციით ან სხვა კანონებით, და ასეთის არსებობის შემთხვევაში, არის თუ არა კონსტიტუციაში ან სხვა კონკრეტულ კანონებში გადახვევის დებულებები და რა შემთხვევებში;

(iv) შეუძლიათ თუ არა სასამართლოებს, სხვა ტრიბუნალებს ან ადმინისტრაციულ ორგანოებს ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო დოკუმენტების დებულებებზე მითითების გაკეთება ან მათი პირდაპირი გამოყენება, ან, მოხდა თუ არა ამ დებულებათა ტრანსფორმაცია შიდა კანონმდებლობაში ან ადმინისტრაციულ ნორმებში, რათა აღნიშნულმა ორგანოებმა მათი აღსრულება მოახდინონ.

2. ინფორმაცია ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის შესახებ, მისი საჯაროობა და კომიტეტისადმი ქვეყნის მოხსენებების წარდგენა

(a) როგორ და რა ფარგლებში გავრცელდა პაქტის ტექსტი? ითარგმნა ის ადგილობრივ ენებზე და როგორ გავრცელდა პაქტის თარგმნილი ეგზემპლარები? საჭიროა გაეროს დახმარება ამ მიმართებით (თუ არის, გთხოვთ დააკონკრეტოთ)?

(b) რომელმა სახელმწიფო ორგანოებმა მოამზადეს მოხსენება? მოითხოვეთ ან მიიღეთ თუ არა დახმარება სხვა წყაროებიდან, გარდა მთავრობისა?

(c) რამდენად ხელმისაწვდომია მოხსენება შიდასახელმწიფო დონეზე? მისი შინაარსი საჯაროდ იქნა განხილული?

3. ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის სამართლებრივი სტატუსი და კონკრეტული იმპლემენტაცია.

(თუ ის სრულად არ არის ასახული 1(დ) განყოფილების საფუძველზე)

(a) როგორ განხორციელდა თვითგამორკვევის უფლება?

(b) რა სტატუსი აქვს პაქტს შიდასახელმწიფო სამართალში? შეუძლიათ პაქტის რომელიმე უფლების პირდაპირი გამოყენება სასამართლოებს ან სხვა ორგანოებს? დეტალურად აღწერეთ გამოყენების სისტემა.

(c) პაქტში მოცემული რომელი უფლებაა აღიარებული კონსტიტუციაში ან სხვა კანონში? დაურთეთ ამ დებულებათა ტექსტი და აღწერეთ სასამართლოს და სხვა ორგანოების მიერ მათი გამოყენების დეტალები.

(d) ეროვნულ კანონმდებლობაში რომელი უფლებები ექვემდებარება დისკრიმინაციის დაუშვებლობის

დებულებებს? დაურთეთ ამ დებულებათა ტექსტი.

(e) გამოიწვია პაქტის რატიფიცირებამ შესაბამისი შიდასახელმწიფო კანონმდებლობის რაიმე სახით მოდიფიცირება?

(f) რა ფარგლებში და რა ფორმით არ არის გარანტირებული პაქტით აღიარებული უფლებები არა-მოქალაქეებისათვის? რა დასაბუთება არსებობს რაიმე განსხვავებული მიდგომისათვის?

4. საერთაშორისო თანამშრომლობის როლი ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის განხორციელებაში.

თუ თქვენი სახელმწიფო მონაწილეობას ღებულობს განვითარების თანამშრომლობაში, პრიორიტეტული წესით გამოიყენება თუ არა იგი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების განხორციელების ხელშესაწყობად?

B. მოხსენების ნაწილი, რომელიც კონკრეტულ უფლებებთანაა დაკავშირებული

პაქტის მე-6 მუხლი

1. თუ თქვენი სახელმწიფო არის ქვემოთჩამოთვლილი რომელიმე კონვენციის მონაწილე მხარე: შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის (ILO) დასაქმების პოლიტიკის კონვენცია, 1964 წ., (№122); შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის დისკრიმინაციის (დასაქმების და პროფესიის) კონვენცია, 1958 წ., (№111);

კონვენცია ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ და უკვე წარადგინეთ მოხსენებები შესაბამის საზედამხედველო კომიტეტში (კომიტეტებში), რომელიც მე-6 მუხლთანაა დაკავშირებული, თქვენ შეგიძლიათ მიუთითოთ ამ მოხსენებათა შესაბამის მონაკვეთებზე და აქ ის ინფორმაცია აღარ გაიმეოროთ. თუმცა, ყველა საკითხი, რომელიც ამ პაქტთან დაკავშირებით წამოიჭრება და იმ მოხსენებებში სრულად არ არის მოცემული, აღნიშნულ უნდა იქნეს წარმოდგენილ მოხსენებაში.

2. (a) გთხოვთ თან დაურთოთ ინფორმაცია თქვენს ქვეყანაში დასაქმების, უმუშევრობის და არასრული დასაქმების დონის და ტენდენციების შესახებ მუშაკთა როგორც ჯამური, ისე კონკრეტული კატეგორიების მიხედვით, როგორიცაა - ქალები, მოზარდები, ხანდაზმული მუშაკები და უნარშეზღუდული მუშაკები. გთხოვთ შეადაროთ არსებული მდგომარეობა 10 და 5 წლის წინანდელ მდგომარეობას. რომელი პირები, ჯგუფები, რეგიონები ან ტერიტორიები მიგაჩნიათ განსაკუთრებით დაუცველ ან არახელსაყრელ მდგომარეობაში დასაქმებასთან მიმართებით?

(b) გთხოვთ აღწეროთ ძირითადი პოლიტიკა და ღონისძიებები, რომელსაც ახორციელებთ იმ მიზნით, რომ უზრუნფელყოფილ იყოს სამუშაო ყველასათვის - ვისაც შეუძლია და ვისაც სურს.

(c) გთხოვთ მიუთითოთ ღონსიძიებებზე, რომელიც განხორციელდა მაქსიმალურად ნაყოფიერი შრომის უზრუნველყოფის მიზნით.

(d) გთხოვთ მიუთითოთ რომელი დებულებებით არის უზრუნველყოფილი შრომის თავისუფალი არჩევა და შრომის პირობების შექმნა, რომელიც ზიანს არ აყენებს პირის ძირითად პოლიტიკურ და ეკონომიკურ თავისუფლებებს.

(e) გთხოვთ აღწეროთ თქვენს ქვეყანაში არსებული ტექნიკური და პროფესიული სწავლების პროგრამები, მათი ფუნქციონირების ეფექტური საშუალებები და მათი პრაქტიკული არსებობა.

(f) გთხოვთ მიუთითოთ იმ კონკრეტულ სირთულეებზე, რომლებსაც ადგილი ჰქონდა სრული, ნაყოფიერი და თავისუფლად არჩეული დასაქმების მიზნების მიღწევისას და აღნიშნეთ რა ფარგლებში მოხდა ამ სირთულეთა დაძლევა.

3. (a) გთხოვთ მიუთითოთ, არსებობს თუ არა თქვენს ქვეყანაში პირთა და პირთა ჯგუფების რაიმე განსხვავება, გამორიცხვა, შეზღუდვა ან უპირატესობების მინიჭება, იქნება ეს კანონის საფუძველზე, ადმინისტრაციული პოლიტიკით თუ პირად ურთიერთობებში, მათი რასის, კანის ფერის, სქესის, რელიგიური, პოლიტიკური მრწამსის, ეროვნების ან სოციალური წარმომავლობის ნიშნით, რაც იწვევს დასაქმების ან პროფესიის სფეროში თანაბარი შესაძლებლობების ან რეჟიმის აღიარების, სარგებლობის ან გამოყენების მოსპობას ან დაკნინებას. რა ნაბიჯები იქნა გადადგმული ასეთი დისკრიმინაციის აღმოფხვრის მიზნით?

(b) გთხოვთ დაურთეთ ინფორმაცია თქვენს ქვეყანაში პირთა პროფესიული ხელმძღვანელობისა და ტრეინინგის, შრომისა და დასაქმების ფაქტობრივი მდგომარეობის შესახებ მათი რასის, კანის ფერის, სქესის, რელიგიური მრწამსის და ეროვნული წარმომავლობის ნიშნის მიხედვით.

(c) გთხოვთ მიუთითოთ იმ ძირითად შემთხვევებზე, რომელთა დროსაც ნებისმიერ ზემოხსენებულ გარემოებათა საფუძველზე განსხვავება, გამორიცხვა ან უპირატესობის მინიჭება თქვენს ქვეყანაში დისკრიმინაციად არ განიხილება კონკრეტული სახის სამუშაოსათვის დამახასიათებელი მოთხოვნების გამო. გთხოვთ მიუთითოთ ასეთი პირობებიდან გამომდინარე სირთულეებზე, დავებზე და წინააღმდეგობებზე.

4. გთხოვთ მიუთითოთ თქვნს ქვეყანაში დასაქმებული მოსახლეობის რა პროცენტს აქვს ერთზე მეტი სრულგანაკვეთიანი სამუშაო, რათა თავად უზრუნველყოს მისი და მისი ოჯახის ცხოვრების სათანადო დონე. აღწერეთ ეს მოვლენა გარკვეული დროის ინტერვალში.

5. შემდგომი მოხსენების წარმოდგენის შემთხვევაში მოკლედ მიმოიხილეთ ცვლილებები, თუ ასეთი არის, კანონმდებლობის, სასამართლო გადაწყვეტილებების, ასევე ადმინისტრაციული ნორმების, პროცედურებისა და პრაქტიკის სფეროში, რომლებმაც გავლენა მოახდინეს შრომის უფლებაზე მოხსენებების შუალედურ პერიოდში.

6. გთხოვთ მიუთითოთ საერთაშორისო დახმარების მნიშვნელობაზე მე-6 მუხლით დაცული უფლების სრული რეალიზაციისათვის.

პაქტის მე-7 მუხლი

თუ თქვენი სახელმწიფო არის შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის ქვემოთჩამოთვლილი რომელიმე კონვენციის მონაწილე მხარე:

მინიმალური ხელფასის დადგენის კონვენცია, 1970 წ. (№131)

თანაბარი ანაზღაურების კონვენცია, 1951 წ. (№100)

ყოველკვირეული დასვენების (საწარმოში) კონვენცია, 1921 წ. (№14)

ყოველკვირეული დასვენების (ვაჭრობის და დაწესებულებების) კონვენცია, 1957 წ. (№106)

ანაზღაურებადი შვებულების კონვენცია (გადასინჯული), 1970 წ. (№132)

კონვენცია შრომის ინსპექტირების შესახებ, 1947 წ. (№81)

კონვენცია შრომის ინსპექტირების (სასოფლო სამეურნეო) შესახებ, 1969 წ. (№129) შრომის უსაფრთხოებისა და ჰიგიენის კონვენცია, 1981 (№155)

და უკვე წარდგენილი გაქვთ მოხსენებები შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის ექსპერტთა კომიტეტისათვის მე-7 მუხლის დებულებებთან დაკავშირებული კონვენციებისა და რეკომენდაციების გამოყენების შესახებ, თქვენ შეგიძლიათ მიუთითოთ ამ მოხსენებათა შესაბამის მონაკვეთებზე და აქ ის ინფორმაცია აღარ გაიმეოროთ. თუმცა, ყველა საკითხი, რომელიც ამ პაქტთან დაკავშირებით წამოიჭრება და იმ მოხსენებებში სრულად არ არის მოცემული, აღნიშნულ უნდა იქნეს წარმოდგენილ მოხსენებაში.

2. (a) გთხოვთ თან დაურთეთ ინფორმაცია ხელფასების დადგენისათვის გამოყენებული ძირითადი მეთოდების შესახებ.

(b) გთხოვთ მიუთითოთ მოქმედებს თუ არა მინიმალური ხელფასების სისტემა და აღნიშნეთ ხელფასების მიმღებთა ჯგუფები რომლებსაც იგი მოიცავს, თითოეულ ჯგუფში შემავალ პირთა რაოდენობა და აგრეთვე კომპეტენტური ხელისუფლების ორგანოები, რომლებიც პასუხისმგებლები არიან ამ ჯგუფების დადგენაზე. ხომ არ არიან ხელფასის მიმღები პირები, რომლებიც კანონის საფუძველზე ან ფაქტიურად ვერ სარგებლობენ მინიმალური ხელფასის სისტემის დაცვით?

(i) აქვს მინიმალური ხელფასების სისტემას კანონის ძალა და რა საშუალებებით არის იგი დაცული აღუსრულებლობისაგან?

(ii) რა ფარგლებში და რა მეთოდებით ხდება მუშაკთა და მათი ოჯახების მოთხოვნების და აგრეთვე ეკონომიკური ფაქტორების გათვალისიწინება და მათი ურთიერთშეთანხმება მინიმალური ხელფასების დადგენისას? რა სტანდარტები, მიზნები და ორიენტირებია შესაბამისი ამ მიმართებით?

(iii) გთხოვთ მოკლედ აღწეროთ მექანიზმები, რომელთა მეშვეობითაც ხდება მინიმალური ხელფასების დადგენა, მონიტორინგი და რეგულირება;

(iv) გთხოვთ თან დაურთოთ ინფორმაცია საშუალო ხელფასის შესახებ 10 წლის წინ, 5 წლის წინ და მიმდინარე პერიოდში, შეადარეთ იგი შესაბამისი პერიოდის ცხოვრების მინიმალურ ხარჯებს;

(v) გთხოვთ მიუთითოთ რამდენად ეფექტურად ხორციელდება მინიმალური ხელფასების სისტემის ზედამხედველობა.

(c) გთხოვთ მიუთითო აქვს თუ არა ადგილი თქვენს ქვეყანაში რაიმე უთანასწორობას თანაბარი შრომის თანაბრად ანაზღაურებასთან მიმართებით, თანაბარი შრომის თანაბრად ანაზღაურების პრინციპის დარღვევებს, ან ქალთა შრომის უარეს პირობებს მამაკაცებთან შედარებით.

(i) რა ნაბიჯები გადაიდგა ასეთი დისკრიმინაციის აღმოსაფხვრელად? გთხოვთ მიუთითოთ ამ ნაბიჯებით მიღწეულ წარმატებებსა და წარუმატებლობებზე სხვადასხვა ჯგუფების მაგალითზე, რომელთა მიმართ ადგილი აქვს ასეთ დისკრიმინაციას;

(ii) გთხოვთ მიუთითოთ რა მეთოდები იქნა შემუშავებული, თუ ასეთი საერთოდ არსებობს, შესასრულებელი შრომის საფუძველზე სამუშაოს ობიექტური შეფასების ხელშესაწყობად.

(d) გთხოვთ მიუთითოთ დასაქმებულთა შემოსავლების განაწილებაზე, როგორც სახელმწიფო, ასევე კერძო სექტორში, სადაც გათვალისწინებული იქნება ანაზღაურებადი და არა-ფულადი სარგებლები. თუ შესაძლებელია მოიყვანეთ მონაცემები სახელმწიფო და კერძო სექტორში თანაბარ სამუშაოთა ანაზღაურების შესახებ.

3. რა სამართლებრივი, ადმინისტრაციული ან სხვა დებულებები არსებობს, რომლებიც განსაზღვრავენ შრომის ჰიგიენისა და უსაფრთხოების პირობებს. როგორ ხდება ამ დებულებთა პრაქტიკული აღსრულება და რომელ სფეროებში არ გამოიყენებიან ისინი?

(a) გთხოვთ მიუთითოთ მუშაკთა კატეგორია, თუ ასეთი არსებობს, რომელიც გამოტოვებულია არსებული სქემებიდან კანონის საფუძველზე და სხვა რა კატეგორიები სარგებლობენ არასათანადოდ ან ვერ სარგებლობენ ასეთი სქემებით.

(b) გთხოვთ მოიყვანოთ სტატისტიკური მონაცემები ან სხვა ინფორმაცია საწარმოში უბედური შემთხვევების (განაკუთრებით იმ შემთხვევების, რომლებმაც მუშაკის სოცოცხლის მოსპობა გამოიწვიეს) რაოდენობის, ბუნებისა და სიხშირის და ბოლო წლებში განვითარებული პროფესიული დაავადებების შესახებ (10 წლის წინ, 5 წლის წინ, დღევანდელ მდგომარეობასთან შედარებით).

4.გთხოვთ თან დაურთოთ ინფორმაცია თქვენს ქვეყანაში დაწინაურების თანაბარი შესაძლებლობების პრაქტიკული რეალიზაციის შესახებ.

(a) დღეისათვის მუშაკთა რომელი ჯგუფები ვერ სარგებლობენ ასეთი თანაბარი შესაძლებლობებით? კერძოდ, როგორია ქალთა მდგომარეობა ამ თვალსაზრისით?

(b) რა ნაბიჯები იქნა გადადგმული ამ უთანასწორობის აღმოსაფხვრელად? გთხოვთ აღწეროთ განხორციელებულ ღონისძიებათა შედეგად მიღწეული წარმატებები და წარუმატებლობები სხვადასხვა არახელსაყრელ მდოგმარეობაში მყოფი ჯგუფების მიხედვით.

5.გთხოვთ დაახასიათეთ თქვენს ქვეყანაში არსებული კანონმდებლობა და პრაქტიკა, რომელიც დაკავშირებულია დასვენებებთან, თავისუფალი დროის გამოყენებასთან, სამუშაო საათების გონივრულ შეზღუდვასთან, ანაზღაურებად პერიოდულ შვებულებებთან და ანაზღაურებად ეროვნულ დღესასწაულებთან.

(a) მიუთითეთ იმ ფაქტორებსა და სირთულეებზე, რომლებიც გავლენას ახდენენ ამ უფლებათა რეალიზაციის ხარისხზე.

(b) მიუთითეთ მუშაკთა რა კატეგორია ვერ სარგებლობს ამ უფლებებით კანონის ან პრაქტიკის საფუძველზე, ან ორივე ფაქტორის გამო. რა ღონისძიებებია გათვალისწინებული ან ამჟამად განხორციელებული ამ სიტუაციის გამოსასწორებლად?

6. შემდგომი მოხსენების წარმოდგენის შემთხვევაში მოკლედ მიმოიხილეთ ცვლილებები, თუ ასეთი არის, კანონმდებლობის, სასამართლო გადაწყვეტილებების, ასევე ადმინისტრაციული ნორმების, პროცედურებისა და პრაქტიკის სფეროში, რომლებმაც გავლენა მოახდინეს სამართლიანი და ხელსაყრელი შრომის უფლებაზე მოხსენებების შუალედურ პერიოდში.

გთხოვთ მიუთითოთ საერთაშორისო დახმარების მნიშვნელობაზე მუხლით დაცული უფლების განხორციელებისათვის.

პაქტის მე-8 მუხლი 1.

თუ თქვენი სახელმწიფო არის ქვემოთჩამოთვლილი რომელიმე კონვენციის მონაწილე მხარე:

სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტი;

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია გაერთიანების თავისუფლებისა და ორგანიზების უფლების დაცვის შესახებ, 1948 წ., (№87);

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია ორგანიზების უფლების და კოლექტიური შეთანხმებების შესახებ, 1949 წ.

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია შრომითი ურთიერთოებების (სახელმწიფო სამსახურის) შესახებ, 1878 წ., (№151)

თუ თქვენ უკვე წარუდგინეთ მოხსენებები შესაბამის საზედამხედველო კომიტეტს (კომიტეტებს) რომლებიც დაკავშირებულია მე-8 მუხლის დებულებებთან, თქვენ შეგიძლიათ მიუთითოთ ამ მოხსენებათა შესაბამის მონაკვეთებზე და აქ ის ინფორმაცია აღარ გაიმეოროთ. თუმცა, ყველა საკითხი, რომელიც ამ პაქტთან დაკავშირებით წამოიჭრება და იმ მოხსენებებში სრულად არ არის მოცემული, აღნიშნულ უნდა იქნეს წარმოდგენილ მოხსენებაში.

2. გთხოვთ მიუთითოთ რა არსებითი ან ნომინალური პირობები, თუ ასეთი საერთოდ არის, უნდა დაკმაყოფილდეს, რათა პირი თავისი არჩევანის მიხედვით შევიდეს პროფესიულ კავშირში ან შექმნას იგი.

(a) გთხოვთ დააკონკრეტოთ არსებობს თუ არა სპეციალური სამართლებრივი დებულებები მუშაკთა გარკვეული კატეგორიების მიერ პროფესიული კავშირების შექმნასთან დაკავშირებით, რა დებულებებია, როგორ გამოიყენებიან ისინი პრაქტიკაში, აგრეთვე იმ ადამიანთა რაოდენობა, რომლებიც ამ დებულებებს ექვემდებარებიან.

(b) არის თუ არა რაიმე შეზღუდვები მუშაკთა მიერ პროფკავშირებში გაერთიანების ან შექმნის უფლების განხორციელებაზე? გთხოვთ დეტალურად ჩამოთვალოთ დებულებები, რომლებიც ასეთ შეზღუდვებს აწესებენ და მათი გამოყენების პრაქტიკა გარკვეული დროის პერიოდში.

(c) გთხოვთ თან დაურთოთ ინფორმაცია თუ როგორ უზრუნველყოფს თქვენი მთავრობა პროფესიული კავშირების უფლებას ფედერაციულ საფუძველზე გაერთიანდნენ ან შეუერთდნენ საერთაშორისო პროფესიული კავშირების ორგანიზაციებს. რა სამართლებრივი და პრაქტიკული შეზღუდვებია დაწესებული ამ უფლების განხორციელებაზე?

(d) გთხოვთ დეტალურად მიუთითოთ რა პირობები ან შეზღუდვებია დაწესებული პროფკავშირების თავისუფალი ფუნქციონირების უფლებაზე. პრაქტიკულად რომელ პროფესიულ კავშირებზე მოახდინა უარყოფითი გავლენა ამ პირობებმა ან შეზღუდვებმა? რა ღონისძიებები გატარდა თავისუფალი კოლექტიური შეთანხმებების ხელშესაწყობად?

(e) გთხოვთ თან დაურთოთ მონაცემები თქვენს ქვეყანაში შექმნილი პროფესიული კავშირების რაოდენობისა და სტრუქტურის, და მათი წევრების შესახებ.

3. გთხოვთ მიუთითოთ, აქვთ თუ არა თქვენს ქვეყანაში მუშაკებს გაფიცვის საშუალება კონსტიტუციის ან სხვა სამართლებრივი უფლების საფუძველზე. თუ თქვენი პასუხი უარყოფითია, სხვა რა სამართლებრივი ან ფაქტობრივი მიდგომებია გამოყენებული ამ უფლების განსახორციელებლად?

(a) რა შეზღუდვებია შემოღებული გაფიცვის უფლების განხორციელებაზე? გთხოვთ დეტალურად დაასახელოთ სამართლებრივი დებულებები, რომლებიც ასეთ შეზღუდვებს აწესებს და მათი გამოყენების პრაქტიკა დროის გარკვეული პერიოდის განმავლობაში.

(d) გთხოვთ მიუთითოთ რა სპეციალური სამართლებრივი დებულებები არსებობს მუშაკთა გარკვეული კატეგორიების მიერ გაფიცვის უფლების განხორციელებასთან დაკავშირებით და რა დებულებებია ეს, რა გამოყენება აქვთ მათ პრაქტიკაში და აგრეთვე მუშაკთა ის რაოდენობა, რომელიც ამ დებულებებს ექვებდებარება.

4. გთხოვთ მიუთითოთ არის თუ არა შემოღებული რაიმე შეზღუდვა მე-2 და მე-3 მუხლებში აღნიშნულ უფლებებზე შეიარაღებული ძალების წევრებისათვის, პოლიციის ან სახელმწიფო ადმინისტრაციის მუშაკებისათვის. როგორ გამოიყენება ეს შეზღუდვა პრაქტიკაში?

5. შემდგომი მოხსენების წარმოდგენის შემთხვევაში მოკლედ მიმოიხილეთ ცვლილებები, თუ ასეთი არის, კანონმდებლობის, სასამართლო გადაწყვეტილებების, ასევე ადმინისტრაციული ნორმების, პროცედურებისა და პრაქტიკის სფეროში, რომლებმაც გავლენა მოახდინეს მე-8 მუხლით დაცულ უფლებაზე მოხსენებების შუალედურ პერიოდში.

კონვენციის მე-9 მუხლი

1. თუ თქვენი სახელმწიფო არის შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის 1952 წლის სოციალური უზრუნველყოფის (მინიმალური სტანდარტები) კონვენციის (№102) ან შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის შემდგომი პერიოდის შესაბამისი კონვენციების (№№121,128,130 და 168) მონაწილე მხარე და თქვენ უკვე წარადგინეთ მოხსენებები შესაბამის საზედამხედველო კომიტეტში (კომიტეტებში), რომლებიც დაკავშირებულნი არიან მე-9 მუხლთან, თქვენ შეგიძლიათ მიუთითოთ ამ მოხსენებათა შესაბამის მონაკვეთებზე და აქ ის ინფორმაცია აღარ გაიმეოროთ. თუმცა, ყველა საკითხი, რომელიც ამ პაქტთან დაკავშირებით წამოიჭრება და იმ მოხსენებებში სრულად არ არის მოცემული, აღნიშნულ უნდა იქნეს წარმოდგენილ მოხსენებაში.

2. გთხოვთ მიუთითოთ, ქვემოჩამოთვლილი სოციალური უზრუნველყოფის რომელი შტოები არსებობს თქვენს ქვეყანაში:

სამედიცინო მომსახურება

ავადმყოფობის დროს ფულადი დახმარება

მშობიარობამდე და მშობიარობის შემდგომი დახმარებები

ხანდაზმულობის დახმარება

უნარშეზღუდულობის დახმარება

მარჩენლის დამკარგავი პირის დახმარება

საწარმოო ტრავმის დახმარება

უმუშევრობის დახმარება

ოჯახის დახმარება

3. გთხოვთ აღწეროთ თქვენს ქვეყანაში არსებული თითოეული შტოს მოქმედი სქემის ძირითადი მახასიათებლები, მიუთითეთ უზრუნველყოფის მასშტაბები - როგორც ჯამური სახით, ისე საზოგადოებაში არსებული სხვადასხვა ჯგუფების განშლით, დახმარებების ბუნება და დონე, და სქემების დაფინანსების მეთოდები.

4. გთხოვთ მიუთითოთ თქვენი ერთობლივი ეროვნული პროდუქტის და/ან აგრეთვე რეგიონული ბიუჯეტის (ბიუჯეტების) რა პროცენტი დაიხარჯა სოციალურ უზრუნველყოფაზე. რა თანაფარდობაა ათი წლის წინანდელ სიტუაციასთან? რა მიზეზები არსებობს რაიმე ცვლილებისათვის?

5. გთხოვთ სოციალური უზრუნველყოფის აღწერილი ოფიციალური (სახელმწიფო) სქემების გარდა მიუთითოთ თუ არსებობს დამატებითი არასახელმწიფო (კერძო) სქემები. თუ ასეთი არსებობს, გთხოვთ აღწეროთ ამ სქემებისა და ოფიციალური (სახელმწიფო) სქემების ურთიერთდამოკიდებულება.

6. მიუთითეთ, არის თუ არა თქვენს ქვეყანაში ჯგუფები, რომლებიც საერთოდ ვერ სარგებლობენ სოციალური უზრუნველყოფის უფლებით ან რომლებიც უფრო ნაკლები ხარისხით სარგებლობენ ვიდრე მოსახლეობის უმრავლესობა. კერძოდ, როგორ მდგომარეობაში არიან ქალები ამ მიმართებით? გთხოვთ კონკრეტული ინფორმაცია მოგვაწოდეთ იმ შემთხვევებზე როდესაც სოციალური უზრუნველყოფით სარგებლობა გარანტირებული არ არის.

(a) გთხოვთ მიუთითოთ რა ღონისძიებების გატარებაა საჭირო თქვენი მთავრობის მხრიდან ზემოაღნიშნული ჯგუფებისათვის სოციალური უზრუნველყოფის რეალიზაციისათვის.

(b) გთხოვთ ახსენით სტრატეგიული ღონისძიებები რომელიც თქვენმა მთავრობამ არსებული რესურსების მაქსიმალური გამოყენებით განახორციელა აღნიშნული ჯგუფების სოციალური უზრუნველყოფის უფლების იმპლემენტაციის მიზნით.

(c) გთხოვთ აღწეროთ ამ ღონისძიებათა შედეგი დაუცველი და არახელსაყრელ პირობებში მყოფი ჯგუფების მდგომარეობაზე, და შეგვატყობინეთ ამ ღონისძიებათა მიღწევების, პრობლემების და ხარვეზების შესახებ.

7. შემდგომი მოხსენების წარმოდგენის შემთხვევაში მოკლედ მიმოიხილეთ ცვლილებები, თუ ასეთი არის, კანონმდებლობის, სასამართლო გადაწყვეტილებების, ასევე ადმინისტრაციული ნორმების, პროცედურებისა და პრაქტიკის სფეროში, რომლებმაც გავლენა მოახდინეს სოციალური უზრუნველყოფის უფლებაზე.

8. გთხოვთ მიუთითოთ საერთაშორისო დახმარების როლზე მე-9 მუხლით დაცული უფლების სრული განხორციელებისათვის.

პაქტის მე-10 მუხლი

1. თუ თქვენი სახელმწიფო არის რომელიმე ქვემოთჩამოთვლილი კონვენციის მონაწილე მხარე:

სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტი;

ბავშვის უფლებათა კონვენცია;

კონვენცია ქალთა მიმართ დისკრიმაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ;

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია დედათა დაცვის შესახებ (განახლებული), 1952 წ., (№103)

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია მინიმალური ასაკის შესახებ, 1973 წ., (№138) ან შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის რომელიმე კონვენციის, რომელიც ეხება დასაქმების და შრომის სფეროში ბავშვთა და მოზარდთა დაცვას, და თუ თქვენმა მთავრობამ უკვე წარუდგინა მოხსენებები შესაბამის საზედამხედველო კომიტეტს (კომიტეტებს) რომლებიც მე-10 მუხლთანაა დაკავშირებული, თქვენ შეგიძლიათ მიუთითოთ ამ მოხსენებათა შესაბამის მონაკვეთებზე და აქ ის ინფორმაცია აღარ გაიმეოროთ. თუმცა, ყველა საკითხი, რომელიც ამ პაქტთან დაკავშირებით წამოიჭრება და იმ მოხსენებებში სრულად არ არის მოცემული, აღნიშნულ უნდა იქნეს წარმოდგენილ მოხსენებაში.

2. გთხოვთ აღნიშნოთ რა მნიშვნელობა აქვს მინიჭებული თქვენს საზოგადოებაში ტერმინს - „ოჯახი“.

3. გთხოვთ მიუთითოთ რა ასაკიდან ითვლებიან სრულწლოვნად თქვენს ქვეყანაში ბავშვები სხვადასხვა მიზნებისათვის.

4. გთხოვთ თან დაურთეთ ინფორმაცია იმ ოფიციალური და არაფორმალური გზებისა და საშუალებების შესახებ, რომელიც გამოიყენება თქვენს ქვეყანაში ოჯახის დახმარებისა და დაცვის მიზნით, კერძოდ:

(a) როგორ არის უზრუნველყოფილი თქვენს ქვეყანაში მამაკაცის და განსაკუთრებით ქალის უფლება თავისუფლად დაქორწინდეს მისი სრული და თავისუფალი თანხმობით და შექმნას ოჯახი? გთხოვთ მიუთითეთ და მოიყვანეთ დეტალური ინფორმაცია იმ ღონისძიებების შესახებ, რომლებიც განხორციელდა ისეთი ჩვეულებების წინააღმდეგ, რომლებიც უარყოფით ზეგავლენას ახდენენ ამ უფლებით სარგებლობაზე.

(d) რა ღონისძიებებით უწყობს ხელს თქვენი სახელმწიფო ოჯახის შექმნას, ასევე მის შენარჩუნებას, გაძლიერებასა და დაცვას, განაკუთრებით იმ პერიოდში, როდესაც იგი არასრულწლოვანი ბავშვების აღზრდასა და განათლებაზეა პასუხისმგებელი? ამ ღონისძიებების მიუხედავად, არის თქვენს ქვეყანაში ოჯახები, რომლებიც საერთოდ არ სარგებლობენ ასეთი დაცვით და დახმარებით ან რომლებიც მოსახლეობის უმრავლესობასთან შედარებით გაცილებით ნაკლები ხარისხით სარგებლობენ? გთხოვთ დეტალურად აღწეროთ ასეთი სიტუაციები. ღებულობენ გაფართოებული ოჯახები ან ოჯახური ორგანიზაციების სხვა ფორმები მონაწილეობას ამ ღონისძიებათა უზრუნველყოფის ან შესაბამისობის განსაზღვრაში, განსაკუთრებით სახელმწიფო შეღავათების თვალსაზრისით?

(c) რა ღონისძიებებია გათვალისწინებული მდგომარეობის გამოსასწორებლად თუ სახეზეა ნაკლოვანებები (a) ან (b) ქვეპუნქტებთან მიმართებით?

5. გთხოვთ მოიყვანეთ ინფორმაცია თქვენს ქვეყანაში დედათა დაცვის სისტემის შესახებ. (a) სახელდობრ:

(i) აღწერეთ დაცვის სქემის ფარგლები

(ii) მიუთითეთ დეკრეტული შვებულების საერთო ხანგრძლივობა და მშობიარობის შემდგომი სავალდებულო შვებულება;

(iii) აღწერეთ ფულადი, სამედიცინო და სხვა სახის სოციალური უზრუნველყოფის დახმარებები, რომელიც ამ პერიოდში გაიცემა;

(iv) მიუთითეთ როგორ ვითარდებოდა ეს დახმარებები დროთა განმავლობაში.

(ბ) გთხოვთ მიუთითოთ არის თუ არა თქვენს საზოგადოებაში ქალთა ჯგუფები, რომლებიც საერთოდ არ სარგებლობენ მშობიარობამდე და მშობიარობის შემდგომი პერიოდის დაცვით ან უმრავლესობასთან შედარებით საგრძნობლად ნაკლები ხარისხით სარგებლობენ. გთხოვთ დეტალურად აღწეროთ ასეთი სიტუაციები. რა ღონსიძიებები განხორციელდა ან არის გათვალისწინებული ამ მდგომარეობის გამოსასწორებლად? გთხოვთ აღწეროთ ამ ღონსიძიებათა ეფექტი დაუცველი ან არახელსაყრელ მდგომარეობაში მყოფი ჯგუფების მდგომარეობაზე და გვაცნობოთ ამ ღონისძიებების წარმატებების, პრობლემებისა და ნაკლოვანებების შესახებ.

6. გთხოვთ აღწეროთ სპეციალური ღონისძიებები, რომლებიც ბავშვებისა და მოზარდების დაცვისა და დახმარების მიზნით ტარდება, განსაკუთრებით ის ღონისძიებები, რომელიც მათ იცავს ეკონომიკური და სოციალური ექსპლუატაციისაგან, ან მათი ზნეობის ან ჯანმრთელობისათვის მავნე ან სიცოცხლისათვის საშიში, ან მათი ნორმალური განვითარების შემაფერხებელი შრომისაგან.

(a) რა ასაკობრივი ზღვარი არის დაწესებული თქვენს ქვეყანაში, რომლის ქვემოთაც აკრძალულია ბავშვის ანაზღაურებადი შრომა დასაქმების სხვადასხვა სფეროში?

(b) გთხოვთ კონკრეტულად მიუთითოთ რამდენი და რომელი ასაკობრივი კატეგორიის ბავშვია ჩართული ანაზღაურებად დასაქმებაში და რა ფარგლებში.

(c) გთხოვთ დააკონკრეტოთ რა ფარგლებში არიან ჩართულნი ბავშვები მათი ოჯახების შინამეურნეობის, ფერმის ან საწარმოს საქმიანობაში.

(d) გთხოვთ მიუთითოთ, არის თუ არა თქვენს ქვეყანაში ბავშვთა ან ახალგაზრდა ადამიანთა ჯგუფები, რომლებიც საერთოდ არ სარგებლობენ დაცვის და დახმარების ღონისძიებებით ან უმრავლესობასთან შედარებით გაცილებით ნაკლები ხარისხით სარგებლობენ. კერძოდ, რა მდგომარეობაში არიან ობლები, ბავშვები - რომლებიც თავიანთ ბიოლოგიურ მშობლებთან არ იზრდებიან, ახალგაზრდა გოგონები, ბავშვები - რომლებიც მიტოვებულნი არიან ან მოკლებულნი არიან თავიანთ ოჯახურ გარემოს, აგრეთვე ფიზიკურად ან ფსიქიკურად უნარშეზღუდული ბავშვები?

(e) წინა პუნქტში აღნიშნული პირები რამდენად არიან ინფორმირებულნი თავიანთი შესაბამისი უფლებების შესახებ?

(f) გთხოვთ კონკრეტულად მიუთითოთ სირთულეებსა და ნაკლოვანებებზე. როგორ ვითარდებოდა ეს არახელსაყრელი მდგომარეობა დროთა განმავლობაში? რა ღონისძიებები გატარდა მდგომარეობის გამოსასწორებლად? გთხოვთ აღწეროთ ამ ღონისძიებათა ეფექტი დროის მსვლელობაში და მიუთითოთ წარმატებებზე, პრობლემებსა და ხარვეზებზე.

7. შემდგომი მოხსენების წარმოდგენის შემთხვევაში მოკლედ მიმოიხილეთ ცვლილებები, თუ ასეთი არის, კანონმდებლობის, სასამართლო გადაწყვეტილებების, ასევე ადმინისტრაციული ნორმების, პროცედურებისა და პრაქტიკის სფეროში, რომლებმაც გავლენა მოახდინეს მე-10 მუხლით დაცულ უფლებაზე.

8. გთხოვთ აღწეროთ საერთაშორისო დახმარების როლი მე-10 მუხლით დაცული უფლების სრული განხორციელებისათვის.

პაქტის მე-11 მუხლი

1. (a) გთხოვთ თან დაურთოთ ინფორმაცია თქვენი მოსახლეობის დღევანდელი ცხოვრების დონის შესახებ - როგორც ჯამური სახით, ისე თქვენს საზოგადოებაში არსებული სხვადასხვა სოციალურ- ეკონომიკური, კულტურული და სხვა სახის ჯგუფების განშლით. როგორ შეიცვალა ცხოვრების დონე დროთა განმავლობაში (მაგ. 10 წლის წინანდელ, 5 წლის წინანდელ მდგომარეობასთან შედარებით) ამ სხვადასხვა ჯგუფებისათვის? ჰქონდა ადგილი ცხოვრების დონის მუდმივ გაუმჯობესებას მთელი მოსახლეობისათვის ან რომელიმე ჯგუფისათვის?

(b) თუ თქვენმა მთავრობამ ახლო წარსულში წარუდგინა მოხსენებები გაერთიანებული ერების ორგანიზაციას ან სპეციალიზებულ ორგანოს მე-11 მუხლით დაცული უფლებების ყველა ან ზოგიერთ ასპექტთან დაკავშირებულ სიტუაციებზე, თქვენ შეგიძლიათ მიუთითოთ ამ მოხსენებათა შესაბამის მონაკვეთებზე და აქ ის ინფორმაცია აღარ გაიმეოროთ.

(c) გთხოვთ მიუთითოთ ერთ სულ მოსახლეზე ერთობლივი ეროვნული პროდუქტის მაჩვენებელი თქვენი ქვეყნის მოსახლეობის უღარიბესი 40 პროცენტისათვის. არსებობს თქვენს ქვეყანაში ,,სიღარიბის ზღვარი”? თუ არსებობს, რის საფუძველზე დგინდება ეს ზღვარი?

(d) გთხოვთ მიუთითოთ თქვენი ქვეყნის სიცოცხლის ინდექსის ფიზიკურ ხარისხზე.

2. სათანადო კვების უფლება

(a) გთხოვთ ზოგადად განიხილოთ თქვენს ქვეყანაში სათანადო კვების უფლების განხორციელების ფარგლები. აღწერეთ არსებული ინფორმაციის წყაროები, კვების სფეროში ჩატარებული გამოკითხვებისა და მონიტორინგის სხვა საშუალებების ჩათვლით.

(b) გთხოვთ მოიყვანოთ დეტალური ინფორმაცია (სხვადასხვა გეოგრაფიული ტერიტორიების განშლით მოცემული სტატისტიკური მონაცემების ჩათვლით) თქვენს ქვეყანაში შიმშილის და/ან არასათანადო კვების ფარგლების შესახებ. ეს ინფორმაცია კერძოდ უნდა ეხებოდეს შემდეგ საკითხებს:

(i) განაკუთრებით დაუცველი ან არახელსაყრელ მდგომარეობაში მყოფი ჯგუფების სიტუაცია, მათ შორის:

უმიწო გლეხების

მიგრანტი მუშაკების

იზოლირებული გლეხების

მკვიდრი ხალხების

სოფლად მცხოვრები მუშაკების

ბავშვების

სოფლად მცხოვრები უმუშევრების

ხანდაზმულების

ქალაქში მცხოვრები უმუშევრების

რისკის ქვეშ მყოფი სხვა ჯგუფების

ქალაქში მცხოვრები ღარიბების

(ii) ზემოაღნიშნულ თითოეულ ჯგუფში მამაკაცთა და ქალთა მდგომარეობას შორის არსებული ნებისმიერი განსხვავება;

(iii) ცვლილებები, რომელსაც ადგილი ჰქონდა თითოეული ზემოაღნიშნული ჯგუფის მდგომარეობის თვალსაზრისით ბოლო ხუთი წლის განმავლობაში.

(c) იყო თუ არა რაიმე ცვლილებები მოხსენების პერიოდის განმავლობაში ეროვნულ სტრატეგიებში, კანონმდებლობაში ან პრაქტიკაში, რომელმაც უარყოფითი გავლენა იქონია სათანადო კვების ხელმისაწვდომობაზე ამ ჯგუფებში ან სექტორებში ან უარეს მდგომარეობაში მყოფ რეგიონებში? თუ ასეა, გთხოვთ აღწეროთ ეს ცვლილებები და შეაფასოთ მათი შედეგები.

(d) გთხოვთ მიუთითოთ რა ღონისძიებების გატარება მიაჩნია თქვენს მთავრობას საჭიროდ იმისთვის, რომ უზრუნველყოფილ იქნეს სათანადო კვებაზე ხელმისაწვდომობა ზემოაღნიშნული დაუცველი ან არახელსაყრელ მდგომარეობაში მყოფი თითოეული ჯგუფისათვის და უარეს მდგომარეობაში მყოფი ტერიტორიებისათვის, და კვების უფლების სრული იმპლემენტაციისათვის - როგორც მამაკაცების, ასევე ქალებისათვის. მიუთითეთ მიღებული ზომების შესახებ და დააკონკრეტეთ დროში გაწერილი მიზნები და კვების სფეროს ორიენტირები, რომლებიც გათვალისწინებულია ამ სფეროში მიღწევების გასაზომად.

(e) გთხოვთ მიუთითოთ რა წვლილი შეიტანა ან როგორ შეაფერხა სათანადო კვების უფლების განხორციელებულმა გატარებულმა ღონისძიებებმა რომელიც მიმართული იყო სურსათის წარმოების, შენახვის და განაწილების მეთოდების გაუმჯოებესებაზე ტექნიკური და მეცნიერულ ცოდნის სრული გამოყენებით. გთხოვთ აღწეროთ ამ ღონისძიებათა ზეგავლენა ეკოლოგიურ მდგრადობაზე და სურსათის წარმოების რესურსების დაცვასა და შენახვაზე.

(f) გთხოვთ მიუთითოთ რა ღონისძიებები გატარდა კვების პრინციპების შესახებ ცოდნის გასავრცელებლად და აღნიშნეთ საზოგადოების რომელიმე მნიშვნელოვან ჯგუფში ან სექტორში ხომ არ შეინიშნება ასეთი ცოდნის დეფიციტი.

(g) გთხოვთ აღწეროთ თქვენი მთავრობის მიერ გატარებული აგრარული რეფორმის ღონისძიებები, რომელთა მიზანიც იყო აგრარული სისტემის ეფექტური გამოყენება სურსათის უსაფრთხოებისათვის შინამეურნეობების დონეზე, ადამიანის ღირსების შელახვის გარეშე - როგორც სოფლად, ისე ქალაქში, პაქტის მე-6 და მე-8 მუხლის გათვალისწინებით. აღწერეთ განხორციელებული ღონსიძიებები:

(i) ამ მიზნით მიღებული კანონმდებლობა;

(ii) არსებული კანონის აღსრულება;

(iii) მონიტორინგის ხელშეწყობა სამთავრობო და არასამთავრობო ორგანიზაციების მეშვეობით.

(h) გთხოვთ აღწეროთ და შეაფასოთ თქვენი მთავრობის მიერ მსოფლიო სურსათის მიწოდების სამართლიანი განაწილების უზრუნველყოფის მიზნით მიღებული ზომები, როგორც წარმოების, ისე ვაჭრობის თვალსაზრისით, სურსათის როგორც იმპორტიორი, ისე ექსპორტიორი ქვეყნების პრობლემების გათვალისწინებით.

3. სათანადო საცხოვრებლის უფლება

(a) გთხოვთ ჩამოაყალიბოთ დეტალური სტრუქტურული ინფორმაცია თქვენს ქვეყანაში საცხოვრებლის მდგომარეობასთან დაკავშირებით.

(b) გთხოვთ მოგვაწოდოთ დეტალური ინფორმაცია თქვენს საზოგადოებაში არსებული ჯგუფების შესახებ, რომლებიც დაუცველ ან არახელსაყრელ მდგომარეობაში მყოფ ჯგუფებს განეკუთვნებიან საცხოვრებელის თვალსაზრისით. კერძოდ მიუთითეთ:

(i) უსახლკარო პირთა და ოჯახების რაოდენობა;

(ii) პირთა და ოჯახების რაოდენობა, რომლებსაც ამჟამად არა აქვთ სათანადო საცხოვრებელი და ადვილი ხელმისაწვდომობა ძირითად კომუნალურ მომსახურებაზე, როგორიცაა - წყალი, გათბობა (საჭიროების შემთხვევაში), კანალიზაცია, სანიტარული პირობები, ელექტროენერგია, საფოსტო მომსახურება და სხვა (რამდენადაც კომუნალური მომსახურების ეს სახეები თქვენს ქვეყანასთანაა დაკავშირებული). მიუთითეთ ადამიანთა რაოდენობა, რომელიც ცხოვრობს მჭიდროდ დასახლებულ, ნესტიან, სტრუქტურულად საშიშ ან სხვა პირობებში, რომელიც ჯანმრთელობაზე ახდენს გავლენას;

(iii) პირთა რაოდენობა, რომლებიც დღეისათვის უკანონო დასახლებებში ან საცხოვრებლებში ბინადრობენ;

(iv) პირთა რაოდენობა, რომლებიც ბოლო ხუთი წლის განმავლობაში გამოსახლებულნი იქნენ საცხოვრებლიდან და პირთა რაოდენობა, რომლებსაც დღეისათვის ხელი არ მიუწვდებათ სამართლებრივ დაცვაზე თვითნებური ან რაიმე სხვა სახის გამოსახლების შემთხვევაში;

(v) პირთა რაოდენობა, რომელთა საბინაო გადასახადი სახელმწიფოს მიერ დაწესებულ ზღვარზე მაღალია, გადახდისუნარიანობის ან შემოსავლის კოეფიციენტის საფუძველზე;

(vi) ბინით დაკმაყოფილების მომლოდინეთა სიაში მყოფი პირების რაოდენობა, მოლოდინის საშუალო ხანგრძლივობა და მომლოდინეთა რაოდენობის შემცირების და აგრეთვე სიაში მყოფ პირთათვის დროებითი საცხოვრებლის უზრუნველყოფის მიზნით მიღებული ზომები;

(vii) პირთა რაოდენობა, რომლებიც სხვადასხვა სახის იჯარით ცხოვრობენ: სოციალური ან სახელმწიფო საცხოვრებელი; კერძო საიჯარო სექტორი; მფლობელი-მობინადრე; „უკანონო“ სექტორი; და სხვა.

(c) გთხოვთ მოგვაწოდოთ ინფორმაცია არსებული კანონების შესახებ, რომლებიც ზეგავლენას ახდენენ საცხოვრებლის უფლების რეალიზაციაზე, მათ შორის:

(i) კანონმდებლობა, რომელიც საფუძველს უქმნის საცხოვრებლის უფლებას და ამ უფლების შინაარსს განსაზღვრავს;

(ii) კანონმდებლობა, როგორიცაა - კანონები საცხოვრებლის შესახებ, კანონები უსახლკარო პირთა შესახებ; კანონები მუნიციპალური კორპორაციის შესახებ და სხვა;

(iii) კანონმდებლობა, რომელიც დაკავშირებულია მიწის გამოყენებასთან, მიწის განაწილებასთან, მიწის დანიშნულებასთან, მიწის ზონებად დაყოფასთან, მიწის ზღვრულ ნორმასთან, ჩამორთმევასთან - კომპენსაციის დებულებების ჩათვლით, მიწის დაგეგმვასთან - საზოგადოების მონაწილეობის პროცედურების ჩათვლით;

(iv) კანონმდებლობა, რომელიც უზრუნველყოფს დამქირავებლის უფლებებს, მისი ბინადრობის უსაფრთხოებას, გამოსახლებისაგან დაცვას; საცხოვრებლის დაფინანსებას და იჯარის კონტროლს (ან სუბსიდიას), საცხოვრებლის ვარგისიანობას და ა.შ.

(v) კანონმდებლობა მშენებლობის სისტემების, რეგულირების და სტანდარტების და ინფრასქტურტურის უზრუნველყოფის შესახებ;

(vi) კანონმდებლობა, რომელიც კრძალავს რაიმე ან ყველა ფორმის დისკრიმინაციას საბინაო სექტორში, ტრადიციულად დაუცველი ჯგუფების ჩათვლით;

(vii) ნებისმიერი სახის გამოსახლების ამკრძალავი კანონმდებლობა;

(viii) არსებული კანონების გაუქმება ან რეფორმა, რომლებიც აფერხებენ საცხოვრებლის უფლების შესრულებას;

(ix) კანონმდებლობა, რომელიც კრძალავს საცხოვრებლით ან საკუთრებით სპეკულირებას, განსაკუთრებით როდესაც ხაზინის ასეთი ძარცვა ნეგატიურ გავლენას ახდენს საცხოვრებლის უფლებების შესრულებაზე საზოგადოების ყველა სექტორში;

(x) საკანონმდებლო ღონისძიებები, რომლებიც კანონიერ სტატუსს ანიჭებენ „უკანონო“ სექტორში მცხოვრებ პირებს;

(xi) საცხოვრებლისა და დასახლებების გარემოს დაგეგმვასთან და ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული კანონმდებლობა.

(d) გთხოვთ მიუთითოთ ყველა სხვა ღონისძიება, რომელიც საცხოვრებლის უფლების შესრულების მიზნით განხორციელდა, მათ შორის:

(i) „ხელშემწყობი სტრატეგიების“ წახალისების მიზნით გატარებული ღონისძიებები, რომლის მეშვეობითაც სათემო ორგანიზაციებს და „არაფორმალურ სექტორს“ საცხოვრებელის და მასთან დაკავშირებული მომსახურების ფორმირება შეუძლიათ. აქვთ ასეთ ორგანიზაციებს თავისუფალი საქმიანობის საშუალება? ღებულობენ ისინი სახელმწიფო დაფინანსებას?

(ii) სახელმწიფოს მიერ საცხოვრებელი კვარტლების მშენებლობისა და სხვა ხელმისაწვდომი საიჯარო საცხოვრებლების მშენებლობის ტემპების ზრდის მიზნით განხორციელებული ღონისძიებები;

(iii) უნაყოფო, დაბალნაყოფიერი ან არადანიშნულებისამებრ გამოყენებული მიწების გაუმჯობესების მიზნით განხორციელებული ღონისძიებები;

(iv) სახელმწიფოს მიერ განხორციელებული ფინანსური ღონისძიებები, საბინაო მშენებლობის ან სხვა სათანადო სამინისტროს ბიუჯეტის ჩათვლით, ეროვნული ბიუჯეტის პროცენტული მაჩვენებლით;

(v) ზომები, რომლებიც მიღებულ იქნა საცხოვრებლისა და ადამიანთა დასახლებისათვის გამიზნული საერთაშორისო დახმარების გამოყენების უზრუნველსაყოფად განსაკუთრებით არახელსაყრელ მდგომარეობაში მყოფი ჯგუფებისათვის;

(vi) ღონისძიებები, რომლებიც გატარდა მცირე და საშუალო ზომის საქალაქო ცენტრების განვითარების ხელშესაწყობად, განსაკუთრებით სოფლად;

(vii) ღონისძიებები, რომლებიც გატარდა, inter alia, განახლების პროგრამების, აღორძინების პროექტების, ლანდშაფტის განახლების, საერთაშორისო ღონისძიებების მომზადების (ოლიმპიური თამაშები, გამოფენები, კონფერენციები და ა.შ.), „ლამაზი ქალაქების კამპანიის“ და სხვა ღონისძიებების დროს, რომლებიც უზრუნველყოფდნენ გამოსახლებისაგან დაცვას ან საცხოვრებელი ადგილის გამოცვლას ორმხრივი შეთანხმების საფუძველზე ნებისმიერი ადამიანისათვის, რომელიც ცხოვრობდა იმ ტერიტორიებზე ან მათ მახლობლად, რომელზედაც ასეთი ღონისძიებები გავლენას ახდენდნენ.

(e) მოხსენების პერიოდში ჰქონდა თუ არა ადგილი ეროვნული სტრატეგიების, კანონების და პრაქტიკის ცვლილებებს, რომლებიც უარყოფით გავლენას ახდენდნენ სათანადო საცხოვრებლის უფლებაზე? თუ ასეა, გთხოვთ აღწეროთ ეს ცვლილებები და შეაფასოთ მათი ზეგავლენა.

4. გთხოვთ დეტალურად დააფიქსიროთ ის სირთულეები და ნაკლოვანებები, რომლებსაც ადგილი ჰქონდა მე-11 მუხლით დაცული უფლებების განხორცილებისას და ასეთი სიტუაციების გაუმჯობესების მიზნით მიღებული ზომები (თუ უკვე არ გაქვთ აღწერილი ამ მოხსენებაში).

5. გთხოვთ მიუთითოთ საერთაშორისო დახმარების როლზე მე-11 მუხლით დაცული უფლებების განხორციელებისათვის.

პაქტის მე-12 მუხლი

1. გთხოვთ თან დაურთოთ ინფორმაცია თქვენი მოსახლეობის ფიზიკური და ფსიქიკური ჯანმრთელობის მდგომარეობის შესახებ, როგორც ჯამური სახით, ასევე თქვენი საზოგადოების სოციალური ჯგუფების განშლით. როგორ შეიცვალა დროთა განმავლობაში ამ ჯგუფების ჯანმრთელობის მდგომარეობა? თუ თქვენს მთავრობას ბოლო პერიოდში წარდგენილი აქვს მოხსენებები თქვენს ქვეყანაში ჯანდაცვის მდგომარეობის შესახებ მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციისათვის, თქვენ შეგიძლიათ მიუთითოთ ამ მოხსენებათა შესაბამის მონაკვეთებზე და ეს ინფორმაცია აქ აღარ გაიმეოროთ.

2. გთხოვთ მიუთითოთ აქვს თუ არა თქვენს ქვეყანას შემუშავებული ჯანდაცვის ეროვნული სტრატეგია. გთხოვთ მიუთითოთ მიიღო თუ არა თქვენმა ქვეყანამ მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციის პირველადი ჯანდაცვის ვალდებულების მიდგომა თავის ჯანდაცვის სტრატეგიაში. თუ ასეა, რა ღონისძიებები გატარდა პირველადი ჯანდაცვის მომსახურების განხორციელების მიზნით?

3. გთხოვთ მიუთითოთ თქვენი ერთობლივი ეროვნული პროდუქტის და/ან რეგიონული ბიუჯეტის (ბიუჯეტების) რამდენი პროცენტი იხარჯება ჯანდაცვაზე. ამ რესურსების რამდენი პროცენტია გათვალისწინებული პირველადი ჯანდაცვისათვის? როგორი თანაფარდობაა 5 წლის და 10 წლის წინანდელ პერიოდთან?

4. გთხოვთ უჩვენოთ, სადაც შესაძლებელია, მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციის მიერ განსაზღვრული ინდიკატორები, რომლებიც შემდეგ საკითხებთანაა დაკავშირებული:

(a) ჩვილ ბავშვთა სიკვდილიანობის დონე (საერთო ეროვნული მაჩვენებლის გარდა გთხოვთ უჩვენოთ სქესის, საქალაქო/სასოფლო და აგრეთვე, თუ შესაძლებელია, სოციალურ-ეკონომიკური ან ეთნიკური ჯგუფებისა და გეოგრაფიული ტერიტორიების მიხედვით. გთხოვთ მოიყვანოთ საქალაქო/სასოფლო და სხვა ქვედანაყოფების განმარტება, რომელიც თქვენს ქვეყანაშია მიღებული).

(b) მოსახლეობის ხელმისაწვდომობა უსაფრთხო სასმელ წყალზე (დაყავით საქალაქო/სასოფლო მაჩვენებლების მიხედვით);

(c) მოსახლეობის ხელმისაწვდომობა სათანადო საკანალიზაციო სისტემებზე (გთხოვთ დაყავით საქალაქო/სასოფლო მაჩვენებლების მიხედვით);

(d) ჩვილ ბავშვთა აცრა დიფტერიის, პერტუსის, ტეტანუსის, წითელას, პოლიომიელიტის და ტუბერკულოზის წინააღმდეგ (გთხოვთ დაყავით საქალაქო/სასოფლო, სოციალურ-რკონომიკური ჯგუფის და სქესის მიხედვით);

(e) სიცოცხლის ხანგრძლივობა (გთხოვთ დაყავით საქალაქო/სასოფლო, სოციალურ-ეკონომიკური ჯგუფის და სქესის მიხედვით);

(f) მოსახლეობის პროპორციული რაოდენობა, რომელსაც ხელი მიუწვდება კვალიფიციურ სამედიცინო პერსონალზე ჩვეულებრივ დაავადებათა და სხეულის დაზიანებების მკურნალობისათვის, 20 ძირითადი დასახელების მედიკამენტზე ერთი საათის სავალ ან სამგზავრო მანძილზე;

(g) ორსულ ქალთა პროპორციული რაოდენობა, რომლებსაც ხელი მიუწვდება კვალიფიციურ პერსონალზე ორსულობის პერიოდში და მშობიარობის დროს. გთხოვთ უჩვენოთ ორსულთა სიკვდილიანობის კოეფიციენტი მშობიარობამდე და მშობიარობის შემდეგ;

(h) ჩვილ ბავშვთა პროპორციული რაოდენობა, რომელსაც ხელი მიუწვდება სამედიცინო მომსახურების კვალიფიციურ პერსონალზე (გთხოვთ მოგვაწოდოთ დეზაგრეგირებული ინფორმაცია საქალაქო/სასოფლო და სოციალურ-ეკონომიკური ჯგუფების მიხედვით (f) და (h) ინდიკატორებისათვის).

5. არის თუ არა შესაძლებელი მე-4 პუნქტში გამოყენებული ინდიკატორებით ან სხვა საშუალებებით თვალნათლივ იქნეს დანახული არის თუ არა თქვენს ქვეყანაში მოსახლეობის რაიმე ჯგუფი, რომელთა ჯანმრთელობა მოსახლეობის უმრავლესობასთან შედარებით საგრძნობლად უარეს მდგომარეობაშია? გთხოვთ რაც შეიძლება ზუსტად აღწეროთ ეს ჯგუფები და მოიყვანოთ დეტალები. თქვენს ქვეყანაში რომელი გეოგრაფიული ტერიტორია, თუ ასეთი არსებობს, იმყოფება მძიმე მდგომარეობაში მისი მოსახლეობის ჯანმრთელობის თვალსაზრისით?

(a) მოხსენების პერიოდის განმავლობაში მოხდა თუ არა რაიმე ცვლილებები ეროვნულ სტრატეგიებში, კანონებში ან პრაქტიკაში, რომელმაც უარყოფითი გავლენა იქონია ამ ჯგუფებისა და ტერიტორიების ჯანმრთელობის მდგომარეობაზე? თუ ასეა, გთხოვთ აღწეროთ ეს ცვლილებები და მათი ზეგავლენა.

(b) გთხოვთ მიუთითოთ რა ღონისძიებები მიაჩნია თქვენს მთავრობას მიზანშეწონილად ასეთი დაუცველი და არახელსაყრელ მდგომარეობაში მყოფი ჯგუფებისა და ტერიტორიების მოსახლეობის ფიზიკური და ფსიქიკური ჯანმრთელობის მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად.

(c) გთხოვთ ახსნათ თქვენი მთავრობის მიერ არსებული რესურსების მაქსიმალური გამოყენებით განხორციელებული სტრატეგიული ღონისძიებები, რომლებიც ასეთი გაუმჯობესების მიზნით გატარდა. მიუთითეთ დროში გაწერილ მიზნებსა და ორიენტირებზე ამ სფეროში თქვენს მიერ მიღწეული წარმატების გასაზომად.

(d) გთხოვთ აღწეროთ ამ ღონისძიებათა შედეგი დაუცველი და არახელსაყრელ მდგომარეობაში მყოფი ჯგუფების და ტერიტორიების ჯანმრთელობის მდგომარეობაზე, დააფიქსირეთ ამ ღონისძიებათა წარმატებები, პრობლემები და ხარვეზები.

(e) გთხოვთ აღწეროთ მთავრობის მიერ მკვდრადშობადობის და ჩვილ ბავშვთა სიკვდილიანობის დონის შემცირების და ბავშვთა ჯანმრთელობის გაუმჯობესების მიზნით მიღებული ზომები.

(f) გთხოვთ ჩამოთვალოთ ღონისძიებები, რომლებიც თქვნმა მთავრობამ განახორციელა გარემოსა და შრომის ჰიგიენის ყველა ასპექტის გაუმჯობესების მიზნით.

(გ) გთხოვთ აღწეროთ თქვენი მთავრობის მიერ ეპიდემიური, ენდემური, პროფესიული და სხვა დაავადებათა პროფილაქტიკის, მკურნალობისა და კონტროლის მიზნით მიღებული ზომები.

(h) გთხოვთ აღწერეთ თქვენი მთავრობის მიერ ავადმყოფობის დროს ყველა სახის სამედიცინო მომსახურებისა და სამედიცინო მზრუნველობის უზრუნველყოფის მიზნით განხორციელებული ღონისძიებები.

(i) გთხოვთ აღწეროთ (e)-(h) ქვეპუნქტებში ჩამოთვლილ ღონისძიებათა შედეგი თქვენს საზოგადოებაში არსებული დაუცველი და არახელსაყრელ მდგომარეობაში მყოფი ჯგუფების და ტერიტორიების მდგომარეობაზე. აღნიშნეთ სირთულეები და წარუმატებლობები, ასევე დადებითი შედეგები.

6. გთხოვთ მიუთითოთ თქვენი მთავრობის მიერ მიღებულ ზომებზე, რომლებიც გატარდა იმ მიზნით, რომ ხანდაზმულ ადამიანთა ჯანდაცვის მომსახურების საფასურის ზრდას ამ ადამიანთა ჯანმრთელობის უფლების დარღვევა არ გამოეწვია.

7. გთხოვთ მიუთითოთ რა ღონისძიებები განხორციელდა თქვენს ქვეყანაში პირველადი ჯანდაცვის დაგეგმვაში, ორგანიზებაში, მოქმედებსა და კონტროლში საზოგადოების მონაწილეობის მაქსიმალური ზრდის მიზნით.

8. გთხოვთ მიუთითოთ რა ღონისძიებები განხორციელდა თქვენს ქვეყანაში ჯანმრთელობის ძირითად პრობლემებთან და მათი პროფილაქტიკისა და კონტროლთან დაკავშირებული განათლების უზრუნველყოფის მიზნით.

9. გთხოვთ მიუთითოთ საერთაშორისო დახმარების როლზე მე-12 მუხლით დაცული უფლების სრული განხორციელებისათვის.

პაქტის მე-13 მუხლი

1. თქვენს ქვეყანაში ყოველი ადამიანის განათლების უფლების სრული განხორციელების მიღწევის თვალსაზრისით:

(a) როგორ ასრულებს თქვენი მთავრობა მის ვალდებულებას ყველასათვის სავალდებულო და უფასო დაწყებითი განათლების უზრუნველყოფის შესახებ? (თუ დაწყებითი განათლება სავალდებულო და/ან უფასო არ არის, იხ. განსაკუთრებით მე-14 მუხლი).

(b) საშუალო განათლება, საშუალო ტექნიკური და პროფესიული განათლების ჩათვლით, არსებობს და არის ყველასათვის ხელმისაწვდომი? რა ფარგლებშია საშუალო განათლება უფასო?

(c) რა ფარგლებში ხორციელდება თქვენს ქვეყანაში უმაღლეს განათლებაზე ზოგადი ხელმისაწვდომობა? რა ღირს ასეთი უმაღლესი განათლების მიღება? არის შემოღებული უფასო სწავლება ან ხდება მისი თანდათანობითი შემოღება?

(d) რა ძალისხმევა იქნა გაწეული თქვენს მიერ ძირითადი განათლების სისტემის დასაფუძნებლად იმ ადამიანებისათვის, რომლებსაც არ მიუღიათ ან არ დაუსრულებია დაწყებითი განათლების სრული კურსი? თუ თქვენმა მთავრობამ უახლოეს წარსულში წარადგინა მოხსენებები გაერთიანებული ერების ორგანიზაციაში ან სპეციალიზებულ ორგანოში მე-13 მუხლით დაცულ უფლებასთან დაკავშირებულ მდგომარეობაზე, თქვენ შეგიძლიათ მიუთითოთ იმ მოხსენებათა შესაბამის მონაკვეთებზე და აქ აღარ გაიმეოროთ.

2. რა სირთულეები შეგხვდათ განათლების უფლების განხორციელების გზაზე, როგორც ის პირველ პუნქტშია მოცემული? დროში გაწერილი რა მიზნები და ორიენტირები აქვს შემუშავებული თქვენს მთავრობას ამ მიმართებით?

3. გთხოვთ მოიყვანოთ სტატისტიკური მონაცემები წერა-კითხვის გავრცელების, ძირითად განათლებაში ჩართული ადამიანების რაოდენობის - სოფლად, მოზრდილთა და უწყვეტი განათლების ინფორმაციის თანხლებით, განათლების ყველა საფეხურზე განთესვის და აგრეთვე ყველა საფეხურზე განათლების დასრულების დონის შესახებ (გთხოვთ, თუ შესაძლებელია მოიყვანოთ დაჯგუფებული მონაცემები სქესის, რელიგიის და ა.შ. ნიშნით). აგრეთვე მოიყვანეთ ინფორმაცია ღონისძიებების შესახებ, რომელიც გატარდა წერა-კითხვის გავრცელების ხელშეწყობის მიზნით - პროგრამების, სამიზნე მოსახლეობის, ფინანსების და მონაწილეობის ფარგლების მონაცემების დართვით, ასევე სტატისტიკა სასწავლებლების დამთვრების შესახებ ასაკობრივი ჯგუფების, სქესის და ა.შ. ნიშნით. გთხოვთ დააფიქსიროთ ამ ღონისძიებათა შედეგად მიღწეული დადებითი შედეგები, აგრეთვე სირთულეები და წარუმატებლობები.

4. გთხოვთ მოგვაწოდოთ ინფორმაცია თქვენი ბიუჯეტის (ან, თუ საჭიროა, რეგიონული ბიუჯეტების) რამდენი პროცენტი დაიხარჯა განათლებაზე. აღწერეთ თქვენი სასკოლო სისტემა, თქვენი მონაწილეობა სკოლების მშენებლობის, სკოლების მიმდებარე ტერიტორიების განაშენიანების - განსაკუთრებით სოფლად, და აგრეთვე სასკოლო განათლების დაგეგმვის საქმიანობაში.

5. პრაქტიკაში რა ფარგლებში ხორციელდება განათლების სხვადასხვა საფეხურებზე თანაბარი ხელმისაწვდომობა და წერა-კითხვის გავრცელებისათვის ხელშემწყობი ღონისძიებები? მაგალითად:

(a) როგორია მამაკაცთა და ქალთა მიერ განათლების სხვადასხვა საფეხურების გამოყენების და ამ ღონისძიებებში მონაწილეობის კოეფიციენტი?

(b) განათლების ამ საფეხურებით და წერა-კითხვის გავრცელების ხელშემწყობი ღონისძიებებით სარგებლობის თვალსაზრისით, არის თუ არა რომელიმე განსაკუთრებით დაუცველი ან არახელსაყრელ მდოგმარეობაში მყოფი ჯგუფი? მიუთითეთ, რა ფარგლებში სარგებლობენ მე-13 მუხლში მოცემული წერა-კითხვის ცოდნის და განათლების მიღების უფლებით, მაგალითად - გოგონები, დაბალი შემოსავლის მქონე ჯგუფთა ბავშვები, სოფლად მცხოვრები ბავშვები, ფიზიკური ან ფსიქიკური ფორმით უნარშეზღუდული ბავშვები, ემიგრანტთა ან მიგრანტ მუშაკთა ბავშვები, ბავშვები - რომლებიც განეკუთვნებიან რასობრივ, რელიგიურ ან სხვა უმცირესობათა ჯგუფებს და მკვიდრი მოსახლეობის ბავშვები.

(c) რა ზომებს ღებულობს თქვენი მთავრობა ან ითვალისწინებს, რათა შემოღებულ ან გარანტირებულ იქნეს თქვენს ქვეყანაში განათლების ყველა საფეხურზე თანაბარი ხელმისაწვდომობა, მაგალითად - ანტი-დისკრიმინაციული ღონისძიებების, ფინანსური სტიმულირების, სტიპენდიების ან პოზიტიური ღონისძიებების მეშვეობით? გთხოვთ აღწერეთ ამ ღონისძიებების ეფექტი.

(d) გთხოვთ აღწეროთ ამ მიზნით გამოყენებული ენის სწავლების საშუალებები, მაგალითად, სტუდენტების დედა ენაზე სწავლების შესაძლებლობა.

6. გთხოვთ აღწეროთ თქვენს ქვეყანაში ყველა საფეხურის მასწავლებელთა პირობები, მასწავლებელთა სტატუსის შესახებ რეკომენდაციების გათვალისწინებით, რომელიც მიღებულ იქნა 1966 წლის 5 ოქტომბერს იუნესკოს მიერ მოწვეულ სპეციალურ სამთავრობოთაშორისო კონფერენციაზე, რომელიც მასწავლებელთა სტატუსს მიეძღვნა. რა თანაფარდობაშია მასწავლებელთა ხელფასები (სხვა) სახელმწიფო მოხელეთა ხელფასებთან? როგორ განვითარდა ეს კოეფიციენტი დროთა განმავლობაში? რა ღონისძიებებს ახორციელებს ან ითვალისწინებს თქვენი ქვეყანა მასწავლებელთა ცხოვრების პირობების გაუმჯობესების მიზნით?

7. თქვენს ქვეყანაში ყველა საფეხურის სკოლათა რა პროპორციული რაოდენობა არ არის დაფუძნებული და მართული სახელმწიფოს მიერ? შეხვდათ რაიმე სირთულეები იმ ადამიანებს, რომლებსაც სურდათ ამ სკოლების დაარსება ან ამ სკოლებში სწავლა?

8. მოხსენების პერიოდში ჰქონდა თუ არა ადგილი სახელმწიფო სტრატეგიების, კანონების ან პრაქტიკის რაიმე ცვლილებებს, რომლებმაც უარყოფითი გავლენა იქონიეს მე-13 მუხლით დაცულ უფლებებზე? თუ ასეა, გთხოვთ აღწეროთ ეს ცვლილებები და შეაფასოთ მათი ზეგავლენა.

9. გთხოვთ მიუთითოთ საერთაშორისო დახმარების როლზე მე-13 მუხლით დაცული უფლების სრული განხორციელებისათვის.

პაქტის მე-14 მუხლი

თუ თქვენს ქვეყანაში ჯერ არ არის შემოღებული სავალდებულო და უფასო დაწყებითი განათლება, გთხოვთ მოიყვანოთ დეტალური ინფორმაცია, ამ პრინციპის თანდათან - წლების გონივრული რაოდენობის განმავლობაში იმპლემენტაციისათვის საჭირო სამოქმედო გეგმის შესახებ. რა განსაკუთრებულ სირთულეებს წააწყდით ამ სამოქმედო გეგმის განხორციელებისას? გთხოვთ მიუთითოთ საერთაშორისო დახმარების როლზე ამ მიმართებით.

პაქტის მე-15 მუხლი

1. გთხოვთ აღწეროთ საკანონდმებლო და სხვა ღონისძიებები, რომელიც თქვენმა სახელმწიფომ გაატარა, ან თქვენს სახელმწიფოში განხორციელდა ყოველი ადამიანის კულტურულ ცხოვრებაში - რომელსაც პირი თავად მიიჩნევს სათანადოდ - მონაწილეობის უფლების განხორციელების და პირის მიერ საკუთარი კულტურის გამოხატვის უზრუნველყოფის მიზნით. კერძოდ, მოიყვანეთ შემდეგი ინფორმაცია:

(a) კულტურული განვითარებისა და კულტურულ ცხოვრებაში მოსახლეობის მონაწილეობის წახალისებისათვის საჭირო ფონდების არსებობა, სახელმწიფოს მხრიდან კერძო ინიციატივების მხარდაჭერის ჩათვლით.

(b) კულტურაში მოსახლეობის მონაწილეობის ხელშეწყობის სტრატეგიების იმპლემენტაციისათვის დაფუძნებული ინსტიტუციური ინფრასტრუქტურა, როგორიცაა - კულტურული ცენტრები, მუზეუმები, ბიბლიოთეკები, თეატრები, კინო-თეატრები და ტრადიციული ხელოვნება და რეწვა.

(c) კულტურული თვითმყოფადობის, როგორც ინდივიდთა, ჯგუფებს, ერებსა და რეგიონებს შორის ურთიერთპატივისცემის ფაქტორის განვითარება.

(d) სახელმწიფოში მცხოვრები ეთნიკური ჯგუფების, უმცირესობების და მკვიდრი ხალხების მიერ კულტურული მემკვიდრეობის ცნობიერებისა და ამ მემკვიდრეობით სარგებლობის ხელშეწყობა.

(e) მასმედიის და კომუნიკაციური მედიის როლი კულტურულ ცხოვრებაში მონაწილეობის განვითარებაში.

(f) კაცობრიობის კულტურული მემკვიდრეობის დაცვა და წარმოჩენა.

(g) კანონმდებლობა, რომელიც იცავს მხატვრული ნაწარმოებების შექმნისა და წარმოდგენის თავისუფლებას, ასეთი საქმინობის შედეგების გავრცელების თავისუფლების ჩათვლით, აგრეთვე ამ თავისუფლებაზე შემოღებული ნებისმიერი აკრძალვა ან შეზღუდვა.

(h) კულტურისა და ხელოვნების სფეროში პროფესიული განათლება.

(i) სხვა ღონისძიებები, რომლებიც განხორციელდა კულტურის შენარჩუნების, განვითარებისა და გავრცელების მიზნით. გთხოვთ მიუთითოთ პოზიტიური შედეგები, ასევე სირთულეები და წარუმატებლობები, განსაკუთრებით ისინი, რომელიც ეხება მკვიდრ მოსახლეობას და სხვა არახელსაყრელ მდგომარეობაში მყოფ და განსაკუთრებით დაუცველ ჯგუფებს.

2. გთხოვთ აღწეროთ საკანონმდებლო და სხვა ღონისძიებები, რომლებიც გატარდა ყოველი ადამიანის უფლების განხორციელებისათვის - სარგებლობდეს მეცნიერული პროგრესის შედეგებით და იყენებდეს მათ, იმ ღონისძიებათა ჩათვლით, რომლებიც მიზნად ისახავენ მეცნიერების დაცვას, განვითარებასა და გავრცელებას. კერძოდ, მოიყვანეთ შემდეგი ინფორმაცია:

(a) ზომები, რომლებიც მიღებულ იქნა იმ მიზნით, რომ უზრუნველყოფილ იქნეს თითოეული ადამიანის მიერ მეცნიერული პროგრესის მიღწევების გამოყენება, იმ ღონისძიებათა ჩათვლით, რომლებიც მიზნად ისახავდნენ კაცობრიობის ბუნებრივი მემკვიდრეობის დაცვას და ჯანსაღი და სუფთა გარემოს ხელშეწყობას, და ინფორმაცია ამ მიზნით შექმნილი ინსტიტუციური ინფრასტრუქტურის შესახებ.

(b) მეცნიერული პროგრესის შედეგების შესახებ ინფორმაციის გავრცელების ხელშეწყობის მიზნით მიღებული ზომები.

(c) ღონისძიებები, რომლებიც განხორციელდა მეცნიერული და ტექნიკური პროგრესის შედეგების ისეთი მიზნებით გამოყენების საწინააღდეგოდ, რომლებიც ეწინააღმდეგებიან ადამიანის ყველა უფლებით სარგებლობას, სიცოცხლის, ჯანმრთელობის, პიროვნების თავისუფლების, პირადი ცხოვრების და მსგავსი უფლებების ჩათვლით.

(d) ნებისმიერი შეზღუდვა, რომელიც დაწესებულია ამ უფლებით სარგებლობაზე, იმ სამართლებრივი დებულებების დეტალური აღწერით, რომლებიც ასეთ შეზღუდვებს აწესებენ.

3. გთხოვთ აღწერეთ საკანონმდებლო და სხვა ღონისძიებები, რომლებიც განხორციელდა თითოეული ადამიანის უფლების რეალიზაციისათვის - მიიღოს სარგებელი იმ მორალური და მატერიალური ინტერესების დაცვით, რომლებიც გამომდინარეობენ მისი ავტორობით შექმნილი ნებისმიერი მეცნიერული, ლიტერატურული თუ მხატვრული ნაშრომიდან. კერძოდ, თან დაურთეთ ინფორმაცია პრაქტიკული ღონისძიებების შესახებ, რომელიც მიზნად ისახავს ამ უფლების სრულ იმპლემენტაციას, სამეცნიერო, ლიტერატურული და შემოქმედებითი საქმინობისათვის სათანადო პირობების უზრუნველყოფისათვის და ასეთი საქმიანობის შედეგად მოპოვებული ინტელექტუალური საკუთრების დაცვისათვის საჭირო დებულებების ჩათვლით. რა სირთულეებმა მოახდინეს გავლენა ამ უფლების განხორციელების ხარისხზე?

4. რა ნაბიჯები გადადგა თქვენმა მთავრობამ მეცნიერებისა და კულტურის შენარჩუნების, განვითარებისა და გავრცელებისათვის? გთხოვთ კერძოდ აღწეროთ:

(a) კონსტიტუციის დონეზე მიღებული ღონისძიებები, ეროვნული განათლების სისტემისა და საკომუნიკაციო მედიის ფარგლებში.

(b) ყველა სხვა პრაქტიკული ნებიჯები, რომლებიც გადაიდგა ასეთი შენარჩუნების, განვითარებისა და გავრცელებისათვის.

5. გთხოვთ აღწეროთ სამართლებრივი, ადმინისტრაციული და სასამართლო სისტემა, რომელიც შექმნილია სამეცნიერო კვლევისა და შემოქმედებითი მოღვაწეობისათვის აუცილებელი თავისუფლების დასაცავად, სახელდობრ:

(a) ღონისძიებები, რომლებიც გამიზნულია ამ თავისუფლებით სარგებლობის ხელშესაწყობად, მეცნიერული კვლევებისა და შემოქმედებითი მოღვაწეობისათვის საჭირო ყველა პირობის და საშუალებების შექმნის ჩათვლით.

(b) ღონისძიებები, რომელიც გატარდა მეცნიერული, ტექნიკური და კულტურული ინფორმაციის, მეცნიერებს, მწერლებს, შემოქმედებით მუშაკებს, მხატვრებსა და სხვა შემოქმედებით პირებსა და მათ ინსტიტუტებს შორის შეხედულებებისა და გამოცდილების გაზიარების თავისუფლების უზრუნველსაყოფად.

(c) ღონისძიებები, რომლებიც განხორციელდა სამეცნიერო კვლევებისა და შემოქმედებით საქმიანობაში ჩართული სწავლულთა საზოგადოებების, მეცნიერებათა აკადემიების, პროფესიული გაერთიანებების, მუშაკთა კავშირებისა და სხვა ორგანზიაციებისა და ინსტიტუტების მხარდასაჭერად. რა სირთულეებმა იქონიეს გავლენა ამ თავისუფლების რეალიზაციაზე?

6. გთხოვთ აღწერეთ საკანონმდებლო და სხვა ღონისძიებები, რომელთა მეშვეობით თქვენი მთავრობა ხელს უწყობს და ავითარებს საერთაშორისო კონტაქტებსა და თანამშრომლობას მეცნიერულ და კულტურულ სფეროში, იმ ღონისძიებათა ჩათვლით, რომელიც განხორციელდა შემდეგი მიზნებისათვის:

(a) ყველა დაინტერესებული სახელმწიფოს მიერ მათ მიერ აღიარებული რეგიონული და საერთაშორისო კონვენციებით, შეთანხმებებით და სხვა დოკუმენტებით მინიჭებული საშუალებების სრული გამოყენება მეცნიერულ და კულტურულ სფეროებში.

(b) მეცნიერთა, მწერალთა, მხატვართა და სამეცნიერო-კვლევით ან შემოქმედებით მოღვაწეობაში ჩართულ სხვა პირთა მონაწილეობა საერთაშორისო სამეცნიერო და კულტურულ კონფერენციებში, სემინარებში, სიმპოზიუმებში და ა.შ. რა ფაქტორებმა და სირთულეებმა იქონია ზეგავლენა ამ სფეროში საერთაშორისო თანამშრომლობის განვითარებაზე?

7. მოხსენების პერიოდში ჰქონდა თუ არა ადგილი რაიმე ცვლილებებს ეროვნულ სტრატეგიებში, კანონებსა და პრაქტიკაში, რომლებმაც უარყოფითი გავლენა იქონიეს მე-15 მუხლით დაცულ უფლებაზე? თუ ასეა, გთხოვთ აღწეროთ ეს ცვლილებები და შეაფასოთ მისი ზეგავლენა.

8. თუ თქვენს მთავრობას ახლო წარსულში წარდგენილი აქვს მოხსენებები გაერთიანებული ერების ორგანზიაციისათვის ან სპეციალიზებული ორგანოსათვის რომელიც დაკავშირებულია მე-15 მუხლში მოცემულ უფლებებთან, თქვენ შეგიძლიათ მიუთითოთ ამ მოხსენებათა შესაბამის მონაკვეთებზე და აქ ის ინფორმაცია აღარ გაიმეოროთ.

9. გთხოვთ მიუთითოთ საერთაშორისო დახმარების როლზე მე-15 მუხლით დაცული უფლებების განხორციელებისათვის.

________________

1. ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტის მოხსენება, UN doc.E/ 1991/23, გვ. 88-110.

შესავალი: ზოგადო კომენტარების მიზნები

(ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტის მოხსენება, UN doc. E/1989/22, გვ. 87)

1988 წელს, თავის მეორე სესიაზე, ეკონომიკური და სოციალური საბჭოს მიერ მის მიმართ წარდგენილი წინადადების (რეზოლუცია 1987/5) შესაბამისად, რომელიც მოიწონა გენერალურმა ასამბლეამ (რეზოლუცია 42/102), კომიტეტმა მიიღო დადგენილება (E/1988/14, პუნქტი 366 და 367), მისი მესამე სესიიდან მოყოლებული, დაეწყო ზოგადი კომენტარების მომზადება, რომლებიც დაფუძნებული იქნებოდნენ ეკონომიკურ, სოციალურ და კუტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის სხვადასხვა მუხლებსა და დებულებებზე და მონაწილე სახელმწიფოებს დაეხმარებოდა მათი ვალდებულებების შესრულების შესახებ მოხსენებათა წარმოდგენაში.

2. მისი მესამე სესიის დასასრულამდე კომიტეტმა და სამთავრობო ექსპერტთა სასესიო სამუშაო ჯგუფმა, რომელიც კომიტეტის დაფუძნებამდე არსებობდა, შეისწავლეს 138 პირველადი მოხსენება და 44 მეორე პერიოდული მოხსენება, რომლებიც პაქტის 6-9, 10-12 და 13-15 მუხლების საფუძველზე ნაკისრ ვალდებულებათა შესრულებას ასახავდნენ. ამ შესწავლამ მოიცვა მონაწილე სახელმწიფოთა უდიდესი ნაწილი, რომელთა რიცხვი დღეისათვის 92 სახელმწიფოს შეადგენს. ისინი მსოფლიოს ყველა რეგიონს წარმოადგენენ განსხვავებული სოციალურ-ეკონომიკური, კულტურული, პოლიტიკური და სამართლებრივი სისტემებით. მათ მიერ დღემდე წარმოდგენილი მოხსენებები ასახავენ სხვადასხვა პრობლემებს, რომლებიც შესაძლოა პაქტის განხორციელებისას წარმოიშვას, თუმცა მათ ჯერ არ წარმოუდგენიათ რაიმე სრული სურათი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებებით სარგებლობის თვალსაზრისით გლობალური მასშტაბით.

3. თავისი ზოგადი კომენტარებით კომიტეტი მიზნად ისახავს მოხსენებათა შესწავლის შედეგად დაგროვილი გამოცდილება ხელმისაწვდომი გახადოს ყველა მონაწილე სახელმწიფოსათვის, რითაც ხელს შეუწყობს მათ მიერ პაქტის შემდგომ განხორციელებას; მონაწილე სახელმწიფოთა ყურადღებას მიაპყრობს მოხსენებათა დიდი რაოდენობის შესწავლის შედეგად გამოვლენილ ხარვეზებს; შეიმუშავებს წინადადებებს მოხსენების პროცედურების გასაუმჯობესებლად და სტიმულს მისცემს მონაწილე სახელმწიფოთა, საერთაშორისო ორგანზიაციებისა და სპეციალიზებულ დაწესებულებათა საქმიანობას, რათა მათ თანდათანობით და ეფექტურად მიაღწიონ პაქტით აღიარებული უფლებების სრულ რეალზიაციას. საჭიროების შემთხვევაში, მონაწილე სახელმწიფოთა გამოცდილების და მის მიერ ამ გამოცდილებაზე დაყრდნობით გაკეთებული დასკვნების შუქზე, კომიტეტს შეუძლია გადასინჯოს და განაახლოს თავისი ზოგადი კომენტარები.

ზოგადი კომენტარი №1. (მესამე სესია, 1989 წელი)
(ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტის მოხსენება, UN doc. E/1989/22, გვ. 87-89)

1. პაქტის IV ნაწილით მონაწილე სახელმწიფოებს ევალებათ წარმოადგინონ მოხსენებები, რომლის მიზანიცაა დახმარება გაუწიოს თითოეულ მონაწილე სახელმწიფოს მის მიერ პაქტის საფუძველზე აღებული ვალდებულებების შესრულებაში, გარდა ამისა, იმ საფუძვლების შექმნაში, რომელიც საბჭოს დაეხმარება, კომიტეტის ხელშეწყობით, განახორციელოს მონაწილე სახელმწიფოების მიერ ვალდებულებების შესრულების კონტროლი და ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების განხორციელების ხელშეწყობა პაქტის დებულებების შესაბამისად. კომიტეტს მიაჩნია, რომ მოხსენებების წარმოდგენა არ უნდა იქნეს განხილული მხოლოდ პროცედურული თვალსაზრისით, რომელიც თითოეული მონაწილე სახელმწიფოს მიერ პაქტით გათვალისწინებული მოხსენების შესაბამისი საერთაშორისო მაკონტროლებელი ორგანოსათვის წარდგენის ოფიციალური ვალდებულების შესრულებას ისახავს მიზნად. პირიქით, პაქტის ფორმულირებიდან და სულისკვეთებიდან გამომდინარე, სახელმწიფოების მიერ მოხსენების მომზადებისა და წარდგენის პროცესი პრაქტიკულად მთელი რიგი მიზნების მიღწევას უნდა ემსახურებოდეს.

2. პირველი მიზანი, რომელიც განსაკუთრებით თავდაპირველ მოხსენებასთანაა დაკავ- შირებული და რომელიც შესაბამისმა მონაწილე სახელმწიფომ პაქტის ძალაში შესვლიდან ორი წლის შემდეგ უნდა წარმოადგინოს, ეროვნული კანონმდებლობის, ადმინისტრაციული წესებისა და პროცედურების, აგრეთვე პაქტის სათანადო უზრუნველყოფისათვის გამოყენებული პრაქტიკის ფართო განხილვის უზრუნველყოფას ისახავს მიზნად. ასეთი განხილვის დაწყება შესაძლებელია შესაბამის ეროვნულ სამინისტროებთან ან ხელისუფლების სხვა ორგანოებთან, რომლებიც პასუხისმგებლები არიან პაქტით მოცულ სხვადასხვა სფეროებში პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიღებასა და განხორციელებაზე.

3. მეორე მიზანია მონაწილე სახელმწიფოებმა რეგულარულად აკონტროლონ მიმდინარე სიტუაცია თითოეულ უფლებასთან მიმართებით და ამის შედეგად ფლობდენ ინფორმაციას, თუ როგორ სარგებლობს სხვადასხვა უფლებით მათ ტერიტორიაზე მცხოვრები, ან მათი იურისდიქციის ქვეშ მყოფ ტერიტორიაზე მცხოვრები ყველა მოქალაქე. კომიტეტის მიერ დღეისათვის დაგროვილი გამოცდილების საფუძველზე აშკარად ჩანს, რომ ამ მიზნის მიღწევა შეუძლებელია მხოლოდ ეროვნული სტატისტიკური მონაცემებისა და შეფასებების გზით. განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს არახელსაყრელ მდგომარეობაში მყოფ რაიონებს ან ოლქებს და კონკრეტულ ჯგუფებსა და ქვეჯგუფებს, რომლებიც განსაკუთრებით დაუცველნი არიან ან განსაკუთრებით არახელსაყრელ პირობებში იმყოფებიან. ამრიგად, ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების ხელშეწყობის მიზნით უპირველეს ყოვლისა უნდა მოხდეს არსებული სიტუაციის გარკვევა და შეფასება. კომიტეტისათვის ცნობილია, რომ კონტროლისა და ინფორმაციის შეგროვების პროცედურას შეიძლება დიდი დრო დასჭირდეს და ეს საკმაოდ ძვირადღირებული პროცესიცაა. სავსებით მოსალოდნელია, რომ საჭირო გახდეს საერთაშორისო დახმარება და თანამშრომლობა, როგორც ეს პაქტის მე-2 მუხლის პირველი პუნქტით და 22-ე და 23-ე მუხლებითაა გათვალისწინებული, რაც ზოგიერთ მონაწილე სახელმწიფოს საშაულებას მისცემს შეასრულოს მის მიერ ნაკისრი ვალდებულებები. თუ ეს ასეა, და თუ მონაწილე სახელმწიფო თვლის, რომ მას არ შეუძლია კონტროლის პროცესის დაწყება, რაც სახელმწიფო პოლიტიკის მიზნების მიღწევისათვის ხელშემწყობი ნებისმიერი პროცესის განუყოფელია ნაწილია, და რომელიც აუცილებელია პაქტის ეფექტური განხორციელებისათვის, მაშინ მას შეუძლია ამ ფაქტის შესახებ კომიტეტისადმი წარმოდგენილ მოხსენებაში აღნიშნოს და იმ საერთაშორისო დახმარების ხასიათსა და მასშტაბებზე მიუთითოს, რომელსაც იგი საჭიროდ მიიჩნევს.

4. მიუხედავად იმისა, რომ კონტროლი არსებული სიტუაციაზე სრული წარმოდგენის შექმნის მიზნით ხორციელდება, მისი ძირითადი მიზანია საფუძველი შექმნას მკაფიოდ გაცხადებული და ძირეულად დამუშავებული პოლიტიკის შესაქმნელად, მათ შორის პაქტის დებულებების ამსახველი პრიორიტეტების განსაზღვრისათვის. ამიტომ, მოხსენების წარდგენის პროცესის მესამე მიზანია მთავრობას საშუალება მისცეს აჩვენოს, რომ ამ პრინციპების შესაბამისი ღონისძიებები უკვე ტარდება. მაშინ როდესაც ამ ვალდებულების შესახებ პაქტში ერთმნიშვნელოვნად მხოლოდ მე-14 მუხლშია მითითებული, რომელიც ითვალისწინებს შემთხვევას, როდესაც „უფასო დაწყებითი განათლება“ ჯერ კიდევ არ არის ყველასთვის უზრუნველყოფილი, მსგავსი ვალდებულება პაქტის ყველა უფლებისათვის „შემუშავდეს და დამტკიცდეს დეტალურ ღონისძიებათა გეგმა ცხოვრებაში თანდათანობით რეალიზაციის მიზნით“ - ნათლადაა ნაგულისხმევი მე-2 მუხლის პირველი პუნქტით ჩამოყალიბებულ ვალდებულებაში „გადადგას ნაბიჯები მისთვის ხელმისაწვდომი რესურსების მაქსიმალური გამოყენებით...“.

5. მოხსენების წარდგენის პროცესის მეოთხე მიზანია ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა სფეროში სახელმწიფო პოლიტიკაზე საზოგადოებრივი კონტროლის განხორციელებისათვის ხელშეწყობა და სათანადო ღონისძიებების შემუშავებაში, განხორციელებასა და განხილვაში ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული სფეროს საზოგადოებრივი სექტორების ჩართვა. დღეისათვის წარმოდგენილი მოხსენებების განხილვისას, კომიტეტმა კმაყოფილებით აღნიშნა, რომ მრავალი მონაწილე სახელმწიფოებო, რომლებსაც განსხვავებული პოლიტიკური და ეკონომიკური სისტემები აქვთ, მიესალმება ასეთი არასამთავრობო ჯგუფების მონაწილეობას მათი მოხსენებების მომზადების პროცესში. სახელმწიფოთა გარკვეული რაოდენობა ხელს უწყობს თავისი მოხსენების გავრცელებას, რათა ფართო საზოგადოებას შენიშვნების გამოთქმის საშუალება მიეცეს. ამ მიზნით ეროვნულ დონეზე მოხსენების მომზადება და მისი განხილვა ისევე სასარგებლო შეიძლება აღმოჩნდეს, როგორც საერთაშორისო დონეზე კომიტეტსა და სახელმწიფოს წარმომდგენლებს შორის გამართული კოსნტრუქციული დიალოგი.

6. მეხუთე მიზანია მოამზადოს საფუძველი, რათა მონაწილე სახელმწიფომ და კომიტეტმა პაქტით დაკისრებული ვალდებულებების შესრულების ეფექტური შეფასება შეძლონ. ამ მიზნით სახელმწიფოსათვის შესაძლოა სასარგებლო იყოს კონკრეტული ათვლის წერტილების ან მიზნების დასახვა, რომელთა მიხედვითაც ამა თუ იმ სფეროში მათი მდგომარეობის შეფასება მოხდება. მაგალითად, საყოველთაო მნიშვნელობა შეიძინა კონკრეტული მიზნების დასახვამ ბავშვთა სიკვდილიანობის შემცირების, ბავშვთა ვაქცინაციის გაფართოების, ერთ სულ მოსახლეზე მოხმარებული კალორიების რაოდენობის, ერთ ექიმზე მოსახლეობის რაოდენობის მიმართებით. ამ სფეროთა დიდი უმრავლესობის გლობალურ მაჩვენებლებს შეზღუდული გამოყენება აქვთ, მაშინ როცა ეროვნული ან სხვა უფრო კონკრეტული მიღწევები შეიძლება ძალზე გამოსადეგი აღმოჩნდეს პროგრესის საჩვენებლად.

7. აღნიშნულთან დაკავშირებით კომიტეტს სურს აღნიშნოს, რომ პაქტი უდიდეს მნიშვნელობას ანიჭებს შესაბამისი უფლებების „თანდათანობითი განხორციელების“ კონცეფციას და აქედან გამომდინარე, მონაწილე სახელმწიფოებს მოუწოდებს თავიანთ პერიოდულ მოხსენებებში ჩართონ ინფორმაცია შესაბამისი უფლებების ეფექტური განხორციელების სფეროში მათი მიღწევების შესახებ. გარდა ამისა, ნათელია, რომ სიტუაციის ჯეროვანი შეფასებისათვის საჭიროა ინფორმაცია როგორც ხარისხის, ისე რაოდენობის შესახებ.

8. მეექვსე მიზნის შესაბამისად, თვით მონაწილე სახელმწიფოს უნდა მიეცეს საშუალება უკეთ გაიგოს ის პრობლემები და ხარვეზები, რომლებსაც მთელი რიგი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების თანდათანობითი განხორციელებისას აწყდებიან. ამ მიზნით აუცილებელია, რომ მონაწილე სახელმწიფომ დეტალურად აღწეროს ასეთი განხორციელების შემაფერხებელი „ფაქტორები და სირთულეები“. არსებული სირთულების გამოვლენა და აღიარება უკეთესი ღონისძიებების შემუშავებას შეუწყობს ხელს.

9. მეშვიდე მიზანი ითვალისწინებს, რომ კომიტეტს, და აგრეთვე ყველა მონაწილე სახელმწიფოს ხელი შეუწყოს სახელმწიფოთა შორის ინფორმაციის გაცვლაში, საერთო პრობლემების გააზრებაში - რომლებსაც სახელმწიფოები აწყდებიან, და ღონისძიებათა ძირეულ შეფასებაში, რომელთა გატარებაც ხელს შეუწყობს პაქტით დაცული ყველა უფლების ეფექტურ განხორციელებას. პროცესის ეს ნაწილი კომიტეტს აგრეთვე საშუალებას აძლევს განსაზღვროს უფრო შესაფერი საშუალებები, რომელთა გამოყენებითაც მსოფლიო საზოგადოებრიობა შესძლებს სახელმწიფოებს დაეხმაროს პაქტის 22(3)-ე და 23(3)-ე მუხლების შესაბამისად. იმისათვის რომ ნათელი გახდეს, თუ რაოდენ დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს კომიტეტი ამ მიზანს, ამ მუხლების ზოგადი სახის კომენტარი განხილული იქნება მეოთხე სესიაზე.

ზოგადი კომენტარი №2 (მეოთხე სესია, 1990 წელი)
(ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტის მოხსენება, UN doc.E/1990/23, გვ. 86-88)

ტექნიკური დახმარების საერთაშორისო ღონისძიებები (პაქტის 22-ე მუხლი)

1. პაქტის 22-ე მუხლში გათვალისწინებულია მექანიზმები, რომლებიც ეკონომიკურ და სოციალურ საბჭოს საშუალებას აძლევს გაეროს შესაბამისი ორგანოების ყურადღება მიაპყროს ყველა იმ საკითხს, რომელიც პაქტის შესაბამისად წარმოდგენილ მოხსენებებში წამოიჭრება და რომელსაც „შეუძლია ამ ორგანოთა დახმარება - საკუთარი კომპეტენციის ფარგლებში გამოიტანონ გადაწყვეტილებები იმ საერთაშორისო ღონისძიებათა მიზანშეწონილობის შესახებ, რომლებმაც შესაძლოა ხელი შეუწყოს პაქტის თანდათანობით და ეფექტურ განხორციელებას“. მიუხედავად იმისა, რომ 22-ე მუხლის შესაბამისად ძირითადი პასუხისმგებლობა საბჭოს ეკისრება, უდაოა, რომ ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტმა აქტიური როლი უნდა შეასრულოს საბჭოსთვის ინფორმაციის მიწოდების და მისთვის ამ კუთხით დახმარების გაწევის საკითხში.

2. 22-ე მუხლით გათვალისწინებული რეკომენდაციები შესაძლოა შემუშავებულ იქნეს „გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ნებისმიერი ორგანოს, მათი დამხმარე ორგანოების და ტექნიკური უზრუნველყოფის სპეციალიზებული დაწესებულებების მიერ“. კომიტეტს მიაჩნია, რომ ამ დებულების განმარტებაში მონაწილეობა უნდა მიიღოს გაეროს პრაქტიკულად ყველა ორგანომ და დაწესებულებამ, რომლებიც საერთაშორისო თანამშრომლობის განვითარების პროცესის ნებისმიერ სეგმენტში მოღვაწეობენ. აქედან გამომდინარე, მიზანშეწონილია, რომ 22-ე მუხლის საფუძველზე შემუშავებული რეკომენდაციები მიმართული იყოს გენერალური მდივნისადმი, ისეთი დამხმარე ორგანოებისადმი როგორიცაა ადამიანის უფლებათა კომისია, სოციალური განვითარების კომისია და ქალთა მდგომარეობის კომისია, აგრეთვე სხვა ორგანოებისადმი, როგორიციაა - გაეროს განვითარების პროგრამა (UNDP), გაეროს ბავშვთა ფონდი (UNICEF)) და განვითარების პოლიტიკის კომიტეტი (CDP), ასევე მსოფლიო ბანკისა და საერთაშორისო სავალუტო ფონდისადმი (IMF), და სხვა სპეციალიზებული ინსტიტუტებისადმი, როგორიცაა - შრომის საერთაშორისო ორგანიზაცია (ILO), საკვებისა და აგრარული ორგანიზაცია (FAO), გაეროს განათლების, მეცნიერებისა და კულტურის ორგანიზაცია (UNESCO) და მსოფლიოს ჯანდაცვის ორგანიზაცია (WHO).

3. 22-ე მუხლის გამოყენება შესაძლებელია როგორც ზოგადი პოლიტიკური ხასიათის, ისე კონკრეტულ სიტუაციაზე ორიენტირებული უფრო მიზნობრივი ტიპის რეკომენდაციების შემუშავებისათვის. პირველი სახის რეკომენდაციების კონტექსტში კომიტეტს ევალება ხელი შეუწყოს მეტი ყურადღების დათმობას იმ ღონისძიებებისადმი, რომლებიც საერთაშორისო თანამშრომლობის ფარგლებში ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებს ავითარებენ და რომელსაც განვითარების მიზნით გაერო ან მისი დაწესებულებები ახორციელებენ. აღნიშნულთან დაკავშირებით კომიტეტი მიუთითებს, რომ ადამიანის უფლებათა კომიტეტმა 1989 წლის 2 მარტის 1989/13 რეზოლუციაში მას მიუთითა „განიხილოს მეთოდები, რომელთა საშუალებითაც განვი- თარების სფეროში მოღვაწე გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის სხვადასხვა დაწესებულებები უკეთ განახორციელებენ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების სრული დაცვისათვის საჭირო ხელმშემწყობ ღონისძიებებს“.

4. წინასწარი პრაქტიკული მოსაზრებით კომიტეტი აღნიშნავს, რომ მისთვის უფრო ადვილი იქნებოდა მუშაობა და შესაბამისი ორგანიზაციებიც უკეთ იქნებოდნენ ინფორმირებულნი, ისინი მეტ ყურადღებას რომ იჩენდნენ კომიტეტის საქმიანობისადმი. აღიარებს რა, რომ ამ ყურადღების გამოჩენა სხვადასხვა მეთოდებითაა შესაძლებელი, კომიტეტი ამასთან აღნიშნავს, რომ გაეროს შესაბამისი ორგანოების წარმომადგენლები - გარდა შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის, გაეროს განათლების, მეცნიერების და კულტურის ორგანიზაციის და მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციისა, პირველი ოთხი სესიის მუშაობაში აქტიურად არ მონაწილეობდნენ. ასევე დაწესებულებათა მხოლოდ მცირე რაოდენობამ წარმოადგინა შესაბამისი მასალები და წერილობითი ინფორმაცია. კომიტეტს მიაჩნია, რომ განვითარების მიზნით საერთაშორისო თანამშრომლობის კონტექსტში ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების უფრო ღრმა გააზრების მიღწევა შესაძლებელია კომიტეტსა და შესაბამის დაწესებულებებს შორის ურთიერთქმედების გაღრმავების გზით. რომელიმე კონკრეტული საკითხის განხილვის დღე, რომელსაც კომიტეტი ყველა სესიის განმავლობაში ატარებს, საუკეთესო საუშუალებაა აზრთა პროდუქტიული გაცვლისათვის.

5. რაც შეეხება განვითარების მიზნების კონტექსტში ადამიანის უფლებათა პატივისცემის ხელშეწყობის უფრო ზოგად საკითხებს, გაეროს ორგანოების მიერ გაწეული კონკრეტული ძალისხმევის შესახებ კომიტეტს ჯერ კიდევ ძალზე მწირი ინფორმაცია გააჩნია. იგი კმაყოფილებით აღნიშნავს ადამიანის უფლებათა ცენტრთან და გაეროს განვითარების პროგრამასთან ერთად წამოყენებულ ინიციატივას, რომელიც ითვალისწინებს გაეროს წარმომადგენელ-რეზიდენტებისათვის და სხვა ოფიციალური პირებისათვის წერილობით იქნეს შეთავაზებული ადგილებზე წარმოადგინონ „წინადადებები და მოსაზრებები განხორციელების ფაზაში მყოფი პროექტების ფარგლებში თანამშრომლობის შესაძლო ფორმების შესახებ, რომლებიც საგულისხმო იქნება ადამიანის უფლებათა დაცვის კუთხით, ან ახალ პროექტებთან დაკავშირებით კონკრეტული მთავრობის მოთხოვნის საპასუხოდ“. კომიტეტმა ასევე მიიღო ინფორმაცია იმ ძალისხმევის შესახებ, რომელსაც უკვე ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში ეწევა შრომის საერთაშორისო ორგანიზაცია შრომის სფეროში ადამიანის უფლებების და სხვა საერთაშორისო ნორმების თავის საქმიანობასთან დასაკავშირებლად ტექნიკური თანამშრომლობის კუთხით.

6. ამ სახის საქმიანობისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს ორ ზოგად პრინციპს. პირველი იმაში მდგომარეობს, რომ ადამიანის უფლებათა მოცემული ორი კატეგორია განუყოფელი და ურთიერთდაკავშირებულია. ამიტომ ერთი კატეგორიის უფლებების განხორციელების ხელშეწყობისას მთლიანად უნდა იქნეს გათვალისწინებული მეორე კატეგორიის უფლებებიც. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების განხორციელების ხელშეწყობის სფეროში მოღვაწე გაეროს ორგანიზაციებმა ყველაფერი უნდა იღონონ, რათა მათი საქმიანობა სრულად შეესაბამებოდეს სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების განხორციელებისათვის გატარებულ ღონისძიებებს. თუ ვისაუბრებთ იმაზე, რას უნდა მოვერიდოთ, მაშინ ეს ნიშნავს, რომ საერთაშორისო ორგანიზაციებმა მონაწილეობა არ უნდა მიიღონ ისეთ პროექტებში, რომლებიც, საერთაშორისო ნორმების დარღვევით, ითვალისწინებენ იძულებით მუშაობას, ან ხელს უწყობენ ან აძლიერებენ - პაქტის დებულებების საწინააღმდეგოდ - დისკრიმინაციას პირის ან პირთა ჯგუფის მიმართ, ან ითვალისწინებენ ადამიანთა ფართომასშტაბიან გამოსახლებას ან სხვა ადგილებში გადასახლებას მათთვის შესაბამისი დაცვითი მექანიზმების და კომპენსაციის უზრუნველყოფის გარეშე. პოზიტიურ კონტექსტში ეს ნიშნავს, რომ ორგანიზაციებმა, შესაძლებლობის ფარგლებში, მხარი უნდა დაუჭირონ პროექტებსა და მიდგომებს, რომლებიც არა მხოლოდ ეკონომიკურ ზრდას ან სხვა ფართო მიზნების მიღწევას უწყობენ ხელს, არამედ იმავდროულად ადამიანის ყველა უფლების განხორციელების საშუალებებსაც აფართოებენ.

7. მეორე, ზოგადი მნიშვნელობის მქონე პრინციპი არის ის, რომ განვითარების მიზნებიდან გამომდინარე თანამშრომლობის სფეროში წარმოებული რომელიმე კონკრეტული საქმიანობა არ შეიძლება ავტომატურად განიხილებოდეს როგორც ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების დაცვის ხელშემწყობი ფაქტორი. მრავალი ღონისძიება, რომელიც „განვითარების“ მიზნით ხორციელდებოდა, ხშირად არ იყო სათანადოდ შემუშავებული და ადამიანის უფლებათა დაცვის თვალსაზრისით ზოგჯერ უარყოფით შედეგებსაც კი იძლეოდა. ასეთი პრობლემების წამოჭრის შესაძლებლობის შემცირების მიზნით მიზანშეწონილია, შესაძლებლობის ფარგლებში და საჭიროების შემთხვევაში, განსაკუთრებული და ყოველმხრივი ყურადღება მიექცეს პაქტით მოცულ ყველა საკითხს.

8. განვითარების პროცესში ადამიანის უფლებათა პრობლემატიკის ინტეგრირებისათვის გაწეული ძალისხმევის მიუხედავად, სავსებით მოსალოდნელია, რომ ამ ინტეგრირებისათვის წამოყენებული წინადადებები ზოგადი სურვილების დონეზე დარჩეს. ამრიგად, პაქტის 22-ე პუნქტის პრინციპის პრაქტიკული განხორციელებისათვის კომიტეტს სურს ყურადღება მიექცეს შემდეგ კონკრეტულ ღონისძიებებს, რომლებიც შესაბამისი ორგანოების განხილვას იმსახურებენ:

ა) პრინციპულად მნიშვნელოვანია, რომ გაეროს შესაბამისმა ორგანოებმა და დაწესებულებებმა განსაკუთრებით აღიარონ განვითარებისათვის განხორციელებულ საქმიანობასა და ზოგადად ადამიანის უფლებათა და კერძოდ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების დაცვის უზრუნველყოფის ღონისძიებებს შორის მჭიდრო კავშირის აუცილებლობა. ამასთან დაკავშირებით კომიტეტი აღნიშნავს, რომ გაეროს განვითარების პირველი სამი ათეული წლის განმავლობაში ასეთი ურთიერთკავშირი მის სტრატეგიებში გათვალისწინებული არ იყო და დაბეჯითებით მოითხოვს ეს ხარვეზი გამოსწორდეს ამ სახის მეოთხე სტრატეგიაში, რომელიც 1990 წელს იქნება მიღებული;

ბ) გაეროს ორგანიზაციებმა უნდა განიხილონ გაეროს გენერალური მდივნის 1979¹ წლის მოხსენებაში წარმოდგენილი წინადადებები განვითარების მიზნით თანამშრომლობის ყველა მნიშვნელოვანი ღონისძიების „ადამიანის უფლებებზე ზეგავლენის მიმოხილვის“ მომზადების აუცილებლობის შესახებ;

გ) პროექტის განვითარებაში მონაწილე და გაეროს დაწესებულებებში მომუშავე სხვა პერსონალის მომზადება ან ინსტრუქტაჟი უნდა შეიცავდეს ადამიანის უფლებების სფეროს ნორმებისა და პრინციპების კომპონენტს;

დ) პაქტით დაფუძნებული უფლებების უზრუნველყოფის მიზნით, განვითარების პროექტების განხორციელების ყველა ეტაპზე უნდა გატარდეს სათანადო ღონისძიებები. ეს შეიძლება ეხებოდეს რომელიმე კონკრეტული ქვეყნის პირველადი საჭიროებების თავდაპირველ შეფასებას, კონკრეტული პროექტების განსაზღვრას, პროექტების შემუშავებას, მათ განხორციელებასა და საბოლოო შეფასებას.

9. მონაწილე ქვეყნების მიერ წარმოდგენილი მოხსენებების განხილვისას კომიტეტის განსაკუთრებულ შეშფოთებას იწვევს მთელ რიგ ქვეყნებში დავალიანებათა ტვირთის ნეგატიური გავლენა ეკონომიკურ გარდაქმნებსა და ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების განხორციელებაზე. კომიტეტი აღიარებს, რომ ხშირ შემთხვევაში გარდაუვალი იქნება ეკონომიკის გარდაქმნის პროგრამის განხორციელება და ისინი მკაცრი ზომების გატარებას მოითხოვენ. ასეთ პირობებში არამც თუ კნინდება, კიდევ უფრო იზრდება ძირითადი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების დაცვის ღონისძიებების მნიშვნელობა. პაქტის მონაწილე სახელმწიფოებმა, აგრეთვე გაეროს შესაბამისმა დაწესებულებებმა, ამ მიმართებით საგანგებო ღონისძიებები უნდა გაატარონ, რათა ასეთი დაცვა მაქსიმალური მასშტაბით იქნეს გათვალისწინებული ეკონომიკური გარდაქმნების პოლიტიკურ პროგრამებში. ასეთი მიდგომა, რომელსაც ზოგჯერ უწოდებენ ,,ეკონომიკის გარდაქმნას ადამიანური ფაქტორის გათვალისწინებით”, მოითხოვს, რომ ეკონომიკური გარდაქმნის ძირითადი მიზანი იყოს ღარიბთა და განსაკუთრებით დაუცველი ფენების დაცვა. ანალოგიურად უნდა განხორციელდეს საერთაშორისო ღონისძიებები დავალიანების კრიზისის დასაძლევად, სადაც გათვალისწინებულ უნდა იქნეს ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების დაცვის აუცილებლობა სხვადასხვა ღონისძიებების, მათ შორის საერთაშორისო თანამშრომლობის გზით. ამასთან დაკავშირებით .დავალიანების ტვირთის შემსუბუქების მიზნით, ხშირ შემთხვევაში შეიძლება აუცილებელი გახდეს ფართომასშტაბიანი ინიციატივების განხორციელება.

10. და ბოლოს, კომიტეტის სურვილია ყურადღება მიაპყროს პაქტის 22-ე მუხლის საფუძველზე არსებულ ისეთ მნიშვნელოვან შესაძლებლობას, როგორიცაა სახელმწიფოთა მიერ წარმოდგენილ მოხსენებებში მათი კონკრეტული საჭიროებების აღნუსხვა, რომელთა დაკმაყოფილება შეიძლება ტექნიკური დახმარების ან თანამშრომლობის გზით განხორციელდეს.

ზოგადი კომენტარი №3.
(მეხუთე სესია, 1990)

მონაწილე სახელმწიფოების ვალდებულებების ბუნება (მუხლი 2, პუნქტი 1)

1. პაქტის ჯეროვანი აღქმისათვის მე-2 მუხლს დიდი მნიშვნელობა აქვს და იგი პაქტის სხვა დებულებებთან ერთად დინამიურ კავშირში უნდა იქნეს განხილული. მასში მოცემულია პაქტის მონაწილე სახელმწიფოების მიერ აღებული ზოგადსამართლებრივი ვალდებულებები. ეს ვალდებულებები მოიცავს როგორც ქცევის, ისე შედეგის ვალდებულებებსაც, როგორც მათ შეიძლება ეწოდოს საერთაშორისო სამართლის კომისიის მუშაობის საფუძველზე. მიუხედავად იმისა, რომ ამ დებულების და სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მე-2 ექვივალენტური მუხლის დებულებების ფორმულირებების განსხვავებაზე დიდი აქცენტი კეთდება, მათ შორის არსებული მრავალი მსგავსი მომენტის არსებობის აღიარება ყოველთვის არ ხდება. სახელდობრ, მიუხედავად იმისა, რომ პაქტი ითვალისწინებს უფლებების თანდათანობით განხორციელებას და აღიარებს ხელმისაწვდომი რესურსების სიმცირით გამოწვეულ შემაფერხებელ ფაქტორებს, პაქტი მონაწილე სახელმწიფოებს მთელ რიგ გადაუდებელი ხასიათის ვალდებულებებს აკისრებს. მონაწილე სახელმწიფოებზე დაკისრებული ვადებულებების ბუნების უკეთ გაგების მიზნით განსაკუთრებით შეიძლება გამოყოს ორი მათგანი. ამ ვალდებულებათაგან ერთი, რომელიც ცალკე ზოგად კომენტარშია განხილული, და რომელსაც კომიტეტი თავის მეექვსე სესიაზე განიხილავს, გახლავთ ის, რომ სახელმწიფო „კისრულობს ვალდებულებას“, რომ შესაბამისი უფლებები განხორციელდება „ყოველგვარი დისკრიმინაციის გარეშე...“.

2. მეორე გახლავთ მე-2 მუხლის პირველ პუნქტში მოცემული ვალდებულება - „გადადგას ნაბიჯები“ და იგი არ არის დაკვალიფიცირებული ან შეზღუდული რაიმე სხვა მოსაზრებებით. ამ ფრაზის სრული მნიშვნელობის უკეთ გაგება შეიძლება მისი სხვადასხვა ენაზე თარგმანის შედარებით. ინგლისურ ენაში ეს ვალდებულება ნიშნავს „ნაბიჯების გადადგმას“, ფრანგულში - „მოქმედებას“ („s'engage a agir“), ესპანურში - ღონისძიებების გატარებას („a adoptar medidas“). ამრიგად, თუმცა შესაბამისი უფლებები შეიძლება თანდათანობით განხორციელდეს, სახელმწიფომ პაქტის ძალაში შესვლიდან გონივრულად უმოკლეს დროში უნდა განახორციელოს ღონისძიებები ამ მიზნების მისაღწევად. ეს ღონისძიებები უნდა იყოს გააზრებული, კონკრეტული და პაქტით აღიარებული ვალდებულებების შესრულებაზე მკაფიოდ ორიენტირებული.

3. პაქტის მე-2 მუხლის პირველ პუნქტში მოცემული საშულებები, რომელთა საფუძველზეც ვალდებულება უნდა შესრულდეს, ამგვარადაა ფორმულირებული - „ყველა სათანადო საშუალებები, მათ შორის საკანონმდებლო ღონისძიებების გატარება“. კომიტეტი აღიარებს, რომ უმრავლეს შემთხვევაში კანონმდებლობის არსებობა ძალზე სასურველია, ხოლო ზოგჯერ - აუცილებელი. მაგალითად, მტკიცე საკანონმდებლო ბაზის გარეშე შეიძლება გართულდეს დისკრიმინაციის წინააღმდეგ ეფექტური ბრძოლისათვის სათანადო ღონისძიებების გატარება. ისეთ სფეროებში, როგორიცაა ჯანდაცვა, დედათა და ბავშვთა დაცვა და განათლება, ასევე მე-6 - მე-9 მუხლებში განხილული საკითხების გარკვეული მიზნების მისაღწევად სათანადო კანონმდებლობა შესაძლოა გარდაუვალი ელემენტი გახდეს.

4. კომიტეტი აღნიშნავს, რომ მონაწილე სახელმწიფოები, როგორც წესი, კეთილსინდისიერად აწვდიან ინფორმაციას მათ მიერ ამ მიმართებით გატარებული საკანონმდებლო ღონისძიებების შესახებ. ამასთან ერთად იგი დასძენს, რომ საკანონმდებლო ღონისძიებების გატარება, როგორც ეს პაქტითაა გათვალისწინებული, სრულად არ ამოწურავს მონაწილე სახელმწიფოების ვალდებულებებს. უფრო მეტიც, სრული და ბუნებრივი არსი უნდა მიენიჭოს ფრაზას - „ყველა სათანადო საშულებები“. მიუხედავად იმისა, რომ თითოეულმა მონაწილე სახელმწიფომ ყოველ კონკრეტულ უფლებასთან მიმართებით თავად უნდა განსაზღვროს რომელი საშუალებაა უფრო „სათანადო“, ამ საშულებათა „სათანადობა“ აქ თავისთავად ნაგულისხმევი ვერ იქნება. ამიტომ სასრუველია, რომ მონაწილე სახელმწიფოებმა თავიანთ მოხსენებებში არა მხოლოდ გააშუქონ მათ მიერ გატარებული ღონისძიებები, არამედ იმ საფუძვლებზეც მიუთითონ, რომელზე დაყრდნობითაც ისინი კონკრეტულ სიტუაციებში ამ ღონისძიებებს „სათანადოდ“ მიიჩნევენ.

5. კანონმდებლობის გარდა „სათანადო“ ღონისძიებებს შეიძლება მიეკუთვნოს უფლებებისათვის სასამართლო დაცვის შესაძლებლობის მინიჭება, რომლებიც, ეროვნული სამართლებრივი სისტემის საფუძველზე, სასამართლოში აღსრულებადი იყოს. კომიტეტი აღნიშნავს, მაგალითად, რომ აღიარებული უფლებებით სარგებლობის უზრუნველყოფა დისკრიმინაციის გარეშე ნაწილობრივ შესაძლებელია მათთვის სასამართლო დაცვის ან სხვა ეფექტური საშულებების მინი- ჭებით. უფრო მეტიც, იმ მონაწილე სახელმწიფოებს, რომლებიც იმავდროულად სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა პაქტის მონაწილენი არიან, უკვე აღებული აქვთ ვალდებულება (ამ პაქტის მე-2 მუხლის პირველი და მე-3 პუნტების და 26-ე მუხლის საფუძველზე), რომ ნებისმიერი პირი, რომლის ამ პაქტით აღიარებული უფლებები და თავისუფლებები (მათ შორის თანასწორობის და დისკრიმინაციის დაუშვებლობის უფლება) შეილახა, უზრუნველყონ „სამართლებრივი დაცვის ეფექტური საშუალებებით“ (მუხლი 2, პუნქტი (ა)). გარდა ამისა, ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტში არის დებულებები, მათ შორის მუხლები: მე-3, მე-7(ა)(ი), მე-8, მე-10(3), მე-13(2)ა), მე-13(3), მე-13(4) და მე-15(3), - რომლებიც, როგორც ჩანს, შესაძლებელია პირდაპირ იქნას გამოყენებული სასამართლოების და ეროვნული მართლმსაჯულების სისტემის სხვა ორგანოების მიერ. ძნელი იქნებოდა იმის მტკიცება, რომ ამ დებულებებს ორგანულად არა აქვთ თვითრეალიზების უნარი.

6. იმ შემთხვევაში, როდესაც პაქტით აღიარებული უფლების განხორციელებაზე მიმართული კონკრეტული ღონისძიებები საკანონმდებლო ფორმითაა მიღებული, კომიტეტი დაინტერესებულია მიიღოს ინფორმაცია მათ შესახებ, სახელდობრ, ითვალისწინებენ თუ არა ეს კანონები იმ პირთა ან პირთა ჯგუფის უფლებას საჩივრის შეტანაზე, რომლებიც თვლიან, რომ მათი უფლებები ჯეროვნად ვერ განხორციელდა. იმ შემთხვევებში, როდესაც ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები კონსტიტუციითაა განმტკიცებული ან პაქტის დებულებები პირდაპირაა ჩართული ეროვნულ კანონმდებლობაში, კომიტეტს სურს მიიღოს ინფორმაცია, თუ რამდენად აღსრულებადია ეს უფლებები სასამართლოში (ანუ რამდენად შეიძლება მათი დაცვა სასამართლო წესით). კომიტეტს ასევე სურს მიიღოს კონკრეტული ინფორმაცია იმ ღონისძიებების შესახებ, რომელთა შედეგადაც შესუსტდა ან მნიშვნელოვნად შეიცვალა ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებთან დაკავშირებული საკონსტიტუციო დებულებები.

7. სხვა ღონისძიებები, რომლებიც მე-2 მუხლის პირველი პუნქტის მიზნებისათვის „სათანადო“ ღონისძიებად შეიძლება ჩაითვალოს, არის ადმინისტრაციული, ფინანსური, საგანმანათლებლო და სოციალური ღონისძიებები, თუმცა ეს არ არის სრული ჩამონათვალი.

8. კომიტეტი აღნიშნავს, რომ „ნაბიჯების გადადგმა... ყველა სათანადო საშუალებებით“ არ მოითხოვს, მაგრამ არც გამორიცხავს შესაბამისი ღონისძიებების განხორციელებისათვის მმართველობის ან ეკონომიკური სისტემის რაიმე კონკრეტული ფორმის გამოყენებას, მთავარია მას ჰქონდეს დემოკრატიული ხასიათი და იმავდროულად ითვალისწინებდეს ადამიანის ყველა უფლების დაცვას. ამრიგად, პოლიტიკურ და ეკონომიკურ სისტემებთან მიმართებით პაქტს ნეიტრალური პოზიცია უკავია, ხოლო მათი პრინციპები არ შეიძლება ერთმნიშვნელოვნად განიმარტოს როგორც უპირატესობის მინიჭება სოციალისტური ან კაპიტალისტური სისტემისათვის, ან შერეული, ცენტრალიზებული თუ ლიბერალური ეკონომიკისათვის, ან რომელიმე სხვა კონკრეტული მიდგომისათვის. აღნიშნულთან დაკავშირებით კომიტეტი კვლავ ადასტურებს, რომ პაქტით აღიარებული უფლებების განხორციელება შესაძლებელია სხვადასხვა ეკონომიკური და პოლიტიკური სისტემების კონტექსტში. მთავარია, რომ ეს უფლებები აღიარებული იქნეს არსებულ სისტემაში და ასახავდეს ადამიანის უფლებათა ორი ჯგუფის განუყოფლობასა და ურთიერთდამოკიდებულებას, როგორც ეს პაქტის პრეამბულაშია მოცემული. კომიტეტი აგრეთვე აღნიშნავს, რომ ამ საკითხთან ადამიანის სხვა უფლებებიცაა დაკავშირებული, მათ შორის განვითარების უფლება.

9. პაქტის მე-2 მუხლის პირველ პუნქტში ასახული შედეგის ძირითადი ვალდებულება მოითხოვს, გადადგმულ იქნას ნაბიჯები „ამ პაქტით აღიარებული უფლებების თანდათანობით, სრული განხორციელებისათვის“. ფორმულა „თანდათანობითი განხორციელება“ ხშირად ამ ფრაზის არსის ნათლად გამოსაჩენად გამოიყენება. თანდათანობითი განხორციელების კონცეფცია ნიშნავს იმის აღიარებას, რომ ყველა ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლების განხორციელება, როგორც წესი, დროის მცირე მონაკვეთში შეუძლებელია. ამ კუთხით ეს ვალდებულება მკვეთრად განსხვავდება სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა პაქტის მე-2 მუხლით განსაზღვრული მოვალეობისაგან, სადაც საქმე ეხება ყველა შესაბამისი უფლების პატივისცემისა და უზრუნველყოფის პირდაპირ ვალდებულებას. მიუხედავად იმისა, რომ პაქტის თანახმად განხორციელება შეიძლება მოხდეს გარკვეული პერიოდის განმავლობაში, ანუ სხვაგვარად თუ ვიტყვით - თანდათანობით, დაუშვებელია ვივარაუდოთ, რომ ამ ვალდებულებას გონივრული შინაარსი არა აქვს. ერთის მხრივ აქ მოიაზრება მოქნილობის აუცილებელი ელემენტი, რომელიც თანამედროვე სამყაროს რეალობას და იმ სირთულეებს ასახავს, რომლის წინაშეც ნებისმიერი ქვეყანა დგება ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების სრული განხორციელებისას. მეორე მხრივ, ეს ფრაზა განხილულ უნდა იქნეს საერთო მიზნების და თვით პაქტის არსის ჭრილში, რომელიც ითვალისწინებს მონაწილე სახელმწიფოებისათვის ვალდებულებების მკაფიო განსაზღვრას შესაბამისი უფლებების სრული განხორციელების თვალსაზრისით. ამასთან დგინდება ამ მიზნისკენ სწრაფი და ეფექტური სვლის ვალდებულებაც. გარდა ამისა, ამ მიმართებით ნებისმიერი წინასწარგანზრახული რეგრესული ნაბიჯი დეტალურად უნდა იქნეს განხილული პაქტით გათვალისწინებულ უფლებათა მთელი სპექტრის საფუძველზე და არსებული რესურსების მაქსიმალურ გამოყენებასთან კავშირში.

10. ათ წელზე მეტი ხნის განმავლობაში ქვეყნების მიერ წარმოდგენილი ანგარიშების განხილვისას კომიტეტის და მისი წინამორბედის მიერ დაგროვებული მდიდარი გამოცდილებიდან გამომდინარე, კომიტეტს მიაჩნია, რომ ყველა მონაწილე სახელმწიფოს ეკისრება მინიმალური ძირითადი ვალდებულება - მინიმალურ დონეზე მაინც უზრუნველყოს თითოეული უფლების განხორციელება. ასე მაგალითად, მონაწილე სახელმწიფო, რომლის ტერიტორიაზეც ადამიანთა რომელიმე მნიშვნელოვან ჯგუფს ხელი არ მიუწვდება კვების ძირითად პროდუქტებზე, ელემენტარულ სამედიცინო მომსახურებაზე, ელემენტარულ თავშესაფარსა და ბინაზე, ან განათლების ყველაზე ელემენტარულ ფორმებზე - prima facie ვერ ასრულებს პაქტის შესაბამის ვალდებულებებს. პაქტი, როგორც დოკუმენტი, ასეთი მინიმალური ვალდებულებების შესრულების საშულებას რომ არ იძლეოდეს, იგი გარკვეულწილად დაკარგავდა თავის raison d'être (არსებობის მნიშვნელობას). ზუსტად ასევე უნდა აღინიშნოს, რომ ამა თუ იმ სახელმწიფოს მიერ მისი მინიმალური ვალდებულების შესრულების ნებისმიერი შეფასება იმ შეზღუდვებასაც უნდა ითვალისწინებდეს, რომლებსაც იგი რესურსების თვალსაზრისით განიცდის. პაქტის მე-2 მუხლის პირველი პუნქტი თითოეულ მონაწილე სახელმწიფოს ავალდებულებს გადადგას ნაბიჯები „მისთვის ხელმისაწვდომი რესურსების მაქსიმალური გამოყენებით“. იმისათვის, რომ მონაწილე სახელმწიფომ მინიმალური ძირითადი ვალდებულებების შეუსრულებლობა რესურსების უქონლობით დაასაბუთოს, მან უნდა შეძლოს იმის დემონსტრირება, რომ მის ხელთ არსებული რესურსების ფარგლებში ყველა ღონე იხმარა ამ მინიმალური ვალდებულებების პრიორიტეტული წესით განხორციელებისათვის.

11. მიუხედავად ამისა, კომიტეტი აღნიშნავს, რომ იმ შემთხვევებშიც კი, როცა ადგილი აქვს რესურსების აშკარა ნაკლებობას, მონაწილე სახელმწიფოს მაინც ეკისრება ვალდებულება შექმნილ სიტუაციში შეეცადოს მაქსიმალურად ფართოდ განახორციელოს შესაბამისი უფლებების უზრუნველყოფა. გარდა ამისა, რესურსების ნაკლებობა სულაც არ ათავისუფლებს ვალდებულებისაგან განხორციელოს განხორციელების ფარგლების მონიტორინგი, განსაკუთრებით კი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შეუსრულებლობის დონე და შეიმუშაოს სტრატეგიები და პროგრამები მათი განხორციელების მიზნით. კომიტეტი უკვე შეეხო ამ საკითხებს მის ზოგად კომენტარში №1 (1989).

12. სწორედ ასევე კომიტეტი ხაზს უსვამს იმ გარემოებას, რომ თვით რესურსების მწვავე ნაკლებობის პირობებშიც კი, იქნება ეს გამოწვეული გარდაქმნებით, ეკონომიკის გაუარესებით თუ რაიმე სხვა ფაქტორებით, შედარებით იაფი მიზნობრივი პროგრამების მეშვეობით უნდა მოხდეს საზოგადოების განსაკუთრებით დაუცველი ფენების უზრუნველყოფა. ამასთან დაკავშირებით კომიტეტი მხედველობაში ღებულობს გაეროს ბავშვთა დაცვის ფონდის ანალიზს „გარდაქმნა ადამიანური ფაქტორის გათვალისწინებით: მოწყვლადი ფენების დაცვა და ზრდის ტემპების უზრუნველყოფა“², გაეროს განვითარების პროგრამის მიერ მომზადებულ მოხსენებაში გაკეთებულ ანალიზს „ადამიანური რესურსების განვითარება 1990 წლის განმავლობაში“³ და მსოფლიო ბანკის მიერ გაკეთებულ ანალიზს „ანგარიში მსოფლიო განვითარების თაობაზე, 1990 წელი“.⁴

13. სათანადო ყურადღება უნდა მიექცეს მე-2 მუხლის პირველი პუნქტის ბოლო ელემენტს, რომლის თანახმადაც თითოეული მონაწილე სახელმწიფო იღებს ვალდებულებას „დამოუკიდებლად და საერთაშორისო დახმერებისა და თანამშრომლობის გზით, განსაკუთრებით, ეკონომიკურ და ტექნიკურ სფეროში...გადადგას ნაბიჯები...“. კომიტეტი აღნიშნავს, რომ ფრაზა - ,,ხელმისაწვდომი რესურსების მაქსიმალური გამოყენებით“, ეხება როგორც სახელმწიფოს რესურსებს, ასევე იმ რესურსებს, რომელიც მან შეიძლება მიიღოს საერთაშორისო დახმარების და თანამშრომლობის ფარგლებში. გარდა ამისა, შესაბამისი უფლებების რეალიზაციისათვის ასეთი თანამშრომლობის უზრუნველყოფის განსაკუთრებული მნიშვნელობა შემდგომში მოცემულია მე-11, მე-15, 22-ე და 23-ე მუხლების დებულებებში. ზოგად კომენტარში №2 (1990) 22-ე მუხლთან დაკავშირებით კომიტეტმა უკვე მიაქცია ყურადღება საერთაშორისო თანამშრომლობის ზოგიერთ შესაძლებლობებსა და ვალდებულებებს. აღიარებული უფლებების „განხორციელების ხელშემწყობ საერთაშორისო ღონისძიებებს“ მიეკუთვნება 23-ე მუხლით გათვალისწინებული „ტექნიკური დახმარება“ და სხვა ღონისძიებები.

14. კომიტეტს სურვილი აქვს ხაზი გაუსვას იმ გარემოებას, რომ გაეროს წესდების 55-ე და 56-ე მუხლების, საერთაშორისო სამართლის დამკვიდრებული პრინციპებისა და თვით პაქტის დებულებების შესაბამისად, ყველა სახელმწიფოს ევალება საერთაშორისო თანამშრომლობის განხორციელება განვითარებისა და ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების უზრუნველყოფის მიზნით. ეს განსაკუთრებით იმ სახელმწიფოებს ეხება, რომლებსაც ამ კუთხით სხვა სახელმწიფოებისათვის დახმარების გაწევა შეუძლიათ. კომიტეტი განსაკუთრებით აღნიშნავს გენერალური ასამბლეის მიერ მიღებულ დეკლარაციას განვითარების უფლების შესახებ (რეზოლუცია 41/128, 1986 წლის 4 დეკემბერი) და მონაწილე სახელმწიფოებს დეკლარაციით აღიარებული პრინციპების დაცვისაკენ მოუწოდებს. იგი ხაზს უსვამს, რომ საერთაშორისო დახმარებისა და თანამშრომლობის დინამიური პროგრამების გარეშე, იმ სახელმწიფოებში, რომლებსაც ასეთი პროგრამების განხორციელების საშუალება აქვთ, ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების სრული უზრუნველყოფა მრავალ ქვეყანაში განუხორციელებელ ოცნებად დარჩება. ამასთან დაკავშირებით კომიტეტი ასევე მიუთითებს მისი ზოგადი კომენტარის №2 (1990) დებულებაზე.

ზოგადი კომენტარი №4. (მეექვსე სესია, 1991 წელი)
(ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტის მოხსენება, UN doc. E/1992/23, გვ. 114-120)

სათანადო საცხოვრებლის უფლება (პაქტის მე-11(1) მუხლი)

1. პაქტის მე-11(1) მუხლის თანახმად მონაწილე სახელმწიფოები „აღიარებენ თითოეული ადამიანის უფლებას, მას და მის ოჯახს ჰქონდეს ცხოვრების სათანადო დონე, შესაფერისი კვების, ტანისამოსისა და საცხოვრებლის ჩათვლით“. ადამიანის უფლება სათანადო საცხოვრებელზე, რომელიც ცხოვრების სათანადო დონეზე ხელმისაწვდომობის უფლებით არის აღიარებული, ძალზე მნიშვნელოვანია ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების განხორციელებისათვის.

2. კომიტეტმა ამ უფლებასთან დაკავშირებით დიდი მოცულობის ინფორმაციის შეგროვება შეძლო. 1979 წლიდან მოყოლებული, კომიტეტმა და მისმა წინამორბედებმა სათანადო საცხოვრებლის უფლებასთან დაკავშირებით 75 მოხსენება განიხილეს. კომიტეტმა აგრეთვე თითო დღე დაუთმო ამ საკითხის განხილვას თავის მესამე (იხ. E/1989/22, პუნქტი 312) და მეოთხე (E/1990/ 23, პუნქტი 281-285) სესიებზე. გარდა ამისა, კომიტეტი გულისყურით გაეცნო უსახლკარო მოსახლეობისადმი მიძღვნილი წლის (1987) განმავლობაში დაგროვილ ინფორმაციას, მათ შორის საბინაო სფეროში გენერალური ასამბლეის მიერ 1987 წლის⁵ 11 დეკემბერის 42/191 რეზოლუციით მიღებულ გლობალურ სტრატეგიას 2000 წლამდე. კომიტეტმა ასევე განიხილა ადამიანის უფლებათა კომისიის და დისკრიმინაციის დაუშვებლობის და უმცირესობათა დაცვის ქვეკომისიის მიერ მომზადებული შესაბამისი მოხსენებები და სხვა დოკუმენტები.⁶

3. მიუხედავად იმისა, რომ საცხოვრებლის უფლების სხვადასხვა ასპექტი მრავალ საერთაშორისო დოკუმენტშია დაფიქსირებული,⁷ პაქტის მე-11(1) მუხლი ყველაზე უფრო ფართო, და შესაძლოა ყველა შესაბამის დებულებას შორის ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანიცაა.

4. საერთაშორისო საზოგადოებრიობის მიერ სათანადო საცხოვრებელზე უფლების განსაკუთრებული მნიშვნელობის მრავალგზის აღიარების მიუხედავად, კვლავ შემაშფოთებელი რჩება სხვაობა მე-11(1) მუხლით დადგენილ სტანდარტებსა და მსოფლიოს მრავალ კუთხეში არსებულ მდგომარეობას შორის. მიუხედავად იმისა, რომ ეს პრობლემები განსაკუთრებით მწვავე ხასიათს განვითარებად ქვეყნებში ატარებენ, რაც რესურსების ნაკლებობით და სხვა ფაქტორებითაა გამოწვეული, კომიტეტი აღნიშნავს, რომ უსახლკარო მოსახლეობასთან და არასათანადო საბინაო პირობებთან დაკავშირებული პრობლემები ეკონომიკურად მაღალგანვითარებულ ქვეყნებშიც გვხვდება. გაეროს შეფასებით მსოფლიოში 100 მილიონი უსახლკარო და მილიარდზე მეტი არასათანადო საბინაო პირობების მქონე ადამიანია.⁸ ამ მონაცემების შემცირების ტენდენცია არ შეინიშნება. ნათელია, რომ ყველა მონაწილე სახელმწიფოს აქვს ბინასთან დაკავშირებული ამა თუ იმ სახის მნიშვნელოვანი პრობლემა.

5. ზოგ შემთხვევაში, მონაწილე სახელმწიფოებმა, კომიტეტისადმი წარმოდგენილ თავიანთ მოხსენებებში აღიარეს და დაახასიათეს ის სირთულეები, რომლებსაც ისინი საცხოვრებლის უფლების უზრუნველყოფის სფეროში აწყდებიან. თუმცა, წარმოდგენილი ინფორმაციის მნიშვნელოვანი ნაწილი საკმარისი არ არის იმისათვის, რომ კომიტეტს სათანადო წარმოდგენა შეექმნას რომელიმე კონკრეტულ ქვეყანაში არსებულ სიტუაციაზე. ამრიგად, ამ ზოგადი კომენტარის მიზანია იმ ძირითად საკითხთა გაშუქება, რომლებსაც განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვთ ამ უფლებასთან მიმართებით.

6. საცხოვრებლის უფლება ყველა ადამიანს აქვს. თუმცა გამოთქმა - „მას და მის ოჯახს“, ასახავს 1966 წელს, პაქტის მიღების დროს ეკონომიკური საქმიანობის განხორციელების ზოგადად მიღებულ წარმოდგენას მამაკაცისა და ქალის როლის შესახებ; დღეს იგი არ შეიძლება გაგებულ იქნეს როგორც უფლების განხორციელების რაიმე შეზღუდვა კონკრეტული პირის ან შინამეურნეობის მიმართ, მიუხედავად იმისა, მათ ქალები მართავენ თუ სხვა ჯგუფები. ამრიგად, სათანადო საბინაო პირობების უფლება აქვთ როგორც კონკრეტულ პირებს, ასევე ოჯახებს. კერძოდ, პაქტის მე-2(2) მუხლის შესაბამისად ეს უფლება უნდა განხორციელდეს ყოველგვარი დისკრიმინაციის გარეშე.

7. კომიტეტს მიაჩნია, რომ ბინის უფლება არ უნდა იქნეს განხილული ვიწრო ან შეზღუდული გაგებით, რაც მას მაგალითად თავშესაფრით უზრუნველყოფასთან გაათანაბრებდა, რაც მავანისათვის მხოლოდ ჭერის ქონას ნიშნავს. იგი განხილულ უნდა იქნეს როგორც ნებისმიერ ადგილას უსაფრთხო, მშვიდობიან და ღირსეულ პირობებში ცხოვრების უფლება. ეს კომენტარი სულ ცოტა ორი მიზეზის გამო არის საგულისხმო. უპირველეს ყოვლისა საცხოვრებლის უფლება განუყოფლადაა დაკავშირებული ადამიანის სხვა უფლებებთან და იმ ფუნდამენტურ პრინციპებთან, რომელზეც პაქტია დაფუძნებული. „ადამიანისათვის დამახასიათებელი ღირსება“, რომლიდანაც პაქტით დაცული უფლება გამომდინარეობს, მოითხოვს, რომ ტერმინი „საცხოვრებელი“ - ითვალისწინებდეს სხვა შინაარსსაც, კერძოდ ამ უფლების უზრუნველყოფას ყველა ადამიანისათვის, მისი შემოსავლისა თუ ეკონომიკურ რესურსებზე ხელმისაწვდომობის მიუხედავად. მეორე, პაქტის მე-11(1) მუხლის მითითება გაგებულ უნდა იქნეს არა მხოლო ბინის, არამედ სათანადო ბინის კონტექსტში. როგორც კომიტეტის მიერ დასახლებულ პუნქტებთან დაკავშირებით მიღებულ დოკუმენტებში, ისე 2000 წლამდე საბინაო სფეროში მიღებულ გლობალურ სტრატეგიებში მითითებულია: „სათანადო საცხოვრებელი ნიშნავს... ცალკე ბინას, ცხოვრებისათვის სათანადო ფართობს, სათანადო უსაფრთხოებას, სათანადო განათებასა და ვენტილაციას, სათანადო ძირითად ინფრასტრუქტურას და სათანადო ადგილმდებარეობას შრომისა და ძირითადი მომსახურებების თვალსაზრისით, ამასთან ეს ყველაფერი უნდა იყოს გონივრულ ფასში“.

8. ამრიგად, საცხოვრებლის უფლებასთან მიმართებით სათანადობის კონცეფციას განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს, ვინაიდან იგი ხაზს უსვამს მთელ რიგ ფაქტორებს, რომლებიც გათვალისწინებულ უნდა იქნეს პაქტის მიზნების შესაბამისი კონკრეტული საბინაო ფორმების განმარტებისას. მიუხედავად იმისა, რომ სათანადობის განმარტება გარკვეულწილად სოციალური, ეკონომიკური, კულტურული, კლიმატური, ეკოლოგიური და სხვა ფაქტორების საფუძველზე ხდება, კომიტეტს მიაჩნია, რომ მაინც შესაძლებელია ამ უფლების ზოგიერთი ასპექტის განმარტება, რომლებიც ამ მიზნით კონკრეტულ კონტექსტში მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული. ისინი მოიცავენ შემდეგს:

ა) საცხოვრებელი ფართის ფლობის სამართლებრივი უზრუნველყოფა. საცხოვრებელ ფართზე ცხოვრებას შეიძლება სხვადასხვა ფორმა ჰქონდეს, მათ შორის არენდის (სახელმწიფო ან კერძო), კოოპერატიული, საკუთარი, საგანგებო მდგომარეობის დროს მიღებული, და უკანონო საცხოვრებელი ფართი, მათ შორის მიწის ან ქონების მითვისებით. ფართზე ცხოვრების ფორმის მიუხედავად, ყველა ადამიანი უნდა იყოს უზრუნველყოფილი გარკვეული ხარისხის პირობებით, რომლებიც მას იცავს ძალადობრივი გამოსახლების, დევნისა და სხვა საშიშროებებისაგან. აქედან გამომდინარე, მონაწილე სახელმწიფოებმა, დაინტერესებულ პირებთან და ჯგუფებთან სათანადო კონსულტაციების საფუძველზე სასწრაფო ღონისძიებები უნდა განახორციელონ იმ პირთა და შინამეურნეობების სამართლებრივი უზრუნველყოფისათვის, რომლებიც დღეისათვის ასეთი დაცვით არ სარგებლობენ.

ბ) მომსახურებით, მასალებით, მოწყობილობებით და ინფრასტრუქტურით უზრუნველყოფა. სათანადო საცხოვრებლით უზრუნველყოფილ უნდა იქნეს გარკვეული პირობები, რომლებსაც ჯანმრთელობისათვის, უსაფრთხოებისათვის, კომფორტისა და კვებისათვის არსებითი მნიშვნელობა აქვთ. სათანადო საცხოვრებლის უფლებით ყველა მოსარგებლეს უნდა ჰქონდეს მდგრადი ხელმისაწვდომობა სასმელი წყლით მომარაგების სისტემაზე, სანიტარიულ და ჰიგიენურ პირობებზე, საკვები პროდუქტების შენახვაზე, ნარჩენების გადაყრაზე, კანალიზაციასა და გადაუდებელ მომსახურებებზე.

გ) სახსრებზე ხელმისაწვდომობა. ნებისმიერი პირისათვის ან ოჯახური მეურნეობისათვის საბინაო ხარჯები ისეთ ფარგლებში უნდა იყოს, რომ საფრთხის წინაშე არ დადგეს და ხელი არ შეეშალოს ძირითადი მოთხოვნების დაკმაყოფილებას. მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა განახორციელონ ისეთი ღონისძიებები, რომლებიც ხელს შეუწყობენ საბინაო ხარჯების შესაბამისობას შემოსავალთან. მონაწილე სახელმწიფოებმა, იმ პირთათვის, რომლებსაც ხარჯების თვალსაზრისით ხელი არ მიუწვდებათ ბინაზე, უნდა დააწესონ სუბსიდიები და აგრეთვე საბინაო მშენებლობის დაფინანსების სხვადასხვა ფორმები და დონეები, რომლებიც სათანადოდ ასახავენ საბინაო მოთხოვნებს. ხარჯებზე ხელმისაწვდომობის პრინციპის თვალსაზრისით, ბინის დამქირავებლები არაგონივრული საბინაო გადასახადისაგან ან მისი გაზრდისაგან შესაბამისი მექანიზმებით უნდა იყვნენ დაცულნი. იმ ქვეყნებში, სადაც ბუნებრივი მასალები სამშენებლო მასალების ძირითად წყაროს წარმოადგენენ, მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა მიიღონ ზომები ამ მასალების უზრუნველსაყოფად.

დ) საცხოვრებლად ვარგისობა. სათანადო ბინა საცხოვრებლად ვარგისი უნდა იყოს, ანუ მობინადრეს უნდა ჰქონდეს სათანადო ფართი და დაცული უნდა იყოს სიცივისაგან, ნესტისაგან, სიცხისაგან, წვიმისაგან, ქარისაგან ან ჯანმრთელობისთვის მავნე სხვა საშიშროებებისაგან, სტრუქტურული საშიშროებებისა და ინფექციის გადამტანებისაგან. ასევე დაცული უნდა იყოს მობინადრეთა ფიზიკური უსაფრთხოება. კომიტეტი მონაწილე სახელმწიფოებს მოუწოდებს საბინაო მშენებლობაში ფართოდ გამოიყენონ ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის მიერ შემუშავებული სამედიცინო-სანიტარული პრინციპები,⁹ რომელიც ბინას განიხილავს როგორც ეკოლოგიურ ფაქტორს, რომელიც ეპიდემიოლოგიურ ანალიზებში ხშირად დაავადების გამომწვევ მიზეზს წარმოადგენს; ანუ, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, არაჯეროვანი და არასათანადო საცხოვრებელი პირდაპირაა დაკავშირებული სიკვდილიანობის და დაავადებათა მაღალ მაჩვენებლებთან.

ე) ხელმისაწვდომობა. სათანადო საცხოვრებელი ხელმისაწვდომი უნდა იყოს ყველასთვის, ვისაც ამის უფლება აქვს. არახელსაყრელ პირობებში მყოფ ჯგუფებს უნდა ჰქონდეთ სრული და მდგრადი ხელმისაწვდომობა სათანადო საბინაო რესურსებზე. ამრიგად, საბინაო სფეროში უპირველეს ყოვლისა გათვალისწინებულ უნდა იქნეს ბავშვების, ინვალიდების, მძიმე ავადმყოფების, შიდსის ვირუსით დაავადებულ პირთა, მძიმე ქრონიკული დაავადების მქონე პირთა, სულიერი ავადმყოფების, ბუნებრივი კატასტროფების მსხვერპლთა, ბუნებრივი კატასტროფების არეალში მცხოვრებთა და სხვა ჯგუფთა გარკვეული პრიორიტეტული ხარისხით უზრუნველყოფა. როგორც საცხოვრებლის უფლება, ისე საბინაო პოლიტიკა სრულად უნდა ითვალისწინებდეს ამ ჯგუფების განსაკუთრებულ მოთხოვნებს საცხოვრებელთან დაკავშირებით. მრავალ მონაწილე სახელმწიფოში ძირითად მიზანს უნდა წარმოადგენდეს უღარიბესი ფენების და იმ პირების მიწით უზრუნველყოფა, რომლებსაც ის არ გააჩნიათ. უნდა განისაზღვროს მთავრობის მკაფიო ვალდებულებები, რომელიც კონკრეტულ შინაარს შესძენს პირის უსაფრთხო და მშვიდობიან გარემოში ცხოვრების უფლებას, მათ შორის, კანონით უნდა დადგინდეს მიწაზე ხელმისაწვდომობა.

ვ) ადგილმდებარეობა. სათანადო საცხოვრებლის ადგილმდებარეობა ხელმისაწვდომობის საშუალებას უნდა იძლეოდეს დასაქმებაზე, სამედიცინო მომსახურებაზე, სკოლებზე, ბავშვთა ზრუნვის ცენტრებსა და სხვა სოციალურ მომსახურებებზე. ეს განსაკუთრებით დიდ ქალაქებს ეხება, სადაც დროისა და ფინანსური რესურსების ხარჯი, რომელიც სამსახურში გამგზავრებასთან და შინ დაბრუნებასთანაა დაკავშირებული, შესაძლოა მძიმე ტვირთად დააწვეს ღარიბი ოჯახების ბიუჯეტს. ასევე დაუშვებელია ბინათმშენებლობა დაბინძურებულ ან მასთან მიმდებარე ტერიტორიებზე, რაც მობინადრეთა ჯანმრთელობის უფლების ხელყოფაა.

ზ) შესაბამისობა კულტურის თვალსაზრისით. შენობათა არქიტექურა, გამოყენებული მასალები და მათი გათვალისწინების პოლიტიკა შესაბამისად უნდა ასახავდეს საზოგადოების კულტურულ თვითმყოფადობას და ბინათმშენებლობის მრავალფეროვნებას. ბინათმშენებლობის განვითარების ან მოდერნიზებისადმი მიმართული საქმიანობა უნდა ითვალისწინებდეს საცხოვრებელი ადგილის კულტურულ განზომილებებს და ამასთან შეძლებისდაგვარად უზრუნველყოფდეს თანამედროვე ტექნოლოგიურ შესაძლებლობებს.

9. როგორც უკვე აღინიშნა, სათანადო საცხოვრებლის უფლება არ უნდა განიხილებოდეს ორი საერთაშორისო პაქტით და სხვა საერთაშორისო დოკუმენტებით უზრუნველყოფილი ადამიანის სხვა უფლებებისაგან იზოლირებულად. ამასთან დაკავშირებით უკვე ნახსენები იყო ადამიანის ღირსებისა და დისკრიმინაციის დაუშვებლობის პრინციპი. გარდა ამისა, საზოგადოების ყველა ჯგუფისათვის სათანადო საცხოვრებლის უფლების განხორციელებისა და მისი შენარჩუნებისათვის აუცილებელია სხვა უფლებების სრული უზრუნველყოფა, მაგალითად როგორიცაა - აზრის გამოთქმის თავისუფლება, თავისუფალი გაერთიანების უფლება (მაგ. მობინადრეთა ან თემის ფარგლებში სხვა ჯგუფების გაერთიანება), საცხოვრებელი ადგილის თავისუფლად არჩევის უფლება და სახელმწიფოს მართვაში მონაწილეობის უფლება. საცხოვრებელ ბინასა და კორესპონდენციაში თივთნებური ან უკანონო ჩარევის დაუშვებლობის უფლებები ასევე წარმოადგენენ სათანადო საცხოვრებლის უფლების განსაზღვრისას მნიშვნელოვან განზომილებებს პირად ან ოჯახურ ცხოვრებაში.

10. კომიტეტი აღიარებს, რომ ბინის უფლების განხორციელების ხელშეწყობის მიზნით ზოგიერთი მონაწილე სახელმწიფოს მიერ განსახორციელებული ღონისძიებები იქნება რთული, ძვირადღირებული და მათ დიდი დრო დასჭირდებათ. თუმცა აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ სახელმწიფოს განვითარების დონის მიუხედავად, აუცილებელია ზოგიერთი ნაბიჯის დაუყოვნებელი გადადგმა. როგორც საბინაო სფეროს გლობალურ სტრატეგიაში და სხვა ანალოგიურ საერ- თაშორისო დოკუმენტებშია აღიარებული, სათანადო საცხოვრებლის უფლების უზრუნველყოფის მიზნით განხორციელებულ ღონისძიებათა უმრავლესობა მთავრობებიდან შეიძლება მოითხოვდნენ თავი შეიკავონ გარკვეული პრაქტიკისაგან და იკისრონ ვალდებულება დაეხმარონ დაინტერესებულ ჯგუფებს „თვითონ დაიკმაყოფილონ“ გარკვეული მოთხოვნები. თუ ასეთ ღონისძიებათა განხორიციელება მონაწილე სახელმწიფოს ხელთ არსებული რესურსების მაქსიმალური გამოყენებით ვერ ხერხდება, მან დაუყონებლივ უნდა მოითხოვოს საერთაშორისო დახმარება მე-11(1), 22-ე და 23-ე მუხლების შესაბამისად და აღნიშნულის შესახებ აცნობოს კომიტეტს.

11. მონაწილე სახელმწიფოებმა პრიორიტეტული წესით სათანადო ყურადღება უნდა დაუთმონ განსაკუთრებით არახელსაყრელ პირობებში მცხოვრებ საზოგადოების ფენებს. შესაბამისად, გატარებული პოლიტიკა და მიღებული კანონმდებლობა სხვათა ხარჯზე უპირატესობას არ უნდა ანიჭებდეს რომელიმე სოციალურ ჯგუფს, რომელიც ისედაც ხელსაყრელ პირობებში იმყოფება. კომიტეტისათვის გასაგებია, რომ გარე ფაქტორები მნიშვნელოვან გავლენას ახდენენ საბინაო პირობების მუდმივ გაუმჯობესებაზე და რომ 80-იან წლებში მრავალ მონაწილე სახელმწიფოში მდგომარეობა გაუარესდა. თუმცა, როგორც კომიტეტი თავის ზოგად კომენტარში №2 (1990) (E/1990/23) აღნიშნავს, პაქტის ვალდებულებები ინარჩუნებენ თავიანთ ძალას გარე წარმოშობის მქონე პრობლემების მიუხედავად და ეკონომიური ვარდნის პერიოდში შესაძლოა კიდეც გაძლიერდნენ. ამრიგად, კომიტეტს მიაჩნია, რომ ცხოვრების საერთო დონისა და საცხოვრებელი პირობების გაუარესება პირდაპირაა დამოკიდებული მონაწილე სახელმწიფოთა მიერ მიღებულ პოლიტიკურ და საკანონმდებლო გადაწყვეტილებებზე, და ამასთან კომპენსაციის რაიმე ღონის- ძიებების გარეშე მათი გატარება შესაბამისობაში ვერ იქნება პაქტის ვალდებულებებთან.

12. მიუხედავად იმისა, რომ თითოეულ სახელმწიფოში სათანადო ბინის უფლების განხორციელებისათვის უფრო მიზანშეწონილი საშუალებები ერთმანეთისაგან განსხვავებული იქნება, პაქტი პირდაპირ მოითხოვს, რომ ყველა მონაწილე სახელმწიფომ ამ მიზნის მისაღწევად ყველა შესაძლო ნაბიჯი გადადგას. ამისათვის თითქმის გარდაუვალი იქნება საბინაო სფეროში ეროვნული სტრატეგიის შემუშავება, რომელშიც, გლობალური სტრატეგიის 32-ე პუქნტის მითითების შესაბამისად, „უნდა ჩამოყალიბდეს საბინაო პირობების გაუმჯობესების მიზნები, განისაზღვროს ამ მიზნის მისაღწევად არსებული რესურსები და მათი ეკონომიური გამოყენების გზები, ასევე დადგინდეს ამ ღონისძიებების განხორციელებისათვის პასუხისმგებლები და შესრულების ვადები“. შესაბამისობისა და ეკონომიურობის თვალსაზრისიდან გამომდინარე, ასევე ადამიანის სხვა უფლებათა უზრუნველყოფის მიზნით, ეს სტრატეგია უნდა ასახავდეს დაინტერესებულ ჯგუფთა მოსაზრებებს და მუშავდებოდეს მათი, მათ შორის უსახლკაროთა, არასათანადო საბინაო პირობების მქონე პირთა და მათი წარმომადგენლების, მონაწილეობით. გარდა ამისა, აუცილებელია მიღებულ იქნეს ზომები სამინისტროების, რეგიონული და ადგილობრივი ხელისუფლების შესაბამისი პოლიტიკის კოორდინირებისათვის (ეკონომიკის, სოფლის მეურნეობის, გარემოს დაცვის, ენერგეტიკის და სხვა სფეროებში) პაქტის მე-11 მუხლის ვალდებულებების შესაბამისად.

13. საბინაო სფეროს მდგომარეობის ეფექტური კონტროლო ერთ-ერთი გადაუდებელი ვალდებულებაა. იმისათვის, რომ მონაწილე სახელმწიფომ მე-11(1) მუხლის მოთხოვნები დააკმაყოფილოს, მან უნდა დაადასტუროს, რომ მისი იურისდიქციის ფარგლებში უსახლკაროთა და არასათანადო საბინაო პირობების მქონე პირთა ზუსტი რიცხვის დასადგენად მან ინდივიდუალურად ან საერთაშორისო თანამშრომლობის მეშვეობით ყველა საჭირო ნაბიჯები გადადგა. ამასთან დაკავშირებით, წარმოდგენილი მოხსენებების ფორმასა და შინაარსთან დაკავშირებულ განახლებულ საერთო სახელმძღვანელო პრინციპებში (მიღებულია კომიტეტის მიერ E/C.12/1991/1) ხაზგასმულია, რომ „აუცილებელია წარმოდგენილ იქნეს ინფორმაცია იმ სოციალურ ჯგუფებზე... რომლებიც ბინასთან დაკავშირებით არახელსაყრელ პირობებში იმყოფებიან“. აქ იგულისხმება უსახლკაროები და ის ოჯახები, რომლებსაც სათანადო საბინაო პირობები არა აქვთ, ხელი არ მიუწვდებათ ძირითად მომსახურებებზე, პირები - რომლებიც „უკანონო“ დასახლებებში ცხოვრობენ, აგრეთვე ის პირები, რომლებიც უკანონოდ იქნენ გამოსახლებულნი და მცირე შემოსავლების მქონე ჯგუფები.

14. სათანადო საცხოვრებლის უფლებასთან დაკავშირებით მონაწილე სახელმწიფოს მიერ ვალდებულბების შესრულების მიზნით გადადგმული ნაბიჯები შეიძლება ასახავდეს სახელმწიფო და კერძო სექტორში განხორციელებულ, მიზანშეწონილად ჩათვლილ, ნებისმიერ ღონისძიებას. მიუხედავად იმისა, რომ ზოგ სახელმწიფოში სახელმწიფო ფინანსირება შესაძლოა უფრო სასარგებლოდ იქნეს მიმართული ახალ ბინათმშენებლობაზე, უმეტეს შემთხვევაში გამოცდილება აჩვენებს, რომ სახელმწიფოებს არ შესწევთ უნარი სახელმწიფო ბინათმშენებლობის საშუალებით მთლიანად აღმოფხვრან უბინაობის პრობლემა. ამის შედეგად მიზანშეწონილია დახმარება გაეწიოს მონაწილე სახელმწიფოებს, რათა მათ, სათანადო საცხოვრებლის უფლებიდან გამომდინარე ვალდებულებებისადმი ერთგულების ფონზე, “ახალი შესაძლებლობების სტრატეგიები” განავითარონ. ვალდებულების ძირითადი არსი გახლავთ უჩვენოს, რომ გადადგმული ნაბიჯები მთლიანობაში საკმარისია თითოეული ადამიანის ამ უფლების განხორციელებისათვის რაც შეიძლება უმოკლეს დროში, ხელთ არსებული მაქსიმალური რესურსების შესაბამისად.

15. მრავალი ღონისძიება, რომელთა განხორციელება აუცილებელი იქნება, რესურსების გამოყოფას და ზოგადი სახის პოლიტიკური ინიციატივების წამოწყებას მოითხოვს. მიუხედავად ამისა, ამ კონტექსტში ჯეროვნად უნდა შეფასდეს არსებული კანონმდებლობისა და ადმინისტრაციული ღონისძიებების როლი. გლობალურ სტრატეგიაში (პუნქტი 66-67) ყურადღება გამახვილებულია ამ ტიპის ღონისძიებებზე და მათ მნიშვნელობაზე.

16. ზოგ სახელმწიფოში სათანადო საცხოვრებლის უფლება კონსტიტუციითა დაცული. ასეთ შემთხვევებში კომიტეტი განსაკუთრებითაა დაინტერესებული მიიღოს ინფორმაცია ასეთი მიდგომის სამართლებრივი და პრაქტიკული მნიშვნელობის შესახებ. ამიტომ წარმოდგენილი უნდა იქნეს დეტალური ინფორმაცია იმ კონკრეტული შემთხვევების და მიზნის მისაღწევი სხვა გზების შესახებ, როდესაც საკონსტიტუციო დაცვამ კარგი შედეგი გამოიღო.

17. კომიტეტი სათანადო საცხოვრებლის უფლების შემადგენელ მრავალ ელემენტს იხილავს, რომელიც მინიმალურ დონეზე მაინც შეესაბამება მისთვის შიდა სამართლებრივი დაცვის მინიჭებას. ასეთ სფეროებს მიეკუთვნება (მაგრამ ამით არ შემოიფარგლება): ა) სასამართლოში გასაჩივრება, სასამართლოს აკრძალავი ბრძანების მეშვეობით დაგეგმილი გამოსახლების ან ბინის დანგრევის თავიდან აცილება; ბ) უკანონო გამოსახლების შემდეგ კომპენსაციის მისაღებად გამიზნული სამართლებრივი პროცედურები; გ) მესაკუთრეთა (იქნება ეს სახელმწიფო თუ კერძო) მიერ ან მათი მხარდაჭერით ჩადენილი უკანონო ქმედებების გასაჩივრება, რომელიც დაკავშირებულია ბინის ქირასთან, ბინის მოვლა-შენახვასთან და რასობრივ ან სხვა ფორმის დისკრიმინაციასთან; დ) განცხადებები ნებისმიერი სახის დისკრიმინაციაზე ბინაზე ხელმისაწვდომობის განხორციელებისას; და ე) საჩივრები ბინათმფლობელთა წინააღმდეგ არაჯანსაღი ან არასათანადო საბინაო პირობების გამო. ზოგიერთ სამართლებრივ სისტემაში მიზანშეწონილი იქნებოდა ჯგუფური საჩივრების შეტანის შესაძლებლობის განხილვა უსახლკარო პირთა რაოდენობის მნიშვნელოვანი ზრდის შემთხვევაში.

18. ამ მიმართებით კომიტეტს მიაჩნია, რომ იძულებითი გამოსახლების შემთხვევები prima facie შეუთავსებადია პაქტის მოთხოვნებთან და მათი გამართლება მხოლოდ განსაკუთრებელი გარემოებებით და საერთაშორისო სამართლის სათანადო პრინციპების შესაბამისადაა შესაძლებელი.

19. და ბოლოს, მე-11(1) მუხლის ტექსტის დასასრულს მონაწილე სახელმწიფოებს ვალდებულება ეკისრებათ აღიარონ ,,თავისუფალ თანხმობაზე დაფუძნებული საერთაშორისო თანამშრომლობის დიდი მნიშვნელობა”. ტრადიციულად ბინების ან დასახლებების მშენებლობაზე საერთაშორისო დახმარების მთლიანი ოდენობის 5%-ზე ნაკლები იხარჯება. ხშირ შემთხვევაში ასეთი ფინანსირების გამოყოფის მეთოდი არაადეკვატურად ასახავს მოსახლეობის დაუცველი ჯგუფების საბინაო მოთხოვნებს. დახმარების როგორც მიმღებმა, ასევე მიმწოდებელმა მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა უზრუნველყონ, რომ გამოყოფილი ფონდების მნიშვნელოვანი ნაწილი არასათანადო საბინაო პირობების მქონე ადამიანთა უმრავლესობისათვის პირობების შექმნას მოხმარდეს. სტრუქტურული მისადაგების ხელშემწყობმა საერთაშორისო საფინანსო ორგანიზაციებმა უნდა უზრუნველყონ, რომ ასეთმა ღონისძიებებმა ხელი არ შეუშალონ სათანადო საცხოვრებლის უფლების განხორციელებას. საერთაშორისო ფინანსური თანამშრომლობის განვითარებისკენ სწრაფვისას, მონაწილე სახელმწიფოები უნდა იღწოდნენ განსაზღვრონ სათანადო საცხოვრებლის უფლებასთან დაკავშირებული ის სფეროები, სადაც გარედან დაფინანსება უფრო ეფექტურად იმოქმედებს. ასეთი მოთხოვნები სრულად უნდა ითვალისწინებდნენ დაინტერესებული ჯგუფების საჭიროებებსა და შეხედულებებს.

ზოგადი კომენტარი №5 (მეთერთმეტე სესია, 1994 წელი)
(ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტის მოხსენება, UN doc. E/1995/22, გვ. 99-109)

უნარშეზღუდული პირები

1. საერთშორისო საზოგადოებრიობამ მრავალგზის დაადასტურა ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მნიშვნელობა უნარშეზღუდული პირების უფლებების დაცვის თვალსაზრისით.¹⁰ ასე მაგალითად, 1992 წელს გამოქვეყნებულ გაეროს გენერალური მდივნის მოხსენებაში უნარშეზღუდულ პირებთან დაკავშირებული მსოფლიო სამოქმედო პროგრამის მიმდინარეობის და ინვალიდებისადმი მიძღვნილი გაეროს ათწლეულის შესახებ, გაკეთებულია დასკვნა, რომ „უნარშეზღუდულობა მჭიდროდაა დაკავშირებული ეკონომიკურ და სოციალურ ფაქტორებთან“, და რომ „ადამიანის ცხოვრების პირობები მსოფლიოს მრავალ კუთხეში იმდენად აუტანელია, რომ მთელი მოსახლეობის ძირითად მოთხოვნათა (საკვები, წყალი, საცხოვრებელი, ჯანდაცვა და განათლება) დაკმაყოფილება ეროვნული პროგრამების¹¹ ქვაკუთხედი უნდა გახდეს“. შედარებით მაღალი ცხოვრების დონის მქონე ქვეყნებშიც კი უნარშეზღუდული პირები სრულად ვერ სარგებლობენ პაქტით აღიარებული ეკნომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებებით.

2. გენერალურმა ასამაბლეამ¹² და ადამიანის უფლებათა კომიტეტმა ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტს და მასთან არსებულ სამუშაო ჯგუფს მტკიცედ მოუწოდეს აქტიურად გაეკონტროლებინათ მონაწილე სახელმწიფოების მიერ იმ ვალდებულებათა შესრულება, რომელიც მათ აკისრიათ ნებისმიერი ფორმით უნარშეზღუდულ ადამიანთა უფლებების¹³ უზრუნველყოფის მიზნით. თუმცა დღეისათვის კომიტეტის მიერ დაგროვეილი გამოცდილება უჩვენებს, რომ მონაწილე სახელმწიფოები თავიანთ მოხსენებებში ამ საკითხს ნაკლებ ყურადღებას უთმობდნენ. არსებული მდგომარეობა თანხვდება გაეროს გენერალური მდივნის დასკვნას, სადაც აღნიშნულია, რომ „სახელმწიფოთა უმრავლესობას ჯერ არ მიუღია გადამწყვეტი შეთანხმებული ღონისძიებები, რომლებიც რეალურად გააუმჯობესებდნენ უნარშეზღუდულ პირთა მდგომარეობას“.¹⁴ აქედან გამომდინარე, აუცილებელია განხილულ იქნას და გაანალიზდეს პაქტით აღებულ ვალდებულებებთან კონტექსტში უნარშეზღუდულ პირებთან დაკავშირებით წამოჭრილი პრობლემების მიზეზები.

3. ჯერჯერობით, ტერმინი „უნარშეზღუდულობა“, კვლავ არ არის საერთაშორისოდ აღიარებული. თუმცა ამ დოკუმენტის მიზნებისათვის საკმარისია გამოყენებულ იქნას 1993 წელს სტანდარტულ წესებში მიღებული მიდგომა, რომელიც ამბობს, რომ:

ტერმინი - უნარშეზღუდულობა, მოიცავს მოსახლეობაში არსებულ სხვადასხვა სახის ფუნქციურ შეზღუდვებს... ადამიანი შეიძლება დაინვალიდდეს ფიზიკური, გონებრივი და სენსორული დეფექტების გამო, ჯანმრთელობის გაუარესების ან ფსიქიურ დაავადებათა შედეგად. ასეთი დეფექტები, მდგომარეობა ან დაავადება თავისი ბუნებით შეიძლება იყოს მუდმივი ან დროებითი.¹⁵

4. სტანდარტულ წესებში მიღებული მიდგომის შესაბამისად აღნიშნულ ზოგად კომენტარში იხმარება ტერმინი - „ნებისმიერი ფორმით უნარშეზღუდული პირი“, და არა უფრო შედარებით ძველი ტერმინი - ინვალიდი. გამოთქმული იყო მოსაზრება, რომ ეს უკანასკნელი შეიძლება არასწორად იქნეს გაგებული, ანუ როგორც პირი, რომელსაც შეზღუდული აქვს უფლება იყოს სამართლის სუბიექტი.

5. პაქტში არ არის საუბარი რაიმე კონკრეტული ფორმით უნარშეზღუდულ პირებზე. მიუხედავად ამისა, ვინაიდან ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია აღიარებს, რომ ყველა ადამიანი იბადება თავისუფალი და თანასწორი თავისი ღირსებითა და უფლებებით, და ვინაიდან პაქტის დებულებები სრულად მოიცავს საზოგადოების ყველა წევრს, უნარშეზღუდულ პირებს აბსოლუტური უფლება აქვთ სრულად ისარგებლონ პაქტით აღიარებული ყველა უფლებით. უფრო მეტიც, პაქტის მე-2(2) მუხლის მოთხოვნის შესაბამისად, ამ პაქტით გამოცხადებული უფლებები „უნდა განხორციელდეს... ყოველგვარი დისკრიმინაციის გარეშე“, იქნება ეს გამოწვეული რაიმე კონკრეტული მიზეზით თუ „სხვა გარემოებებით“, რაც ერთმნიშვნელოვნად გულისხმობს დისკრიმინაციას უნარშეზღუდულობის გარემოების გამო.

6. პაქტში უნარშეზღუდულობასთან დაკავშირებული კონკრეტული დებულებების არარსებობა შეიძლება ახსნილი იქნას პაქტის მიღების პერიოდში - მეოთხედი საუკუნის წინ, ამ პრობლემის არაჯეროვანი გაცნობიერებით. უფრო გვიანი პერიოდის ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ხელშეკრულებებში ეს პრობლემა უკვე კონკრეტულადაა განხილული. მათ შორისაა: ბავშვის უფლებათა კონვენცია (მუხლი 23); ადამიანის და ხალხთა უფლებების აფრიკის ქარტია (მუხლი 18(4)); და ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა სფეროში ადამიანის უფლებათა ამერიკული კონვენციის დამატებითი ოქმი (მუხლი 18). ამრიგად, დღეისათვის აუცილებლად არის მიჩნეული ნებისმიერი ფორმით უნარშეზღუდულ პირთა უფლებების დაცვა და წახალისება ზოგადი და საგანგებოდ შემუშავებული კანონების, პოლიტიკისა და პროგრამების მეშვეობით.

7. ასეთი მიდგომებით მსოფლიო საზოგადოებრიობამ უნარშეზღუდული პირების ფართო დიაპაზონის უფლებათა განხორციელებისადმი მისი მზადყოფნა შემდეგ დოკუმენტებში დაადასტურა: ა) უნარშეზღუდულ პირთათვის მსოფლიო სამოქმედო პროგრამა, სადაც განსაზღვრულია პოლიტიკური ჩარჩოები, რომლის მიზანიცაა ხელი შეუწყოს „უნარშეზღუდულობის თავიდან აცილების და რეაბილიტაციისათვის ეფექტური ღონისძიებების განხორციელებას და [უნარშეზღუდულ] პირთა სოციალურ ცხოვრებასა და განვითარებაში „სრული მონაწილეობის“ და „თანასწორობის“¹⁶ დამკვიდრებას”; ბ) 1990 წელს¹⁷ მიღებული სახელმძღვანელო პრინციპები უნარშეზღუდულობის საკითხებზე მომუშავე ეროვნული საკოორდინაციო კომიტეტების ან სხვა მსგავსი ორგანოების შექმნისა და განვითარებისათვის; გ) 1991 წელს¹⁸ მიღებული, ფსიქიურად დაავადებულ პირთა დაცვის და ფსიქიატრიული დახმარების გაუმჯობესების პრინციპები; და დ) 1993 წელს მიღებული, უნარშეზრუდული პირებისათვის თანაბარი შესაძლებლობების უზრუნველყოფის სტანდარტული წესები (შემდგომში „სტანდარტული წესები“), რომლის მიზანიცაა ნებისმიერი ფორმით უნარშეზღუდული პირებისათვის „ისეთივე უფლებებისა და მოვალეობების დამკვიდრება, როგორიც სხვა მოქალაქეებს გააჩნიათ“.¹⁹ სტანდარტულ წესებს დიდი მნიშვნელობა აქვთ და ისინი ფრიად საგულისხმო სახელმძღვანელო პრინციპებს წარმოადგენენ, პაქტის შესაბამისად, მონაწილე სახელმწიფოების შესაბამისი ვალდებულებების უფრო ზუსტი განსაზღვრისათვის.

I. მონაწილე სახელმწიფოების ზოგადი ვალდებულებები

8. გაეროს შეფასებით, დღეისათვის მსოფლიოში 500 მილიონამდე ამა თუ იმ ფორმით უნარშეზღუდული ადამიანია. ამ ადამიანთა 80% განვითარებადი ქვეყნების სოფლის დასახლებებში ცხოვრობენ. უნარშეზღუდულ ადამიანთა საერთო რაოდენობის 70%-ს მათთვის საჭირო მომსახურებებზე შეზღუდული ხელმისაწვდომობა აქვს, ან სულაც არ მიუწვდება ხელი. ამრიგად, პაქტის ყველა მონაწილე სახელმწიფო ვალდებულია უნარშეზღუდულ პირთა მდგომარეობის გაუმჯობესებისათვის იზრუნოს. მიუხედავად იმისა, რომ თითოეულ ქვეყანაში აღნიშნული ჯგუფისათვის ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების უზრუნველყოფის რესურსები და მეთოდები ერთმანეთისაგან მნიშვნელოვნად განსხვავებული იქნება, არ არსებობს ქვეყანა, რომელსაც არ დასჭირდეს შესაბამისი პოლიტიკის გატარება ან პროგრამების განხორციელება.²⁰

9. პაქტის წინაშე მონაწილე სახელმწიფოების ვალდებულება - ხელმისაწვდომი რესურსების მაქსიმალური გამოყენებით ხელი შეუწყოს შესაბამისი უფლებების თანდათანობით განხორციელებას - სახელმწიფოსაგან უფრო მეტს მოითხოვს, ვიდრე ისეთი ღონისძიებებისაგან თავის შეკავებაა, რომლებმაც შესაძლოა რაიმე ფორმით უნარშეზღუდულ პირებზე უარყოფითი გავლენა იქონიონ. ასეთი დაუცველი და მიუსაფარი ჯგუფის არსებობის შემთხვევაში, სახელმწიფო ვალდებულია, სტრუქტურული ხარვეზების აღმოფხვრისათვის და უნარშეზღუდული პირებისადმი დროებითი პრეფერენციული მიდგომების განსახორციელებლად, პოზიტიური ღონისძიებები განახორციელოს. აღნიშნული ღონისძიებები მიზნად უნდა ისახავდეს ამა თუ იმ ფორმით უნარშეზღუდული ყველა პირის საზოგადოებაში სრულ მონაწილეობას და თანასწორობას. ეს ნიშნავს, რომ აუცილებელი იქნება ამ მიზნისათვის დამატებითი რესურსების გამოყოფა და მთელი რიგი საგანგებოდ შემუშავებული ღონისძიებების გატარება.

10. გენერალური მდივნის მოხსენების შესაბამისად, ბოლო ათწლეულის განმავლობაში, მოვლენათა განვითარება უნარშეზღუდულ პირებთან დაკავშირებით, განსაკუთრებით არასახარბიელო იყო როგორც განვითარებულ, ასევე განვითარებად ქვეყნებში: ...

პროგრამებსა და მომსახურებებზე უარყოფითი გავლენა იქონია ეკონომიკური და სოციალური მდგომარეობის ამჟამად მიმდინარე გაუარესებამ, რომლისთვისაც დამახასიათებელია ზრდის დაბალი ტემპი, უმუშევრობის მაღალი დონე და სახელმწიფო ხარჯების შემცირება, აგრეთვე სტრუქტურული გარდაქმნების და პრივატიზაციის სფეროში მიმდინარე პროგრამების განხორციელებამ... არსებული ნეგატიური ტენდენციის შენარჩუნების შემთხვევაში, საზოგადოებაში უნარშეზღუდული პირების გაუცხოების ხარისხი გაიზრდება და ისინი მხოლოდ შემთხვევითი დახმარების იმედზე დარჩებიან.²¹

როგორც კომიტეტი უკვე აღნიშნავდა (ზოგადი კომენტარი №3, მეხუთე სესია (1990 წ.) პუნქტი 12), საზოგადოებაში არსებული დაუცველი ფენების უზრუნველყოფის ვალდებულება მონაწილე სახელმწიფოებში არსებული რესურსების მკვეთრი შემცირებისას განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს.

11. იმ ფაქტის გათვალისწინებით, რომ ქვეყნების უმრავლესობა საბაზრო პოლიტიკას ავითარებს, აუცილებელია ხაზი გაესვას მონაწილე სახელმწიფოების ვალდებულებათა გარკვეულ ასპექტებს. ერთი არის ისეთი მდგომარეობის უზრუნველყოფა, როდესაც უნარშეზღუდული პირების მიმართ სამართლიანი მიდგომის გარანტირების მიზნით უნდა მოხდეს არა მხოლოდ სახელმწიფო, არამედ, დასაშვებ ფარგლებში, კერძო სექტორის რეგულირებაც. საზოგადოებრივი მომსახურების სფეროს სულ უფრო ფართო პრივატიზაციის და თავისუფალი ბაზრის მასშტაბური განვითარების ფონზე, აუცილებელია, რომ კერძო დამსაქმებლებმა (მეწარმეებმა), საქონლისა და მომსახურების კერძო მიმწოდებლებმა, აგრეთვე სხვა არასამთავრობო სტრუქტურებმა რაიმე ფორმით უნარშეზღუდული პირების მიმართ დისკრიმინაციის დაუშვებლობისა და თანასწორობის ნორმებით ისარგებლონ. იქ, სადაც ასეთი დაცვა სახელმწიფო სექტორს არ სცილდება, უნარ- შეზღუდულ პირთა შესაძლებლობა - აქტიური მონაწილეობა მიიღონ საზოგადოების ცხოვრებაში და როგორც საზოგადოების აქტიურმა წევრებმა, სრულად გამოიყენონ თავიანთი პოტენციალი - ხშირად სერიოზულად და თვითნებურად იქნება შეზღუდული. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ მხოლოდ საკანონმდებლო ღონისძიებები იქნება კერძო სექტორში დისკრიმინაციის აღმოფხვრის ეფექტური მეთოდი. მაგალითად, სტანდარტულ წესებში განსაკუთრებითაა აღნიშნული, რომ სახელმწიფოებმა „უნდა გადადგან ნაბიჯები საზოგადოების მხრიდან უნარშეზღუდული პირების მდგომარეობის, მათი უფლებების, მოთხოვნების, შესაძლებლობებისა და წვლილის სათანადო შეფასებისათვის“. ²²

12. სახელმწიფოს მხრიდან ჩაურევლობის შემთხვევაში, თავისუფალი ბაზრის მოქმედება არახელსაყრელ გავლენას იქონიებს რაიმე ფორმით უნარშეზღუდულ ინდივიდუალურ პირებზე ან პირთა ჯგუფზე. ასეთი გარემოებების დროს სახელმწიფო ვალდებულია ჩაერიოს და სათანადო ღონისძიებები გაატაროს საბაზრო ძალების შეკავების, შესუსტების, კომპენსაციისა და შედეგების აღმოფხვრისათვის. ასევე, მიუხედავად იმისა, რომ სახელმწიფოსთვის ხელსაყრელია უნარშეზღუდული პირებისათვის დახმარების გაწევისას დაეყრდნოს კერძო, მოხალისე ჯგუფებს, ეს ღონისძიებები სახელმწიფოს პაქტის შესაბამისად დაკისრებული ვალდებულებებისაგან არ ათავისუფლებს. როგორც უნარშეზღუდულ პირებთან დაკავშირებულ მსოფლიო სამოქმედო პროგრამაშია ნათქვამი, „შრომის უნარის დაკარგვის გამომწვევი მიზეზების აღმოფხვრაზე, ასევე უნარშეზღუდულობის შედეგების დაძლევაზე, ძირითადი პასუხისმგებლობა სახელმწიფოს ეკისრება“.²³

II. განხორციელების საშუალებები

13. უნარშეზღუდულ პირთა მიმართ პაქტით დაკისრებული ვალდებულებების შესრულებისას მონაწილე სახელმწიფოები ძირითადად იმავე მეთოდებს გამოიყენებენ, რომლებსაც ისინი სხვა ვალდებულებებთან მიმართებით იყენებენ (იხ. ზოგადი კომენტარი №1 (მესამე სესია, 1989 წ.)). ეს მეთოდები გულისხმობს, რეგულარული მონიტორინგის გზით, დადგინდეს: სახელმწიფოს შიგნით არსებული პრობლემები; ამ პრობლემების დაძლევისათვის სათანადოდ შემუშავებული პოლიტიკისა და პროგრამების საჭიროება; საჭიროების შემთხვევაში, კანონმდებლობის შემუშავების ან დისკრიმინაციული ხასიათის კანონმდებლობის გაუქმება; და სათანადო საბიუჯეტო დებულებების შემუშავების საჭიროება, ან, აუცილებლობის შემთხვევაში, საერთაშორისო თანამშრომლობის და დახმარების მოძიება. ამ უკანასკნელის შემთხვევაში, პაქტის 22-ე და 23-ე მუხლების შესაბამისად განხორციელებული საერთაშორისო დახმარება მნიშვნელოვანი ელემენტი იქნება ზოგიერთი განვითარებადი ქვეყანისთვის მათ მიერ პაქტით ნაკისრი ვალდებულებების განხორციელების კონტექსტში.

14. გარდა ამისა, საერთაშორისო საზოგადოებრიობამ მრავალგზის აღიარა, რომ ამ სფეროში მიღებული გადაწყვეტილებები და პროგრამები უნდა ხორციელდებოდეს დაინტერესებულ ჯგუფებთან მჭიდრო კონსულტაციების საფუძველზე და მათი მონაწილეობით. ამ მიზნით სტანდარტული წესები მიუთითებენ, რომ სასურველია შეიქმნას ეროვნული საკოორდინაციო კომიტეტები ან სხვა მსგავსი ორგანოები, რომლებიც უნარშეზღუდული პირების პრობლემატიკაზე მომუშავე სახელმწიფო ცენტრების როლს შეასრულებენ. ამასთან ერთად მთავრობებმა უნდა გაითვალისწინონ „უნარშეზღუდულობის საკითხებზე მომუშავე ეროვნული საკოორდინაციო კომიტეტების ან სხვა მსგავსი ორგანოების შექმნისა და განვითარების სახელმძღვანელო პრინციპები“.

III. უნარშეზღუდულობის ნიშნით დისკრიმინაციის აღმოფხვრის ვალდებულება

15. ნებისმიერი ფორმით უნარშეზღუდულ პირთა წინააღმდეგ დე-იურე თუ დე-ფაქტო დისკრიმინაციას ხანგრძლივი ისტორია აქვს. იგი სხვადასხვა ფორმით ხორციელდებოდა - ყველაზე აღმაშფოთებელი მეთოდებით (მაგალითად, განათლების მიღების აკრძალვა) დაწყებული, ისეთი „დახვეწილი“ მეთოდებით დამთავრებული, როგორიცაა სეგრეგაცია და იზოლაცია ფიზიკური და სოციალური ბარიერების შექმნით. პაქტის მიზნებისთვის, „უნარშეზღუდულობის ნიშნით დისკრიმინაცია“ შეიძლება განიმარტოს როგორც უნარშეზღუდულობის ნიშნით პირთა განსხვავება, გარიყვა, შეზღუდვა ან უპირატესობის მინიჭება, ან სათანადო პირობების შექმნაზე უარი, რაც ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების აღიარების უგულვებელყოფას, ან მათი სარგებლობით გართულებას იწვევს. იმისათვის, რომ უნარშეზღუდულ ადამიანებს, სხვა ადამიანების მსგავსად, თანასწორუფლებიანობის საფუძველზე ვერ განეხორციელებინათ თავიანთი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები, ხშირად მიმართავდნენ უგულვებელყოფას, იგნორირებას, ცრურწმენებს და სტერეოტიპებს. უნარშეზღუდულობის ნიშნით დისკრიმინაციის შედეგები განსაკუთრებით მძიმე იყო განათლების, დასაქმების, საცხოვრებლით უზრუნველყოფის, ტრანსპორტის, კულტურული ცხოვრების სფეროებში, ასევე მათი საზოგადოებრივ ადგილებში გადაადგილებისა და სამუშაზე მისვლის კუთხით.

16. საკანონმდებლო სფეროში ბოლო ათწლეულში მიღწეული გარკვეული პროგრესის მიუხედავად,²⁴ უნარშეზღუდულ პირთა სამართლებრივი მდგომარეობა კვლავ არამდგრადია. პრაქტიკულად ყველა მონაწილე სახელმწიფოსათვის აუცილებელია უნარშეზღუდულ პირებთან მიმართებით ანტიდისკრიმინაციული, ფართო სამართლებრივი ნორმების მიღება, რომელმაც უნდა უზრუნველყოს წარსულში და აწმყოში განხორციელებული დისკრიმინაციის შედეგები და ამასთან არ დაუშვას დისკრიმინაცია მომავალში. ამ კანონმდებლობამ უნარშეზღუდულ პირებს არა მხოლოდ სასამართლო დაცვის საშუალებები უნდა შეუქმნას, არამედ უნდა გაითვალისწინოს სოციალური პოლიტიკის პროგრამები, რომლებიც უნარშეზღუდულ პირებს საშუალებას მისცემს სრულყოფილი და დამოუკიდებელი ცხოვრებით იცხოვრონ.

17. ანტიდისკრიმინაციული ღონისძიებები დაფუძნებული უნდა იყოს უნარშეზღუდული და ჯანმრთელი პირების თანასწორობის პრინციპზე, რაც, უნარშეზღუდული პირების შესახებ მსოფლიო სამოქმედო პროგრამის შესაბამისად „გულისხმობს, რომ თითოეულის და ყველას მოთხოვნილებები თანაბრად მნიშვნელოვანია, რომ ეს მოთხოვნილებები უნდა წარმოადგენდნენ საზოგადოების დაგეგმვის საფუძველს და რომ აუცილებელია ყველა არსებული რესურსის ისეთი სახით გამოყენება, რომელიც თანაბარ შესაძლებლობებს უზრუნველყოფს ყველა ადამიანის მონაწილეობისათვის. უნარშეზღუდულობასთან დაკავშირებულმა პოლიტიკამ უნდა უზრუნველყოს (რაიმე ფორმით უნარშეზღუდულ პირთა) კომუნალურ მომსახურებაზე ხელმისაწვდომობა“.²⁵

18. თუ წარსულში განხორციელებული დისკრიმინაციის შედეგების გამოსწორებისა და სხვადასხვა ფორმით უნარშეზღუდულ პირთათვის თანაბარი შესაძლებლობების უზრუნველყოფის მიზნით აუცილებელია გატარდეს ღონისძიებები, ეს ღონისძიებები არ უნდა განიხილებოდეს როგორც დისკრიმინაციული ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტის მე-2(2) მუხლის თვალსაზრისით, რამეთუ ისინი ეფუძნებიან თანასწორობის პრინციპს და მხოლოდ ამ მიზნის მიღწევის ფარგლებში გამოიყენებიან.

VI. პაქტის კონკრეტული დებულებები

ა. მუხლი 3: მამაკაცთა და ქალთა თანასწორი უფლებები

19. რაიმე ფორმით უნარშეზღუდულ პირებს ხშირად აღიქვამენ როგორც უსქესო არსებებს. ასეთი მიდგომის გამო ხშირად ყურადღების გარეშე რჩება ის ფაქტი, რომ უნარშეზღუდული ქალები ორმაგ დისკრიმინაციას განიცდიან.²⁶ მათი მდგომარეობისადმი მეტი ყურადღების გამოჩენისაკენ საერთაშორისო საზოგადოებრიობის მრავალგზის მოწოდების მიუხედავად, ამ ბოლო ათწლეულის განმავლობაში ამ მიმართებით ცოტა რამ გაკეთდა. უნარშეზღუდულ ქალთა მიმართ უყურადღებობის ფაქტებზე რამდენიმეჯერაა ხაზგასმული გენერალური მდივნის მოხსენებაში მსოფლიო პროგრამის განვითარების მიმდინარეობის შესახებ.²⁷ ამიტომ, კომიტეტი მონაწილე სახელმწიფოებს დაბეჯითებით მოუწოდებს, იზრუნონ უნარშეზღუდული ქალების მდგომარეობის გაუმჯობესებისათვის და მომავალში ჯეროვანი ყურადღება დაუთმონ მათი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების განხორციელების პროგრამებს.

ბ. მუხლი 6-8: შრომის უფლებასთან დაკავშირებული დებულებები

20. დასაქმების სფერო ერთ-ერთი იმ სფეროთაგანია, სადაც უნარშეზღუდულობის ნიშნით დისკრიმინაცია აშკარა და მდგრად ხასიათს ატარებს. მრავალ ქვეყანაში, უნარშეზღუდულ პირთა შორის უმუშევრობის დონე ორ-სამჯერ მეტია, ვიდრე ჯანმრთელ პირებს შორის. იმ შემთხვევებში, როდესაც უნარშეზღუდულ ადამიანებს სამსახურში ღებულობენ, ისინი ძირითადად დაბალანაზღაურებადი სამუშაოთი არიან დაკავებულნი, დაბალი სოციალური და სამართლებრივი დაცვით სარგებლობენ და ხშირად იზოლირებულნი არიან ძირითადი სამუშაო ბაზრისაგან. სახელმწიფომ აქტიურად უნდა დაუჭიროს მხარი რაიმე ფორმით უნარშეზღუდული პირების საერთო დასაქმების ბაზარში ჩართვას.

21. იმ შემთხვევებში, როდესაც უნარშეზღუდული პირებისათვის სამუშაოს ერთადერთ საშუალებას ე.წ. „დაცული“ ტიპის დაწესებულებებში დასაქმება წარმოადგენს, სადაც პირობები აშკარად არ აკმაყოფილებს შესაბამის სტანდარტებს, უნარშეზღუდულ ადამიანებთან მიმართებით ვერ ხორციელდება ყოველი ადამიანის უფლება - „მოიპოვოს საარსებო სახსრები შრომით, რომელსაც თავისუფლად აირჩევს ან რომელზეც დათანხმდება“ (მუხლი 6, პუნქტი 1). შეთანხმებებმა, რომელთა საფუძველზეც გარკვეული ფორმით უნარშეზღუდული პირები პრაქტიკულად რომელიმე სამუშაოზე ან პროდუქციის გარკვეული სახეობის წარმოებაზე არიან მიჯაჭვულნი, შეიძლება შელახოს ეს უფლება. ფსიქიურად დაავადებულ პირთა დაცვის და ფსიქიატრიული დახმარების პრინციპების მე-13(3) პრინციპის გათვალისწინებით, პაქტის დებულებებთან ასევე შეუთავსებელია დაწესებულებებში „თერაპიული მკურნალობა“, რაც იძულებითი შრომის ტოლფასია. ამ თვალსაზრისით აგრეთვე საგულისხმოა სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტით უზრუნველყოფილი იძულებითი შრომის აკრძალვა.

22. სტანდარტული წესების შესაბამისად, რაიმე ფორმით უნარშეზღუდულ პირებს, დასაქმების ბაზარზე თანაბრად უნდა მიუწვდებოდეთ ხელი პროდუქტიულ და შემოსავლიან სამუშაოზე როგორც სოფლად, ასევე ქალაქში.²⁸ ამის უზრუნველსაყოფად უკიდურესად მნიშვნელოვანია ხელოვნური ბარიერების მოხსნა როგორც ზოგადად, ისე კონკრეტულად დასაქმების სფეროში. როგორც შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციამ აღნიშნა, საზოგადოების მიერ შექმნილ ფიზიკურ ბარიერებს ტრანსპორტის სისტემაში, საცხოვრებელ თუ სამუშაო ადგილებზე, ხშირად უნარშეზღუდული პირების დასაქმების სირთულის გასამართლებელ საბაბადაც კი იყენებენ.²⁹ მაგალითად, ვიდრე სამუშაო ადგილების პროექტირებისას და მშენებლობისას გათვალისწინებული არ იქნება ინვალიდთა ეტლის მოძრაობის საშუალება, დამქირავებელს მუდამ ექნება საბაბი თავი „გაიმართლოს“ ეტლზე მიჯაჭვული პირის სამუშაო ადგილით დაუკმაყოფილებლობის შემთხვევაში. მთავრობებმა უნდა შეიმუშაონ პოლიტიკური ღონისძიებები, რომლებიც ხელს შეუწყობენ მოქნილი და ალტერნატიული სამუშაო პირობების დანერგვასა და რეგულირებას, დასაქმებული უნარშეზღუდული პირების მოთხოვნების გათვალისწინებით.

23. ანალოგიურად, როდესაც სახელმწიფო ვერ ახერხებს სატრანსპორტო საშუალებებით უზრუნველყოს რაიმე ფორმით უნარშეზღუდული პირები, ამ უკანასკნელთა შანსები - იპოვონ შესაფერი, სხვა პირებთან ინტეგრირებული სამუშაო, ისარგებლონ სასაწავლო და პროფესიული მომზადებით ან იშრომონ ნებისმიერი ტიპის საწარმოში - სერიოზულად მცირდება. შესაბამის, და საჭიროების შემთხვევაში სპეციალურად შექმნილ სატრანსპორტო საშუალებებზე ხელმისაწვდომობას უნარშეზღუდული პირებისათვის ჭეშმარიტად გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს პაქტით აღიარებული მათი პრაქტიკულად ყველა უფლების განხორციელებისათვის.

24. პაქტის მე-6(2) მუხლით მოთხოვნილი „პროფესიულ-ტექნიკური სწავლება და წვრთნა“ რაიმე ფორმით უნარშეზღუდული ყველა პირის მოთხოვნებს უნდა ასახავდეს; იგი უნდა მიმდინარეობდეს ინტეგრირებულ სტრუქტურებში, იგეგმებოდეს და ხორციელდებოდეს რაიმე ფორმით უნარშეზღუდული პირების ყოველმხრივი მონაწილეობით.

25. „შრომის სამართლიანი და ხელსაყრელი პირობების“ უფლება (მუხლი 7) ყველა უნარშეზღუდულ პირს გულისხმობს, მიუხედავად იმისა, იგი დახურული ტიპის დაწესებულებაში მუშაობს, თუ შრომის ღია ბაზარზეა დასაქმებული. დასაქმებული უნარშეზღუდული პირების მიმართ დაუშვებელია დისკრიმინაცია ანაზღაურების ან რაიმე სხვა პირობების კუთხით, თუ მათ მიერ შესრულებული სამუშაო უნარშეუზღუდავი პირების მიერ შესრულებული სამუშაოს ტოლფასია. მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან არ დაუშვან უნარშეზღუდულობის საბაბით შრომის დაცვის ან შრომის ანაზღაურების მინიმალურზე დაბალი სტანდარტების დაწესება.

26. პროფკავშირების უფლებები (მუხლი 8) თანაბრად ესადაგება რაიმე ფორმით უნარშეზღუდულ პირებს, მიუხედავად იმისა, ისინი დახურული ტიპის დაწესებულებაში მუშაობენ, თუ შრომის ღია ბაზარზე არიან დასაქმებულნი. გარდა ამისა, მე-8 მუხლი, სხვა უფლებებთან, მაგალითად - თავისუფალი გაერთიანების უფლებასთან ერთად, ხაზს უსვამს რაიმე ფორმით უნარშეზღუდული პირების მიერ თავიანთი ორგანიზაციების შექმნის უფლებას. ასეთი ორგანიზაციების მიერ უნარშეზღუდულ პირთა „ეკონომიკური და სოციალური ინტერესების გასავითარებლად და დასაცავად“ (მუხლი 8(1)) გაწეული საქმიანობის ეფექტურობის მიზნით, სახელმწიფო ორგანოები და სხვები რეგულარულად უნდა ატარებდნენ კონსულტაციებს ამ ორგანიზაციებთან მათთვის საინტერესო საკითხებზე; მათი სიცოცხლისუნარიანობის უზრუნველყოფის მიზნით შესაძლოა აგრეთვე საჭირო გახდეს მათთვის ფინანსური ან სხვა სახის დახმარების გაწევა.

27. შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციამ რაიმე ფორმით უნარშეზღუდული პირების შრომითი ურთიერთობების უფლებებთან დაკავშირებით სასარგებლო და მასშტაბური ხელშეკრულებები შეიმუშავა, კერძოდ კონვენცია №159 (1983) უნარშეზღუდული პირების პროფესიული რეაბილიტაციისა და დასაქმების შესახებ.³⁰ კომიტეტი პაქტის მონაწილე სახელმწიფოებს მოუწოდებს განიხილონ აღნიშნული კონვენციის რატიფიცირების საკითხი.

გ. მუხლი 9: სოციალური უზრუნველყოფა

28. რაიმე ფორმით უნარშეზღუდული პირებისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვთ სოციალური უზრუნველყოფისა და შემოსავლების მხარდამჭერ სქემებს. სტანდარტული წესების შესაბამისად „მონაწილე სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს უნარშეზღუდული პირებისათვის შესაბამისი შემოსავლების მხარდაჭერა, რომლებმაც უნარშეზღუდულობის ან უნარშეზღუდულობასთან დაკავშირებული მიზეზების გამო დროებით დაკარგეს შემოსავლის წყარო, ან შემცირდა მათი შრომის ანაზღაურება, ან არ შეუძლიათ სამუშაოს პოვნა”.³¹ ასეთი მხარდაჭერა უნდა ითვალისწინებდეს უნარშეზღუდულობასთან დაკავშირებული დახმარების განსაკუთრებულ მოთხოვნებს და სხვა ხარჯებს. გარდა ამისა, რამდენადაც ეს შესაძლებელია, გაწეული დახმარება უნდა მოიცავდეს პირებს (უმრავლეს შემთხვევაში ქალებს), რომლებმაც საკუთარ თავზე აიღეს უნარ- შეზღუდულ პირებზე ზრუნვა. ეს პირები, უნარშეზღუდული პირების ოჯახების წევრების ჩათვლით, ხშირად გადაუდებელ ფინანსურ დახმარებას საჭიროებენ, რადგან მათ თავად იკისრეს ასეთი დახმარების გაწევა.³²

29. რაიმე ფორმით უნარშეზღუდული პირების ინსტიტუციონალიზაცია, თუ ეს რაიმე სხვა მიზეზით არ არის გამოწვეული, არ შეიძლება განიხილებოდეს ამ პირთა სოციალური უზრუნველყოფის და შემოსავლების მხარდაჭერის უფლებების სათანადო შემცვლელად.

დ. მუხლი 10: ოჯახის, დედისა და ბავშვის დაცვა

30. პაქტის მოთხოვნა ოჯახისათვის „დაცვის და დახმარების“ გაწევის შესახებ, უნარშეზღუდული პირებისათვის ნიშნავს, რომ აუცილებელია ყველაფერი გაკეთდეს, რათა ასეთ პირებს, მათი სურვილის შემთხვევაში, თავიანთ ოჯახებთან ერთად ცხოვრების საშუალება ჰქონდეთ. მე-10 მუხლით ასევე იგულისხმება, რომ რაიმე ფორმით უნარშეზღუდულ პირს აქვს ქორწინების და საკუთარი ოჯახის შექმნის უფლება. ხშირად ამ უფლებების იგნორირება ხდება და მათ განხორციელებაზე უარს ეუბნებიან, განსაკუთრებით, გონებრივი ნაკლის მქონე პირებს.³³ ამ და სხვა კონტექსტებში ტერმინი - „ოჯახი“, ფართოდ უნდა იქნეს გაგებული და უნდა ითვალისწინებდეს მის ადგილობრივ აღქმას. მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა უზრუნველყონ, რომ კანონებმა და სოციალურმა პოლიტიკამ არ შეაფერხოს ამ უფლებათა განხორციელება. ოჯახის ფარგლებში მათი უფლებებისა და მოვალეობების განხორციელების მიზნით, რაიმე ფორმით უნარ- შეზღუდულ პირებს ხელი უნდა მიუწვდებოდეთ მათთვის საჭირო საკონსულტაციო მომსახურებაზე. ³⁴

31. უნარშეზღუდულ ქალებს აგრეთვე აქვთ დაცვისა და დახმარების უფლება დედობასა და ორსულობასთან დაკავშირებით. სტანდარტული წესებით გათვალისწინებულია, რომ „რაიმე ფორმით უნარშეზღუდულ პირებს არ უნდა შეეზღუდოთ სექსუალობა, სქესობრივი ურთიერთობების დამყარება და შვილების ყოლა“, აღიარებული და გათვალისწინებულ უნდა იქნას შესაბამისი მოთხოვნები და სურვილები როგორც დასვენების, ასევე შთამომავლობის გამრავლების კონტექსტში.³⁵ საზოგადოდ, ეს უფლებები შეზღუდული აქვთ როგორც უნარშეზღუდულ მამაკაცებს, ასევე ქალებსაც მთელი მსოფლიოს მასშტაბით.³⁶ უნარშეზღუდული ქალის სტერილიზაცია ან აბორტის გაკეთება მისი თანხმობის გარეშე, მე-10(2) მუხლის უხეში დარღვევაა.

32. უნარშეზღუდული ბავშვები განსაკუთრებით დაუცველნი არიან ექსპლუატაციის, შეურაცხყოფისა და იგნორირების თვალსაზრისით და პაქტის მე-10(3) მუხლის შესაბამისად (განმტკიცებულია ბავშვთა უფლებების კონვენციის შესაბამისი დებულებებით) საგანგებო დაცვის უფლებებით სარგებლობენ.

ე. მუხლი 11: ცხოვრების სათანადო დონის უფლება

33. შესაფერისი კვების, სათანადო საცხოვრებლისა და სხვა პირველადი მატერიალური მოთხოვნების უზრუნველყოფის გარდა, უნარშეზღუდული პირებს უნდა ჰქონდეთ „დამატებითი მომსახურებები, მათ შორის დამხმარე მოწყობილობები“, რაც ხელს შეუწყობს ყოველდღიურ ცხოვრებაში მათი დამოუკიდებლობის ხარისხის გაზრდას და უფლებების განხორციელებას.“³⁷ რაიმე ფორმით უნარშეზღუდულ პირებთან მიმართებით ტანისამოსის უფლებაც განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს, ვინაიდან საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ყოველმხრივი და ეფექტური მონაწილეობისათვის მათ საგანგებო ტანისამოსი სჭირდებათ. აღნიშნულთან დაკავშირებით, შესაძლებლობის ფარგლებში, მათ სათანადო პერსონალური დახმარება უნდა გაეწიოს. ამ სახის დახმარება იმგვარად და ისეთი სულისკვეთებით უნდა განხორციელდეს, რომ სრულად იქნას დაცული შესაბამისი პირის (პირთა) უფლებები. სწორედ ისევე, როგორც ეს კომიტეტის №4 ზოგადი კომენტარის (მეექვსე სესია, 1991 წ) მე-8 პუნქტშია მითითებული, სათანადო საცხოვრებელზე უფლება მოიცავს უნარშეზღუდული პირების უფლებას ხელმისაწვდომ საცხოვრებელზე.

ვ. მუხლი 12: ფიზიკური და ფსიქიკური ჯანმრთელობის უფლება

34. სტანდარტული წესების შესაბამისად „სახელმწიფოებმა ნებისმიერი ფორმით უნარშეზღუდული პირები, განსაკუთრებით ჩვილი ბავშვები და მოზარდები, ისეთივე დონის სამედიცინო მომსახურებით და იმავე სისტემის საფუძველზე უნდა უზურნველყონ, როგორც საზოგადოების დანარჩენი წევრებისთვისაა გათვალისწინებული“.³⁸ ფიზიკური და ფსიქიკური ჯანმრთელობის უფლება აგრეთვე გულისხმობს სამედიცინო და სოციალურ მომსახურებაზე ხელმისაწვდომობის უფლებას, მათ შორის ორთოპედიულ პროთეზებს, რაც გაზრდის რაიმე ფორმით უნარშეზღუდული პირების დამოუკიდებლობის ხარისხს, შეაჩერებს დაავადების შემდგომ გამწვავებას და ხელს შეუწყობს მათ სოციალურ ინტეგრაციას.³⁹ „დამოუკიდებლობის ოპტიმალური დონის მიღწევისა და ფუნქციონირებისათვის“ ასევე უზრუნველყოფილ უნდა იქნას ამ ადამიანების რეაბილიტაცია.⁴⁰ ყველა ასეთი სახის მომსახურება იმგვარად უნდა განხორციელდეს, რომ ამ პირებმა შეძლონ სრულად შეინარჩუნონ თვიანთი უფლებებისადმი და ღირსებისადმი პატივისცემა.

ზ. მუხლი 13 და 14: განათლების უფლება

35. დღეისათვის მრავალი ქვეყნის სასკოლო პროგრამებში აღიარებულია, რომ რაიმე ფორმით უნარშეზღუდული პირების განათლება ყველაზე უკეთ ზოგადი განათლების სისტემაში შეიძლება განხორციელდეს.⁴¹ ასე მაგალითად, სტანდარტული წესები ითვალისწინებს, რომ „სახელმწიფოებმა უნდა აღიარონ უნარშეზღუდული ბავშვების, ახალგაზრდების და მოზრდილთა თანაბარი შესაძლებლობები დაწყებითი, საშუალო და უმაღლესი განათლების სფეროს ინტეგრირებულ სტრუქტურებში“.⁴² ასეთი მიდგომის ცხოვრებაში გატარების მიზნით სახელმწიფოებმა უნდა უზრუნველყონ, რომ მასწავლებლებს ჰქონდეთ ჩვეულებრივ სკოლებში უნარშეზღუდული ბავშვების სწავლების გამოცდილება, ხოლო სკოლებში არსებობდეს საჭირო მოწყობილობები და დამხმარე საშულებები, რათა რაიმე ფორმით უნარშეზღუდული პირებისათვის განათლების ისეთივე დონე იქნას უზრუნველყოფილი, როგორც მათი თანატოლებისათვის, რომლებიც უნარშეზღუდულნი არ არიან. სმენადაქვეითებული (ყრუ) ბავშვებისათვის ცალკე უნდა იქნეს აღიარებული ყრუ-მუნჯთა ენა, რომელზეც ასეთ ბავშვებს ხელი უნდა მიუწვდებოდეთ და მისი მნიშვნელობა აღიარებულ უნდა იქნას სოციალურ სფეროში.

თ. მუხლი 15: კულტურულ ცხოვრებაში მონაწილეობის და მეცნიერული პროგრესის შედეგებით სარგებლობის უფლება

36. სტანდარტული წესები ითვალისწინებენ, რომ „სახელმწიფოებმა უნდა უზრუნველყონ, რომ როგორც სოფლად, ასევე ქალაქში მცხოვრებ უნარშეზღუდულ პირებს ჰქონდეთ თავიანთი შემოქმედებითი, მხატვრული და ინტელექტუალური პოტენციალის გამოყენების საშუალება, არა მხოლოდ საკუთარი კეთილდღეობისათვის, არამედ თავიანთი საზოგადოების საკეთილდღეოდ... სახელმწიფოებმა უნდა უზრუნველყონ ასეთი კულტურული დაწესებულებები და მათზე ხელმისაწვდომობა“.⁴³ იგივე ეხება გამაჯანსაღებელ, სპორტულ და ტურიზმის ადგილებს“.

37. რაიმე ფორმით უნარშეზღუდული პირების კულტურულ და გამაჯანსაღებელ ცხოვრებაში ყოველმხრივი მონაწილეობის მისაღებად საჭიროა მოიხსნას საკომუნიკაციო ბარიერები, რამდენადაც ეს შესაძლებელია. ამ მიმართებით გატარებულ ღონისძიებებში შეიძლება გათვალისწინებულ იქნას „გონებრივად ჩამორჩენილი პირებისათვის გახმოვანებული წიგნების, მარტივ ენაზე შედგენილი მკვეთრი ფორმატისა და ფერადი ნაბეჭდი მასალის გამოყენება, ხოლო სმენადაქვეითებული პირებისათვის - ადაპტირებული სატელევიზიო და თეატრალური წარმოდგენები“.⁴⁴

38. ნებისმიერი ფორმით უნარშეზღუდული პირების კულტურულ ცხოვრებაში სრულფასოვანი მონაწილეობის უზრუნველყოფის მიზნით, მთავრობებმა უნდა განახორციელონ საზოგადოების ინფორმირებულობა და განათლება უნარშეზღუდულობასთან დაკავშირებით. სახელდობრ, უნდა გატარდეს ღონისძიებები უნარშეზღუდულ პირებთან მიმართებით ტრადიციულად არსებული სტერეოტიპების აღმოსაფხვრელად, მაგალითად, როდესაც ეპილეფსიას აღიქვამენ როგორც ადამიანის სხეულში ბოროტი სულების დაბუდებას, ხოლო ბავშვის უნარშეზღუდულობა აღიქმება ოჯახზე მოვლენილი სასჯელის ერთ-ერთ სახედ. სწორედ ასევე საჭიროა ფართო საზოგადოების განათლება, რათა მან იცოდეს, რომ რაიმე ფორმით უნარშეზღუდულ პირებს, ისევე როგორც სხვა ადამიანებს, აქვთ რესტორნებით, სასტუმროებით, დასვენების ცენტრებითა და კულტურული დაწესებულებებით სარგებლობის უფლება.

ზოგადი კომენტარი №6 (მეცამეტე სესია, 1995 წ.)
(ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტის მოხსენება, UN doc. E/1996/22. გვ. 97-105)

ხანდაზმულ პირთა ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები

1. შესავალი

1. მსოფლიოს მოსახლეობის დაბერების პროცესი სწრაფად და ეფექტური ტემპით მიმდინარეობს. 1950 წელს 60 წლის ასაკის ადამიანთა რაოდენობა 200 მილიონს შეადგენდა, ხოლო 1982 წლისათვის 400 მილიონამდე გაიზარდა. არსებული გაანგარიშებით 2001 წელს იგი 600 მილიონს, ხოლო 2025 წლისათვის - 1,2 მილიარდს მიაღწევს. იმ დროისათვის მათი 70% დღევანდელ განვითარებულ ქვეყნებში იცხოვრებს. გაიზარდა და კიდევ უფრო სწრაფი ტემპით იზრება 80 წლის ასაკის ადამიანთა რაოდენობა - 1950 წელს მათი რაოდენობა 13 მილიონი იყო, ხოლო დღეისათვის 50 მილიონს გადააჭარბა. 2025 წლისათვის ამ რაოდენობის 137 მილიონამდე გაზრდაა მოსალოდნელი. ამ ჯგუფის ადამიანთა რაოდენობა ყველაზე სწრაფი ტემპით მატულობს: არსებული პროგნოზით 1950 წლიდან 2025 წლამდე იგი 10-ჯერ გაიზრდება, მაშინ როცა 60 წლის ასაკის და უფრო უფროსი ჯგუფის - 6-ჯერ, ხოლო მოსახლეობის საერთო რაოდენობა - სამჯერ და უფრო მეტჯერ.⁴⁵

2. ეს ციფრები ფარულ რევოლუციაზე მიუთითებენ, რომელსაც მასშტაბური და ძნელად პროგნოზირებადი შედეგები ექნება, რომელიც უკვე ახდენს გავლენას და კიდევ უფრო ეფექტურად იმოქმედებს როგორც მსოფლიოს, ასევე ცალკეული სახელმწიფოების სოციალურ და ეკონომიკურ სტრუქტურებზე.

3. პაქტის მონაწილე სახელმწიფოებმა, სახელდობრ განვითარებულმა ქვეყნებმა, თავიანთ სოციალურ-პოლიტიკურ პროგრამებში, განსაკუთრებით სოციალური უზრუნველყოფის სფეროში, ჯეროვანი ყურადღება უნდა დაუთმონ მოსახლეობის დაბერების ფაქტორს. განვითარებად ქვეყნებში, სოციალური უზრუნველყოფის სისტემის ხარვეზებს კიდევ უფრო ამძიმებს ახალგაზრების მიგრაცია, რაც ოჯახის, როგორც ხანდაზმულ ადამიანებზე ზრუნვის ძირითადი წყაროს როლს კიდევ უფრო ასუსტებს.

2. ხანდაზმულ ადამიანებთან დაკავშირებული, საერთაშორისო საზოგადოებრიობის მიერ მოწონებული პოლიტიკა

4. 1982 წელს, დაბერების პრობლემის საერთაშორისო ასამბლეამ, დაბერების პრობლემასთან დაკავშირებული სამოქმედო გეგმა მიიღო. ეს უმნიშვნელოვანესი დოკუმენტი გენერალური ასამბლეის მიერ იქნა მოწონებული. მასში სასარგებლო სახელმძღვანელო პრინციპებია მოცემული, რომლებიც მონაწილე სახელმწიფოებმა ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო პაქტებით აღიარებული, ხანდაზმულ ადამიანთა უფლებების განხორციელებისას უნდა გამოიყენონ. მასში 62 რეკომენდაციაა, რომელთა უმრავლესობა პირდაპირაა დაკავშირებული პაქტის დებულებებთან.⁴⁶

5. 1991 წელს გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ ხანდაზმულ ადამიანებთან დაკავშირებით საგანგებო პრინციპები მიიღო; ეს დოკუმენტი, თავისი პროგრამული ხასიათიდან გამომდინარე, აღნიშნულ კონტექსტში მნიშვნელოვან დოკუმენტს წარმოადგენს.⁴⁷ იგი ხუთი განყოფილებისაგან შედგება, რომლებიც პაქტთან მჭიდროდ არიან დაკავშირებულნი. სათანადო კვებაზე, წყალზე, საცხოვრებელზე, ტანისამოსზე და სამედიცინო მომსახურებაზე საუბარია განყოფილებაში - „დამოუკიდებლობა“. ამ ძირითად უფლებებს ემატება ანაზღაურებადი შრომის, განათლებისა და პროფესიული სწავლების საშუალებები. „მონაწილეობა“ გულისხმობს ხანდაზმულ ადამიანთა აქტიურ ჩართვას მათი კეთილდღეობის საკითხებთან დაკავშირებული პოლიტიკის შემუშავებასა და განხორციელებაში, ახალგაზრდობისათვის ცოდნისა და გამოცდილების გაზიარებას, მოძრაობებისა და გაერთიანებების შექმნის საშულებას. განყოფილებაში „მოვლა“, მითითებულია, რომ ხანდაზმულ ადამიანებს უნდა ჰქონდეთ სათანადო მოვლა ოჯახის მხრიდან და სამედიცინო მომსახურება; ისინი უნდა სარგებლობდნენ ადამიანის უფლებებითა და ძირითადი თავისუფლებებით იმის მიუხედავად ცხოვრობენ ოჯახებში თუ დაწესებულებებში, სადაც მათ მოვლითა და მკურნალობით უზრუნველყოფენ. განყოფილებაში - „თვითგანხორციელება“ - ხანდაზმულ ადამიანთა პოტენციალის ყოველმხრივი რელიზაციის საშუალებაა აღიარებული, რაც უნდა განხორციელდეს განათლების, კულტურის, სულიერი ცხოვრების და დასვენების საზოგადოებრივ საშუალებებზე ხელმისაწვდომობით. და ბოლოს, განყოფილებაში - „ღირსება“, ნათქვამია, რომ ხანდაზმულ ადამიანებს უნდა ჰქონდეთ ღირსეული და უსაფრთხო ცხოვრების პირობები, დაუშვებელია მათი ფიზიკური ექსპლუატაცია და მათზე ფსიქიკური ზეწოლა, მათ უფლება აქვთ სამართლიანად ექცეოდნენ მათი ასაკის, სქესის, რასის, ეთნიკური წარმომავლობის, უნარშეზღუდულობის, ფინანსური მდგომარეობის ან რაიმე სხვა გარემოების მიუხედავად, და რომ მათი როლი უნდა შეფასდეს ეკონომიკაში მათი წვლილისაგან დამოუკიდებლად.

6. 1992 წელს გენერალურმა ასამბლეამ მოიწონა 2001 წლამდე პერიოდში დაბერების პრობლემის რვა გლობალური მიზანი და ეროვნული მიზნების დადგენის მოკლე ინსტრუქცია. მთელი რიგი მნიშვნელოვანი ასპექტების თვალსაზრისით, ეს გლობალური მიზნები პაქტის მონაწილე სახელმწიფოების ვალდებულებათა განმტკიცებას უწყობენ ხელს.⁴⁸

7. იმავე 1992 წელს, ვენის კონფერენციაზე დაბერების პრობლემების სამოქმედო გეგმის მიღების მე-10 წლისთავთან დაკავშირებით, გენერალურმა ასამბლეამ „დაბერების პრობლემების დეკლარაცია“ მიიღო, რომლის საფუძველზეც საჭიროა დაბერების პრობლემებზე ეროვნული ინიციატივებისათვის ხელშეწყობა, სადაც გათვალისწინებული იქნება: ხანდაზმული ქალებისათვის დახმარება ზოგადად იმ დაუფასებელი წვლილისათვის, რომელიც მათ საზოგადოების განვითარებაში შეაქვთ; ხანდაზმულ მამაკაცთა სოციალური, კულტურული და სულიერი შესაძლებლობების განვითარება, რომელთა განვითარებაც მათ შესაძლოა ვერ მოახერხეს იმ წლებში, როდესაც ოჯახის მარჩენალის ფუნქციას ასრულებდნენ; ხანდაზმულ ადამიანებზე ზრუნვისას ოჯახებისათვის მხარდაჭერა და ოჯახის წევრების წახალისება ამ პროცესში ოჯახის ყველა წევრის ჩართვის მიზნით; და საერთაშორისო თანამშრომლობის გაფართოება 2001 წლამდე პერიოდის დაბერების პრობლემების გლობალური მიზნების მიღწევის სტრატეგიის კონტექსტში. კაცობრიობის დემოგრაფიული „დაბერების“ აღიარების ნიშნად, ამ დოკუმენტში, 1999 წელი ხანდაზმულ ადამიანთა საერთაშორისო წელიწადად გამოცხადდა.⁴⁹

8. გაეროს სპეციალიზირებული ორგანოები, განსაკუთრებით შრომის საერთაშორისო ორგანიზაცია, თავიანთი საქმიანობის სფეროებში დაბერების პრობლემებს ჯეროვან ყურადღებას უთმობენ.

3. ხანდაზმულ პირთა უფლებები ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის დებულებების საფუძველზე

9. ხანდაზმულ პირთა აღმნიშვნელი ტერმინები საგრძნობლად განსხვავდება ერთმანეთისაგან, მათ შორის, საერთაშორისო დოკუმენტებშიც. ამ მიზნით გამოიყენება „ხანშიშესული პირები“, „მოხუცები“, „უფროსი ასაკის ადამიანები“, „მესამე ასაკობრივი ჯგუფის პირები”, ხოლო 80 წელს გადაცილებულთათვის - „მეოთხე ასაკობრივი ჯგუფის პირები“. ამ მიზნებისათვის კომიტეტმა არჩევანი შეაჩერა ტერმინზე - „ხანდაზმული პირები“, რომელიც გამოყენებულია გენერალური ასამბლეის 47/5 და 48/98 რეზოლუციებში (ინგლისურად - „ხანდაზმული პირები“, ფრანგულად - „პერსსონნეს აგეს“, ესპანურად - „personas mayores“). გაეროს სტატისტიკური სამსახურების ნორმების შესაბამისად, ეს განმარტება მოიცავს 60 წლის და მის ზემოთ ასაკის პირებს (ევროკავშირის სტატისტიკური სამსახურის, ევროსტატის განმარტებით, ხანდაზმულ ადამიანთა კატეგორიას მიეკუთვნება 65 წლის და ზემოთ ასაკის ადამიანები, რადგან ძირითადად 65 წელი არის უფრო გავრცელებული საპენსიო ასაკი და მისი გაზრდის ტენდენცია კვლავ შეინიშნება).

10. ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტში, რაიმე კონკრეტული მითითება ხანდაზმულ ადამიანებზე არ არის, თუმცა მე-9 მუხლში, რომელიც აღიარებს „თითოეული ადამიანის უფლებას სოციალურ უზრუნველყოფაზე, სოციალური დაზღვევის ჩათვლით“, ერთმნიშვნელოვნადაა აღიარებული მოხუცებულობის დახმარებების მიღების უფლება. მიუხედავად ამისა, იმ ფაქტიდან გამომდინარე, რომ პაქტის დებულებები სრულად მოიცავს საზოგადოების ყველა წევრს, აშკარაა, რომ ხანდაზმულ პირებს უფლება აქვთ პაქტით აღიარებული ყველა უფლებით ისარგებლონ. ეს მიდგომა ასევე სრულადაა ასახული დაბერების პრობლემის ვენის საერ- თაშორისო სამოქმედო გეგმაში. გარდა ამისა, ვინაიდან ხანდაზმული პირების უფლებათა დაცვა საგანგებო ღონისძიებების გატარებას მოითხოვს, პაქტის საფუძველზე, მონაწილე სახელმწიფოებს ევალებათ ეს ღონისძიებები განახორციელონ მათთვის ხელმისაწვდომი რესურსების მაქსიმალური გამოყენებით.

11. მეორე მნიშვნელოვანი ასპექტი ეხება საკითხს, თუ რამდენად კრძალავს პაქტი დიკრიმინაციას ასაკის ნიშნით. არც პაქტში და არც ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაში, რაიმე ამკრძალავ საფუძვლად ასაკი მითითებული არ არის. ეს არ არის გამოტოვებული რაიმე წინასწარი მოსაზრებით. მიზეზად შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ამ ხელშეკრულებების მიღების დროს დაბერების პრობლემა ისე მწვავედ არ იდგა, როგორც დღეს.

12. თუმცა, ამ საკითხის გადაჭრისათვის ზემოაღნიშნულს გადამწყვეტი მნიშვნელობა არა აქვს, რადგან დისკრიმინაციის „სხვა გარემოებით“ აკრძალვის დებულება შეიძლება ასაკთან მიმართებით იქნეს გამოყენებული. კომიტეტი აღნიშნავს, რომ თუმცა ჯერჯერობით ალბათ შეუძლებელია გაკეთდეს დასკვნა, რომ პაქტი, მთლიანად კრძალავს ასაკის ნიშნით დისკრიმინაციას, იმ სიტუაციათა ჩამონათვალი, სადაც ასეთი დისკრიმინაცია დასაშვებია, ძალზე შეზღუდულია. გარდა ამისა, საგულისხმოა, რომ ხანდაზმულ პირთა მიმართ დისკრიმინაციის დაუშვებლობა მრავალ საერთაშორისო სამართლებრივ აქტშია აღნიშნული და სახელმწიფოთა დიდ ნაწილს იგი კანონმდებლობით აქვს განმტკიცებული. გარკვეულ სფეროებში, სადაც დისკრიმინაცია კვლავ დასაშვებად ითვლება, როგორიცაა - პენსიაზე გასვლის სავალდებულო ასაკის დაწესება ან უმაღლეს სასწავლებლებში მიღება, ამ ბარიერების ლიკვიდაციის ტენდენცია შეინიშნება. კომიტეტი თვლის, რომ მონაწილე სახელმწიფოებმა ამ ტენდენციის განვითარებას მაქსიმალურად უნდა შეუწყონ ხელი.

13. ამრიგად, ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტს მიაჩნია, რომ პაქტის მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებული არიან განსაკუთრებული ყურადღება მიაქციონ ხანდაზმულ ადამიანთა ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების წახალისებას და დაცვას. ამასთან დაკავშირებით კომიტეტის როლი კიდევ უფრო იზრდება, ვინაიდან, მოსახლეობის სხვა ჯგუფებისაგან განსხვავებით, როგორიცაა მაგალითად ქალები და ბავშვები, ხანდაზმულ ადამიანთა უფლებების დაცვის რაიმე საყოველთაო საერთაშორისო კონვენციები არ არსებობს და ამიტომ ამ საკითხთან დაკავშირებით გაეროს მიერ მიღებულ პრინციპებს რაიმე სავალდებულო მაკონტროლებელი მექანიზმები არ ახლავს.

14. კომიტეტმა, თავისი ოცდამეათე სესიის ბოლოსათვის, ხოლო მანმადე მისმა წინამორბედმა - სამთავრობო ექსპერტების სამუშაო ჯგუფმა, 144 პირველადი, 70 მეორადი პერიოდული და 20 პირველადი და პერიოდული მოხსენება განიხილა 1-15 მუხლებთან მიმართებით. ამ განხილვების შედეგად მრავალი პრობლემა იქნა გამოვლენილი, რომლებმაც შესაძლოა მსოფლიოს ნებისმიერ კუთხეში, სხვადასხვა პოლიტიკური, სოციალურ-ეკონომიკური და კულტურული სისტემების მქონე მთელ რიგ მონაწილე სახელმწიფოებში იჩინოს თავი პაქტის განხორციელების პროცესში. დღემდე განხილულ მოხსენებებში, პაქტის განხორციელების თვალსაზრისით, არ არის რაიმე თანმიმდევრული ინფორმაცია ხანდაზმულ ადამიანთა მდგომარეობის შესახებ, გარდა ინფორმაციისა მე-9 მუხლის მეტნაკლებად განხორციელების შესახებ, რომელიც სოციალური უზრუნველყოფის საკითხებს ეხება.

15. 1993 წელს კომიტეტმა საერთო დებატების ერთი დღე დაუთმო ამ სფეროში მისი სამომავლო ორიენტირების განსაზღვრას. გარდა ამისა, ბოლო სესიებზე მან ყურადღება გაამახვილა ხანდაზმულ ადამიანთა უფლებებთან დაკავშირებულ ინფორმაციაზე და კომიტეტის წევრების მიერ დასმულ შეკითხვებზე მიღებული პასუხებიდან საკმაოდ ღირებული ინფორმაციაც დააგროვა. მიუხედავად ამისა, კომიტეტი აღნიშნავს, რომ უმრავლეს შემთხვევაში, მონაწილე სახელმწიფოები, თავიანთ მოხსენებებში აღნიშნულ საკითხს ჯეროვან ყურადღებას არ აქცევენ. ამასთან დაკავშირებით კომიტეტს სურს მიუთითოს, რომ მომავალში იგი დაჟინებით მოითხოვს ყველა მოხსენება ადეკვატურად ასახავდეს ხანდაზმულ პირთა მდგომარეობას პაქტით აღიარებულ თითოეულ უფლებასთან მიმართებით. მოცემული ზოგადი კომენტარის დანარჩენ ნაწილში განსაზღვრულია განსახილველი სფეროს კონკრეტული საკითხები.

4. მონაწილე სახელმწიფოების საერთო ვალდებულებები

16. ხანდაზმულ პირთა ასაკობრივი ჯგუფი ისევე არაერთგვაროვანია, როგორც მოსახლეობის დანარჩენი ნაწილის შემადგენლობა. აღნიშნული ჯგუფის მდგომარეობა დამოკიდებულია ქვეყნის ეკონომიკურ და სოციალურ მდგომარეობაზე, დემოგრაფიულ, ეკოლოგიურ, კულტურულ და შრომის ფაქტორებზე, ხოლო ცალკეულ პირებთან მიმართებით - ოჯახურ მდგომარეობაზე, განათლების დონეზე, სოფლის თუ ქალაქის გარემოზე და მშრომელთა და პენსიონერთა პროფესიულ საქმიანობაზე.

17. ფიზიკურად ჯანმრთელი და ფინანსურად უზრუნველყოფილი ხანდაზმული პირების გვერდით არსებობენ ასაკოვანი ადამიანები, რომლებსაც არა აქვთ საკმარისი საარსებო საშუალებები, მათ შორის განვითარებულ ქვეყნებშიც, და ისინი დაუცველ და მარგინალურ სოციალურ ჯგუფებს მიეკუთვნებიან. ეკონომიკური ვარდნის და სტრუქტურული გარდაქმნის პერიოდში ხანდაზმული ადამიანები განსაკუთრებული საფრთხის წინაშე დგებიან. როგორც კომიტეტმა ადრე აღნიშნა (ზოგადი კომენტარი №3), რესურსების მწვავე ნაკლებობის პირობებშიც კი, მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან დაიცვან საზოგადოების განსაკუთრებით დაუცველი ჯგუფები.

18. მონაწილე სახელმწიფოების მიერ პაქტით დაკისრებული ვალდებულებების შესრულების მეთოდები ხანდაზმულ პირთა მიმართებით ძირითადად არ განსხვავდება მათ მიერ სხვა ვალდებულებების შესრულებისათვის გამოყენებული მეთოდებისაგან (იხ. ზოგადი კომენტარი №1 (1989)). ისინი მოითხოვენ რეგულარული კონტროლის მეშვეობით სახელმწიფოს ფარგლებში პრობლემის ხასიათისა და მასშტაბების განსაზღვრას, შესაბამისი მოთხოვნების დაკმაყოფილების მიზნით სათანადოდ შემუშავებული პოლიტიკური ღონისძიებების და პროგრამების განხორციელებას, საჭიროების შემთხვევაში შესაბამისი კანონმდებლობის მიღებას და ნებისმიერი დისკრიმინაციული ხასიათის კანონის გაუქმებას, ასევე სათანადო საბიუჯეტო პოლიტიკის გატარებას, ხოლო საჭიროების შემთხვევაში - საერთაშორისო დახმარების მოთხოვნას. ბოლო ასპექტთან დაკავშირებით, პაქტის 22-ე და 23-ე პუნქტების შესაბამისად, საერთაშორისო თანამშრომლობას შეუძლია მნიშვნელოვანი დახმარება გაუწიოს ზოგიერთ განვითარებად ქვეყანას პაქტით ნაკისრი ვალდებულებების შესრულებაში.

19. ამ კუთხით ყურადღება უნდა გამახვილდეს 1992 წელს გენერალური ასამბლეის მიერ მიღებულ №1 გლობალურ მიზანზე, რომელიც დაბერების სფეროში პოლიტიკური კურსისა და პროგრამების ხელშეწყობის მიზნით ეროვნული ინფრასტრუქტურის ჩამოყალიბებისაკენ მოუწოდებს. ამასთან მიმართებით კომიტეტი აღინიშნავს, რომ ხანდაზმულ პირებთან დაკავშირებით გაეროს მიერ მიღებული ერთ-ერთი პრინციპი, რომელიც სახელმწიფოებმა თავიანთ ეროვნულ პროგრამებში უნდა ჩართონ, გულისხმობს, რომ ხანდაზმულ პირებს უნდა ჰქონდეთ თავიანთი მოძრაობებისა და ასოციაციების შექმნის საშუალება.

5. პაქტის კონკრეტული დებულებები

20. ხელმძღვანელობს რა პაქტის მე-3 მუხლის დებულებებით, სადაც ხაზგასმულია მონაწილე სახელმწიფოს ვალდებულება „უზრუნველყონ მამაკაცისა და ქალისათვის თანასწორი უფლება, ისარგებლონ პაქტით დადგენილი ყველა ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებით“, კომიტეტს მიაჩნია, რომ მონაწილე სახელმწიფოებმა განსაკუთრებული ყურადღება უნდა დაუთმონ ასაკოვან ქალებს, რომლებმაც მთელი ცხოვრება ან მისი ნაწილი ოჯახზე ზრუნვას დაუთმეს და ამასთან არ იყვნენ ჩაბმულნი რაიმე ანაზღაურებად საქმიანობაში (რაც მათ ხანდაზმულობის პენსიის მიღების უფლებას მისცემდა), ასევე არა აქვთ მარჩენალის დაკარგვის საფუძველზე პენსიის მიღების უფლება და ხშირად კრიტიკულ მდგომარეობაში იმყოფებიან.

21. მსგავსი სიტუაციების დარეგულირების და პაქტის მე-9 მუხლის, აგრეთვე დაბერების პრობლემების დეკლარაციის მე-2(თ) პუნქტის დაცვის მიზნით, მონაწილე სახელმწიფოებმა, ყველა ხანდაზმული პირისათვის უნდა შექმნან დახმარების სისტემა, საპენსიო ანარიცხების გათვალისწინების გარეშე, ან სხვა სახის დახმარება მათი სქესის მიუხედავად, იმ პირებისათვის, რომლებიც, კანონით დადგენილი ასაკის მიღწევის შემდეგ საარსებო სახსრების გარეშე აღმოჩნდებიან. თუ გავითვალისწინებთ, რომ სიცოცხლის მოსალოდნელი ხანგრძლიობა ქალებში უფრო მეტია, ვიდრე მამაკაცებში, აგრეთვე იმ ფაქტს, რომ ქალები ხშირად ვერ ღებულობენ შენატანების სისტემაზე დაფუძნებულ პენსიას, ასეთ შემთხვევაში ძირითადი ბენეფიციარები სწორედ ისინი იქნებიან.

მუხლი 6-8: შრომასთან დაკავშირებული უფლებები

22. პაქტის მე-6 მუხლის შესაბამისად, მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან უზრუნველყონ ყოველი ადამიანის უფლება, მოიპოვოს საარსებო სახსრები შრომით, რომელსაც თავისუფლად აირჩევს ან დათანხმდება. იმ ფაქტის გათვალისწინებით, რომ ხანდაზმული მშრომელები, რომლებსაც საპენსიო ასაკისათვის არ მიუღწევიათ, ხშირად აწყდებიან სამუშაოს შოვნასთან ან მის შენარჩუნებასთან დაკავშირებულ პრობლემებს, კომიტეტი მიუთითებს ისეთი ღონისძიებების გატარებისაკენ, რომლებიც შრომისა და დასაქმების სფეროში ხანდაზმულობის ნიშნით დისკრიმინაციას შეუშლიან ხელს.⁵⁰

23. ხანდაზმულ პირთა შრომითი საქმიანობის კონტექსტში განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს პაქტის მე-7 მუხლით აღიარებული უფლება - „თითოეულ ადამიანს ჰქონდეს შრომის სამართლიანი და ხელსაყრელი პირობები“, რაც გულისხმობს, რომ მათ უსაფრთხო შრომის პირობები უნდა ჰქონდეთ პენსიაზე გასვლამდე. განსაკუთრებით სასურველია, რომ ხანდაზმულ ადამიანთა შრომა გამოყენებულ იქნას მათი გამოცდილებისა და უნარის მაქსიმალური გათვალისწინებით.⁵¹

24. ხანდაზმულ ადამიანთა პენსიაზე გასვლამდე აუცილებელია ისეთი პროგრამების განხორციელება, რომელიც მათ ახალი სიტუაციისათვის მოამზადებს. ამ პროგრამებში უნდა ჩაერთონ საწარმოთა (დამქირავებელი ინსტიტუტების) წარმომადგენელი ორგანიზაციები და მუშაკები, ასევე სხვა დაინტერესებული ორგანოები. ეს პროგრამები კერძოდ უნდა ითვალისწინებდნენ ხანდაზმული პირებისათვის ინფორმაციის მიწოდებას, მათი, როგორც პენსიონერების უფლებებისა და მოვალეობების შესახებ, პროფესიული საქმიანობის გაგრძელების შესაძლებლობების და პირობების შესახებ, ან მათი მონაწილეობის შესახებ ნებაყოფლობით ღონისძიებებში, დაბერებასთან ბრძოლის საშუალებების შესახებ, მოზრდილთა განათლების, კულტურულ ღონისძიებებში და დასვენების ორგანიზების პროცესებში მონაწილეობის შესახებ.⁵²

25. პაქტის მე-8 მუხლით დაცული უფლებები, ანუ პროფესიული კავშირებთან დაკავშირებული უფლებები, უზრუნველყოფილ უნდა იქნეს ხანდაზმული პირებისათვის, მათ შორის საპენსიო ასაკის მიღწევის შემდეგაც.

მუხლი 9: სოციალური უზრუნველყოფის უფლება

26. პაქტის მე-9 მუხლი ზოგადად აყალიბებს, რომ მონაწილე სახელმწიფოები „აღიარებენ თითოეული ადამიანის უფლებას სოციალურ უზრუნველყოფაზე“, ხოლო კონკრეტულ გარანტიებსა და დაცვის მასშტაბებზე მითითებული არ არის. ამასთანავე, „სოციალური უზრუნველყოფა“ არაპირდაპირი სახით გულისხმობს ნებისმიერ რისკს, რომელიც პირისაგან დამოუკიდებელი მიზეზებით გამოწვეული საარსებო სახსრების დაკარგვასთანაა დაკავშირებული.

27. პაქტის მე-9 მუხლის და შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენციის, კერძოდ სოციალური უზრუნველყოფის მინიმალური ნორმების შესახებ №102 კონვენციის (1952) და უნარშეზღუდულობის, ხანდაზმულობის და მარჩენალის დაკარგვის გამო დახმარებების შესახებ №128 კონვენციის (1967) დებულებების შესაბამისად, მონაწილე სახელმწიფოები კისრულობენ ვალდებულებას შესაბამისი ღონისძიებები განახორციელობ ხანდაზმულობის სავალდებულო სოციალური დაზღვევისათვის, რომელიც მოიცავს მოქალაქეებს ეროვნული კანონმდებლობით დადგენილი გარკვეული ასაკიდან.

28. შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის ზემოაღნიშნული ორი კონვენციის რეკომენდაციების და №162 რეკომენდაციის შესაბამისად, კომიტეტი მონაწილე სახელმწიფოებს სთავაზობს შეიმუშაონ საპენსიო ასაკის განსაზღვრის მოქნილი სისტემა, რომლის საფუძველზეც გათვალისწინებული იქნება ხანდაზმული პირების მიერ შესრულებული სამუშაოს ხასიათი და შრომის უნარი, დემოგრაფიული, ეკონომიკური და სოციალური ფაქტორების სათანადო გათვალისწინებით.

29. პაქტის მე-9 მუხლის დებულებების განხორციელების მიზნით, მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან, სოციალური უზრუნველყოფის სისტემით მოსარგებლე ან პენსიონერი ოჯახის მარჩენალის გარდაცვალების შემთხვევაში, მის კმაყოფაზე მყოფი პირები და ობლები უზრუნველყონ დახმარებით.

30. და ბოლოს, პაქტის მე-9 მუხლის სრული დაცვის მიზნით, როგორც ეს მე-20 და 21-ე პუნქტებშია მოცემული, მონაწილე სახელმწიფოები, არსებული რესურსების ფარგლებში, ვალდებულნი არიან შექმნან ხანდაზმულობის დახმარების სისტემა, რომელიც არ ითვალისწინებს საპენსიო შენატანებს, და სხვა სახის დახმარებები გაუწიონ ხანდაზმულ პირებს, რომლებსაც, ეროვნული კანონმდელობით დადგენილი ასაკის მიღწევისას არა აქვთ უფლება მიიღონ ხანდაზმულობის პენსია ან სოციალური უზრუნველყოფის რაიმე სხვა სახის დახმარება და ამასთან არ გააჩნიათ შემოსავლის სხვა საშუალებები.

მუხლი 10: ოჯახის დაცვა

31. პაქტის მე-10 მუხლის პირველი პუნქტის და დაბერების პრობლემების ვენის საერთაშორისო სამოქმედო გეგმის 25-ე და 29-ე რეკომენდაციების შესაბამისად, მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან ყველა ღონე იხმარონ ოჯახის დაცვისა და განმტიკცებისათვის და თითოეული საზოგადოების კულტურულ ღირებულებათა სისტემის შესაბამისად დაეხმარონ მას ოჯახის კმაყოფაზე მყოფი ასაკოვანი ადამიანების მოთხოვნათა დაკმაყოფილებაში. 29-ე რეკომენდაციის შესაბამისად, საჭიროა მთავრობებისა და არასამთავრობო ორგანიზაციების წახალისება, რათა მათ დააფუძნონ სოციალური მომსახურება იმ ოჯახების დასახმარებლად, რომლებსაც ასაკოვანი ოჯახის წევრები ჰყავთ, უპირველეს ყოვლისა იმ დაბალშემოსავლიანი ოჯახების დასახმარებლად, რომლებსაც სურვილი აქვთ სახლში ჰყავდეთ მოხუცი ადამიანები. გარდა ამისა, ასეთი დახმარება უნდა გაეწიოს მარტოხელა ხანდაზმულ პირებს და ხანდაზმულ წყვილებს, რომლებსაც სურთ საკუთარ სახლში გააგრძელონ ცხოვრება.

მუხლი 11: ცხოვრების სათანადო დონის უფლება

32. გაეროს ხანდაზმულ პირებთან დაკავშირებული პრინციპების დამოუკიდებლობის პრინციპებისადმი მიძღვნილი თავის I პრინციპი შემდეგში მდგომარეობს: „ხანდაზმულ პირებს ხელი უნდა მიუწვდებოდეთ შესაბამის საკვებზე, წყალზე, ბინაზე, ტანისამოსზე და სამედიცინო მომსახურებაზე - შემოსავლის უზრუნველყოფის, ოჯახის, საზოგადოების დახმარების ან საკუთარი ძალების მეშვეობით“. კომიტეტი აღნიშნულ პრინციპს უდიდეს მნიშვნელობას ანიჭებს, რომლის დებულებებიც ხანდაზმული ადამიანებისათვის პაქტის მე-11 მუხლით განსაზღვრული უფლებების დაცვას ითვალისწინებენ.

33. დაბერების პრობლემების ვენის საერთაშორისო სამოქმედო გეგმის მე-19 და 24-ე რეკომენდაციებში ხაზგასმულია, რომ მოხუცებულთა საცხოვრებელი უნდა ითვალისწინებდეს უფრო მეტს, ვიდრე უბრალოდ თავშესაფარს, და რომ ფიზიკური კომპონენტის გარდა მნიშვნელობა უნდა მიენიჭოს საცხოვრებლის ფსიქოლოგიურ და სოციალურ მნიშვნელობას. ამ მიზნით, ერონული პოლიტიკა უნდა ითვალისწინებდეს მოხუცებისადმი დახმარების გაწევას, რაც მათ საშუალებას მისცემს მაქსიმალურად ხანგრძლივი დროით გააგრძელონ საკუთარ ჭერქვეშ ცხოვრება, რომლის ადაპტირებაც მათ ფიზიკურ შესაძლებლობებთან მოხდება საცხოვრებლის გაუმჯობესების, რეკონსტრუქციის და გადაკეთების გზით (რეკომენდაცია 19). მე-20 რეკომენდაცია ხაზს უსვამს საქალაქო განვითარების გეგმებს, რეკონსტრუქციის ნორმებში ასაკოვანი პირების პრობლემების გათვალისწინების აუცილებლობას და მათი სოციალური ინტეგრაციის ხელშეწყობას, ხოლო 22-ე რეკომენდაციაში აღნიშნულია ცხოვრების ისეთი პირობების შექმნის საჭიროება, სადაც გათვალისწინებული იქნება მოხუც ადამიანთა ფუნქციონალური შესაძლებლობები და მათი გადაადგილებისა და კომუნიკაციისათვის შესაბამისი სატრასპორტო საშუალებების უზრუნველყოფა.

მუხლი 12: ფიზიკური და ფსიქიკური ჯანმრთელობის უფლება

34. პაქტის მე-12 მუხლის პირველი პუნქტის შესაბამისად, მოხუცებულთა ფიზიკური და ფსიქიკური ჯანმრთელობის უფლების უზრუნველყოფის მიზნით, მონაწილე სახელმწიფოებმა მხედველობაში უნდა მიიღონ დაბერების პრობლემების ვენის საერთაშორისო გეგმის 1-17 რეკომენდაციები, რომლებიც ერთობლიობაში ასეთ პირთა ჯანმრთელობის დაცვაზე ორიენტირებული პოლიტიკის სახელმძღვანელო პრინციპების შემუშავებას ითვალისწინებენ და მოიცავენ ყველა შესაძლო ასპექტს, პროფილაქტიკური და სარეაბილიტაციო ღონისძიებებით დაწყებული, განუკურნებელი სნეულებებით დაავადებულებზე მზრუნველობით დამთავრებული.

35. ნათელია, რომ სულ უფრო მზარდი ქრონიკულ-დეგენერატიული ტიპის დაავადებების და მასთან დაკავშირებული ჰოსპიტალიზაციის მაღალი ფასებით გამოწვეულ პრობლემებთან ბრძოლა მხოლოდ სამედიცინო მკურნალობის საშუალებით ეფექტურ შედეგს ვერ მოგვცემს. ამ მიმართებით, მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა გაითვალისწინონ, რომ ხანდაზმულ პირთა ჯანმრთელობის შენარჩუნებისათვის საჭიროა სათანადო ძალისხმევა სიცოცხლის მთელი ციკლის განმავლობაში, რომლის მთავარი მიზანიც არის ცხოვრების ჯანსაღი წესის დამკვიდრება (საკვები, ვარჯიში, თამბაქოსა და ალკოჰოლური სასმელების შეზღუდვა და სხვა.). ხანდაზმულ პირთა შორის დაავადებათა პროფილქტიკის მიზნით გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება მათი მოთხოვნების შესაბამის რეგულარულ სამედიცინო შემოწმებას, ასევე ფუქნციონალური შესაძლებლობების შენარჩუნებისათვის გატარებულ სარეაბილიტაციო ღონისძიებებს.

მუხლი 13-15: განათლების და კულტურულ ცხოვრებაში მონაწილეობის უფლება.

36. პაქტის მე-13 მუხლის I პუნქტში აღიარებულია ყველა ადამიანის უფლება - მიიღოს განათლება. ხანდაზმულ პირებთან მიმართებით ამ უფლების განხორციელება ორ ერთმანეთისაგან განსხვავებულ და ერთმანეთის შემავსებელ ასპექტში უნდა იქნეს განხილული: ა) ხანდაზმული პირების მისაწვდომობა საგანმანათლებლო პროგრამებზე და ბ) ხანდაზმული პირების ცოდნისა და გამოცდილების გამოყენება უფრო ახალგაზრდა თაობების ინტერესებისათვის.

37. პირველ მიმართულებასთან დაკავშირებით, მონაწილე სახელმწიფოებმა მხედველობაში უნდა მიიღონ ა) გაეროს ხანდაზმულ პირებთან დაკავშირებული პრინციპების მე-16 პრინციპის რეკომენდაციები, რომლის თანახმადაც ხანდაზმულ პირებს უნდა შეეძლოთ შესაბამის საგანმანათლებლო და პროფესიული წვრთნის პროგრამებში მონაწილეობის მიღება მათი მომზადების დონის, უნარისა და მოტივაციის გათვალისწინებით, მათთვის უზრუნველყოფილ უნდა იქნეს განათლების სისტემის სხვადასხვა საფეხურისადმი ხელმისაწვდომობა წერა-კითხვის შემსწავლელი, სიცოცხლის მანძილზე განათლების, უნივერსიტეტებზე ხელმისაწვდომობისა და სხვა სპეციალური ღონისძიებების მეშვეობით; და ბ) შესაბამისად გაეროს განათლების, მეცნიერებისა და კულტურის ორგანიზაციის (იუნესკო) მიერ მიღებული კონცეფციისა სიცოცხლის განმავლობაში განათლების შესახებ, დაბერების პრობლემების ვენის საერთაშორისო სამოქმედო გეგმის 47-ე რეკომენდაცია ითვალისწინებს არაოფიციალური, საზოგადოებრივ საწყისებზე დაფუძნებული დასვენებისა და გართობის ღონისძნებების ხელშეწყობას ასაკოვანი ადამიანებისათვის, რამაც უნდა აამაღლოს მათი დამოუკიდებლობა და მოხუცი ადამიანებისადმი საზოგადოების პასუხისმგებლობა. ამ პროგრამებს მხარი უნდა დაუჭირონ მთავრობებმა და საერთაშორისო ორგანიზაციებმა.

38. ხანდაზმულ ადამიანთა ცოდნისა და გამოცდილების გამოყენებასთან დაკავშირებით, დაბერების პრობლემების ვენის საერთაშორისო სამოქმედო გეგმის განათლების საკითხებთან დაკავშირებულ რეკომენდაციებში (პუნქტი 74-76) ხაზგასმულია ხანდაზმულ ადამიანთა, როგორც ინფორმაციის, ცოდნის, ტრადიციების და კულტურული ღირებულებების გამავრცელებელთა როლზე, და აღნიშნულია, რომ ეს მნიშვნელოვანი ტრადიცია დავიწყებას არ უნდა მიეცეს. ამასთან დაკავშირებით კომიტეტი განსაკუთრებით გამოყოფს სამოქმედო გეგმის 44-ე რეკომენდაციის დებულებას: „საჭიროა შემუშავდეს ზოგადსაგანმანათლებლო პროგრამები და განისაზღვროს შესაძლებლობები, რომელთა ჩარჩოებშიც ხანდაზმულ პირებს შესაძლებლობა ექნებათ იყვნენ მასწავლებლები და ცოდნის, კულტურისა და სულიერი ღირებულებების გამავრცელებლები“.

39. პაქტის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტის ა) და ბ) ქვეპუნქტებში სახელმწიფოები აღიარებენ თითოეული ადამიანის უფლებას მონაწილეობდეს კულტურულ ცხოვრებაში, სარგებლობდეს მეცნიერული პროგრესის შედეგებით და იყენებდეს მას. ამასთან დაკავშირებით, კომიტეტი მონაწილე სახელმწიფოებს სთავაზობს გაითვალისწინონ ხანდაზმულ ადამიანებთან დაკავშირებული გაეროს პრინციპები, სახელდობრ მე-7 პრინციპი, რომლის თანახმადაც „ხანდაზმული პირები უნდა იყვნენ საზოგადოებაში ინტეგრირებულნი, აქტიურად მონაწილეობდნენ პოლიტიკის ჩამოყალიბებასა და განხორციელებაში, რომელიც პირდაპირ გავლენას ახდენს მათ კეთილდღეობაზე და უზიარებდნენ თავიანთ ცოდნასა და უნარს ახალგაზრდა თაობებს“; და მე-16 პრინციპი: „ხანდაზმულ პირებს ხელი უნდა მიუწვდებოდეთ საზოგადოების საგანმანათლებლო, კულტურულ, სულიერ და გამაჯანსაღებელ რესურსებზე“.

40. ამავე კონტექსტში, ვენის საერთაშორისო სამოქმედო გეგმის 48-ე რეკომენდაცია, მთავრობებსა და საერთაშორისო ორგანიზაციებს მოუწოდებს მხარი დაუჭირონ ისეთი პროგრამების განხორციელებას, რომლებიც ხანდაზმული ადამიანებისათვის უზრუნველყოფენ კულტურულ დაწესებულებებთან (მუზეუმები, თეატრები, საკონცერტო დარბაზები, კინოთეატრები და ა.შ.) გაადვილებულ მისვლას.

41. 50-ე რეკომენდაციაში ხაზგასმულია, რომ მთავრობებმა, არასამთავრობო ორგანიზაციებმა და თვით დაინტერესებულმა - ანუ ხანდაზმულმა პირებმა, ძალისხმევა უნდა მიმართონ ნეგატიური სტეროტიპების აღმოფხვრაზე, რომელიც ამკვიდრებს ხანდაზმულ ადამიანებზე შეხედულებას, რომ ისინი არიან ფიზიკური და ფსიქიკური ნაკლის მქონე ადამიანები, რომლებსაც არ შეუძლიათ დამოუკიდებელი მოქმედება ან საზოგადოებაში გარკვეული როლის შესრულება და თავიანთი ადგილის დამკვიდრება. ეს ძალისხმევა, რომელშიც მონაწილეობა უნდა მიიღოს მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებმა და საგანმანათლებლო დაწესებულებებმა, ასაკობრივი თვალსაზრისით ინტეგრირებული საზოგადოების შექმნისთვისაა აუცილებელი.

42. მეცნიერული პროგრესის შედეგებით სარგებლობისა და მათი გამოყენების თვალსაზრისით უნდა აღინიშნოს, რომ მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა გაითვალისწინონ ვენის საერ- თაშორისო სამოქმედო გეგმის მე-60, 61-ე და 62-ე რეკომენდაციები და ძალისხმევა მიმართონ დაბერების ბიოლოგიური, ფსიქიკური და სოციალური ასპექტების კვლევებზე, ასევე იმ მეთოდების შესწავლაზე, რომლებიც ხელს უწყობენ ფუნქციონალური შესაძლებლობების შენარჩუნებას, ქრონიკული დაავადებების გამოვლენას, დაავადების მიმდინარეობის პროცესის შენელებას და შრომის უნარის შენარჩუნებას. ამ მიმართებით, სახელმწიფოებს, სამთავრობოთაშორისო ორგანიზაციებს და არასამთავრობო ორგანიზაციებს რეკომენდაცია ეძლევათ, იქ, სადაც ეს ჯერ არ შექმნილა, შექმნან სპეციალიზირებული დაწესებულებები გერონტოლოგიის, გერიატრიის და გერიატრიული ფსიქოლოგიის დარგებში კადრების მომზადებისათვის.

ზოგადი კომენტარი №7 (მეთექვსმეტე სესია, 1997 წ.)
(ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტი, UN doc. E/1998/22, გვ. 113-118)

სათანადო საცხოვრებლის უფლება (პაქტის მე-11 მუხლი, პუნქტი I):

იძულებითი გამოსახლება

1. კომიტეტმა თავის ზოგად კომენტარში №4 (1991), რომელიც სათანადო საცხოვრებლის უფლებას ეხება,⁵³ აღნიშნა, რომ ყველა პირს უნდა ჰქონდეს გარკვეული სამართლებრივი გარანტიები, რომ იგი დაცული იქნება უსაფუძვლო გამოსახლებისაგან, დევნისაგან და სხვა საშიშროებებისაგან. კომიტეტმა გააკეთა დასკვნა, რომ იძულებითი გამოსახლება prima facie არ შეესაბამება პაქტის მოთხოვნებს. ბოლო წლებში იძულებით გამოსახლებასთან დაკავშირებული ინფორმაციის, მათ შორის მონაწილე სახელმწიფოების მიერ ვალდებულებათა დარღვევის განხილვის საფუძველზე, კომიტეტს საშუალება აქვს წარმოადგინოს ასეთი პრაქტიკის შედეგების შესახებ უფრო სრული ინფორმაცია პაქტით გათვალისწინებული ვალდებულებების ჭრილში.

2. საერთაშორისო საზოგადოებრიობამ დიდი ხანია რაც იძულებითი გამოსახლების საკითხის სიმწვავე აღიარა. დასახლებული მასივების შესახებ ვანკუვერის 1976 წლის დეკლარაცია აღნიშნავს, რომ „დასახლებული მასივების ფართომასშტაბური ნგრევა უნდა განხორციელდეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც მათი შენახვა და რეაბილიტაცია მიზანშეწონილი აღარ არის და ამასთან მიღებულია მობინადრეთა სხვაგან დასახლების ყველა ზომები“.⁵⁴ 1998 წელს გენერალური ასამბლეამ რეზოლუცით (43/181) დაამტკიცა საცხოვრებელთან დაკავშირებული გლობალური სტრატეგია 2000 წლისათვის, სადაც აღიარებულია, რომ „(ხელისუფლების) ძირითადი ვალდებულებაა საბინაო ფონდის დაცვა და გაუმჯობესება, და არა განადგურება და მისთვის ზიანის მიყენება“.⁵⁵ XXI საუკუნის დღის წესრიგში დაფიქსირებულია, რომ „ადამიანები კანონით უნდა იყვნენ დაცულნი თავიანთი ბინიდან ან მიწიდან უსამართლო გამოსახლებისაგან“.⁵⁶ საცხოვრებელი გარემოს დღის წესრიგში მთავრობებმა აიღეს ვალდებულება „დაიცავან ყველა პირი უკანონო იძულებითი გამოსახლებისაგან, და უზრუნველყონ მათი სამართლებრივი დაცვა და უფლებების აღდგენა ადამიანის უფლებების გათვალისწინებით; (და) იმ შემთხვევებში, როდესაც გამოსახლება გარდაუვალია, შესაბამისად უზრუნველყონ სათანადო ალტერნატიული გადაწყვეტილებების მიღება“.⁵⁷ ადამიანის უფლებათა კომისიამ აგრეთვე მიუთითა, რომ „იძულებითი გამოსახლება არის ადამიანის უფლებების უხეში დარღვევა“.⁵⁸ ყველა ეს განცხადება ძალზე მნიშვნელოვანია, თუმცა ისინი უპასუხოდ ტოვებენ ერთ საგულისხმო საკითხს, სახელდობრ იმ პირობების განსაზღვრას, როდესაც გამოსახლება შეიძლება დასაშვებად ჩაითვალოს და აგრეთვე დაცვის მექანიზმებს, რომლებიც პაქტის შესაბამისი დებულებების განხორციელებისათვისაა აუცილებელი.

3. „იძულებითი გამოსახლების“ ტერმინის გამოყენება ხშირად გარკვეულ პრობლემებს ქმნის. ამ განმარტების მიზანია გამოხატოს თვითნებობა და უკანონობა. ზოგი სპეციალისტი თვლის, რომ ტერმინი - „იძულებითი გამოსახლება“ თაფტოლოგიაა, ხოლო ზოგი აკრიტიკებს გამოთქმას - „უკანონო გამოსახლება“, იმ საფუძველზე, რომ იგი მიუთითებს შესაბამისი კანონის არსებობაზე, რომელიც უზრუნველყოფს საცხოვრებლის უფლების ადეკვატურ დაცვას პაქტის დებულებების შესაბამისად, რაც ყოველთვის არ შეესაბამება რეალობას. ასევე ამტკიცებენ, რომ ტერმინი - „უსამართლო გამოსახლება“ კიდევ უფრო სუბიექტური ხასიათისაა, ვინაიდან იგი ვერ თავსდება რაიმე სამართლებრივ ჩარჩოში. საერთაშორისო საზოგადოებრიობა, განსაკუთრებით ადამიანის უფლებათა კომისიის ჩარჩოებში, ამჯობინებს იხმაროს ტერმინი - „იძულებითი გამოსახლება“, უპირველეს ყოვლისა იმ მიზეზით, რომ ყველა სხვა ალტერნატიული ვარიანტი ასევე გარკვეულ ხარვეზს შეიცავს. მოცემული ზოგადი კომენტარის ტექსტში გამოყენებული ტერმინი - „იძულებითი გამოსახლება“ ნიშნავს ცალკეული პირების, ოჯახების და/ან საზოგადოების ჯგუფების საცხოვრებლიდან ან მიწებიდან მუდმივ ან დროებით გამოსახლებას მათი სურვილის გარეშე, შესაბამისი სამართლებრივი და სხვა სახის დაცვის ან ასეთ დაცვაზე ხელმისაწვდომობის გარეშე. იძულებითი გამოსახლების აკრძალვა არ ეხება იძულებითი წესით განხორციელებულ ისეთ გამოსახლებას, რომელიც ხორციელდება კანონის და ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ხელშეკრულებების დებულებების შესაბამისად.

4. ტერმინი „იძულებითი გამოსახლება“, როგორც ის ზოგად კომენტარში მოიაზრება, ნიშნავს პირთა, ოჯახების და/ან თემების მუდმივ ან დროებით გამოსახლებას მათი საცხოვრებელი ადილებიდან ან მიწიდან მათი ნების გარეშე, მათთვის შესაბამისი სამართლებრივი ან სხვა სახის დაცვისადმი ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფის გარეშე. თუმცა, იძულებითი გამოსახლება არ ეხება ისეთი სახის გამოახლებას, რომელიც იძულებით ხორციელდება კანონის და ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო პაქტების დებულებების შესაბამისად.

5. იძულებითი გამოსახლების პრაქტიკამ ფართო მასშტაბები მიიღო როგორც განვითარებულ, ასევე განვითარებად ქვეყნებშიც. ადამიანის უფლებათა ურთიერთკავშირიდან და ურთიერთდამოკიდებულებიდან გამომდინარე, იძულებითი გამოსახლება ხშირად იწვევს ადამიანის სხვა უფლებების დარღვევას. ასე მაგალითად, პაქტის დებულებების დარღვევით განხორციელებულმა იძულებითმა გამოსახლებამ იმავდროულად შესაძლოა გამოიწვიოს სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების დარღვევა, მათ შორის სიცოცხლის, უსაფრთხოების, პირად და ოჯახირ ცხოვრებაში ჩაურევლობის, საცხოვრებლის ხელშეუხებლობის და საკუთრების უფლებები.

6. მიუხედავად იმისა, რომ შეიძლება შეიქმნას შთაბეჭდილება, თითქოსდა იძულებითი გამოსახლების პრაქტიკას ძირითადად მჭიდროდ დასახლებულ ქალაქებში აქვს ადგილი, იგი ასევე გვხვდება ქვეყნის შიგნით მოსახლეობის იძულებითი გადაადგილებისას, შეიარაღებული კონფლიქტების დროს საცხოვრებელი ადგილის იძულებითი შეცვლისას, მასობრივი გასვლის ან ლტოლვილთა მოძრაობისას. ყველა ამ შემთხვევაში შესაძლოა ადგილი ჰქონდეს სათანადო საცხოვრებლის უფლების დარღვევას მონაწილე სახელმწიფოების მიერ განხორციელებული არასწორი ქმედებების ან უმოქმედობის შედეგად. ისეთ სიტუაციებშიც კი, როდესაც შესაძლოა საჭირო გახდეს ამ უფლების განხორციელების გარკვეული შეზღუდვა, აუცილებელია სრულად იქნას დაცული პაქტის მე-4 მუხლი, რათა ნებისმიერი შეზღუდვა „კანონით განსაზღვრული წესით განხორციელდეს იმდენად, რამდენადაც ეს შეთავსებადია ამ უფლებათა (ანუ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების) ბუნებასთან, და მხოლოდ დემოკრატიულ საზოგადოებაში საერთო კეთილდღეობის ხელშეწყობის მიზნით“.

7. იძულებითი გამოსახლების მრავალი შემთხვევა ძალადობასთანაა დაკავშირებული, კერძოდ, იგი შეიძლება გამოწვეული იყოს საერთაშორისო შეიარაღებული კონფლიქტებით, შიდასახელმწიფოებრივი არეულობებით, აგრეთვე თემებში ან ეთნიკურ ჯგუფებში არსებული ძალადობით.

8. სხვა შემთხვევებში იძულებითი გამოსახლება განვითარების მიზნით ხორციელდება. გამოსახლება შეიძლება გამოიწვიოს მიწის უფლების დავებმა, ინფრასტრუქტურის განვითარების პროექტების განხორციელებამ, მაგალითად - კაშხლების მშენებლობამ ან სხვა ფართომასტაბური ენერგეტიკული პროექტების განხორციელებამ, ქალაქების განახლების მიზნით მიწის დიდი ფარ- თობების შეძენამ, საცხოვრებელი ფონდის მოდერნიზაციამ, ქალაქების უბნების კეთილმოწყობამ, სასოფლო-სავარგულების დამუშავებამ, მიწით შეუზღუდავმა სპეკულაციამ, მნიშვნელოვანი სპორტული ღონისძიებების, მაგალითად ოლიპმიური თამაშების ჩატარებამ.

9. მონაწილე სახელმწიფოების მიერ იძულებით გამოსახლებასთან დაკავშირებული პაქტის წინაშე აღებული ვალდებულებები, თავისი შინაარსით პაქტის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტის დებულებებზეა დაფუძნებული, რომელიც სხვა შესაბამის დებულებებთან ერთად განიხილება. სახელდობრ, მე-2 მუხლის პირველი პუნქტი სახელმწიფოსაგან მოითხოვს „ყველა სათანადო საშუალებებით“ განახორციელოს სათანადო ბინის უფლება. ამასთან, იძულებითი გამოსახლების ბუნებიდან და პრაქტიკიდან გამომდინარე, მე-2 მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებული უფლებათა თანდათანობით განხორციელება ხელმისაწვდომი რესურსების მაქსიმალური გამოყენებით, ამ კონტექსტში ძალზე იშვიათადაა გამოსადეგი. სახელმწიფომ თავად უნდა შეიკავოს თავი იძულებითი გამოსახლებისაგან და უზრუნველყოს, რომ მისმა წარმომადგენლებმა ან მესამე მხარეებმა, რომლებიც იძულებით გამოსახლებას ახორციელებენ (ზემოთ მე-3 პუნქტში მოცემული განმარტების შესაბამისად), პასუხი აგონ კანონის წინაშე. ეს მიდგომა ასევე განმტკიცებულია სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მე-17 მუხლის პირველი პუნქტით, რომელიც დამატებით მოითხოვს, რომ გამოსახლება არ უნდა განხორციელდეს კანონიერი დაცვის გარეშე. ამ დებულებით კერძოდ აღიარებულია საცხოვრებლის შეუვალობის უფლების „თვითნებური ან უკანონო“ ხელყოფისაგან დაცვის უფლება. საგულისხმოა, რომ სახელმწიფოთა მიერ ამ უფლების დაცვის ვალდებულებაზე რაიმე დათქმა რესურსების ხელმისაწვდომობასთან დაკავშირებით გაკეთებული არ არის.

10. პაქტის მე-2 მუხლის I პუნქტის შესაბამისად, მონაწილე სახლმწიფოებმა, პაქტით გათვალისწინებული ყველა უფლების განხორციელებისათვის უნდა გამოიყენონ „ყველა სათანადო საშუალებები“, მათ შორის საკანონმდებლო ღონისძიებები. თუმცა, თავის ზოგად კომენტარში №3 (1990), რომელიც მონაწილე სახელმწიფოთა ვალდებულებების ბუნებას ეხება,⁵⁹ კომიტეტმა მიუთითა, რომ ეს ღონისძიებები ყველა უფლებასთან მიმართებით აუცილებელი არ არის. აშკარაა, რომ იძულებითი გამოსახლების ამკრძალავი კანონმდებლობა ეფექტური დაცვის სისტემის უმნიშვნელოვანესი დასაყრდენია. ასეთი კანონმდებლობა უნდა ითვალისწინებდეს ღონისძიებებს, რომლებიც უზრუნველყოფენ ა) საცხოვრებლისა და მიწის მფლობელთა მაქსიმალური გარანტიების უზრუნველყოფას, ბ) პაქტთან შესაბამისობას და გ) გამოსახლების პირობებზე მკაცრ კონტროლს. ეს კანონმდებლობა ასევე უნდა ეხებოდეს სახელმწიფოს უფლებამოსილებით აღჭურვილ ან მისდამი ანგარიშვალდებულ ყველა პირს. გარდა ამისა, ზოგიერთ სახელმწიფოში საბინაო სექტორში სახელმწიფოს როლის შესუსტების ტენდენციის გათვალისწინებით, მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან უზრუნველყონ შესაბამისი საკანონმდებლო და სხვა ღონისძიებები, რომელიც აღკვეთს კერძო პირების ან სახელმწიფო ორგანოების მიერ სათანადო გარანტიების გარეშე იძულებითი გამოსახლების შემთხვევებს, და საჭიროების შემთხვევაში დასჯის მათ. სათანადო საცხოვრებლის უფლებასთან დაკავშირებული ვალდებულებების შესაბამისობის მიზნით, მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა გადახედონ არსებულ კანონმდებლობასა და პოლიტიკას და უნდა გააუქმონ ან შეცვალონ ნებისმიერი საკანონმდებლო ნორმა ან პოლიტიკა, რომელიც პაქტის მოთხოვნებს არ შეესაბამება.

11. იძულებითი გამოსახლების პრაქტიკა განსაკუთრებულ ზიანს აყენებს ქალებს, ბავშვებს, მოხუცებს, მკვიდრ მოსახლეობას, ეთნიკურ თუ სხვა უმცირესობებს და სხვა დაუცველ პირებსა და ჯგუფებს. ყველა ჩამოთვლილი კატეგორიიდან განსაკუთრებით მძიმე მდგომარეობაში არიან ქალები, რაც გამოწვეულია საკანონმდებლო და სხვა ფორმის დისკრიმინაციით, რაც ხშირ შემთხვევაში საკუთრების (მათ შორის ბინის მფლობელობასთან) და საცხოვრებლის საკუთრების ხელმისაწვდომობის უფლებასთანაა დაკავშირებული, ასევე იმ ფაქტით, რომ უსახლკაროდ დარჩენის შემთხვევაში, ისინი განსაკუთრებით დაუცველნი არიან სექსუალური და სხვა სახის ძალადობისაგან. პაქტის მე-2(2) და მე-3 მუხლების დისკრიმინაციასთან დაკავშირებული დებულებები სახელმწიფოებს დამატებით ვალდებულებას აკისრებს - გამოსახლების შემთხვევაში შესაბამისი ღონისძიებები განახორციელონ დისკრიმინაციის ნებისმიერი ფორმის დაუშვებლობის მიზნით.

12. დასაბუთებული გამოსახლების შემთხვევებშიც კი, მაგალითად როდესაც ეს ხორციელდება იჯარის საფასურის ხანგრძლივი ვადით გადაუხდელობის ან იჯარით აღებული საკუთრების რაიმე საპატიო მიზეზით დაზიანების საფუძველზე, შესაბამისმა ორგანოებმა ასეთი გამოსახლების კანონის საფუძველზე განხორციელება უნდა უზრუნველყონ პაქტის დებულებების შესაბამისად, და მასში ჩართული პირები უზრუნველყოფილნი უნდა იყვნენ სამართლებრივი დაცვის ყველა საშუალებით.

13. საცხოვრებლიდან იძულებითი გამოსახლების და მისი დანგრევის, როგორც სასჯელის ღონისძიების გამოყენება, შეუთავსებადია პაქტის ნორმებთან. გარდა ამისა, კომიტეტი მიუთითებს ჟენევის 1949 წლის კონვენციების (ომის მსხვერპლთა შესახებ)⁶⁰ და მისი 1977 წლის დამატებითი ოქმის⁶¹ საფუძველზე ნაკისრ ვალდებულებებზე, რომელიც კრძალავს მოქალაქეთა გადაადგილებას და კერძო საკუთრების განადგურებას, ვინაიდან ასეთი ქმედებები იძულებითი გამოსახლების პრაქტიკასთანაა დაკავშირებული.

14. გამოსახლების პროცესის განსახორციელებლად, განსაკუთრებით როცა ადგილი აქვს ადამიანთა დიდი ჯგუფების გამოსახლებას, მონაწილე სახელმწიფოებმა, იმ პირებთან კონსულტაციით ვისაც გამოსახლება ეხება, უნდა შეისწავლონ ყველა შესაძლო ალტერნატივა, რათა თავიდან აიცილონ, ან მინიმუმამდე დაიყვანონ ძალის გამოყენების აუცილებლობა. პირები, რომლებსაც გამოსახლებაზე მიღებული დადგენილებები ეხებათ, უზრუნველყოფილნი უნდა იყვნენ სამართლებრივი დაცვის საშუალებებით ან პროცედურებით. მონაწილე სახელმწიფოებმა ასევე უნდა უზრუნველყონ უძრავი თუ მოძრავი ქონების შესაბამისი კომპენსაციის უფლება იმ პირებისათვის, ვისაც გამოსახლება ეხება. ამ მიმართებით ნიშანდობლივია სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მე-2 მუხლის მე-3 პუნქტი, რომლის თანახმადაც მონაწილე სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს „სამართლებრივი დაცვის ეფექტური საშუალებები“ იმ პირებისათვის, რომელთა უფლებებიც შეილახა, და აგრეთვე ვალდებულება „უზრუნველყოს კომპეტენტურ ხელისუფალთა მიერ არსებული სამართლებრივი დაცვის საშუალებების გამოყენება“.

15. იმ შემთხვევაში, თუ ადგილი აქვს დასაბუთებულ გამოსახლებას, იგი ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის და გონივრულობისა და პროპორციულობის ზოგადი პრინციპების მკაცრი დაცვით უნდა განხორციელდეს. ამასთან დაკავშირებით განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია გავიხსენოთ ადამიანის უფლებათა კომიტეტის⁶² ზოგადი კომენტარი 16 სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მე-17 მუხლთან დაკავშირებით, სადაც ნათქვამია, რომ ნებისმიერი პირის საცხოვრებლის შეუვალობაში ჩარევა შეიძლება მოხდეს მხოლოდ „კანონით გათვალისწინებულ შემთხვევებში“. კომიტეტმა აღნიშნა, რომ ასეთი კანონმდებლობა ,,უნდა შეესაბამებოდეს პაქტის დებულებებს, მიზნებსა და ამოცანებს და ყველა კონკრეტულ სიტუაციაში უნდა პასუხობდეს გონივრულობის პრინციპებს”. კომიტეტმა ასევე მიუთითა, რომ „შესაბამის კანონმდებლობაში დეტალურად უნდა იყოს ჩამოყალიბებული კონკრეტული გარემოებები, რომლის დროსაც ასეთი ჩარევა დასაშვებია“.

16. ადამიანის ნებისმიერი უფლების დაცვისათვის სათანადო პროცედურული დაცვა და მართლმსაჯულების სათანადო პროცესი უმნიშვნელოვანეს ასპექტს წარმოადგენს, თუმცა მათ განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭებათ ისეთ შემთხვევებში, როგორიცაა იძულებითი გამოსახლება, რომელიც პირდაპირ კავშირშია ადამიანის უფლებათა ორივე საერთაშორისო პაქტით აღიარებული სხვა უფლებების ფართო სპექტრთან. კომიტეტს მიაჩნია, რომ იძულებით გამოსახლებასთან დაკავშირებული პროცედურული დაცვის ასპექტები მოიცავენ შემდეგს: ა) კონსულტაციების ჩატარების შესაძლებლობა იმ პირებთან, ვისაც იძულებით გამოსახლება ეხებათ; ბ) გამოსახლების დადგენილ თარიღამდე მათთვის სათანადო და დასაბუთებული ინფორმაციის მიწოდება; გ) დაგეგმილ გამოსახლებაზე მათი ინფორმირება გონივრულ ვადაში, და შესაძლებლობის შემთხვევაში, მათთვის ინფორმაციის მიწოდება თუ რა მიზნებით იქნება გამოყენებული მიწა ან საცხოვრებელი; დ) გამოსახლების დროს სახელმწიფო თანამდებობის პირების ან მათი წარმომადგენლების დასწრება, განსაკუთრებით იმ შემთხვევებში, როცა ადგილი აქვს პირთა ჯგუფების გამოსახლებას; ე) გამოსახლების განმხორციელებელ პირთა პიროვნების სათანადო დადასტურება; ვ) გამოსახლების პროცესის განხორციელების დაუშვებლობა ცუდი ამინდის დროს ან ღამის საათებში, თუ არ არსებობს გამოსასახლებელ პირთა თანხმობა; ზ) სამართლებრივი დაცვის საშუალებების უზრუნველყოფა; თ) პირებისათვის, ვინც ამას საჭიროებს, შესაძლებლობის ფარგლებში სამართლებრივი დაცვის უზრუნველყოფა, რათა მათ შეძლონ თავიანთი უფლებების აღსადგენად სასამართლოს მიმართონ.

17. გამოსახლების შედეგად პირი არ უნდა დარჩეს უსახლკაროდ და არ უნდა დაირღვას მისი სხვა უფლებები. იმ შემთხვევაში, თუ გამოსახლებულ პირებს არ შეუძლიათ თავად უზრუნველყონ საარსებო სახსრები, მონაწილე სახლემწიფოებმა, ხელმისაწვდომი რესურსების ფარგლებში ყველა სათანადო საშუალება უნდა გამოიყენონ მათთვის სათანადო ალტერნატიული საცხოვრებლის უზრუნველსაყოფად, დასასახლებლად ან ნაყოფიერი მიწების გამოსაყოფად არსებული გარემოებების გათვალისწინებით.

18. კომიტეტისთვის ცნობილია, რომ საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ დაფინანსებული და მონაწილე სახელმწიფოების ტერიტორიებზე განხორციელებული განვითარების სხვადასხვა პროგრამები იძულებით გამოსახლებას იწვევენ. ამასთან დაკავშირებით კომიტეტი მიუთითებს მის ზოგად კომენტარზე №2(1990), სადაც კერძოდ ნათქვამია, რომ „საერთაშორისო ორგანიზაციებმა მონაწილეობა არ უნდა მიიღონ ისეთ პროექტებში, რომლებიც, პაქტის დებულებების საწინააღმდეგოდ, ... ხელს უწყობენ ან აძლიერებენ დისკრიმინაციას ცალკეული პირების ან პირთა ჯგუფების მიმართ ან ითვალისწინებენ ფართომასშტაბიან გამოსახლებას ან პირთა გადაადგილებას მათთვის სათანადო დაცვისა და კომპენსაციის უზრუნველყოფის გარეშე. განვითარების სფეროს პროექტების განხორციელების ნებისმიერ ეტაპზე ყველა ღონისძიება უნდა გატარდეს პაქტით აღიარებული უფლებების სათანადო გათვალისწინებისათვის“.⁶³

19. ზოგიერთმა დაწესებულებამ, მაგალითად მსოფლიო ბანკმა და ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციამ (OECD), გადაადგილების და/ან სხვაგან დასახლების პრაქტიკის სახელმძღვანელო პრინციპები შეიმუშავა, რომლის მიზანიცაა ასეთი პრაქტიკის მასშტაბების და მასთან დაკავშირებული ადამიანური ტანჯვის შემცირება. ეს პრაქტიკა ხშირად გამოიყენება განვითარების სფეროს ფართომასშტაბური პროექტების განხორციელებისას, როგორიცაა კაშხლების მშენებლობა და სხვა დიდი ენერგეტიკული პროექტები. ძალზე მნიშვნელოვანია დაწესებულებებისა და მონაწილე სახელმწიფოების მიერ ასეთი სახელმძღვანელო პრინციპების დაცვა პაქტის დებულებების ფარგლებში. ამასთან დაკავშირებით კომიტეტი მიუთითებს 1993 წლის ადამიანის უფლებათა ვენის მსოფლიო კონფერენციის⁶⁴ დეკლარაციასა და სამოქმედო გეგმაში გაკეთებულ განცხადებაზე, სადაც ნათქვამია, რომ “თუმცა განვითარება ხელს უწყობს ადამიანის ყველა უფლების განხორციელებას, განვითარების შეფერხებით არ შეიძლება გამართლებულ იქნეს საერთაშორისოდ აღიარებული ადამიანის უფლებების შელახვა” (ნაწილი I, პუნქტი 10).

20. მოხსენებათა ფორმისა და შინაარსის შესახებ⁶⁵ კომიტეტის მიერ მიღებული განახლებული სახელმძღვანელო პრინციპების შესაბამისად, სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან წარმოადგინონ იძულებით გამოსახლებასთან უშუალოდ დაკავშირებული ინფორმაცია. მასში იგულისხმება მონაცემები ა) ,,ბოლო ხუთი წლის განმავლობაში გამოსახლებულ პირთა შესახებ, და იმ პირთა რაოდენობა, რომლებიც თვითნებური ან რაიმე სხვა სახის გამოსახლების შედეგად ამჟამად არ არიან უზრუნველყოფილნი სათანადო სამართლებრივი დაცვით”, ბ) ,,საცხოვრებელზე მობინადრეთა უფლების გარანტიებისა და გამოსახლებისაგან დაცვის კანონმდებლობა”, და გ) „გამოსახლების ნებისმიერი ფორმის ამკრძალავი კანონმდებლობა”.

21. ასევე მოითხოვება წარმოდგენილ იქნეს ინფორმაცია ,,ქალაქების განაშენიანების პროგრამების, რეკონსტრუქციის პროექტების, საცხოვრებელი სახლების გაუმჯობესების, საერთაშორისო ღონისძიებებისათვის მომზადების (ოლიმპიური თამაშები და სხვა სპორტული შეჯიბრებები, გამოფენები, კონფერენციები და ა.შ.), ქალაქების კეთილმოწყობის კამპანიების ფარგლებში გატარებული ღონისძიებების შესახებ”, რომლებიც უზრუნველყოფენ გამოსახლებისაგან დაცვას ან შესაბამის უბნებში ან მათ მიმდებარე ტერიტორიებზე მცხოვრებთა თანხმობით ასეთ პირთა სხვაგან ჩასახლებას. თუმცა კომიტეტისაგან მოთხოვნილ ამ ინფორმაციას მოხსენებებში მონაწილე სახელმწიფოთა მხოლოდ უმნიშვნელო რაოდენობა ასახავს. აღნიშნულთან დაკავშირებით, კომიტეტი ხაზს უსვამს ასეთი ინფორმაციის მიღების მნიშვნელობას.

22. ზოგიერთი მონაწილე სახელმწიფო მიუთითებს, რომ იგი არ ფლობს ასეთი სახის ინფორმაციას. კომიტეტი აღნიშნავს, რომ შესაბამისი ინფორმაციის გარეშე სახელმწიფო ან კომიტეტი სათანადო საცხოვრებლის უფლების დაცვაზე ეფექტურ კონტროლს ვერ განახორციელებს და მონაწილე სახელმწიფოებს სთხოვს უზრუნველყონ საჭირო მონაცემების შეგროვება და მათი ჩართვა მოხსენებებში, პაქტის მოთხოვნების შესაბამისად.

ზოგადი კომენტარი №8 (მეჩვიდმეტე სესია, 1997 წელი)
(ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტის მოხსენება, UN doc. E/1998/22, გვ.119-122)

კავშირი ეკონომიკურ სანქციებსა და ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების პატივისცემას შორის

1. საერთაშორისო და რეგიონულ დონეზე, ასევე ცალმხრივ რეჟიმში ეკონომიკური სანქციების შემოღება, სულ უფრო ფართოდ იკიდებს ფეხს. წინამდებარე ზოგადი კომენტარის მიზანია ხაზი გაუსვას ასეთი საქნციების შემოღებისას ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის დებულებების გათვალისწინების აუცილებლობას, იმის მიუხედავად, თუ რა გარემოებებითაა იგი გამოწვეული. კომიტეტი ოდნავ ეჭვის ქვეშაც არ აყენებს შესაბამის შემთხვევებში გაეროს წესდების VII თავის და საერთაშორისო სამართლის სხვა ნორმების შესაბამისად სანქციების განხორციელების აუცილებლობას, მაგრამ, ყველა შემთხვევაში დაცული უნდა იქნეს წესდების დებულებები (მუხლი 1, 55 და 56), რომლებიც ადამიანის უფლებებს ეხება.

2. 90-იან წლებში უშიშროების საბჭომ სხვადასხვა სახისა და ხანგრძლივობის სანქციები შემოიღო სამხრეთ აფრიკის, ერაყისა და ქუვეიტის, ყოფილი იუგოსლავიის ნაწილის, სომალის, ლიბიის არაბული სახალხო რესპუბლიკის, ლიბერიის, ჰაიტის, ანგოლის, რუანდის და სუდანის მიმართ. პაქტის მონაწილე სახელმწიფოებში ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების განხორციელებაზე ეკონომიკური სანქციების გავლენას კომიტეტმა ყურადღება მიაქცია მონაწილე სახელმწიფოების მოხსენებების განხილვისას, რომლებსაც ზოგიერთი მათგანი რეგულარულად წარმოადგენდა, რამაც კომიტეტს არსებული სიტუაციის დეტალურად შესწავლის სა- შუალება მისცა.

3. სხვადასხვა შემთხვევებში სანქციები სხვადასხვა შედეგს იწვევს, თუმცა კომიტეტისთვის გასაგებია, რომ ეს სანქციები, თითქმის ყოველთვის ახდენენ სერიოზულ ზეგავლენას პაქტით აღიარებულ უფლებებზე. ასე მაგალითად, სანქციები ხშირად აფერხებენ სურსათისა და მედიკამენტების მიწოდებას, აუარესებენ სანიტარულ სიტუაციას და იწვევენ სასმელი წყლის ნაკლებობას, უკიდურესად უარყოფით გავლენას ახდენენ ჯანდაცვის და განათლების საბაზისო სისტემის ფუნქციონირებაზე და არღვევენ შრომის უფლებას. გარდა ამისა, სანქციის არასასურველ შედეგს მიეკუთვნება დიქტატორული რეჟიმების პოზიციის განმტკიცება, შავი ბაზრის თითქმის გარდაუვალი გამოჩენა და მისი მაკონტროლებელი ჯგუფების მიერ დიდძალი დაუსაბუთებელი შემოსავლების დაუფლება, მოსახლეობაზე სახელისუფლებო ელიტის მხრიდან ზოგადი კონტროლის გაძლიერება, ასევე თავშესაფარზე ხელმისაწვდომობის გართულება და ოპოზიციური პოლიტიკური მოსაზრებების გამოხატვის შეზღუდვა. ეს მოვლენები ძირითადად პოლიტიკურ ხასიათს ატარებენ, თუმცა ამასთან ერთად ისინი დამატებით გავლენას ახდენენ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების განხორციელებაზე.

4. სანქციების საკითხის განხილვისას აუცილებელია ერთმანეთისაგან გავმიჯნოთ სანქციის ძირითადი ამოცანა - სახელისუფლებო ელიტაზე პოლიტიკური და ეკონომიკური ზეწოლა, რამაც იგი უნდა აიძულოს პატივი სცეს საერთაშორისო სამართლის დებულებებს, და ამ სანქციებით იმ ქვეყნის დაუცველი ჯგუფების მდგომარეობის უკიდურესი გამწვავება, რომლის მიმართაც სანქცია ხორციელდება. სწორედ ამ მიზნით, უშიშროების საბჭოს მიერ დაწესებული სანქციების რეჟიმები ჰუმანიტარული ხასიათის გამონაკლისებს ითვალისწინებენ, მათ შორის ჰუმანიტარული მიზნებით მოხმარების ძირითადი საგნებისა და მომსახურებების მიწოდებას. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების დაცვის თვალსაზრისით ასეთი გამონაკლისების მნიშვნელობა ფართოდაა აღიარებული იმ ქვეყნებისთვის, რომელთა მიმართაც სანქციებია შემოღებული.

5. თუმცა, ბოლო პერიოდში, გაეროს და სხვა ნაშრომებში, რომლებშიც სანქციების ზეგავლენის შედეგებია გაანალიზებული, გაკეთდა დასკვნა, რომ ასეთი გამონაკლისები სასურველ შედეგს ვერ იძლევა. უფრო მეტიც, სანქციის მოქმედებისაგან გამონაკლისების არეალი მეტად შეზღუდულია. ისინი არ მოიცავენ მთელ რიგ სასიცოცხლო მნიშვნელობის საკითხებს, მაგალითად, დაწყებით განათლებაზე მისაწვდომობას, არ უზრუნველყოფენ ინსფრასტრუქტურის აღდგენით სამუშაოებს, რომელიც აუცილებელია სასმელი წყლით მომარაგებისათვის, სათანადო სამედიცინო მომსახურებისათვის და ა.შ. 1995 წელს გენერალურმა მდივანმა განაცხადა, რომ აუცილებელია სანქციების პოტენციური გავლენის შეფასება მათ შემოღებამდე და დაუცველი ჯგუფებისათვის ჰუმანიტარული დახმარების მექანიზმების სრულყოფა.⁶⁶ ერთი წლის შემდეგ ქალბატონმა გრასა მაშელმა, გენერალური ასამბლეისათვის მომზადებულ თავის საფუძვლიან გამოკვლევაში, რომელიც ეხებოდა შეიარაღებული კონფლიქტების ზეგავლენას ბავშვებზე, აღნიშნა, რომ „ჰუმანიტარული ხასიათის გამონაკლისები, როგორც წესი, საკმაოდ ბუნდოვნია და მათი განმარტება თვითნებურ და არათანმიმდევრულ ხასიათს ატარებს... მიწოდების დაგვიანება, გაუგებრობები და ძირითადი ჰუმანიტარული პროდუქციის მიწოდებაზე უარის თქმა რესურსების ნაკლებობას იწვევს... (შედეგი) განსაკუთრებული სიმძიმით აწვება მოსახლეობის ღარიბ ფენებს“.⁶⁷ უფრო მოგვიანებით, 1997 წლის ოქტომბერში, გაეროს მოხსენებაში გაკეთდა დასკვნა, რომ უშიშროების საბჭოს მიერ შემოღებული სანქციების განხორციელებაზე სხვადასხვა კომიტეტების მიერ დაწესებული კონტროლის პროცედურები „მოუქნელია და ჰუმანიტარული დახმარების ორგანიზაციები კვლავ დიდ სირთულეებს აწყდებიან მიწოდებაზე ნებართვის მიღების პროცესში... (ეს) კომიტეტები არ ითვალისწინებენ უფრო სერიოზულ პრობლემებს, რაც დაკავშირებულია ვაჭრობისა და სახელმწიფო მართვის სფეროში არსებულ დარღვევებთან, შავ ბაზართან, უკანონო ვაჭრობასთან და კორუფციასთან“.⁶⁸

6. კონკრეტულ ქვეყნებში ჩატარებული და ზოგადი სახის გამოკვლევების საფუძველზე შეიძლება გაკეთდეს დასკვნა, რომ სანქციების ზეგავლენას დაუცველ ფენებზე ჯეროვანი ყურად- ღება არ ექცევა. ამასთან, ამ გამოკვლევებში, სხვადასხვა მიზეზების გამო, ცალკე განხილული არ არის ამ სანქციების უმძიმესი ზეგავლენა ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებზე. პრაქტიკა უჩვენებს, რომ თითქმის ყველა შემთხვევაში ეს შედეგები ან სულ არ არის გათვალისწინებული, ან ძალზე უმიშვნელო ყურადღება ექცევა. ყოველივე აღნიშნული იმაზე მეტყველებს, რომ სანქციებთან დაკავშირებული საკითხების განხილვაში ჩართული უნდა იქნეს ადამიანის უფლებების განზომილება.

7. კომიტეტს მიაჩნია, რომ არ შეიძლება ძალადაკარგულად ან გამოუსადეგრად განიხილებოდეს პაქტის დებულებები, რომლებიც პრაქტიკულად ადამიანის უფლებათა სხვა ხელშეკრულებებშიცაა ასახული, აგრეთვე ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია, მხოლოდ იმ გადაწყვეტილების საფუძველზე, რომელიც საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოების მიზნებისათვის სანქციების შემოღებას აწესებს. საერთაშორისო საზოგადოებრიობა მოითხოვს, რომ ნებისმიერი სახელმწიფო, რომლის მიმართაც სანქციები ხორციელდება, პატივს სცემდეს მისი მოქალაქეების სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს. იმავდროულად არანაკლებ მნიშვნელოვანია, რომ ამ სახელმწიფომ და თავად საერთაშორისო საზოგადოებრიობამ, ყველა სათანადო საშუალება იხმაროს, რათა მინიმალურ დონეზე მაინც დაიცვას დაუცველი ჯგუფების ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების ძირითადი დებულებები.⁶⁹

8. მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანის ყველა უფლების პატივისცემის ვალდებულება სახელმწიფოებს გაეროს წესდებით ეკისრებათ, ასევე საგულისხმოა აღინიშნოს, რომ პაქტი ხელმოწერილია უშიშროების საბჭოს ყველა მუდმივი წევრის მიერ, თუმცა ორ მათგანს (ჩინეთი და აშშ) მისი რატიფიცირება ჯერ არ მოუხდენია. პაქტის მხარეებს წარმოადგენს უშიშროების საბჭოს არამუდმივ წევრთა დიდი უმრავლესობა. პაქტის მე-2 მუხლის პირველი პუნქტის შესაბამისად, თითოეული მონაწილე სახელმწიფო კისრულობს ვალდებულებას „დამოუკიდებლად და საერთაშორისო დახმარებისა და თანამშრომლობის გზით, განსაკუთრებით, ეკონომიკურ და ტექნიკურ სფეროში, მისთვის ხელმისაწვდომი რესურსების მაქსიმალური გამოყენებით გადადგას ნაბიჯები ამ პაქტით აღიარებული უფლებების თანდათანობითი, სრული განხორციელებისათვის ყველა სათანადო საშუალებებით...“. როდესაც პაქტის მონაწილე სახელმწიფო სანქციის ობიექტი ხდება, სხვა სახელმწიფოების მიერ შესაბამისი ვალდებულებების პატივისცემას და გათვალისწინებას გაორმაგებული მნიშვნელობა ენიჭება. იმ შემთხვევაში, როდესაც სანქციის ობიექტი სახელმწიფო იმავდროულად პაქტის მონაწილე მხარეს არ წარმოადგენს, ყველა შემთხვევაში გამოყენებულ უნდა იქნას იგივე პრინციპები დაუცველი ჯგუფების ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების, როგორც ზოგადი საერთაშორისო სამართლის ელემენტის სტატუსის გათვალისწინებით, რაც დადასტურებულია, მაგალითად, პრაქტიკულად ყველა სახელმწიფოს მიერ ბავშვის უფლებათა კონვენციის რატიფიცირებით და ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის სტატუსით.

9. მიუხედავად იმისა, რომ კომიტეტი სანქციების დაწესების ან გაუქმების გადაწყვეტილებების მიღებაში მონაწილეობას არ ღებულობს, მას მაინც ეკისრება პასუხისმგებლობა თითოეული სახელმწიფოს მიერ პაქტის ვალდებულებათა შესრულების კონტროლზე. თუ მიღებული ღონისძიებები რომელიმე სახელმწიფოს ვალდებულებათა შესრულებას აფერხებს, კომიტეტი უფლებამოსილია განიხილოს სანქციების პირობებისა და მათი გამოყენების საკითხი.

10. კომიტეტს მიაჩნია, რომ ზემოაღნიშნული მოსაზრებებიდან ვალდებულებათა ორი ჯგუფი გამომდინარეობს. პირველი ჯგუფი ეხება სახელმწიფოს, რომლის მიმართაც სანქციები ხორციელდება. სანქციების შემოღება არანაირი გზით არ აუქმებს ან ამცირებს მოცემული სახელმწიფოს შესაბამის ვალდებულებებს. ამ ვალდებულებათა პრაქტიკული მნიშვნელობა, ისევე როგორც სხვა ანალოგიურ შემთხვევებში, დაძაბულობის პერიოდში კიდევ უფრო იზრდება. ამასთან მიმართებით კომიტეტმა კიდევ უფრო მეტი ყურადღებით უნდა ადევნოს თვალი შესაბამისი სახელმწიფოს მიერ „ხელმისაწვდომი რესურსების მაქსიმალური გამოყენებით“ მისი იურისდიქციის ქვეშ მყოფი თითოეული ადამიანის ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების დაცვას. სანქციები უდაოდ ზღუდავენ მათ დაქვემდებარებულ სახელმწიფოს შესაძლებლობებს დააფინანსოს ან უზრუნველყოს ზოგიერთი ღონისძიება, თუმცა ეს სახელმწიფოები კვლავინდებურად ინარჩუნებენ დისკრიმინაციის დაუშვებლობის ვალდებულებას ამ უფლებით სარგებლობასთან დაკავშირებით და ვალდებულნი არიან ყველა სათანადო საშუალებებით, მათ შორის სხვა სახელმწიფოებთან და საერთაშორისო საზოგადოებრიობასთან მოლაპარაკებების გზით, მინიმუმადე დაიყვანონ სანქციათა უარყოფითი გავლენა საზოგადოების დაუცველი ჯგუფების უფლებებზე.

11. ვალდებულებათა მეორე ჯგუფი ეხება მხარეს ან მხარეებს, რომლებიც სანქციების შემოღებაზე, უზრუნველყოფასა და განხორციელებაზე არიან პასუხისმგებელნი, იქნება ეს საერთაშორისო საზოგადოებრიობა, საერთაშორისო თუ რეგიონული ორგანიზაციები, სახელმწიფო თუ სახელმწიფოთა ჯგუფი. აღნიშნულთან მიმართებით კომიტეტს მიაჩნია, რომ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების პრინციპებიდან გამომდინარე სამი ლოგიკური დასკვნის გაკეთება შეიძლება.

12. უპირველეს ყოვლისა, სანქციის შესაბამისი რეჟიმის შერჩევისას ეს უფლებები სრულად უნდა იქნეს გათვალისწინებული. ამ მიმართებით კომიტეტი არ გამოდის რომელიმე კონკრეტული ღონისძიების დამცველად, მაგრამ მიუთითებს ისეთ ინიციატივებზე, როგორიცაა - სანქციების შედეგების პროგნოზირებისა და კონტროლისათვის გაეროს შესაბამისი მექანიზმის შექმნა, ადამიანის უფლებათა პატივისცემაზე დაფუძნებული უფრო გამჭვირვალე პრინციპებისა და პროცედურების შემუშავება, სანქციით დაშვებული საქონლისა და მომსახურების ფართო წრის იდენტიფიცირება, დადგენილი ტექნიკური სააგენტოებისათვის ნებართვის მიცემა, თავად განსაზღვრონ ნებადართული საქონელი და მომსახურება, უფრო უკეთ აღჭურვილი სანქციების კომიტეტების შექმნა, იმ პირთა სუსტი მხარეების უკეთ განსაზღვრა, რომელთა ქცევის წესების შეცვლასაც ცდილობს საერთაშორისო საზოგადოებრიობა, და ზოგადად უფრო მოქნილი მიდგომების უზრუნველყოფა.

13. მეორე - სანქციების მოქმედების მთელი პერიოდის განმავლობაში უნდა განხორციელდეს ეფექტური კონტროლი, რომელიც ყოველთვის მოითხოვება პაქტის საფუძველზე. თუ რომელიმე გარეშე მხარე ქვეყნის შიგნით არსებულ სიტუაციაზე რაიმე სახით იღებს ნაწილობრივ პასუხისმგებლობას (წესდების VII თავის საფუძველზე ან სხვა დებულებების შესაბამისად), მან უნდა იკისროს ვალდებულება, რომ ყველა შესაძლო ღონისძიებას განახორციელებს სანქციას დაქვემდებარებული ქვეყნის მოსახლეობის ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების დასაცავად.

14. მესამე - ეს მხარე იღებს ვალდებულებას, „დამოუკიდებლად და საერთაშორისო დახმარებისა და თანამშრომლობის გზით, განსაკუთრებით, ეკონომიკურ და ტექნიკურ სფეროში, გადადგას ნაბიჯები...“ (მუხლი 2, პუნქტი 1) დაუცველი ჯგუფებისადმი მიყენებული ზიანის შესამსუბუქებლად იმ ქვეყანაში, რომლის მიმართაც სანქციებია შემოღებული.

15. წინასწარ პასუხობს რა შესაძლო კონტრარგუმენტს, რომ სანქციების შემოღების მიზნების მიღწევა, თვით მისი განმარტებიდან გამომდინარე, ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების სერიოზულ დარღვევას იწვევს, კომიტეტი მიუთითებს ბოლოდროინდელ მნიშვნელოვან გამოკვლევაში გაკეთებულ დასკვნაზე, სადაც ნათქვამია, რომ „ბავშვებისადმი მიყენებული ზიანის ან სხვა არახელსაყრელი შედეგების შემცირების მიზნით მიღებული გადაწყვეტილებები შეიძლება განხორციელდეს სანქციის პოლიტიკური მიზნისათვის ზიანის მიყენების გარეშე“.⁷⁰ ეს პრინციპი იმავე ხარისხით ეხება სხვა დაუცველ ჯგუფებსაც.

16. წინამდებარე ზოგადი კომენტარის მიღებით, კომიტეტის ერთადერთი მიზანია ყურადღება მიექცეს იმ ფაქტს, რომ ამა თუ იმ ქვეყნის მოსახლეობა არ კარგავს თავის ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებს იმის საფუძველზე, რომ მათი ქვეყნის ხელმძღვანელობამ დაარღვია საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოების ნორმები. ამ შემთხვევაში არ განიხილება ასეთ ხელმძღვანელთა დახმარების ან წახალისების საკითხი, ან საერთაშორისო საზოგადოებრიობის კანონიერი ინტერესებისათვის ზიანის მიყენების საკითხი, რომელიც გაეროს წესდების დებულებების და საერთაშორისო სამართლის ზოგადი პრინციპების უფრო მკაცრ დაცვას- თანაა დაკავშირებული. პირიქით, კომიტეტი მტკიცედაა დარწმუნებული, რომ ერთი სახის უკანონობას არ უნდა დაუპირისპირდეს სხვა სახის უკანონობა, რომელიც უგულვებელყოფს ფუნდამენტურ უფლებებს, რომელიც ლეგიტიმურ საფუძველს აძლევს და უზრუნველყოფს ნებისმიერი ასეთი სახის კოლექტიური ქმედებების დაკანონებას.

ზოგადი კომენტარი №9 (მეცხრამეტე სესია, 1998 წ.)
(ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტის მოხსენება, UN doc. E/1999/22, გვ. 117-121)

პაქტის გამოყენება შიდასახელმწიფოებრივ სამართალში

ა. შიდასახელმწიფოებრივ სამართალში პაქტის მოქმედების უზრუნველყოფა

1. კომიტეტმა, თავის ზოგად კომენტარში №3 (1990 წ.) განიხილა მონაწილე სახელმწიფოების (პაქტის მე-2 მუხლის პირველი პუნქტი)⁷¹ ვალდებულებების ბუნება და მათი მოქმედების არეალი. წინამდებარე კომენტარის მიზანია ამ დოკუმენტის ზოგიერთი ელემენტის დეტალური დამუშავება. მონაწილე სახელმწიფოთა უმთავრესი მოვალეობაა პაქტით აღიარებული უფლებების განხორციელება. ავალდებულებს რა მიაღწიონ ამას „ყველა სათანადო საშულებებით“, პაქტი სახელმწიფოებს ფართო და მოქნილ მიდგომებს სთავაზობს, რომელიც ითვალისწინებს თითოეული სახელმწიფოს სამართლებრივ და ადმინისტრაციულ სისტემებს და სხვა შესაბამის გარემოებებს.

2. მაგრამ ამ მოქნილ მიდგომას თან სდევს თითოეული მონაწილე სახელმწიფოს ვალდებულება - ხელმისაწვდომი რესურსების გამოყენებით უზრუნველყოს პაქტით აღიარებული უფლებების განხორციელება. ამ მხრივ აუცილებელია მხედველობაში იქნეს მიღებული ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის ფუძემდებლური მოთხოვნები. ამრიგად, პაქტის ნორმები სათანადოდ უნდა იქნეს გათვალისწინებული შიდა კანონმდებლობაში, ნებისმიერ დაზარალებულ პირს ან პირთა ჯგუფს უნდა ჰქონდეს შელახული უფლებების აღდგენის ან დაცვის საშუალება, ასევე სათანადო ღონისძიებები უნდა განხორციელდეს მთავრობის ანგარიშვალდებულებასთან მიმართებით.

3. პაქტის შიდა სამართალში გამოყენების საკითხები საერთაშორისო სამართლის ორი პრინციპის ჭრილში უნდა იქნას განხილული. პირველი პრინციპი, რომელიც საერთაშორისო სახელ- შეკრულებო სამართლის შესახებ ვენის კონვენციის 27-ე მუხლშია ასახული,⁷² ადგენს, რომ „მონაწილე სახელმწიფოს ხელშეკრულების შეუსრულებლობის გამართლება არ შეუძლია შიდა სამართლის დებულებების საფუძველზე“. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, სახელშეკრულებო ვალდებულებების განხორციელების მიზნით, სახელმწიფოებმა სათანადოდ უნდა შეცვალონ შიდა კანონმდებლობა. მეორე პრინციპმა ასახვა ჰპოვა ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მე-8 მუხლში, რომლის თანახმადაც „ყოველ ადამიანს უფლება აქვს ეფექტურად აღიდგინოს თავისი უფლებები კომპეტენტურ ეროვნულ სასამართლოში, როცა დარღვეულია მისი კონსტიტუციური თუ კანონით მინიჭებული ძირითადი უფლებები“. ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტში არ არის სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მე-2 მუხლის მე-3 პუნქტის ბ) ქვეპუნტის ანალოგიური დებულება, რომელიც მონაწილე სახელმწიფოს ავალდებულებს „უზრუნველყოს თითეული პირის სასამართლო დაცვის უფლება“. მიუხედავად ამისა, სახელმწიფომ, რომელიც ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების დარღვევის შემთხვევებში ცდილობს თავი იმართლოს ადგილობრივ სამართალში შესაბამისი დაცვითი საშუალებების არქონით, უნდა დაამტკიცოს, რომ ეს საშუალებები არ ითვლება „სათანადო საშუალებად“ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების პაქტის მე-2 მუხლის პირველი პუნქტის გაგებით, ან სხვა, პრაქტიკაში დანერგილი საშუალებების არსებობის გამო ასეთი საშუალებების არსებობა აუცილებლობას არ წარმოადგენს. ამის დამტკიცება ძნელი იქნება და კომიტეტს მიაჩნია, რომ პრაქტიკაში დანერგილი სხვა „საშუალებები“, შესაძლოა არაეფექტური გამოდგეს თუ ისინი გამყარებული არ იქნება სასამართლო დაცვის სხვა საშუალებებით.

ბ. პაქტის სტატუსი შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის სისტემაში

4. ზოგადად, ადამიანის უფლებათა სფეროს სამართლებრივი ძალის მქონე საერთაშორისო სტანდარტები პირდაპირ და უშუალოდ უნდა გამოიყენებოდნენ მონაწილე სახელმწიფოების შიდა სამართლებრივ სისტემაში, რითაც პირებს საშუალება უნდა მიეცეთ თავიანთი უფლებებით სარგებლობა დაიცვან ეროვნულ სასამართლოებში ან მართლმსაჯულების სხვა ორგანოებში. ამ კუთხით სამართლებრივი დაცვის საშუალებათა ამოწურვის ნორმა ეროვნული დაცვის საშუალებების უზენაესობას განამტკიცებს. მნიშვნელოვანია ინდივიდუალური საჩივრების განხილვის საერთაშორისო პროცედურების არსებობა და მათი შემდგომი განვითარება, თუმცა ეს პროცედურები საბოლოო ჯამში მხოლოდ ავსებენ ეფექტურ ადგილობრივი საშუალებებს.

5. პაქტი არ ითვალისწინებს რაიმე კონკრეტულ საშუალებებს, რომელთა მეშვეობითაც მისი დებულებები ეროვნულ სამართალში უნდა განხორციელდეს. უფრო მეტიც, მასში არ არის რაიმე დებულება, რომელიც ეროვნულ სამართალში პაქტის სრულ ინკორპორირებას ან რაიმე სტატუსის განსაზღვრას მოითხოვს. მიუხედავად იმისა, რომ შიდა სამართლებრივ სისტემაში პაქტით აღიარებული უფლებების განხორციელების უზრუნველყოფის კონკრეტული მეთოდების შერჩევა თითოეული მონაწილე სახელმწიფოს ინდივიდუალურ გადაწყვეტილებაზეა დამოკიდებული, გამოყენებული მეთოდები უნდა იყოს სათანადო, რათა მათ უზრუნველყონ მონაწილე სახელმწიფოს მიერ პაქტით აღებული ვალდებულებების სრული განხორციელება. შერჩეული საშუალებები აგრეთვე ექვემდებარებიან კომიტეტის მხრიდან განხილვას, რაც კომიტეტის მიერ მონაწილე სახელმწიფოების პაქტის ვალდებულებების შესრულების შესაბამისობის შემოწმების ნაწილს წარმოადგენს.

6. მონაწილე სახელმწიფოების მიერ პაქტის გამოყენების ანალიზი უჩვენებს, რომ სახელმწიფოები სხვადასხვა მიდგომებს იყენებენ. ზოგი სახელმწიფო საერთოდ არავითარ კონკრეტულ ღონისძიებას არ ღებულობს. იმ სახელმწიფოთა შორის, რომლებიც ღონისძიებებს ღებულობენ, ზოგმა მათგანმა შიდა სამართალში პაქტის „ტრანსფორმირება“ მოახდინა მოქმედ კანონმდებლობაში დამატებებისა და ცვლილებების შეტანის გზით პაქტის კონკრეტულ დებულებებზე მითითებების გარეშე. სხვებმა შიდა სამართლებრივ სისტემაში პაქტის ინკორპორირება მოახდინა პაქტის დებულებების შეუცვლელად, რის შედეგადაც იგი ეროვნული სამართლის სისტემის ნაწილი გახდა. ხშირად ეს ხორციელდება კონსტიტუციური დებულებების მეშვეობით, რომლებიც ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ხელშეკრულებების დებულებებს უპირატეს ძალას ანიჭებენ იმ ეროვნულ კანონებთან მიმართებით, რომლებიც ასეთ ხელშეკრულებებთან შესაბამისობაში არ არიან. პაქტისადმი სახელმწიფოთა მიდგომას მნიშვნელოვნად განაპირობებს მათ მიერ ზოგადად საერთაშორისო ხელშეკრულებებისადმი ეროვნული სამართლებრივი სისტემით დადგენილი მიდგომა.

7. შერჩეული მეთოდოლოგიის მიუხედავად, დაცული უნდა იქნეს პაქტის განხორციელების ვალდებულებიდან გამომდინარე მთელი რიგი პრინციპები. უპირველეს ყოვლისა, განხორციელების შერჩეული საშუალებები უნდა იყოს სათანადო, რათა უზრუნველყოს პაქტით აღებული ვალდებულებების შესრულება. ეროვნული სამართლის სისტემაში პაქტით აღიარებული უფლებებისათვის სამართლებრივი ძალის მინიჭების ოპტიმალური საშუალების განსაზღვრისას, აქტუალური მნიშვნელობა აქვს ამ უფლებების სასამართლოში დაცვის შესაძლებლობის უზრუნველყოფას (იხ. ქვემოთ მე-10 პუნქტი). მეორე, მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული ის საშუალებები, რომლებიც მოცემულ ქვეყანაში ეფექტურად გამოიყენებიან სხვა სახის უფლებების დასაცავად. იმ შემთხვევაში, როდესაც ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტის განხორციელებისათვის გამოყენებული საშუალებები მკვეთრად განსხვავდება ადამიანის უფლებათა სფეროს სხვა ხელშეკრულებების განხორციელების საშუალებებისაგან, მოყვანილ უნდა იქნეს ჯეროვანი დასაბუთება იმ ფაქტის გათვალისწინებით, რომ პაქტის დებულებები მნიშვნელოვანწილად შეესაბამება სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა პაქტის დებულებებში გამოყენებულ ფორმულირებებს.

8. მესამე - მიუხედავად იმისა, რომ პაქტის საფუძველზე სახელმწიფოებს ოფიციალურად არ ევალებათ ეროვნულ სამართალში მისი დებულებების ინკორპორირება, ასეთი ღონისძიების განხორციელება სასურველია. პირდაპირი ინკორპორაცია საშუალებას იძლევა თავიდან იქნეს აცილებული სახელშეკრულებო ვალდებულებების ეროვნულ სამართლებრივ სისტემაში ტრანსფორმირების დროს წამოჭრილი პრობლემები და ადამიანებს საშუალება ეძლევათ პირდაპირ მიმართონ სასამართლოს პაქტით აღიარებული უფლებების დაცვის მიზნით. ამ მიზეზებიდან გამომდინარე, კომიტეტი მოუწოდებს სახელმწიფოებს ოფიციალურად მიიღონ ან ინკორპორირების გზით განახორციელონ პაქტის ეროვნულ კანონმდებლობაში ჩართვა.

გ. სასამართლო დაცვის საშუალებების მნიშვნელობა

სამართლებრივი თუ სასამართლო დაცვის საშუალებები?

9. ეფექტური დაცვის უფლება არ უნდა განიხილებოდეს როგორც სასამართლო დაცვის უპირობო მოთხოვნა. ხშირ შემთხვევაში საკმარისი იქნება ადმინისტრაციული დაცვის ფორმებიც, და მათ, ვინც მონაწილე სახელმწიფოს იურისდიქციის ქვეშ იმყოფებიან, კანონიერი საფუძველი აქვთ, კეთილსინდისიერების პრინციპზე დაფუძნებით, იმედი იქონიონ, რომ გადაწყვეტილებების მიღების დროს ადმინისტრაციული ორგანოები პაქტის მოთხოვნებს გაითვალისწინებენ. ადმინისტრაციული დაცვის ნებისმიერი ამგვარი საშუალება უნდა იყოს მისაწვდომი, მისაღები, დროული და ეფექტური. ზოგჯერ კარგი იქნებოდა ადმინისტრაციული პროცედურების საბოლოოდ სასამართლოში გასაჩივრების უფლების უზრუნველყოფა. სწორედ ასევე, არსებობს ზოგიერთი ვალდებულება, როგორიცაა დისკრიმინაციის დაუშვებლობის ვალდებულება⁷³ (და კიდევ სხვა უფლებები), რომელთა მიმართებით, პაქტის მოთხოვნების განხორციელების მიზნით, სასამარ- თლო დაცვის მექანიზმების არსებობა სავალდებულოა. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ყველა შემთხვევაში, როდესაც პაქტით აღიარებული ამა თუ იმ უფლების სრული და ეფექტური დაცვა შეუძლებელია გარკვეული სასამართლო ჩარევის გარეშე, სასამართლო დაცვის მექანიზმების გათვალისწინება აუცილებელია. უფლებების უზრუნველყოფის შესაძლებლობა სასამართლოს მეშვეობით

10. როდესაც საუბარი სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს ეხება, მათი დარღვევის შემთხვევაში სასამართლო დაცვის მექანიზმები, როგორც წესი, თავისთავად იგულისხმება. სამწუხაროდ, ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების მიმართ მიდგომა ხშირად სრულიად საწინააღმდეგოა. ეს განსხვავება არ შეიძლება გამართლებულ იქნეს არც ამ უფლებების ბუნებით და არც პაქტის დებულებებით. კომიტეტმა უკვე მკაფიოდ განაცხადა, რომ მას დასაშვებად მიაჩნია პაქტის ზოგიერთი დებულების პირდაპირი გამოყენება. ასე მაგალითად, ზოგად კომენტარში №3 (1990 წ.) მან მაგალითად მოიყვანა პაქტის შემდეგი მუხლები: მე-3, მე-7 (ქვეპუნქტები ა) და ი)), მე-8, მე-10 (პუნქტი 3), მე-13 (პუნქტი 2, ქვეპუნქტი ა), და პუნქტი 3 და 4) და მე-15 (პუნქტი 3). ამ მხრივ მნიშვნელოვანია ერთმანეთისაგან განვასხვავოთ უფლებათა სასამართლო დაცვის უზრუნველყოფის შესაძლებლობა (ეს ეხება საკითხებს, რომელთა გადაწყვეტაც სათანადო დონეზე ხორციელდება სასამართლოების მიერ) და თვითაღსრულებადი ნორმები (რომელიც უშუალოდ სასამრთლოს მიერ შეიძლება იქნეს გამოყენებული). თუმცა სავალდებულოა გათვალისწინებულ იქნეს ზოგადი მიდგომა, რომელიც თითოეული სამართლებრივი სისტემისთვისაა დამახასიათებელი და ყურადღება მიექცეს იმ ფაქტს, რომ პაქტში არ არის არცერთი უფლება, რომელთა სასამართლო დაცვის განხორციელება, მათი არსებითი ასპექტების საფუძველზე, შეუძლებელი იყოს არსებულ სამართლებრივ სისტემებში. ზოგჯერ გამოითქმის მოსაზრება, რომ რესურსების განაწილებასთან დაკავშირებული საკითხები განხილულ უნდა იქნეს არა სასამართლოების, არამედ პოლიტიკური ორგანოების მიერ. მიუხედავად იმისა, რომ აუცილებელია ჯეროვანი პატივი მიეგოს ხელისუფლების სხვადასხვა შტოების კომპეტენციების გამიჯვნას, უნდა ვაღიაროთ, რომ სასამართლოები, როგორც წესი, უკვე მონაწილეობენ საკითხთა ფართო სპექტრის გადაწყვეტაში, რომელსაც დიდი მნიშვნელობა აქვთ რესურსების განაწილების თვალსაზრისით. ამრიგად, ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების ხისტი კლასიფიკაციის მიღება, რაც მათ უკვე მათი განმარტებიდან გამომდინარე სასამართლო დაცვის საშუალებას მოუსპობს, აღქმული იქნება როგორც თვითნებური გადაწყვეტილება და იგი მიუღებელია იმ პრინციპისათვის, რომლის საფუძველზეც აღიარებულია ადამიანის უფლებათა ორი ჯგუფის განუყოფელობა და ურთიერთდამოკიდებულება. ეს ასევე მნიშვნელოვნად შეზღუდავდა სასამართლოების საშუალებებს, დაეცვათ საზოგადოების ყველაზე უფრო დაუცველი და მიუსაფარი ჯგუფების უფლებები.

თვითაღსრულება

11. პაქტი არ გამორიცხავს იმის შესაძლებლობას, რომ მასში აღიარებული უფლებები განხილულ იქნეს როგორც თვითაღსრულებადი იმ სისტემებში, სადაც ასეთი საშუალება გათვალისწინებულია. უფრო მეტიც, პაქტის მომზადების პერიოდში იყო მცდელობა მასში ჩაერთოთ კონკრეტული დებულება „მისი თვითაღსრულებადობის შესაძლებლობის გამორიცხვის შესახებ“, რაც ერთმნიშვნელოვნად იქნა უარყოფილი. მრავალ სახელმწიფოში ამა თუ იმ სახელშეკრულებო დებულების თვითაღსრულებადობის საკითხის გადაწყვეტა სასამართლოს, და არა აღმასრულებელი თუ საკანონმდებლო ორგანოების კომპეტენციაში შედის. ამ ფუნქციის ეფექტური გამოყენებისათვის შესაბამისმა სასამართლოებმა და მართლმსაჯულების სხვა ორგონოებმა უნდა გაიაზრონ პაქტის ბუნება და მნიშვნელობა, ასევე სასამართლო დაცვის საშუალებების როლი მის განხორციელებაში. ასე მაგალითად, იმ შემთხვევაში, როდესაც სახელმწიფო მონაწილეობს სამართალწარმოებაში, მან შიდა სამართლის ისეთ განმარტებას უნდა შეუწყოს ხელი, რომელიც პაქტის ვალდებულებების შესრულებაში დაეხმარება. ანალოგიური გზით, სასამართლოს მუშაკთა მომზადებისას სრულად უნდა იქნას გათვალისწინებული პაქტით აღიარებული უფლებების სასამართლო დაცვის შესაძლებლობის უზრუნველყოფა. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, რომ თავიდან იქნეს აცილებული აპრიორი მოსაზრება, რომ ეს ნორმები არ შეიძლება განიხილებოდეს როგორც თვითაღსრულებადი ბუნების მქონე. უფრო მეტიც, მრავალი მათგანის ფორმულირება ისევე ნათელი და კონკრეტულია, როგორც ადამიანის უფლებათა სფეროს სხვა ხელშეკრულებების ფორმულირება, რომელთა დებულებებსაც სასამართლოები რეგულარულად მიიჩნევენ როგორც თვითაღსრულებადს.

დ. პაქტისადმი დამოკიდებულება ეროვნულ სასამართლოებში

12. კომიტეტის მიერ შემუშავებულ სახელმწიფოთა მოხსენებებთან დაკავშირებულ სახელმძღვანელო პრინციპებში სახელმწიფოებს მოეთხოვებათ წარმოადგინონ ინფორმაცია თუ „რამდენადაა შესაძლებელი პაქტის დებულებების პირდაპირი დაცვა სასამართლოებში, მართლმსაჯულების სხვა ორგანოებში ან ადმინისტრაციულ ორგანოებში“.⁷⁴ ზოგიერთმა სახელმწიფომ წარმოადგინა ასეთი ინფორმაცია, მაგრამ მომავალ მოხსენებებში ამ ელემენტს მეტი ყურადღება უნდა მიექცეს. კერძოდ, კომიტეტი სთხოვს მონაწილე სახელმწიფოებს, რომ მათ წარმოდგინონ ინფორმაცია მათი სასამართლოების მიერ მიღებულ ნებისმიერ მნიშვნელოვან გადაწყვეტილებაზე, რომელთა მიღებასაც პაქტის დებულებები დაედო საფუძვლად.

13. მიღებული ინფორმაციიდან ნათელია, რომ სახელმწიფოების პრაქტიკა მკვეთრად განსხვავდება ერთმანეთისაგან. კომიტეტი აღნიშნავს, რომ ზოგი სასამართლო პაქტის დებულებებს პირდაპირ იყენებს, ხოლო ზოგი მას იყენებს როგორც განმარტებით სტანდარტებს. სასამართლოთა გარკვეული ნაწილი მზადაა პრინციპში აღიაროს პაქტის დებულებები ადგილობრივი სამართლის დებულებების განმარტებისათვის, მაგრამ პრაქტიკულად საქმეებზე მიღებულ გადაწყვეტილებებზე ან შედეგებზე პაქტის გავლენა ძალზე შეზღუდულია. სასამართლოთა ერთი ნაწილი კვლავ არ აღიარებს პაქტის რაიმე სამართლებრივ შედეგებს იმ საქმეებზე, რომელთა მხარეებიც ცდილობენ პაქტის დებულებებს დაეყრდნონ. მრავალ ქვეყანაში არის გამოუყენებელი შესაძლებლობები, რომელთა მეშვეობითაც სასამართლოებს შეუძლიათ პაქტის დებულებებს დაეყრდნონ.

14. სასამართლო ზედამხედველობის ფუნქციის განხორციელების ფარგლებში, სასამართლოებმა უნდა გაითვალისწინონ პაქტით აღიარებული უფლებები, როდესაც ეს პაქტის ვალდებულებებთან სახელმწიფოს ქცევის შესაბამისობის უზრუნველსაყოფადაა აუცილებელი. შესაბამისად, სასამართლოთა მიერ ამ პასუხისმგებლობის უგულვებელყოფა არ შეესაბამება კანონის უზენაესობის პრინციპს, რომელიც განუხრელად გულისხმობს ადამიანის უფლებების სფეროში ნაკისრი ვალდებულებების პატივისცემას.

15. საყოველთაოდ აღიარებულია, რომ შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობის ნორმები მაქსიმალურად უნდა შეესაბამებოდნენ სახელმწიფოთა საერთაშორისო-სამართლებრივ ვალდებულებებს. აქედან გამომდინარე, როდესაც გადაწყვეტილების მიმღებმა ეროვნულმა ორგანოებმა ადგილობრივი კანონმდებლობის ნორმების განმარტებებს შორის არჩევანი უნდა გააკეთონ, რომელთაგანაც ერთი არღვევს პაქტს, ხოლო მეორე არა, საერთაშორისო სამართლის ნორმების მოთხოვნით, არჩევანი ამ უკანასკნელზე უნდა შეჩერდეს. სამართლიანობისა და დისკრიმინაციის დაუშვებლობის გარანტიების განმარტება, მაქსიმალური შესაძლებლობის ფარგლებში, ისე უნდა განხორციელდეს, რომ უზრუნველყოს ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების სრული დაცვა.

ზოგადი კომენტარი №10 (მეცხრამეტე სესია, 1998 წ.)
(ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტის მოხსენება, UN doc.E/1999/22, გვ. 122-123)

ადამიანის უფლებათა დაცვის ეროვნული ინსტიტუტების როლი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების დაცვაში

1. პაქტის მე-2 მუხლის 1 პუნქტის შესაბამისად, თითოეული მონაწილე სახელმწიფო ვალდებულია „გადაგას ნაბიჯები (...) პაქტით აღიარებული უფლებების სრული განხორციელებისათვის ყველა სათანადო საშუალებებით“. კომიტეტი აღნიშნავს, რომ ადამიანის უფლებათა წახალისებისა და დაცვის ეროვნული ინსტიტუტები ერთ-ერთი საშულებაა, რომელთა მეშვეობითაც შესაძლებელია მნიშვნელოვანი ღონისძიებების განხორციელება. ბოლო წლებში ასეთი ინსტიტუტების რიცხვი საგრძნობლად იზრდება და ამ ტენდენციას ენერგიულად უწყობს ხელს გაეროს გენერალური ასამბლეა და ადამიანის უფლებათა კომიტეტი. გაეროს ადამიანის უფლებათა უმაღლესი კომისრის ოფისმა, სახელმწიფოთა დახმარებისა და წახალისების მიზნით, ეროვნულ ინსტიტუტებთან მიმართებით ფართომასშტაბური პროგრამა შეიმუშავა.

2. ასეთ ინსტიტუტებს მიეკუთვნებიან ადამიანის უფლებათა დაცვის ეროვნული კომისიები, ომბუდსმენის ოფისები, საზოგადოებრივი ორგანიზაციები და ადამიანის უფლებათა სხვა „დამცველები“, „სახალხო დამცველები“ (დეფენსორეს დელ პუებლო) და სხვები. ხშირ შემთხვევაში, ხელისუფლების მიერ შექმნილი ინსტიტუტები აღმასრულებელი და საკანონმდებლო ორგანოებისაგან დამოუკიდებელნი არიან, სრულად ითვალისწინებენ მათი ქვეყნისათვის მისაღებ ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სტანდარტებს, და უფლებამოსილნი არიან განახორციელონ სხვადასხვა სახის საქმიანობა ადამიანის უფლებათა წახალისებისა და დაცვის მიმართულებით. ასეთი ინსტიტუტები შექმნილია მკვეთრად განსხვავებული სამართლებრივი სისტემებისა და ეკონომიკური მდგომარეობის მქონე ქვეყნებში.

3. კომიტეტი აღნიშნავს, რომ ეროვნულ ინსტიტუტებს პოტენციურად უმნიშვნელოვანესი როლის შესრულება შეუძლიათ ადამიანის ყველა უფლების განუყოფლობისა და ურთიერთდამოკიდებულების ხელშეწყობისა და უზრუნველყოფის პროცესში. სამწუხაროდ, ამგვარ ეროვნულ ინსტიტუტებს ამ ფუნქციას ხშირად არ აკისრებენ, ან თვით ინსტიტუტების მიერ ხდება ამ როლის იგნორირება ან მისთვის ძალზე დაბალი პრიორიტეტის მინიჭება. ქვემოთ ჩამოთვლილია ღონისძიებები, რომელთა განხორციელებაც შეუძლიათ ან უკვე ახორციელებენ ეროვნულ ინსტიტუტები ამ უფლებებთან დაკავშირებით:

ა) ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების სფეროში ცოდნისა და ცნობიერების ამაღლების მიზნით საგანმანათლებლო და ინფორმაციული პროგრამების განხორციელების ხელშეწყობა როგორც მოსახლეობის ფართო ფენებისათვის, ისე კონკრეტული ჯგუფებისათვის, მაგალითად სახელმწიფო მოხელეთათვის, სასამართლო სისტემის მუშაკებისათვის, კერძო სექტორისათვის და პროფესიული მოძრაობებისათვის;

ბ) მოქმედი კანონმდებლობისა და ადმინისტრაციული აქტების, ასევე კანონპროექტებისა და სხვა წინადადებების ძირეული შესწავლა მათი ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტთან შესაბამისობის უზრუნველყოფის მიზნით;

გ) ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებთან დაკავშირებით ტექნიკური რჩევების ან გამოკვლევების უზრუნველყოფა, მათ შორის სახელმწიფო ორგანოების ან სხვა ორგანიზაციების მოთხოვნის საფუძველზე;

დ) საერთო ეროვნულ დონეზე მაჩვენებლების განსაზღვრა, რომელთა მეშვეობითაც შესაძლებელი იქნება პაქტით გათვალისწინებული ვალდებულებების შესრულების შეფასება;

ე) კვლევებისა და გამოკითხვების ჩატარება ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების განხორციელების მასშტაბების შესახებ როგორც საერთო სახელმწიფოებრივ დონეზე, ასევე მის ცალკეულ ტერიტორიებზე ან განსაკუთრებით დაუცველ საზოგადოებრივ ჯგუფებში;

ვ) პაქტით აღიარებული კონკრეტული უფლებების დაცვაზე დაკვირვება და სახელმწიფო ორგანოებისათვის და საზოგადოებისათვის შესაბამისი მოხსენებების წარდგენა; და

ზ) სახელმწიფოში მოქმედი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების ნორმათა დარღვევის შესახებ შემოსული საჩივრების განხილვა.

4. კომიტეტი მონაწილე სახელმწიფოებს მოუწოდებს, რომ ადამიანის უფლებათა დაცვის ეროვნული ინსტიტუტების მანდატი ჯეროვნად ითვალისწინებდეს ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებს და მონაწილე სახელმწიფოებს სთხოვს, კომიტეტისადმი წარდგენილ მოხსენებებში ჩართონ დეტალური ინფორმაცია როგორც მანდატების, ისე ამ ინსტიტუტების ძირი- თადი საქმიანობის შესახებ.

ზოგადი კომენტარი №11 (მეოცე სესია, 1999 წ.)
(ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტის მოხსენება, UN doc. E/2000/22, გვ. 99-101)

სამოქმედო გეგმები დაწყებითი განათლებისათვის (მუხლი 14)

1. ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მე-14 მუხლის შესაბამისად, თითოეული მონაწილე სახელმწიფო, რომელსაც შესაძლებლობა არ ჰქონდა შემოეღო სავალდებულო უფასო დაწყებითი განათლება, ვალდებულებას იღებს, ორ წელიწადში შეიმუშაოს და მიიღოს ღონისძიებათა დეტალური გეგმა, რათა თანდათანობით, წლების გონივრული რაოდენობის განმავლობაში - რაც ამ გეგმაში უნდა იყოს დადგენილი - განახორციელოს საყოველთაო სავალდებულო უფასო განათლების პრინციპი. მე-14 პუნქტის შესაბამისად აღებული ვალდებულების მიუხედავად, მთელ რიგ სახელმწიფოებს, უფასო და სავალდებულო დაწყებითი განათლების სამოქმედო გეგმა, არც შეიმუშავებიათ და არც განუხორციელებიათ.

2. განათლების უფლებას - რომელიც პაქტის მე-13 და მე-14 მუხლებითაა აღიარებული, ასევე სხვა საერთაშორისო ხელშეკრულებებით, როგორიცაა ბავშვის უფლებათა კონვენცია და კონვენცია ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ - სასიცოცხლო მნიშვნელობა ენიჭება. იგი სხვადასხვაგვარად კლასიფიცირდება: როგორც ეკონომიკური უფლება, როგორც სოციალური უფლება და როგორც კულტურული უფლება. იგი ყველა ჩამოთვლილ უფლებასთანაა შეხებაში. იგი აგრეთვე გარკვეულ შემთხვევებში სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებასაც წარმოადგენს, რადგან მას ცენტრალური ადგილი უკავია ამ უფლებების სრულ და ეფექტურ განხორციელებაში. ამ მიმართებით განათლების უფლება თავის თავში შემჭიდროვებულად ასახავს ადამიანის ყველა უფლების განუყოფლობასა და ურთიერთდამოკიდებულებას.

3. მე-14 მუხლიდან გამომდინარე მკაფიო და ერთმნიშვნელოვანი ვალდებულების შესაბამისად, ყველა მონაწილე სახელმწიფო ვალდებულია კომიტეტს წარუდგინოს, ქვემოთ, მე-8 პუნქტში მითითებული დებულებების შესაბამისად შემუშავებული, სამოქმედო გეგმა. ეს ვალდებულება განსაკუთრებით ზედმიწევნით უნდა შესრულდეს, იმ ფაქტის გათვალისწინებით, რომ შეფასების თანახმად, დღეისათვის, სასკოლო ასაკის 130 მილიონ ბავშვს, რომელთა ორ მესამედს გოგონები შეადგენენ,⁷⁵ ხელი არ მიუწვდება დაწყებით განათლებაზე. კომიტეტს მთელი სერიოზულობით ესმის, რომ მონაწილე სახელმწიფოებს სხვადასხვა ხასიათის ფაქტორები ხელს უშლიან წარმოადგინონ სამოქმედო გეგმა. მაგალითად, ასეთ ხელშემშლელ ფაქტორებს მიეკუთვნებიან 70-იან წლებში დაწყებული სტრუქტურული გარდაქმნები, 80-იანი წლებისათვის დამახასიათებელი დავალიანებით გამოწვეული კრიზისები და 90-იანი წლების ბოლო პერიოდის ფინანსური კრიზისები, ასევე სხვა ფაქტორები, რომლებიც მნიშვნელოვნად აფერხებდნენ დაწყებით განათლებაზე ხელმისაწვდომობას. თუმცა, ეს სირთულეები მონაწილე სახელმწიფოებს არ ათავისუფლებენ სამოქმედო გეგმის შედგენისა და მისი კომიტეტისათვის წარდგენის ვალდებულებისაგან, როგორც ეს მე-14 მუხლითაა გათვალისწინებული.

4. პაქტის მონაწილე სახელმწიფოების მიერ მე-14 მუხლის საფუძველზე მომზადებულ სამოქმედო გეგმებს განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვთ. როგორც კომიტეტის საქმიანობამ უჩვენა, განათლების საშუალებებზე ამ ბავშვების მიუწვდომლობას ხშირად ამძიმებს ის გარემოება, რომ იმავდროულად ამ ბავშვების სხვა უფლებებიც ირღვევა. მაგალითად, ეს ბავშვები, რომლებიც შეიძლება უკიდურეს სიღარიბეში ცხოვრობდნენ და არაჯანსაღ ცხოვრებას ეწეოდნენ, ხშირად იძულებითი შრომის ან ექსპლუატაციის სხვა ფორმის მსხვერპლნი ხდებიან. გარდა ამისა, შეინიშნება პირდაპირი დამოკიდებულება გოგონათა დაწყებით განათლებაში ჩართვის დონესა და ადრეული ქორწინებების რიცხვის შემცირებას შორის.

5. მე-14 მუხლში არის ელემენტები, რომლებიც კომიტეტის მიერ მონაწილე სახელმწიფოების მოხსენებების განხილვის შედეგად დაგროვილი მნიშვნელოვანი გამოცდილების გარკვეულ ანალიზს მოითხოვს.

6. სავალდებულობა. სავალდებულობის ელემენტი ხაზს უსვამს ფაქტს, რომ არც მშობლებს, არც მეურვეებს და არც სახელმწიფოს უფლება არა აქვს თავისი შეხედულებისამებრ გადაწყვიტოს, მიიღოს თუ არა ბავშვმა დაწყებითი განათლება. სწორედ ასევე, განათლების სფეროში სქესის ნიშნით დისრიმინაციის აკრძალვა, რაც პაქტის მე-2 და მე-3 მუხლებითაა განმტკიცებული, ასევე ხაზს უსვამს ამ მოთხოვნას. თუმცა ამასთან ერთად უნდა აღინიშნოს, რომ შეთავაზებული განათლება უნდა იყოს სათანადო ბავშვისთვის შესაფერი და ხელს უნდა უწყობდეს ბავშვის სხვა უფლებების რეალიზაციას.

7. უფასო განათლება. ამ მოთხოვნას ერთმნიშვნელოვანი ბუნება აქვს. განათლების უფლება მკაფიოდ არის ფორმულირებული, როგორც დაწყებითი განათლების უზრუნველყოფა, რომელიც უფასო იქნება ბავშვებისათვის, მშობლებისათვის თუ მეურვეებისათვის. მთავრობის, ადგილობრივი ორგანოების თუ სკოლების მიერ დაწესებული გადასახადები და სხვა პირდაპირი ხარჯები ხელს უშლიან ამ უფლებით სარგებლობას და საფრთხის ქვეშ აყენებენ მისი განხორციელებას. მათ ხშირ შემთხვევაში რეგრესული შედეგი აქვთ. ამ გადასახადების აღმოფხვრა ის ელემენტია, რომელიც მოთხოვნილი სამოქმედო გეგმის მეშვეობით უნდა დარეგულირდეს. არაპირდაპირი ხარჯები, როგორიცაა მშობლებისაგან თანხის მოკრება (რასაც ზოგჯერ ნებაყოფლობითს უწოდებენ, როცა ფაქტიურად ეს ასე არ არის), ან შედარებით ძვირადღირებული სასკოლო ფორმის ტარების მოთხოვნა, სწორედ იმავე კატეგორიას მიეკუთვნება. სხვა არაპირდაპირი ხარჯები შეიძლება დასაშვები იყოს მათი კომიტეტის მიერ წინასწარი განხილვის პირობით. სავალდებულო დაწყებითი განათლების ეს დებულება არ ეწინააღმდეგება პაქტის მე-13 მუხლის 3 პუქტით აღიარებულ მშობლებისა და მეურვეების უფლებას „თავიანთი ბავშვებისათვის აირჩიონ არა მხოლოდ სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოთა მიერ დაარსებული სკოლები“

8. დეტალური სამოქმედო გეგმის მიღება. მონაწილე სახელმწიფომ სამოქმედო გეგმა ორი წლის განმავლობაში უნდა მიიღოს. ეს დებულება გულისხმობს ორწლიან ვადას კონკრეტულ სახელმწიფოში პაქტის ძალაში შესვლის შემდეგ, ან ორწლიან ვადას მოვლენათა შემდგომი განვითარების შემდეგ, რომელმაც შესაბამისი ვალდებულების დარღვევა გამოიწვია. ეს უწყვეტი ხასიათის ვალდებულებაა და იგი მონაწილე სახელმწიფოს, რომელზეც ეს დებულება შექმნილი სიტუაციის გამო ვრცელდება, არ ათავისუფლებს ვალდებულებისაგან იმ საფუძვლით, რომ მან გასული ორწლიანი ვადის განმავლობაში ასეთი სამოქმედო გეგმის შესრულება ვერ შეძლო. გეგმა უნდა შეიცავდეს ამ უფლების ყველა შემადგენელი კომპონენტის შესრულებისათვის საჭირო ღონისძიებებს. იგი უნდა იყოს საკმაოდ დეტალური, რათა უზრუნველყოს აღნიშნული უფლების განხორციელება. გეგმის შემუშავებაში სამოქალაქო საზოგადოების ყველა სოციალური ჯგუფის მონაწილეობას სასიცოცხლო მნიშვნელობა აქვს. ამასთან უაღრესად მნიშვნელოვანია მისი განხორციელების მიმდინარეობის პერიოდული განხილვა და საანგარიშო ხასიათის დოკუმენტების წარმოდგენა. ამ ელემენტების გარეშე აღნიშნული მუხლის მნიშვნელობა აზრს დაკარგავს.

9. ვალდებულებები. მონაწილე სახელმწიფოს არ შეუძლია თავი აარიდოს სამოქმედო გეგმის მიღების ვალდებულების შესრულებას საჭირო რესურსების ნაკლებობის მიზეზით. ამ მიზეზით აღნიშნული ვალდებულებისაგან თავის არიდება დასაშვები რომ იყოს, მაშინ ამ უნიკალური მოთხოვნის მე-14 მუხლში ჩართვის საფუძველიც არ იარსებებდა, რომელიც, თავისი განმარტების ძალით, ვრცელდება სიტუაციებზე, რომლებიც სათანადო ფინანსური რესურსების ნაკლებობით ხასიათდებიან. იგივე ნიშნით და იმავე მიზეზით, ამ სიტუაციასთან განსაკუთრებით რელევანტურია მითითება „საერთაშორისო დახმარებასა და თანამშრომლობაზე“ (მე-2 მუხლის პირველი პუნქტი) და „საერთაშორისო ღონისძიებების გატარებაზე“. თუ მონაწილე სახელმწიფო ნამდვილად განიცდის დეტალური გეგმის „შემუშავებისა და მიღებისათვის“ აუცილებელი ფინანსური რესურსების და/ან გამოცდილების ნაკლებობას, საერთაშორისო საზოგადოებრიობა ერთმნიშვნელოვნად ვალდებულია დახმარება აღმოუჩინოს ასეთ სახელმწიფოს.

10. თანდათანობითი განხორციელება. სამოქმედო გეგმა მიმართული უნდა იყოს სავალდებულო უფასო დაწყებითი განათლების უფლების თანდათანობით განხორციელებაზე მე-14 მუხლის შესაბამისად. თუმცა, მე-2 მუხლის პირველი პუნქტისაგან განსხვავებით, მე-14 მუხლში მითითებულია, რომ დადგენილი ვადა უნდა აკმაყოფილებდეს „წლების გონივრული რაოდენობის“ მოთხოვნას, უფრო მეტიც, შესრულების ვადა „მითითებული უნდა იყოს გეგმაში“. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, გეგმაში კონკრეტულად უნდა იყოს მითითებული გეგმის თითოელი ეტაპის განხორციელებისათვის დადგენილი ვადა. ამით ხაზი აქვს გასმული აღნიშნული ვალდებულების როგორც მნიშვნელობას, ასევე მისი ხასიათის სიმკაცრესაც. უფრო მეტიც, აღნიშნულთან დაკავშირებით ხაზი უნდა გაესვას იმ ფაქტს, რომ მონაწილე სახელმწიფოების სხვა ვალდებულებები, მაგალითად დისკრიმინაციის დაუშვებლობა, სრულად და დაუყონებლივ უნდა განხორციელდეს.

11. თითოეულ მონაწილე სახელმწიფოს, რომელზეც მე-14 მუხლის მოთხოვნები ვრცელდება, კომიტეტი მოუწოდებს უზრუნველყოს ამ მუხლის დებულებების სრული განხორციელება და კომიტეტისათვის შესაბამისი სამოქმედო გეგმის - როგორც პაქტით გათვალისწინებული მოხსენებების შემადგენელი და განუყოფელი ნაწილის, წარდგენა. გარდა ამისა, კომიტეტი მონაწილე სახელმწიფოებს რეკომენდაციას აძლევს, საჭიროების შემთხვევაში, დახმარებისათვის მიმართონ შესაბამის საერთაშორისო დაწესებულებებს, მათ შორის შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციას (ILO), გაეროს განვითარების პროგრამას (UNDP), იუნესკოს, გაეროს ბავშვთა ფონდს (UNICEF), საერთაშორისო სავალუტო ფონდს (IMF) და მსოფლიო ბანკს. კომიტეტი აგრეთვე შესაბამის საერთაშორისო დაწესებულებებს მოუწოდებს, მაქსიმალური შესაძლებლობების ფარგლებში დახმარება გაუწიონ მონაწილე სახელმწიფოებს რათა მათ დაუყონებლივ შეძლონ ნაკისრი ვალდებულებების შესრულება.

ზოგადი კომენტარი №12 (მეოცე სესია, 1999 წ.)
(ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტის მოხსენება, UN doc. E/2000/22, გვ. 102-110)

სათანადო კვების უფლება (მუხლი 11)

შესავალი და ძირითადი მახასიათებლები

1. სათანადო კვების უფლება მთელ რიგ საერთაშორისო სამართლებრივ აქტებშია აღიარებული. ამ უფლებას ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტი უფრო ფართოდ იხილავს, ვიდრე ნებისმიერი სხვა საერთაშორისო დოკუმენტი. პაქტის მე-11(1) მუხლის შესაბამისად, მონაწილე სახელმწიფოები აღიარებენ „თითოეული ადამიანის უფლებას, მას და მის ოჯახს ჰქონდეს ცხოვრების სათანადო დონე, შესაფერისი კვების, ტანისამოსის და საცხოვრებლის ჩათვლით; აგრეთვე უფლებას, განუწყვეტლივ იუმჯობესებდეს ცხოვრების პირობებს“, ხოლო მე-11(2) მუხლის საფუძველზე, იმისათვის, რომ შესრულდეს „ადამიანის ძირითადი უფლება - არ განიცდიდეს შიმშილს“, შესაძლებელია საჭირო გახდეს უფრო კონკრეტული და გადაუდებელი ღონისძიებების განხორციელება. ადამიანის ყველა უფლების განხორციელებისათვის სათანადო საკვების უფლებას გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება. იგი ყველა ადამიანზე ვრცელდება; ამრიგად, მე-11(1) მუხლის მითითება - „მას და მის ოჯახს“, არ გულისხმობს რაიმე შეზღუდვას ამ უფლებით სარგებლობაზე ფიზიკური პირების ან იმ შინამეურნეობების მიერ, რომლებსაც ქალები ხელმძღვანელობენ.

2. 1979 წლიდან მოყოლებული, მონაწილე სახელმწიფოების მიერ წარმოდგენილი მოხსენებების განხილვის შედეგად, კომიტეტმა სათანადო კვების უფლებასთან დაკავშირებით მნიშვნელოვანი ინფორმაცია შეაგროვა. კომიტეტი აღნიშნავს, რომ მოხსენებების წარმოდგენის სახელმძღვანელო პრინციპებში კვების უფლების მითითების მიუხედავად, მხოლოდ რამდენიმე მონაწილე სახელმწიფომ წარმოადგინა საკმარისი და კონკრეტული ინფორმაცია, რაც კომიტეტს საშუალებას აძლევს დაახასიათოს კონკრეტულ ქვეყნებში არსებული მდგომარეობა ამ უფლებასთან მიმართებით და გამოავლინოს მისი განხორციელების გზაზე არსებული დაბრკოლებები. მოცემული კომენტარის მიზანია ზოგიერთი ძირითადი პრობლემის გამოვლენა, რომელიც კომიტეტს კვების უფლებასთან მიმართებით მნიშვნელოვნად მიაჩნია. მისი მომზადება მონაწილე სახელმწიფოების მოთხოვნითაა განპირობებული - რომელიც 1996 წელს მსოფლიო სასურსათო სამიტზე გაჟღერდა - უფრო მკაფიოდ განსაზღვრულიყო პაქტის მე-11 მუხლით აღიარებული საკვებთან დაკავშირებული უფლებები, აგრეთვე კომიტეტისადმი საგანგებო თხოვნით - განსაკუთრებული ყურადღება დათმობოდა სამიტის სამოქმედო გეგმის მონიტორინგსა და პაქტის მე-11 მუხლის განხორციელების მიზნით შემუშავებულ საგანგებო ღონისძიებათა შესრულებას.

3. ამ მოთხოვნათა პასუხად კომიტეტმა გააანალიზა ადამიანის უფლებათა კომისიისა და დისკრიმინაციის აღკვეთისა და უმცირესობათა დაცვის ქვეკომისიის შესაბამისი მოხსენებები და დოკუმენტები, რომლებიც საკვების უფლებასთან - როგორც ადამიანის ერთ-ერთ უფლებას- თანაა დაკავშირებული. ამავე საკითხს დაეთმო 1997 წლის მე-17 სესიის⁷⁶ საერთო დისკუსიის ერთი დღე, სადაც განხილულ იქნა საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაციების მიერ მომზადებული სათანადო კვების უფლებასთან დაკავშირებული საერთაშორისო ქცევის კოდექსის პროექტი; კომიტეტმა აგრეთვე მონაწილეობა მიიღო გაეროს ადამიანის უფლებათა დაცვის უმაღლესი კომისრის ოფისის მიერ ორგანიზებულ, კვების უფლებისადმი - როგორც ადამიანის ერთერთი უფლებისამი - მიძღვნილ ორ საკონსულტაციო შეხვედრაში, რომელთაგან ერთი 1997 წლის დეკემბერში ჟენევაში გაიმართა, ხოლო მეორე 1998 წლის ნოემბერში - რომში (გაეროს სურსათისა და სასოფლო მეურნეობის ორგანიზაციასთან ერთად) და გაითვალისწინა ამ შეხვედრებზე მიღებული დასკვნითი მოხსენებები. 1999 წლის აპრილში კომიტეტმა მონაწილეობა მიიღო სიმპოზიუმში „ადამიანის უფლებათა მიდგომის არსი და პოლიტიკა სურსათისა და საკვების სფეროს პოლიტიკისა და პროგრამებისადმი“, რომელიც ჟენევაში ადამიანის უფლებათა უმაღლესი კომისრის ეგიდით გაიმართა გაეროს კოორდინაციის ადმინისტრაციული კომიტეტის/საკვების ქვეკომიტეტის 26-ე სესიის მსვლელობისას.

4. კომიტეტი დაბეჯითებით აცხადებს, რომ სათანადო კვების უფლება განუხრელადაა დაკავშირებული პიროვნების ღირსებასთან და მას არსებითი მნიშვნელობა აქვს ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამრთლით აღიარებული ადამიანის სხვა უფლებების განხორციელებისათვის. იგი ასევე განუყოფელია სოციალური სამართლიანობისაგან, რომლის უზრუნველსაყოფად აუცილებელია სიღარიბის აღმოფხვრისა და ადამიანის ყველა უფლების განხორციელებისკენ მიმართული ეკონომიკური, ეკოლოგიური და სოციალური პოლიტიკის გატარება როგორც ეროვნულ, ისე საერთაშორისო დონეზე.

5. მიუხედავად იმისა, რომ საერთაშორისო საზოგადოებრიობა კვების უფლების სრული მოცულობით დაცვის მნიშვნელობას ადასტურებს, კვლავ შეინიშნება შემაშფოთებელი სხვაობა პაქტის მე-11 მუხლის საფუძველზე განსაზღვრულ ნორმებსა და მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში არსებულ სიტუაციებს შორის. 840 მილიონზე მეტი ადამიანი, რომელთა უმრავლესობა განვითარებად ქვეყნებში ცხოვრობს, საკვების მუდმივ ნაკლებობას განიცდის; მილიონობით ადამიანი იტანჯება შიმშილით სტიქიური უბედურებების, მზარდი სამოქალაქო არეულობების და საკვების, როგორც პოლიტიკური იარაღის გამოყენების შედეგად. კომიტეტი აღნიშნავს, რომ მიუხედავად იმისა, რომ შიმშილი და არასათანადო კვების პრობლემა განსაკუთრებით მწვავედ განვითარებად ქვეყნებში დგას, იგი ასევე დამახასიათებელია ეკონომიკური თვალსაზრისით მაღალგანვითარებული ქვეყნებისთვის. არსებითად, შიმშილისა და არასათანადო კვების პრობლემა გამომდინარეობს არა სურსათის ნაკლებობიდან, არამედ იგი მსოფლიოს მოსახლეობის ფართო სეგმენტის სურსათზე მიუწვდომლობის შედეგია, რაც ძირითადად სიღარიბითაა განპიროვნებული.

მე-11 მუხლის პირველი და მე-2 პუნქტების ნორმატიული შინაარსი

6. საკვების უფლების განხორციელებას მხოლოდ მაშინ აქვს ადგილი, როდესაც ყველა კაცს, ქალს და ბავშვს, ცალკე ან სხვებთან ერთად, ნებისმიერ დროს აქვს სათანადო საკვებზე ფიზიკური და ეკონომიური მისაწვდომობის, ან მისი შოვნის საშუალება. ამრიგად, საკვების უფლება არ უნდა იქნეს განხილული ვიწრო ან შეზღუდული მნიშვნელობით და იგი არ უნდა იქნეს დაყვანილი კალორიების, პროტეინების და სხვა კონკრეტული საკვები ნივთიერებების მინიმალურ პაკეტზე. საკვების უფლება თანდათანობით უნდა განხორციელდეს. მიუხედავად ამისა, შიმშილობის შედეგების შესუსტებისა და გადაჭრის მიზნით სახელმწიფო ვალდებულია განახორციელოს ყველა საჭირო ღონისძიება, თვით სტიქიური და სხვა სახის უბედურებების დროსაც, როგორც ეს მე-11 მუხლის მე-2 პუნქტითაა განსაზღვრული.

სურსათის და მასზე მისაწვდომობის სათანადობა და მდგრადობა

7. საკვებთან დაკავშირებით სათანადობის ცნებას განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს, ვინაიდან იგი გამოყოფს მთელ რიგ ფაქტორებს, რომელსაც ჯეროვანი ყურადღება უნდა მიექცეს კონკრეტული საკვები პროდუქტების ან მათი რაციონის მისაწვდომობის განსაზღვრისას პაქტის მე-11 მუხლის შესაბამისობის კონტექსტში. მდგრადობის ცნება შინაგანად არის დაკავშირებული სათანადო კვებასთან ან საკვების უსაფრთხოებასთან, ვინაიდან იგი ითვალისწინებს სურსათზე ხელმისაწვდომობას როგორც დღევანდელი, ასევე მომავალი თაობებისათვის. ტერმინის - „სათანადობა“ - ზუსტი განსაზღვრა მნიშვნელოვნადაა დაკავშირებული ძირითად სოციალურ, ეკონომიკურ, კულტურულ, კლიმატურ, ეკოლოგიურ და სხვა პირობებზე, მაშინ როცა „მდგრადობა“ გრძელვადიანობის და მისაწვდომობის აღმნიშვნელი ცნებაა.

8. კომიტეტი თვლის, რომ სათანადო საკვების ძირითადი შინაარსი გულისხმობს:

- სურსათის არსებობას, რომელიც თავისი რაოდენობითა და ხარისხით აკმაყოფილებს ადამიანთა მოთხოვნილებას საკვებ რაციონზე, არ შეიცავს მავნე ნივთიერებებს და მისაღებია კონკრეტული კულტურული გარემოსათვის;

- ასეთ სურსათზე ხელმისაწვდომობას, რომელიც სათანადო საშუალებებით ხორციელდება და არ აბრკოლებს ადამიანის სხვა უფლებების განხორციელებას.

9. საკვებზე მოთხოვნილება გულისხმობს კვების რაციონში საკვები ნივთიერებების არსებობას, რომელიც აუცილებელია ფიზიკური და გონებრივი ზრდისთვის, განვითარებისა და ჯანმრთელობის შენარჩუნებისთვის, ასევე ფიზიკური აქტიობისთვის, რომელიც ადამიანის ფიზიოლოგიურ მოთხოვნილებებს აკმაყოფილებს მისი სასიცოცხლო ციკლის ყველა ეტაპზე და ადამიანის სქესისა და საქმიანობის ტიპის შეესაბამისად. კვების რაციონის მრავალფეროვნების და საკვების მიღების, ასევე კვების სისტემების შენარჩუნების, ადაპტაციის და გაფართოების მიზნით შესაძლებელია საჭირო გახდეს ღონისძიებების გატარება, მათ შორის ძუძუთი კვების თვალსაზრისითაც, რომელთა საფუძველზეც უზრუნველყოფილ უნდა იქნეს, რომ საკვები პროდუქტების არსებობის და მისაწვდომობის ცვლილებებმა, სულ ცოტა, უარყოფითად არ იმოქმედონ კვების რაციონის სტრუქტურასა და მოხმარებაზე.

10. მავნე ნივთიერებებისაგან თავისუფალი საკვების უზრუნველსაყოფად საჭიროა სურსათის უსაფრთხოების უზრუნველყოფა და დაცვითი ღონისძიებების გატარება როგორც სახელმწიფო, ისე კერძო მექანიზმების გამოყენებით, რათა აღკვეთილ იქნეს ფალსიფიკაციის და/ან დაბალი ეკოლოგიური სისუფთავის, ან საკვების გადამუშევების სხვადასხვა ფაზაში სათანადო მოთხოვნების დაუკმაყოფილებლობის შედეგად საკვები პროდუქტების დაბინძურება; სათანადო ზრუნვაა საჭირო ბუნებრივი გზით წარმოქმნილი ტოქსინების გამოსავლენად, აღსაკვეთად ან გასანადგურებლად.

11. საკვების კულტურული ან მოხმარების თვალსაზრისით შესაბამისობა გულისმობს, რომ შესაძლებლობის ფარგლებში, მხედველობაში იქნეს მიღებული საკვებზე და მის მიღებაზე ჩამოყალიბებული შეხედულებები, რომლებიც მათ საკვებ ღირებულებებზე არ არის დაფუძნებული, აგრეთვე ხელმისაწვდომი პროდუქტების ბუნებაზე მომხმარებელთა მოტივირებული შეშფოთება.

12. სურსათის არსებობა მიუთითებს, რომ პირს აქვს საშუალება უშუალოდ იკვებოს ნაყოფიერი მიწიდან ან სხვა ბუნებრივი რესურსების საშულებით, ან არსებობს განაწილების, გადამუშავების და გასაღების კარგად ფუქნციონირებადი სისტემა, რომელიც უზრუნველყოფს სურსა- თის მიწოდებას წარმოების ადგილიდან მათი მოხმარების ადგილებამდე მოთხოვნის შესაბამისად.

13. მისაწვდომობა მოიცავს როგორც ეკონომიკურ, ისე ფიზიკურ მისაწვდომობას:

ეკონომიკური მისაწვდომობა გულისხმობს, რომ სათანადო რაციონის შემცველი საკვები პროდუქტების შესაძენად გაწეული პირადი ან შინამეურნეობის ხარჯები ისეთი მოცულობის უნდა იყოს, რომ საფრთხე არ შეუქმნას და შეუძლებელი არ გახადოს სხვა ძირითადი მოთხოვნების დაკმაყოფილება. ეკონომიკური ხელმისაწვდომობა გულისხმობს შეძენის ან უფლების ნებისმიერი მექანიზმის არსებობას, რომლის მეშვეობითაც ადამიანები საკვებს მოიპოვებენ და იგი სათანადო კვების უფლების განხორციელების მაჩვენებელია. სოციალურად დაუცველი ჯგუფები, მაგალითად პირები - რომლებსაც მიწის ნაკვეთი არ გააჩნიათ, და მოსახლეობის სხვა დაუცველი ჯგუფები, შესაძლოა მეტ ყურადღებას მოითხოვდნენ სპეციალური პროგრამების განხორციელების მეშვეობით.

ფიზიკური მისაწვდომობა გულისხმობს, რომ სათანადო სურსათი ყველა ადამიანისათვის იყოს ხელმისაწვდომი, მათ შორის ფიზიკური თვალსაზრისით დაუცველი ჯგუფებისათვის, როგორიცაა - ჩვილი და უმცროსი ასაკის ბავშვები, მოხუცები, უნარშეზღუდული პირები, განუკურნებული სენით დაავადებულები და პირები, რომლებიც მუდმივ სამედიცინო მოვლას საჭიროებენ, ფსიქიურად დაავადებული პირების ჩათვლით. ბუნებრივი კატასტროფების დროს დაზარალებულები პირები, კატასტროფებით დაზარალებულ ტერიტორიებზე მცხოვრებნი და სხვა განსაკუთრებით დაუცველი ჯგუფები, შესაძლოა საგანგებო ყურადღებას და სურსათზე ხელმისაწვდომობასთან დაკავშირებით მათი პრობლემების პრიორიტეტულ გადაჭრას მოითხოვდნენ. განსაკუთრებით მძიმე მდგომარეობაში იმყოფება მკვიდრი მოსახლეობის ზოგიერთი ჯგუფი, რომელთა მისაწვდომობა მამა-პაპათა მიწაზე შესაძლოა საფრთხის ქვეშ აღმოჩნდეს.

ვალდებულებები და დარღვევები

14. მონაწილე სახელმწიფოების სამართლებრივი ვალდებულებების ბუნება პაქტის მე-2 მუხლშია მოცემული და იგი განხილულია ზოგად კომენტარში №3 (1990). ძირითადი ვალდებულება იმაში მდგომარეობს, რომ გადაიდგას ნაბიჯები სათანადო კვების უფლების თანდათანობითი, სრული განხორციელებისათვის. ეს მონაწილე სახელმწიფოს ვალდებულებას აკისრებს რაც შეიძლება სწრაფი ტემპით მიაღწიოს აღნიშნულ მიზანს. თითოეული მონაწილე სახელმწიფო ვალდებულია, თავისი იურისდიქციის ქვეშ მყოფი ყველა ადამიანისათვის, მათი შიმშილისაგან თავისუფლების უზრუნველყოფის მიზნით, უზრუნველყოს კვების პროდუქტების მინიმალურ პაკეტზე ხელმისაწვდომობა, რომელიც უნდა იყოს სათანადო, უსაფრთხო და შეესაბამებოდეს კალორიულობის მოთხოვნებს.

15. სათანადო კვების უფლება, ისევე როგორც ადამიანის სხვა უფლებები, მონაწილე სახელმწიფოებს სამი სახის ან დონის ვალდებულებას აკისრებს: პატივისცემის ვალდებულება, დაცვის ვალდებულება და განხორციელების ვალდებულება.⁷⁷ თავის მხრივ, განხორციელების ვალდებულება გულისხმობს როგორც ხელშეწყობას, ასევე - უზრუნველყოფას. სათანადო კვებაზე მისაწვდომობის პატივისცემის ვალდებულება მონაწილე სახელმწიფოებისაგან მოითხოვს არ განახორციელონ ასეთი მისაწვდომობის დამაბრკოლებელი რაიმე ღონისძიება. დაცვის ვალდებულება სახელმწიფოსაგან მოითხოვს დაიცვას ფიზიკური პირები, რათა მათი ხელმისაწვდომობა დარღვეული არ იქნას იურიდიული ან ფიზიკური პირების მიერ. განხორციელების (ხელშეწყობის) ვალდებულება ნიშნავს, რომ სახელმწიფომ რეალურად უნდა განახორციელოს ღონისძიებები ადამიანების რესურსებისადმი და არსებობისათვის საჭირო საშუალებებისადმი მისაწვდომობის და ამ რესურსებითა და საშუალებებით სარგებლობის გაფართოების მიზნით, მათ შორის უსაფრთხო კვების პროდუქტების თვალსაზრისით. და ბოლოს, როდესაც ცალკეული პირები ან პირთა ჯგუფები, მათგან დამოუკიდებელი მიზეზების გამო ისეთ პირობებში აღმოჩნდებიან, რომ მათ ხელთ არსებული რესურსების საშუალებით კვების უფლებით ვერ სარგებლობენ, სახელმწიფო ვალდებულია უშუალოდ განახორციელოს (უზრუნველყოს) ეს უფლება. ეს ვალდებულება ეხება ბუნებრივი ან სხვა სახის კატასტროფების დროს დაზარალებულ პირებსაც.

16. მონაწილე სახელმწიფოების ვალდებულებათა ამ სხვადასხვა ეტაპზე ზოგიერთი ღონის- ძიება გადაუდებელი ხასიათისაა, ხოლო ზოგი მათგანი შეიძლება თანდათანობით, ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში ხორცილედებოდეს კვების უფლების სრული განხორციელების მიზნით.

17. პაქტის დარღვევას ადგილი აქვს მაშინ, როდესაც რომელიმე სახელმწიფო ვერ უზრუნველყოფს, სულ მინიმალურ დონეზე მაინც, ადამიანის უფლებას - არ განიცდიდეს შიმშილს. საკვების უფლების დარღვევის გამომწვევი ქმედებების ან შეცდომების განსაზღვრისას, ვალდებულებების განხორციელების თვალსაზრისით, მნიშვნელოვანია ერთმანეთისაგან განვასხვავოთ სახელმწიფოს უუნარობა სახელმწიფოს მოუნდომებლობისაგან. თუ რომელიმე მონაწილე სახელმწიფო აცხადებს, რომ რესურსების ნაკლებობის გამო ვერ უზრუნველყოფს იმ პირების სურსათზე მისაწვდომობას, რომლებსაც დამოუკიდებლად არ ძალუძთ ასეთი მისაწვდომობის უზრუნველყოფა, ამ სახელმწიფომ უნდა დაასაბუთოს, რომ მან ყველა ღონე იხმარა ამ მინიმალური ვალდებულების პრიორიტეტული წესით უზრუნველსაყოფად მის ხელთ არსებული რესურსების ფარგლებში. ეს გამომდინარეობს პაქტის მე-2 მუხლის პირველი პუნქტიდან, რომელიც მონაწილე სახელმწიფოს ავალდებულებს „მისი ხელმისაწვდომი რესურსების მაქსიმალური გამოყენებით“ განახორციელოს საჭირო ღონისძიებები, როგორც ეს კომიტეტმა უკვე აღნიშნა ზოგად კომენტარში №3 (პუნქტი 10). ამასთან დაკავშირებით, სახელმწიფოს, რომელიც აცხადებს, რომ მისგან დამოუკიდებელი მიზეზების გამო ვერ ახერხებს ვალდებულების შესრულებას, ეკისრება მტკიცებულების ტვირთი, რომ ჭეშმარიტად აღნიშნული გარემოებების გამო ვერ შეძლო ვალდებულების შესრულება და ამაოდ ცდილობდა საერთაშორისო დახმარების მოპოვებას სურსათზე ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფის მიზნით.

18. გარდა ამისა, პაქტის დარღვევად ითვლება საკვებ პროდუქტებზე, აგრეთვე საშუალებებზე და მათი მიღების კონკრეტულ უფლებებზე მისაწვდომობის კონტექსტში ნებისმიერი სახის დისკრიმინაცია - რასის, კანის ფერის, სქესის, ენის, ასაკის, რელიგიის, პოლიტიკური ან სხვა მრწამსის, ეროვნული ან სოციალური წარმომავლობის, ქონებრივი მდგომარეობის, დაბადების ან სხვა გარემოებათა მიხედვით - რომლის მიზანიცაა ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებებით თანასწორად სარგებლობის მოსპობა ან შეზღუდვა, ან იწვევს ასეთ შედეგს.

19. კვების უფლების დარღვევა შეიძლება გამოიწვიოს სახელმწიფოს პირდაპირმა ქმედებამ ან სხვა სუბიექტებმა, რომელთა საქმიანობა არასათანადოდ რეგულირდება სახელმწიფოს მიერ. ასეთ ქმედებებს მიეკუთვნება: კვების უფლების უწყვეტი განვითარების უზრუნველყოფისათვის საჭირო კანონმდებლობის ოფიციალური გაუქმება ან მისი მოქმედების შეჩერება; გარკვეული პირებისათვის ან ჯგუფებისათვის საკვებ პროდუქტებზე მისაწვდომობის შეზღუდვა მიუხედავად იმისა, თუ რა იწვევს ასეთ დისკრიმინაციას: კანონმდებლობა თუ კონკრეტული ქმედებები; შიდა კონფლიქტები ან სხვა საგანგებო მდგომარეობების დროს გამოყოფილ სასუსათო დახმარებაზე მისაწვდომობის შეწყვეტა; კვების უფლებასთან დაკავშირებული კანონმდებლობის ან პოლიტიკის მიღება, რომელიც აშკარად შეუსაბამოა მანამადე მოქმედ სამართლებრივ ვალდებულებებთან; და კონკრეტულ პირთა ან ჯგუფების საქმიანობის რეგულირების სერიოზული ხარვეზები, რაც იწვევს მათ მიერ სხვა პირთა კვების უფლების დარღვევას, ან სახელმწიფოს უუნარობა, გაითვალისწინოს უფლებასთან დაკავშირებული მის მიერ ნაკისრი საერთაშორისო ვალდებულებები სხვა სახელმწიფოებთან ან საერთაშორისო ორგანიზაციებთან ხელშეკრულებების დადებისას.

20. მიუხედავად იმისა, რომ პაქტის მონაწილე მხარეებს მხოლოდ სახელმწიფოები წარმოადგენენ, და ამდენად მისი დაცვის ვალდებულება საბოლოოდ მხოლოდ მათ ეკისირება, სათანადო კვების უფლების განხორციელებაზე ასევე პასუხისმგებელნი არიან საზოგადოების სხვა წევრებიც - ცალკეული პირები, ოჯახები, ადგილობრივი თემები, არასამთავრობო ორგანიზაციები, სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაციები და აგრეთვე კერძო კომერციული სტრუქტურები. სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს ამ პასუხისმგებლობის განხორციელებისათვის საჭირო პირობების შექმნა. კერძო კომერციულმა სტრუქტურამ - ეროვნულმა და ტრანსნაციონალურმა - თავისი საქმიანობა უნდა განახორციელოს შესაბამისი ქცევის კოდექსის ფარგლებში, რომელიც უზრუნველყოფს სათანადო კვების უფლების პატივისცემას და რომელიც ერთობლივადაა შეთანხმებული მთავრობასთან და სამოქალაქო საზოგადოებასთან.

ეროვნულ დონეზე განხორციელება

21. კვების უფლების განხორციელების შესაბამისი ღონისძიებები და საშუალებები მკვეთრად განსხვავებული იქნება სხვადასხვა მონაწილე სახელმწიფოებში. თითოეულ სახელმწიფოს ექნება მოქმედების გარკვეული თავისუფლება საკუთარი მიდგომების შერჩევის თვალსაზრისით, თუმცა ამასთან დაკავშირებით პაქტი ერთმნიშვნელოვნად მოითხოვს, რომ თითოეულმა მონაწილე სახელმწიფომ ყველა საშუალება გამოიყენოს რათა უზრუნველყოს ყველა ადამიანის უფლება - არ განიცდიდეს შიმშილს, და რაც შეიძლება სწრაფად განახორციელოს სათანადო კვების უფლება. ეს მოითხოვს, ყველა პირისათვის სურსათის უსაფრთხოების და კვების ჰიგიენის უზრუნველყოფის მიზნით, ადამიანის უფლებებზე დაფუძნებული ეროვნული სტრატეგიის შემუშავებას, სადაც ჩამოყალიბებული იქნება მიზნები; ასევე საჭირო იქნება შესაბამისი პოლიტიკისა და მაჩვენებლების შემუშავება. მათში აგრეთვე უნდა განისაზღვროს ამ მიზნებისათვის საჭირო რესურსები და მათი გამოყენების ყველაზე ეფექტური გზები.

22. სტრატეგიას საფუძვლად უნდა დაედოს მოცემულ სიტუაციასთან და კონტექსტთან დაკავშირებული პროგრამული ღონისძიებების და საქმიანობის ტიპების სისტემატური განსაზღვრის პრინციპი, რომელიც განპირობებული იქნება სათანადო კვების უფლების ნორმატიული შინაარსით და ზუსტად იქნება ფორმულირებული მონაწილე სახელმწიფოების ვალდებულებების დონესთან და ბუნებასთან კონტექსტში, რაზეც მოცემული ზოგადი კომენტარის მე-15 პუნქტშია მითითებული. ეს ხელს შეუწყობს სამინისტროების, რეგიონული და ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების საქმიანობის კოორდინაციას და უზრუნველყოფს შესაბამისი პოლიტიკის და ადმინისტრაციული გადაწყვეტილებების შესაბამისობას პაქტის მე-11 მუხლის ვალდებულებებთან.

23. კვების უფლების განხორციელების ეროვნული სტრატეგიის შემუშავება და განხორციელება მოითხოვს ანგარიშგების, გამჭვირვალების, ადამიანების მონაწილეობის, დეცენტრალიზაციის, საკანონმდებლო უფლებამოსილების და დამოუკიდებელი სასამართლოს პრინციპების სრულ დაცვას. ეფექტური მართვა აუცილებელი ელემენტია ადამიანის ყველა უფლების დაცვისათვის, მათ შორის სიღარიბის აღმოფხვრისათვის და ყველა ადამიანისათვის საარსებო სახსრების უზრუნველყოფისათვის.

24. სტრატეგიის შემუშავების რეპრეზენტატიული პროცესის უზრუნველყოფის მიზნით აუცილებელია სათანადო ინსტიტუციონალური მექანიზმების გათვალისწინება, რისთვისაც გამოყენებული უნდა იქნეს სახელმწიფოში დაგროვილი ცოდნა და გამოცდილება სურსათისა და კვების ჰიგიენის სფეროში. სტრატეგიამ უნდა დაადგინოს შესაბამისი ვალდებულებები და სათანადო ღონისძიებების განხორციელების ვადები.

25. სტრატეგიაში განხილული უნდა იქნეს სასურსათო სისტემასთან დაკავშირებული მნიშვნელოვანი საკითხები და ღონისძიებები, მათ შორის - სურსათის წარმოება, განაწილება, გასაღება და უსაფრთხო საკვები პროდუქტების მოხმარება, აგრეთვე პარალელურად მიმდინარე ღონისძიებები ჯანდაცვის, განათლების, დასაქმებისა და სოციალური უზრუნველყოფის სფეროებში. სასურსათო მიზნებიდან გამომდინარე აუცილებელია ყურადღება მიექცეს მართვის მდგრადი სისტემის და ბუნებრივი და სხვა რესურსების რაციონალური გამოყენების საკითხებს ეროვნულ, რეგიონულ და ადგილობრივ დონეებზე და ასევე შინამეურნეობებში.

26. სტრატეგიაში საგანგებო ყურადღება უნდა დაეთმოს სურსათზე ან საკვებ პროდუქტებზე მისაწვდომობის თვალსაზრისით დისკრიმინაციის დაუშვებლობას. იგი უნდა მოიცავდეს: ეკონომიკური რესურსებისადმი სრული და თანაბარი მისაწვდომობის გარანტიებს, განსაკუთრებით ქალებისათვის, მათ შორის მიწაზე და სხვა სახის ქონებაზე მემკვიდრეობის და საკუთრების უფლებას, კრედიტებს, ბუნებრივ რესურსებს და შესაბამის ტექნოლოგიებს; შრომის პატივისცემის და შრომის დაცვის ღონისძიებებს თვითდასაქმების კონტექსტში და ანაზღაურებადი შრომის დროს, რაც უზრუნველყოფს ხელფასზე მომუშავე მუშაკების და მათი ოჯახების ღირსეული არსებობის შესაძლებლობას (როგორც ეს პაქტის მე-7(ა)(2) მუხლითაა გათვალისწინებული); მიწის უფლების რეგისტრაციის სისტემის ფუნქციონირებას (მათ შორის, ტყის).

27. მოსახლეობის სასურსათო ბაზის რესურსების დაცვის ვალდებულებიდან გამომდინარე, მონაწილე სახელმწიფოებმა სათანადო ნაბიჯები უნდა გადადგან, რათა უზრუნველყონ ისეთი მდგომარეობის შექმნა, სადაც კერძო კომერციული სექტორის და სამოქალაქო საზოგადოების საქმიანობა შესაბამისობაში იქნება კვების უფლებასთან.

28. იმ შემთხვევებშიც კი, როდესაც რომელიმე მონაწილე სახელმწიფოს რესურსებთან დაკავშირებით სერიოზული პრობლემები აქვს, იმის მიუხედავად იგი ეკონომიკური გარდაქმნების პროცესითაა გამოწვეული, ეკონომიკის ვარდნით, კლიმატური პირობებით თუ რაიმე სხვა ფაქტორებით, აუცილებელია გატარდეს ღონისძიებები კვების უფლების დაცვის მიზნით, განსაკუთრებით მოსახლეობის დაუცველი ჯგუფებისათვის და ცალკეული პირებისათვის.

მაჩვენებლები და საბაზო კანონმდებლობა

29. ზემოაღნიშნული კონკრეტული სტრატეგიის განხორციელებისას, სახელმწიფოებმა უნდა ჩამოაყალიბონ მაჩვენებლები, რომლებიც შემოწმებას დაექვემდებარებიან. ეს მაჩვენებლები საჭიროა ეროვნულ და საერთაშორისო დონეზე შემდგომი მონიტორინგისათვის. ამასთან დაკავშირებით, სახელმწიფოებმა უნდა განიხილონ ჩარჩო კანონის მიღების საკითხი, რომელიც ძირითადი ინსტრუმენტი იქნება კვების უფლებასთან დაკავშირებული ეროვნული სტრატეგიის განხორციელებისათვის. ჩარჩო კანონში უნდა ჩამოყალიბდეს მისი ძირითადი მიზნის ამსახველი დებულება; განსახორციელებლი მიზნები და ამოცანები და მათი განხორციელების ვადები; საერთო მიზნის მისაღწევად საჭირო საშულებების სქემატური აღწერა, განსაკუთრებით სამოქალაქო სახოგადოებასთან, კერძო სექტორთან და საერთაშორისო ორგანიზაციებთან თანამშრომლობის გეგმები; ამ პროცესზე პასუხისმგებელი ორგანოები; მისი მონიტორინგის ეროვნული მექანიზმები და აგრეთვე გასაჩივრების შესაძლო პროცედურები. მონაწილე სახელმწიფოებმა, მაჩვენებლებისა და ჩარჩო კანონმდებლობის შემუშავების პროცესში, აქტიურად უნდა ჩართონ სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაციები.

30. გაეროს შესაბამისმა პროგრამებმა და დაწესებულებებმა, მოთხოვნის შემთხვევაში, დახმარება უნდა გაუწიონ მონაწილე სახელმწიფოებს ჩარჩო კანონმდებლობის შემუშავებაში და დარგობრივი ნორმატიული დებულებების გადასინჯვაში. მაგალითად, სურსათისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაციას (FAO) მნიშვნელოვანი გამოცდილება და ცოდნა აქვს სურსათისა და სოფლის მეურნეობის სფეროს საკანონმდებლო საკითხებში. გაეროს ბავშვთა ფონდს (UNICEF) ასეთივე გამოცდილება აქვს ჩვილი და უმცროსი ასაკის ბავშვთა სათანადო კვების უფლებასთან დაკავშირებული კანონმდებლობის სფეროში, რომელიც დედათა და ბავშვთა დაცვის სისტემის ჩარჩოებში მოიაზრება და აგრეთვე ძუძუთი კვების შესაძლებლობებთან დაკავშირებულ კანონმდებლობას და დედის რძის შემცვლელი პროდუქტების მარკეტინგის სისტემის რეგულირების წესებს მოიცავს.

მონიტორინგი

31. ყველა ადამიანის სათანადო კვების უფლების განხორციელების გზაზე მიღწეული პროგრესის შეფასების, ვალდებულებათა განხორციელების ხელშემშლელი ფაქტორებისა და სირთულეების გამოვლენის და კორექტული საკანონმდებლო და ადმინისტრაციული ღონისძიებების მიღების გაადვილების, მათ შორის მე-2(1) და 23-ე მუხლებით დაკისრებული ვალდებულებების განხორციელების მიზნით, მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა შეიმუშაონ და აამოქმედონ მონიტორინგის მექანიზმები.

სამართლებრივი საშუალებები და ანგარიშგება

32. ნებისმიერ პირს ან ჯგუფს, რომელთა მიმართ დაირღვა სათანადო კვების უფლება, საშუალება უნდა ჰქონდეს ისარგებლოს ეფექტური სასამართლო ან სხვა სახის შესაბამისი სამართლებრივი დაცვით - როგორც ეროვნულ, ისე საერთაშორისო დონეზე. ასეთი დარღვევის შედეგად დაზარალებულ ყველა პირს უფლება აქვს მიიღოს ზარალის ანაზღაურება რესტიტუციის, კომპენსაციის, დაკმაყოფილების ან განმეორების დაუშვებლობის გარანტიის ფორმით. კვების უფლების დარღვევების შემთხვევები უნდა განიხილონ ეროვნულმა ომბუდსმენებმა და ადამიანის უფლებათა კომისიებმა.

33. შიდასახელმწიფოებრივ სამართალში სათანადო კვების უფლების დამცავი საერთაშორისო მექანიზმების ჩართვას ან მათი გამოყენების აღიარებას შეუძლია მნიშვნელოვნად შეუწყოს ხელი დაცვის საშუალებების გაფართოებას და მათი ეფექტურობის გაზრდას, რაც ყველა შემთხვევაში მოითხოვს წახალისებას. ასეთ შემთხვევაში სასამართლოები უფლებამოსილნი იქნებიან კვების უფლების ძირითადი შინაარსის დარღვევების განხილვისას პირდაპირი მითითება გააკე- თონ პაქტით აღებულ ვალდებულებაზე.

34. მოსამართლეებმა და იურიდიული პროფესიის სხვა მუშაკებმა თავიანთი ფუნქციის განხორციელებისას უდიდესი ყურადღება უნდა მიაქციონ კვების უფლების დარღვევას.

35. მონაწილე სახელმწიფოებმა პატივი უნდა სცენ და დაიცვან ადამიანის უფლებათა დამცველების, ასევე სამოქალაქო საზოგადოების სხვა წევრების საქმიანობა, რომლებიც საზოგადოების დაუცველ ფენებს მათი სათანადო კვების უფლების განხორციელებაში ეხმარებიან.

საერთაშორისო ვალდებულებები

მონაწილე სახელმწიფოები

36. გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდების 56-ე მუხლის, პაქტის მე-11, მე-2(1) და 23-ე მუხლების და რომის მსოფლიო სასურსათო სამიტის დეკლარაციის სულისკვეთებიდან გამომდინარე, მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა აღიარონ საერთაშორისო თანამშრომლობის უდიდესი მნიშვნელობა და დაიცვან მათ მიერ ნაკისრი ვალდებულება, დამოუკიდებლად და ერთობლივი ღონისძიებებით სრულად განახორციელონ სათანადო კვების უფლება. ამ ვალდებულების განხორციელებისას მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა გადადგან ნაბიჯები სხვა ქვეყნებში ამ უფლების პატივისცემის მიზნით, დაიცვან ეს უფლება, გააადვილონ სურსათზე ხელმისაწვდომობა და საჭიროების შემთხვევაში აღმოუჩინონ სათანადო დახმარება. მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა უზრუნველყონ, რომ საერთაშორისო ხელშეკრულებებში - სადაც ეს რელევანტურია, ჯეროვანი ყურადღება მიექცეს სათანადო კვების უფლებას და ამ მიზნით განიხილონ დამატებითი საერთაშორისო სამართლებრივი დოკუმენტების შემუშავების შესაძლებლობა.

37. მონაწილე სახელმწიფოებმა ყველა შემთხვევაში თავი უნდა შეიკავონ სურსათზე ემბარგოს შემოღებისაგან და სხვა ანალოგიური ღონისძიებებისაგან, რომლებმაც შესაძლოა საფრთხე შეუქმნან სხვა ქვეყნებში საკვები პროდუქტების წარმოებას და სურსათზე ხელმისაწვდომობას. სურსათი არასოდეს არ უნდა გამოიყენებოდეს პოლიტიკური და ეკონომიკური ზეწოლის ინსტრუმენტად. ამასთან დაკავშირებით კომიტეტი კვლავ ხაზს უსვამს ზოგად კომენტარში №8 ჩამოყალიბებულ მის პოზიციას ეკონომიკური სანქციებისა და ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების ურთიერთდამოკიდებულების საკითხზე.

სახელმწიფოები და საერთაშორისო ორგანიზაციები

38. სახელმწიფოებს აქვთ ერთობლივი და ინდივიდუალური პასუხისმგებლობა, გაერთიანებული ორგანიზაციის წესდების შესაბამისად, განახორციელონ თანამშრომლობა სტიქიური უბედურებების დროს დახმარების აღმოჩენის მიზნით და უზრუნველყონ ჰუმანიტარული დახმარება საგანგებო მდგომარეობების დროს, მათ შორის დევნილებისათვის და ქვეყნის შიგნით იძულებით გადაადგილებული პირებისათვის. ამ ამოცანის განხორციელებას ყველა სახელმწიფომ უნდა შეუწყოს ხელი მისი შესაძლებლობების შესაბამისად. ამ მიმართებით განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება მსოფლიო სასურსათო პროგრამის (WFP) და გაეროს ლტოლვილთა უმაღლესი კომისრის ოფისის (UNHCR) როლს, აგრეთვე გაეროს ბავშვთა ფონდის და სურსათისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაციის სულ უფრო მზარდ როლს და საჭიროა ამ როლის კიდევ უფრო განმტკიცება. სურსათით დახმარებისას პრიორიტეტი უნდა მიენიჭოს მოსახლეობის განსაკუთრებით დაუცველ ფენებს.

39. სურსათით დახმარება, რამდენადაც ეს შესაძლებელია, იმგვარად უნდა განხორციელდეს, რომ მან უარყოფითი გავლენა არ მოახდიონოს ადგილობრივ მწარმოებლებზე და ადგილობრივ ბაზარზე, და იგი ისე უნდა იყოს ორგანიზებული, რომ ხელი შეუწყოს ბენეფიციართა თვითუზრუნველყოფის სისტემაზე დაბრუნებას. ასეთი დახმარება უნდა ითვალისწინებდეს სავარაუდო ბენეფიციართა მოთხოვნებს. საერთაშორისო სასურსათო ვაჭრობის სისტემაში ან სასურსათო დახმარების პროგრამებში ჩართული საკვები პროდუქტები უნდა იყოს უსაფრთხო და ბენეფიციარი მოსახლეობის კვების კულტურისათვის მისაღები.

გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია და სხვა საერთაშორისო ორგანიზაციები

40. გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის დაწესებულებები მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ ქვეყნებისათვის კვების უფლების განხორციელების ხელშეწყობაში, მათ შორის გაეროს განვითარების დახმარების ჩარჩო მექანიზმის (UNDAF) მეშვეობით. საჭიროა უზრუნველყოფილ იქნეს კვების უფლების განხორციელებისაკენ მიმართული კოორდინირებული ძალისხმევა, რათა განმტკიცდეს ყველა დაინტერესებულ მხარეს შორის კავშირი და ურთიერთქმედება, მათ შორის სამოქალაქო საზოგადოების სხვადასხვა კომპონენტებს შორის. სასურსათო ორგანიზაციებმა, სურსათისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაციამ (FAO), მსოფლიო სასურსათო პროგრამამ (WFP) და აგრარული განვითარების საერთაშორისო ფონდმა (IFAD), გაეროს განვითარების პროგრამასთან, გაეროს ბავშვთა ფონდთან, მსოფლიო ბანკთან და რეგიონული განვითარების ბანკებთან ერთობლივად, უფრო ეფექტურად უნდა ითანამშრომლონ, ეროვნულ დონეზე თავიანთი საქმიანობა უნდა წარმართონ კვების უფლების განხორციელებაში მათი გამოცდილების საფუძველზე და მათდამი მინიჭებული ინდივიდუალური მანდატის შესაბამისად.

41. საერთაშორისო ფინანსურმა ინსტიტუტებმა, განსაკუთრებით საერთაშორისო სავალუტო ფონდმა და მსოფლიო ბანკმა, თავიანთ საკრედიტო პოლიტიკაში და საკრედიტო გარიგებებში, აგრეთვე დავალიანების კრიზისის ღონისძიებების განხორციელებისას, განსაკუთრებული ყურადღება უნდა დაუთმონ სათანადო კვების უფლების დაცვას. აუცილებელია ყურადღება მიექცეს, რომ სტრუქტურული გარდაქმნის ნებისმიერი პროგრამა ითვალისწინებდეს კვების უფლების დაცვას, კომიტეტის №2 ზოგადი კომენტარის მე-9 პუნქტის შესაბამისად.

ზოგადი კომენტარი №13 (ოცდამეერთე სესია, 1999)
(ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტის მოხსენება, UN doc. E/2000/22, გვ.11-127)

განათლების უფლება (მუხლი 13)

1. განათლება არის ადამიანის ერთ-ერთი უფლება და ამავდროულად სხვა უფლებების განხორციელების აუცილებელი საშუალება. როგორც კომპეტენტური უფლება, განათლება პირველ ხარისხოვანი მამოძრავებელი ძალაა, რომლის მეშვეობითაც ეკონომიკურად და სოციალურად იზოლირებულ მოზრდილებსა და ბავშვებს შეუძლიათ თავი დააღწიონ სიღარიბეს და თავიან საზოგადოებებში სრული მონაწილეობის საშუალება მოიპოვონ. განათლებას სასიცოცხლო მნიშვნელობა აქვს ქალთა პოზიციის განმტკიცებისათვის, ბავშვთა ექსპლუატაციური და მავნე სამუშაოსაგან და სექსუალური ძალადობისაგან დასაცავად, ადამიანის უფლებებისა და დემოკრატიის წინსვლისათვის, გარემოს დაცვისა და მოსახლეობის ზრდის კონტროლისათვის. განათლებას სულ უფრო ფართოდ აღიარებენ როგორც ერთ-ერთ საუკეთესო ფინანსურ ინვესტიციას, რომელიც სახელმწიფოს შეუძლია განახორციელოს. თუმცა განათლებას მხოლოდ პრაქტიკული მნიშვნელობა არა აქვს: მაღალგანათლებული, განსწავლული და მოქმედი გონება, რომელსაც თავისუფალი და მრავალმხრივი აზროვნება შეუძლია, - კაცობრიობის არსებობის ერთ-ერთი სიამოვნება და ჯილდოა.

2. განათლების უფლებას ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტში ორი მუხლი ეძღვნება, მე-13 და მე-14. მე-13 მუხლი პაქტის ყველაზე ვრცელი მუხლია და იგი ადამიანის საერთაშორისო უფლებათა სამართალში განათლების უფლების დებულებებს შორის ყველაზე უფრო ფართო და ყოვლისმომცველია. მე-14 მუხლთან დაკავშირებით კომიტეტმა უკვე მიიღო ზოგადი კომენტარი №11 (დაწყებითი განათლების სამოქმედო გეგმა); ზოგადი კომენტარი №11 და წინამდებარე ზოგადი კომენტარი ერთმანეთს ავსებენ და ისინი ერ- თობლივად უნდა იქნან განხილულნი. კომიტეტისთვის გასაგებია, რომ მსოფლიოს მილიონობით ადამიანისათვის განათლების უფლებით სარგებლობა ძნელად მისაღწევი მიზანია. უფრო მეტიც, გარკვეულ შემთხვევებში ამ მიზნის განხორციელება სულ უფრო მიუღწეველი ხდება. კომიტეტს ასევე გასაგებია სერიოზული სტრუქტურული და სხვა შემაფერხებელი ფაქტორების არსებობა, რომელიც მრავალ მონაწილე სახელმწიფოში მე-13 მუხლის იმპლემენტაციას აბრკოლებს.

3. სახელმწიფოებისათვის პაქტის განხორციელებასა და მოხსენებების წარმოდგენასთან დაკავშირებული ვალდებულებების ხელშეწყობის მიზნით, ზოგად კომენტარში განხილულია მე-13 მუხლის ნორმატიული შინაარსი (ნაწილი I, 4-42 პუნქტები), ზოგიერთი მათგანის საფუძველზე აღებული ვალდებულებები (ნაწილი II, პუნქტი 43-57), და ზოგიერთი მნიშვნელოვანი დარღვევები (ნაწილი II, პუნქტი 58-59). III თავში მოკლედ არის მიმოხილული იმ მხარეების მოვალეობები, რომლებიც მონაწილე სახელმწიფოებს არ წარმოადგენენ. ზოგადი კომენტარი დაფუძნებულია კომიტეტის მიერ მონაწილე სახელმწიფოების მოხსენებების განხილვის მრავალწლიან გამოცდილებაზე.

1. მე-13 მუხლის ნორმატიურლი შინაარსი

მე-13 მუხლის 1 პუნქტი. განათლების მიზნები და ამოცანები

4. მონაწილე სახელმწიფოები თანხმდებიან, რომ განათლების ნებისმიერი ფორმა - სახელმწიფო თუ კერძო, ოფიციალური თუ არაოფიციალური - მიზნებისა და ამოცანების მიღწევაზე უნდა იყოს მიმართული, რაც მე-13 მუხლის პირველ პუნქტშია განმარტებული. კომიტეტი აღნიშნავს, რომ განათლების წინაშე მდგარი ამოცანები ასახავენ გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ძირითად მიზნებსა და პრინციპებს, რომელიც წესდების პირველ და მე-2 მუხლებშია აღიარებული. გარდა ამისა, მათ მნიშვნელოვანი ადგილი აქვთ დათმობილი ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის 26(2)-ე მუხლში, თუმცა მე-13 მუხლის პირველი პუნქტი ამ დეკლარაციას სამი დებულებით ავსებს: განათლება მიმართული უნდა იქნეს ადამიანის პიროვნების „ღირსების შემეცნების განვითარებისაკენ“, იგი უნდა იძლეოდეს „თავისუფალ საზოგადოებაში ქმედითი მონაწილეობის საშუალებას“, და აგრეთვე განავითაროს ურთიერთგაგება ყველა „ეთნიკურ“ ჯგუფს, ერს და რასობრივ და რელიგიურ ჯგუფებს შორის. განათლების წინაშე მდგარი ამ ამოცანებიდან, რომელიც ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის 26-ე მუხლის მე-2 პუნქტს და პაქტის მე-13 მუხლის პირველ პუნქტს აერთიანებს, ალბათ ყველაზე უფრო ფუძემდებლური არის ის, რომ „განათლება მიმართული უნდა იქნეს ადამიანის პიროვნების სრული განვითარებისაკენ“.

5. კომიტეტი აღნიშნავს, რომ 1996 წელს გენერალური ასამბლეის მიერ პაქტის მიღების შემდეგ, განათლების მიზნებმა შემდგომი ასახვა ჰპოვეს სხვა საერთაშორისო დოკუმენტებში. ამრიგად, კომიტეტს მიაჩნია, რომ მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან უზრუნველყონ განათლების შესაბამისობა მე-13 მუხლის პირველ პუნქტში განსაზღვრულ მიზნებსა და ამოცანებთან, ასევე გათვალისწინებულ უნდა იქნეს მსოფლიო დეკლარაცია - განათლება ყველასთვის (მუხლი 1),⁷⁸ ბავშვის უფლებათა კონვენცია (მუხლი 29, პუნქტი 1), ვენის დეკლარაცია და სამოქმედო პროგრამა⁷⁹ (ნაწილი I, პუნქტი 33 და ნაწილი II, პუნქტი 80) და გაერთიანებული ორგანიზაციის ადამიანის უფლებების სფეროში განათლების ათი წლისთავთან დაკავშირებით მიღებული სამოქმედო გეგმა (პუნქტი 2).⁸⁰ მიუხედავად იმისა, რომ ეს დოკუმენტები მჭიდრო კავშირშია პაქტის მე-13(1) მუხლთან, ისინი აგერთვე შეიცავენ ელემენტებს, რომლებიც მე-13 მუხლის 1 პუნქტში უშუალოდ არ არიან ასახულნი, მაგალითად, გენდერული თანასწორობა და გარემოს დაცვა. ეს ახალი ელემენტები იგულისხმება მე-13 მუხლის 1 პუნქტში და ისინი ასახავენ ამ პუნქტის თანამედროვე განმარტებას. კომიტეტის ეს თვალსაზრისი ეფუძნება იმ ფართო მხარდაჭერას, რომელიც ზემოაღნიშნულმა დოკუმენტებმა მსოფლიოს ყველა კუთხეში ჰპოვეს.⁸¹

მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტი. განათლების მიღების უფლება - ზოგიერთი ზოგადი შენიშვნა.

6. მიუხედავად იმისა, რომ გამოყენებული ტერმინების სიზუსტე და შესაბამისობა დამოკიდებული იქნება ამა თუ იმ მონაწილე სახელმწიფოში არსებულ პირობებზე, ნებისმიერი ფორმის და საფეხურის განათლებისათვის დამახასიათებელი უნდა იყვეს შემდეგი ურთიერთდამოკიდებული და ფუძემდებლური მახასიათებლები:⁸²

ა) არსებობა - მონაწილე სახელმწიფოს იურისდიქციის ქვეშ მყოფ ტერიტორიებზე უნდა არსებობდეს მოქმედი სასწავლო დაწესებულებების და პროგრამების საკმარისი რაოდენობა. მათი ფუნქციონირების პირობები მთელ რიგ ფაქტორებზეა დამოკიდებული, მათ შორის განვი- თარების დონეზე, რომელშიც ისინი მოქმედებენ; მაგალითად, ყველა დაწესებულებისა და პროგრამის ფუნქციონირებისათვის ჩვეულებრივ საჭიროა შენობა ან სხვა ნაგებობა, სანიტარულ-ჰიგიენური პირობები ორივე სქესის წარმომადგენლებისათვის, სუფთა სასმელი წყალი, სათანადოდ მომზადებული პედაგოგები კონკურენტუნარიანი ხელფასით ადგილობრივი დასაქმების ბაზრის პირობებში, სასწავლო მასალები და ა.შ.; ამასთან ზოგიერთ მათგანს შესაძლოა დასჭირდეს ისეთი დამხმარე საშუალებები, როგორიცაა ბიბლიოთეკა, კომპიუტერული ტექნიკა და საინფორმაციო ტექნოლოგიები;

ბ) ხელმისაწვდომობა - მონაწილე სახელმწიფოს იურისდიქციის ქვეშ მყოფ ტერიტორიაზე სასწავლო დაწესებულებები და პროგრამები ხელმისაწვდომი უნდა გახდეს ყველა ადამიანისათვის, დისკრიმინაციის გარეშე. ხელმისაწვდომობას აქვს სამი, ურთიერთდაკავშირებული განზომილება:

i) დისკრიმინაციის დაუშვებლობა: განათლება ყველასთვის უნდა იყოს ხელმისაწვდომი, განსაკუთრებით დაუცველი ფენებისათვის, როგორც კანონით - ასევე ფაქტობრივად, რაიმე ამკრძალავი გარემოებით დისკრიმინაციის გარეშე (იხ. პუნქტები 31-37 დისკრიმინაციის დაუშვებლობის შესახებ);

ii) ფიზიკური მისაწვდომობა: უზრუნველყოფილ უნდა იქნეს განათლებისადმი უსაფრთხო ფიზიკური მისაწვდომობა, მაგალითად გეოგრაფიულად ხელსაყრელ ადგილას მდებარე დაწესებულებებში სწავლის საშუალებით (მაგალითად, ახლომდებარე სკოლა), ან თანამედროვე ტექნოლოგიებთან ხელმისაწვდომობის საშუალებით (მაგ. „დაუსწრებელი სწავლების“ პროგრამებზე მისაწვდომობით);

iii) ეკონომიკური ხელმისაწვდომობა: განათლება ყველასთვის უნდა იყოს ხელმისაწვდომი. ხელმისაწვდომობის ეს განზომილება მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტის ფორმულირებების სხვადასხვაობითაა გამოწვეული, რომელიც დაწყებით, საშუალო და უმაღლეს განათლებას ეხება: მაშინ როდესაც დაწყებითი განათლება „ყველასთვის უფასო“ უნდა იყოს, მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან თანდათანობით შემოიღონ უფასო საშუალო და უმაღლესი განათლება;

გ) მისაღებობა - განათლების ფორმები და შინაარსი, სასწავლო პროგრამების და მეთოდების ჩათვლით, მისაღები უნდა იყოს (ანუ შესაბამისად, უნდა ითვალისწინებდეს კულტურულ თვისებურებებს და იყოს ხარისხიანი) მოსწავლეებისათვის და, შესაბამის შემთხვევებში - მშობლებისათვის; ეს ასპექტი განათლების მიზნებითაა განპირობებული, რომელიც მე-13 მუხლის პირველი პუნქტითაა დადგენილი და საგანმანათლებლო მოდელის იმ მინიმალური მოთხოვნებით, რომელიც შესაძლოა სახელმწიფომ დაადგინოს (იხ. მუხლი 13(3) და (4));

დ) ადაპტირება - განათლება უნდა იყოს მოქნილი, ცვალებადი საზოგადოებებისა და ჯგუფების მოთხოვნებისადმი შემგუებელი და უნდა შეესაბამებოდეს მოსწავლეთა განსხვავებული სოციალურ-კულტურული ნორმების მოთხოვნებს.

7. ამ „ურთიერთდამოკიდებული და ძირეული მახასიათებლების“ სათანადო გამოყენების საკითხის განხილვისას მთავარი ყურადღება მოსწავლეთა ინტერესებს უნდა მიექცეს.

მე-13 მუხლის 2(ა) პუნქტი. დაწყებითი განათლების მიღების უფლება.

8. დაწყებითი განათლება მოიცავს არსებობის, ხელმისაწვდომობის, მისაღებობის და ადაპტაციის ელემენტებს, რომელიც საერთოა მისი ყველა ფორმისათვის და ყველა დონეზე.

9. ტერმინის - „დაწყებითი განათლება“ - სათანადო განმარტების მიზნით, კომიტეტი ხელმძღვანელობს მსოფლიო დეკლარაციით - განათლება ყველასთვის, რომელიც აცხადებს: „დაწყებითი სასკოლო განათლება არის ოჯახის გარეთ ბავშვებისათვის საბაზო განათლების უზრუნველყოფის ძირითადი სისტემა. დაწყებითი განათლება უნდა იყოს საყოველთაო, უზრუნველყოფდეს ყველა ბავშვის მოთხოვნის დაკმაყოფილებას საბაზისო განათლების სისტემაში და ითვალისწინებდეს საზოგადოების კულტურას, მოთხოვნებსა და შესაძლებლობებს“ (მუხლი 5). „საბაზისო საგანმანათლებლო მოთხოვნები“ ჩამოყალიბებულია მსოფლიო დეკლარაციის პირველ მუხლში.⁸³ მიუხედავად იმისა, რომ დაწყებითი განათლება საბაზისო განათლების სინონიმური არ არის, მათ შორის ძალზე მჭიდრო ურთიერთკავშირია. ამასთან დაკავშირებით, კომიტეტი მხარს უჭერს გაეროს ბავშვთა ფონდის (UNICEF) პოზიციას, რომელიც აღიარებს, რომ: „დაწყებითი განათლება საბაზისო განათლების ყველაზე მნიშვნელოვანი კომპონენტია“.⁸⁴

10. როგორც მე-13 მუხლის 2(ა) პუნქტშია მითითებული, დაწყებით განათლებას ორი დამახასიათებელი თვისება აქვს: იგი არის „სავალდებულო“ და „ყველასთვის უფასოდ ხელმისაწვდომი“. ამ ორივე ტერმინთან დაკავშირებით კომიტეტის შენიშვნები იხ. მე-14 მუხლის №11 ზოგადი კომენტარის მე-6 და მე-7 პუნქტებში.

მე-13 მუხლის 2(ბ) პუნქტი: საშუალო განათლების უფლება

11. საშუალო განათლება მოიცავს არსებობის, ხელმისაწვდომობის, მისაღებობის და ადაპტაციის ელემენტებს, რომელიც საერთოა მისი ყველა ფორმისათვის და ყველა დონეზე.

12. მიუხედავად იმისა, რომ საშუალო განათლების შინაარსი განსხვავებული იქნება სახელმწიფოებში და დროში ცვლილებასაც განიცდის, იგი მოიცავს საბაზო განათლებას და შემდგომი განათლებისა და პიროვნების განვითარებისათვის საფუძვლის შექმნას. იგი ამზადებს მოსწავლეებს პროფესიული და უმაღლესი განათლებისათვის.⁸⁵ მე-13 მუხლის 2(ბ) პუნქტი ეხება საშუალო განათლების „ყველა განსხვავებულ ფორმას“, რითაც აღიარებს, რომ საშუალო განათლება მოითხოვს მოქნილ სასწავლო პროგრამებს და უზრუნველყოფის მრავალფეროვან სისტემებს, რათა გარანტირებულ იქნეს სხვადასხვა სოციალური და კულტურული გარემოს მოსწავლეთა მოთხოვნების დაკმაყოფილება. კომიტეტი მხარს უჭერს „ალტერნატიული“ საგანმანათლებლო პროგრამების წახალისებას, რომლებიც ოფიციალური საშუალო განათლების სისტემის პარალელურად არსებობენ.

13. მე-13 მუხლის 2(ბ) პუნქტის შესაბამისად, საშუალო განათლება „უნდა იყოს საყოველთაოდ შესაძლებელი და ხელმისაწვდომი ყველა შესაფერი საშუალებით, და განსაკუთრებით, უფასო განათლების თანდათანობითი შემოღების გზით“. ფრაზა „საყოველთაოდ შესაძლებელი“ ნიშნავს, უპირველესყოვლისა, რომ საშუალო განათლებაზე მოსწავლის ხელმისაწვდომობა არ არის დამოკიდებული მის ხილვად შესაძლებლობაზე ან უნარზე, და მეორე, საშუალო განათლება სახელმწიფოს მთელ ტერიტორიაზე ისე უნდა იქნეს განაწილებული, რომ იგი ყველასათვის თანაბრად ხელმისაწვდომი გახდეს. „ხელმისაწვდომობის“ კომიტეტისეული ინტერპრეტაცია იხ. ზემოთ, მე-6 პუნქტში. ფრაზა „ყველა შესაფერისი საშუალება“ ამყარებს იმ აზრს, რომ მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა დანერგონ საშუალო განათლების უზრუნველყოფის მრავალფეროვანი და ნოვატორული მიდგომები სვადასხვა სოციალურ და კულტურულ გარემოში.

14. გამოთქმა „უფასო განათლების თანდათანობითი შემოღება“ ნიშნავს, რომ მაშინ როდესც სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან პრიორიტეტული ყურადღება მიაქციონ უფასო დაწყებითი განათლების დებულებას, მათ იმავდროულად ეკისრებათ ვალდებულება გადადგან კონკრეტული ნაბიჯები უფასო საშუალო და უმაღლესი განათლების შემოღების მიზნით. ტერმინის - „უფასო“ - კომიტეტისეული ზოგადი განმარტება იხ. მე-14 მუხლთან დაკავშირებული №11 ზოგადი კომენტარის მე-7 პუნქტში.

ტექნიკური და პროფესიული განათლება

15. პროფესიული და ტექნიკური განათლება მოიცავს როგორც განათლების უფლების, ასევე შრომის უფლების ასპექტებს (მუხლი 6(2)). მე-13(2) მუხლი ტექნიკურ და პროფესიულ განათლებას წარმოადგენს როგორც საშუალო განათლების შემადგენელ ნაწილს, რითაც პროფესიული და ტექნიკური განათლების განსაკუთრებულ მნიშვნელობაზე მიუთითებს განათლების ამ საფეხურზე. მიუხედავად იმისა, რომ მე-6(2) მუხლი განათლების რომელიმე კონკრეტულ საფეხურზე არ მიუთითებს, იგი განმარტავს, რომ პროფესიული და ტექნიკური განათლება უფრო აქტიურ როლს ასრულებს, ხელს უწყობს „ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ განვითარებას და სრულ და შედეგიან დასაქმებას“. გარდა ამისა, ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია აცხადებს, რომ „ტექნიკური და პროფესიული განათლება უნდა გახდეს საყოველთაოდ ხელმისაწვდომი“ (მუხლი 26(1)). ამრიგად, კომიტეტს მიაჩნია, რომ პროფესიული და ტექნიკური განათლება ყველა საფეხურის განათლების განუყოფელი ელემენტია.⁸⁶

16. ტექნიკასთან და შრომით საქმიანობასთან დაახლოება არ უნდა შემოიფარგლოს მხოლოდ პროფესიული და ტექნიკური განათლების კონკრეტული პროგრამებით, იგი აღქმული უნდა იქნეს როგორც ზოგადი განათლების შემადგენელი ნაწილი. იუნესკოს ტექნიკური და პროფესიული განათლების კონვენციის (1989) შესაბამისად, ტექნიკური და პროფესიული განათლება შედგება „სასწავლო პროცესის ყველა ფორმისა და დონის ერთობლიობისაგან, რომელიც, გარდა ზოგადი ცოდნისა, მოიცავს ტექნოლოგიებისა და მონათესავე მეცნიერებების შესწავლას და პრაქტიკული უნარ-ჩვევების შემუშავებას, ტექნოლოგიურ სიახლეებს, აზროვნების და აღქმის განვითარებას, რომელიც ეკონომიკური და სოციალური ცხოვრების სხვადასხვა სექტორებში საქმიანობასთანაა დაკავშირებული“ (მუხლი 1(ა)). ეს თვალსაზრისი შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის გარკვეულ კონვენციებშიაცაა მოცემული. ამ კუთხით აღქმული ტექნიკური და პროფესიული განათლების უფლება, შემდეგ ასპექტებს მოიცავს:

ა) იგი მოსწავლეს საშუალებას აძლევს შეიძინოს ცოდნა და გამოიმუშაოს უნაჩვევები, რომელიც ხელს უწყობს მისი პიროვნების, დამოუკიდებლობის და დასაქმებისთვის საჭირო მახასიათებლების განვითარებას და ხელს უწყობს მათი ოჯახებისა და საზოგადოებების შრომისნაყოფიერების ზრდას, მათ შორის მონაწილე სახელმწიფოს ეკონომიკურ და სოციალურ განვითარებას;

ბ) იგი ითვალისწინებს მოსახლეობის კონკრეტული ჯგუფების საგანმანათლებლო, კულტურულ და სოციალურ დონეს; ეკონომიკის სხვადასხვა სექტორისათვის საჭირო უნარ-ჩევევებს, ცოდნისა და კვალიფიკაციის დონეს; და საწარმოში უსაფრთხოების, ჰიგიენის და სათანადო პირობების საკითხებს;

გ) იგი უზრუნველყოფს მოზრდილთა გადამზადებას, რომელთა ცოდნა და უნარ-ჩვევები, ტექნოლოგიის, ეკონომიკის, დასაქმების, სოციალური ურთიერთობების და სხვა ცვლილებების შედეგად მოთხოვნილ დონეს აღარ შეესაბამება.

დ) იგი უზრუნველყოფს პროგრამებს, რომლებიც მოსწავლეებს, განსაკუთრებით განვითარებადი ქვეყნებიდან, საშუალებას აძლევს ტექნიკური და პროფესიული განათლება მიიღონ სხვა სახელმწიფოებში ტექნოლოგიების სათანადო გადაცემისა და ადაპტაციის მიზნით.

ე) პაქტის დებულებების ფარგლებში, რომელიც დისკრიმინაციის დაუშვებლობას და თანასწორობას ეხება, იგი ითვალისწინებს ტექნიკური და პროფესიული განათლების წახალისებას ქალებისათვის, გოგონებისათვის, სწავლაშეწყვეტილი ახალგაზრდებისათვის, უმუშევარი ახალგაზრდებისათვის, მიგრანტ მუშაკთა ბავშვებისათვის, ლტოლვილებისათვის, უნარშეზღუდული პირებისათვის და სხვა სოციალურად დაუცველი ჯგუფებისათვის.

მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტის (გ) ქვეპუნქტი. უმაღლესი განათლების უფლება

17. უმაღლესი განათლების უფლება მოიცავს არსებობის, ხელმისაწვდომობის და ადაპტაციის ელემენტებს, რომლებიც საერთოა განათლების ყველა ფორმისათვის და ყველა საფეხურზე.

18. მიუხედავად იმისა, რომ მე-13 მუხლის მე-2 პუქნტის გ) ქვეპუნქტი, მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტის ბ) ქვეპუნქტის ანალოგიურადაა ფორმულირებული, ეს ორი დებულება ერთმანეთისაგან სამი ასპექტით განსხვავდება. მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტის გ) ქვეპუნქტში განათლება არც „მისი სხვადასხვა ფორმით“ მოიხსენიება და არც კონკრეტულად ტექნიკური და პროფესიული განათლებაა მითითებული. კომიტეტის აზრით მათი გაუთვალისწინებლობა გამოწვეულია მე-3 მუხლის მე-2 პუნქტის ბ) და გ) ქვეპუნქტების განსხვავებული აქცენტებით. იმისათვის, რომ უმაღლესმა განათლებამ დააკამაყოფილოს სხვადასხვა სოციალური და კულტურული გარემოს მოსწავლეთა მოთხოვნები, მას უნდა ჰქონდეს მოქნილი პროგრამები და უზრუნველყოფის სხვადასხვა სისტემები, როგორიცაა დაუსწრებელი სწავლება; ამრიგად, პრაქტიკაში უნდა არსებობდეს როგორც საშუალო, ისე უმაღლესი განათლების „სხვადასხვა ფორმები“. რაც შეეხება იმ ფაქტს, რომ მე-13(2) მუხლში ტექნიკურ და პროფესიულ განათლებაზე მითითება არ არის, პაქტის მე-6 მუხლის მე-2 პუნქტის და ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლრაციის 26-ე მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, ტექნიკური და პროფესიული განათლება წარმოადგენს განათლების ყველა დონის განუყოფელ კომპონენტს, უმაღლესი განათლების ჩათვლით.

19. მესამე და ყველაზე საგულისხმო განსხვავება მე-13 მუხლის მე-(2)(ბ) და (გ) პუნქტებს შორის არის ის, რომ თუ საშუალო განათლების მიღება „უნდა გახდეს საყოველთაოდ შესაძლებელი და ხელმისაწვდომი“, უმაღლესი განათლება „უნდა გახდეს ყველასათვის თანაბრად ხელმისაწვდომი თითოეულის შესაძლებლობიდან გამომდინარე“. მე-13(2)(გ) მუხლის თანახმად უმაღლესი განათლება არ უნდა გახდეს „საყოველთაოდ შესაძლებელი“, არამედ მხოლოდ „შესაძლებლობიდან გამომდინარე“. ინდივიდუალური პირების „შესაძლებლობა“ უნდა შეფასდეს მათ მიერ დაგროვილი ცოდნისა და გამოცდილების საფუძველზე.

20. ვინაიდან მე-13 მუხლის მე-(2)(ბ) და (გ) პუნქტები ერთნაირადაა ფორმულირებული (მაგ. ,,უფასო განათლების თანდათანობით შემოღება”), იხ. წინა კომენტარები მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტის ბ) ქვეპუნქტზე.

მე-13 მუხლის 2 პუნქტის დ) ქვეპუნქტი. ძირითადი განათლების უფლება.

21. ძირითადი განათლება მოიცავს არსებობის, ხელმისაწვდომობის, დასაშვებობის და ადაპტაციის ელემენტებს, რაც საერთოა განათლების ყველა ფორმისათვის და ყველა საფეხურზე.

22. ზოგადად ძირითადი განათლება შეესაბამება საბაზისო განათლებას, რომელიც განხილულია მსოფლიო დეკლარაციაში - განათლება ყველასათვის. მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტის დ) ქვეპუნქტის შესაბამისად, იმ ადამიანებს, ვისაც არ „მიუღია ან არ დაუსრულებია დაწყებითი განათლების სრული კურსი“, მსოფლიო დეკლარაციის - განათლება ყველასათვის - განმარტების შესაბამისად უფლება აქვთ მიიღონ ძირითადი ან საბაზისო განათლება.

23. ვინაიდან ყოველ ადამიანს აქვს უფლება „დაიკმაყოფილოს თავისი მოთხოვნილება საბაზისო განათლებაზე“, როგორც ეს მსოფლიო დეკლარაციაშია გათვალისწინებული, ძირითად განათლებაზე უფლება მხოლოდ იმ პირებით არ შემოიფარგლება, „ვისაც არ მიუღია ან არ დაუსრულებია დაწყებითი განათლების სრული კურსი“. ძირითადი განათლების მიღების უფლება ვრცელდება ყველაზე, ვისაც ჯერ არ დაუკმაყოფილებია `მისი მოთხოვნები საბაზისო განათლებაზე“.

24. საჭიროა ხაზი გაესვას, რომ ძირითად განათლებაზე ასაკთან ან სქესთან დაკავშირებული შეზღუდვები არ არსებობს; ეს უფლება ვრცელდება ბავშვებზე, ახალგაზრდებზე და ზრდასრულ ადამიანებზე, მათ შორის ხანდაზმულებზე. ამრიგად, ძირითადი განათლება წარმოადგენს მოზრდილთა და უწყვეტი განათლების შემადგენელ ნაწილს. ვინაიდან ძირითადი განათლების უფლება ყველა ასაკობრივ ჯგუფს აქვს, პროგრამები და უზრუნველყოფის სისტემები ყველა ასაკის ადამიანის ინტერესების გათვალისწინებით უნდა შემუშავდეს.

მე-13 მუხლის 2 პუნქტის ე) ქვეპუნქტი: სტიპენდიების სათანადო სისტემა; საგანმანათლებლო პერსონალის მატერიალური პირობები

25. მოთხოვნა, რომლის თანახმადაც „აქტიურად უნდა გატარდეს ყველა საფეხურის სკოლათა სისტემის განვითარების პოლიტიკა“, ნიშნავს, რომ მონაწილე სახელმწიფო ვალდებულია ჰქონდეს მისი სასკოლო სისტემის განვითარების ყოვლისმომცველი სტრატეგია. ეს სტრატეგია უნდა მოიცავდეს სწავლების ყველა დონეს, თუმცა პაქტი მონაწილე სახელმწიფოებისაგან მოითხოვს პრიორიტეტული მნიშვნელობა დაწყებით განათლებას მიანიჭოს (იხ. პუნქტი 51). გამოთქმა - „აქტიურად გატარდეს“, გულისხმობს, რომ ამ ყოვლისმომცველ სტრატეგიას სახელმწიფო პოლიტიკაში გარკვეული პრიორიტეტი უნდა ჰქონდეს მინიჭებული და ყველა შემთხვევაში ენერგიულად ხორციელდებოდეს.

26. მოთხოვნა - „შეიქმნას სტიპენდიების შესაფერი სისტემა“, უნდა დაუკავშირდეს პაქტის დებულებებს დისკრიმინაციის დაუშვებლობისა და თანასწორობის შესახებ, სტიპენდიის სისტემამ მცირეშემოსავლიანი ჯგუფების წარმომადგენელთა განათლებაზე ხელმისაწვდომობა უნდა გააფართოოს.

27. მიუხედავად იმისა, რომ პაქტის თანახმად „განუწყვეტლივ უნდა უმჯობესდებოდეს საგანმანათლებლო პერსონალის მატერიალური პირობები“, რეალურად მრავალ მონაწილე სახელმწიფოში ამ ბოლო წლებში პედაგოგთა შრომის პირობები მთლიანობაში გაუარესდა და დაუშვებლად დაბალ დონეზე დავიდა. აღნიშნული მდგომარეობა არა მხოლოდ ეწინააღმდეგება მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტის ე) ქვეპუნქტს, არამედ სერიოზულ დაბრკოლებას უქმნის მოსწავლეთა განათლების უფლების სრულ განხორციელებას. კომიტეტი ასევე მიუთითებს ურთიერთკავშირზე, რომელიც არსებობს პაქტის მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტის ე) ქვეპუნქტს, მე-3 მუხლის მე-2 პუნქტის (ბ) ქვეპუნქტს და 6-8 მუხლებს შორის, მასწავლებელთა კოლექტიური ორგანიზებისა და შეთანხმებების ჩათვლით; მონაწილე სახელმწიფოების ყურადღებას მიაპყრობს იუნესკოსა და შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის ერთობლივ რეკომენდაციას მასწავლებელთა სტატუსის შესახებ (1966 წ.) და იუნესკოს რეკომენდაციას უმაღლესი განათლების სისტემაში პედაგოგთა შემადგენლობის სტატუსის შესახებ (1977 წ.) და დაბეჯითებით მოუწოდებს მონაწილე სახელმწიფოებს, აცნობონ მათ მიერ მიღებული ზომების შესახებ, რომლებიც ყველა პედაგოგის შრომის პირობების და სტატუსის საზოგადოებაში მათ როლთან შესაბამისობას უზრუნველყოფენ.

მე-13 მუხლის მე-3 და მე-4 პუნქტები: განათლების თავისუფალი არჩევის უფლება

28. მე-13 მუხლის მე-3 პუნქტი ორ დებულებას შეიცავს, სადაც პირველი მონაწილე სახელმწიფოებს ვალდებულებას აკისრებს პატივი სცენ მშობლებისა და მეურვეების თავისუფლებას, თავიანთი ბავშვების რელიგიური და ზნეობრივი აღზრდა უზრუნველყონ საკუთარი რწმენის შესაფერისად.⁸⁷ კომიტეტს მიაჩნია, რომ მე-13 მუხლის მე-3 პუნქტი საშუალებას იძლევა სახელმწიფო სკოლებში ისწავლებოდეს ისეთი დისციპლინები, როგორიცაა რელიგიისა და ეთიკის ზოგადი ისტორია, თუ მათი სწავლება მოხდება მიუკერძოებლად და ობიექტურად, საკუთარი რწმენის დაუბრკოლებელი გამოხატვის, სინდისის თავისუფლების და აზრის გამოხატვის უფლების პატივისცემით. იგი აღნიშნავს, რომ სახელმწიფო განათლება, რომელიც ითვალისწინებს კონკრეტული რელიგიის ან რწმენის სწავლებას, არ შეესაბამება მე-13 მუხლის მე-3 პუნქტს, თუ იმავდროულად გათვალისწინებული არ არის არადისკრიმინაციული გამონაკლისები ან ალტერნატივები, რომელიც მშობელთა და მეურვეთა სურვილებს დააკმაყოფილებს.

29. მე-13 მუხლის მე-3 პუნქტი ითვალისწინებს მშობელთა და მეურვეთა თავისუფლებას, ბავშვებისათვის აირჩიონ არა მხოლოდ სახელმწიფო სკოლები, არამედ სხვა სკოლებიც, რომლებიც „სახელმწიფოს მიერ დადგენილი ან მოწონებული საგანმანათლებლო მოდელის მოთხოვნების მინიმუმს შეესაბამება“. ეს უნდა დაუკავშირდეს მე-13 მუხლის მე-4 პუნქტის დამატებით დებულებას, რომელიც ითვალისწინებს „ცალკეულ პირთა და ორგანოთა თავისუფლებას - დააფუძნონ და მართონ საგანამანათლებლო დაწესებულებები“ იმ პირობით, რომ ეს დაწესებულებები მე-13 მუხლის პირველი პუნქტით გამოცხადებული განათლების მიზნების და საგანმანათლებლო მოდელის მინიმალური სტანდარტების შესაბამისი იქნება. ეს მინიმალური სტანდარტები შეიძლება ეხებოდეს ისეთ ასპექტებს, როგორიცაა - ჩარიცხვა, პროგრამები და საგანმანათლებლო დოკუმენტების აღიარება. ასეთი მინიმალური სტანდარტები უპირველეს ყოვლისა უნდა აკმაყოფილებდეს განათლების მიზნების მოთხოვნებს, რომელიც მე-13 მუხლის პირველ პუნქტშია ჩამოყალიბებული.

30. მე-13 მუხლის მე-4 პუნქტის თანახმად, თითოეულ ადამიანს, მათ შორის პირებს, რომლებიც ქვეყნის მოქალაქეები არ არინ, უფლება აქვთ თავისუფლად დააფუძნონ და მართონ საგანმანათლებლო დაწესებულება. ეს თავისუფლება ასევე ვრცელდება „ორგანოებზე“, ანუ იურიდიულ პირებზე და ერთეულებზე. იგი მოიცავს ყველა ტიპის საგანმანათლებლო დაწესებულების დაფუძნების და მართვის უფლებას, საბავშვო ბაღების, უნივერსიტეტებისა და მოზრდილთა საგანმანათლებლო ინსტიტუტების ჩათვლით. დისკრიმინაციის დაუშვებლობის, თანაბარი შესაძლებლობების და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მისი ყველა წევრის მონაწილეობის პრინციპების გათვალისწინებით, სახელმწიფო ვალდებულია განახორციელოს ღონისძიებები, რათა მე-13 მუხლის მე-4 პუნქტით გათვალისწინებულმა თავისუფლებამ საზოგადოების ზოგიერთ ჯგუფში უკიდურესი დისპროპორცია არ გამოიწვიოს განათლებაზე ხელმისაწვდომობის თვალსაზრისით.

მუხლი 13. ფართო გამოყენების ცალკეული პრინციპები

დისკრიმინაციის დაუშვებლობა და თანაბარი მოპყრობა

31. დისკრიმინაციის აკრძალვა, რომელიც პაქტის მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტითაა განპირობებული, არც თანდათანობით განხორციელებას მოითხოვს, არც რესურსების არსებობას; იგი სრულად და დაუყოვნებლივ ვრცელდება განათლების ყველა ასპექტზე და დისკრიმინაციის ყველა ნიშანს მოიცავს, რომელიც საერთაშორისო დონეზეა აკრძალული. კომიტეტი მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტს და მე-3 მუხლს განმარტავს იუნესკოს განათლების სფეროში დისკრიმინაციასთან ბრძოლის შესახებ კონვენციის კონტექსტში და შესაბამისი დებულებების საფუძველზე, რომელიც მოცემულია კონვენციაში ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ, კონვენციაში რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ, ბავშვის უფლებათა კონვენციაში და შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის 1989 წლის კონვენციაში დამოუკიდებელ ქვეყნებში მკვიდრი ხალხების და ტომობრივი წესით მცხოვრები ხალხების შესახებ და სურს განსაკუთრებული ყურადღება მიექცეს შემდეგ საკითხებს.

32. ქალთა და მამაკაცთა შორის ფაქტობრივი თანასწორობის მიღწევის მიზნით და დაუცველი ჯგუფებისათვის დროებითი სპეციალური ღონისძიებების გატარება განათლების სფეროში დისკრიმინაციის დაუშვებლობის უფლების დარღვევად არ ჩაითვლება, თუ ასეთი ღონის- ძიებები არ იწვევენ არათანაბარი ან განსხვავებული სტანდარტების შენარჩუნებას სხვადასხვა ჯგუფებისათვის და თუ ამ ღონისძიებათა გატარება არ გრძელდება იმ მიზნის მიღწევის შემდეგაც, რომლისთვისაც მათი განხორციელება ხდებოდა.

33. ზოგიერთი გარემოების დროს, სხვადასხვა საგანმანათლებლო სისტემის ან დაწესებულებების არსებობა ჯგუფებისათვის, რომლებიც მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტით განსაზღვრულ კატეგორიებს მიეკუთვნებიან, პაქტის დარღვევად არ განიხილება. ამასთან დაკავშირებით კომიტეტი მიუთითებს განათლების სფეროში დისკრიმინაციასთან ბრძოლის იუნესკოს კონვენციის მე-2 მუხლზე.⁸⁸

34. კომიტეტი ითვალისწინებს ბავშვის უფლებათა კონვენციის მე-2 მუხლს და განათლების სფეროში დისკრიმინაციის წინააღმდეგ ბრძოლის შესახებ იუნესკოს კონვენციის მე-3 მუხლის ე) პუნქტს, და ადასტურებს, რომ დისკრიმინაციის დაუშვებლობის პრინციპი ვრცელდება სასკოლო ასაკის ყველა პირზე, რომელიც მონაწილე სახელმწიფოს ტერიტორიაზე ცხოვრობს, იმ პირთა ჩათვლით, რომლებიც მოქალაქეები არ არიან, მათი სამართლებრივი სტატუსის მიუხედავად.

35. პაქტის არსთან მიმართებით დისკრიმინაციულად შეიძლება ჩაითვალოს დისპროპორციული პოლიტიკა, რომელიც სხვადასხვა გეოგრაფიულ ადგილებში მცხოვრებ პირთა განათლების ხარისხობრივ განსხვავებას იწვევს.

36. პაქტის 13-15 მუხლებთან დაკავშირებით კომიტეტი ითვალისწინებს თავისი №5 ზოგადი კომენტარის 35-ე პუნქტს, სადაც განხილულია უნარშეზღუდულ პირთა პრობლემები განათლების უფლებასთან მიმართებით, და №6 ზოგადი კომენტარის 36-42 პუნქტებს, რომლებიც ხანდაზმულ პირთა პრობლემებს ეხება.

37. მონაწილე სახელმწიფოებმა გულდასმით უნდა ადევნონ თვალყური თავიანთ საგანმანათლებლო სისტემას, მათ შორის შესაბამის პოლიტიკას, დაწესებულებებს, პროგრამებს, სახსრების განკარგვის მექანიზმებს და სხვა სახის საქმიანობას, რათა გამოვლენილ იქნეს დისკრიმინაციის ნებისმიერი ფაქტი და გატარდეს ღონისძიებები მდგომარეობის გამოსასწორებლად. განათლების სისტემის შესახებ მონაცემები უნდა მომზადდეს დისკრიმინაციის ამკრძალავი გარემოებების დეტალური ფორმით.

აკადემიური თავისუფლება და ინსტიტუციური დამოუკიდებლობა89

38. მონაწილე სახელმწიფოების მრავალრიცხოვან მოხსენებათა განხილვის საფუძველზე კომიტეტს ჩამოუყალიბდა თვალსაზრისი, რომ განათლების უფლება შეიძლება განხორციელდეს მხოლოდ პედაგოგთა და მოსწავლეთა აკადემიური თავისუფლების პირობებში. აქედან გამომდინარე, იმის მიუხედავად, რომ ეს ასპექტი მე-13 მუხლში პირდაპირ ასახული არ არის, კომიტეტი მიზანშეწონილად და აუცილებლად თვლის გამოთქვას მთელი რიგი შენიშვნები აკადემიურ თავისუფლებასთან დაკავშირებით. ქვემოთ მოცემულ შენიშვნებში განსაკუთრებული ყურადღება უმაღლეს სასწავლებლებს ეთმობა, ვინაიდან, კომიტეტის აზრით, უმაღლესი სასწავლებლების პედაგოგები და სტუდენტები განსაკუთრებით დაუცველნი არიან პოლიტიკური და სხვა სახის გავლენისაგან, რაც ძირს უთხრის აკადემიურ თავისუფლებას. ამასთან დაკავშირებით, კომიტეტს სურს ხაზი გაუსვას, რომ პედაგოგებსა და მოსწავლეებს, განათლების მთელ სისტემაში, აკადემიური თავისუფლების უფლება აქვთ და ქვემოთ მოცემულ შენიშვნებს ზოგადი გამოყენების დანიშნულება აქვთ.

39. გონებრივი შრომით დაკავებულ მუშაკებს შეუძლიათ დაუბრკოლებლად, ინდივიდუალურად ან კოლექტიურად, დააგროვონ, განავითარონ და გადასცენ ცოდნა და იდეები - აღმოჩენების, სწავლების, კვლევების, დისკუსიების, დოკუმენტების, წარმოების, შემოქმედების ან გამოქვეყნებული შრომების მეშვეობით. აკადემიური თავისუფლება მოიცავს ადამიანის უფლებას, თავისი აზრი გამოხატოს დაწესებულებაზე ან სისტემაზე, რომელშიც ის მუშაობს, შეასრულოს თავიანთი ფუნქცია და არ განიცდიდეს დიკრიმაციას ან შიშს სახელმწიფოს ან სხვა სუბიექტის მხრიდან დევნასთან დაკავშირებით, მონაწილეობა მიიღოს პროფესიულ ან წარმომადგენლობით სამეცნიერო ორგანოებში და ისარგებლოს საერთაშორისო დონეზე აღიარებული ადამიანის ყველა უფლებით, რაც იმავე იურისდიქციის ქვეშ მყოფი დანარჩენი პირებისთვისაა დამახასიათებელი. აკადემიური თავისუფლებით სარგებლობა დაკავშირებულია ვალდებულებების შესრულებასთან, როგორიცაა სხვა პირთა აკადემიური თავისუფლების პატივისცემა, განსხვავებული მოსაზრებების ობიექტური განხილვის უზრუნველყოფა და ყველა ადამიანისადმი მოპყრობა ნებისმიერი აკრძალული ნიშნით დისკრიმინაციის გამოვლენის გარეშე.

40. აკადემიური თავისუფლებით სარგებლობა მოითხოვს უმაღლესი სასწავლებლების დამოუკიდებლობას. დამოუკიდებლობა თვითმმართველობის ხარისხია, რომელიც აუცილებელია უმაღლესი სასწავლებლებისათვის რეალური გადაწყვეტილებების მისაღებად, რომელიც მათ პედაგოგიურ მოღვაწეობას, სტანდარტებს, მართვას და მომიჯნავე საქმიანობას ეხება. ამასთან ერთად, თვითმმართველობა უნდა უთავსდებოდეს სახელმწიფო ანგარიშგების სისტემას, განსაკუთრებით საბიუჯეტო დაფინანსების კუთხით. უმაღლესი განათლების სისტემაში სახელმწიფო ინვესიტიციების მნიშვნელოვანი მოცულობის გათვალისწინებით, აუცილებელია დამყარდეს შესაბამისი ბალანსი უმაღლესი სასწავლებლების დამოუკიდებლობასა და მათ ანგარიშვალდებულებას შორის. მიუხედავად იმისა, რომ უნივერსალური მოდელი არ არსებობს, უმაღლესი სასწავლებლების საქმიანობა უნდა იყოს კანონიერი, პატიოსანი და სამართლიანი, მაქსიმალურად შესაძლებელი საჯაროობისა და მონაწილეობის უზრუნველყოფით.

დისციპლინა სკოლებში⁹⁰

41. კომიტეტის აზრით, ფიზიკური დასჯა არ შეესაბამება ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის ერთ-ერთ ძირითად სახელმძღვანელო პრინციპს, რომელიც აღიარებულია ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის პრეამბულაში, სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო აპქტში და ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტში, განსაკუთრებით ადამიანის ღისების თვალსაზრისით.⁹¹ სკოლაში დისციპლინის დაცვის სხვა ასპექტებიც შესაძლოა არ შეესაბამებოდნენ პიროვნების ღირსების დაცვას, მაგალითად საჯაროდ შეურაცხყოფის მიყენება. გარდა ამისა, დისციპლინის რაიმე ფორმა არ უნდა არღვევდეს პაქტით აღიარებულ სხვა უფლებებს, მაგალითად კვების უფლებას. ყველა მონაწილე სახელმწიფომ უნდა განახორციელოს ღონისძიებები, რათა მისი იურისდიქციის ქვეშ მყოფ სახელმწიფო ან კერძო სასწავლო დაწესებულებებში ადგილი არ ჰქონდეს ისეთი დისციპლინარული მეთოდების გამოყენებას, რომლებიც პაქტის მოთხოვნებს არ შეესაბამებიან. კომიტეტი მიესალმება მთელ რიგ სახელმწიფოთა ინიციატივებს, რომელთა მიზანია სასკოლო დისციპლინეს მართვაში „პოზიტიური“, არაძალადობრივი მიდგომების დანერგვა.

მე-13 მუხლის შეზღუდვები

II. მონაწილე სახელმწიფოების ვალდებულებები და დარღვევები

43. მიუხედავად იმისა, რომ პაქტი ითვალისწინებს თანდათანობით განხორციელებას და აღიარებს რესურსების ნაკლებობით გამოწვეულ დამაბრკოლებელ გარემოებებს, იგი იმავდროულად მონაწილე სახელმწიფოებს სხვადასხვა ვალდებულებებს აკისრებს, რომელიც დაუყოვნებლივ განხორციელებას ექვემდებარება. მონაწილე სახელმწიფოებს უშუალოდ ეკისრებათ ვალდებულებები განათლების უფლებასთან დაკავშირებით, მაგალითად, უზრუნველყონ, რომ ეს უფლება „განხორციელდება ყოველგვარი დისკრიმაციის გარეშე“ (მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტი), და ვალდებულება - „გადადგან ნაბიჯები“ (მუხლი 2, პუნქტი 1 - მე-13 მუხლით აღიარებული უფლების სრული განხორციელებისათვის. ეს ნაბიჯები უნდა იყოს „გონივრული, კონკრეტული და მიზანმიმართული“ განათლების უფლების სრული განხორციელებისათვის.⁹²

44. განათლების უფლების დროთა განმავლობაში, ანუ „თანდათანობითი“ განხორციელება იმგვარად არ უნდა იქნას გაგებული, თითქოს იგი მონაწილე სახელმწიფოების ვალდებულებებს სრულად აკარგვინებს არსს. თანდათანობითი განხორციელება ნიშნავს, რომ მონაწილე სახელმწიფოს აქვს კონკრეტული და მუდმივი ვალდებულება „რაც შეიძლება სწრაფად და ეფექტურად გადადგას ნაბიჯები“ მე-13 მუხლის სრული განხორციელების მიზნით.⁹³

45. პაქტით გათვალისწინებული განათლების და სხვა უფლებების მიმართ დადგენილია მტკიცე პრეზუმფცია რაიმე რეგრესული ღონისძიებების დაუშვებლობასთან დაკავშირებით. ნებისმიერი რეგრესული ღონისძიების შეგნებულად განხორციელების შემთხვევაში, მონაწილე სახელმწიფო ვალდებულია დაამტკიცოს, რომ ეს ღონისძიებები განხორციელდა ყველა სხვა ალტერნატიული ღონისძიებების საფუძვლიანი განხილვის შემდეგ და რომ ისინი სრულად არიან დასაბუთებულნი პაქტით აღიარებული ყველა უფლების ერთობლიობის და არსებული რესურსების მაქსიმალური გამოყენების გათვალისწინებით.⁹⁴

46. განათლების უფლება, ადამიანის სხვა უფლებების მსგავსად, მონაწილე სახელმწიფოებს სამი სახის ან დონის ვალდებულებას აკისრებს: პატივისცემის, დაცვის და შესრულების ვალდებულებას. შესრულების ვალდებულება, თავის მხრივ მოიცავს როგორც ხელშეწყობის, ისე უზრუნველყოფის ვალდებულებას.

47. პატივისცემის ვალდებულება მოითხოვს, რომ მონაწილე სახელმწიფოებმა თავი შეიკავონ ისეთი ღონისძიებების განხორციელებისაგან, რომლებიც აფერხებს ან ართულებს განათლების უფლების განხორციელების. დაცვის ვალდებულების საფუძველზე მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა განახორციელონ ღონისძიებები, რომელიც აღკვეთს მესამე მხარეთა ჩარევას განათლების უფლების განხორციელებაში. შესრულების (ხელშეწყობის) ვალდებულება ითვალისწინებს მონაწილე სახელმწიფოების მიერ პოზიტიური ღონისძიებების განხორციელებას, რომელიც უზრუნველყოფს და ხელს უწყობს ცალკეული პირების და ჯგუფების მიერ განათლების უფლებით სარგებლობას. საერთო წესის თანახმად, მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან შეასრულონ (უზრუნველყონ) პაქტით აღიარებული ნებისმიერი კონკრეტული უფლება, თუ პირი ან პირთა ჯგუფი, მისგან დამოუკიდებელი მიზეზების გამო, მის ხელთ არსებული რესურსების საშუალებით ამ უფლებით დამოუკიდებლად ვერ სარგებლობს.

48. ამასთან დაკავშირებით საჭიროა გამოიკვეთოს მე-13 მუხლის ორი თავისებურება. პირველი, მე-13 მუხლის შესაბამისად ნათელია, რომ უმრავლეს შემთხვევაში განათლების უშუალო უზრუნველყოფაზე ძირითადი პასუხისმგებლობა სახელმწიფოს ეკისრება; მაგალითად, მონაწილე სახელმწიფოები აღიარებენ, რომ „აქტიურად უნდა გატარდეს ყველა საფეხურის სკოლათა სისტემის განვითარების პოლიტიკა (მე-3 მუხლის მე-2 პუნქტის ე) ქვეპუნქტი). მეორე, მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტში დაწყებითი, საშუალო, უმაღლესი და ძირითადი განათლების განსხვავებული ფორმულირების გათვალისწინებით, მონაწილე სახელწიფოებზე დაკისრებული შესრულების (უზრუნველყოფის) ვალდებულებები განათლების სხვადასხვა საფეხურისთვის ერთგვაროვანი არ არის. ამრიგად, პაქტის ტექსტიდან გამომდინარე, მონაწილე სახელმწიფოებს განათლების უფლებასთან დაკავშირებული შესრულების (უზრუნველყოფის) გაზრდილი ვალდებულებები აკისრიათ, მაგრამ ამ ვალდებულებათა ფარგლები ერთგვაროვანი არ არის განათლების ყველა საფეხურის მიმართ. კომიტეტი აღნიშნავს, რომ მე-13 მუხლთან დაკავშირებული შესრულების ვალდებულებების ასეთი განმარტება მრავალი მონაწილე სახელმწიფოს კანონმდებლობასა და პრაქტიკას შეესაბამება. კონკრეტული სამართლებრივი ვალდებულებები.

49. მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან უზრუნველყონ განათლების სისტემის ყველა დონის პროგრამების ორიენტირება მე-13 მუხლის პირველი პუნქტის მიზნებთან.⁹⁵ ამასთანავე, ისინი ვალდებულნი არიან შექმნან და განავითარონ გამჭვირვალე და ეფექტური სისტემა, რომლის მეშვეობითაც განხორციელდება მონიტორინგი - თუ რამდენად არის განათლების სისტემა ორიენტირებული მე-13 მუხლის პირველი პუნქტით განსაზღვრულ მიზნებზე.

50. მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან პატივი სცენ, დაიცვან და შეასრულონ განათლების უფლების „ოთხი ძირითადი მახასიათებელი“ (არსებობა, ხელმისაწვდომობა, მისაღებობა და ადაპტირება). მაგალითად, მონაწილე სახელმწიფომ უნდა გაითვალისწინოს განათლების არსებობის პრინციპი, თავი შეიკავოს კერძო სკოლების დახურვისაგან; დაიცვას განათლებაზე ხელმისაწვდომობის პრინციპი, აღმოფხვრას მესამე მხარეთა მიერ გოგონების სასკოლო განათლების მიღების ხელშემშლელი ფაქტორები, მშობლების და დამსაქმებლების ჩათვლით; უზრუნველყოს (ხელი შეუწყოს) განათლებაზე ხელმისაწვდომობა პოზიტიური ღონისძიებების განხორციელების გზით, რათა განათლება კულტურის თვალსაზრისით უმცირესობებისა და მკვიდრი მოსახლეობისათვის მისაღები და ყველასათვის მაღალხარისხიანი გახდეს; უზრუნველყოს (ხელი შეუწყოს) განათლების ადაპტაციას პროგრამების შემუშავებისა და დაფინანსების გზით, რომელიც დააკმაყოფილებს მოსწავლეთა მოთხოვნებს ცვალებად გარემოში, და უზრუნველყოს (ხელი შეუწყოს) განათლებას სასკოლო ქსელების აქტიური განვითარების გზით, მათ შორის სასწავლო შენობების მშენებლობით, პროგრამების დამუშავებით, სასწავლო მასალის უზრუნველყოფით, მასწავლებლების მომზადებით და მათთვის კონკრეტული ქვეყნისთვის კონკურენტუნარიანი შრომის ანაზღაურების უზრუნველყოფით.

51. როგორც უკვე ითქვა, მონაწილე სახელმწიფოების ვალდებულებები დაწყებითი, სა- შუალო, უმაღლესი და ძირითადი განათლების მიმართ არაერთგვაროვანია. მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტის ფორმულირებიდან გამომდინარეობს, რომ მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან პრიორიტეტული ყურადღება დაუთმონ სავალდებულო და უფასო დაწყებითი განათლების შემოღებას.⁹⁶ მე-13 პუნქტის მე-2 მუხლის ასეთი განმარტება დაწყებითი განათლებისადმი პრიორიტეტული მიდგომითაა განპიროვნებული, რაც მე-14 მუხლშია გათვალისწინებული. საყოველ- თაო დაწყებითი განათლების უზრუნველყოფა მონაწილე სახელმწიფოების უპირველეს ვალდებულებას წარმოადგენს.

52. მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტის ბ)-დ) ქვეპუნქტების შესაბამისად, მონაწილე სახელმწიფოებს უშუალო ვალდებულება ეკისრებათ „გადადგან ნაბიჯები“ (მე-2 მუხლის პირველი პუნქტი) მათი იურისდიქციის ქვეშ მყოფი ყველა პირისათვის საშუალო, უმაღლესი და ძირითადი განათლების მიღების უზრუნველსაყოფად. როგორც მინიმუმი, მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან მიიღონ და განახორციელონ განათლების ეროვნული სტრატეგია, რომელიც ითვალისწინებს სა- შუალო, უმაღლესი და ძირითადი განათლების მიღების შესაძლებლობის უზრუნველყოფას პაქტის დებულებების შესაბამისად. ეს სტრატეგია უნდა ითვალისწინებდეს მექანიზმებს, როგორიცაა განათლების ინდიკატორები და მაჩვენებლები, რომელთა საფუძველზეც მიღწეული შედეგების მონიტორინგი განხორციელდება.

53. მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტის ე) ქვეპუნქტის საფუძველზე, მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან შექმნან სტიპენდიის შესაფერისი სისტემა მცირეშემოსავლიანი ჯგუფების დასახმარებლად.⁹⁷ „ყველა საფეხურის სკოლათა სისტემის განვითარების“ ვალდებულება აძლიერებს მონაწილე სახელმწიფოების ძირითად პასუხისმგებლობას განათლების უფლების უშუალო უზრუნველყოფაზე უმრავლეს სიტუაციაში.⁹⁸

54. მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან შემოიღონ „განათლების მინიმალური მოთხოვნები“, რომელთა შესრულება სავალდებულოა ყველა საგანმანათლებლო დაწესებულებისათვის, რომლებიც მე-13 მუხლის მე-3 და მე-4 პუნქტების შესაბამისად არიან დაფუძნებულნი. გარდა ამისა, მათ უნდა უზრუნველყონ ამ მოთხოვნათა შესრულების მონიტორინგის საჯარო და ეფექტური სისტემა. მონაწილე სახელმწიფოები არ არიან ვალდებული დააფინანსონ მე-13 მუხლის მე-3 და მე-4 პუნქტების საფუძველზე დაფუძნებული საგანმანათლებლო დაწესებულებები; თუმცა, თუ სახელმწიფო მიიღებს გადაწყვეტილებას ფინანსურად დაეხმაროს კერძო საგანმანათლებლო დაწესებულებას, მან ეს უნდა განახორციელოს დისკრიმინაციის რაიმე აკრძალული ნიშნების გარეშე.

55. მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან უზრუნველყონ, რომ თემები და ოჯახები დამოუკიდებულნი არ იყვნენ ბავშვის შრომაზე. კომიტეტი განსაკუთრებით უსვამს ხაზს განათლების და ბავშვის შრომის აღკვეთის მნიშვნელობას და ვალდებულებებს, რომლებიც ჩამოყალიბებულია ბავშვის შრომის ყველაზე მავნე ფორმების აკრძალვის შესახებ კონვენციის (კონვენცია 182, 1999 წ.) მე-7 მუხლის მე-2 პუნქტში.⁹⁹ გარდა ამისა, მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტის გათვალისწინებით, მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან აღმოფხვრან გენდერული და სხვა სახის სტერეოტიპები, რომელიც გოგონათა და სხვა დაუცველი ჯგუფების განათლებაზე ხელმისაწვდომობას აბრკოლებს.

56. თავის ზოგად კომენტარში №3 კომიტეტი მიუთითებს მონაწილე სახელმწიფოთა ვალდებულებაზე - გადადგან ნაბიჯები „დამოუკიდებლად და საერთაშორისო დახმარებისა და თანამშრომლობის გზით, განსაკუთრებით, ეკონომიკურ და ტექნიკურ სფეროში“, პაქტით აღიარებული უფლებების განხორციელებისათვის, მათ შორის განათლების უფლების.¹⁰⁰ პაქტის მე-2 მუხლის პირველი პუნქტი, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდების 56-ე მუხლი, მსოფლიო დეკლარაციის - განათლება ყველასთვის - მე-10 მუხლი და ვენის დეკლარაციისა და სამოქმედო პროგრამის 34-ე (ნაწილი I) პუნქტი მონაწილე სახელმწიფოების ვალდებულებებს აძლიერებენ განათლების უფლების სრული განხორციელებისათვის საერთაშორისო დახმარებისა და თანამშრომლობის უზრუნველყოფის თვალსაზრისით. საერთაშორისო ხელშეკრულებების მიღების და რატიფიცირების მიზნით მიმდინარე მოლაპარაკებებზე მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა მიიღონ ზომები, რათა ამ დოკუმენტმა დაბრკოლებმა არ შეუქმნან განათლების უფლების განხორციელებას. ანალოგიურად, მონაწილე სახელმწიფოებს ეკისრებათ ვალდებულება უზრუნველყონ, რომ მათი, როგორც საერთაშორისო ორგანიზაციების წევრების საქმიანობა, საერთაშორისო ფინანსური ინსტიტუტების ჩათვლით, ჯეროვნად ითვალისწინებდეს განათლების უფლებას.

57. ზოგად კომენტარში №3 კომიტეტმა დაადასტურა, რომ მონაწილე სახელმწიფოებს აქვთ „მინიმალური ძირითადი ვალდებულება - განხორციელება უზრუნველყონ, სულ ცოტა, მინიმალურ დონეზე“, „განათლების ყველაზე საბაზისო ფორმების“ ჩათვლით. მე-13 მუხლის კონტექსტში ეს ძირითადი ვალდებულება გულისხმობს: სახელმწიფო საგანმანათლებლო დაწესებულებებისა და პროგრამებისადმი ხელმისაწვდომობას დისკრიმინაციის დაუშვებლობის უფლების დაცვით; განათლების შესაბამისობის უზრუნველყოფას მე-13(1) მუხლის მიზნებთან; დაწყებითი განათლების უზრუნველყოფას ყველასათვის მე-13(2) მუხლის შესაბამისად; ეროვნული განათლების სტრატეგიის მიღებასა და განხორციელებას, რომელიც მოიცავს საშუალო, უმაღლესი და ძირითადი განათლების უზრუნველყოფას; და განათლების თავისუფლად არჩევას, სახელმწიფოს ან მესამე მხარეებისაგან ჩარევის გარეშე, „საგანმანათლებლო მოთხოვნების მინიმალური სტანდარტების“ პირობის გათვალისწინებით (მუხლი 13(3) და (4)).

დარღვევები

58. მე-13 მუხლის (ნაწილი I) ნორმატიული შინაარსის მონაწილე სახელმწიფოების ზოგადი და კონკრეტული ვალდებულებების კონტექსტში (ნაწილი II) განხილვისას წარმოიქმნება დინამიური პროცესი, რომელიც ხელს უწყობს განათლების უფლების დარღვევების იდენტიფიცერებას. მე-13 მუხლის დარღვევა შესაძლოა გამოიწვიოს მონაწილე სახელმწიფოების მიერ უშუალოდ განხორციელებულმა ღონისძიებებმა (ქმედება) ან მათ მიერ პაქტით მოთხოვნილი ღონისძიებების განუხორციელებლობამ (უმოქმედობა).

59. მე-13 მუხლის დარღვევის მაგალითებია: ისეთი კანონმდებლობის მიღება ან ძალაში დატოვება, რომელიც განათლების სფეროში პირთა ან პირთა ჯგუფის რაიმე აკრძალული გარემოებით დისკრიმინაციას იწვევს; განათლების სფეროში დისკრიმინაციის ფაქტიური აღმოფხვრისათვის საჭირო ღონისძიებების განუხორციელებლობა; პროგრამების გამოყენება, რომლებიც არ შეესაბამებიან მე-13 მუხლის პირველი პუნქტით განსაზღვრულ განათლების მიზნებს; მე-13 მუხლის პირველი პუნქტის დებულებებთან შესაბამისობის მონიტორინგისათვის საჭირო საჯარო და ეფექტური სისტემის განუხორციელებლობა; პრიორიტეტული წესით უფასო დაწყებითი განათლების - რომელიც სავალდებულო და უფასო უნდა გახდეს ყველასათვის - შემოღებისათვის საჭირო ღონისძიებების განუხორციელებლობა; „გონივრული, კონკრეტული და მიზანმიმართული“ ღონისძიებების განუხორციელებლობა საშუალო, უმაღლესი და ძირითადი განათლების თანდათანობითი რეალზიაციისათვის მე-13 (2) (ბ)-(დ) მუხლის შესაბამისად; კერძო საგანმანათლებლო დაწესებულებების აკრძალვა; სახელმწიფოს უუნარობა უზრუნველყოს კერძო საგანმანათლებლო დაწესებულების შესაბამისობა მე-13(3) და (4) მუხლით მოთხოვნილ „საგანმანათლებლო მოდელის მინიმალურ სტანდარტებთან“; სტუდენტებისა და თანამშრომელთა აკადემიური თავისუფლების შეზღუდვა; პოლიტიკური დაძაბულობის დროს საგანმანათლებლო დაწესებულებების დახურვა მე-4 მუხლის დარღვევით.

III. სხვა, არასახელმწიფო სუბიექტების ვალდებულებები

60. პაქტის 22-ე მუხლის გათვალისწინებით, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის დაწესებულებებს, ქვეყნის დონეზე გაეროს განვითარების დახმარების ჩარჩო პროგრამის (UNDAF) ჩათვლით, განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვთ მე-13 მუხლის რეალიზაციისათვის. კვლავ უნდა გაგრძელდეს განათლების უფლების რეალიზაციისათვის შეთანხმებული ძალისხმევა, რათა გაუმჯობესდეს კოორდინაცია და ურთიერთქმედება ყველა დაინტერესებულ სუბიექტს შორის, სამოქალაქო საზოგადოების სხვადასხვა კომპონენტების ჩათვლით. იუნესკომ, გაეროს განვითარების პროგრამამ, გაეროს ბავშვთა დაცვის ფონდმა, შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციამ, მსოფლიო ბანკმა, რეგიონული განვითარების ბანკებმა, საერთაშორისო სავალუტო ფონდმა და გაეროს სისტემის სხვა შესაბამისმა ორგანოებმა უნდა განამტკიცონ თანამშრომლობა განათლების უფლების ეროვნულ დონეზე განხორციელების მიზნით, მათი შესაბამისი მანდატების შესაბამისად და თავიანთ გამოცდილებაზე დაყრდნობით. კერძოდ, საერთაშორისო ფინანსურმა ინსტიტუტებმა, განსაკუთრებით მსოფლიო ბანკმა და საერთაშორისო სავალუტო ფონდმა, მეტი ყურადღება უნდა დაუთმონ განათლების უფლებას მათ საკრედიტო პოლიტიკაში, საკრედიტო გარიგებებში, სტრუქტურული მისადაგების პროგრამებსა და დავალიანების კრიზისის დროს გატარებულ ღონისძიებებში.¹⁰¹ მონაწილე სახელმწიფოების მოხსენებების განხილვისას, კომიტეტი, მონაწილე სახელმწიფოებთან ერთად გაითვალისწინებს სხვა მხარეების მიერ გაწეულ დახმარებას, რომელიც მიმართული იყო სახელმწიფოს შესაძლებლობების გასაძლიერებლად მის მიერ მე-13 მუხლით გათვალისწინებული ვალდებულებების შესრულების მიზნით. გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის სპეციალიზირებული დაწესებულებების, პროგრამებისა და ორგანოების მიერ ადამიანის უფლებებზე დაფუძნებული მიდგომების გამოყენება დიდად შეუწყობს ხელს განათლების უფლების იმპლემენტაციას.

ზოგადი კომენტარი №14 (ოცდამეორე სესია, 2000)
(UN doc. E/C.12/2000/4)

ჯანმრთელობის უმაღლესი შესაძლო სტანდარტის უფლება (ეკონომიკური, სოციალური და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტის მე-12 მუხლი)

1. ჯანმრთელობა ადამიანის ერთ-ერთი უფლებაა, რომელიც აუცილებელია ადამიანის სხვა უფლებების რეალიზაციისათვის. თითოეულ ადამიანს აქვს ჯანმრთელობის უმაღლესი შესაძლო სტანდარტის უფლება, რომელიც მისი ცხოვრების ღირსეულ პირობებს უზრუნველყოფს. ჯანმრთელობის უფლების განხორციელება შეიძლება მთელი რიგი ურთიერთშემვსები მიდგომებით, როგორიცაა - ჯანდაცვის სფეროს პოლიტიკის განსაზღვრა, მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციის (WHO) მიერ შემუშავებული ჯანდაცვის პროგრამების განხორციელება, ან კონკრეტული სამართლებრივი ხელშეკრულებების მიღება. გარდა ამისა, ჯანმრთელობის უფლება შეიცავს მთელ რიგ კომპონენტებს, რომელთა დაცვა კანონითაა გათვალისწინებული.¹⁰²

2. ჯანმრთელობაზე ადამიანის უფლება მრავალ საერთაშორისო ხელშეკრულებაშია აღიარებული. ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტი ადგენს: „ყოველ ადამიანს უფლება აქვს ქონდეს ცხოვრების ისეთი დონე, საკვების, ტანისამოსის, ბინის, სამედიცინო და საჭირო სოციალური მომსახურების ჩათვლით, რომელიც აუცილებელია მისი და მისი ოჯახის ჯანმრთელობისა და კეთილდღეობის შესანარჩუნებლად...“ საერთაშორისო სამართლის მთელ სპექტრში, ჯანმრთელობის უფლების ყველაზე უფრო სრული მუხლი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების საერთაშორისო პაქტშია მოცემული. ამ პაქტის მე-12 მუხლის პირველი პუნქტით მონაწილე სახელმწიფოები აღიარებენ: „თითოეული ადამიანის უფლებას ფიზიკური და ფსიქიკური ჯანმრთელობის უმაღლეს სტანდარტებზე“, ხოლო მე-12 მუხლის მე-2 პუნქტში ჩამოთვლილია „ზომები, რომლებიც ... მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა მიიღონ ამ უფლების სრული რეალიზაციისათვის“. გარდა ამისა, ჯანმრთელობის უფლება აღიარებულია ყველა ფორმის რასობრივი დისკრიმინაციის აღმოფხვრის კონვენციის (1965 წ.) მე-5 ე) ივ) მუხლში, ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის კონვენციის (1979 წ.) 11.1. ვ) და მე-12 მუხლებში და ბავშვის უფლებათა კონვენციის (1989 წ.) 24-ე მუხლში. ჯანმრთელობის უფლება დაცულია ადამიანის უფლებების რეგიონულ ხელშეკრულებებში, როგორიცაა - 1961 წლის ევროპის გადასინჯული სოციალური ქარტია (მუხლი 11), 1981 წლის ადამიანის და ხალხთა უფლებების აფრიკული ქატია (მუხლი 16) და 1988 წლის ადამიანის უფლებათა ამერიკული კონვენციის დამატებითი ოქმი ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა სფეროში (მუხლი 10). ანალოგიურად, ჯანმრთელობის უფლება აღიარებულია ადამიანის უფლებების კომისიის¹⁰³ მიერ, ასევე 1993 წლის ვენის დეკლარაციასა და სამოქმედო პროგრამაში და სხვა ხელშეკრულებებში.¹⁰⁴

3. ჯანმრთელობის უფლება მჭიდროდაა დაკავშირებული და დამოკიდებული უფლებების საერთაშორისო ბილით გათვალისწინებული ადამიანის სხვა უფლებების განხორციელებაზე, მათ შორის - კვების, საცხოვრებლის, შრომის, განათლების, ღირსების, სიცოცხლის, დისკრიმინაციის დაუშვებლობის, თანასწორობის, წამების აკრძალვის, პირადი ცხოვრების, ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობის უფლებები, აგრეთვე გაერთიანების, შეკრებების და გადაადგილების თავისუფლების უფლებები.

4. პაქტის მე-12 მუხლის პროექტის მომზადებისას, გენერალური ასამბლეის მესამე კომიტეტმა უარი განაცხადა ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის კონსტიტუციის პრეამბულაში მოცემულ ჯანმრთელობის განმარტებაზე, რომლის შესაბამისად, ჯანმრთელობა არის „სრული ფიზიკური, სულიერი და სოციალური კეთილდღეობის მდგომარეობა და არა მხოლოდ ავადმყოფობის და ფიზიკური ნაკლის არარსებობა“. თუმცა, მე-12 მუხლის პირველი პუნქტის „ფიზიკური და ფსიქიკური მდგომარეობის უმაღლეს შესაძლო სტანდარტებზე“ მითითება მხოლოდ ჯანმრთელობის დაცვით არ შემოიფარგლება. პირიქით, პროექტის მომზადების ისტორია და თვით მე-12 მუხლის მე-2 პუნქტის ფორმულირება უჩვენებს, რომ ჯანმრთელობის უფლება თავის თავში მოიცავს სოციალურ-ეკონომიკური ფაქტორების ფართო სპექტრს, რომელიც ადამიანის ჯანსაღი ცხოვრების პირობებს ქმნის და ჯანდაცვის ისეთ ძირეულ ფაქტორებს ითვალისწინებს, როგორიცაა საკვები და კვების რეჟიმი, საცხოვრებელი, უსაფრთხო სასმელ წყალზე ხელმისაწვდომობა და სათანადო სანიტარული პირობები, ჯანმრთელობისათვის უსაფრთხო შრომის პირობები და ჯანსაღი გარემო.

6. კომიტეტს ესმის, რომ მსოფლიოს მილიონობით ადამიანისათვის ჯანმრთელობის უფლებით სრული სარგებლობა კვლავ შორეული მომავლის მიზნად რჩება. გარდა ამისა, მრავალ შემთხვევაში, განსაკუთრებით სიღარიბეში მცხოვრები ადამიანებისათვის, ეს მიზანი სულ უფრო მიუწვდომელი ხდება. კომიტეტი აღიარებს სტრუქტურული და სხვა სახის დაბრკოლებების არსებობას, რომლებიც მრავალ მონაწილე სახელმწიფოში ხელს უშლიან მე-12 მუხლის სრულ განხორციელებაში და გამოწვეულია სახელმწიფოთა კონტროლს გარეთ არსებული საერთაშორისო და სხვა ფაქტორებით.

6. მონაწილე სახელმწიფოებისათვის პაქტის განხორციელებისა და მოხსენებების წარმოდგენის ვალდებულების შესრულებაში დახმარების მიზნით, წინამდებარე ზოგად კომენტარში განხილულია მე-12 მუხლის ნორმატიული შინაარსი (I ნაწილი), მონაწილე სახელმწიფოების ვალდებულებები (ნაწილი II), დარღვევები (ნაწილი III) და ეროვნულ დონეზე განხორციელება (ნაწილი IV), ხოლო სხვა სუბიექტების - გარდა მონაწილე სახელმწიფოებისა - ვალდებულებები განხილულია მე-5 ნაწილში. წინამდებარე ზოგადი კომენტარი კომიტეტის მიერ მონაწილე სახელმწიფოების მოხსენებების განხილვის შედეგად დაგროვებულ მრავალწლიან გამოცდილებაზეა დაფუძნებული.

1. მე-12 მუხლის ნორმატიული შინაარსი

7. მე-12 მუხლის პირველ პუნქტში განსაზღვრულია ჯანმრთელობის უფლება, ხოლო მე-12 მუხლის მე-2 პუნქტში მოცემულია მონაწილე სახელმწიფოების ვალდებულებების თვალსაჩინო, თუმცა არასრული ჩამონათვალი.

8. ჯანმრთელობის უფლება არ უნდა იქნეს გაგებული როგორც უფლება - იყო ჯანმრთელი. ჯანმრთელობის უფლება მოიცავს როგორც თავისუფლებებს, ასევე სხვა მსგავს უფლებათა ჩამონათვალს. თავისუფლებებს მიეკუთვნება საკუთარ ჯანმრთელობაზე და სხეულზე კონტროლის უფლება, მათ შორის სქესობრივი და რეპროდუქციული თავისუფლება, და ყოველგვარი ჩარევისაგან თავისუფლების უფლება, მაგალითად - წამებისაგან თავისუფლების უფლება და თავისუფალი თანხმობის გარეშე სამედიცინო ან სამეცნიერო ექსპერიმენტებისაგან თავისუფლების უფლება. მეორე მხრივ, ჩამონათვალში არის ჯანდაცვის სისტემის უფლება, რომელიც ჯანმრთელობის უმაღლესი შესაძლო სტანდარტების რეალიზაციაზე თანაბარ შესაძლებლობებს უზრუნველყოფს.

9. მე-12 მუხლის პირველ პუნქტში მოცემული ცნება, „ჯანმრთელობის უმაღლესი შესაძლო სტანდარტები“, ითვალისწინებს როგორც ინდივიდუალურ ბიოლოგიურ და სოციალურ-ეკონომიკურ წინაპირობებს, ისე სახელმწიფოსათვის ხელმისაწვდომ რესურსებს. არსებობს მთელი რიგი ასპექტებისა, რომელთა გათვალისწინება მხოლოდ სახელმწიფოსა და ინდივიდუალური პირის ურთიერთიერთობის ჩარჩოებში შეუძლებელია.; სახელდობრ, სახელმწიფოს არ შეუძლია უზრუნველყოს კარგი ჯანმრთელობა ან დაიცვას ადამიანი ჯანმრთელობის გაუარესების გამომწვევი ყველა მიზეზისაგან. მაგალითად, გენეტიკურ ფაქტორებს, დაავადებებისადმი ინდივიდუალურ მიდრეკილებას და ადამიანთა მიერ არაჯანსაღი ან სიცოცხლისათვის საშიში ცხოვრების წესის არჩევას შეუძლია არსებითი გავლენა იქონიოს მის ჯანმრთელობაზე. აქედან გამომდინარე, ჯანმრთელობის უფლება აღიქმება, როგორც ჯანმრთელობის უმაღლესი შესაძლო სტანდარტების მიღწევისათვის შესაბამისი დაწესებულებების, საქონლის, მომსახურების და პირობების გამოყენების უფლება.

10. 1966 წელს, ორი საერთაშორისო პაქტის მიღების შემდეგ, მსოფლიოში ჯანდაცვის მდგომარეობა რადიკალურად შეიცვალა, ხოლო ჯანმრთელობის მნიშვნელობამ არსებითად სხვა დატვირთვა მიიღო და საკმაოდ გაფართოვდა. მხედველობაში იქნა მიღებული მრავალი ფაქტორი, რომლებიც ჯანმრთელობის დონეს განაპირობებენ, მაგალითად, რესურსების განაწილება და გენდერული განსხვავებები. ჯანმრთელობის უფრო ფართო განმარტებაში გათვალისწინებულია ისეთი სოციალური ფაქტორებიც, როგორიცაა ძალადაობა და შეიარაღებული კონფლიქტები.¹⁰⁵ გარდა ამისა, ადრე უცნობი დაავადებები, მაგალითად ადამიანის იმუნოდეფიციტის ვირუსი და შეძენილი იმუნოდეფიციტის სინდრომი (აივი/შიდსი), სხვა დაავადებები, რომლებმაც ფართო გავრცელება ჰპოვეს, მაგალითად ავთვისებიანი სიმსივნეები და აგრეთვე დედამიწის მოსახლეობის რაოდენობის სწრაფი ზრდა, ახალ პრობლემებს უქმნის ჯანმრთელობის უფლების რეალიზაციას და მე-12 მუხლის განმარტებისას მათი გათვალისწინება აუცილებელია.

11. კომიტეტის განმარტების შესაბამისად, მე-12 მუხლის პირველ პუნქტში განსაზღვრული ჯანმრთელობის უფლება მოიცავს ჯანდაცვის სფეროში არა მხოლოდ დროულ და სათანადო მომსახურებას, არამედ ჯანმრთელობის ისეთ ფუნდამენტურ წინაპირობებს, როგორიცაა უსაფრთხო სასმელ წყალზე და სათანადო სანიტარულ მომსახურებაზე ხელმისაწვდომობა, უსაფრთხო საკვებით სათანადო მომარაგება, კვება და საბინაო პირობები, უსაფრთხო შრომის პირობები და გარემო, აგრეთვე ჯანმრთელობის სფეროში განათლებასა და ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობა, სექსუალური და რეპროდუქციული ჯანმრთელობის ჩათვლით. კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტია მოსახლეობის მონაწილეობა ჯანმრთელობასთან დაკავშირებულ საკითხებზე გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში ადგილობრივ, ეროვნულ და საერთაშორისო დონეებზე.

12. ჯანმრთელობის უფლების ყველა ფორმა და ყველა საფეხური შეიცავს შემდეგ ურთიერთდაკავშირებულ ძირითად ელემენტებს, რომელთა ზუსტი გამოყენება დამოკიდებული იქნება ამა თუ იმ მონაწილე სახელმწიფოში არსებულ პირობებზე:

ა) არსებობა. მონაწილე სახელმწიფოს უნდა ჰქონდეს ჯანდაცვის სფეროსა და სამედიცინო მომსახურების სათანადო რაოდენობის ფუნქციონირებადი დაწესებულებები, საქონელი და მომსახურება, აგრეთვე შესაბამისი პროგრამები. ამ დაწესებულებების, საქონლისა და მომსახურების ზუსტი ბუნება დამოკიდებული იქნება მთელ რიგ ფაქტორებზე, მათ შორის მონაწილე სახელმწიფოს განვითარების დონეზე. ამასთან, მათთან იქნება დაკავშირებული ჯანმრთელობის ფუნდამენტური წინაპირობები, როგორიცაა - უსაფრთხო სასმელი წყლით მომარაგების და სათანადო სანიტარული მომსახურების ინფრასტრუქტურა, საავადმყოფოები, პოლიკლინიკები და ჯანდაცვის სხვა დაწესებულებები, სათანადო კვალიფიკაციის მქონე ექიმები და სამედიცინო პერსონალი, რომლებიც შრომის შიდა ბაზარზე კონკურენტუნარიან ხელფასს მიიღებენ, და მნიშვნელოვანი მედიკამენტები, რომლებიც ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის სამოქმედო პროგრამის ძირითად მედიკამენტთა ჩამონათვალშია შესული.¹⁰⁶

ბ) ხელმისაწვდომობა. ჯანდაცვის დაწესებულებები, საქონელი და მომსახურება¹⁰⁷ ხელმისაწვდომი უნდა გახდეს მონაწილე სახელმწიფოს იურისდიქციის ქვეშ მყოფი თითოეული ადამიანისათვის, ყოველგვარი დისკრიმინაციის გარეშე. ხელმისაწვდომობას ოთხი ერთმანეთთან დაკავშირებული ასპექტი აქვს:

დისკრიმინაციის დაუშვებლობა: ჯანდაცვის დაწესებულებები, საქონელი და მომსახურება ხელმისაწვდომი უნდა იყვეს ყველასათვის - როგორც კანონმდებლობით, ასევე პრაქტიკულად, განსაკუთრებით მოსახლეობის დაუცველი ან სოციალურად გარიყული ფენებისათვის, რომელიმე აკრძალული გარემოებით დისკრიმინაციის გარეშე;¹⁰⁸

ფიზიკური ხელმისაწვდომობა: ჯანდაცვის დაწესებულებები, საქონელი და მომსახურება უნდა არსებობდეს ფიზიკურად მისაწვდომ ადგილას მოსახლეობის ყველა ჯგუფისათვის, განსაკუთრებით დაუცველი და სოციალურად გარიყული ჯგუფებისათვის, როგორიც არიან ეთნიკური უმცირესობები და მკვიდრი მოსახლეობა, ქალები, ბავშვები, მოზარდები, ხანდაზმული ადამიანები, უნარშეზღუდული ადამიანები და იმუნოდეფიციტის ვირუსით ან შიდსით დაავადებული პირები. ხელმისაწვდომობა აგრეთვე გულისხმობს, რომ სამედიცინო მომსახურება და ჯანმრთელობის ფუნდამენტური წინაპირობები, როგორიცაა უსაფრთხო სასმელი წყალი და სათანადო სანიტარული მომსახურება, ფიზიკურად დაცულ ადგილას უნდა მდებარეობდეს, მათ შორის სოფლის დასახლებებში. ხელმისაწვდომობა ასევე გულისხმობს უნარშეზღუდული პირებისათვის შენობებში შესვლის მისაწვდომობას;

ეკონომიური ხელმისაწვდომობა (ხარჯების გაწევის შესაძლებლობა): ჯანდაცვის დაწესებულებებზე, საქონელსა და მომსახურებაზე ყველას უნდა მიუწვდებოდეს ხელი. სამედიცინო დახმარების, ასევე ჯანმრთელობის ფუნდამენტურ წინაპირობებთან დაკავშირებულ მომსახურებაზე გადასახადი, სამართლიანობის პრინციპს უნდა ეფუძნებოდეს, რომელიც უზრუნველყოფს ამ მომსახურებაზე ხელმისაწვდომობას ყველა ადამიანისათვის, მათ შორის სოციალურად გაუცხოებული ჯგუფებისათვის, როგორც კერძო, ასევე სახელმწიფო სექტორში. სამართლიანობის პრინციპი ნიშნავს, რომ შედარებით ღარიბ შინამეურნეობებს არ უნდა უხდებოდეთ სამედიცინო მომსახურებაზე არაპროპორციულად დიდი ხარჯების გაწევა უფრო მდიდარ შინამეურნეობებთან შედარებით;

ინფორმაციის ხელმისაწვდომობა: ხელმისაწვდომობა გულისხმობს ჯანმრთელობასთან დაკავშირებულ საკითხებზე ინფორმაციისა და იდეების მოძიებას, მიღებასა და გავრცელებას¹⁰⁹. თუმცა, ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობამ, ზიანი არ უნდა მიაყენოს პირადი სამედიცინო ისტორიის კონფიდენციალურობის უფლებას.

გ) მისაღებობა. ჯანდაცვის ყველა დაწესებულება, საქონელი და მომსახურება უნდა შეესაბამებოდეს სამედიცინო ეთიკის პრინციპებსა და სამედიცინო კულტურის კრიტერიუმებს, ანუ, ცალკეულ პირთა, უმცირესობების, ხალხებისა და თემების კულტურას, ითვალისწინებდეს გენდერული პრობლემატიკისა და სიცოცხლის ციკლის მოთხოვნებს, აგრეთვე პატივს სცემდეს კონფიდენციალურობას და მიმართული იყოს შესაბამის პირთა ჯანმრთელობის მდგომარეობის გაუმჯობესებაზე.

დ) ხარისხი. ჯანდაცვის დაწესებულებები, საქონელი და მომსახურება, კულტურულ შესაბამისობასთან ერთად, ასევე მისაღები უნდა იყოს მეცნიერული და სამედიცინო თვალსაზრისით და აკმაყოფილებდეს მაღალი ხარისხის მოთხოვნებს. ამისთვის საჭიროა კვალიფიციური სამედიცინო პერსონალი, მეცნიერულად შემოწმებული და ვარგისი მედიკამენტები და სამედიცინო მოწყობილობები, უსაფრთხო სასმელი წყალი და სათანადო სანიტარული მომსახურება.

13. მე-12 მუხლის მე-2 პუნქტში მოცემული მაგალითების არასრული ჩამონათვალი სახელმწიფოებს საჭირო ქმედებების განსაზღვრაში ეხმარება. იგი იძლევა ღონისძიებების კონკრეტულ საერთო მაგალითებს, რომლებიც მე-12 მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებული ჯანმრთელობის უფლების ფართო განმარტებიდან გამომდინარეობს, რითაც შემდგომ პუნქტებში მოცემულ მაგალითებში ამ უფლების ილუსტრირებას ახდენს.¹¹⁰

მე-12 მუხლის 2(ა) პუნქტი. დედის, ბავშვისა და რეპროდუქციული ჯანმრთელობის უფლება

14. „მკვდრადშობადობისა და ბავშვთა სიკვდილიანობის შემცირებისა და ბავშვის ჯანსაღი განვითარების უზრუნველყოფა“ (მე-12 მუხლის 2ა პუნქტი)¹¹¹ შეიძლება გაგებულ იქნეს როგორც ჯანდაცვის მომსახურების ხარისხის ამაღლება ისეთ სფეროებში, როგორიცაა დედისა და ბავშვის ჯანმრთელობა, სქესობრივი და რეპროდუქციული ჯანმრთელობა, ოჯახის დაგეგმვის, მშობიარობამდე და მშობიარობის შემდგომი მზრუნველობის პროგრამების ჩათვლით,¹¹² გადაუდებელი სამშობიარო დახმარება და ინფორმაციასა და რესურსებზე ხელმისაწვდომობა, რომელიც მიღებული ინფორმაციის შესაბამისად გასატარებელი ღონისძიებებისათვისაა საჭირო.¹¹³

მე-12 მუხლის 2(ბ) პუნქტი. ჯანსაღი გარემოსა და ჯანსაღი შრომის პირობების უფლება.

15. „გარემოს ჰიგიენისა და მრეწველობაში შრომის ჰიგიენის გაუმჯობესება“ (12 (ბ) მუხლი) კერძოდ გულისხმობს წარმოებაში უბედური შემთხვევების და პროფესიული დაავადებების თავიდან აცილებას; უსაფრთხო სასმელი წლით და ძირითადი სანიტარული მომსახურებით სათანადო უზრუნველყოფას; მოსახლეობაზე მავნე ნივთიერებების ზეგავლენის თავიდან აცილებას და შემცირებას, როგორიცაა, მაგალითად, რადიაცია და საშიში ქიმიკატები, ან სხვა გამანადგურებელი ეკოლოგიური პირობები, რაც პირდაპირი ან არაპირდაპირი გზით მოქმედებს ადამიანის ჯანმრთელობაზე.¹¹⁴ გარდა ამისა, მრეწველობაში შრომის ჰიგიენა გულისხმობს სამუშაო გარემოში ჯანმრთელობისათვის მავნე ფაქტორების გამომწვევი მიზეზების გონივრული თვალსაზრისით მაქსიმალურად შესაძლო შემცირებას.¹¹⁵ მე-12 მუხლის 2(ბ) პუნქტი ასევე მოიცავს სათანადო საცხოვრებლით, უსაფრთხო და ჯანსაღი შრომის პირობებით, საკვები პროდუქტებით სათანადო მომარაგებით და სათანადო კვებით უზრუნველყოფას, და ალკოჰოლური სასმელებისა და თამბაქოს, ნერკოტიკებისა და სხვა მავნე ნივთიერებების მოხმარების წინააღმდეგ ბრძოლას.

მე-12 მუხლის 2(გ) პუნქტი. დაავადებათა თავიდან აცილების, მკურნალობისა და კონტროლის უფლება

16. „ეპიდემიური, ენდემური, პროფესიული და სხვა დაავადებების თავიდან აცილება“ (მუხლი 12, პუნქტი 2(გ)) გულისხმობს პროფილაქტიკური და საგანმანათლებლო პროგრამების მომზადებას ქცევასთან დაკავშირებულ ჯანმრთელობს პრობლემებზე, როგორიცაა სექსუალური გზით გადამდები დაავადებები, განსაკუთრებით აივი/შიდსი და სექსუალურ და რეპროდუქციულ ჯანმრთელობაზე მავნე ზეგავლენის მქონე დაავადებები, ასევე ჯანმრთელობის სოციალური ასპექტების გაუმჯობესებას, როგორიცაა - ეკოლოგიური უსაფრთხოება, განათლება, ეკონომიკური განვითარება და სქესთა თანასწორუფლებიანობა. მკურნალობის უფლება გულისხმობს უბედური შემთხვევების, ეპიდემიების და ჯანმრთელობისთვის საშიში მსგავსი დაავადებების დროს გადაუდებელი სამედიცინო დახმარების სისტემის შექმნას, და საგანგებო სიტუაციების დროს გადაუდებელი ზომების განხორციელებისა და ჰუმანიტარული დახმარების გაწევის უზრუნველყოფას. დაავადებათა კონტროლი მოითხოვს სახელმწიფოთა ინდივიდუალურ და ერთობლივ ძალისხმევას, რომელიც მიმართულია, ინტერ ალია, შესაბამისი ტექნოლოგიების უზრუნველყოფაზე და ეპიდემიოლოგიური ზედამხედველობისა და კონკრეტული ინფორმაციის შეგროვებაზე, იმუნიზაციის პროგრამების და ინფექციური დაავადებების წინააღმდეგ ბრძოლის სხვა სტრატეგიების დამუშავებასა და განვითარებაზე.

მე-12 მუხლის 2(დ) პუნქტი. ჯანდაცვის დაწესებულებებზე, საქონელსა და მომსახურებაზე ხელმისაწვდომობის უფლება₁₁₆

17. „პირობების შექმნა, რომლებიც ავადმყოფობის შემთხვევაში ყველასათვის უზრუნველყოფს სამედიცინო დახმარებასა და მოვლას“ (მე-12 მუხლის 2(დ) პუნქტი) - როგორც ფიზიკური, ასევე ფსიქიკური ავადმყოფობის დროს, გულისხმობს თანაბარ და დროულ ხელმისაწვდომობას ჯანდაცვის საბაზო პროფილაქტიკურ, სამკურნალო, და სარეაბილიტაციო მომსახურებაზე და ჯანდაცვის საკითხებთან დაკავშირებულ ინფორმაციაზე; გამოკვლევების პროგრამების რეგულარულ განხორციელებას; გავრცელებული დაავადებების, დარღვევებისა და ტრავმების სათანადო მკურნალობას, სასურველია ადგილობრივ დონეზე; ძირითადი მედიკამენტური საშუალებებით უზრუნველყოფას; და ფსიქიურად დაავადებულ პირთა სათანადო მკურნალობასა და მათთვის ფსიქიატრიული დახმარების გაწევას. კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტია მოსახლეობის ჩართვა და მათი მონაწილეობის გაფართოება პროფილაქტიკურ და სამკურნალო მომსახურებაში, როგორიცაა - ჯანდაცვის სექტორის და დაზღვევის სისტემის ორგანიზება, და განსაკუთრებით ჯანმრთელობის უფლებასთან დაკავშირებული სტრატეგიული გადაწყვეტილებების მიღებაში, როგორც ეროვნულ, ასევე ადგილობრივ დონეზე.

მუხლი 12. ფართო გამოყენების მქონე ზოგიერთი პრინციპი

დისკრიმინაციის დაუშვებლობა და თანაბარი მოპყრობა

18. პაქტის მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტი და მე-3 მუხლი კრძალავს ჯანდაცვის ძირითად მომსახურებაზე და ჯანმრთელობის ფუნდამენტურ წინაპირობებზე, ასევე მათი მიღების საშუალებებისა და შესაძლებლობების ხელმისაწვდომობასთან დაკავშირებულ ნებისმიერი ფორმის დისკრიმინაციას რასის, კანის ფერის, ენის, რელიგიის, პოლიტიკური ან სხვა მრწამსის, ეროვნული ან სოციალური წარმომავლობის, ქონებრივი მდგომარეობის, დაბადების, ფიზიკური ან ფსიქიკური უნარშეზღუდულობის, ჯანმრთელობის მდგომარეობის (აივი/შიდსის ჩათვლით), სექსუალური ორიენტაციის და სამოქალაქო, პოლიტიკური, სოციალური თუ სხვა გარემოებათა საფუძველზე. კომიტეტი ხაზს უსვამს, რომ მრავალი ღონისძიება, მაგალითად, ჯანდაცვის სფეროში დისკრიმინაციის აღმოფხვრის სტრატეგიებისა და პროგრამების უმრავლესობა, შეიძლება განხორციელდეს მინიმალური რესურსების გამოყენებით, კანონმდებლობის შეცვლის ან გაუქმების ან ინფორმაციის გავრცელების გზით. კომიტეტი კვლავ მიაპყრობს ყურადღებას №3 ზოგადი კომენტარის მე-12 პუნქტს, სადაც ხაზგასმულია, რომ რესურსების მწვავე ნაკლებობის დროსაც კი, საზოგადოების განსაკუთრებით დაუცველი ფენების უზრუნველყოფა უნდა მოხდეს შედარებით არაძვირადღირებული მიზნობრივი პროგრამების მეშვეობით.

19. რაც შეეხება ჯანმრთელობის უფლებას, განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს ჯანდაცვაზე და სამედიცინო მომსახურებაზე თანაბარ ხელმისაწვდომობას. სახელმწიფოებს ეკისრებათ განსაკუთრებული ვალდებულება, აუცილებელი სამედიცინო დაზღვევა და ჯანდაცვის სისტემის დაწესებულებებზე ხელმისაწვდომობა უზრუნველყონ მათთვის, ვისაც საკმარისი რესურსები არ გააჩნია, და აგრეთვე, სამედიცინო მომსახურების სფეროში აღკვეთონ საერთაშორისო დონეზე აკრძალული გარემოებების საფუძველზე ნებისმიერი ფორმის დისკრიმინაცია, განსაკუთრებით ჯანმრთელობის უფლების საფუძველზე აღებულ ძირითად ვალდებულებებთან მიმართებით.¹¹⁷ ჯანდაცვის მოთხოვნებზე არასაკმარისი რესურსების გამოყოფა შესაძლოა გახდეს ფარული დისკრიმინაციის მიზეზი. მაგალითად, ძვირადღირებულ სამკურნალო მომსახურებაში ინვესტირება, რომელიც ხშირად მოსახლეობის მხოლოდ მცირერიცხოვანი, პრივილეგირებული ნაწილისთვისაა ხელმისაწვდომი, არ უნდა ატარებდეს არაპროპორციულ ხასიათს მოსახლეობის დიდი ნაწილისათვის განკუთვნილი პირველადი და პროფლაქტიკური სამედიცინო-სანიტარული მომსახურების საზიანოდ.

გენდერული პრობლემატიკა

20. კომიტეტი რეკომენდაციას აძლევს სახელმწიფოებს, როგორც ქალთა, ასევე მამაკაცთა ჯანმრთელობის გაუმჯობესების მიზნით, მოახდინონ გენდერული პრობლემატიკის ინტეგრირება ჯანმრთელობის საკითხებთან დაკავშირებულ პოლიტიკაში, დაგეგმვაში, პროგრამებში და კვლევებში. გენდერული მიდგომა აღიარებს, რომ მამაკაცისა და ქალის ჯანმრთელობაზე გავლენას ახდენს როგორც ბიოლოგიური, ასევე სოციალურ-კულტურული ფაქტორები. სქესობრივი ნიშნით დეტალურ განშლაში სამედიცინო და სოციალურ-ეკონომიკური მონაცემების შეგროვებას დიდი მნიშვნელობა აქვს ჯანდაცვის სფეროში უთანასწორობის გამოვლენისა და აღმოფხვრისათვის.

ქალები და ჯანმრთელობის უფლება

21. ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის აღმოფხვრისათვის აუცილებელია შემუშავდეს და განხორციელდეს ეროვნული სტრატეგია მთელი სიცოცხლის განმავლობაში ქალთა ჯანმრთელობის უფლების წახალისების მიზნით. ეს სტრატეგია უნდა ითვალისწინებდეს ქალებზე ზეგავლენის მქონე დაავადებების პროფილაქტიკისა და მკურნალობის ღონისძიებებს, ასევე მაღალხარისხიანი და ეკონომიურად ხელმისაწვდომ სამედიცინო მომსახურების კომპლექსზე უზრუნველყოფას, სექსუალური და რეპროდუქციული ჯანმრთელობის მომსახურების სფეროს ჩათვლით. ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მიზანი უნდა გახდეს ქალთა ჯანმრთელობისათვის საშიში ფაქტორების შემცირება, განსაკუთრებით დედათა სიკვდილიანობის შემცირება და ქალების დაცვა ოჯახური ძალადობისაგან. ქალთა ჯანმრთელობის უფლების რეალიზაციისათვის აუცილებელია აღმოიფხვრას სამედიცინო მომსახურებაზე, განათლებასა და ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობის ბარიერები, სქესობრივი და რეპროდუქციული ჯანმრთელობის სფეროს ჩათვლით. ასევე მნიშვნელოვანია გატარდეს პრევენციული, მასტიმულირებელი და აღდგენითი ღონისძიებები ქალთა დაცვისათვის მავნე ტრადიციული კულტურისაგან და ნორმებისაგან, რაც ქალებს ხელს უშლის სრულად ისარგებლონ თავიანთი რეპროდუქციული უფლებებით.

ბავშვები და მოზარდები

22. მე-12 მუხლის 2(ა) პუნქტში ხაზგასმულია ბავშვთა სიკვდილიანობის შემცირებისათვის და ბავშვთა და მოზარდთა ჯანმრთელობის განვითარებისათვის აუცილებელი ღონისძიებების გატარების შესახებ. ადამიანის უფლებათა სფეროს შემდგომ ხელშეკრულებებში აღიარებულია, რომ ბავშვებს და მოზარდებს აქვთ ჯანმრთელობის უმაღლესი შესაძლო სტანდარტების და სამედიცინო დაწესებულებებზე ხელმისაწვდომობის უფლება.¹¹⁸ ბავშვის უფლებების კონვენციის შესაბამისად, სახელმწიფოებმა უნდა უზრუნველყონ ბავშვის და მისი ოჯახის ხელმისაწვდომობა ძირითად სამედიცინო მომსახურებაზე, დედის მშობიარობამდე და მშობიარობის შემდგომი მოვლის ჩათვლით. კონვენცია ამ მიზნებს უკავშირებს ბავშვებზე ორიენტირებულ ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფას, რომელიც ხელს უწყობს დაავადებათა პროფილაქტიკასა და ჯანმრთელობის გაუმჯობესებას, და ეხმარება ოჯახებსა და საზოგადოებებს ამ სახის პრაქტიკის რეალიზაციაში. დისკრიმინაციის დაუშვებლობის პრინციპი გულისხმობს გოგონებისა და ვაჟებისათვის თანაბარ ხელმისაწვდომობას სათანადო კვებაზე, ჯანსაღ გარემოზე და ფიზიკური და ფსიქიკური დაავადებების მკურნალობისათვის საჭირო მომსახურებაზე. აუცილებელია გატარდეს ეფექტური და შესაბამისი ღონისძიებები ბავშვების, განსაკუთრებით გოგონების ჯანმრ- თელობისთვის მავნე, ტრადიციული სახის პრაქტიკის აღმოსაფხვრელად, როგორიცაა - ადრეული ქორწინება, ქალის სასქესო ორგანოების დაზიანება, პრივილეგირებული კვება და ვაჟების მოვლა.¹¹⁹ უნარშეზრუღულ ბავშვებს უნდა ჰქონდეთ საშუალება იცხოვრონ სრული და ღირსეული ცხოვრებით და მონაწილეობა მიიღონ საზოგადოების ცხოვრებაში.

23. მონაწილე სახელმწიფოებმა მოზარდებისათვის უნდა უზრუნველყონ უსაფრთხო და ხელ- შემწყობი გარემო, რომელიც უზრუნველყოფს მათ ჯანმრთელობაზე ზეგავლენის მქონე გადაწყვეტილებების მიღებაში მონაწილეობას, ცხოვრებისათვის საჭირო უნარ-ჩვევების ფორმირებას, საჭირო ინფორმაციის მოპოვებას, რჩევების მიღებას და ჯანსაღი ცხოვრების წესის არჩევას. მოზარდების მიერ ჯანმრთელობის უფლების რეალიზაცია ახალგაზრდებზე ორიენტირებული ჯანმრთელობის სისტემაზეა დამოკიდებული, რომელიც ითვალისწინებს კონფიდენციალურობისა და პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის პატივისცემას და მოიცავს სქესობრივი და რეპროდუქციული ჯანმრთელობის სათანადო მომსახურებას.

24. ბავშვთა და მოზარდთა ჯანმრთელობის უფლების უზრუნველყოფის ყველა ღონისძიება და პროგრამა უპირველეს ყოვლისა უნდა ითვალისწინებდეს მათ საუკეთესო ინტერესებს.

ხანდაზმული პირები

25. ხანდაზმულ პირთა ჯანმრთელობის უფლებასთან დაკავშირებით, კომიტეტი,№6 ზოგადი კომენტარის (1995 წ.) 34-ე და 35-ე პუნქტების შესაბამისად, კვლავ ადასტურებს კომპლექსური მიდგომის მნიშვნელობას, რომელიც აერთიანებს პროფილაქტიკურ, სამკურნალო და სარეაბილიტაციო სამედიცინო მომსახურების ელემენტებს. ასეთი ღონისძიებები უნდა ითვალისწინებდეს ორივე სქესის წარმომადგენელთა პერიოდულ სამედიცინო შემოწმებას; ფიზიკური და ფსიქიკური რეაბილიტაციის ღონისძიებებს ხანდაზმულ ადამიანთა ფუნქციონალურობისა და დამოუკიდებლობის შენარჩუნების მიზნით; და ქორნიკული და უკურნებელი დაავადებების მქონე პირთა მზრუნველობასა და მოვლას, მათი ტკივილების მაქსიმალურ შემსუბუქებას და მათთვის ცხოვრებიდან ღირსეულად წასვლის შესაძლებლობას.

რაიმე ფორმით უნარშეზღუდული პირები

26. კომიტეტი კვლავ ადასტურებს მისი №5 ზოგადი კომენტარის 34-ე პუნქტს, სადაც განხილულია რაიმე ფორმით უნარშეზღუდული პირების უფლება ფიზიკურ და ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე. გარდა ამისა, კომიტეტი ხაზს უსვამს, რომ სამედიცინო მომსახურებასა და ინფრასტრუქტურის უზრუნველყოფაზე პასუხისმგებელმა პირებმა, როგორც სახელმწიფო, ასევე კერძო სექტორში, უნდა დაიცვან დისკრიმინაციის დაუშვებლობის პრინციპი ნებისმიერი ფორმით უნარ- შეზღუდული პირების მიმართ.

მკვიდრი ხალხები

27. არსებული საერთაშორისო სამართლისა და პრაქტიკის და სახელმწიფოთა მიერ მკვიდრი ხალხების ინტერესების დასაკმაყოფილებლად განხორციელებული ბოლოდროინდელი ღონისძიებების გათვალისწინებით,²²⁰ კომიტეტს მიზანშეწონილად მიაჩნია დაადგინოს ელემენტები, რომელიც ხელს შეუწყობს მკვიდრი ხალხების ჯანმრთელობის უფლების განსაზღვრას, რაც ხელს შეუწყობს სახელმწიფოებს, სადაც მკვიდრი ხალხები ცხოვრობენ, უკეთ განახორციელონ პაქტის მე-12 მუხლის დებულებები. კომიტეტს მიაჩნია, რომ მკვიდრ ხალხებს აქვთ უფლება გატარდეს საგანგებო ღონისძიებები მათი სამედიცინო მომსახურებაზე და მოვლაზე ხელმისაწვდომობის გასაუმჯობესებლად. ასეთი სამედიცინო მომსახურება უნდა შეესაბამებოდეს მათ კულტურას, ითვალისწინებდეს ტრადიციულ პროფილაქტიკურ ღონისძიებებს, ექიმბაშობის პრაქტიკასა და მედიკამენტების სახეებს. სახელმწიფოებმა უნდა უზრუნველყონ რესურსები მკვიდრი ხალხებისათვის, რათა შემუშავდეს და უზრუნველყოფილ იქნას ასეთი მომსახურება და მასზე კონტროლი, რომლის მეშვეობითაც მათთვის ხელმისაწვდომი იქნება ფიზიკური და ფსიქიკური ჯანმრთელობის უმაღლესი შესაძლო სტანდარტები. ასევე მნიშვნელოვანია დაცული იქნეს სამკურნალო ბალახების ძირითადი სახეობები, ცხოველები და მინერალები, რომლებიც აუცილებელია მკვიდრი მოსახლეობის ჯანმრთელობის უფლების სრული რეალიზაციისათვის. კომიტეტი აღნიშნავს, რომ მკვიდრი ხალხების თემებში, ინდივიდუალური პირის ჯანმრთელობა ხშირად დაკავშირებულია მთელი თემის ჯანმრთელობაზე და იგი კოლექტიურ ხასიათს ატარებს. ამასთან დაკავშირებით, კომიტეტს მიაჩნია, რომ განვითარების სფეროს ღონისძიებები, რომლებიც მკვიდრი ხალხების მათი ტრადიციული ტერიტორიებიდან და გარემოდან არანებაყოფლობით გადაადგილებას იწვევენ - რის შედეგადაც მათ ხელი აღარ მიუწვდებათ მათი კვების რესურსებზე და ირღვევა მათი მიწასთან სიმბიოტური კავშირი, დამღუპველ გავლენას ახდენს მათ ჯანმრთელობაზე.

შეზღუდვები

28. მოსახლეობის ჯანმრთელობაზე მოთხოვნებს სახელმწიფოები ზოგჯერ სხვა ძირითადი უფლებების რეალიზაციის შეზღუდვის საფუძვლად იყენებენ. კომიტეტს სურს ხაზი გაუსვას, რომ პაქტის მე-4 მუხლის შემზღუდველი დებულება უპირველეს ყოვლისა გულისხმობს პირის უფლების დაცვას, და არა სახელმწიფოსათვის შეზღუდვის უფლების მიცემას. აქედან გამომდინარე, მონაწილე სახელმწიფო - რომელიც, მაგალითად, ზღუდავს გადამდებ დაავადებათა, როგორიცაა აივი/შიდსი, მატარებელ პირთა გადაადგილების თავისუფლებას ან ახდენს მათ იზოლირებას, ექიმებს არ აძლევს საშუალებას დახმარება გაუწიონ მთავრობისადმი ოპოზიციურ დამოკიდებულებაში ეჭვმიტანილ პირებს, ან არ უზრუნველყოფს მოსახლეობის ვაქცინაციას განსაკუთრებით საშიში ინფექციური დაავადებების წინააღმდეგ ეროვნული უსაფრთხოების ან საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვის მოსაზრებით, ვალდებულია დაასაბუთოს ასეთი სერიოზული ღონისძიებების გატარების აუცილებლობა მე-4 მუხლში განმარტებული თითეული ელემენტის მიმართ. ასეთი შეზღუდვები შემოღებულ უნდა იქნეს მხოლოდ კანონის საფუძველზე, ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სტანდარტების ჩათვლით, შეესაბამებოდეს პაქტით დაცული უფლებების ბუნებას, პასუხობდეს კანონიერი მიზნების მიღწევის ინტერესებს და ხორციელდებოდეს მხოლოდ დემოკრატიულ საზოგადოებაში საერთო კეთილდღეობის ხელშეწყობის მიზნით.

29. მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, ასეთი შეზღუდვები უნდა იყვეს პროპორციული, ანუ სხვადასხვა სახის შეზღუდვების არჩევანისას, შერჩეულ უნდა იქნას ნაკლებ შემზღუდავი ღონისძიება. იმ შემთხვევებშიც კი, როდესაც ადამიანთა ჯანმრთელობის დაცვის მიზნით ასეთი შეზღუდვები დასაშვებია, ისინი უნდა ხორციელდებოდნენ შეზღუდული ვადით და ხდებოდეს მათი შემოწმება.

2. მონაწილე სახელმწიფოების ვალდებულებები

ზოგადი სამართლებრივი ვალდებულებები

30. მიუხედავად იმისა, რომ პაქტი ითვალისწინებს თანდათანობით რეალიზაციას და აღიარებს შეზღუდული რესურსებით გამოწვეულ პრობლემებს, იგი მონაწილე სახელმწიფოებს ასევე გადაუდებელი ხასიათის მქონე ვალდებულებებს აკისრებს. მონაწილე სახელმწიფოებს გადაუდებელი ხასიათის ვალდებულებები ეკისრებათ ჯანმრთელობის უფლებასთან დაკავშირებით, როგორიცაა, მაგალითად, ამ უფლების განხორციელება რაიმე ფორმით დისკრიმინაციის გარეშე (მუხლი 2.2) და მე-12 მუხლის სრული რეალიზაციისათვის ღონისძიებათა განხორციელების ვალდებულება (მუხლი 2.1). ეს ღონისძიებები უნდა იყოს გამიზნული, კონკრეტული და ჯანმრთელობის უფლების სრულ რეალიზაციაზე ორიენტირებული.¹²¹

31. ჯანმრთელობის უფლების თანდათანობითი რეალიზაცია დროის ამა თუ იმ მონაკვეთში არ უნდა იქნეს ისე გაგებული, რომ მონაწილე სახელმწიფოთა ვალდებულებები კარგავენ თავიანთ აზრს. თანდათანობითი რეალიზაცია ნიშნავს, რომ მონაწილე სახელმწიფოებს აქვთ კონკრეტული და დროში მიმდინარე ვალდებულებები, შესაძლებლობის ფარგლებში სწრაფად და ეფექტურად მოახდინონ მე-12 მუხლის სრული რეალიზაცია.¹²²

32. ისევე როგორც პაქტით აღიარებული სხვა უფლებების შემთხვევებში, ჯანმრთელობის უფლებასთან მიმართებით რეგრესული ღონისძიებების განხორციელება დაუშვებელია. რაიმე რეგრესული ზომების გამიზნულად გატარების შემთხვევაში, მონაწილე სახელმწიფო ვალდებულია დაამტკიცოს, რომ მათი განხორციელება მოხდა ყველა ალტერნატიული ღონისძიების ჯეროვანი განხილვის შემდეგ და რომ იგი დასაბუთებულია პაქტით გარანტირებული ყველა უფლების ერთობლიობის გათვალისწინებით, სახელმწიფოს ხელთ არსებული რესურსების სრული გამოყენების კონტექსტში.¹²³

33. ადამიანის სხვა უფლებათა მსგავსად, ჯანმრთელობის უფლება მონაწილე სახელმწიფოებისათვის ითვალისწინებს სამი კატეგორიის ან დონის ვალდებულებებს: პატივისცემის, დაცვის და შესრულების. შესრულების ვალდებულება თავის მხრივ გულისხმობს - ხელშეწყობას, უზრუნველყოფასა და წახალისებას.¹²⁴ პატივისცემის ვალდებულება სახელმწიფოსაგან მოითხოვს თავი შეიკავოს ჯანმრთელობის უფლების პირდაპირი ან არაპირდაპირი გზით შელახვისაგან. დაცვის ვალდებულება სახელმწიფოსაგან მოითხოვს არ დაუშვას მესამე მხარეებისგან მე-12 მუხლით გათვალისწინებული გარანტიების შელახვა. და ბოლოს, შესრულების ვალდებულება სახელმწიფოსაგან მოითხოვს მიღებულ იქნას საკანონმდებლო, ადმინისტრაციული, საბიუჯეტო, სასამართლო, მასტიმულირებელი და სხვა ღონისძიებები ჯანმრთელობის უფლების სრული განხორციელების მიზნით.

კონკრეტული სამართლებრივი ვალდებულებები

34. კერძოდ, სახელმწიფოებს ეკისრებათ ვალდებულება, პატივი სცენ ჯანმრთელობის უფლებას, inter alia თავი შეიკავონ ჯანმრთელობის პროფილაქტიკურ, სამკურნალო და პალიატიურ მომსახურებაზე ხელმისაწვდომობის ამკრძალავი ან შემზღუდავი ღონისძიებებისაგან ყველა ადამიანისათვის - პატიმრების ან დაკავებული პირების, უმცირესობების, თავშესაფრის მაძიებელთა და არალეგალურ მიგრანტთა ჩათვლით; თავი შეიკავონ დისკრიმინაციული პრაქტიკის სახელმწიფო პოლიტიკის დონეზე დანერგვისაგან; და აგრეთვე თავი შეიკავონ ქალთა ჯანმრთელობის და მათი მოთხოვნებისადმი დისკრიმინაციული პრაქტიკისაგან. გარდა ამისა, პატივისცემის ვალდებულება სახელმწიფოსაგან მოითხოვს თავი შეიკავოს ტრადიციული პროფილაქტიკური ღონისძიებების, მკურნალობის მეთოდებისა და მედიკამენტების აკრძალვის ან შეზღუდვისაგან, ასევე ჯანმრთელობისათვის არასაიმედო მედიკამენტების გაყიდვისა და იძულებითი მკურნალობისაგან, გამონაკლისი შემთხვევების გარდა, რომელიც დაკავშირებულია ფსიქიკურად დაავადებულ პირებთან და ინფექციური დაავადებების პროფილაქტიკასთან და მათზე კონტროლთან. ასეთი განსაკუთრებული ღონისძიებები უნდა ექვემდებარებოდეს სპეციფიკურ და შემზღუდავ პირობებს, უნდა ხორციელდებოდეს საუკეთესო მეთოდების გამოყენებით და შეესაბამებოდეს სათანადო საერთაშორისო სტანდარტებს, მათ შორის ფსიქიკურად დაავადებულ პირთა და ფსიქიატრიული დახმარების გაუმჯობესების პრინციპებს.¹²⁵

გარდა ამისა, სახელმწიფოებმა თავი უნდა შეიკავონ კონტრაცეპტივებზე და სქესობრივი და რეპროდუქციული ჯანმრთელობის შენარჩუნების სხვა საშუალებებზე ხელმისაწვდომობის შეზღუდვისაგან, ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული ინფორმაციის ცენზურის, დამალვის ან შეგნებული დამახინჯებისაგან, სქესობრივი ჯანმრთელობის შესახებ ინფორმაციისა და სასწავლო მასალების ჩათვლით, ასევე ჯანმრთელობასთან დაკავშირებულ საქმიანობაში მოსახლეობის მონაწილეობის შეზღუდვისაგან. სახელმწიფოებმა აგრეთვე თავი უნდა შეიკავონ ჰაერის, წყლის და ნიადაგის უკანონო დაბინძურებისაგან, მაგალითად, სახელმწიფოს მფლობელობაში მყოფი საწარმოების წარმოების ნარჩენების მეშვეობით, ბირთვული, ბიოლოგიური ან ქიმიური ირაღის გამოყენების ან გამოცდის შედეგად, თუ იგი იწვევს ჯანმრთელობისათვის საშიში ნივთირებების გამოყოფას, და აგრეთვე დასჯის მიზნით სამედიცინო მომსახურებაზე ხელმისაწვდომობის შეზღუდვისაგან, მაგალითად, შეიარაღებული კონფლიქტების დროს საერთაშორისო ჰუმანიტარული კანონის დარღვევით.

35. დაცვის ვალდებულება ითვალისწინებს, inter alia, სახელმწიფოს მოვალეობას მიიღოს კანონმდებლობა ან განახორციელოს სხვა ღონისძიებები, რომელიც უზრუნველყოფს მესამე მხარეებისაგან განხორციელებულ ჯანდაცვის მომსახურებაზე ან ჯანმრთელობის დაცვასთან დაკავშირებულ სხვა სახის მომსახურებაზე თანაბარი ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფას; ღონისძიებების განხორციელებას, რომელიც უზრუნველყოფს, რომ ჯანდაცვის სექტორის პრივატიზაციამ საფრთხე არ შეუქმნას ჯანდაცვის დაწესებულებების, საქონლისა და მომსახურების არსებობას, ხელმისაწვდომობას, მისაღებობას და ხარისხს; მესამე მხარის მიერ სამედიცინო მოწყობილობებით და მედიკამენტებით ვაჭრობის კონტროლს; და პრაქტიკოსი ექიმების და სამედიცინო სფეროს სხვა მუშაკთა პროფესიული მომზადების, უნარის და ეთიკური ქცევის შესაბამისობის უზრუნველყოფას შესაბამის სტანდარტებთან. სახელმწიფოები აგრეთვე ვალდებულნი არიან უზრუნველყონ, რომ მავნე სოციალურმა და ტრადიციულმა პრაქტიკამ ზიანი არ მიაყენოს მშობიარობამდე და მშობიარობის შემდგომ მოვლას და ოჯახის დაგეგმვას; აღკვეთონ მესამე მხარეების მიერ ქალების მიმართ იძულებითი ტრადიციული პრაქტიკა, მაგალითად, ქალთა სასქესო ორგანოების დაზიანება; და განახორციელონ ღონისძიებები საზოგადოების დაუცველი ან გარიყული ჯგუფების დასაცავად გენდერული ძალადობის თვალსაზრისით, განსაკუთრებით - ქალების, ბავშვების, მოზარდებისა და ხანდაზმულების. სახელმწიფომ აგრეთვე უნდა უზრუნველყოს, რომ მესამე მხარეთა მიერ არ მოხდეს ჯანმრთელობასთან დაკავშირებულ ინფორმაციაზე და მომსახურებაზე ხელმისაწვდომობის შეზღუდვა.

36. შესრულების ვალდებულება მონაწილე სახელმწიფოებისაგან მოითხოვს, inter alia, ჯეროვანი ყურადღება დაუთმონ ჯანმრთელობის უფლების საკითხს სახელმწიფო პოლიტიკასა და სამართლებრივ სისტემაში, სასურველია მისი კანონმდებლობით განმტკიცება, ასევე ჯანდაცვის ეროვნული პოლიტიკის მიღება, რომლის ფარგლებში შემუშავებული იქნება ჯანმრთელობის უფლების რეალიზაციის დეტალური გეგმა. სახელმწიფოებმა უნდა უზრუნველყონ სამედიცინო-სანიტარული დახმარება, ძირითად ინფექციურ დაავადებებზე იმუნიზაციის უზრუნველყოფის ჩათვლით, და აგრეთვე ჯანმრთელობის განმსაზღვრელ ძირითად ფაქტორებზე ყველა ადამიანის თანაბარი ხელმისაწვდომობა, როგორიცაა, უსაფრთხო საკვები პროდუქტები და სასმელი წყალი, ძირითადი სანიტარული მომსახურება და სათანადო საცხოვრებელი და ცხოვრების პირობები. ჯანდაცვის სახელმწიფო ინფრასქტრუქტურამ უნდა უზრუნველყოს სქესობრივი და რეპროდუქციული ჯანმრთელობის მომსახურება, დედათა მშობიარობამდე და მშობიარობის შემდგომ პერიოდში მოვლის ჩათვლით, განსაკუთრებით სოფლებში. სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს ექიმების და სხვა სამედიცინო მუშაკთა სათანადო მომზადება, საავადმყოფოების, პოლიკლინიკებისა და ჯანდაცვის სისტემის სხვა დაწესებულებების საკმარისი რაოდენობა, ასევე საკონსულტაციო და ფსიქიატრიული დახმარების დაწესებულებების წახალისება და შექმნა ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე მათი სამართლიანად განაწილების პრინციპის დაცვით. სხვა ვალდებულებებს შორის შედის ყველასათვის ხელმისაწვდომი სახელმწიფო, კერძო ან შერეული ფორმის სამედიცინო დაზღვევის სისტემის შექმნა, სამედიცინო კვლევებისა და განათლების სტიმულირება, აგრეთვე საინფორმაციო კამპანიის წარმოება, კერძოდ აივი/შიდსის, სქესობრივი და რეპროდუქციული ჯანმრთელობის, ტრადიციული პრაქტიკის, ოჯახური ძალადობის საკითხებზე და აგრეთვე იმ მავნე შედეგებზე, რომელსაც ჯანმრთელობას აყენებს ალკოჰოლური სასმელების, სიგარეტის, ნარკოტიკების და სხვა მავნე ნივთიერებების მოხმარება. სახელმწიფომ აგრეთვე უნდა განახორციელოს ზომები ჯანმრთელობისათვის საზიანო ეკოლოგიური და პროფესიული დაავადებების გამომწვევი მიზეზების და აგრეთვე ეპიდემიოლოგიური მონაცემებით დადგენილი სხვა რისკ-ფაქტორების აღმოსაფხვრელად. ამ მიზნით მათ უნდა შეიმუშავონ და განახორციელონ ეროვნული სტრატეგიები, რომლებიც მიმართული იქნება ჰაერის, წყლის და ნიადაგის დაბინძურების შემცირებაზე, მძიმე მეტალებით დაბინძურების ჩათვლით, როგორიცაა ბენზინში არსებული ტყვია. გარდა ამისა, მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან შეიმუშავონ, განახორციელონ და პერიოდულად გადასინჯონ თანმიმდევრული ეროვნული პოლიტიკა, რომელიც ოერიენტირებულია საწარმოში უბედური შემთხვევებისა და პროფესიული დაავადებების მაქსიმალურ შემცირებაზე, ასევე უნდა შემუშავდეს თანმიმდევრული ეროვნული პოლიტიკა ჯანდაცვის სფეროში პროფესიული უსაფრთხოებისა და მომსახურების საკითხებზე.¹²⁶

37. შესრულების (ხელშეწყობის) ვალდებულება სახელმწიფოსაგან inter alia, მოთხოვს, განხორციელდეს პოზიტიური ღონისძიებები, რომელიც პირს და პირთა ჯგუფს საშუალებას აძლევს და ეხმარება ისარგებლოს ჯანმრთელობის უფლებით. მონაწილე სახელმწიფოები აგრეთვე ვალდებულნი არიან შეასრულონ (უზრუნველყონ) პაქტით გარანტირებული ესა თუ ის კონკრეტული უფლება, როდესაც პირს ან პირთა ჯგუფს, მათგან დამოუკიდებელი მიზეზების გამო, ამ უფლების დამოუკიდებლად განხორციელება არ შეუძლია მის ხელთ არსებული რესურსების გამოყენებით. ჯანმრთელობის უფლების ვალდებულების შესრულება (სტიმულირება) სახელმწიფოებისაგან მოითხოვს განახორციელონ ღონისძიებები მოსახლეობის ჯანმრთელობის უზრუნველყოფის, შენარჩუნების და აღდგენის მიზნით. ასეთი ღონისძიებები გულისხმობს: (i) ჯანმრთელობის გაუმჯობესების ხელშემწყობი ფაქტორების აღიარების განმტკიცებას, მაგალითად, კვლევებისა და ინფორმაციის უზრუნველყოფის მეშვეობით; (ii) კულტურული თვალსაზრისით ადეკვატური ჯანდაცვის მომსახურების უზრუნველყოფას და ჯანდაცვის სისტემის მუშაკთა სათანადო მომზადებას დაუცველი ან სოციალურად გარიყული ჯგუფების მოთხოვნათა აღიარებისა და დაკმაყოფილებისათვის; (iii) სახელმწიფოს მიერ მისი ვალდებულებების უზრუნველყოფას შესაბამისი ინფორმაციის გავრცელებასთან დაკავშირებით - ცხოვრების ჯანსაღი წესის და კვების, მავნე ტრადიციული პრაქტიკის და მომსახურების არსებობის შესახებ; (iv) ადამიანთა მხარდაჭერას - მიიღონ გააზრებული გადაწყვეტილება ჯანმრთელობასთან დაკავშირებით.

საერთაშორისო ვალდებულებები

38. ზოგად კომენტარში №3 კომიტეტმა მიუთითა ყველა მონაწილე სახელმწიფოს ვალდებულებაზე, დამოუკიდებლად და საერთაშორისო დახმარებისა და თანამშრომლობის გზით, განსაკუთრებით, ეკონომიკურ და ტექნიკურ სფეროში, გადადგან ნაბიჯები პაქტით აღიარებული უფლებების სრული რეალიზაციისათვის, როგორიცაა ჯანმრთელობის უფლება. გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდების 56-ე მუხლის, პაქტის კონკრეტული დებულებების (მუხლი 12, 2.1, 22 და 23) და პირველადი სამედიცინო-სანიტარული დახმარების შესახებ ალმა-ატის დეკლარაციის სულისკვეთებიდან გამომდინარე, მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა აღიარონ საერთაშორისო თანამშრომლობის მნიშვნელოვანი როლი და შეასრულონ თავიანთი ვალდებულება ჯანმრთელობის უფლების სრული რეალიზაციის მიზნით ერთობლივი ან დამოუკიდებელი ღონის- ძიებების განხორციელების თვალსაზრისით. ამასთან დაკავშირებით, მონაწილე სახელმწიფოებმა ყურადღება უნდა მიქციონ ალმა-ატის დეკლარაციას, სადაც მითითებულია, რომ ადამიანთა ჯანმრთელობის დონეებში არსებული დიდი სხვაობა, განსაკუთრებით განვითარებულ და განვითარებად ქვეყნებს შორის, ასევე თვით ქვეყნებს შიგნით, მიუღებელია პოლიტიკური, სოციალური და ეკონომიკური თვალსაზრისით და ამდენად, ყველა ქვეყნის ზრუნვის საგანს წარმოადგენს.¹²⁷

39. მე-12 მუხლის საფუძველზე აღებული ვალდებულებების შესრულების მიზნით, მონაწილე სახელმწიფოებმა პატივი უნდა სცენ ჯანმრთელობის უფლებას, რომელიც სხვა ქვეყნებში ხორციელდება და აღკვეთონ მესამე მხარეების მიერ სხვა ქვეყნებში ამ უფლების დარღვევები, თუ მათ შეუძლიათ ამ მესამე მხარეებზე გავლენა იქონიონ სამართლებრივი ან პოლიტიკური საშუალებებით, რომლებიც შესაბამისობაშია გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდებასთან და საერთაშორისო სამართლის ნორმებთან. მათ ხელთ არსებული რესურსებიდან გამომდინარე, მონაწილე სახელმწიფოებმა შეძლებისდაგვარად ხელი უნდა შეუწყონ ჯანდაცვის ობიექტებზე, საქონელსა და მომსახურებაზე ხელმისაწვდომობას.¹²⁸ მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა უზრუნველყონ, რომ ჯანმრთელობის უფლებას ჯეროვანი ყურადღება ექცეოდეს საერთაშორისო ხელშეკრულებებში და ამ მიზნით განიხილონ შემდგომი სამართლებრივი აქტების შემუშავების შესაძლებლობა. რაც შეეხება სხვა საერთაშორისო ხელშეკრულებების გაფორმებას, მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა გადადგან ნაბიჯები, რათა უზრუნველყონ, რომ ეს დოკუმენტები ჯანმრთელობის უფლებაზე უარყოფით გავლენას არ ახდენენ. მონაწილე სახელმწიფოები აგრეთვე ვალდებულნი არიან, რომ მათი, როგორც საერთაშორისო ორგანიზაციების წევრების საქმიანობაში, სათანადოდ იქნას გათვალისწინებული ჯანმრთელობის უფლება. ანალოგიურად, მონაწილე სახელმწიფოებმა, რომლებიც საერთაშორისო ფინანსური დაწესებულებების, სახელდობრ საერთაშორისო სავალუტო ფონდის, მსოფლიო ბანკის და რეგიონული ბანკების წევრები არიან, ჯანმრთელობის უფლებას მეტი ყურადღება უნდა დაუთმონ საკრედიტო პოლიტიკის, სასესხო ხელშეკრულებების და ამ დაწესებულებათა მიერ საერთაშორისო ღონისძიებების განხორციელებისას.

40. გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდების და გაეროს გენერალური ასამბლეისა და ჯანდაცვის საერთაშორისო ასამბლეის სათანადო რეზოლუციების შესაბამისად, მონაწილე სახელმწიფოებს ეკისრებათ ერთობლივი და ინდივიდუალური პასუხისმგებლობა, ითანამშრომლონ სტიქიური უბედურებების დროს დახმარების გაწევის და საგანგებო მდგომარეობის დროს ჰუმანიტარული დახმარების აღმოჩენის უზრუნველყოფის მიზნით, ლტოლვილებისა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა დახმარების ჩათვლით. თითოეულმა სახელმწიფომ თავისი შესაძლებლობების მაქსიმუმი უნდა გამოიყენოს ამ ამოცანის შესასრულებლად. საერთაშორისო სამედიცინო დახმარების გაწევისას, რესურსების განაწილების და მართვისას, როგორიცაა უსაფრთხო სასმელი წყალი, საკვები და მედიკამენტები, და ფინანსური დახმარებისას, პრიორიტეტი უნდა მიენიჭოს მოსახლეობის განსაკუთრებით დაუცველ ან გარიყულ ჯგუფებს. გარდა ამისა, ვინაიდან ზოგიერთი გადამდები დაავადება ადვილად ვრცელდება სახელმწიფო საზღვრებს მიღმა, საერთაშორისო საზოგადოებრიობას ამ პრობლემის მოგვარებაზე კოლექტიური პასუხისმგებლობა ეკისრება. ამ თვალსაზრისით ეკონომიურად ძლიერ სახელმწიფოებს განსაკუთრებული პასუხისმგებლობა და დაინტერესება აქვთ დაეხმარონ უფრო სუსტად განვითარებულ ქვეყნებს.

41. მონაწილე სახელმწიფოები განუხრელად უნდა ცდილობდნენ თავი შეიკავონ ემბარგოს დაწესებისაგან ან სხვა მსგავსი ღონისძიებებისაგან, რომელიც ზღუდავს სხვა სახელმწიფოებისათვის მედიკამენტებისა და სამედიცინო მოწყობილობების საკმარისი რაოდენობით მიწოდებას. ამ სახის საქონლის მიწოდებაზე შეზღუდვის დაწესება არასდროს უნდა იქნას გამოყენებული პოლიტიკური და ეკონომიკური ზეწოლის მექანიზმად. ამ მიზნით კომიტეტი კვლავ მიაპყრობს ყურადღებას №8 ზოგად კომენტარში გამოხატულ მის პოზიციას, რომელიც ეკონომიკურ სანქციებსა და ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების პატივისცემას შორის კავშირს ეხება.

42. მიუხედავად იმისა, რომ პაქტის მხარეებს მხოლოდ სახელმწიფოები წარმოადგენენ, რომლებიც საბოლოო პასუხისმგებლები არიან მისი დებულებების შესრულებაზე, საზოგადოების ყველა წევრს - ინდივიდუალურ პირებს, ჯანმრთელობის დაცვის სისტემის მუშაკთა ჩათვლით, ოჯახებს, ადგილობრივ თემებს, სახელმწიფოთაშორის და არასამთავრობო ორგანიზაციებს, სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაციებს და აგრეთვე კერძო ბიზნესის სექტორს - ეკისრება პასუხისმგებლობა ჯანმრთელობის უფლების რეალიზაციაზე. აქედან გამომდინარე, მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა შექმნან პირობები, რომელიც ამ მოვალეობის შესრულებას შეუწყობს ხელს.

ძირითადი ვალდებულებები

43. კომიტეტის ზოგად კომენტარში №3 დადასტურებულია, რომ მონაწილე სახელმწიფოებს აქვთ ძირითადი ვალდებულება, უზრუნველყონ პაქტით აღიარებული თითოეული უფლების სულ ცოტა ძირითად მინიმალურ დონეზე დაკმაყოფილება, ძირითადი სამედიცინო მომსახურების ჩათვლით. შედარებით გვიანი პერიოდის დოკუმენტებთან ერთად განხილვით, როგორიცაა მოსახლეობისა და განვითარების საერთაშორისო კონფერენციის სამოქმედო პროგრამა¹²⁹ და ალმა-ატის დეკლარაცია, მე-12 მუხლიდან გამომდინარე ძირითადი ვალდებულებების მნიშვნელოვანი ორიენტირები ვლინდება. შესაბამისად, კომიტეტის აზრით, ეს ძირითადი ვალდებულებები მინიმალურ დონეზე ითვალისწინებს შემდეგს:

ა) ჯანდაცვის სფეროს დაწესებულებებზე, საქონელსა და მომსახურებაზე ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფა დისკრიმინაციის დაუშვებლობის საფუძველზე, განსაკუთრებით დაუცველი და სოციალურად გარიყული ჯგუფებისათვის;

ბ) ყველა ადამიანის შიშილისაგან თავისუფლების უზრუნველყოფის მიზნით მინიმალურ ძირითად საკვებზე ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფა, რომელიც აკმაყოფილებს კალორიულობისა და უსაფრთხოების მოთხოვნებს;

გ) ძირითად საცხოვრებელზე და სანიტარულ-ჰიგიენურ მომსახურებაზე ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფა და უსაფრთხო სასმელი წყლით სათანადო მომარაგება;

დ) ძირითადი მედიკამენტებით უზრუნველყოფა, ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის პროგრამაში პერიოდულად განსაზღვრული ძირითადი მედიკამენტების საფუძველზე.

ე) ჯანდაცვის დაწესებულებების, საქონლისა და მომსახურების სამართლიანი განაწილების უზრუნველყოფა;

ვ) არსებული ეპიდემიოლოგიური მონაცემები საფუძველზე საერთოეროვნული სახელმწიფო სტრატეგიის და სამოქმედო გეგმის მიღება და განხორციელება, სადაც გათვალისწინებული იქნება მთელი მოსახლეობის მოთხოვნები ჯანდაცვაზე; ეს სტრატეგიები და სამოქმედო გეგმები უნდა შემუშავდეს და პერიოდულად გადაისინჯოს მოსახლეობის მონაწილეობისა და გამჭვირვალების პრინციპის საფუძველზე; ისინი უნდა ითვალისწინებდნენ მეთოდებს, როგორიცაა ინფორმაციის ფლობის უფლება ჯანმრთელობის ინდიკატორებისა და ორიენტირების შესახებ, რომელთა საფუძველზეც შესაძლებელია განხორციელდეს მიღწევების ინტენსიური მონიტორინგი; სტრატეგიისა და სამოქმედო გეგმის შემუშავების პროცესში, ასევე მათი შინაარსის განსაზღვრისას, განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს ყველა დაუცველ და გარიყულ ჯგუფს.

44. კომიტეტი ასევე ადასტურებს, რომ პრიორიტეტულობის თვალსაზრისით გასათვალისწინებელია შემდეგი:

ა) რეპროდუქციული ჯანმრთელობის უზრუნველყოფა, ასევე დედათა (მშობიარობამდე და მშობიარობის შემდგომ პერიოდში) და ბავშვთა ჯანმრთელობის დაცვა;

ბ) საზოგადოებაში გავრცელებულ ძირითად ინფექციურ დაავადებებზე იმუნიზაციის უზრუნველყოფა;

გ) ეპიდემიური და ენდემური დაავადებების პროფილაქტიკის, მკურნალობისა და მათ წინააღმდეგ ბრძოლის მიზნით ზომების მიღება;

დ) განათლებასა და ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფა, რომელიც დაკავშირებულია საზოგადოების სამედიცინო პრობლემებთან, ამ პრობლემების აღკვეთისა და მათთან ბრძოლის მეთოდების შესახებ ინფორმაციის ჩათვლით;

ე) სამედიცინო პერსონალის სათანადო მომზადების უზრუნველყოფა, ადამიანის ჯანმრთელობისა და უფლებების შესახებ ინფორმაციის მიწოდების ჩათვლით;

45. ყოველგვარი ეჭვის გაფანტვის მიზნით, კომიტეტს სურს ხაზი გაუსვას, რომ მონაწილე სახელმწიფოებს და სხვა მხარეებს, რომლებსაც აქვთ საშულება, განსაკუთრებული პასუხისმგებლობა ეკისრებათ ხელი შეუწყონ „საერთაშორისო დახმარებისა და თანამშრომლობის გზით, განსაკუთრებით ეკონომიკურ და ტექნიკურ სფეროში“¹³⁰ განვითარებად ქვეყნებს, რითაც მათ საშუალება მიეცემათ შეასრულონ ზემოთ 43-ე და 44-ე პუნქტებში მოცემული თავიანთი ძირითადი და სხვა ვალდებულებები.

3. დარღვევები

46. მე-12 მუხლის (ნაწილი I) ნორმატიული შინაარსიის დადგენისას მონაწილე სახელმწიფოების ვალდებულებებთან (ნაწილი II ) მიმართებით დინამიური პროცესი წარმოიქმნება, რომელიც ხელს უწყობს ჯანმრთელობის უფლების დარღვევების გამოვლენას. ქვემოთ პუნქტებში მოცემულია მე-12 მუხლის დარღვევის მაგალითები.

47. იმის განსაზღვრისას, თუ რა ქმედება ან უმოქმედობა იწვევს ჯანმრთელობის უფლების დარღვევას, მნიშვნელოვანია ერთმანეთისაგან გაიმიჯნოს მონაწილე სახელმწიფოს მიერ მე-12 მუხლით დაკისრებული ვალდებულებების შესრულების უუნარობა და მოუნდომებლობა. ეს გამომდინარეობს მე-12 მუხლის პირველი პუნქტიდან, სადაც მითითებულია ჯანმრთელობის უმაღლეს შესაძლო სტანდარტებზე, ასევე პაქტის მე-2 მუხლის პირველი პუნქტიდან, რომელიც თითოეულ მონაწილე სახელმწიფოს ავალდებულებს გადადგას სათანადო ნაბიჯები ხელმისაწვდომი რესურსების მაქსიმალური გამოყენებით. სახელმწიფო, რომელსაც არ სურს მაქსიმალურად გამოიყენოს მის ხელთ არსებული რესურსები, არ ასრულებს მასზე მე-12 მუხლით დაკისრებულ ვალდებულებებს. თუ რესურსების უკმარობა სახელმწიფოს არ აძლევს საშუალებას სრულად განახორციელოს მასზე დაკისრებული ვალდებულებები, მან უნდა დაამტკიცოს, რომ ყველაფერი გააკეთა არსებული რესურსების მაქსიმალური გამოყენებისათვის ზემოჩამოთვლილი ვალდებულებების პრიორიტეტული წესით შესასრულებლად. ამასთან უნდა აღინიშნოს, რომ მონაწილე სახელმწიფოს რაიმე გარემოებით არ შეუძლია გაამართლოს ზემოთ, 43-ე პუნქტში ჩამოთვლილი ვალდებულებების შეუსრულებლობა, რომელთაგან გადახვევა დაუშველებლია.

48. ჯანმრთელობის უფლების დარღვევა შესაძლოა გამოწვეულ იქნეს უშუალოდ სახელმწიფოს ან სხვა სუბიექტების ქმდებებით, რომელთა საქმიანობის რეგულირება სახელმწიფოს მხრიდან სათანადოდ არ ხორციელდება. ნებისმიერი რეგრესული შედეგის მქონე ღონისძიება, რომელიც ზემოთ, 43-ე პუნქტში ჩამოთვლილ ჯანმრთელობის უფლებასთან დაკავშირებულ ძირითად ვალდებულებებს არ შეესაბამება, წარმოადგენს ჯანმრთელობის უფლების დარღვევას. ქმედებით გამოწვეულ დარღვევად ითვლება კანონმდებლობის გაუქმება ან შეჩერება, რომელიც აუცილებელია ჯანმრთელობის უფლებით სარგებლობის საშულებების შესანარჩუნებლად, ან კანონმდებლობის ან სტრატეგიების მიღება, რომელიც აშკარად ეწინააღმდეგება ჯანმრთელობის უფლებასთან დაკავშირებულ ეროვნული ან საერთაშორისო სამართლის საფუძველზე ადრე აღებულ სამართლებრივ ვალდებულებებს.

49. ჯანმრთელობის უფლების დარღვევა აგრეთვე შეიძლება გამოიწვიოს სახელმწიფოს მხრიდან უმოქმედობამ ან სათანადო ღონისძიებების განუხორციელებლობამ, რომლებიც სამართლებრივი ვალდებულებებიდან გამომდინარეობენ. უმოქმედობით გამოწვეულ დარღვევებს მიეკუთვნება თითოეული ადამიანის ფიზიკური და ფსიქიკური ჯანმრთელობის უმაღლესი შესაძლო სტანდარტის უფლების სრული რეალიზაციისათვის სათანადო ღონისძიებების განუხორციელებლობა, შრომის უსაფრთხოების და ჯანმრთელობის ეროვნული პოლიტიკის და ასევე პროფესიულ დაავადებათა სამედიცინო სამსახურების არქონა, და შესაბამისი კანონების შეუსრულებლობა.

პატივისცემის ვალდებულების დარღვევა

50. პატივისცემის ვალდებულების დარღვევებს მიეკუთვნება სახელმწიფოთა ქმედებები, სტრატეგიები ან კანონები, რომლებიც ეწინააღმდეგებიან პაქტის მე-12 მუხლით დადგენილ სტანდარტებს, და შესაძლოა გამოიწვიონ ფიზიკური დაზიანებები, გაუმართლებელი დაავადებები და თავიდან აცილებადი სიკვდილიანობის შემთხვევები. მაგალითებს წარმოადგენს - ჯანდაცვის სფეროს დაწესებულებებზე, საქონელსა და მომსახურებაზე ხელმისაწვდომობის შეზღუდვა კონკრეტული პირებისათვის ან ჯგუფებისათვის დე ფაქტო ან დე იურე დისკრიმინაციის საფუძველზე; ჯანმრთელობის დაცვისათვის და დაავადებათა მკურნალობისათვის სასიცოცხლო მნიშვნელობის მქონე ინფორმაციის შეგნებული დაფარვა ან დამახინჯება; კანონმდებლობის შეჩერება ან კანონებისა და პოლიტიკის მიღება, რომლებიც აფერხებენ ჯანმრთელობის უფლების რომელიმე კომპონენტით სარგებლობას; და სახელმწიფოს მიერ ჯანმრთელობის უფლებასთან დაკავშირებული სამართლებრივი ვალდებულებების უგულვებელყოფა, როდესაც იგი ორმხრივ ან მრავალმხრივ ხელშეკრულებებს აფორმებს სხვა სახელმწიფოებთან, საერთაშორისო ორგანიზაციებთან და სხვა სუბიექტებთან, როგორიცაა მრავალეროვნული კორპორაციები.

დაცვის ვალდებულების დარღვევები

51. დაცვის ვალდებულების დარღვევას იწვევს სახელმწიფოს მხრიდან სათანადო ღონისძიებების განუხორციელებლობა მისი იურისდიქციის ქვეშ მყოფ პირთა მესამე მხარეებისაგან მათი ჯანმრთელობის უფლების ხელყოფისაგან დაცვის მიზნით. დარღვევათა ამ კატეგორიას განეკუთვნება ისეთი უმოქმედობა, როგორიცაა პირთა, ჯგუფების ან კორპორაციების საქმიანობის რეგულირების განუხორციელებლობა, რომელიც არ დაუშვებს მათი მხრიდან სხვა პირთა ჯანმრთელობის უფლების ხელყოფას; მომხმარებელთა და მშრომელთა ჯანმრთელობისათვის მავნე პრაქტიკისაგან დაცვის განუხორციელებლობა, რომელსაც მიმართავს, მაგალითად, დამქირავებელი ან მედიკამენტების ან საკვების მწარმოებელი; თამბაქოს, ნარკოტიკული და სხვა მავნე ნივთიერებების წარმოების, გასაღებისა და მოხმარების ხელშემშლელი ღონისძიებების განუხორციელებლობა; ქალთა მიმართ ძალადობისაგან დაცვის უზრუნველყოფის ან დამნაშავეთა სისხლის სამართლებრივი დევნის ღონისძიებების განუხორციელებლობა; მავნე ტრადიციული მედიცინის ან კულტურული სახის პრაქტიკის საწინააღმდეგო ღონისძიებების განუხორციელებლობა; და მომპოვებელი და გადამამუშავებელი საწარმოების მიერ წყლის, ჰაერისა და ნიადაგის დაბინძურების საწინააღმდეგო კანონმდებლობის მიუღებლობა ან აღუსრულებლობა.

შესრულების ვალდებულების დარღვევები

52. შესრულების ვალდებულების დარღვევას ადგილი აქვს იმ შემთხვევაში, როდესაც მონაწილე სახელმწიფოები არ ღებულობენ სათანადო ზომებს ჯანმრთელობის უფლების რეალიზაციისათვის. მათ მიეკუთვნება - თითოეული ადამიანის ჯანმრთელობის უფლების დაცვაზე მიმარ- თული ჯანდაცვის სფეროს საერთო ეროვნული პოლიტიკის მიუღებლობა ან შეუსრულებლობა; სახელმწიფო რესურსების არასაკმარისი ან არამართებული ხარჯვა, რაც იწვევს პირთა ან ჯგუფების, სახელდობრ დაუცველი და სოციალურად გარიყული ჯგუფების ჯანმრთელობის უფლებაზე ხელმისაწვდომობის შეზღუდვას; ეროვნულ დონეზე ჯანმრთელობის უფლების რეალიზაციის მონიტორინგის განუხორციელებლობა, მაგალითად, ჯანმრთელობის ინდიკატორებისა და ორიენტირების უფლების განსაზღვრის მეშვეობით; ჯანდაცვის სფეროს დაწესებულებების, საქონლისა და მომსახურების არასამართლიანი განაწილების შემცირებისათვის საჭირო ღონისძიებათა განუხორციელებლობა; მიდგომების გამოყენება, სადაც გათვალისწინებული არ არის ჯანდაცვის გენდერული პრობლემატიკა; და ჩვილ ბავშვთა და დედათა სიკვდილიანობის შემცირებისაკენ მიმართული ღონისძიებების განუხორციელებლობა.

4. განხორციელება ეროვნულ დონეზე

ჩარჩო კანონმდებლობა

53. ჯანმრთელობის უფლების განხორციელების ყველაზე უფრო რეალური ღონისძიებები სხვადასხვა სახელმწიფოში სხვადასხვა იქნება. ყოველ სახელმწიფოს აქვს გარკვეული თავისუფლება შეაფასოს, თუ რომელი ღონისძიებაა უფრო ოპტიმალური კონკრეტული მოთხოვნების დასაკმაყოფილებლად. თუმცა პაქტი სახელმწიფოებს აკისრებს კონკრეტულ მოვალეობას, განახორციელონ ყველა საჭირო ღონისძიება, რათა უზრუნველყონ, რომ თითოეულ ადამიანს ხელი მიუწვდებოდეს ჯანდაცვის დაწესებულებებზე, საქონელსა და მომსახურებაზე და შეძლებისდაგვარად უმოკლეს დროში შეძლოს ფიზიკური და ფსიქიკური ჯანმრთელობის უმაღლესი შესაძლო სტანდარტებით სარგებლობა. ამისთვის საჭიროა ეროვნული სტრატეგიის შემუშავება, რომელიც უზრუნველყოფს ყველა ადამიანის მიერ ჯანმრთელობის უფლებით სარგებლობას ადამიანის უფლებათა პრინციპების საფუძველზე, რომელიც ამ სტრატეგიის მიზნებს განაპირობებს, და ჯანმრთელობის უფლებასთან დაკავშირებული პოლიტიკისა და ჯანმრთელობის ინდიკატორებისა და ორიენტირების შესაბამისი უფლების ჩამოყალიბება. ჯანდაცვის ეროვნულმა სტრატეგიამ აგრეთვე უნდა განსაზღვროს დასახული ამოცანების განხორციელებისათვის საჭირო არსებული რესურსები და აგრეთვე ამ რესურსების ეფექტურად გამოყენების გზები.

54. ჯანმრთელობის ეროვნულ სტრატეგიებსა და სამოქმედო გეგმებში გათვალისწინებულ უნდა იქნეს, inter alia, დისკრიმინაციის დაუშვებლობის და მოსახლეობის მონაწილეობის პრინციპები. სახელდობრ, ცალკეულ პირთა და ჯგუფების მონაწილეობის უფლება გადაწყვეტილების მიღების პროცესებში, რომელმაც შესაძლოა გავლენა იქონიოს მათ განვითარებაზე, სახელმწიფოს მიერ მე-12 მუხლის ვალდებულებების შესრულების ნებისმიერი პოლიტიკის, პროგრამისა თუ სტრატეგიის განუყოფელი ნაწილი უნდა გახდეს. ჯანმრთელობის გაუმჯობესებაზე მიმართული საქმიანობა უნდა ითვალისწინებდეს ადგილობრივი საზოგადოებების ეფექტურ მონაწილეობას პრიორიტეტების განსაზღვრაში, გადაწყვეტილებების მიღებაში, სტრატეგიების დაგეგმვაში, იმპლემენტაციასა და შეფასებაში. ჯანდაცვის მომსახურება მხოლოდ იმ შემთხვევაში იქნება ეფექტური, თუ სახელმწიფო ამ საქმიანობაში მოსახლეობის მონაწილეობას უზრუნველყოფს.

55. ჯანმრთელობის დაცვის ეროვნული სტრატეგია და სამოქმედო გეგმა აგრეთვე დაფუძნებულ უნდა იქნეს ანგარივალდებულების, გამჭვირვალების და სასამართლო ორგანოების დამოუკიდებლობის პრინციპებზე, რამეთუ რაციონალური მმართველობა ძალზე მნიშვნელოვანია ადამიანის ყველა უფლების იმპლემენტაციისათვის, ჯანმრთლეობის უფლების ჩათვლით. ამ უფლების განხორციელებისათვის ხელშემწყობი გარემოს შექმნის მიზნით, მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა გადადგან სათანადო ნაბიჯები, რათა კერძო ბიზნესის სექტორს და სამოქალაქო საზოგადოებას ესმოდეს და თავის საქმიანობაში ითვალისწინებდეს ჯანმრთელობის უფლების მნიშვნელობას.

56. სახელმწიფოებმა უნდა განიხილონ ჩარჩო კანონმდებლობის მიღების შესაძლებლობა ჯანმრთელობის უფლებასთან დაკავშირებული ეროვნული სტრატეგიის პრაქტიკული განხორციელების მიზნით. ჩარჩო კანონმდებლობის ბაზაზე უნდა შეიქმნას ჯანმრთელობის ეროვნული სტრატეგიებისა და სამოქმედო გეგმების შესრულებაზე კონტროლის ეროვნული მექანიზმები. იგი უნდა შეიცავდეს დასახული მიზნებისა და მათი შესრულების ვადების დებულებებს; ჯანმრ- თელობის უფლების ორინტირების მიღწევის საშუალებებს; სამოქალაქო საზოგადოებასთან დაგეგმილ თანაშრომლობას, ჯანდაცვის ექსპერტების, კერძო სექტორისა და საერთაშორისო ორგანიზაციების ჩათვლით; ჯანმრთელობის უფლების ეროვნული სტრატეგიისა და სამოქმედო გეგმის იმპლემენტაციის ინსტიტუციონალურ პასუხისმგებლობას; და გასაჩივრების შესაძლო პროცედურებს. ჯანმრთელობის უფლების რეალიზაციის პროცესში მიღწეული პროგრესის მონიტორინგისას, მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა დაადგინონ ის ფაქტორები და სირთულეები, რომლებიც მათი ვალდებულებების შესრულებაზე ახდენენ გავლენას.

ჯანმრთელობის უფლების ინდიკატორები და ორიენტირები

57. ჯანმრთელობის დაცვის ეროვნული სტრატეგიების ფარგლებში უნდა განისაზღვროს ჯანმრთლოების უფლებასთან დაკავშირებული სათანადო ინდიკატორები და ორიენტირები. ინდიკატორები უნდა განისაზღვროს ეროვნულ და საერთაშორისო დონეზე მონაწილე სახელმწიფოს მიერ მე-12 მუხლის საფუძველზე აღებული ვალდებულებების მონიტორინგის მიზნით. ჯანმრთელობის უფლების სხვადასხვა ასპექტთან დაკავშირებული შესაბამისი ინდიკატორების განსაზღვრისას, სახელმწიფოებს შეუძლიათ ისარგებლონ ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციისა და გაეროს ბავშვთა ფონდის მიმდინარე საქმიანობით ამ სფეროში. ჯანმრთელობის უფლებასთან დაკავშირებული ინდიკატორების განსაზღვრისათვის საჭიროა გაშლილი მონაცემები დისკრიმინაციის აკრძალული საფუძვლების ჭრილში.

58. ჯანმრთელობის უფლებასთან დაკავშირებული შესაბამისი ინდიკატორების განსაზღვრის შემდეგ, მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა დაადგინონ სათანადო ეროვნული ორიენტირები თითოეული ინდიკატორის მიმართ. პერიოდული მოხსენებების პროცედურების დროს, კომიტეტი შესწავლის პროცესში ჩართავს მონაწილე სახელმწიფოს. შესწავლა ითვალისწინებს მონაწილე სახელმწიფოსა და კომიტეტის მიერ ინდიკატორებისა და ეროვნული ორიენტირების ერთობლივ განხილვას, რომლის საფუძველზეც განისაზღვრება სამომავლო მიზნები მოხსენების შემდგომი პერიოდისათვის. შემდგომი ხუთი წლის განმავლობაში მონაწილე სახელმწიფო ისარგებლებს ამ ეროვნული ორიენტირებით მე-12 მუხლის დებულებების შესრულებაზე კონტროლის განხორციელების მიზნით. მომდევნო საანგარიშო პერიოდში მონაწილე სახელმწიფო და კომიტეტი განიხილავს დასახული ორიენტირების შესრულებას, ასევე ნებისმიერი სახის სირთულეების წარმოქმნის მიზეზებს.

სამართლებრივი დაცვის საშუალებები და ანგარიშგება

59. ნებისმიერ პირს ან პირთა ჯგუფს, რომელთა ჯანმრთელობის უფლებაც დაირღვა, ხელი უნდა მიუწვდებოდეს ეფექტურ სასამართლო დაცვაზე ან სხვა სამართლებრივ საშუალებებზე, როგორც ეროვნულ, ასევე საერთაშორისო დონეზე.¹³¹ ასეთი დარღვევის ყველა მსხვერპლს უნდა ჰქონდეს მიყენებული ზარალის ანაზღაურების უფლება რესტიტუციის, კომპენსაციის, დაკმაყოფილების ან განმეორების დაუშვებლობის გარანტიის სახით. ჯანმრთელობის უფლების დარღვევების წინააღმდეგ ბრძოლას უნდა აწარმოებდნენ ეროვნული ომბუდსმენები ან ადამიანის უფლებათა კომისიები, პაციენტთა უფლებების ასოციაციები ან ანალოგიური დაწესებულებები.

60. ჯანმრთელობის უფლების დამცავი საერთაშორისო ხელშეკრულებების ეროვნულ კანონმდებლობში ჩართვით შესაძლოა მნიშვნელოვნად გაფართოვდეს და უფრო ეფექტური გახდეს სამართლებრივი დაცვის საშუალებები და მისი ხელშეწყობა ყველა შემთხვევაში სასურველია.¹³² ასეთი ჩართვით სასამართლოებს საშუალება ეძლევათ განიხილონ ჯანმრთელობის უფლების დარღვევები, ან, სულ ცოტა, მისი ძირითადი ვალდებულებები პაქტზე პირდაპირი მითითებით.

61. მონაწილე სახელმწიფოებმა ხელი უნდა შეუწყონ მოსამართლეებს და იურიდიული სფეროს სხვა მუშაკებს, რათა მათ მეტი ყურადღება დაუთმონ ჯანმრთელობის უფლებას თავიანთი ფუნქციების განხორციელებისას.

62. მონაწილე სახელმწიფოებმა პატივი უნდა სცენ, დაიცვან, წაახალისონ და მხარი დაუჭირონ ადამიანის უფლებების დამცველებს და სამოქალაქო საზოგადოების სხვა წარმომადგენლებს, რათა დახმარება გაუწიონ დაუცველ და სოციალურად გარიყულ ჯგუფებს მათი ჯანმრ- თელობის უფლების რეალიზაციაში.

5. სხვა, არასახელმწიფო სუბიექტების ვალდებულებები

63. ჯანმრთელობის უფლების საერთაშორისო, რეგიონულ და ქვეყნის დონეზე რეალიზაციასთან დაკავშირებით მნიშვნელოვანი როლი ეკისრება გაეროს დაწესებულებებსა და პროგრამებს, განსაკუთრებით ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციას, რომელიც განსაკუთრებულ ფუნქციას ასრულებს, ისევე როგორც გაეროს ბავშვთა ფონდს, რომელიც ბავშვთა ჯანმრთელობის უფლების განხორციელებაზე მუშაობს. ჯანმრთელობის უფლებასთან დაკავშირებული ეროვნული სტრატეგიების შემუშავებისა და განხორციელებისას, მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა ისარგებლონ ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის ტექნიკური მხარდაჭერითა და თანამშრომლობით. გარდა ამისა, მოხსენებების მომზადებისას, მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა გამოიყენონ ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის ხელთ არსებული ფართო ინფორმაცია და საკონსულტაციო მომსახურება მონაცემთა შეგროვებასთან და მაჩვენებლებისა და ორიენტირების განსაზღვრასთან დაკავშირებით.

64. გარდა ამისა, კვლავ უნდა გაგრძელდეს ჯანმრთელობის უფლების რეალიზაციისათვის შეთანხმებული ძალისხმევა, რათა გაუმჯობესდეს კოორდინაცია და ურთიერთქმედება ყველა დაინტერესებულ სუბიექტს შორის, სამოქალაქო საზოგადოების სხვადასხვა კომპონენტების ჩათვლით. პაქტის 22-ე და 23-ე მუხლების შესაბამისად, ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციამ, შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციამ, გაეროს განვითარების პროგრამამ, გაეროს ბავშვთა ფონდმა, გაეროს განსახლების ფონდმა, მსოფლიო ბანკმა, განვითარების რეგიონულმა ბანკებმა, საერთაშორისო სავალუტო ფონდმა, მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციამ და გაეროს სისტემის სხვა შესაბამისმა ორგანოებმა, ეფექტურად უნდა ითანამშრომლონ მონაწილე სახელმწიფოებთან ეროვნულ დონეზე ჯანმრთელობის უფლების რეალიზაციის პროცესში, მათი მანდატების შესაბამისად და თავიანთი გამოცდილების გამოყენებით. კერძოდ, საერთაშორისო ფინანსურმა ინსტიტუტებმა, განსაკუთრებით მსოფლიო ბანკმა და საერთაშორისო სავალუტო ფონდმა, მეტი ყურადღება უნდა დაუთმონ ჯანმრთელობის უფლების დაცვას მათ საკრედიტო პოლიტიკაში, საკრედიტო გარიგებებში და სტრუქტურული მისადაგების პროგრამებში. მონაწილე სახელმწიფოების მოხსენებების განხილვისას, კომიტეტი, მონაწილე სახელმწიფოებთან ერთად, სხვა მხარეების მიერ გაწეულ დახმარებას გაითვალისწინებს, რომელიც მიმართული იყო სახელმწიფოს შესაძლებლობების გასაძლიერებლად მის მიერ მე-12 მუხლით გათვალისწინებული ვალდებულებების შესრულების მიზნით. გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის სპეციალიზებული დაწესებულებების, პროგრამებისა და ორგანოების მიერ ადამიანის უფლებებზე დაფუძნებული მიდგომების გამოყენება დიდად შეუწყობს ხელს ჯანმრთელობის უფლების იმპლემენტაციას. მოხსენებების განხილვისას, კომიტეტი ასევე ყურადღებას მიაგებს მედიცინის მუშაკთა პროფესიული ასოციაციებისა და სხვა არასამთავრობო ორგანიზაციების როლს სახელმწიფოთა მიერ მე-12 მუხლის საფუძველზე ნაკისრი ვალდებულებების შესრულების პროცესში.

65. ძალზე მნიშვნელოვანია მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციის, გაეროს ლტოლვილთა უმაღლესი კომისრის ოფისის, წითელი ჯვრის და ნახევარმთვარის საერთაშორისო კომიტეტის და ბავშვთა საერთაშორისო ფონდის, ასევე არასამთავრობო ორგანიზაციებისა და ეროვნული სამედიცინო ასოციაციების როლი გადაუდებელი დახმარების აღმოჩენისათვის სტიქიური უბედურებების დროს, ჰუმანიტარული დახმარების გაწევისათვის საგანგებო სიტუაციების დროს, ლტოლვილებისა და იძულებით გადაადგილებული პირებისათვის დახმარების გაწევის ჩათვლით. საერთაშორისო სამედიცინო დახმარების გაწევისას, რესურსების განაწილებისას, როგორიცაა უსაფრთხო სასმელი წყალი, საკვები პროდუქტები და მედიკამენტები, და მათი რაციონალური გამოყენებისა და ფინანსური დახმარების გაწევისას, პრიორიტეტი უნდა მიენიჭოს მოსახლეობის განსაკუთრებით დაუცველ და გარიყულ ჯგუფებს.

______________________

1. „განვითარების უფლების, როგორც ადამიანის უფლების საერთაშორისო განზომილება ადამიანის სხვა უფლებებთან კავშირში, რომელიც დაფუძნებულია საერთაშორისო თანამშრომლობაზე, მშვიდობის უფლების ჩათვლით და ახალი საერთაშორისო ეკონომიკური მოწყობისა და კაცობრიობის ძირითადი მოთხოვნების გათვალისწინებით“. (E/CN.4/1334, პუნქტი 314)

2. ა. კორნია, რ. ჯოლი და ფ. სტიუარტი, რედ., ოქსფორდი, კლარენდონ პრესი, 1987. 2 ოქსფორდი, Oxford University Press, 1990. 3 oqsfordi, Oxford University Press, 1990.

3. ოქსფორდი, Oxford University Press, 1990.

4. ოქსფორდი, Oxford University Press, 1990.

5. გენერალური ასამბლეის ოფიციალური დოკუმენტები, ორმოცდამესამე სესია, დამატება №8; დანართი (A/43/8/Add.1).

6. ადამიანის უფლებათა რეზოლუციების კომისია 1986/36 და 1987/22; ქვეკომისიის სპეციალური მომხსენებლის, ბ-ნ დანილო ტურკის მოხსენებები (E/CN.4/Sub.2/1990/19, punqtebi 108-120; E/CN.4/Sub.2/1991/ 17, პუნქტები 137-139); იხ. აგრეთვე ქვეკომისიის რეზოლუცია 1991/26.

7. იხ. მაგ. ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის 25(1) მუხლი, რასბორივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის საერთაშორისო კონვენციის 5 (e) (iii) მუხლი, ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის კონვენციის 14(2) მუხლი, ბავშვის უფლებათა კონვენციის 27(3) მუხლი, სოციალური პროგრესისა და განვითარების დეკლარაციის მე-10 მუხლი, ვანკუვერის დეკლარაციის II I (8) განყოფილება, განვითარების უფლების დეკლარაციის 8(1) მუხლი და შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის რეკომენდაცია მუშაკთა საცხოვრებლის შესახებ, 1961 (№115).

8. იხ. შენიშვნა 1.

9. ჟენევა, ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაცია, 1990 წ.

10. საკითხის უფრო დეტალური განხილვა იხ. ადამიანის უფლებებისა და უნარშეზღუდულობის საკითხზე სპეციალური მომხსენებლის, ბატონ ლეანდრო დესპუის საბოლოო მოხსენება (E/CN.4/Sub.2/1991/31).

11. იხ. A/47/415, პუნქტი 5.

12. იხ. უნარშეზღუდულ პირებთან დაკავშირებული მსოფლიო სამოქმედო პროგრამის 165-ე მუხლი, მიღებულია გენერალური ასამბლეის მიერ 1982 წლის 3 დეკემბერს, რეზოლუცია 37/52.

13. იხ. ადამიანის უფლებათა კომისიის რეზოლუცია 1992/48, პუნქ. 4 და 1993/29, პუნქტი 7.

14. იხ. A/47/415, პუნქტი 6.

15. უნარშეზღუდულ პირთა შესაძლებლობების გათანაბრების სტანდარტული წესები, გენერალური ასამბლეის 1993 წლის 20 დეკემბრის 48/96 რეზოლუციის დანართი (შესავალი, პუნქტი 17). 7 უნარშეზღუდულ პირებთან დაკავშირებული მსოფლიო სამოქმედო პროგრამა (იხ. შენიშვნა 3, ზემოთ), პუნქტი 1.

16. უნარშეზღუდულ პირებთან დაკავშირებული მსოფლიო სამოქმედო პროგრამა (იხ. შენიშვნა 3, ზემოთ), პუნქტი 1.

17. A/C.3/46/4, დანართი I. აგრეთვე განხილულია შეხვედრის მასალებში, რომელიც მიეძღვნა განვითარებად ქვეყნებში შეზღუდული შესაძლებლობების პირთა საკითხებზე მომუშავე ეროვნული საკოორდინაციო კომიტეტების როლსა და ფუნქციებს, პეკინი, 1990 წლის 5-11 ნოემბერი (CSDHA/DDP/NDC/4). იხ. აგრეთვე ეკონომიკური და სოციალური საბჭოს 1991 წლის 16 დეკემბრის 1991/8 რეზოლუცი და გენერალური ასამბლეის 46/96 რეზოლუცია.

18. გენერალური ასამბლეის 1991 წლის 17 დეკემბრის 46/119 რეზოლუციის დანართი.

19. სტანდარტული წესები, (იხ. შენიშვნა 6 ზემოთ), შესავალი, პუნქტი 15.

20. იხ. A/47/415.

21. იქვე, პუნქტი 5.

22. იხ. ზემოთ, შენიშვნა 6, წესი 1.

23. იხ. ზემოთ, შენიშვნა 7, პუნქტი 3.

24. იხ. A/47/415, პუნქტი 37-38.

25. იხ. ზემოთ, შენიშვნა 7, პუნქტი 25

26. იხ. ზემოთ, შენიშვნა 1, პუნქტი 10

27. იხ. A/47/415, პუნქტი 35, 46, 74 და 77.

28. იხ. ზემოთ, შენიშვნა 6, წესი 7.

29. იხ. A/CONF.157/PC/61/Add.10, გვ. 12.

30. იხ. აგრეთვე რეკომენდაცია № 99(1955), რომელიც ეხება ინვალიდთა პროფესიულ რეაბილიტაციას და რეკომენდაცია №168 (1983), უნარშეზღუდულ პირთა რეაბილიტაციის შესახებ.

31. იხ. ზემოთ, შენიშვნა 6, წესი 8, პუნქტი 1.

32. იხ. A/47/415, პუნქტი 78.

33. იხ. ზემოთ, შენიშვნა 1, პუნქტი 190 და 193.

34. იხ. ზემოთ, შენიშვნა 7, პუნქტი 74.

35. იხ. ზემოთ, შენიშვნა 6, წესი 9, პუნქტი 2.

36. იხ. E/CN.6/1991/2, პუნქტი 14 და 59-68.

37. იხ. ზემოთ, შენიშვნა 6, წესი 4.

38. იქვე, წესი 2, პუნქტი 3.

39. იხ. დეკლარაცია უნარშეზღუდულ პირთა შესახებ (გენერალური ასამბლეის 1975 წლის 9 დეკემბრის რეზოლუცია 3447 (XXX), პუნქტი 6; და მსოფლიო სამოქმედო პროგრამა უნარშეზღუდულ პირთა შესახებ (იხ. ზემოთ, შენიშვნა 3), პუნქტი 95-107

40. იხ. ზემოთ, შენიშვნა 6, წესი 3.

41. იხ. A/47/415 პუნქტი 73.

42. იქვე, წესი 10, პუნქტი 1-ლი და მე-2.

43. A/47/415, პუნქტი 79.

44. იხ. A/47/415, პუნქტი 79.

45. დაბერების გლობალური მიზნები 2001 წლისათვის: პრაქტიკული სტრატეგია. გენერალური მდივნის მოხსენება (A/47/339), პუნქტი.

46. იხ. დაბერების საკითხებისადმი მიძღვნილი მსოფლიო კრების მოხსენება, ვენა, 1982 წლის 26 ივლისი - 6 აგვისტო; (გაეროს გამოცემები, შალეს No. E.82.I.16).

47. გენერალური ასამბლეის 1991 წლის 16 დეკემბრის რეზოლუცია 46/91, “Implementation of the International Plan of Action on Ageing and related activities”, დანართი.

48. იხ. „დაბერების გლობალური მიზნები 2001 წლისათვის: პრაქტიკული სტრატეგია“. გენერალური მდივნის მოხსენება (A/47/339), III და IV განყოფილება.

49. იხ. გენერალური ასამბლეის 1992 წლის 16 ოქტომბრის რეზოლუცია 47/5 „Proclamation on Ageing“.

50. იხ. შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის რეკომენდაცია 162(1980) ხანდაზმულ მუშაკთა შესახებ,

პუნქტი 3-10.

51. იქვე, პუნქტი 11-19.

52. იქვე, პუნქტი 30.

53. E/1992/23 დანართი III .

54. ჰაბიტატის მოხსენება: გაეროს კონფერენცია ადამიანთა დასახლებების შესახებ, ვანკუვერი, 1976 წლის 31 მაისი-11 ივნისი (A/CONF.70/15), თავი II, რეკომენდაცია B8, პუნქტი C (ii).

55. ეგნერალური ასამბლეის ოფიციალური ჩანაწერები, ორმოცდამესამე სესია, დამატება №8, დანართი (A/43/8/ADD.1), პუნქტი 13. ადამიანის უფლებათა კომისიის მოხსენება მისი მეთერთმეტე სესიის მუშაობის შესახებ, დანართი (A/43/8/ADD.1).

56. გაეროს კონფერენციის მოხსენება გარემოსა და განვითარების შესახებ, რიო-დე ჟანეირო, 1992 წლის 3-14 ივნისი, ტ. I (A/CONF.151/26/ღევ.1 (ტ. I), დანართი I I, დღის წესრიგი 21, თავი. 7.9 (ბ).

57. გაეროს კონფერენციის მოხსენება ადამიანთა დასახლებების შესახებ (ჰაბიტატი II) (სტამბოლი, 1996 წლის 3-14 ივნისი) (A/CONF.165/14), თავი I, რეზოლუცია 1, დანართი II, პუნქტი 40 (ნ).

58. ადამიანის უფლებათა კომისიის 1993 წლის 10 მარტის რეზოლუცია 1993/77, პუნქტი 1.

59. E/1991/23, დანართი III .

60. გაერო, ხელშეკრულებათა სერია, ტომი 75.

61. იქვე, ტ. 1125, გვ. 3 და 609.

62. მიღებულია 1988 წელს 32-ე სესიაზე (გენერალური ასამბლეის ოფიციალური ჩანაწერები, 43-ე სესია, დამატება №40 (A/43/40)), დანართი 6.

63. E/1990/23, დანართი I I I, პუნქტი 6 და 8 (დ).

64. A/CONF.157/24 (ნაწილი I I I ), თავი III .

65. E/1991/23, დანართი IV (პაქტის მე-11 მუხლთან დაკავშირებული განყოფილება).

66. „მშვიდობის დღის წესრიგის დამატება: გენერალური მდივნის პოზიციის დოკუმენტი გაეროს 50 წლისთავთან დაკავშირებით“ (A/50/60-შ/1995/1), პუნქტი 75.

67. „შეიარაღებული კონფლიქტების ზემოქმედება ბავშვებზე: გენერალური მდივნის მოხსენება“ (A/51/ 306), დანართი, პუნქტი 128.

68. ლ. მინეარი და სხვები, თოწარდ More Humane and Effective Sanctions Management: Enhancing the Capacity of the United Nations System, Executive Summary. ნარკვევი მომზადებულია გაეროს ჰუმანიტარულ საქმეთა დეპარტამენტის მოთხოვნით უწყებათაშორისი მუდმივმოქმედი კომიტეტის სახელით, 1997 წლის 6 ოქტომბერი.

69. იხ. აგრეთვე კომიტეტის ზოგადი კომენტარი №3 (1990) მონაწილე სახელმწიფოთა ვალდებულებათა ბუნების შესახებ (E/1991/23, დანართი III ), პუნქტი 10.

70. ადგ. ციტ. (შენიშვნა 3).

71. E/1991/23, დანართი III .

72. გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია, ხელშეკრულებათა სერია, ტ. 1155, გვ. 331.

73. პაქტის მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტის შესაბამისად, სახელმწიფოები „ვალდებული არიან უზრუნველყონ“ აღნიშნული უფლებებით „რაიმე სახის დისკრიმინაციის გარეშე“ სარგებლობა.

74. იხ. E/1991/23, დანართი IV, თავი A, პუნქტი 1(დ)(ივ).

75. იხ. ზოგადად UNICEF, The State of the World's Children 1999.

76. E/1998/22, თავი VI.

77. თავიდან შემოთავაზებული იყო ვალდებულებათა სამი დონე: აპტივისცემის, დაცვის და დახმარების/შესრულების. (იხ. კვების უფლება, როგორც ადამიანის უფლება, (გაეროს პუბლიკაციები, შალეს No. 89.XIV.2)). შუალედური დონე (უფლებით სარგებლობის „ხელშეწყობის”) გათვალისწინებული იყო როგორც კომიტეტის კატეგორია, მაგრამ კომიტეტმა გადაწყვიტა ვალდებულებათა სამი დონე შეენარჩუნებინა.

78. საბოლოო მოხსენება მსოფლიო კონფერენციის „განათლება ყველასთვის”: ძირითადი მოთხოვნების დაკმაყოფილება, ტაილანდი, 1990 წლის 5-9 მარტი, მსოფლიო კონფერენციის „განათლება ყველასთვის“ უწყებათაშორისი კომისია (UNDP, UNESCO, UNICEF, World Bank), ნიუ იორკი, 1990, დანართი 1.

79 მიღებულია ადამიანის უფლებათა მსოფლიო კონფერენციაზე, რომელიც ჩატარდა 1993 წლის 14-25 ივნისს, ვენაში (A/CONF.157/24 (ნაწილი I), თავი III ).

80. A/51/506/ADD.1, დანართი.

81. მსოფლიო დეკლარაცია „განათლება ყველასთვის” მიღებულ იქნა 155 სახელმწიფოს დელეგაციების მიერ; ვენის დეკლარაცია და სამოქმედო გეგმა მიღებულ იქნა 171 სახელმწიფოს დელეგაციათა მიერ; ბავშვის უფლებათა კონვენცია რატიფიცირებულია 191 სახელმწიფოს მიერ; ადამიანის უფლებათა სწავლების გაეროს დეკადის სამოქმედო გეგმა მოიწონა გენერალურმა ასამბლეამ, რეზოლუცია 49/184.

82. ეს მიდგომა შეესაბამება კომიტეტის ანალიტიკურ სქემას, რომელიც სათანადო საცხოვრებლის უფლებასთან დაკავშირებით იქნა შემუშავებული, ასევე განათლების უფლების საკითხებში ადამიანის უფლებათა კომისიის სპეციალური მომხსენებლის საქმიანობას. სათანადო საცხოვრებელთან (პაქტის მე-11 მუხლის 1-ლი პუნქტი) დაკავშირებით მის მიერ შემუშავებულ ზოგად კომენტარში №4 (1991) კომიტეტმა განსაზღვრა საცხოვრებლის უფლებასთან დაკავშირებული მთელი რიგი ფაქტორები, მომსახურების, მასალების, მოწყობილობებისა და ინფრასტრუქტურის არსებობის ჩათვლით. ზოგად კომენტარში№12 (1999), რომელიც სათანადო კვების უფლებას ეხება (პაქტის მე-11 მუხლი), კომიტეტმა განსაზღვრა სათანადო კვების უფლების ელემენტები, როგორიცაა, არსებობა, ხელმისაწვდომობა და ვარგისობა.

83. მსოფლიო დეკლარაცია „განათლების ძირითად მოთხოვნებს“ განმარტავს როგორც: „სწავლების მნიშვნელოვან ბერკეტს (როგორიცაა, წერა-კითხვის სწავლება, ზეპირი მეტყველების უნარი, მარტივი არითმეტიკა და პრობლემების გადაჭრის უნარი) და ძირითადი სწავლების შინაარსს (ცოდნა, უნარ-ჩვევები, ღირებულებები და დამოკიდებულება), რაც აუცილებელია ადამიანის გადარჩენის, მისი შესაძლებლობების განვითარების, ღირსეული ცხოვრებისა და შრომისათვის, რათა მან სრული მონაწილეობა მიიღოს განვითარებაში, გაიუმჯობესოს ცხოვრების დონე, მიიღოს გააზრებული გადაწყვეტილება და გააგრძელოს სწავლა განათლება“ (მუხლი 1).

84. იხ. მსოფლიოს ბავშვთა მდგომარეობა, 1999 წ.

85. იხ. იუნესკო, განათლების კლასიფიკაციის საერთაშორისო სტანდარტი, 1997 წლის ნოემბერი, პუნქტი

86. ეს შეხედულება აგრეთვე გამოხატულია შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენციაში №142

(1975), რომელიც პროფესიულ სწავლებას ეხება ადამიანური რესურსების განვითარების კონტექსტში და შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენციაში №117 (1962), რომელიც სოციალური პოლიტიკის ძირითად მიზნებსა და სტანდარტებს ეხება.

87. ეს იმეორებს სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მე-18 მუხლის მე-4 პუნქტს და აგრეთვე დაკავშირებულია რელიგიისა და რწმენის სწავლებასთან, რაც პირველ პუნქტშია გაცხადებული. (იხ. ადამიანის უფლებათა კომიტეტის ზოგადი კომენტარი №22(48), მიღებულია კომიტეტის მიერ 1993 წელს (A/48/40 (ნაწილი I, დანართი VI)). ადამიანის უფლებათა კომიტეტი აღნიშნავს, რომ სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებები საერთაშორისო პაქტის მე-18 მუხლის ძირეული მახასიათებელი აისახება იმ ფაქტით, რომ ამ დებულებიდან გადახვევა არ შეიძლება თვით საგანგებო მდგომარეობის დროსაც, როგორც ეს პაქტის მე-4 მუხლის მე-2 პუნქტშია მოცემული.

88. კონვენციის მე-2 მუხლის თანახმად: „როდესაც სახელმწიფოებში ნებადართულია, შემდეგი სიტუაციები არ უნდა იქნეს მიჩნეული დისკრიმინაციად კონვენციის პირველი მუხლის არსით: (ა) ორი სქესის მოსწავლეთათვის ცალკე საგანმანათლებლო სისტემების ან დაწესებულებების შექმნა და არსებობა, თუ ეს სისტემები ან ინსტიტუტები უზრუნველყოფენ თანაბარ ხელმისაწვდომობას განათლებაზე, მასწავლებელთა კვალიფიკაციის ერთნაირ სტანდარტებს და თანაბარი ხარისხის მქონე სასწავლო შენობებსა და მოწობილობებს, აგრეთვე თანაბარ სასწავლო პროგრამებზე ხელმისაწვდომობას; (ბ) რელიგიური ან ლინგვისტური მიზნებით შექმნილი ცალკე საგანმანათლებლო დაწესებულებები ან სისტემები, რომლებიც მოსწავლეთა მშობლების ან კანონიერი მეურვეების სურვილს ითვალისწინებს, თუ ასეთ სისტემებში მონაწილეობა ან ასეთ დაწესებულებებში განათლების მიღება არის არჩევითი და თუ განათლების სტანდარტები შეესაბამება ან დამტკიცებულია ხელისუფლების შესაბამისი ორგანოს მიერ, განსაკუთრებით იმავე საფეხურის სწავლებასთან მიმართებით; (გ) კერძო საგანმანათლებლო დაწესებულებების შექმნა და არსებობა, თუ დაწესებულებათა მიზანი ვერ უზრუნველყოფს რომელიმე ჯგუფის გამორიცხვის დაუშვებლობას მაგრამ იძლევა დამატებით შესაძლებლობებს სახელმწიფო დაწესებულებების არსებობის დროს, თუ დაწესებულება საქმიანობას ეწევა ამ მიზნის შესაბამისად და თუ მის მიერ წარმოებული საგანმანათლებლო პროცესი შეესაბამება კომპეტენტური სახელმწიფო ორგანოს მიერ დადგენილ სტანდარტებს, განსაკუთრებით იმავე საფეხურის სწავლებასთან მიმართებით.“

89. იხ. რეკომენდაცია უმაღლესი განათლების დაწესებულებათა პედაგოგირუი კოლექტივის სტატუსის შესახებ (პუნქტი 27, ზემოთ)

90. ამ პუნქტის ფორმულირებისას კომიტეტმა გაითვალისწინა ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სისტემაში არსებული ორაქტიკა, როგორიცაა, ბავშვის უფლებათა კოვენციის 28-ე მუხლის მე-2 პუნქტის კომიტეტისეული განმარტება, აგრეთვე ადამიანის უფლებათა კომიტეტის განმარტება სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტის მე-7 მუხლზე.

91. კომიტეტი აღნიშნავს, რომ მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანის უფლებათასაყოველთაო დეკლარაციის 26-ე მუხლის მე-2 პუნქტში იგი ნახსენები არ არის, ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის ავტორებმა პიროვნების ღირსება მკაფიოდ გამოხატეს როგორც ერთ-ერთი სავალდებულო მიზანი, რომლისაკენაც მიმართული უნდა იყოს განათლება (მუხლი 13, პუნქტი 1).

92. იხ. კომიტეტის ზოგადი კომენტარის №3 (1990) პირველი და მე-2 პუნქტები, რომელიც სახელმწიფოთა ვალდებულებების ბუნებას ეხება (პაქტის მე-2 მუხლის პირველი პუნქტი).

93. იხ. კომიტეტის ზოგადი კომენტარის №3 (1990) მე-9 პუნქტი.

94. იქვე.

95. ამ მიმართებით სახელმწიფოთა დასახმარებლად მთელი რიგი რესურსები არსებობს, როგორიცაა, იუნესკოს სახელმძღვანელო პრინციპები საერთაშორისო განათლების პროგრამებისა და სახელმძღვანელოებისათვის (ED/ECS/HCI). 13(1) მუხლის ერთ-ერთი მიზანია „ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა პატივისცემის განმტკიცება”; ამ კონკრეტულ კონტექსტში მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა შეისწავლონ გაეროს ადამიანის უფლებათა სწავლების ათწლეულის ფარგლებში შემუშავებული ინიციატივები - განსაკუთრებით ნიშანდობლივია ათწლეულის სამოქმედო გეგმა, რომელიც გენერალურმა ასამბლეამ 1996 წელს მიიღო და ადამიანის უფლებათა სწავლების ეროვნული გეგმების სახელმძღვანელო პრინციპები, რომელიც ადამიანის უფლებათა უმაღლსმა კომისარმა შეიმუშავა სახელმწიფოთა დასახმარებლად გაეროს ათწლეულის საპასუხოდ (A/52/469/ADD1/CORR.1).

96. „განმარტებისთვის „სავალდებულო“ და „უფასო“ იხ. კომიტეტის №11 (1999) ზოგადი კომენტარის მე-6 და მე-7 პუნქტები დაწყებითი განათლების სამოქმედო გეგმების შესახებ (პაქტის მე-14 მუხლი).

97. სათანადო შემთხვევებში სტიპენდიის ასეთი სისტემა განსაკუთრებით კარგი სამიზნე იქნებოდა საერთაშორისო დახმარებისა და თანამშრომლობისათვის, რომელიც გათვალისწინებულია მე-2 მუხლის პირველი პუნქტით.

98. საბაზისო განათლების კონტექსტში UNIჩEF მიიჩნევს: „მხოლოდ სახელმწიფოს შეუძლია ... ერთად მოუყაროს თავი ყველა კომპონენტს განათლების მწყობრ და მოქნილ სისტემაში“ (მსოფლიოს ბავშვთა მდგომარეობა, 1999 წ., „განათლების რევოლუცია“, გვ. 63).

99. მე-7 მუხლის მე-2 პუნქტის შესაბამისად „ყველა წევრმა სახელმწიფომ უნდა გაითვალისწინოს განათლების მნიშვნელობა ბავშვთა შრომის აღმოფხვრაში, გადადგან ეფექტური და დროული ნაბიჯები რათა... უზრუნველყონ უფასო ძირითად განათლებაზე და შესაძლებლობის შემთხვევაში, პროფესიულ განათლებაზე ხელმისაწვდომობა ბავშვებისათვის, რომლებიც ბავშვთა შრომის უმძიმეს ფორმებს განარიდეს”.

100. იხ. კომიტეტის №3 (1990) ზოგადი კომენტარის მე-13 და მე-14 პუნქტები.

101. იხ. კომიტეტის №2 (1990) ზოგადი კომენტარის მე-9 პუნქტი, საერთაშორისო ტექნიკური დახმარების ღონისძიებათა შესახებ (პაქტის 22-ე მუხლი).

102. მაგალითად, დისკრიმინაციის დაუშვებლობის პრინციპი ჯანდაცვის დაწესებულებებთან, საქონელთან და მომსახურებასთან დაკავშირებით კანონითაა სავალდებულო მთელ რიგი ქვეყნების სამართლებრივ სისტემებში.

103. რეზოლუცია 1989/11.

104. ფსიქიურად დავადებულ პირთა დაცვისა და ფსიქიატრიული სამედიცინო დახმარების გაუმჯობესების პრინციპები, რომელიც მიღებულია 1991 წელს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის გენერალური ასამბლეის მიერ (რეზოლუცია 46/119) და კომიტეტის ზოგადი კომენტარი №5 უნარშეზღუდულ პირთა შესახებ, გამოიყენება გონებრივად შეზღუდულ პირთა მიმართ; 1994 წელს ქაიროში ჩატარებულ მოსახლეობისა და განვითარების საერთაშორისო კონფერენციაზე მიღებულ სამოქმედო პროგრამაში და აგრეთვე ქალთა შესახებ 1995 წელს პეკინში ჩატარებულ მეოთხე მსოფლიო კონფერენციის დეკლარაციასა და სამოქმედო პროგრამაში შესაბამისად არის რეპროდუქციული ჯანმრთელობისა და ქალის ჯანმრთელობის განმარტება.

105. ჟენევის კონვენციების მე-3 საერთო მუხლი ომის მსხვერპლთა დაცვის შესახებ (1949); პირველი დამატებითი ოქმი (1977) საერთაშორისო ხასიათის შეიარაღებული კონფლიქტების მსხვერპლთა დაცვის შესახებ, მუხლი 75(2)(ა); მეორე დამატებითი ოქმი (1977) არასაერთაშორისო ხასიათის შეიარაღებული კონფლიქტების მსხვერპლთა დაცვის შესახებ, მუხლი 4(ა).

106. იხ. ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის ძირითადი მედიკამენტების მოდელური ნუსხა, გადასინჯულია 1999 წლის დეკემბერს, WHO Drug Information, ტ. 13, ¹4, 1999 წ.

107. თუ სხვაგვარად მკაფიოდ არ არის გათვალისწინებული, ამ ზოგად კომენტარში ნებისმიერი მითითება ჯანდაცვის დაწესებულებებზე, საქონელსა და მომსახურებაზე მოიცავს ზოგადი კომენტარის მე-11 და მე- 12(ა) პუნქტებში მოცემულ ძირითად განმსაზღვრელებს.

108. იხ. ზოგადი კომენტარის მე-18 და მე-19 პუნქტები.

109. იხ. სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მუხლი 19.2. ამ ზოგად კომენტარში საგანგებოდაა ხაზგასმული ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობა, რადგან ეს საკითხი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ჯანდაცვისათვის.

110. ჯანმრთელობის უფლებასთან დაკავშირებულ ლიტერატურასა და პრაქტიკაში ხშირად მიუთითებენ ჯანმრთელობის დაცვის სამ საფეხურზე: პირველადი ჯანდაცვა როგორც წესი ითვალისწინებს ჩვეულებრივ და შედარებით მსუბუქ დაავადებებს და მას უზრუნველყოფენ ჯანდაცვის სფეროს სპეციალისტები და/ან ზოგადი პროფილის ექიმები, რომლებიც თემებში მუშაობენ და შედარებით დაბალი საფასურით ემსახურებიან მოსახლეობას; მეორადი ჯანდაცვა უზრუნველყოფილია ცენტრებში, ძირითადად ჰოსპიტლებში და აქ მკურნალობენ ჩვეულებრივ მსუბუქ და სერიოზულ დაავადებებს, რომელთა მკურნალობაც თემების დონეზე ვერ ხერხდება და სადაც ჯანდაცვის სხვადასხვა სპეციალისტები და ექიმები მუშაობენ, აქვთ სათანადო მოწყობილობები და ჰოსპიტალიზებულ ავადმყოფებს ზოგჯერ შედარებით მაღალი საფასურით ემსახურებიან; მესამე კატეგორიის ჯანდაცვას შედარებით მცირე რაოდენობის ცენტრები უზრუნველყოფენ, ისინი ძირითადად მსუბუქი ან სერიოზული დაავადებების მქონე პაციენტთა შეზღუდულ რაოდენობას ემსახურებიან, რისთვისაც სპეციალური კვალიფიკაციის მქონე პროფესიონალები და ექიმები და აგრეთვე სპეციალური მოწყობილობებია საჭირო, რაც ხშირად შედარებით ძვირი ჯდება. იმის გამო, რომ პირველი, მეორე და მესამე კატეგორიის ჯანდაცვის ფორმები ხშირად ერთმანეთს ემთხვევა და ურთიერთზემოქმედებას ახდენს, ამ ტიპოლოგიის გამოყენება ყოველთვის არ იძლევა სათანადო განმასხვავებელ კრიტერიუმებს ჯანდაცვის დონეების შესაფასებლად, რომლებიც სახელმწიფოებმა უნდა უზრუნველყონ, და ამრიგად, მე-12 მუხლის ნორმატიული შინაარსიის გასაგებად მას მცირე დახმარების გაწევა შეუძლია.

111. ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის შესაბამისად მკვდრადშობადობა ზოგადად აღარ გამოიყენება, მის ნაცვლად ხდება ჩვილ ბავშვთა და ხუთ თვემდე ახალშობილთა სიკვდილიანობის კოეფიციენტის დადგენა.

112. მშობიარობამდე მიუთითებს ბავშვის დაბადებამდე არსებულს ან გამოვლენილს; მშობიარობის პერიოდი ნიშნავს ბავშვის დაბადებამდე და დაბადების შემდეგ მოკლე პერიოდს (სამედიცინო სტატისტიკით ეს პერიოდი იწყება ორსულობის 28-ე კვირიდან და მთავრდება მშობიარობიდან ოთხი კვირის შემდეგ); მისგან განსხვავებით, მშობიარობის შემდგომი პერიოდი (ნეო-ნატალური) მოიცავს ბავშვის დაბადების შემდგომ პირველ ოთხ კვირას; ხოლო პოსტ-ნატალური მიუთითებს დაბადების შემდგომ მოვლენას. ამ ზოგად კომენტარში ექსკლუზიურადაა გამოყენებული ტერმინები- პრენატალური და პოსტნატალური.

113. რეპროდუქციული ჯანმრთელობა ნიშნავს, რომ ქალებსა და მამაკაცებს თავისუფლად შეუძლიათ გადაწყვიტონ უნდათ თუ არა ან როდის უნდათ ბავშვების გაჩენა და აგრეთვე მათ უფლებას, ჰქონდეთ ინფორმაცია და ჯანდაცვის სათანადო მომსახურებაზე ხელმისაწვდომობა, რაც, მაგალითად, ქალებს საშუალებას მისცემს უსაფრთხოდ განვლოს ორსულობის პერიოდი და მშობიარობა.

114. ამ მიმართებით კომიტეტი ითვალისწინებს სტოკჰოლმის 1972 წლის დეკლარაციის პირველ პრინციპს, რომელიც აცხადებს: „ადამიანს აქვს თავისუფლების, თანასწორობის და ცხოვრების სათანადო დონის ძირითადი უფლება ხარისხიან გარემოში, რომელიც ღირსეული ცხოვრებისა და კეთილდღეობის საშუალებას იძლევა“, ასევე საერთაშორისო სამართლის ბოლოდროინდელ განვითარებას, გენერალური ასასმბლეის 45/59 რეზოლუციის ჩათვლით ინდივიდუალურ პირთა კეთილდღეობისათვის ჯანსაღი გარემოს უზრუნველყოფის შესახებ; რიოს დეკლარაციის პირველ პრინციპს; და ადამიანის უფლებათა რეგიონულ დოკუმენტებს, როგორიცაა, ადამიანის უფლებათა ამერიკული კონვენციის სან სალვადორის ოქმის მე-10 მუხლი.

115. შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია ¹155, მუხლი 4.2.

116. იხ. პუნქტი 12 (ბ) და ზემოთ, მე-8 შენიშვნა.

117. ძირითადი ვალდებულებები იხ. წინამდებარე ზოგადი კომენტარის 43-ე და 44-ე პუნქტებში.

118. ბავშვის უფლებათა კონვენციის 24.1 მუხლი

119. იხ. ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის ასამბლეის რეზოლუცია 47.10, 1994, სათაურით „დედათა და ბავშვთა ჯანმრთელობა და ოჯახის დაგეგმვა: ქალთა და ბავშვთა ჯანმრთელობისათვის მავნე ტრადიციული პრაქტიკა”.

120. მკვიდრ ხალებთან დაკავშირებული ბოლოდროინდელი საერთაშორისო ნორმები მოიცავს შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის №169 კონვენციას დამოუკიდებელ ქვეყნებში მკვიდრი და ტომობრივად მცხოვრები ხალხების შესახებ (1989); ბავშვის უფლებათა კონვენციის 29(გ, დ) და 30-ე მუხლებს (1989); ბიოლოგიური მრავალფეროვნების შესახებ კონვენციის 8(ჯ) მუხლს (1992), რომელიც სახელმწიფოებს სთავაზობს პატივი სცენ, დაიცვან და შეინარჩუნონ მკვიდრი თემების ცოდნა, სიახლეები და პრაქტიკა; გაეროს გარემოსა და განვითარების კონფერენციის დღის წესრიგი 21 (1992), განსაკუთრებით თავი 26; და ვენის დეკლარაციისა და სამოქმედო პროგრამის ნაწილი I, პუნქტი 20 (1993), სადაც ნათქვამია, რომ სახელმწიფოებმა უნდა გადადგან კონკრეტული პოზიტიური ნაბიჯები მკვიდრი ხალხების ადამიანის ყველა უფლების პატივისცემის უზრუნველსაყოფად დისკრიმინაციის დაუშვებლობის საფუძველზე. იხ. აგრეთვე კლიმატის ცვლილების შესახებ გაეროს ჩარჩო კონვენციის პრეამბულა და მე-3 მუხლი (1992); და გაეროს კონვენცია გაუდაბნოების წინააღმდეგ ბრძოლის შესახებ (მე-10(2) მუხლი) ქვეყნებში, რომლებიც გვალვისა და გაუდაბნოების სერიოზული საშიშროების წინაშე დგანან, განსაკუთრებით აფრიკაში (1994). ბოლო წლებში სულ უფრო მეტი სახელმწიფო ცვლის თავის კონსტიტუციას და შემოაქვს კანონმდებლობა, სადაც მკვიდრი ხალხების კონკრეტული უფლებებია აღიარებული.

121. იხ. ზოგადი კომენტარი №13, პუნქტი 43.

122. იხ. ზოგადი კომენტარი №3, პუნქტი 9; ზოგადი კომენტარი №13, პუნქტი 44.

123. იხ. ზოგადი კომენტარი №3, პუნქტი 9; ზოგადი კომენტარი №13, პუნქტი 45.

124. მე-12 და მე-13 ზოგადი კომენტარების შესაბამისად შესრულების ვალდებულება აერთიანებს დახმარებისა და უზრუნველყოფის ვალდებულებას. წინამდებარე ზოგად კომენტარში შესრულების ვალდებულება აგრეთვე აერთიანებს ხელშეწყობის ვალდებულებას, რადგან მას უდიდესი მნიშვნელობა აქვს ჯანდაცვის ხელშეწყოიბისათვის როგორც ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის სამიქნობაში, ისე ყველგან.

125. გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 46/119 (1991).

126. ასეთი პოლიტიკის ელემენტებს წარმოადგენს საშიში მასალების, მოწყობილობების, ნივთიერებების, აგენტებისა და შრომითი პროცესების იდენტიფიცირება, განსაზღვრა, ნებართვის დაშვება და კონტროლი; მუშაკებისათვის ჯანმრთელობის ინფორმაციის მიწოდება და საჭიროების შემთხვევაში მათი უზრუნველყოფა დამცავი ტანსაცმლითა და მოწყობილობებით; სათანადო კონტროლის საშუალებით კანონებისა და დებულებების აღსრულება; საწარმოო უბედური შემთხვევების და პროფესიულ დაავადებათა შესახებ ინფორმირების მოთხოვნა, სერიოზულ ავარიათა და დაავადებათა შემთხვევებზე მოკვლევის ჩატარება და წლიური სტატისტიკის წარმოება; მუშაკთა და მათი წარმომადგენლების დაცვა დისციპლინარული ღონისძიებებისაგან მათ მიერ ასეთი პოლიტიკის შესაბამისად განხორციელებული სათანადო ქმედებების გამო; ძირითადად პრევენციული ფუნქციის მქონე პროფესიული ჯანდაცვის სამსახურების უზრუნველყოფა. იხ. აგრეთვე შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენცია №155 (1981) შრომის უსაფრთხოების და ჯანდაცვის შესახებ და პროფესიული ჯანდაცვის სამსახურების კონვენცია, 1985 (161).

127. ალმა-ატის დეკლარაციის II მუხლი, პირველადი ჯანდაცვის შესახებ საერთაშორისო კონფერენციის მოხსენება, ალმა-ატა, 1978 წლის 6-12 სექტემბერი, გამოცემაში: ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაცია, სერია `ჯანმრთელობა ყველასთვის“, ჟენევა, 1978 წ.

128. იხ. წინამდებარე ზოგადი კომენტარის 45-ე პუნქტი.

129. მოსახლეობისა და განვითარების საერთაშორისო კონფერენციის მოხსენება, ქაირო, 1994 წლის 5-13 სექტემბერი (გაეროს პუბლიკაციები, შალეს No E.95.XIII.18), თავი I, რეზოლუცია 1, დანართი, თავი VII და VIII .

130. პაქტი, მუხლი 2.1.

131. მიუხედავად იმისა, ჯგუფს შეუძლია თუ არა მოითხოვოს სასამართლო დაცვა როგორც უფლებათა კონკრეტულმა მფლობელმა, მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებული არიან უზრუნველყონ მე-12 მუხლის როგორც კოლექტიური, ისე ინდივიდუალური ასპექტი. ჯანდაცვის სფეროში კოლექტიურ უფლებებს ძალზე დიდი მნიშვნელობა აქვთ; საზოგადოებრივი ჯანდაცვის თანამედროვე პოლიტიკა ძირითადად პრევენციულ და წამახალისებელ ღონისძიებებს ეყრდნობა, რაც უპირველეს ყოვლისა ჯგუფებისადმი მიმართულ მიდგომებს წარმოადგენს.

132. იხ. ზოგადი კომენტარი №2, პუნქტი 9.

შესავალი

(UN doc. CCPR/C/21/Rev.1)

დოკუმენტის - CCPR/C/21/Rev.1 (სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტის მე-40 მუხლის მე-4 პუნქტის საფუძველზე ადამიანის უფლებათა კომიტეტის მიერ მიღებული ზოგადი კომენტარები; თარიღი: 1989 წლის 19 მაისი) შესავალში ზოგადი კომენტარების მიზანი შემდეგნაირადაა ახსნილი:

„კომიტეტს სურს კვლავ გამოთქვას თავისი სურვილი დაეხმაროს მონაწილე სახელმწიფოებს მოხსენებების წარმოდგენასთან დაკავშირებული ვალდებულების შესრულებაში. ამ ზოგად კომენტარებში ყურადღება ექცევა ამ საკითხის ზოგიერთ ასპექტს, მაგრამ იმავდროულად კომენტარები არ ითვალისწინებენ პაქტის სხვადასხვა ასპექტების შეზღუდვას ან მათი იმპლემენტაციის მნიშვნელობის ხარისხის დადგენას. ამ კომენტარებს დროდადრო მოყვება სხვა კომენტარები, რამდენადაც შეზღუდული დრო და შემდგომი გამოცდილება ამის საშუალებას იძლევა.

დღეისათვის კომიტეტმა განიხილა 77 თავდაპირველი მოხსენება, 34 მეორე პერიოდული მოხსენება და ზოგიერთ შემთხვევაში დამატებითი ინფორმაცია და დამატებითი მოხსენებები. ამიტომ, ეს საქმიანობა დღეისათვის მოიცავს პაქტის მონაწილე სახელმწიფოთა უმრავლესობას, რომლებმაც პაქტის რატიფიცირება მოახდინეს, ასეთი დღეს 87 სახელმწიფოა. ისინი წარმოადგენენ მსოფლიოს სხვადასხვა რეგიონებს, განსხვავებული პოლიტიკური, სოციალური და სამართლებრივი სისტემებით და მათი მოხსენებები იმ პრობლემებს ასახავენ, რომლებიც შესაძლოა პაქტის იმპლემენტაციისას წამოიჭრას, თუმცა ისინი არ ქმნიან რაიმე სრულ საფუძველს, რომლის მეშვეობითაც შესაძლებელი იქნებოდა მსოფლიო მასშტაბით სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა მდგომარეობის განხილვა.

ამ ზოგადი კომენტარების მიზანია ყველა მონაწილე სახელმწიფოს გააცნოს ეს გამოცდილება, რათა ხელი შეუწყოს მათ მიერ პაქტის შემდგომ იმპლემენტაციას; მათი ყურადღება მიაპყროს მოხსენებათა უმრავლეს ნაწილში აღნიშნულ ხარვეზებზე; შესთავაზოს მოხსენებების წარმოდგენის პროცედურის გაუმჯობესების გზები და სტიმული მისცეს ამ სახელმწიფოთა და საერთაშორისო ორგანიზაციათა საქმიანობას ადამიანის უფლებათა წახალისებისა და დაცვის სფეროში. ეს კომენტარები აგრეთვე საინტერესო იქნება სხვა სახელმწიფოებისათვის, განსაკუთრებით მათთვის, ვინც აპირებს გახდეს პაქტის მონაწილე მხარე და ამრიგად განმტკიცდეს ყველა სახელმწიფოს შორის თანამშრომლობა ადამიანის უფლებათა განხორციელებისა და დაცვის საყოველთაო ხელშეწყობისათვის.

ზოგადი კომენტარი 4 (მეცამეტე სესია, 1981)
(ადამიანის უფლებათა კომიტეტის მოხსენება, UN doc. A/36/40, გვ. 109-110)

1. პაქტის მე-3 მუხლი, სადაც მონაწილე სახელმწიფოებს მოუწოდებენ უზრუნველყონ მამაკაცთა და ქალთა მიერ პაქტით აღიარებული ყველა სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებით თანაბარი სარგებლობა, მთელ რიგ სახელმწიფო მოხსენებებში არაჯეროვნადაა განხილული და მთელ რიგ საკითხებთან მიმართებით გარკვეულ შეშფოთებას იწვევს, რომელთაგან შეიძლება გამოიყოს ორი მათგანი.

2. პირველი, მუხლი 3 და აგრეთვე მუხლი 2(1) და მუხლი 26, ვინაიდან ამ მუხლებში უპირველეს ყოვლისა საუბარია დისკრიმინაციის დაუშვებლობაზე სხვადასხვა ნიშნით, სადაც ერთ-ერთს წარმოადგენს სქესი, მოითხოვს არა მხოლოდ დაცვის ღონისძიებებს, არამედ აგრეთვე პროაქტიულ ღონისძიებებს, რომელიც უფლებებით უცილობელი სარგებლობის უზრუნველყოფაზე იქნება მიმართული. ამის მიღწევა მხოლოდ კანონების მიღებით შეუძლებელია. ამიტომ, ზოგადად მოითხოვებოდა მეტი ინფორმაცია ქალთა ფაქტიური როლისა და საქმიანობის ყველა სფეროში მათი უფლებების შესახებ, რათა განსაზღვრულიყო, დაცვის საკანონმდებლო ღონისძიებების გარდა, რა ღონისძიებები განხორციელდა ან ხორციელდება მე-3 მუხლის შესაბამისი ზუსტი და პოზიტიური ვალდებულებების შესასრულებლად და იმის დასადგენად, რა მიღწევებს აქვს ადგილი ან რა ფაქტორები და სირთულეები წარმოიქმნება ამ თვალსაზრისით.

3. მეორე, ამ მუხლის საფუძველზე მონაწილე სახელმწიფოთა მიერ ნაკისრი პოზიტიური ვალდებულება თვით ახდენს გარდაუვალ ზემოქმედებას კანონმდებლობაზე ან ადმინისტრაციულ ზომებზე, რომელთა საგანგებო დანიშნულებაა დაარეგულიროს საკითხები, რომლებიც პაქტში არ არის მითითებული, მაგრამ შეუძლიათ უარყოფითი გავლენა იქონიონ პაქტით აღიარებულ უფლებებზე. ერთ-ერთ მაგალითს წარმოადგენს ხარისხი, რომლითაც საიმიგრაციო კანონები, რომლებიც განასხვავებენ მამრობითი და მდედრობითი სქესის მოქალაქეებს, უარყოფითად მოქმედებს თუ არა ქალთა უფლების ფარგლებზე დაქორწინდნენ პირებზე, რომლებიც იმავე სახელმწიფოს მოქალაქენი არ არიან, ან დაიკავონ თანამდებობა სახელმწიფო დაწესებულებაში.

4. ამიტომ, კომიტეტს მიაჩნია, რომ მას შეუძლია დაეხმაროს მონაწილე სახელმწიფოებს, თუ განსაკუთრებული ყურადღება მიექცევა სპეციალურად შექმნილი ორგანოების ან დაწესებულების მიერ კანონების და ღონისძიებების განხორციელებას, რომლებიც არსებითად განასხვავებენ მამაკაცებსა და ქალებს, რამეთუ ეს კანონები და ღონისძიებები არღვევენ პაქტით გათვალისწინებულ უფლებებს, და მეორე, რომ მონაწილე სახელმწიფოებმა თავიანთ მოხსენებებში წარმოადგინონ კონკრეტული ინფორმაცია ყველა ღონისძიების შესახებ, იქნება ეს საკანონმდებლო თუ სხვა, რომლებიც ხორციელდება ამ მუხლის შესაბამისად მათ მიერ ნაკისრი ვალდებულების შესრულების მიზნით.

5. კომიტეტს მიაჩნია, რომ მას შეუძლია დახმარება გაუწიოს მონაწილე სახელმწიფოებს ამ ვალდებულებათა შესრულებაში, იმ შემთხვევაში, თუ მამაკაცთა და ქალთა თანაბარი უფლებების უზრუნველყოფასთან დაკავშირებული პრაქტიკული პრობლემების გადაჭრისას უფრო ინტენსიურად იქნებოდა გამოყენებული საერთაშორისო თანამშრომლობის არსებული საშუალებები გამოცდილების გაზიარების და დახმარების აღმოჩენის მიზნით

ზოგადი კომენტარი 6 (მეთექვსმეტე სესია, 1982)
(ადამიანის უფლებათა კომიტეტის მოხსენება, UN doc. A/37/40, გვ. 93-94)

1. პაქტის მე-6 მუხლში აღიარებული სიცოცხლის უფლება ყველა სახელმწიფოს მოხსენებაშია განხილული. ეს არის ფუძემდებლური უფლება, რომლისაგან რაიმე გადახვევა, სახელმწიფოში თვით საგანგებო მდგომარეობის დროსაც, როდესაც ერის სიცოცხლეს საფრთხე ემუქრება - დაუშვებელია (მუხლი 4). თუმცა, კომიტეტი აღნიშნავს, რომ მე-6 მუხლთან დაკავშირებით წარმოდგენილი ინფორმაცია ხშირად შემოიფარგლება ამ უფლების მხოლოდ ამა თუ იმ ასპექტით. ეს არის უფლება, რომელიც ვიწრო ჩარჩოში არ უნდა იქნეს განხილული.

2. კომიტეტი აღნიშნავს, რომ ომი და მასობრივი ძალადობის სხვა ქმედებები კვლავ რჩება კაცობრიობის სასჯელად და ყოველწლიურად ათასობით უდანაშაულო ადამიანის სიცოცხლე მიაქვს. გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდების შესაბამისად, რომელიმე სახელმწიფოს მიერ სხვა სახელმწიფოს მიმართ ძალის გამოყენების მუქარა ან მისი გამოყენება, გარდა იმ შემთხვევებისა როდესაც ხორციელდება თავდაცვის განუყოფელი უფლება - უკვე აკრძალულია. კომიტეტს მიაჩნია, რომ სახელმწიფოთა უზენაესი მოვალეობაა აღკვეთონ ომები, გენოციდის აქტები და მასობრივი ძალადობის სხვა აქტები, რომლებიც ადამიანთა სიცოცხლის თვითნებურ განადგურებას იწვევენ. ნებისმიერი ძალისხმევა, რომელსაც ისინი მიმართავენ ომის საშიშროების აღკვეთის მიზნით, განაკუთრებით ბირთვული ომის საშიშროების წინააღმდეგ, და საერთაშორისო მშვიდობისა და უსაფრთხოების განმტკიცებისათვის, სიცოცხლის უფლების უზრუნველყოფის ყველაზე მნიშვნელოვანი პირობა და გარანტია იქნება. ამ მიმართებით კომიტეტი განსაკუთრებით აღნიშნავს მე-6 და მე-20 მუხლებს შორის არსებულ კავშირს, სადაც ნათქვამია, რომ ომის ყოველგვარი პროპაგანდა (პუნქტი 1) და ძალადობის წაქეზება (პუნქტი 2) - როგორც ეს ამ მუხლშია აღწერილი, კანონით უნდა აიკრძალოს.

3. განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება სიცოცხლის თვითნებური წართმევისაგან დაცვას, რომელიც მე-6(1) მუხლის მესამე წინადადებით პირდაპირ დგინდება. კომიტეტს მიაჩნია, რომ მონაწილე სახელმწიფოებმა არა მხოლოს სისხლის სამართლის დანაშაულების აღკვეთისა და დასჯის ზომები უნდა მიიღონ როდესაც საქმე ადამიანის სიცოცხლის ხელყოფას ეხება, არამედ აგრეთვე უნდა აღკვეთონ თვითნებური მკვლელობები, რომლებიც მათი საკუთარი უშიშროების ძალების მიერ ხორციელდება. სახელმწიფო ხელისუფლების მიერ ადამიანთა სიცოცხლის ხელყოფა ძალზე რთული საკითხია. ამიტომ კანონი მკაცრად უნდა არეგულირებდეს და ზღუდავდეს იმ გარემოებებს, როდესაც ადამიანს სიცოცხლე შეიძლება წაართვას ხელისუფლების ასეთმა ორგანოებმა.

4. მონაწილე სახელმწიფოებმა აგრეთვე უნდა მიიღონ კონკრეტული და ეფექტური ზომები ცალკეულ პირთა გაუჩინარების წინააღმდეგ, რაც სამწუხაროდ ფართოდ გავრცელდა და ხშირად იწვევს სიცოცხლის თვითნებურ ხელყოფას. გარდა ამისა, სახელმწიფოებმა უნდა შეიმუშავონ საშუალებები და პროცედურები გაუჩინარებული და უგზო-უკვლოდ დაკარგულ პირთა საქმეების გულმოდგინედ გამოძიებისათვის, რომელთა გარემოებებიც შესაძლოა დამოკიდებული იყოს სიცოცხლის უფლების დარღვევასთან.

5. გარდა ამისა, კომიტეტი აღნიშნავს, რომ სიცოცხლის უფლებას ხშირად ძალზე ვიწრო განმარტება ეძლევა. გამოთქმა „სიცოცხლის განუყოფელი უფლება“ არ შეიძლება სწორად იქნას აღქმული, თუ იგი შეზღუდულად არის განმარტებული, და ამ უფლების დაცვა სახელმწიფოსაგან კონსტრუქციული პოზიტიური ღონისძიებების განხორციელებას მოითხოვს. ამასთან დაკავშირებით კომიტეტს მიაჩნია, რომ სასურველი იქნებოდა მონაწილე სახელმწიფოებს მიეღოთ ყველა შესაძლო ზომა ბავშვთა სიკვდილიანობის შესამცირებლად და სიცოცხლის ხანგრძლივობის გასაზრდელად, განსაკუთრებით შიმშილთან და ეპიდემიებთან ბრძოლის ღონისძიებების მეშვეობით.

6. მიუხედავად იმისა, რომ მე-6(2-6) მუხლიდან გამომდინარე მონაწილე სახელმწიფოები არ არიან ვალდებულნი სრულად გააუქმონ სიკვდილით დასჯა, მათ მაინც ევალებათ სასჯელის ამ ზომის გამოყენების შემცირება, კერძოდ, გააუქმონ იგი გარდა იმ შემთხვევებისა, როდესაც ადგილი აქვს „ყველაზე მძიმე დანაშაულს“. შესაბამისად, მათ უცილობლად უნდა შეისწავლონ თავიანთი სისხლის სამართლის კანონმდებლობის გადახედვის საკითხი და ნებისმიერ შემთხვევაში ვალდებულნი არიან შეზღუდონ სიკვდილით დასჯის განაჩენის გამოტანა „ყველაზე მძიმე დანაშაულების“ დროს. მუხლში აგრეთვე ზოგადად მითითებულია სიკვდილით დასჯის გაუქმების შესახებ იმგვარი ფორმულირებით (პუნქტი 2 (2) და (6)), რომელიც გაუქმებას სასურველად მიიჩნევს. კომიტეტი ასკვნის, რომ სიკვდილით დასჯის გაუქმებაზე მიმართული ყველა ღონისძიება უნდა განიხილებოდეს როგორც სიცოცხლის უფლების განხორციელებაში მიღწეული პროგრესი მე-40 მუხლის არსით, და მათ შესახებ უნდა ეცნობოს კომიტეტს. კომიტეტი აღნიშნავს, რომ მთელ რიგ სახელმწიფოებში სიკვდილით დასჯა უკვე გაუქმებულია ან სიკვდილით დასჯის განაჩენის გამოტანა დროებით შეჩერებულია. მიუხედავად ამისა, სახელმწიფოთა მოხსენებებიდან აშკარად ჩანს, რომ სიკვდილით დასჯის გაუქმების ან სიკვდილით დასჯის განაჩენის შეზ- ღუდვის მიმართებით მიღწეული პროგრესი საკმაოდ უმნიშვნელოა.

7. კომიტეტი მხარს უჭერს მოსაზრებას, რომ გამოთქმა - „ყველაზე მძიმე დანაშაული“, აუცილებლად შეზღუდულად უნდა განიმარტოს, როგორც აღმნიშვნელი იმის, რომ სიკვდილით დასჯის განაჩენი არის უკიდურესი ზომა. მე-6 მუხლის ზუსტი ფორმულირებებიდან აგრეთვე გამომდინარეობს, რომ სიკვდილით დასჯის განაჩენის გამოტანა შეიძლება მხოლოდ დანაშაულის ჩადენის დროს მოქმედი კანონის შესაბამისად, რომელიც არ ეწინააღმდეგება პაქტს. დაცული უნდა იქნას მასში გათვალისწინებული საპროცესო ხასიათის გარანტიები, დამოუკიდებელი სასამართლოს მიერ განხორციელებული სამართლიანი მართლმსაჯულების უფლების, უდანაშაულობის პრეზუმფციის, დაცვის მინიმალური გარანტიების უზრუნველყოფის და ზემდგომი ინსტანციის სასამართლოს მიერ საქმის გადასინჯვის უფლების ჩათვლით. ეს უფლებები უნდა განხორციელდეს კონკრეტულ უფლებასთან დამატებით - მოითხოვოს შეწყალება ან სასჯელის შეცვლა.

ზოგადი კომენტარი 12 (ოცდამეერთე სესია, 1984 წ.)
(ადამიანის უფლებათა კომიტეტის მოხსენება, UN doc. A/39/40, გვ. 142-143)

1. გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მიზნებისა და პრინციპების შესაბამისად, სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის პირველი მუხლი აღიარებს, რომ ყველა ხალხს აქვს თვითგამორკვევის უფლება. თვითგამორკვევის უფლებას განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს, რამეთუ მისი განხორციელება უნიშვნელოვანეს პირობას წარმოადგენს ცალკეულ პირთა ადამიანის უფლებების ეფექტური უზრუნველყოფისა და დაცვისათვის და ამ უფლებათა გაფართოვებისა და განმტკიცებისათვის. სწორედ ამ მიზეზის გამო სახელმწიფოებმა თვითგამორკვევის უფლება ორივე პაქტში პოზიტიური სამართლის დებულებად წარმოაჩინეს და ეს დებულება პირველი მუხლის სახით ორივე პაქტში ყველა სხვა უფლებისაგან განცალკავებულად მოათავსეს.

2. პირველი მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებში აღიარებულია ყველა ხალხის ასეთი განუყოფელი უფლება. ამ უფლების საფუძველზე ისინი თავისუფლად „განსაზღვრავენ თავიანთ პოლიტიკურ სტატუსს და ისწრაფვიან ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული განვითარებისაკენ“. ეს მუხლი ყველა მონაწილე სახელმწიფოს შესაბამის ვალდებულებებს აკისრებს. ეს უფლება და მისი შესაბამისი ვალდებულებები, რომლებიც მის იმპელემენტაციას ეხება, პაქტის სხვა დებულებებთან და საერთაშორისო სამართლის ნორმებთანაა დაკავშირებული.

3. მიუხედავად იმისა, რომ ყველა მონაწილე სახელმწიფოს მიერ მოხსენების წარმოდგენის ვალდებულება პირველ მუხლს მოიცავს, მხოლოდ ზოგიერთ მოხსენებაში არის მოცემული მისი თითოეული პუნქტის დეტალური ახსნა. კომიტეტი აღნიშნავს, რომ მრავალ მოხსენებაში სრულიად იგნორირებულია პირველი მუხლი, ამ მუხლთან დაკავშირებით მოყვანილია არასათანადო ინფორმაცია ან შემოფარგლულია საარჩევნო კანონმდებლობაზე მითითებით. კომიტეტს მიაჩნია, რომ ძალზე სასურველია მონაწილე სახელმწიფოთა მოხსენებები შეიცავდნენ ინფორმაციას პირველი მუხლის თითოეულ პუნქტთან მიმართებით.

4. რაც შეეხება პირველი მუხლის პირველ პუნქტს, მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა აღწერონ კონსტიტუციური და პოლიტიკური პროცედურები, რომლებიც ამ უფლების პრაქტიკული განხორციელების საშუალებას იძლევიან.

5. მე-2 პუნქტში განმტკიცებულია თვითგამორკვევის უფლების ეკონომიკური შინაარსის ასპექტი, სახელდობრ, ხალხთა უფლება - საკუთარი მიზნებისათვის თავისუფლად „განკარგოს თავისი ბუნებრივი სიმდიდრე და რესურსები, ურთიერთსარგებლიანობის პრინციპზე დაფუძნებული საერთაშორისო ეკონომიკური თანამშრომლობისა და საერთაშორისო სამართლიდან აღმოცენებული ვალდებულებებისადმი ზიანის მიყენების გარეშე. არც ერთ შემთხვევაში არ შეიძლება ხალხს ჩამოერთვას საარსებო საშუალებანი“. ეს უფლება წარმოქმნის ყველა სახელმწიფოსა და საერთაშორისო საზოგადოების შესაბამის ვალდებულებებს. სახელმწიფოებმა უნდა მიუთითონ ნებისმიერ ფაქტორზე ან სირთულეზე, რომელიც ამ პუნქტის დარღვევით ხელს უშლის მათ თავისუფლად განკარგონ თავიანთი სიმდიდრე და რესურსები, აგრეთვე უნდა მიუთითონ, თუ რა გავლენას ახდენს იგი პაქტით აღიარებული სხვა უფლებებით სარგებლობაზე.

6. კომიტეტის აზრით, მე-3 პუნქტს განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს, ვინაიდან იგი მონაწილე სახელმწიფოებს აკისრებს კონკრეტულ ვალდებულებებს არა მხოლოდ მათი საკუთარი ხალხების წინაშე, არამედ სხვა ხალხების მიმართაც, რომლებსაც ჯერ არ შეუძლიათ ან არ ჰქონდათ საშუალება განეხორციელებინათ თავიანთი უფლება თვითგამორკვევაზე. ამ პუნქტის ზოგადი ხასიათი მისი შემუშავების ისტორიით დასტურდება. მასში მითითებულია, რომ „წინამდებარე პაქტის მონაწილე ყველა სახელმწიფო, მათ შორის, რომელთაც არათვითმმართველი და სამეურვეო ტერიტორიების მართვის პასუხისმგებლობა ეკისრებათ, გაერთიანებული ერების წესდების დებულებების შესაბამისად, ხელს უნდა უწყობდეს თვითგამორკვევის უფლების განხორციელებას და პატივს სცემდეს ამ უფლებას“. ეს ვალდებულება არსებობს იმის მიუხედავად, თვითგამორკვევის უფლების მქონე ხალხი პაქტის მონაწილე სახელმწიფოზეა დამოკიდებული თუ არა. აქედან გამომდინარე, პაქტის ყველა მონაწილე სახელმწიფომ უნდა განახორციელოს პოზიტიური ღონისძიებები ხალხთა თვითგამორკვევის უფლების განხორციელებისა და პატივისცემის ხელშეწყობის მიზნით. ასეთი პოზიტიური ღონისძიებები უნდა შეესაბამებოდნენ სახელმწიფოთა მიერ გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდების შესაბამისად ნაკისრ ვალდებულებებსა და საერთაშორისო სამართალს: კერძოდ, სახელმწიფოებმა თავი უნდა შეიკავონ სხვა სახელმწიფოთა საშინაო საქმეებში ჩარევისაგან და ამ გზით თვითგამორკვევის უფლების განხორციელებაზე ნეგატიური ზემოქმედებისაგან. მოხსენებებში წარმოდგენილი უნდა იყოს ინფორმაცია ამ ვალდებულებათა შესრულების და ამ მიმართებით მიღებული ზომების შესახებ.

7. პაქტის პირველ მუხლთან დაკავშირებით კომიტეტი მიუთითებს სხვა საერთაშორისო დოკუმენტებზე, რომლებიც ყველა ხალხის თვითგამორკვევის უფლებას ეხება, კერძოდ დეკლარაციაზე საერთაშორისო სამართლის პრინციპების შესახებ გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდების შესაბამისად სახელმწიფოთა შორის მეგობრულ ურთიერთობასა და თანამშრომლობასთან დაკავშირებით, რომელიც გენერალურმა ასამბლეამ 1970 წლის 24 ოქტომბერს მიიღო (გენერალური ასამბლეის რეზოლუცია 2625 (XXV)).

8. კომიტეტს მიაჩნია, რომ როგორც ისტორია უჩვენებს, ხალხთა თვითგამორკვევის უფლების განხორციელება და პატივისცემა ხელს უწყობს სახელმწიფოთა შორის მეგობრული ურთიერთობების ჩამოყალიბებას და თანამშრომლობას და საერთაშორისო მშვიდობისა და ურთიერთგაგების განმტკიცებას.

ზოგადი კომენტარი 14 (ოცდამეესამე სესია, 1984 წ.)
(ადამიანის უფლებათა კომიტეტის მოხსენება, UN doc. A/40/40, გვ. 162-163)

1. ადამიანის უფლებათა კომიტეტმა, 1982 წლის 27 ივლისს მის 378-ე სხდომაზე მიღებულ მე-6 (16) ზოგადი კომენტარში მიუთითა, რომ სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტის მე-6 მუხლში აღიარებული სიცოცხლის უფლება ფუძემდებლურ უფლებას წარმოადგენს, რომლისგანაც გადახვევა სახელმწიფოში საგანგებო მდგომარეობის დროსაც დაუშვებელია. სიცოცხლის ეს უფლება ასევე აღიარებულია ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მე- 3 მუხლში, რომელიც გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის გენერალურმა ასამბლეამ 1948 წლის 10 დეკემბერს მიიღო. ეს უფლება ადამიანის ყველა უფლების ქვაკუთხედს წარმოადგენს.

2. თავის წინა ზოგად კომენტარში კომიტეტმა ასევე მიუთითა, რომ სახელმწიფოს უზენაესი მოვალეობაა ომის აღკვეთა. ომი და მასობრივი ძალადობის სხვა აქტები კვლავ წარმოადგენს კაცობრიობის უბედურებას და მას ყოველწლიურად ათასობით უდანაშაულო ადამიანის სიცოცხლე მიაქვს.

3. არის რა კვლავ ღრმად შეშფოთებილი სამხედრო კონფლიქტების დროს ჩვეულებრივი შეიარაღების გამოყენებით დაღუპულ ადამიანთა რაოდენობით, კომიტეტმა აღნიშნა, რომ გენერალური ასამბლეის სესიების მსვლელობისას, ყველა გეოგრაფიული რეგიონის წარმომადგენლები გამოხატავდნენ მზარდ შეშფოთებას მასობრივი განადგურების სულ უფრო საშიში ახალი სახეობის იარაღის შექმნასთან და გავრცელებასთან დაკავშირებით, რომლებიც არა მხოლოდ ადამიანთა სიცოცხლეს უქმნიან საფრთხეს, არამედ უზარმაზარ რესურსებს ნთქავენ, რომელთა გამოყენებაც შესაძლებელი იქნებოდა სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი ეკონომიკური და სოციალური მიზნებისათვის, კერძოდ, განვითარებად ქვეყნებში და ამის საშუალებით ადამიანის უფლებათა განხორციელების ხელშეწყობისა და უზრუნველყოფისათვის.

4. კომიტეტი იზიარებს ამ შეშფოთებას. ნათელია, რომ ბირთვული იარაღის შექმნა, გამოცდა, წარმოება და განვითარება სიცოცხლის უფლებისათვის ერთ-ერთ ყველაზე სერიოზულ სა- შიშროებას წარმოადგენს, რომელიც დღეს კაცობრიობას ემუქრება. ამ საფრთხეს ამძაფრებს ის საშიშროება, რომ ასეთი იარაღის გამოყენება პრაქტიკულად შეიძლება არა მხოლოდ ომის დროს, არამედ ადამიანის მიერ დაშვებული შეცდომის ან ტექნიკური გაუმართავობის შემთხვევაშიც.

5. გარდა ამისა, თვით ამ საფრთხის არსებობა და მისი სერიოზულობა სახელმწიფოებს შორის უნდობლობის და შიშის ატმოსფეროს ქმნის, რაც თავისთავად ეწინააღმდეგება ადამიანის უფლებებისა და ძირითადი თავისუფლებების საყოველთაო პატივისცემისა და დაცვის მიზანს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდებისა და ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო პაქტების შესაბამისად.

6. ბირთვული იარაღის წარმოება, გამოცდა, ფლობა, განთავსება და გამოყენება უნდა აიკრძალოს და აღიარებულ უნდა იქნეს კაცობრიობის წინაშე ჩადენილ დანაშაულად.

7. ამასთან დაკავშირებით, მთელი კაცობრიობის ინტერესებიდან გამომდინარე, კომიტეტი მოუწოდებს ყველა - პაქტის მონაწილე თუ არამონაწილე სახელმწიფოს, ცალმხრივი წესით და შეთანხმებების საფუძველზე, გადაუდებელი ზომები მიიღონ მსოფლიოს ამ საშიშროებისაგან განთავისუფლების მიზნით.

ზოგადი კომენტარი 15 (ოცდამეშვიდე სესია, 1986 წ.)
(ადამიანის უფლებათა კომიტეტის მოხსენება, UN doc. A/41/40, გვ. 117-119)

უცხოელთა მდგომარეობა პაქტის შესაბამისად

1. მონაწილე სახელმწიფოთა მოხსენებებში ხშირად არ არის გათვალისწინებული, რომ თითოეულმა მონაწილე სახელმწიფომ პაქტით აღიარებული უფლებებით უნდა უზრუნველყოს „მისი ტერიტორიის ფარგლებსა და მის იურისდიქციაში მყოფი ყველა პირი“ (მუხლი 2, პუნქტი პირველი). ზოგადად, პაქტით დაფუძნებული უფლებები ვრცელდება ყველა პირზე, ურთიერთდამოკიდებულების, მოქალაქეობის თუ მოქალაქეობის არქონის მიუხედავად.

2. ამრიგად, საერთო წესი იმაში მდგომარეობს, რომ პაქტით დადგენილი თითოეული უფლება უზრუნველყოფილ უნდა იქნეს მოქალაქეთა და უცხოელთა შორის დისკრიმინაციის გარეშე. პაქტის მე-2 მუხლის დებულებების თანახმად უცხოელებზე ვრცელდება დისკრიმინაციის დაუშვებლობის საერთო მოთხოვნები პაქტით უზრუნველყოფილ უფლებებზე. ეს გარანტია ვრცელდება როგორც მოქალაქეებზე, ისე უცხოელებზე. გამონაკლის შემთხვევაში, პაქტით აღიარებული ზოგიერთი უფლება გამოიყენება, როგორც ეს პირდაპირაა მითითებული, მხოლოდ მონაწილე სახელმწიფოთა მოქალაქეებზე (მუხლი 25), ხოლო მე-13 მუხლი ვრცელდება მხოლოდ უცხოელებზე. თუმცა, კომიტეტის მიერ მოხსენებათა განხილვის გამოცდილება უჩვენებს, რომ მთელ რიგ ქვეყნებში უცხოელებს ჩამორთმეული აქვთ მრავალი უფლება, რომლითაც ისინი პაქტის შესაბამისად უნდა სარგებლობდნენ ან ეს უფლებები შეზღუდულია, რაც პაქტის თვალსაზრისით შეიძლება ყოველთვის არ იყოს მართლზომიერი.

3. ზოგიერთი კონსტიტუციით უცხოელები მოაქალაქეებთან არიან გათანაბრებულნი. უფრო მოგვიანებით მიღებულ ზოგიერთ კონსტიტუციაში მკაფიოდ არის გამიჯნული და დეტალიზებული ძირითადი უფლებები, რომლებიც ყველაზე ვრცელდება და ძირითადი უფლებები, რომლებიც მხოლოდ მოქალაქეებს ენიჭებათ. თუმცა, ზოგიერთი სახელმწიფოს კონსტიტუცია ისეა შედგენილი, რომ შესაბამისი უფლებების მინიჭების საკითხის განხილვისას მხოლოდ მოქალაქეები იგულისხმებიან. უცხოელებისათვის უფლებათა უზრუნველყოფაში ასევე მნიშვნელოვანი როლი შეიძლება შეასრულოს კანონმდებლობამ და სასამართლო პრაქტიკამ. კომიტეტს აცნობეს, რომ თუმცა ზოგიერთ სახელმწიფოში კონსტიტუციით ან სხვა კანონმდებლობით უცხოელებს ძირი- თადი უფლებები მინიჭებული არა აქვთ, ისინი ისევე ვრცელდება მათზე, როგორც ამას პაქტი მოითხოვს. ამის მუხედავად, გარკვეულ შემთხვევებში პაქტით გათვალისწინებული უფლებების განხორციელებისას ადგილი აქვს უცხოელთა მიმართ აშკარა დისკრიმინაციას.

4. კომიტეტს მიაჩნია, რომ თავიანთ მოხსენებებში მონაწილე სახელმწიფოებმა ყურადღება უნდა დაუთმონ უცხოელთა მდგომარეობას როგორც თავიანთი კანონმდებლობის ფარგლების, ისე არსებული პრაქტიკის შესაბამისად. პაქტი უზრუნველყოფს უცხოელებს სრული დაცვით იმ უფლებებთან დაკავშირებით, რომელიც მასში არის აღიარებული, და მონაწილე სახელმწიფოებმა სათანადოდ უნდა დაიცვან მისი მოთხოვნები თავიანთ კანონმდებლობასა და პრაქტიკაში. ამით საგრძნობლად გაუმჯობესდება უცხოელთა მდგომარეობა. მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა უზრუნველყონ, რომ მათი იურისდიქციის ქვეშ მყოფ უცხოელებს მიაწოდონ ინფორმაცია პაქტის დებულებათა და მათ საფუძველზე მინიჭებული უფლებების შესახებ.

5. პაქტში არ არის აღიარებული უცხოელთა უფლება შევიდნენ ან იცხოვრონ მონაწილე სახელმწიფოს ტერიტორიაზე. პრინციპში, სახელმწიფო თვითონ წყვეტს საკითხს ვის აძლევს იგი თავის ტერიტორიაზე შესვლის უფლებას. თუმცა, გარკვეულ შემთხვევაში უცხოელს შეუძლია ისარგებლოს პაქტის დაცვით სახელმწიფოში შესვლისა და ცხოვრების თვალსაზრისით, მაგალი- თად, როდესაც წამოიჭრება მოსაზრებები დისკრიმინაციის დაუშვებლობის, არაადამიანური მოპყრობის აკრძალვის და ოჯახური ცხოვრების პატივისცემის შესახებ.

6. შესვლაზე უფლება შეიძლება გაიცეს პირობებით, რომელიც დაკავშირებულია, მაგალითად, გადაადგილებასთან, ცხოვრებასთან ან დასაქმებასთან. სახელმწიფოს ასევე შეუძლია დააწესოს საერთო პირობები უცხოელებისათვის, რომლებიც ტრანზიტით მგზავრობენ. თუმცა, თუ უცხოელებს უფლება აქვთ შევიდნენ მონაწილე სახელმწიფოს ტერიტორიაზე, მათზე ვრცელდება პაქტით აღიარებული უფლებები.

7. ამრიგად, უცხოელებს აქვთ სიცოცხლის განუყოფელი უფლება, რომელიც კანონითაა დაცული და არ შეიძლება მათ თვითნებურად წაერთვათ სიცოცხლე. არ შეიძლება მათი წამება, მათ მიმართ არაადამიანური ან დამამცირებელი მოპყრობა ან დასჯა; არ შეიძლება მათი მონობაში ყოფნა ან დაყმევება. უცხოელებს აქვთ თავისუფლებისა და პირადი ხელშეუხებლობის სრული უფლება. თავისუფლების კანონიერი აღკვეთის შემთხვევაში მათ აქვთ უფლება მოეპყრან ჰუმანურად და პატივი სცენ მათი პიროვნებისათვის დამახასიათებელ ღირსებას. არ შეიძლება უცხოელისათვის თავისუფლების აღკვეთა მხოლოდ იმ საფუძველზე, რომ მას არ შეუძლია რაიმე სახელშეკრულებო ვალდებულების შესრულება. უცხოელებს მინიჭებული აქვთ თავისუფალი გადაადგილების და საცხოვრებელი ადგილის არჩევის უფლება; მათ ასევე აქვთ ქვეყნის დატოვების უფლება. უცხოელები თანასწორნი არიან სასამართლოებისა და ტრიბუნალების წინაშე და აქვთ უფლება მათთვის წაყენებული ყოველი სისხლის სამართლის ბრალდების განხილვისას, ან რომელიმე სამოქალაქო პროცესში მისი უფლება-მოვალეობების განსაზღვრისას, მისი საქმე სამართლიანად და საჯაროდ განიხილოს კანონის საფუძველზე შექმნილმა კომპეტენტურმა, დამოუკიდებელმა და მიუკერძოებელმა სასამართლომ. უცხოელებზე არ უნდა გავრცელდეს სისხლის სამართლის კანონმდებლობა, რომლებსაც აქვს უკუძალა; არ უნდა მოხდეს უცხოელთა პირად და საოჯახო ცხოვრებაში თვითნებური ან არაკანონიერი ჩარევა, მათი საცხოვრებლის ან კორესპონდენციის ხელშეუხებლობის თვითნებური ან უკანონო ხელყოფა. მათ აქვთ აზრის, სინდისის და რელიგიის თავისუფლების უფლება და აგრეთვე უფლება ჰქონდეთ საკუთარი შეხედულება და გამოხატავდნენ მას. უცხოელებზე ვრცელდება მშვიდობიანი შეკრებების და გაერთიანების თავისუფლების უფლება. ქორწინების ასაკის მიღწევის შემდეგ მათ აქვთ უფლება დაქორწინდნენ. მათ შვილებს აქვთ დაცვის ისეთი ღონისძიებების უფლებები, რომელიც საჭიროა მათი, როგორც არასრულწლოვანი პირების მდგომარეობისათვის. იმ შემთხვევაში როდესაც უცხოელები წარმოადგენენ უმცირესობას 27-ე მუხლის არსით, არ შეიძლება მათ უარი ეთქვათ იმავე ჯგუფის სხვა წევრებთან ერთად ისარგებლონ თავიანთი კულტურით, აღიარონ და აღასრულონ თავიანთი რელიგია და გამოიყენონ მშობლიური ენა. უცხოელებს აქვთ კანონით დაცვის თანაბარი უფლება. ამ უფლებებით სარგებლობისას არ უნდა არსებობდეს დისკრიმინაცია უცხოელებსა და მოქალაქეებს შორის. უცხოელთა ამ უფლებების შეზღუდვები დასაშვებია მხოლოდ იმ ფარგლებში, როგორც ეს პაქტითაა გათვალისწინებული.

8. თუ უცხოელი კანონიერად იმოფება ტერიტორიაზე, ამ ტერიტორიაზე მისი თავისუფლად გადაადგილების და ამ ტერიტორიის დატოვების უფლება შეიძლება შეიზღუდოს მხოლოდ მე-12(3) მუხლის შესაბამისად. უცხოელთა და მოქალაქეთა ან უცხოელთა სხვადასხვა კატეგორიებისადმი შესაბამის რეჟიმებში განსხვავება დასაბუთებული უნდა იყოს მე-12(3) მუხლის შესაბამისად. ვინაიდან ასეთი შეზღუდვები უნდა შეესაბამებოდნენ პაქტით აღიარებულ სხვა უფლებებს, მონაწილე სახელმწიფოს, რომელიც უცხოელს ართმევს გადაადგილების უფლებას ან ასახლებს მას რომელიმე მესამე ქვეყანაში, უფლება არა აქვს თვითნებურად შეუშალოს ხელი მის დაბრუნებას საკუთარ სახელმწიფოში (მუხლი 12(4)).

9. მრავალ მოხსენებაში არ არის საკმარისი ინფორმაცია მე-13 მუხლთან დაკვშირებით. ეს მუხლი ესადაგება ყველა პროცედურას, რომლის მიზანიცაა უცხოელის მიერ ქვეყნიდან აუცილებელი გასვლა, მიუხედავად იმისა ეროვნულ კანონმდებლობაში ამას ჰქვია გაძევება თუ რაიმე სხვა ტერმინია ნახმარი. თუ ასეთი პროცედურებით გათვალისწინებულია დაკავება, მაშინ შეიძლება გმოყენებულ იქნას გარანტიები, რომლებიც პაქტითაა გათვალისწინებული თავისუფლების აღკვეთასთან დაკავშირებით (მუხლი 9 და 10). თუ დაკავების ერთადერთი მიზანი პირის ექსტრადიციაა, მაშინ შეიძლება გამოყენებულ იქნეს ეროვნული კანონმდებლობის ან საერთაშორისო სამართლის სხვა დებულებები. როგორც წესი, უცხოელს, რომელსაც ატოვებინებენ ქვეყანას, უფლება უნდა მიეცეს გაემგზავროს ნებისმიერ ქვეყანაში, რომელიც მის მიღებაზე დათანხმდება. მე-13 მუხლში დაფიქსირებული კონკრეტული უფლებები ითვალისწინებენ მხოლოდ იმ უცხოელთა დაცვას, რომლებიც კანონიერად იმყოფებიან მონაწილე სახელმწიფოს ტერიტორიაზე. ეს ნიშნავს, რომ სახელმწიფოში შემოსვლასთან და ყოფნასთან დაკავშირებული ეროვნული კანონმდებლობით დადგენილი პირობები მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული ასეთი დაცვის სფეროს განსაზღვრისას და რომ მათი მოქმედება არ ვრცელდება იმ პირებზე, რომლებიც უკანონოდ შემოვიდნენ ქვეყანაში, და უცხოელებზე, რომლებმაც გადააჭარბეს სახელმწიფოში ყოფნის ვადას, რომელიც კანონითაა დადგენილი ან მითითებულია მათი სახელმწიფოში ცხოვრების ნებართვაში. იმ შემთხვევაში, თუ უცხოელის ქვეყანაში შემოსვლის ან მისი იქ ყოფნის საკითხი დავის საგანს წარმოადგენს, ამ საკითხის ნებისმიერი გადაწყვეტილება, რომელიც იწვევს მის გაძევებას ან დეპორტაციას, მიღებულ უნდა იქნეს მე-13 მუხლის დებულებების შესაბამისად. სწორედ მონაწილე სახელმწიფოების კომპეტენტურმა ორგანოებმა, რომლებიც კეთილი ნების სულისკვეთებით მოქმედებენ და ახორციელებენ თავიანთ უფლებამოსილებას, უნდა გამოიყენონ და განმარტონ შიდასახელმწიფო კანონმდებლობა და ამასთან დაიცვან პაქტის ისეთი მოთხოვნები, როგორიცაა კანონის წინაშე თანასწორობა (მუხლი 26).

10. მე-13 მუხლი არეგულირებს უშუალოდ პროცედურას და არა ქვეყნიდან გაძევების პირობებს. მიუხედავად ამისა, ვინაიდან იგი ქვეყნიდან გაძევებას უშვებს მხოლოდ „კანონის შესაბამისად გამოტანილი გადაწყვეტილების საფუძველზე“, მის მიზანს უდაოდ წარმოადგენს თვითნებური გაძევების აღკვეთა. იმავდროულად იგი თითოეულ უცხოელს ანიჭებს უფლებას მისი საქმე ინდივიდუალურად იქნეს განხილული, ამიტომ, კოლექტიური ან მასიური გაძევების შესახებ კანონების ან გადაწყვეტილებების მიღება შესაბამისობაში ვერ იქნება მე-13 მუხლის დებულებებთან. კომიტეტის აზრით ასეთ მიდგომას ადასტურებს სხვა დებულებები, რომლებიც ეხება გაძევების საწინააღმდეგო საბუთების წარმოდგენის უფლებას გადაწყვეტილების გადასინჯვისათვის კომპეტენტური ხელისუფლების ან მის მიერ დანიშნული პირის მიერ და უფლებას, წარდგენილ იქნეს ამ ხელისუფლების ან პირის წინაშე. უცხოელს საშუალება უნდა მიეცეს გამოიყენოს სასამართლო დაცვის საშუალებები გაძევების საწინააღმდეგოდ, და ამ უფლებას ყოველ- თვის უნდა ჰქონდეს ქმედითი ხასიათი. მე-13 მუხლის პრინციპები, რომელიც გაძევების საწინააღმდეგო საბუთების წარმოდგენის და კომპეტენტური ხელისუფლების მიერ საქმის გადასინჯვის უფლებას იძლევა, შეიძლება დაცული არ იქნეს მხოლოდ მაშინ, თუ ამას მოითხოვს ,,სახელმწიფო უშიშროების იმპერატიული მოსაზრებები”. მე-13 მუხლის გამოყენებასთან დაკავშირებით დაუშვებელია დისკრიმინაცია უცხოელთა სხვადასხვა კატეგორიების მიმართ.

ზოგადი კომენტარი 17 (ოცდამეთხუტმეტე სესია, 1989 წ.)
(ადამიანის უფლებათა კომიტეტის მოხსენება, UN doc. A/44/40, გვ. 173-175)

1. სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის 24-ე მუხლი აღიარებს თითოეული ბავშვის უფლებას ყოველგვარი დისკრიმინაციის გარეშე მიიღოს დაცვის ისეთი ღონისძიებები, რომელიც მას, როგორც მცირეწლოვანს, უნდა გაუწიოს მისმა ოჯახმა, საზოგადოებამ და სახელმწიფომ. ამრიგად, ამ დებულების განხორციელება ითვალისწინებს სპეციალური ღონისძიებების მიღებას რომელიც მოწოდებულია ბავშვთა დაცვაზე, იმ ღონისძიებებთან ერთად, რომლის განხორციელებაც სახელმწიფოებს ევალებათ მე-2 მუხლის საფუძველზე ყველა ადამიანისათვის პაქტით აღიარებული უფლებების უზრუნველყოფის მიზნით. სახელმწიფოთა მიერ წარმოდგენილი მოხსენებები ხშირად ჯეროვან შეფასებას არ აძლევენ ვალდებულებას და არასაკმარისი ინფორმაციაა მოცემული იმის შესახებ, თუ როგორ არის უზრუნველყოფილი ბავშვთა მიერ მათი უფლების განხორციელება სპეციალურ დაცვაზე.

2. ამასთან დაკავშირებით კომიტეტი მიუთითებს, რომ 24-ე მუხლით გათვალისწინებული უფლებები არ არის ერთადერთი უფლებები, რომელსაც პაქტი ბავშვებს ანიჭებს, და რომ ბავშვები, როგორც ინდივიდები, პაქტით დაცული ყველა სამოქალაქო უფლებებით სარგებლობენ. პაქტის ზოგიერთი დებულება, რომელიც ამა თუ იმ უფლებას აცხადებს, მონაწილე სახელმწიფოებს მკაფიოდ მიუთითებს იმ ზომებზე, რომლებიც მიღებულ უნდა იქნეს არასრულწლოვანი პირების უფრო ეფექტური დაცვის უზრუნველსაყოფად სრულწლოვანებთან შედარებით. ასე მაგალითად, სიცოცხლის უფლებასთან დაკავშირებით, დანაშაულის ჩადენისათვის სასჯელის უკიდურესი ზომა არ შეიძლება მიესაჯოს 18 წლამდე ასაკის პირებს. სწორედ ასევე, კანონით დადგენილი წესის შესაბამისად თავისუფლების აღკვეთის შემთხვევაში არასრულწლოვანი მსჯავრდებულები სრულწლოვანებისაგან განცალკევებულად იმყოფებიან და მათ აქვთ უფლება მათი საქმეების გადაწყვეტა მოხდეს შეძლებისდაგვარად უმოკლეს დროში; მეორეს მხრივ, მსჯავრდებული არასრულწლოვანი დამნაშავეები სასჯელს იხდიან უფროსებისაგან განცალკევებით და მათი ასაკის და სამართლებრივი სტატუსის შესაბამის პირობებში მათი აღზრდის და სოციალური რეაბილიტაციის მიზნით. სხვა შემთხვევებში ბავშვთა დაცვა ხორციელდება შესაძლო შეზღუდვების გზით, იმ პირობით, რომ ასეთი შეზღუდვა გამართლებულია პაქტით აღიარებული რომელიმე უფლებით; მაგალითად, სისხლის სამართლისა თუ სამოქალაქო საქმის სასამართლო განხილვის საჯაროობის უფლება, რომლისგან გადახვევაც დაშვებულია არასრულწლოვანთა ინტერესების დაცვის მიზნით.

3. მიუხედავად ამისა, უმრავლეს შემთხვევაში პაქტში კონკრეტულად არ არის განსაზღვრული ზომები, რომლებიც მიღებულ უნდა იქნეს, კერძოდ, თითოეულმა სახელმწიფომ თავად უნდა განსაზღვროს ისინი მის ტერიტორიაზე ან მისი იურისდიქციის ქვეშ მყოფი ბავშვების დაცვის მოთხოვნებიდან გამომდინარე. ამასთან დაკავშირებით კომიტეტი აღნიშნავს, რომ ეს ზომები, ვინაიდან ისინი უპირველეს ყოვლისა მოწოდებულნი არიან ბავშვები უზრუნველყონ პაქტით აღიარებული სხვა უფლებებით, შეიძლება აგრეთვე მოიცავდნენ ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ სფეროებს. ასე მაგალითად, საჭიროა მიღებულ იქნეს ეკონომიკური და სოციალური ხასიათის ყველა შესაძლო ზომა რათა შემცირდეს ბავშვთა სიკვდილიანობა და აღმოიფხვრას ბავშვთა არასათანადო კვება, და აგრეთვე უზრუნველყოფილ იქნეს, რომ მათ მიმართ არ იქნეს გამოყენებული ძალადობრივი აქტები ან უხეში ან არაადამიანური მოპყრობა, ან რომ არ მოხდეს მათი ექსპლუატაცია იძულებითი შრომის, პროსტიტუციის, ნარკოტიკულ ნივთიერებათა უკანონო ვაჭრობის ან რაიმე სხვა სახის ქმედებების გზით. კულტურის სფეროში მიღებულ უნდა იქნეს ყველა შესაძლო ზომა, რომელიც ხელს უწყობს მათი პიროვნების განვითარებას და უზრუნველყოფს განათლების გარკვეულ დონეს, რაც მათ საშუალებას მისცემს ისარგებლონ პაქტით დაცული უფლებებით, კერძოდ, აზრის და გამოხატვის თავისუფლებით. გარდა ამისა, კომიტეტს სურს მონაწილე სახელმწიფოთა ყურადღება მიაპყროს მათ მოხსენებებში ინფორმაციის ჩართვის აუცილებლობას იმ ზომების შესახებ, რომლებიც უზრუნველყოფენ, რომ ბავშვები უშუალო მონაწილეობას არ ღებულობდნენ შეიარაღებულ კონფლიქტებში.

4. თითოეულ ბავშვს, როგორც მცირეწლოვანს, აქვს უფლება მიიღოს დაცვის სპეციალური ზომები. მიუხედავად ამისა, პაქტი არ ადგენს სრულწლოვანების ასაკს. მას ადგენს თითოეული მონაწილე სახელმწიფო არსებული სოციალური და კულტურული პირობების შესაბამისად. ამასთან დაკავშირებით, მონაწილე სახელმწიფოებმა თავიანთ მოხსენებებში უნდა მიუთითონ ასაკი, როდესაც ბავშვი თავის სრულწლოვანებას აღწევს სამოქალაქო საქმეებში და მას შეიძლება დაეკისროს სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობა. სახელმწიფოებმა ასევე უნდა მიუთითონ ბავშვის ასაკი, როდესაც მას კანონიერად ენიჭება შრომის უფლება და ასაკი, როდესაც მასზე ვრცელდება ზრდასრული მოქალაქეებისათვის გათვალისწინებული შრომითი კანონმდებლობა. სახელმწიფოებმა ასევე უნდა მიუთოთინ ასაკი, როდესაც ბავშვი სრულწლოვნად შეიძლება ჩაითვალოს მე-10 მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტის მიზნებისათვის. ამასთან ერთად, კომიტეტი აღნიშნავს, რომ ასაკი ამ შემთხვევაში არ უნდა იყოს ძალიან დაბალი და რომ ნებისმიერ შემთხვევაში მონაწილე სახელმწიფომ უარი არ უნდა თქვას პაქტით გათვალისწინებულ მის ვალდებულებებზე პირთა მიმართ რომლებსაც 18 წელი არ შესრულებიათ, იმ შემთხვევაშიც კი, თუ შიდასახელმწიფო კანონმდებლობის საფუძველზე მათ უკვე მიაღწიეს სრულწლოვანების ასაკს.

5. პაქტის შესაბამისად აუცილებლად უნდა იქნეს უზრუნველყოფილი ბავშვთა დაცვა დიკრიმინაციისაგან ნებისმიერი ნიშნით, როგორიცაა რასა, კანის ფერი, სქესი, ენა, რელიგია, ეროვნული ან სოციალური წარმომავლობა, ქონებრივი მდგომარეობა ან დაბადება. ამ მიმართებით კომიტეტი აღნიშნავს, რომ პაქტით გათვალისწინებულ უფლებათა განხორციელებაში ბავშვთა მიმართ დისკრიმინაციის დაუშვებლობა მე-2 მუხლიდანაც გამომდინარეობს, ხოლო კანონის წინაშე თანასწორობა - 26-ე მუხლიდან, 24-ე მუხლის დებულება დისკრიმინაციის დაუშვებლობის შესახებ ეხება კონკრეტულად ამ დებულებით გათვალისწინებულ დაცვის ღონისძიებებს. სახელმწიფოთა მოხსენებებში ნაჩვენები უნდა იყოს როგორ უზრუნველყოფს კანონმდებლობა და პრაქტიკა, რომ დაცვის ღონისძიებები მიმართული იყოს ნებისმიერი დისკრიმინაციის აღკვეთაზე ნებისმიერ სფეროში, მემკვიდრეობის უფლების ჩათვლით, განსაკუთრებით ბავშვებს შორის - ქვეყნის მოქალაქეებსა და უცხოელებს, ან კანონიერ და ქორწინებისგარეშე დაბადებულ ბავშვებს შორის.

6. ოჯახი, საზოგადოება და სახელმწიფო პასუხისმგებელია ბავშვები სათანადო დაცვით უზრუნველყონ. მიუხედავად იმისა, რომ პაქტში არაფერია ნათქვამი ამ პასუხისმგებლობის გაყოფის შესახებ, უპირველეს ყოვლისა ოჯახს - რომელიც ფართო გაგებით აღიქმება როგორც ყველა პირის ერთობლიობა, რომელიც მას შესაბამისი მონაწილე სახელმწიფოს საზოგადოებაში წარმოადგენს, და განსაკუთრებით მშობლებს ეკისრებათ ამოცანა შექმნან პირობები, რომელიც ხელს შეუწყობს ბავშვის პიროვნების ყოველმხრივ განვითარებას და მის მიერ პაქტით გათვალისწინებული უფლებების განხორციელებას. მიუხედავად ამისა, ვინაიდან თანამედროვე საზოგადოებაში სულ უფრო ფართო გავრცელებას ჰპოვებს ისეთი სიტუაცია, როდესაც მამა და დედა ანაზღაურებად სამუშაოს პოულობს შინამეურნეობის გარეთ, მონაწილე სახელმწიფოთა მოხსენებებში აღნიშნული უნდა იყოს თუ როგორ ასრულებენ თავიანთ ფუნქციებს საზოგადოება, სოციალური ინსტიტუტები და სახელმწიფო ოჯახისადმი დახმარების აღმოჩენის თვალსაზრისით ბავშვის დაცვის უზრუნველსაყოფად. მეორე მხრივ, თუ მშობლები და ოჯახი ვერ ასრულებენ თავიანთ მოვალეობას, უხეშად ექცევიან ბავშვს ან არ აქცევენ მას ყურადღებას, სახელმწიფო უნდა ჩაერიოს და შეზღუდოს მშობელთა ძალაუფლება, ხოლო თუ ამას გარემოებები მოითხოვს - ბავშვი შეიძლება ჩამოაშორონ თავის ოჯახს. განქორწინების შემთხვევაში მიღებულ უნდა იქნეს ზომები ბავშვთა საუკეთესო ინტერესების დასაცავად, რათა მათ ჰქონდეთ სათანადო დაცვა და გარანტიები, რამდენადაც ეს შესაძლებელია, შეინარჩუნონ პირადი კავშირები ორივე მშობელთან. კომიტეტმა მიზანშეწონილად მიიჩნია მონაწილე სახელმწიფოებმა თავიანთ მოხსენებებში წარმოადგინონ მონაცემები სპეციალური ზომების შესახებ, რომელიც მიღებულ იქნა მიტოვებული ან თავიანთ ოჯახურ გარემოს მოწყვეტილი ბავშვების დაცვის და მათი განვითარების უზრუნველსაყოფად ოჯახურ გარემოსთან მაქსიმალურად მიახლოვებულ პირობებში.

7. 24-ე მუხლის მე-2 პუნქტის საფუძველზე თითოეულ ბავშვს აქვს უფლება დაბადების შემდეგ დაუყოვნებლივ იქნეს რეგისტრირებული და ჰქონდეს სახელი. კომიტეტის აზრით ეს დებულება უნდა განიმარტოს როგორც მჭიდროდ დაკავშირებული დაცვის სპეციალური ზომების უფლებასთან, და როგორც ბავშვის სამართალსუბიექტად ცნობის ხელშემწყობი. უფლებას - ჰქონდეს სახელი და გვარი - განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს ქორწინებისგარეშე დაბადებული ბავშვებისათვის. დაბადების შემდეგ ბავშვთა რეგისტრირების მოვალეობა უპირველეს ყოვლისა ემსახურება იმ მიზანს, რომ შემცირდეს მათი გატაცების, გაყიდვის ან უკანონო გადაადგილების ან მათ მიმართ რაიმე სხვაგვარი მოპყრობის საშიშროება, რომელიც არ შეესაბამება პაქტით გათვალისწინებული უფლებების განხორციელებას. მონაწილე სახელმწიფოთა მოხსენებებში კონკრეტულად უნდა იქნეს მითითებული რა ზომები უზრუნველყოფენ მათ ტერიტორიაზე დაბადებულ ბავშვთა დაუყოვნებელ რეგისტრაციას.

8. ანალოგიურად, ბავშვებისათვის მინიჭებული დაცვის ფარგლებში, განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს უფლებას, რომელიც ბავშვებს მინიჭებული აქვთ 24-ე მუხლის მე-3 პუნქტით, ანუ თითოეული ბავშვის უფლებას მიიღოს მოქალაქეობა. მიუხედავად იმისა, რომ ამ დებულების მიზანია ბავშვი დაიცვას ისეთი სიტუაციებიდან, როდესაც მას ნაკლები ყურადღება ექცევა საზოგადოების და სახელმწიფოს მხრიდან იმის გამო რომ მას მოქალაქეობა არა აქვს, იგი სახელმწიფოებს არ ავალდებულებს თავიანთი მოქალაქეობა მიანიჭონ ყველა ბავშვს, რომელიც მის ტერიტორიაზე დაიბადება. მიუხედავად ამისა სახელმწიფოები ვალდებული არიან მიიღონ ყველა სათანადო ზომა როგორც ქვეყნის შიგნით, ისე სხვა სახელმწიფოებთან თანამშრომლობით ნებისმიერი ბავშვისათვის მისი დაბადების მომენტისთანავე მოქალაქეობის მინიჭების მიზნით. ამ მიზნით დაუშვებელია შიდასახელმწიფო კანონმდებლობაში რაიმე დისკრიმინაცია მოქალაქეობის მინიჭებასთან დაკავშირებით კანონიერად დაბადებულ ბავშვებსა და ქორწინებისგარეშე დაბადებულ ბავშვებს შორის ან მოქალაქეობის არმქონე მშობლების ბავშვების მიმართ, ან ერთ-ერთი ან ორივე მშობლის მოქალაქეობის საფუძველზე. მონაწილე სახელმწიფოების მოხსენებებში ყოველთვის უნდა იყოს მითითებული ბავშვთა მიერ მოქალაქეობის მიღების უფლების განხორციელების მიზნით გატარებული ღონისძიებები.

ზოგადი კომენტარი 18 (ოცდამეჩვიდმეტე სესია, 1989 წ.)
(ადამიანის უფლებათა კომიტეტის მოხსენება, UN doc. A/45/40, გვ. 173-175)

1. დისკრიმნაციის დაუშვებლობა, ყოველგვარი დისკრიმინაციის გარეშე კანონის წინაშე თანასწორობის და კანონით თანაბარ დაცვასთან ერთად, ადამიანის უფლებების დაცვასთან დაკავშირებულ ფუძემდებლურ და ზოგად პრინციპს წარმოადგენს. ამრიგად, სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მე-2 მუხლის პირველი პუნქტი თითოეულ მონაწილე სახელმწიფოს ავალდებულებს პატივი სცეს და უზრუნველყოს მის ტერიტორიაზე და მისი იურისდიქციის ქვეშ მყოფი ყველა პირი პაქტით აღიარებული უფლებებით ყოველგვარი განსხვავების გარეშე რასის, კანის ფერის, სქესის, ენის, რელიგიის, პოლიტიკური ან სხვა მოსაზრებების, ეროვნული ან სოციალური წარმომავლობის, საკუთრების, დაბადების ან სხვა ნიშნით. მუხლი 26 არა მხოლოდ ყველა ადამიანის კანონის წინაშე თანასწორობას და კანონით თანაბარ დაცვას უზრუნველყოფს, არამედ აგრეთვე ითვალისწინებს, რომ ნებისმიერი სახის დისკრიმინაცია კანონით უნდა იყოს აკრძალული და უზრუნველყოფდეს ყველა პირის თანასწორ და ეფექტურ დაცვას რასის, კანის ფერის, ენის, რელიგიის, პოლიტიკური თუ სხვა მრწამსის, ეროვნული თუ სოციალური წარმოშობის, ქონებრივი მდგომარეობის, დაბადების თუ სხვა გარემოებების გამო დისკრიმინაციისაგან.

2. დისკრიმინაციის დაუშვებლობის პრინციპი მართლაც იმდენად ფუძემდებლურია, რომ მე-3 მუხლი ყველა მონაწილე სახელმწიფოს ავალდებულებს უზრუნველყოს მამაკაცებისა და ქალებისათვის პაქტით აღიარებული ყველა უფლებით თანაბარი სარგებლობა. თუმცა, მე-4 მუხლის პირველი პუნქტის შესაბამისად, საგანგებო მდგომარეობის დროს მონაწილე სახელმწიფოებს შეუძლიათ განახორციელონ ღონისძიებები ზოგიერთი ვალდებულებიდან გადახვევით, იგივე მუხლი კერძოდ მოითხოვს, რომ ეს ღონისძიებები არ იწვევდნენ დისკრიმინაციას რასის, კანის ფერის, სქესის, ენის, რელიგიისა თუ სოციალური წარმომავლობის საფუძველზე.

3. დისკრიმინაციის დაუშვებლობის პრინციპის ფუძემდებლური და ზოგადი ხასიათის გამო, აგრეთვე კანონის წინაშე თანასწორობისა და კანონით თანაბარი დაცვის პრინციპებიდან გამომდინარე, მათზე ზოგიერთ შემთხვევაში პირდაპირი მითითებაა გაკეთებული მუხლებში, რომლებიც ადამიანის უფლებათა კონკრეტულ კატეგორიებს ეხება. მე-14 მუხლის პირველ პუნქტში გათვალისწინებულია, რომ ყველა პირი თანასწორია სასამართლოებისა და ტრიბუნალების წინაშე, ხოლო ამავე მუხლის მე-3 პუნქტი ითვალისწინებს, რომ თითოეულ პირს აქვს მისთვის წაყენებული სისხლის სამართლის ბრალდების განხილვისას, როგორც მინიმუმი, სრული თანასწორობის საფუძველზე მიიღოს გარანტიები, რომლებიც ჩამოთვლილია მე-3 პუნქტის ა-გ ქვეპუნქტებში. ანალოგიურად, 25-ე მუხლი ითვალისწინებს თითოეული მოქალაქის თანასწორ მონაწილეობას საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მე-2 მუხლში ნახსენები რაიმე განსხვავებების გარეშე.

4. მონაწილე სახელმწიფოები თვითონ წყვეტენ რა ღონისძიებების მიღებაა საჭირო შესაბამისი დებულებების განსახორციელებლად. ამასთან ერთად, კომიტეტს სურს ჰქონდეს ინფორმაცია ამ ღონისძიებათა ბუნების და მათი დისკრიმინაციის დაუშვებლობის პრინციპთან შესაბამისობის შესახებ, აგრეთვე კანონის წინაშე თანასწორობისა და კანონით თანაბარი დაცვის შესახებ.

5. კომიტეტს სურს მონაწილე სახელმწიფოთა ყურადღება მიაპყროს იმ ფაქტს, რომ ზოგ შემთხვევაში პაქტი მათგან მკაფიოდ მოითხოვს ღონისძიებათა განხორციელებას იმ პირთა თანასწორობის უზრუნველსაყოფად, ვისაც ეს ეხება. მაგალითად, 23-ე მუხლის მე-4 პუნქტი აღნიშნავს, რომ მონაწილე სახელმწიფოებმა სათანადო ნაბიჯები უნდა გადადგან დაქორწინების, ქორწინებაში ყოფნისა და განქორწინების დროს მეუღლეთა თანასწორი უფლებებისა და მოვალეობების უზრუნველსაყოფად. ასეთი ნაბიჯები შეიძლება გადაიდგას საკანონმდებლო, ადმინისტრაციული ან სხვა ზომების სახით, ხოლო მონაწილე სახელმწიფოთა პრაქტიკული ვალდებულებები უნდა მდგომარეობდეს იმაში, რომ განახორციელონ კონტროლი, რათა მეუღლეებს ნამდვილად ჰქონდეთ თანასწორი უფლებები, როგორც ეს პაქტითაა მოთხოვნილი. რაც შეეხება ბავშვებს, პაქტის 24-ე მუხლი ითვალისწინებს, რომ თითოეულ ბავშვს, რასის, კანის ფერის, სქესის, ენის რელიგიის, ეროვნული თუ სოციალური წარმომავლობის, ქონებრივი მდგომარეობისა თუ დაბადების გამო ყოველგვარი დისკრიმინაციის გარეშე უფლება აქვს დაცვის ისეთ ღონისძიებებზე, რომლებიც მას, როგორც მცირეწლოვანს, უნდა გაუწიოს მისმა ოჯახმა, საზოგადოებამ და სახელმწიფომ.

6. კომიტეტი აღნიშნავს, რომ პაქტში არ არის „დისკრიმინაციის“ ცნების განმარტება და არც იმაზეა მითითებული, თუ რა ითვლება დისკრიმინაციად. თუმცა, რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ საერთაშორისო კონვენციის პირველ მუხლში გათვალისწინებულია, რომ გამოთქმა, „რასობრივი დისკრიმინაცია“, ნიშნავს ნებისმიერ განსხვავებას, გამორიცხვას, შეზღუდვას ან უპირატესობის მინიჭებას რასის, კანის ფერის, წარმომავლობის, ეროვნების ან ეთნიკური კუთვნილების ნიშნით, რომლის მიზანიცაა ან რომლის შედეგადაც ისპობა ან კნინდება ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა აღიარება, სარგებლობა ან განხორციელება თანასწორ საფუძვლებზე პოლიტიკურ, ეკონომიკურ, კულტურულ ან საზოგადოებრივი ცხოვრების რომელიმე სხვა სფეროში. ანალოგიურად, ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ კონვენციის პირველ მუხლში გათვალისწინებულია, რომ „ქალთა მიმართ დისკრიმინაცია“ ნიშნავს ნებისმიერ განსხვავებას, გამორიცხვას ან შეზღუდვას სქესის ნიშნით, რომელიც ასუსტებს ან სპობს ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა აღიარებას, სარგებლობას და განხორციელებას ქალთა მიერ, მათი ოჯახური მდგომარეობის მიუხედავად, მამაკაცთა და ქალთა თანასწორობის საფუძველზე, პოლიტიკურ, ეკონომიკურ, სოციალურ, კულტურულ, სამოქალაქო ან რომელიმე სხვა სფეროში.

7. მიუხედავად იმისა, რომ ამ კონვენციებში განხილულია დისკრიმინაცია რაიმე კონკრეტული გარემოების საფუძველზე, კომიტეტს მიაჩნია, რომ ტერმინი „დისკრიმინაცია“, როგორც იგი პაქტშია გამოყენებული, გაგებული უნდა იქნეს როგორც ნებისმიერი განსხვავება, გამორიცხვა, შეზღუდვა ან უპირატესობის მინიჭება, რომელიც დაფუძნებულია რასის, კანის ფერის, სქესის, ენის, რელიგიის, პოლიტიკური ან სხვა მრწამსის, ეროვნული ან სოციალური წარმომავლობის, ქონებრივი მდგომარეობის, დაბადების ან სხვა გარემოებებზე და რომლის მიზანიცაა ან რომელიც იწვევს ყველა პირის მიერ ყველა უფლების და თავისუფლების თანაბრად აღიარების, სარგებლობის ან განხორციელების მოსპობას ან დაკნინებას.

8. თუმცა, უფლებებითა და თავისუფლებებით თანასწორი სარგებლობა სულაც არ ნიშნავს თანაბარ მოპყრობას ნებისმიერი გარემოების დროს. ამასთან დაკავშირებით პაქტის დებულებები მკაფიოა. ასე მაგალითად, მე-6 მუხლის მე-5 პუნქტი კრძალავს სიკვდილით დასჯის განაჩენის გამოტანას 18 წლამდე ასაკის პირებისადმი. იგივე პუნქტი კრძალავს ასეთი განაჩენის აღსრულებას ფეხმძიმე ქალების მიმართ. ანალოგიურად, მე-10 მუხლის მე-3 პუნქტი ითვალისწინებს არასრულწლოვან სამართალდამრღვევთა განცალკავებას სრულწლოვანებისაგან. გარდა ამისა, 25-ე მუხლი უზრუნველყოფს გარკვეულ პოლიტიკურ უფლებებს, სადაც განსხვავებები მოცემულია მოქალაქეობისა და ასაკის საფუძველზე.

9. მრავალი მონაწილე სახელმწიფოს მოხსენებაში არის ინფორმაცია, რომელიც დისკრიმინაციის წინააღმდეგ გატარებულ საკანონმდებლო და ადმინისტრაციულ ღონისძიებებს და სასამართლო ორგანოების მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებებს ეხება, თუმცა მათში ხშირად არ არის ინფორმაცია ფაქტიური დისკრიმინაციის შესახებ. მე-2 მუხლის პირველ პუნქტზე და მე-3 და 26-ე მუხლებზე ინფორმაციის წარმოდგენისას, მონაწილე სახელმწიფოები, როგორც წესი, თავიანთი კონსტიტუციებისა და კანონების ციტირებას ახდენენ იმ საშუალებების შესახებ, რომლებიც პირთა შორის თანასწორობას ეხება. მიუხედავად იმისა, რომ ამ სახის ინფორმაცია უდაოდ სასარგებლოა, კომიტეტს სურს იცოდეს არსებობს თუ არა კვლავ რაიმე პრობლემა ფაქტიურ დისკრიმინაციასთან დაკავშირებით, რომელიც ხორციელდება სახელმწიფო ორგანოების, თემის, კერძო პირების ან სტრუქტურების მიერ. კომიტეტს სურს მიიღოს ინფორმაცია საკანონმდებლო დებულებებისა და ადმინისტრაციული ზომების შესახებ, რომლებიც მიმართულია ასეთი სახის დისკრიმინაციის შემცირებაზე ან ლიკვიდაციაზე.

10. კომიტეტს სურს ასევე აღნიშნოს, რომ თანასწორობის პრინციპი ზოგჯერ მოითხოვს, რომ მონაწილე სახელმწიფოები აქტიურ პრაქტიკულ ზომებს ღებულობდნენ იმ პირობების მოსაგვარებლად ან აღმოსაფხვრელად, რომლებიც იწვევენ ან ხელს უწყობენ პაქტით აკრძალული დისკრიმინაციის განხორციელებას. მაგალითად, სახელმწიფოში, სადაც მოსახლეობის გარკვეული ნაწილი მისი მდგომარეობის გამო ვერ ახორციელებს ადამიანის უფლებებს ან ამ უფლებათა შელახვას აქვს ადგილი, სახელმწიფომ კონკრეტული ზომები უნდა მიიღოს ასეთი მდგომარეობის გამოსასწორებლად. ასეთი ზომები შეიძლება მოითხოვდნენ გარკვეული ვადით მოსახლეობის ამ ნაწილისათვის ზოგ სფეროში მოსახლეობის დანარჩენ ნაწილთან შედარებით შეღავათიანი რეჟიმის შემოღებას. ამასთან ერთად, როდესაც ასეთი ზომების გატარება აუცილებელია ფაქტიური დისკრიმინაციის გამოსასწორებლად, განსხვავებული რეჟიმი პაქტის შესაბამისად კანონიერად ითვლება.

11. როგორც მე-2 მუხლის პირველ პუნქტში, ასევე 26-ე მუხლში ჩამოთვლილია ნიშნები, რომელთა საფუძველზეც შეიძლება განხორციელდეს დისკრიმინაცია, როგორიცაა - რასა, კანის ფერი, სქესი, ენა, რელიგია, პოლიტიკური ან სოციალური წარმომავლობა, ქონებრივი მდგომარეობა, დაბადება ან სხვა გარემოება. კომიტეტმა აღნიშნა, რომ მთელ რიგ კონსტიტუციებსა და კანონებში მე-2 მუხლის პირველ პუნქტში ჩამოთვლილი ყველა ნიშანი, რომელთა საფუძველზეც აკრძალულია დისკრიმინაცია, მთელ რიგ კონსტიტუციებსა და კანონებში გათვალისწინებული არ არის. ამიტომ, კომიტეტს სურს მონაწილე სახელმწიფოებისაგან მიიღოს ინფორმაცია რა მნიშვნელობა აქვს მათ გამოტოვებას.

12. მიუხედავად იმისა, რომ მე-2 მუხლი ზღუდავს ადამიანის უფლებების მოქმედების სფეროს, რომლებიც დისკრიმინაციისაგან თვით პაქტით გათვალისწინებული უფლებებით უნდა იყვნენ დაცულნი, 26-ე მუხლში ასეთი კონკრეტული შეზღუდვები განმარტებული არ არის. ანუ, 26-ე მუხლში გათვალისწინებულია, რომ ყველა ადამიანი თანასწორია კანონის წინაშე და ყოველგვარი დისკრიმინაციის გარეშე კანონით თანაბარი დაცვის უფლება აქვს და რომ კანონი უნდა უზრუნველყოფდეს ყველა პირის თანასწორ და ეფექტურ დაცვას ჩამოთვლილი გარემოებებით დისკრიმინაციისაგან. კომიტეტის აზრით, 26-ე მუხლი არა მხოლოდ იმეორებს იმას რაც უკვე მე-2 მუხლშია გათვალისწინებული, არამედ თვით ადგენს ცალკე უფლებას. იგი კრძალავს კანონიერ და ფაქტიურ დისკრიმინაციას ყველა სფეროში, რომელსაც არეგულირებს ან იცავს სახელმწიფო ორგანოები. ამრიგად, 26-ე მუხლი ეხება მონაწილე სახელმწიფოთა ვალდებულებებს მათი კანონმდებლობის და მისი გამოყენების მიმართ. აქედან გამომდინარე, მონაწილე სახელმწიფოს მიერ მიღებული კანონმდებლობა უნდა შეესაბამებოდეს 26-ე მუხლს იმ მიმართებით, რომ მისი შინაარსი არ უნდა ატარებდეს დისკრიმინაციულ ხასიათს. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, 26-ე მუხლში დაფიქსირებული დისკრიმინაციის დაუშვებლობის პრინციპი არ იზღუდება იმ უფლებებით, რომლებიც პაქტითაა გათვალისწინებული.

13. და ბოლოს, კომიტეტი აღნიშნავს, რომ განსხვავებული მოპყრობა ყველა გარემოების დროს არ წარმოადგენს დისკრიმინაციას, იმ პირობით, რომ ასეთი განსხვავების კრიტერიუმები არის გონივრული და ობიექტური, ხოლო მისი ამოცანა არის პაქტით დაშვებული მიზნის მიღწევა.

ზოგადი კომენტარი 23 (ორმოცდამეათე სესია, 1994 წ.)
(ადამიანის უფლებათა კომიტეტის მოხსენება, UN doc. A/49/40, გვ. 107-109)

1. პაქტის 27-ე მუხლი ითვალისწინებს, რომ იმ ქვეყანაში, სადაც არსებობს ეთნიკური, რელიგიური ან ენობრივი უმცირესობები, პირებს რომლებიც ასეთ უმცირესობას განეკუთვნებიან, არ შეიძლება უარი ეთქვათ უფლებაზე იმავე ჯგუფის წევრებთან ერთად ისარგებლონ თავიანთი კულტურით, აღიარონ და აღასრულონ თავიანთი რელიგია, აგრეთვე ილაპარაკონ მშობლიურ ენაზე. კომიტეტი აღნიშნავს, რომ ეს მუხლი, უმცირესობისადმი მიკუთვნებულ პირთათვის ადგენს და აღიარებს უფლებას, რომელიც ნათლად არის განსხვავებული და გათვალისწინებულია სხვა უფლებებთან დამატებით, რომლითაც ეს პირები საზოგადოების სხვა წევრებთან ერთად უკვე სარგებლობენ პაქტის შესაბამისად.

2. ფაკულტატური ოქმის საფუძველზე კომიტეტისადმი წარმოდგენილ ზოგიერთ ინფორმაციაში 27-ე მუხლით აღიარებული უფლება აღრეულია ხალხთა თვითგამორკვევის უფლებასთან, რომელიც პაქტის პირველი მუხლითაა აღიარებული. გარდა ამისა, მონაწილე სახელმწიფოების მიერ პაქტის მე-40 მუხლთან დაკავშირებით წარმოდგენილ მოხსენებებში, 27-ე მუხლის საფუძველზე მონაწილე სახელმწიფოთა ვალდებულებები ზოგჯერ აღრეულია მე-2 მუხლის პირველი პუნქტის ვალდებულებებთან, რომელიც ითვალისწინებს პაქტით აღიარებული უფლებების უზრუნველყოფას დისკრიმინაციის გარეშე და 26-ე მუხლით გათვალისწინებულ კანონის წინაშე თანასწორობის და კანონით თანაბარი დაცვის ვალდებულებებთან.

3.1. პაქტით მოცემულია განსხვავება თვითგამორკვევის უფლებასა და 27-ე მუხლით გათვალისწინებულ უფლებებს შორის. პირველი წარმოადგენს უფლებას, რომელიც მინიჭებული აქვს ხალხებს და განხილულია პაქტის ცალკე ნაწილში (ნაწილი III). თვითგამორკვევა არ მიეკუთვნება ფაკულტატური ოქმით აღიარებულ უფლებებს. მეორეს მხრივ, 27-ე მუხლი დაკავშირებულია უფლებებთან, რომლებიც სხვა ინდივიდუალური უფლებების მსგავსად კონვენციის III ნაწილშია აღიარებული და ფაკულტატური ოქმის მოქმედებას ექვემდებარება.¹

3.2. 27-ე მუხლით აღიარებული უფლებები უნდა განხორციელდეს მონაწილე სახელმწიფოთა სუვერენიტეტისა და ტერიტორიული მთლიანობისათვის ზიანის მიყენების გარეშე. იმავდროულად, ამ მუხლით დაცული უფლებების ესა თუ ის ასპექტი - მაგალითად რომელიმე კონკრეტული კულტურით სარგებლობა - შეიძლება გულისხმობდეს ცხოვრების წესს, რომელიც მჭიდროდაა დაკავშირებული ტერიტორიასთან და მისი რესურსების გამოყენებასთან.² ეს განსაკუთრებით ეხება მკვიდრი მოსახლეობის თემებს, რომლებიც უმცირესობას წარმოადგენენ.

4. პაქტით აგრეთვე განსხვავება მოცემულია 27-ე მუხლით აღიარებულ უფლებებსა და მე-2 მუხლის პირველი პუნქტით და 26-ე მუხლით დადგენილ გარანტიებს შორის. მე-2(1) მუხლით დადგენილი უფლება პაქტით აღიარებულ უფლებათა დისკრიმინაციის გარეშე განხორციელების შესახებ ყველა პირზე ვრცელდება, რომლებიც იმყოფებიან სახელმწიფოს ტერიტორიის ფარგლებში ან მისი იურისდიქციის ქვეშ, იმის მუხედავად ეს პირები უმცირესობას განეკუთვნებიან თუ არა. გარდა ამისა, 26-ე მუხლი ცალკე ითვალისწინებს კანონის წინაშე თანასწორობას, კანონით თანაბარ დაცვას და დისკრიმინაციის დაუშვებლობას სახელმწიფოთა მიერ მინიჭებული უფლებების და მათ მიერ დადგენილი პასუხისმგებლობების განხორციელებისას. იგი არეგულირებს ყველა უფლების განხორციელებას - მიუხედავად იმისა მათზე პაქტის მოქმედება ვრცელდება თუ არა - რომელსაც მონაწილე სახელმწიფო კანონმდებლობის საფუძველზე ანიჭებს მისი ტერიტორიის ფარგლებში ან მისი იურისდიქციის ქვეშ მყოფ პირებს, იმის მუხედავად, ისინი 27-ე მუხლით განსაზღვრულ უმცირესობებს განეკუთვნებიან თუ არა.³ ზოგიერთი მონაწილე სახელმწიფო, რომელიც აცხადებს, რომ ადგილი არა აქვს დისკრიმინაციას ეთნიკური კუთვნილების, ენის ან რელიგიის საფუძველზე, ამას შეცდომით ამტკიცებს მხოლოდ იმის საფუძველზე, რომ მის ტერიტორიაზე უმცირესობები არ არსებობენ.

5.1. 27-ე მუხლის ფორმულირებიდან გამომდინარეობს, რომ პირთა შორის, რომლებსაც დაცვის უფლება აქვთ, არიან პირები, რომლებიც განეკუთვენებიან ამა თუ იმ ჯგუფს და სარგებლობენ საერთო კულტურით, რელიგიით ან ენით. ეს ფორმულირება ასევე ადასტურებს, რომ აუცილებელი არ არის დაცვის უფლების მქონე პირები მონაწილე სახელმწიფოს მოქალაქეები იყვნენ. ამასთან დაკავშირებით არსებითი მნიშვნელობა აქვს აგრეთვე მე-2 მუხლის პირველი პუნქტიდან გამომდინრე ვალდებულებებს, ვინაიდან, მონაწილე სახელმწიფო, ამ მუხლის დებულებებიდან გამომდინარე, ვალდებულია პაქტით აღიარებული უფლებებით უზრუნველყოს მისი ტერიტორიის ფარგლებში და მის იურისდიქციაში მყოფი ყველა პირი, იმ უფლებების გამოკლებით, რომლებიც მხოლოდ მისი მოქალაქეებისათვის არის მინიჭებული - მაგალითად, 25-ე მუხლით გათვალისწინებული პოლიტიკური უფლებები. აქედან გამომდინარე, მონაწილე სახელმწიფოს არ შეუძლია 27-ე მუხლით აღიარებული უფლებები მხოლოდ თავის მოქალაქეებზე გაავრცელოს.

5.2. 27-ე მუხლი უფლებებს ანიჭებს მონაწილე სახელმწიფოს ტერიტორიაზე „არსებულ“ უმცირესობებისადმი განკუთვნილ პირებს. ამ მუხლით აღიარებული უფლებების შინაარსისა და ფარგლების გათვალისწინებით, მნიშვნელობა არა აქვს მუდმივი ყოფნის რა ხარისხი იგულისხმება „არსებობის“ ქვეშ. ეს უფლებები გულისხმობს, რომ ასეთი უმცირესობებისადმი განკუთვნილ პირებს არ შეიძლება უარი ეთქვათ იმავე ჯგუფის სხვა წევრებთან ერთად ისარგებლონ თავიანთი კულტურით, აღიარონ და აღასრულონ თავიანთი რელიგია, აგრეთვე ილაპარაკონ მშობლიურ ენაზე. ამ პირებს არ მოეთხოვებათ იყვნენ მოცემული ქვეყნის ქვეშევრდომები ან მოქალაქეები და სწორედ ასევე მათ არ მოეთხოვებათ მუდმივი მცხოვრებლები იყვნენ. ამრიგად, ამ უფლებათა განხორციელებაზე არ შეიძლება უარი ეთქვათ მონაწილე სახელმწიფოს ტერიტორიაზე მყოფ მიგრანტ მუშაკებს და თვით სტუმრებსაც, რომლებიც ასეთ უმცირესობებს განეკუთვნებიან. აქედან გამომდინარე, მონაწილე სახელმწიფოს ტერიტორიაზე მყოფ სხვა პირთა მსგავსად, მათ ექნებათ საერთო უფლებები, როგორიცაა მაგალითად გაერთიანების და საკუთარი აზრის გამოხატვის უფლება. მოცემული მონაწილე სახელმწიფოს ტერიტორიაზე ეთნიკური, რელიგიური ან ენობრივი უმცირესობების არსებობა დამოკიდებული არ არის ამ მონაწილე სახელმწიფოს გადაწყვეტილებაზე და იგი უნდა დადგინდეს ობიექტური კრიტერიუმების საფუძველზე.

5.3. ენობრივი უმცირესობებისადმი განკუთვნილ პირთა უფლება - გამოიყენონ მშობლიური ენა ერთმანეთთან კერძო ან ოფიციალურ გარემოებაში, დამოუკიდებელ უფლებას წარმოადგენს, რომელიც პაქტის შესაბამისად დადგენილი ენის გამოყენებასთან დაკავშირებულ სხვა უფლებებისაგან განსხვავდება. კერძოდ, ეს უფლება უნდა განსხვავდებოდეს აზრის თავისუფლად გამოხატვის ზოგადი უფლებისაგან, რომელიც მე-19 მუხლითაა გათვალისწინებული. საკუთარი აზრის თავისუფლად გამოხატვის უფლება ვრცელდება ყველა პირზე, მიუხედავად იმისა იგი უმცირესობას განეკუთვნება თუ არა. გარდა ამისა, 27-ე მუხლით დადგენილი უფლება უნდა განვასხვავოთ ბრალდებულებისადმი მე-14 მუხლის 3(ფ) პუნქტით მინიჭებული ცალკე უფლებისაგან ისარგებლონ თარჯიმნის დახმარებით, თუ არ ესმით ან ვერ საუბრობენ სამართალწარმოების ენაზე. მე-14 მუხლის მე-3(ფ) პუნქტი არანაირი გარემოების დროს ბრალდებულს არ ანიჭებს უფლებას სასამართლო პროცესზე მის მიერ არჩეული ენით ისარგებლოს ან ამ ენაზე ისაუბროს.⁴

6.1. მიუხედავად იმისა, რომ 27-ე მუხლი უარყოფითი სახით არის ფორმულირებული, ეს მუხლი მაინც აღიარებს ასეთი „უფლების“ არსებობას და შეიცავს მოთხოვნას, რომ არ შეიძლება ასეთ უფლებაზე უარის თქმა. აქედან გამომდინარე, მონაწილე სახელმწიფო ვალდებულია არ დაუშვას ამ უფლებაზე უარის თქმა ან მისი დარღვევა. ამიტომ აუცილებელია არა მხოლოდ მონაწილე სახელმწიფოს ან მისი კანონიერი სასამართლო ან ადმინისტრაციული ორგანოების ქმედებებისაგან დაცვის ეფექტური ღონისძიებები, არამედ სხვა პირთა ქმედებებისაგანაც, რომლებიც მონაწილე სახელმწიფოს ტერიტორიის ფარგლებში იმყოფებიან.

6.2. მიუხედავად იმისა, რომ 27-ე მუხლით დადგენილი უფლებები ინდივიდუალური უფლებებია, ისინი თავის მხრივ დამოკიდებულნი არიან უმცირესობაზე განკუთვნილი ჯგუფის უნარზე შეინარჩუნოს თავისი კულტურა, ენა ან რელიგია. შესაბამისად, საჭირო იქნება სახელმწიფოს მხრიდან ეფექტური ზომების მიღება რომელიმე უმცირესობის თვითმყოფადობის შენარჩუნების და მისი წევრების მიერ, ჯგუფის სხვა წევრებთან ერთად თავიანთი კულტურით და ენით სარგებლობისა და მათი განვითარების, და აგრეთვე თავიანთი რელიგიის აღსრულების მიზნით. ამასთან დაკავშირებით უნდა აღინიშნოს, რომ ასეთი სახის ეფექტური ღონისძიებების განხორციელებისას დაცული უნდა იქნეს პაქტის მე-2 მუხლის პირველი პუნქტი და 26-ე მუხლი როგორც სხვადასხვა უმცირესობათა ჯგუფებისადმი დიფერენცირებული მიდგომების, ასევე მათდამი მიკუთვნებულ პირთა და მოსახლეობის დანარჩენი ნაწილისადმი დიფერენცირებული მიდგომის თვალსაზრისით. თუმცა, ვინაიდან ეს ღონისძიებები მიმართულია პირობების გამოსასწორებლად, რომლებიც ხელს უშლიან ან აკნინებენ 27-ე მუხლით აღიარებული უფლებების განხორციელებას, ისინი პაქტის შესაბამისად შესაძლოა წარმოადგენდნენ კანონიერ დიფერენცირებას, იმ პირობით, რომ მათ საფუძვლად უდევთ გონივრული და ობიექტური კრიტერიუმები.

7. რაც შეეხება 27-ე მუხლით დაცული კულტურული უფლებების განხორციელებას, კომიტეტი აღნიშნავს, რომ კულტურა მრავალი ფორმით გამოვლინდება, მიწის რესურსებთან დაკავ- შირებული ცხოვრების წესის ჩათვლით, განსაკუთრებით მკვიდრი ხალხების შემთხვევაში. ეს უფლება შეიძლება მოიცავდეს ისეთი ტრადიციული სახის საქმიანობას, როგორიცაა მეთევზეობა ან მონადირეობა და კანონით დაცულ რეზერვაციებში ცხოვრების უფლება.⁵ ამ უფლებებით სარგებლობისათვის შესაძლოა საჭირო გახდეს დაცვის პოზიტიური სამართლებრივი ღონისძიებები და ღონისძიებები, რომლებიც უზრუნველყოფენ უმცირესობის თემთა წევრების მონაწილეობას გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში, რომლებიც მათ ეხება.

8. კომიტეტი აღნიშნავს, რომ პაქტის 27-ე მუხლით დაცული არცერთი უფლება არ შეიძლება განხორციელდეს ისეთი გზით ან ისეთ ფარგლებში, რომელიც შეუთავსებელია პაქტის სხვა დებულებებთან.

9. და ბოლოს, კომიტეტი აღნიშნავს, რომ 27-ე მუხლი დაკავშირებულია უფლებებთან, რომელთა დაცვაც კონკრეტულ ვალდებულებებს აკისრებს მონაწილე სახელმწიფოებს. ამ უფლებათა დაცვა მიმართულია შესაბამის უმცირესობათა კულტურული, რელიგიური და სოციალური თვითმყოფადობის შენარჩუნებისა და მუდმივი განვითარების უზრუნველყოფაზე, რითაც მთელი საზოგადოება თვისობრივად მდიდრდება. ამასთან დაკავშირებით კომიტეტი აღნიშნავს, რომ მოცემული უფლებები, თავისთავად, დაცვას საჭიროებენ და რომ არ უნდა მოხდეს მათი არევა სხვა ინდივიდუალურ უფლებებთან, რომლებიც პაქტის საფუძველზე ყოველგვარი გამონაკლისის გარეშე ყველა პირს აქვს მინიჭებული. ამიტომ, მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან უზრუნველყონ ამ უფლებათა განხორციელების ყოველმხრივი დაცვა და მათ თავიანთ მოხსენებებში უნდა მიუთითონ ამ მიზნით განხორციელებულ ღონისძიებებზე.

ზოგადი კომენტარი 28 (სამოცდამერვე სესია, 2000 წ.)
(ადამიანის უფლებათა კომიტეტის მოხსენება, UN doc. A/55/40გვ. 133-139)

მამაკაცთა და ქალთა თანასწორუფლებიანობა

1. კომიტეტმა გადაწყვიტა განაახლოს თავისი ზოგადი კომენტარი ამ პაქტის მე-3 მუხლზე და შეცვალოს ზოგადი კომენტარი 4 (მეცამეტე სესია, 1981 წ.) იმ გამოცდილების შუქზე რომელიც მან 20 წლის საქმიანობის შედეგად დააგროვა. წინამდებარე შესწორებული კომენტარის მიზანია ამ მუხლის მნიშვნელოვანი გავლენის გათვალისწინება ქალთა მიერ ამ პაქტით დადგენილი ადამიანის უფლებებით სარგებლობაზე.

2. მე-3 მუხლიდან გამომდინარეობს, რომ ყველა ადამიანს უნდა ჰქონდეს უფლება თანაბრად და სრულად ისარგებლოს პაქტით გათვალისწინებული უფლებებით. ეს დებულება სრულყოფილად ვერ განხორციელდება თუ ვინმეს უარს ეუბნებიან რომელიმე უფლებით სრულ და თანაბარ სარგებლობაზე. შესაბამისად, სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან უზრუნველყონ ქალისა და მამაკაცის თანაბარი უფლება ისარგებლონ პაქტით გათვალისწინებული ნებისმიერი უფლებით.

3. თითოეული პირისათვის პაქტით აღიარებული უფლებების უზრუნველყოფის ვალდებულება, რომელიც გათვალისწინებულია პაქტის მე-2 და მე-3 მუხლებით, მონაწილე სახელმწიფოებისაგან მოითხოვს ყველა სათანადო ნაბიჯების გადადგმას რათა ყველა ადამიანს ამ უფლებებით სარგებლობის საშუალება ჰქონდეს. ეს ნაბიჯები ითვალისწინებს დაბრკოლებათა აღმოფხვრას, რომელიც ხელს უშლის ამ უფლებებით თანაბარ სარგებლობას, მოსახლეობის და საჯარო მოხელეთა განათლებას ადამიანის უფლებათა საკითხებში და შიდასახელმწიფო კანონმდებლობაში ცვლილებების შეტანას პაქტით დაკისრებული ვალდებულებების შესრულების მიზნით. მონაწილე სახელმწიფომ არა მხოლოდ დაცვის, არამედ პოზიტიური ღონისძიებებიც უნდა განახორციელოს ყველა სფეროში, რათა უზრუნველყოს ქალებისათვის ეფექტური და თანასწორი უფლებების მინიჭება. მონაწილე სახელმწიფოებმა ინფორმაცია უნდა წარმოადგინონ საზოგადოებაში ქალთა უშუალო როლის შესახებ, რათა კომიტეტმა დაადგინოს რა წარმატებები იქნა მიღწეული, რა სირთულეებს ჰქონდა ადგილი და რა ზომები იქნა მიღებული მათ დასაძლევად.

4. მონაწილე სახელმწიფოები პასუხისმგებელნი არიან უზრუნველყონ უფლებათა თანაბარი განხორციელება ყოველგვარი დისკრიმინაციის გარეშე. მე-2 და მე-3 მუხლები მონაწილე სახელმწიფოებისაგან მოითხოვენ ყველა საჭირო ღონისძიების მიღებას, სქესის ნიშნით დისკრიმინაციის აკრძალვის ჩათვლით, რათა აღკვეთილ იქნეს დისკრიმინაციული გამოვლინებები როგორც სახელმწიფო, ისე კერძო სექტორში, რომელიც ხელს უშლის უფლებათა თანაბარ განხორციელებას.

5. მთელს მსოფლიოში ქალთა უთანასწორობის ფესვები ღრმადაა დაკავშირებული ტრადიციებთან, ისტორიასთან და კულტურასთან, რელიგიური შეხედულებების ჩათვლით. ზოგიერთ ქვეყანაში ქალთა სუბორდინირებულ როლზე მიუთითებს აბორტების მაღალი პროცენტული მაჩვენებლი, თუ მშობიარობამდე შემოწმება უჩვენებს, რომ გოგონა უნდა დაიბადოს. მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა უზრუნველყონ, რომ ტრადიციული, ისტორიული ან კულტურული შეხედულებები არ გამოიყენებოდნენ ქალთა კანონის წინაშე თანასწორობის და პაქტით გათვალისწინებული უფლებების თანაბრად სარგებლობის დარღვევის გასამართლებელ საფუძვლად. მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა წარმოადგინონ საჭირო ინფორმაცია ტრადიციების, ისტორიის, კულტურული პრაქტიკისა და რელიგიური შეხედულებების ასპექტების შესახებ, რომლებიც საფრთხის ქვეშ აყენებენ ან შეიძლება ზიანი მიაყენონ მე-3 მუხლის დაცვას და უნდა უზრუნველყონ ინფორმაციის მოწოდება ამ ფაქტორების ზემოქმედების დაძლევის მიზნით გატარებული ან გათვალისწინებული ღონისძიებების შესახებ.

6. მე-3 მუხლით დადგენილი ვალდებულებების შესრულების მიზნით, მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა გაითვალისწინონ ფაქტორები, რომლებიც ხელს უშლიან ქალთა და მამაკაცთა მიერ თითოეული კონკრეტული უფლებით თანაბარ სარგებლობას. იმისთვის რომ კომიტეტს სრული წარმოდგენა შეექმნას თითოეულ მონაწილე სახელმწიფოში ქალთა მდგომარეობის შესახებ პაქტით აღიარებული უფლებების განხორციელების მხრივ, ამ ზოგად კომენტარში კონკრეტულადაა მითითებული ზოგიერთ ფაქტორზე, რომელიც ზეგავლენას ახდენს ქალთა თანაბარ უფლებაზე ისარგებლონ პაქტით გათვალისწინებული უფლებებით და დაკონკრეტებულია ინფორმაციის სახე, რომელიც ამ უფლებების მიმართ მოითხოვება.

7. ქალთა მიერ ადამიანის უფლებებით სარგებლობა დაცული უნდა იყოს საგანგებო მდგომარეობის დროს (მუხლი 4). მონაწილე სახელმწიფოებმა, რომლებიც საგანგებო მდგომარეობის დროს პაქტის ვალდებულებებიდან გადახვევის ღონისძიებებს ახორციელებენ მე-4 მუხლის შესაბამისად, კომიტეტს უნდა წარუდგინონ ინფორმაცია ქალთა მდგომარეობაზე ასეთი ღონისძიებების გავლენის შესახებ და უნდა უჩვენონ, რომ ღონისძიებები არ ატარებენ დისკრიმინაციულ ხასიათს.

8. შიდა ან საერთაშორისო შეიარაღებული კონფლიქტების დროს ქალები განსაკუთრებით დაუცველნი არიან. მონაწილე სახელმწიფოებმა კომიტეტს უნდა მიაწოდონ ინფორმაცია ასეთ სიტუაციებში ყველა ღონისძიების შესახებ, რომელიც გატარდა ქალთა დაცვის მიზნით გაუპატიურებისაგან, გატაცებისა და სხვა გენდერული სახის ძალადობისაგან.

9. პაქტზე მიერთებისას მე-3 მუხლის თანახმად მონაწილე სახელმწიფოები კისრულობენ ვალდებულებას უზრუნველყონ ქალისა და მამაკაცის თანაბარი უფლება ისარგებლონ წინამდებარე პაქტით გათვალისწინებული ყველა სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებით, ხოლო მე-5 მუხლის თანახმად პაქტში არაფერი უნდა განიმარტოს როგორც რომელიმე სახელმწიფოსათვის, პირთა ჯგუფისა და ცალკეული პირებისათვის ისეთი უფლების მინიჭება, რომელიც მათი საქმიანობის ან მოქმედებათა შედეგად გამოიწვევს მე-3 მუხლში ჩამოთვლილ უფლებათა და თავისუფლებათა მოსპობას ან მათ შეზღუდვას. გარდა ამისა, არ შეიძლება შეიზღუდოს ან მოისპოს ქალთა მიერ კანონით, კონვენციებით, წესებით თუ ჩვეულებით აღიარებული ან არსებული ადამიანის ყველა ძირითადი უფლების განხორციელება იმ საბაბით, რომ პაქტით ასეთი უფლებები გათვალისწინებული არ არის ან უფრო ვიწრო ფარგლებშია აღიარებული.

10. მე-6 მუხლით დაცული სიცოცხლის უფლების შესახებ ინფორმაციის მოწოდებისას მონაწილე სახელმწიფოებმა აუცილებლად უნდა წარმოადგინონ სტატისტიკური მონაცემები შობადობის შესახებ, ასევე ქალთა სიკვდილინობის შესახებ ფეხმძიმობის პერიოდში და მშობიარობის დროს. გარდა ამისა, ჩვილ ბავშვთა სიკვდილიანობის შესახებ მონაცემები სქესობრივი განშლით უნდა იყოს წარმოდგენილი. მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია ნებისმიერი ღონისძიების შესახებ, რომელსაც სახელმწიფო ახორციელებს ქალების დასახმარებლად, რათა მათ თავიდან აიცილონ არასასურველი ორსულობა და აგრეთვე არალეგალური აბორტები, რომელიც საფრთხეს უქმნის მათ სიცოცხლეს. მონაწილე სახელმწიფოებმა აგრეთვე უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია ქალთა დაცვის ღონისძიებების შესახებ ისეთი პრაქტიკისაგან, რომელიც ხელჰყოფს მათი სიცოცხლის უფლებას, როგორიცაა ახალდაბადებულ გოგონათა მოკვდინება, ქვრივების დაწვა და მკლელობები მზითვის მოთხოვნის ნიადაგზე. კომიტეტს ასევე სურს ფლობდეს ინფორმაციას სიღარიბისა და სიდუხჭირის უშუალო გავლენის შესახებ ქალებზე, რამაც შესაძლოა საფრთხეში ჩააგდოს მათი სიცოცხლე.

11. პაქტის მე-7 მუხლისა და აგრეთვე 24-ე მუხლის დაცვის მიზნით, რომლებიც ბავშვთა განსაკუთრებულ დაცვას ითვალისწინებენ, კომიტეტს უნდა მიეწოდოს ინფორმაცია ეროვნული კანონებისა და პრაქტიკის შესახებ, რომლებიც ოჯახურ და სხვა სახის ძალადობას ეხება, გაუპატიურების ჩათვლით. კომიტეტისათვის ასევე აუცილებელია იცოდეს უზრუნველყოფს თუ არა მონაწილე სახელმწიფო უსაფრთხო აბორტზე ხელმისაწვდომობას ქალებისათვის, რომლებიც გაუპატიურების შედეგად დაფეხმძიმდნენ. მონაწილე სახელმწიფოებმა კომიტეტს აგრეთე უნდა წარუდგინონ ინფორმაცია იძულებითი აბორტების ან იძულებითი სტერილიზაციის აღკვეთის მიზნით მიღებული ზომების შესახებ. მონაწილე სახელმწიფოებმა, სადაც არსებობს ქალთა სასქესო ორგანოების დაზიანების პრაქტიკა, უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია ასეთი პრაქტიკის მასშტაბების და მათი აღმოფხვრის მიზნით განხორციელებული ღონისძიებების შესახებ. ამ საკითხზე მონაწილე სახელმწიფოთა მიერ წარმოდგენილ ინფორმაციაში მითითებული უნდა იყოს დაცვის ღონისძიებებზე, ქალთა ინტერესების სამართლებრივი დაცვის საშუალებების ჩათვლით, რომელთა მიმართაც დაირღვა მე-7 მუხლით გათვალისწინებული უფლებები.

12. მე-8 მუხლის ვალდებულებების გათვალისწინებით მონაწილე სახელმწიფოებმა კომიტეტს უნდა მიაწოდონ ინფორმაცია ქვეყანაში ან ქვეყნის საზღვრებს გარეთ ქალებითა და ბავშვებით ვაჭრობის და ასევე იძულებითი პროსტიტუციის აღმოფხვრის მიზნით გატარებული ღონისძიებების შესახებ. მათ აგრეთვე უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია ქალთა და ბავშვთა მონობისაგან, კერძოდ შინამოსამსახურეთა და სხვა სახის პირადი მოსამსახურის შენიღბული ფორმებისაგან დაცვის მიზნით მიღებული ზომების შესახებ, უცხოელ ქალთა და მათი შვილების ჩათვლით. ქვეყნებმა, სადაც ქალთა და ბავშვთა ასეთ დაქვემდებარებას აქვს ადგილი და საიდანაც შემდეგ ისინი გაჰყავთ, ასევე იმ ქვეყნებმა სადაც მათი გადაყვანა ხდება, უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია ქალთა და ბავშვთა უფლებების დარღვევების აღკვეთის მიზნით გატარებული შიდასახელმწიფო და საერთაშორისო ღონისძიებების შესახებ.

13. მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია ნებისმიერი კონკრეტული წესების შესახებ, რომლებიც არსებობს საზოგადოებრივ ადგილებში ქალთა ჩაცმულობის მოთხოვნებზე. კომიტეტი ხაზს უსვამს, რომ მსგავსი მოთხოვნები შესაძლოა დაკავშირებული იყოს პაქტით აღიარებული უფლებების დარღვევასთან, მათ შორის: 26-ე მუხლის - დისკრიმინაციის დაუშვებლობის შესახებ; მე-7 მუხლის - თუ ასეთი მოთხოვნის დარღვევისათვის ფიზიკური დასჯაა გათვალისწინებული; მე-9 მუხლის - თუ ასეთი წესების დარღვევისათვის პატიმრობაა გათვალისწინებული; მე-12 მუხლის - თუ მას მოჰყვება თავისუფალი გადაადგილების შეზღუდვა; მე-17 მუხლის - რომელიც უზრუნველყოფს პირად და ოჯახურ ცხოვრებაში თვითნებური ან უკანონო ჩარევისაგან დაცვას; მე-18 და მე-19 მუხლების - თუ ქალთა ჩაცმულობასთან დაკავ- შირებული მოთხოვნები არ შეესაბამება მის რელიგიას ან თვითგამოხატვის უფლებას; და ბოლოს, 27-ე მუხლის - თუ ჩაცმულობასთან დაკავშირებული წესები ეწინააღმდეგება კულტურულ ტრადიციებს, რომლის გამომხატველიც შეიძლება იყოს ქალი.

14. მე-9 მუხლთან დაკავშირებით მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია ნებისმიერი კანონის ან პრაქტიკის შესახებ, რომლის შედეგადაც თვითნებობის ან უთანასწორობის საფუძველზე შეიძლება შეიზღუდოს ქალთა თავისუფლება, როგორიცაა მათი ოჯახში გამომწყვდევა (იხ. ზოგადი კომენტარი №8, პუნქტი 1).

15. რაც შეეხება მე-7 და მე-10 მუხლებს, მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა წარმოადგინონ სრული ინფორმაცია იმის შესახებ, თუ როგორ არის უზრუნველყოფილი პატიმარ მამაკაცთა და ქალთა უფლებების თანაბარი დაცვა. კერძოდ, მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია, არის თუ არა უზრუნველყოფილი საპატიმრო ადგილებში მამაკაცთა და ქალთა განცალკევებით მოთავსება, ქალთა საპატიმრო ადგილების დაცვა იმგვარად, რომ ზედამხედველებად მხოლოდ ქალები მუშაობდნენ. მონაწილე სახელმწიფოებმა ასევე უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია იმ მოთხოვნათა დაცვის შესახებ, რომელთა საფუძველზეც არასრულწლოვანი ბრალდებული გოგონები მოთავსებული უნდა იქნენ სრულწლოვანებისაგან განცალკევებით, აგრეთვე ინფორმაცია იმის შესახებ, არის თუ არა რაიმე განსხვავებული პირობები ბრალდებულ მამაკაცთა და ქალთა შორის, რეაბილიტაციისა და საგანმანათლებლო პროგრამებზე და აგრეთვე მეუღლესთან ან ნათესავებთან შეხვედრებზე ხელმისაწვდომობის ჩათვლით. პატიმრობაში მყოფი ორსული ქალები ყოველთვის უნდა სარგებლობდნენ მათი ღირსებისათვის შესაფერი ჰუმანური მოპყრობით და პატივისცემით, განსაკუთრებით მშობიარობის და ჩვილი ბავშვის მზრუნველობის პერიოდში; მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია როგორ ხორციელდება ასეთ დედებზე და მათ შვილებზე მზრუნველობა და აგრეთვე მათი სამედიცინო მომსახურება.

16. მე-12 მუხლთან დაკავშირებით მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია ნებისმიერი საკანონმდებლო დებულების ან პრაქტიკის შესახებ, რომელიც ზღუდავს ქალთა თავისუფალი გადაადგილების უფლებას, მაგალითად, ქმრების მიერ თავიანთი ცოლების ან მშობლების მიერ ზრდასრული ქალიშვილებისადმი განხორციელებული შეზღუდვები; ქალების მოგზაურობის იურიდიული ან ფაქტიური აკრძალვების შესახებ, მაგალითად, სრულწლოვანი ქალებისათვის პასპორტისა და სამგზავრო დოკუმენტების გაცემისათვის მესამე მხარის თანხმობა. მონაწილე სახელმწიფოებმა აგრეთვე უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია ასეთი კანონებისა და პრაქტიკის გაუქმების და მათგან ქალთა დაცვის მიზნით მიღებული ღონისძიებების შესახებ, შიდასახელმწიფო სასამართლო დაცვის საშუალებებზე ხელმისაწვდომობის მითითებით (იხ. ზოგადი კომენტარი №27, მე-6 და მე-18 პუნქტები).

17. მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა უზრუნველყონ თანაბარ საფუძველზე უცხოელი ქალებისათვის უფლების მინიჭება, წარმოადგინონ მიზეზები თავიანთი გასახლების წინააღმდეგ და მოითხოვონ მათი საქმის გადასინჯვა, როგორც ეს მე-13 მუხლითაა მოცემული. ამასთან დაკავ- შირებით მათ უნდა ჰქონდეთ შესაძლებლობა წარმოადგინონ ასეთი მიზეზები პაქტის წმინდა გენდერული ხასიათის დარღვევების საფუძველზე, ისევე, როგორც ეს ზემოთ, მე-10 და მე-11 პუნქტებშია მითითებული.

18. მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია, რომელიც კომიტეტს საშუალებას მისცემს დარწმუნდეს, რომ ქალები, მამაკაცებთან თანაბარ საფუძველზე, სარგებლობენ მართლმსაჯულებაზე ხელმისაწვდომობისა და სამართლიანი სასამართლო განხილვის უფლებით, რომელიც მე-14 მუხლითაა დადგენილი. კერძოდ, მონაწილე სახელმწიფოებმა კომიტეტს უნდა შეატყობინონ არსებული სამართლებრივი დებულებების შესახებ, რომლებიც ხელს უშლიან ქალების პირდაპირ და დამოუკიდებელ ხელმისაწვდომობას სასამართლოებზე (იხ. ინფორმაცია №202/1986, ატო დელ აველიანალი პერუს წინააღმდეგ, 1988 წლის 28 ოქტომბრის მოსაზრებები); შეუძლიათ თუ არა ქალებს მამაკაცებთან თანაბარ საფუძველზე ჩვენება მისცენ მოწმის სტატუსით; და, ხორციელდება თუ არა ღონისძიებები ქალთა ინტერესების გათვალისწინებით იურიდიულ დახმარებაზე ხელმისაწვდომობის უზრუნველსაყოფად, კერძოდ საოჯახო საქმეების განხილვისას. მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია იმის შესახებ, ხომ არა აქვთ ჩამორთმეული ქალთა გარკვეულ კატეგორიას მე-14 მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებული უდანაშაულობის პრეზუმფციის უფლება და აგრეთვე ინფორმაცია ღონის- ძიებათა შესახებ, რომლებიც განხორციელდა ამ სფეროში ნებისმიერი შეზღუდვის აღმოფხვრის მიზნით.

19. მე-16 მუხლით აღიარებულ თითოეული ადამიანის უფლება - ცნონ მისი სამართალსუბიექტობა - პირდაპირაა დაკავშირებული ქალებთან, რომლებსაც ხშირად უარს ეუბნებიან ამ უფლებაზე სქესის ან ოჯახური მდგომარეობის საფუძველზე. ეს უფლება გულისხმობს, რომ ქალთა უფლებამოსილება - ფლობდეს ქონებას, გააფორმოს კონტრაქტები ან განახორციელოს სხვა სამოქალაქო უფლებები - არ შეიძლება შეიზღუდოს ოჯახური მდგომარეობის ან რაიმე სხვა დისკრიმინაციულ საფუძველზე. იგი აგრეთვე გულისმობს, რომ არ შეიძლება ქალებს მოეპყრან როგორც საკუთრებას, რომელიც ქმრის გარდაცვალების შემდეგ სხვა საკუთრებასთან ერთად შეიძლება მის ნათესავებს გადაეცეს. სახელმწიფოებმა უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია კანონებისა და პრაქტიკის შესახებ, რომელიც ხელს უშლის ქალთა ან მათი საქმიანობის სრულუფლებიან იურიდიულ პირად აღიარებას და იმ ღონისძიებათა შესახებ, რომლებიც განხორციელდა კანონებისა და პრაქტიკის აღმოფხვრის მიზნით, რომლებიც ასეთ დამოკიდებულებას უშვებენ.

20. მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია, რომელიც კომიტეტს საშუალებას მისცემს შეაფასოს ნებისმიერი კანონმდებლობის ან პრაქტიკის ზემოქმედება, რომლითაც შეიძლება დაირღვეს მე-17 მუხლით დაცული ქალთა პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის ან სხვა უფლებები, მამაკაცებთან თანასწორობის საფუძველზე. ასეთი დარღვევის მაგალითი შეიძლება იყოს სიტუაცია, როდესაც ქალთა სამართლებრივი უფლებებისა და გარანტიების განსაზღვრისას, გაუპატიურებისაგან დაცვის ჩათვლით, ყურადღება ექცევა ქალთა სქესობრივ ცხოვრებას. სახელმწიფოთა მიერ ქალთა პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლებების შესაძლო დარღვევის მაგალითები დაკავშირებულია მათ რეპროდუქციულ ფუნქციებთან, მაგალითად, ქმრის თანხმობის მოთხოვნა სტერლიზაციის შესახებ გადაწყვეტილების მიღების დროს; ქალთა სტერილიზაციასთან დაკავშირებით საერთო მოთხოვნების არსებობა, მაგალითად, შვილების გარკვეული რაოდენობის ან გარკვეული ასაკის მიღწევის საფუძველზე; ან სახელმწიფოს მიერ მოთხოვნის დადგენა, რომლის საფუძველზეც ექიმებმა და სამედიცინო დარგის სხვა მუშაკებმა ინფორმაცია უნდა გადასცენ იმ ქალთა შესახებ, რომლებმაც აბორტი გაიკეთეს. ასეთ შემთხვევაში საფრთხის ქვეშ შეიძლება დადგეს პაქტით გათვალისწინებული სხვა უფლებებიც, მათ შორის მე-6 და მე-7 მუხლებით დადგენილი უფლებები. ქალთა პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლება შეიძლება დაირღვეს კერძო მხარეების მხრიდან, მაგალითად - დამსაქმებლების მიერ, რომლებიც სამსახურში მიღებამდე ორსულობის ტესტის გავლას მოითხოვენ. მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია ნებისმიერი კანონის და სახელმწიფო ან კერძო ღონისძიებების შესახებ, რომლებიც ხელყოფენ ქალთა მიერ მე-17 მუხლით აღიარებული უფლებების თანაბარ განხორციელებას და ასეთ დარღვევებთან ბრძოლის და მათგან ქალთა დაცვის მიზნით გატარებული ღონისძიებების შესახებ.

21. მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა განახორციელონ ღონისძიებები, რათა აზრის, სინდისის და რელიგიის თავისუფლება, ასევე რელიგიის ან მრწამსის საკუთარი შეხედულებისამებრ მიღების უფლება, - რელიგიის ან მრწამსის შეცვლისა და გამოხატვის თავისუფლების ჩათვლით, - უზრუნველყოფილი და დაცული იქნეს კანონით და პრაქტიკაში, თანაბარ საფუძველზე და ყოველგვარი დისკრიმინაციის გარეშე როგორც ქალების, ისე მამაკაცებისათვის. მე-18 მუხლით დაცული ეს თავისუფლებები არ შეიძლება დაექვემდებაროს რაიმე შეზღუდვას, გარდა პაქტით დაშვებული შეზღუდვებისა და არ შეიძლება მათი ხელყოფა, კერძოდ, წესებით, რომლებიც მოითხოვენ მესამე მხარეთა ნებართვას ან მამების, ქმრების, ძმების ან სხვათა ჩარევას. მე-18 მუხლზე მითითებით არ შეიძლება გამართლებულ იქნას ქალთა დისკრიმინაცია აზრის, სინდისის ან რელიგიის თავისუფლების მიმართებით; ამიტომ, მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია ქალთა მდგომარეობის შესახებ მათ მიერ აზრის, სინდისის და რელიგიის თავისუფლების განხორციელებასთან დაკავშირებით და მიუთითონ მათ ქალთა მიერ ამ თავისუფლებებით სარგებლობის შეზღუდვის აღმოფხვრის და მათი დისკრიმინაციისაგან დაცვის მიზნით გადადგმული ან გათვალისწინებული ნაბიჯების შესახებ.

22. მე-19 მუხლთან დაკავშირებით მონაწილე სახელმწიფოებმა კომიტეტს უნდა მიაწოდონ ინფორმაცია ნებისმიერი კანონის ან სხვა ფაქტორების შესახებ, რომლებმაც შესაძლოა დაბრკოლება შეუქმნან თანაბარ საფუძველზე ქალთა მიერ ამ დებულებით გათვალისწინებული თავიანთი უფლებების განხორციელებას. ვინაიდან ვულგარული და პორნოგრაფიული მასალის დაბეჭდვა და გავრცელება, სადაც ქალები და გოგონები ძალადობის ობიექტად არიან გამოსახულნი ან ღირსების შემლახველი ან არაადამიანური მოპყრობის დემონსტრირებას ახდენენ, ქალებისა და გოგონების მიმართ ასეთი მოპყრობის პროვოცირებას იწვევს და მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია ასეთი მასალების გამოქვეყნების ან გავრცელების შეზღუდვის მიზნით განხორციელებული სამართლებრივი ღონისძიებების შესახებ.

23. სახელმწიფოებს მოეთხოვებათ ერთნაირად მიუდგნენ მამაკაცებსა და ქალებს ქორწინებასთან დაკავშირებულ საკითხებში 23-ე მუხლის შესაბამისად, რაზედაც დაწვრილებითაა საუბარი №19 ზოგად კომენტარში (1990 წ.). მამაკაცებსა და ქალებს უფლება აქვთ დაქორწინდნენ მხოლოდ მათი თავისუფალი და სრული თანხმობის საფუძველზე, ხოლო სახელმწიფო ვალდებულია დაიცვას ამ უფლების თანაბარ საფუძველზე განხორციელება. ქორწინებაზე თავისუფალი არჩევანის მიღებაში ქალებს მრავალმა ფაქტორმა შეიძლება შეუშალოს ხელი. ერთ-ერთი დაკავშირებულია ქორწინების მინიმალურ ასაკთან. ასეთი ასაკი უნდა დაადგინოს სახელმწიფომ მამაკაცთა და ქალთა მიმართ თანაბარი კრიტერიუმების გამოყენებით. ამ კრიტერიუმებმა უნდა უზრუნველყონ ქალთა შესაძლებლობა მიიღონ გააზრებული გადაწყვეტილება რაიმე ძალდატანების გარეშე. ზოგიერთ სახელმწიფოში კიდევ ერთ ფაქტორს შეიძლება წარმოადგენდეს კანონმდებლობით ან ჩვეულებითი სამართლით გათვალისწინებული მოთხოვნა, რომლის საფუძველზეც ქორწინებაზე თანხმობას ქალის ნაცვლად მისი მეურვე იძლევა, რომელიც ჩვეულებრივ მამაკაცია, რითაც ქალის მხრიდან თავისუფალი არჩევანის გამორიცხვა ხდება.

24. კიდევ ერთი ფაქტორი, რომელმაც შეიძლება გავლენა მოახდინოს ქალის მიერ თავისუფალი და სრული თანხმობის საფუძველზე ქორწინების უფლების განხორციელებაზე, არის საზოგადოებაში არსებული წარმოდგენა, რომლის თანახმადაც, ქალები, რომლებიც გაუპატიურების მსხვერპლს წარმოადგენენ, შერცხვენილ ქალებად ითვლებიან, რაც მათ უბიძგებს თანხმობა მისცენ ქორწინებაზე. ქორწინებაზე ქალის თავისუფალი და სრული თანხმობის პრინციპი შესაძლოა აგრეთვე დაირღვეს კანონით, რომელიც მოძალადეს პასუხისმგებლობისაგან ათავისუფლებს ან ამსუბუქებს მის პასუხისმგებლობას თუ იგი თავის მსხვერპლზე დაქორწინდება. მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია იმის შესახებ, ითვალისწინებს თუ არა მათი კანონმდებლობა სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობის შემსუბუქებას ან მისგან განთავისუფლებას გაუპატიურების მსხვერპლზე დაქორწინების შემთხვევაში, ხოლო თუ მსხვერპლი არასრულწლოვანია - მცირდება თუ არა ქორწინების მინიმალური ასაკი, განსაკუთრებით იმ საზოგადოებებში, სადაც გაუპატიურების მსხვერპლს საზოგადოებისაგან გარიყვა ემუქრება. ქორწინების უფლებაზე შეიძლება გავლენა იქონიოს ქალთა განმეორებით ქორწინებაზე სახელმწიფოს მიერ შემოღებულმა შეზღუდვებმა, მაშინ როდესაც მამაკაცებზე ასეთი შეზღუდვები არ არსებობს. გარდა ამისა, მეუღლის არჩევის უფლება შეიძლება შეიზღუდოს კანონით ან პრაქტიკით, რომელიც ხელს უშლის რომელიმე რელიგიის მიმდევარი ქალის დაქორწინებას არარელიგიურ ან სხვა რელიგიის მიმდევარ მამაკაცზე. მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია ასეთი კანონებისა და პრაქტიკის შესახებ და ასეთი კანონების გაუქმების და პრაქტიკის აღმოფხვრის მიზნით მიღებულ ზომებზე, რომლებიც ხელყოფენ ქალთა უფლებას დაქორწინდნენ მხოლოდ მათი თავისუფალი და სრული თანხმობის საფუძველზე. უნდა აღინიშნოს, რომ ქორწინების უფლებასთან მიმართებით თანასწორი მიდგომა გულისხმობს, რომ პოლიგამია ამ პრინციპთან თავსებადი არ არის. პოლიგამია შეურაცხჰყოფს ქალის ღირსებას. იგი წარმოადგენს დაუშვებელ დისკრიმინაციას ქალთა მიმართ. აქედან გამომდინარე, იქ სადაც მას კვლავ აქვს ადგილი, იგი საბოლოოდ უნდა აღმოიფხვრას.

25. 23-ე მუხლის მე-4 პუნქტით გათვალისწინებული ვალდებულებების შესრულების მიზნით მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა უზრუნველყონ მეუღლეთა თანასწორობა ქორწინებაში ყოფნის დროს ბავშვებზე ზრუნვისა და მოვლის, მათი სულიერი და ზნეობრივი აღზრდის, ბავშვებისათვის მშობელთა მოქალაქეობისა და ქონების გადაცემის ან განკარგვის თვალსაზრისით, იქნება ეს ერთობლივი ცხოვრების დროს შეძენილი თუ მხოლოდ ერთ-ერთი მეუღლის კუთვნილი ქონება. მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა გადასინჯონ თავიანთი კანონმდებლობა იმ კუთხით, რომ უზრუნველყოფილი იქნეს ქორწინებაში მყოფი ქალების თანაბარი უფლებები აუცილებლობის შემთხვევაში ასეთი ქონების ფლობასა და განკარგვაზე. გარდა ამისა, მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა უზრუნველყონ დისკრიმინაციის დაუშვებლობა ქორწინების დროს სქესის ნიშნით მოქალაქეობის მიღებასთან ან დაკარგვასთან, ქვეყანაში ცხოვრების უფლებასთან და თითოეული მეუღლის მიერ თავიანთი პირველადი გვარის შენარჩუნების უფლებასთან ან თანაბარ საფუძვლებზე ახალი გვარის შერჩევაში მონაწილეობასთან დაკავშირებით. ქორწინებაში თანასწორობა ნიშნავს, რომ ქმარი და ცოლი ოჯახში თანაბრად უნდა ინაწილებდნენ პასუხისმგებლობებსა და უფლებებს.

26. მონაწილე სახელმწიფოებმა აგრეთვე უნდა უზრუნველყონ თანასწორობა განქორწინების დროს, რაც გამორიცხავს ქორწინების შეწყვეტის შესაძლებლობას მხოლოდ ერთი მხარის მიერ. გაყრისა და ქორწინების გაუქმების საფუძვლები ერთნაირი უნდა იყოს მამაკაცებისა და ქალებისათვის, ისევე როგორც ქონების, ალიმენტების და ბავშვებზე მეურვეობასთან დაკავშირებით მიღებული გადაწყვეტილებები. ბავშვებსა და ცალკე მცხოვრებ მშობელს შორის კონტაქტის საკითხზე მიღებული გადაწყვეტილება მიღებულ უნდა იქნეს ყველა მხარის ინტერესების თანაბარი გათვალისწინების საფუძველზე. ქალებსაც უნდა ჰქონდეთ მემკვიდრეობაზე მამაკაცების თანაბარი უფლება, თუ ქორწინების შეწყვეტის მიზეზს ერთ-ერთი მეუღლის გარდაცვალება წარმოადგენს.

27. 23-ე მუხლის კონტექსტში ოჯახის შესახებ დებულებათა განხორციელებისას განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს ოჯახის სხვადასხვა ფორმის ცნების აღიარებას, დაურეგისტრირებელი წყვილების და მათი შვილების და მარტოხელა მშობლების და მათი შვილების ჩათვლით, და ასეთ სიტუაციებში ქალთა თანასწორობის უზრუნველყოფას (იხ. ზოგადი კომენტარი №19, პუნქტი 2). მარტოხელა მშობელთა ოჯახები ხშირად წარმოადგენენ მარტოხელა დედებს ერთი ან რამოდენიმე ბავშვით და მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია თუ რა ღონისძიებები ხორციელდება მათ მხარდასაჭერად, რათა მათ შეასრულონ მშობლის ვალდებულებები ანალოგიურ მდგომარეობაში მყოფ მამაკაცებთან თანასწორობის საფუძველზე.

28. მონაწილე სახელმწიფოთა ვალდებულება ბავშვთა დაცვასთან დაკავშირებით (მუხლი 24) ერთნაირად უნდა შესრულდეს ვაჟებისა და გოგონების მიმართ. მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია გოგონათა და ვაჟების მიმართ განათლების, კვების და ჯანდაცვის სფეროში თანაბარი მიდგომის უზრუნველყოფის მიზნით გატარებული ღონისძიებების შესახებ და კომიტეტს წარუდგინონ გაშლილი მონაცემები ამ საკითხებზე. მონაწილე სახელმწიფოებმა საკანონმდებლო და სხვა შესაბამისი ღონისძიებების მეშვეობით უნდა აღმოფხვრან ნებისმიერი კულტურული ან რელიგიური სახის პრაქტიკა, რომელიც საფრთხეს უქმნის გოგონათა თავისუფლებას და კეთილდღეობას.

29. საჯარო საქმეთა წარმოებაში მონაწილეობის უფლება თანაბარ საფუძველზე ყველგან სრულად არ ხორციელდება. მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა უზრუნველყონ, რომ კანონი, მამაკაცებთან თანასწორობის საფუძველზე, უზრუნველყოფდეს ქალებისათვის 25-ე მუხლით გათვალისწინებულ უფლებებს, და ვალდებულნი არიან განახორციელონ ეფექტური და პოზიტიური ღონისძიებები ქალების საჯარო საქმეთა წარმოებაში მონაწილეობისა და სახელმწიფო სამსახურში მუშაობის წახალისებისა და უზრუნველყოფის მიზნით, პოზიტიური დისკრიმინაციის შესაბამისი ღონისძიებების ჩათვლით. ხმის უფლების მქონე ყველა პირისათვის ამ უფლების განხორციელების მიზნით სახელმწიფოთა მიერ განხორციელებული ეფექტური ღონისძიებები არ უნდა იყოს დისკრიმინაციული სქესის ნიშნით. კომიტეტი მონაწილე სახელმწიფოებისაგან მოითხოვს წარმოადგინონ სტატისტიკური ინფორმაცია არჩევით თანამდებობებზე ქალთა პროცენტული რაოდენობის შესახებ, საკანონმდებლო ორგანოებისა და აგრეთვე საჯარო სამსახურისა და სასამართლო ხელისუფლების მაღალი რანგის მოხელეთა ჩათვლით.

30. ქალთა მიმართ დისკრიმინაცია ხშირად თანხვდება სხვა ნიშნით დიკრიმინაციას, როგორიცაა რასა, კანის ფერი, ენა, რელიგია, პოლიტიკური ან სხვა შეხედულებები, ეროვნება და სოციალური წარმომავლობა, ქონებრივი მდგომარეობა, დაბადება ან სხვა სტატუსი. მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა განიხილონ, თუ რა ზემოქმედებას ახდენს ქალებზე სხვა გარემოებების საფუძველზე გამოვლენილი დისკრიმინაცია და თავიანთ ინფორმაციაში მიუთითონ მათ შედეგებთან ბრძოლის მიზნით განხორციელებული ღონისძიებების შესახებ.

31. 26-ე მუხლით დაცული კანონის წინაშე თანასწორობისა და დისკრიმინაციისაგან თავისუფლების უფლება სახელმწიფოებისაგან მოითხოვს სახელმწიფო და კერძო დაწესებულებების მიერ განხორციელებული დისკრიმინაციის წინააღმდეგ ზომების მიღებას ყველა სფეროში. 26-ე მუხლს არღვევს ქალთა მიმართ დისკრიმინაცია ისეთ საკითხებში, როგორიცაა სოციალური უზრუნველყოფა (შეტყობინება №№172/84, ბროეკსი ნიდერლანდების წინააღმდეგ, 1987 წლის 9 აპრილის მოსაზრებები; 182/84, ზვაან დე ვრიესი ნიდერლანდების წინააღმდეგ, 1987 წლის 9 აპრილის მოსაზრებები; 218/1986, ვოსი ნიდერლანდების წინააღმდეგ, 1989 წლის 29 მარტის მოსაზრებები), აგრეთვე მოქალაქეობასთან და სხვა ქვეყანაში არამოქალაქეთა უფლებების სფერო (შეტყობინება №035/1978, აუმირუდი-ზიფრა და სხვები მავრიკიის წინააღმდეგ, 1981 წლის 9 აპრილის მოსაზრებები). ეგრეთწოდებული „პატივისა და ღირსების მოტივით“ ჩადენილი დანაშაულები, რომლებიც დაუსჯელი რჩება, პაქტის სერიოზულ დარღვევას წარმოადგენენ, კერძოდ მე-6, მე-14 და 26-ე მუხლების. კანონები, რომლებიც მეუღლის ღალატის ან სხვა სამართალდარღვევისთვის ქალებისათვის მამაკაცებთან შედარებით უფრო მკაცრ სასჯელს ითვალისწინებენ, ასევე არღვევენ თანასწორი მოპყრობის პრინციპს. მონაწილე სახელმწიფოთა მოხსენებების განხილვისას კომიტეტი ხშირად აღნიშნავდა, რომ ქალთა საგულისხმო ნაწილი მუშაობს ისეთ სფეროებში, რომლებზეც არ ვრცელდება შრომითი კანონმდებლობის დაცვითი ღონისძიებები და რომ არსებული ჩვეულებები და ტრადიციები ქალთა მიმართ დისკრიმინაციულ ხასიათს ატარებენ, განსაკუთრებით მაღალანაზღაურებად სამუშაოზე ხელმისაწვდომობისა და თანაბარი ღირებულების შრომისათვის თანაბარი ანაზღაურების თვალსაზრისით. მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა გადახედონ თავიანთ კანონმდებლობასა და პრაქტიკას და განახორციელონ ყველა საჭირო ღონისძიება ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის აღმოსაფხვრელად ყველა სფეროში, მაგალითად, კერძო დაწესებულებებისათვის დისკრიმინაციული მიდგომების აკრძალვა ისეთ სფეროებში, როგორიცაა - დასაქმება, განათლება, პოლიტიკური საქმიანობა და საცხოვრებლით უზრუნველყოფა, საქონლისა და მომსახურების მიწოდება. მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია ყველა ამ ღონისძიებათა შესახებ და სამართლებრივი დაცვის საშუალებების შესახებ, რომლებიც ასეთი დისკრიმინაციის შედეგად დაზარალებულებისათვის არსებობს.

32. უფლებები, რომლითაც პაქტის 27-ე მუხლის საფუძველზე უმცირესობებისადმი განკუთვნილი პირები სარგებლობენ ენის, კულტურისა და რელიგიის მიმართებით, უფლებას არ აძლევს რომელიმე სახელმწიფოს, ჯგუფს ან პირს დაარღვიოს პაქტით გათვალისწინებული ქალთა რომელიმე უფლება, კანონით თანაბარი დაცვის უფლების ჩათვლით. სახელმწიფოებმა უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია ნებისმიერი საკანონმდებლო თუ ადმინისტრაციული პრაქტიკის შესახებ უმცირესობებზე მიკუთვნებასთან დაკავშირებით, რაც შეიძლება არღვევდეს ქალთა თანასწორობას პაქტის შესაბამისად (შეტყობინება №24/1977, ლავლეისი კანადის წინააღმდეგ, 1981 წლის მოსაზრებები) და პაქტით გათვალისწინებული ყველა სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების განხორციელებისას მამაკაცთა და ქალთა თანასწორობის მიზნით მათ მიერ მიღებული ან გათვალისწინებული ღონისძიებების შესახებ. ანალოგიურად, მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა წარმოადგინონ ინფორმაცია უმცირესობათა თემების კულტურულ და რელიგიურ პრაქტიკასთან დაკავშირებული მათი პასუხისმგებლობის შესრულების მიზნით გატარებული ღონისძიებების შესახებ, რომლებიც ქალთა უფლებებს ეხება. თავიანთ მოხსენებებში მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა გააშუქონ ქალთა წვლილი მათი თემების კულტურულ ცხოვრებაში.

_____________________

1. იხ. გენერალური ასამბლეის ოფიციალური დოკუმენტები, ოცდამეცხრამეტე სესია, დამატება №40 (A/ 39/40), დანართი VI, ზოგადი კომენტარი №12 (21) (მუხლი 21), აგრეთვე ჩართულია დოკუმენტში CCPR/C/21/ Rev.1; იქვე, ორმოცდამეხუთე სესია, დამატება №40 (A/45/40), ტ. II, დანართი IX. ინფორმაცია №167/1984 (ბერნარ ომინაიაკი, ლუბიკონ ლეიკ ბენდის ბელადი კანადის წინააღმდეგ), დასკვნები მიღებულია 1990 წლის 26 მარტს. 2 იქვე, ორმოცდამესამე სესია, დამატება №40 (A/43/40), დანართი VII, განყ. C, ინფორმაცია №197/1985 (კიტოკი შვედეთის წინააღმდეგ), დასკვნები მიღებულია 1988 წლის 27 ივლისს. 3 იქვე, ორმოცდამეორე სესია, დამატება №40 (A/42/40), დანართი VIII, განყ. D, ინფორმაცია №182/1984 (ფ. ჰ. ზვაან დე ვრიესი ნიდერლანდების წინააღმდეგ), დასკვნები მიღებულია 1987 წლის 9 აპრილს; იქვე, განყ. C, ინფორმაცია №180/1984 (ლ. გ. დენინგი ნიდერლანდების წინააღმდეგ, დასკვნები მიღებულია 1987 წლის 9 აპრილს). 4 იქვე, ორმოცდამეოთხე სესია, დამატება №40 (A/45/40), ტომი II, განყ. A, ინფორმაცია №220/1987 (ტ.კ. საფრანგეთის წინააღმდეგ), 1989 წლის 8 ნოემბრის გადაწყვეტილება; იქვე, განყ. B, ინფორმაცია №222/1987 (მ.კ. საფრანგეთის წინააღმდეგ), 1989 წლის 8 ნოემბრის გადაწყვეტილება.

2. იქვე, ორმოცდამესამე სესია, დამატება №40 (A/43/40), დანართი VII, განყ. C, ინფორმაცია №197/1985 (კიტოკი შვედეთის წინააღმდეგ), დასკვნები მიღებულია 1988 წლის 27 ივლისს.

3. იქვე, ორმოცდამეორე სესია, დამატება №40 (A/42/40), დანართი VIII, განყ. D, ინფორმაცია №182/1984 (ფ. ჰ. ზვაან დე ვრიესი ნიდერლანდების წინააღმდეგ), დასკვნები მიღებულია 1987 წლის 9 აპრილს; იქვე, განყ. C, ინფორმაცია №¹180/1984 (ლ. გ. დენინგი ნიდერლანდების წინააღმდეგ, დასკვნები მიღებულია 1987 წლის 9 აპრილს).

4. იქვე, ორმოცდამეოთხე სესია, დამატება ¹40 (A/45/40), ტომი II, განყ. A, ინფორმაცია №220/1987 (ტ.კ. საფრანგეთის წინააღმდეგ), 1989 წლის 8 ნოემბრის გადაწყვეტილება; იქვე, განყ. B, ინფორმაცია №222/1987 (მ.კ. საფრანგეთის წინააღმდეგ), 1989 წლის 8 ნოემბრის გადაწყვეტილება.

5. იხ. ზემოთ, შენიშვნა 1-ლი და მე-2, ინფორმაცია №167 (ბერნარ ომინაიაკი, ლუბიკონ ლეიკ ბენდის ბელადი კანადის წინააღმდეგ), დასკვნები მიღებულია 1990 წლის 26 მარტს, და ინფორმაცია №197/1985 (კიტოკი შვედეთის წინააღმდეგ), დაკვნები მიღებულია 1988 წლის 27 ივლისს.

(UN doc.E/CN.4/1987/17, დანართი; და Human Rights Quarterly, ტ.19 (1987), გვ.122-135)

ნაწილი I: მონაწილე სახელმწიფოების ვალდებულებათა ბუნება და ფარგლები

A. ზოგადი შენიშვნები

1. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის განუყოფელი ნაწილია. ისინი კონკრეტული სახელშეკრულებო ვალდებულებების საგანს წარმოადგენენ სხვადასხვა საერთაშორისო ხელშეკრულებებში, ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის ჩათვლით.

2. ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტი, სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტთან და ფაკულტატურ ოქმთან ერთად, 1976 წელს შევიდა ძალაში. ეს პაქტები ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის დებულება- თა შემდგომ განვითარებას ემსახურებიან: ეს დოკუმენტები წარმოადგენენ ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ბილს.

3. ვინაიდან ადამიანის უფლებები და ძირითადი თავისუფლებები განუყოფელი და ურთიერთდამოკიდებულია, თანაბარი ყურადღებითა და დაუყოვნებლივ უნდა იქნეს განხილული როგორც სამოქალაქო და პოლიტიკური, ისე ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების განხორიციელების, წახალისებისა და დაცვის საკითხები.

4. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების საერთაშორისო პაქტი (შემდგომში პაქტი), საერთაშორისო სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ ვენის კონვენციის შესაბამისად (ვენა, 1969 წ), კეთილსინდისიერად უნდა განიმარტებოდეს ობიექტისა და მიზნის, ჩვეულებრივი მნიშვნელობის, მოსამზადებელი სამუშაოების და შესაბამისი პრაქტიკის გათვალისწინებით.

5. პაქტის განხორცილების და მონაწილე სახელმწიფოთა მიღწევების მონიტორინგის პროცესში გათვალისწინებულ უნდა იქნეს შესაბამისი სპეციალიზირებული ორგანოების, ასევე გაერ- თიანებული ერების ორგანოების და სამთავრობოთაშორისო ორგანიზაციების გამოცდილება, ადამიანის უფლებათა სფეროში მომუშავე გაეროს სამუშაო ჯგუფების და სპეციალური მომხსენებლების ჩათვლით.

6. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების მიღწევა სხვადასხვა პოლიტიკურ პირობებშია შესაძლებელი. სრული განხორციელების ერთიანი გზა არ არსებობს. წარმატებები და წარუმატებლობა შეინიშნება როგორც საბაზრო, ისე არასაბაზრო ეკონომიკაში, როგორც ცენტრალიზებულ, ისე დეცენტრალიზებულ პოლიტიკურ წყობაში.

7. მონაწილე სახელმწიფოები, მათ მიერ პაქტით აღებული ვალდებულებების შესასრულებლად, ყველა დროს უნდა მოქმედებდნენ კეთილსინდისიერად.

8. მიუხედავად იმისა, რომ პაქტით აღარებული უფლებების სრული განხორციელება თანდათანობით უნდა მოხდეს, ზოგიერთი უფლების გამოყენება შესაძლებელია დაუყოვნებლივ გახდეს სასამართლო დაცვის საგანი, მაშინ როდესაც ზოგიერთი უფლების სასამართლო დაცვა შეიძლება დროთა განმავლობაში გახდეს შესაძლებელი.

9. არასამთავრობო ორგანიზაციებს შეუძლიათ მნიშვნელოვანი როლი შეასრულონ პაქტის განხორციელების ხელშეწყობაში. ამ როლის შესრულებაში მათ დახმარება უნდა გაუწიონ როგორც ეროვნულ, ისე საერთაშორისო დონეზე.

10. მონაწილე სახელმწიფოები მათ მიერ პაქტით აღებული ვალდებულებების დაცვაზე ანგარიშვალდებულნი არიან როგორც საერთაშორისო საზოგადოებრიობის, ისე თავიანთი ხალხის წინაშე.

11. ამრიგად, ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების განხორციელებაში წარმატების მისაღწევად აუცილებელია შეთანხმებული ძალისხმევა ეროვნულ დონეზე ამ პროცესში საზოგადოების ყველა სექტორის მონაწილეობით. მოსახლეობის მონაწილეობა აუცილებელია ყველა ეტაპზე, სახელმწიფო სტრატეგიების ჩამოყალიბების, განხორციელებისა და განხილვის ჩათვლით.

12. პაქტის საფუძველზე აღებულ ვალდებულებათა შესრულების ზედამხედველობა უნდა მოხდეს თანამშრომლობისა და დიალოგის სულისკვეთებით. ამ მიზნით, მონაწილე სახელმწიფოების მოხსენებების განხილვისას, ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტმა, შემდგომში „კომიტეტი“, უნდა გააანალიზოს პაქტით აღიარებული უფლებების განხორციელების ხელშემშლელი მიზეზები და ფაქტორები, და იქ, სადაც ეს შესაძლებელია, მიუთითოს შესაძლო გადაჭრის გზებზე. ასეთი მიდგომა არ გამორიცხავს იმის კონსტანტაციას, რომ მონაწილე სახელმწიფო არ ასრულებს პაქტიდან გამომდინარე მის ვალდებულებებს, თუ არსებული ინფორმაცია ასეთი დასკვნის გაკეთების საშუალებას იძლევა.

13. მონაწილე სახელმწიფოთა მიერ პაქტის შესრულების შეფასებისას, პაქტის მონიტორინგის ყველა ორგანომ განსაკუთრებული ყურადღება უნდა დაუთმოს დისკრიმინაციის დაუშვებლობის და კანონის წინაშე თანასწორობის პრინციპებს.

14. განვითარების მიზნით პაქტით აღიარებული უფლებების თანდათანობითი განხორციელების მნიშვნელობის გათვალისწინებით, განსაკუთრებული ყურადღება უნდა დაეთმოს ღარიბ და არახელსაყრელ მდგომარეობაში მყოფ სხვა ჯგუფების ცხოვრების დონის გაუმჯობესების ღონისძიებებს, იმის გთვალისწინებით, რომ მკვიდრი ხალხების და უმცირესობების კულტურული უფლებების დაცვას შესაძლოა განსაკუთრებული ღონისძიებები დასჭირდეს.

15. პაქტის მიზნების მიღწევის მიზნით საერთაშორისო თანამეგობრობის მიერ გაწეული ძალისხმევის შეფასებისას გავალისწინებულ უნდა იქნეს საერთაშორისო ეკონომიკურ ურთიერთობებში არსებული ტენდენციები.

B. პაქტის II ნაწილთან კონკრეტულად დაკავშირებული განმარტებითი პრინციპები.

მუხლი 2(1): „გადადგას ნაბიჯები... ყველა სათანადო საშუალებებით, კანონმდებლობის მიღების ჩათვლით“

16. ყველა მონაწილე სახელმწიფოს აქვს ვალდებულება დაუყოვნებლივ დაიწყოს ნაბიჯების გადადგმა პაქტით აღიარებული უფლებების სრული განხორციელების მიზნით.

17. ეროვნულ დონეზე პაქტით დაკისრებული ვალდებულებების შესრულების მიზნით, მონაწილე სახელმწიფოები იყენებენ ყველა შესაბამის საშუალებას, საკანონმდებლო, ადმინისტრაციული, სასამართლო, ეკონომიკური, სოციალური და საგანმანათლებლო ღონისძიებების ჩათვლით, რომლებიც უფლებათა ბუნებას შეესაბამებიან.

18. პაქტის ვალდებულებების შესასრულებლად მხოლოდ საკანონმდებლო ღონისძიებები საკმარისი არ არის. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ მე-2(1) მუხლი ხშირად მოითხოვს საკანონმდებლო ზომების მიღებას, როდესაც მოქმედი კანონმდებლობა ეწინააღმდეგება პაქტის საფუძველზე ნაკისრ ვალდებულებებს.

19. მონაწილე სახელმწიფოები უზრუნველყოფენ სამართლებრივი დაცვის ეფექტურ საშუალებებს, მათ შორის, სათანადო შემთხვევებში, სასამართლო დაცვას.

20. კონკრეტულ სახელმწიფოში გამოყენებული საშუალებების მიზანშეწონილობა მონაწილე სახელმწიფოს მიერ უნდა დადგინდეს და იგი წარმოადგენს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ეკონომიკური და სოციალური საბჭოს განხილვის საგანს, კომიტეტის დახმარებით. ასეთი განხილვა უნდა ჩატარდეს სხვა ორგანოების კომპეტენციისათვის ზიანის მიყენების გარეშე, რომლებიც გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდების შესაბამისად არიან ჩამოყალიბებულნი.

„უფლებების თანდათანობითი, სრული განხორციელება“

21 ვალდებულება ,,უფლებების თანდათანობითი, სრული განხორციელება” მონაწილე სახელმწიფოებისაგან მოითხოვს რაც შეიძლება სწრაფი ტემპებით ისწრაფვოდნენ უფლებათა განხორციელებისაკენ. არცერთ შემთხვევაში არ შეიძლება ეს ვალდებულება განმარტებულ იქნეს როგორც სახელმწიფოებისათვის უფლების მინიჭება - განუსაზღვრელი ვადით გადადონ უფლებათა სრული განხორციელებისათვის საჭირო ღონისძიებათა განხორციელება. პირიქით, ყველა მონაწილე სახელმწიფო ვალდებულია დაუყოვნებლივ დაიწყოს პაქტის საფუძველზე მათ მიერ აღებულ ვალდებულებათა შესრულებისათვის საჭირო ღონისძიებების განხორციელება.

22. პაქტის საფუძველზე აღებული ზოგი ვალდებულება, როგორიცაა დისკრიმინაციის აკრძალვა მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტში, ყველა მონაწილე სახელმწიფოსაგან სრულ და დაუყოვნებელ იმპლემენტაციას მოითხოვს.

23. თანდათანობითი განხორციელება ვალდებულება რესურსების გაზრდისაგან დამოუკიდებლად არსებობს; იგი მოითხოვს არსებული რესურსების ეფექტურ გამოყენებას.

24. თანდათანობითი იმპლემენტაცია შესაძლებელია მიღწეულ იქნეს არა მხოლოდ რესურსების ზრდის მეშვეობით, არამედ აგრეთვე საზოგადოებრივი პოტენციალის განვითარების გზით, რომელიც საჭიროა იმისათვის, რომ თითოეულმა ადამიანმა შეძლოს პაქტით აღიარებლი უფლებების განხორციელება.

„არსებული რესურსების მაქსიმალური გამოყენებით“

25. მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან, მათი ეკონომიკური განვითარების დონის მიუხედავად, უზრუნველყონ ყველა ადამიანისათვის სასიცოცხლოდ აუცილებელი მინიმალური უფლებების პატივისცემა.

26. „არსებული რესურსები“ მიუთითებს სახელმწიფოს შიგნით არსებლ რესურსებზე და იმ რესურსებზე, რომელთა მოპოვებაც შესაძლებელია საერთაშორისო საზოგადოებისაგან საერთაშორისო თანამშრომლობისა და დახმარების გზით.

27. პაქტით აღიარებული უფლებების განსახორციელებლად მისაღები სათანადო ღონისძიებების განსაზღვრისას ყურადღება უნდა მიექცეს არსებული რესურსების სამართლიან და ეფექტურ გამოყენებას და მათზე ხელმისაწვდომობას.

28. არსებული რესურსების გამოყენებისას სათანადო პრიორიტეტი უნდა მიენიჭოს პაქტით აღიარებული უფლებების განხორციელებას, სადაც გათვალისწინებული იქნება თითოეული ადამიანისათვის სასიცოცხლო მოთხოვნების დაკმაყოფილების და ასევე ძირითად მომსახურებათა უზრუნველყოფა.

„დამოუკიდებლად და საერთაშორისო დახმარებისა და თანამშრომლობის გზით, განსაკუთრებით, ეკონომიკურ და ტექნიკურ სფეროში“

29. საერთაშორისო თანამშრომლობის და დახმარების ფარგლებში, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდების (55 და 56 მუხლები) და პაქტის შესაბამისად, პრიორიტეტულ საკითხად განიხილება ყველა უფლების და ძირითადი თავისუფლების განხორციელება - ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული და ასევე სამოქალაქო და პოლიტიკური.

30. საერთაშორისო თანამშრომლობა და დახმარება მიმართული უნდა იყოს ისეთ სოციალურ და საერთაშორისო წესრიგზე, რომლის დროსაც შესაძლებელი იქნება პაქტით აღიარებული უფლებების და თავისუფლებების სრული განხორციელება (იხ. აგრეთვე ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის 28-ე მუხლი).

31. პოლიტიკურ, ეოკონომიკურ და სოციალურ სისტემებში არსებული განსახვავებების მიუხედავად, სახელმწიფოები ერთმანეთთან თანამშრომლობენ სოციალურ, ეკონომიკურ და კულტურულ სფეროში საერთაშორისო განვითარების წახალისების მიზნით, კერძოდ, განვითარებად ქვეყნებში ეკონომიკური ზრდისთვის, ამ განსხვავებებზე დაფუძნებული რაიმე სახის დისკრიმინაციის გარეშე.

32. პაქტით აღიარებული ვალდებულებების განხორციელებაში დახმარებისა და თანამშრომლობის უზრუნველყოფის მიზნით მონაწილე სახელმწიფოები ღებულობენ ზომებს საერთაშორისო მექანიზმების გამოყენებით.

33. საერთაშორისო თანამშრომლობა და დახმარება ეფუძნება სახელმწიფოთა სუვერენულ თანასწორობას და მიზანად ისახავს პაქტით აღიარებული უფლებების განხორციელება.

34. საერთაშორისო თანამშრომლობის და დახმარების განხორციელებისას, მე-2(1) მუხლის შესაბამისად, გათვალისწინებულ უნდა იქნეს საერთაშორისო ორგანიზაციების როლი და არასამთავრობო ორგანიზაციების წვლილი.

მუხლი 2(2): დისკრიმინაციის დაუშვებლობა

35. მუხლი 2(2) მოითხოვს დაუყოვნებელ განხორციელებას და ითვალისწინებს მყარი გარანტიების არსებობას მონაწილე სახელმწიფოების მხრიდან. ამასთან დაკავშირებით, იგი უნდა ექვემდებარებოდეს სასამართლო ორგანოების კონტროლს და სასამართლო დაცვის სხვა პროცედურებს.

36. მე-2(2) მუხლში ჩამოთვლილი დისკრიმინაციის გარემოებები ამომწურავი არ არის.

37. გახდება რა პაქტის მონაწილე, სახელმწიფომ უნდა აღკვეთოს დე იურე დისკრიმინაცია ნებისმიერი დისკრიმინაციული სახის კანონის, დებულებების და პრაქტიკის (როგორც მოქმედების, ასევე უმოქმედობის აქტები) გაუქმებით, რომლებიც გავლენას ახდენენ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებებით სარგებლობაზე.

38. დე ფაქტო დისკრიმინაცია, რომელსაც ადგილი აქვს ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებებით არათანაბარი სარგებლობის შედეგად, რესურსების ნაკლებობის ან სხვა მიზეზების გამო, რაც შეიძლება სწრაფად უნდა შეწყდეს.

39. სპეციალური ღონისძიებები, რომელსაც ღებულობენ მხოლოდ გარკვეული ჯგუფების ან პირთა მდგომარეობის სათანადო გაუმჯობესების მიზნით, რომლებიც ასეთ დაცვას საჭიროებენ და რომლებიც შესაძლოა საჭირო გახდეს ამ ჯგუფების და პირთა მიერ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებებით თანაბარი სარგებლობისათვის, არ ითვლება დისკრიმინაციულად იმ პირობით, რომ ეს ღონისძიებები არ გამოიწვევენ სხვადასხვა ჯგუფებისათვის სხვადასხვა უფლებების შენარჩუნებას და ამ ღონისძიებათა გამოყენება არ გაგრძელდება გათვალისწინებული მიზნების მიღწევის შემდეგ.

40. მუხლი 2(2) სახელმწიფოებისაგან მოითხოვს კერძო პირებსა და სტრუქტურებს აუკრ- ძალონ დისკრიმინაციული საქმიანობა საზოგადოებრივი ცხოვრების ნებისმიერ სფეროში.

41. მე-2(2) მუხლის გამოყენებისას, სათანადო ყურადღება უნდა მიექცეს ყველა შესაბამის საერთაშორისო დოკუმენტს, რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ დეკლარაციისა და კონვნეციის ჩათვლით, ასევე აღნიშნული კონვენციია საფუძველზე ჩამოყალიბებულ საზედამხედველო კომიტეტის საქმიანობას (CERD).

მუხლი 2(3): პირები, რომლებიც არ არიან განვითარებადი ქვეყნების მოქალაქეები

42. ზოგადად პაქტი ეხება როგორც მოქალაქეებს, ისე არა მოქალაქეებს.

43. მე-2 მუხლის მე-3 პუნქტის მიზანია კოლონიალიზმის დროს დამკვიდრებული გარკვეული ეკონომიკური ჯგუფების გაბატონების დასრულება, რომლებიც მოქალაქეები არ არინ. ამის შუქზე, მე-2(3) მუხლში მოცემულ გამონაკლისს უფრო ვიწრო განმარტება უნდა მიეცეს.

44. მე-2(3) მუხლის ეს ვიწრო განმარტება კერძოდ ეხება ეკონომიკური უფლებების ცნებას და განვითარებადი ქვეყნების ცნებას. ეს უკანასკნელი ცნება აღნიშნავს იმ ქვეყნებს, რომლებმაც მოიპოვეს დამოუკიდებლობა და გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მიერ დადგენილ განვითარებადი ქვეყნების შესაბამის კლასიფიკაციაში ხვდებიან.

მუხლი 3: თანასწორი უფლებები მამაკაცებისა და ქალებისათვის

45. მე-3 მუხლის გამოყენებისას სათანადო ყურადღება უნდა მიექცეს ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ დეკლარაციასა და კონვენციას და სხვა სათანადო დოკუმენტებს, აგრეთვე საზედამხედველო კომიტეტის საქმიანობას, რომელიც აღნიშნული კონვენციის (CEDAW) საფუძველზეა ჩამოყალიბებული.

მუხლი 4: შეზღუდვები

46. მე-4 მუხლი თავიდანვე გამიზნული იყო ინდივიდუალურ პირთა დაცვაზე და არა სახელმწიფოებისთვის ამ უფლებათა შეზღუდვების დაწესებაზე ხელშესაწყობად.

47. აღნიშნული მუხლი არ ითვალისწინებს შეზღუდვების დაწესებას უფლებებზე, რომელიც ეხება ინდივიდის მატერიალურ არსებობას ან ფიზიკურ გადარჩენას, ასევე პიროვნების ხელშეუხებლობას.

„კანონით დადგენილი”¹

48. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების გამოყენებაზე შეზღუდვის შემოღება დასაშვებია მხოლოდ ზოგადი გამოყენების ერვნული კანონით, რომელიც არ ეწინააღმდეგება პაქტს და ძალაშია შეზღუდვის შემოღების დროს.

49. კანონები, რომლებიც შეზღუდვებს აწესებენ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებებით სარგებლობაზე, არ უნდა იყოს თვითნებური, არაგონივრული ან დისკრიმინაციული ხასიათის.

50. სამართლებრივი ნორმები, რომლებიც ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებს ზღუდავენ, მკაფიო და ყველასათვის გასაგები უნდა იყოს.

51. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებებით სარგებლობაზე უკანონო ან გადაჭარბებული შეზღუდვების შემოღების წინააღმდეგ სათანადო გარანტიები და სამართლებრივი დაცვის ეფექტური მექანიზმები კანონით უნდა იქნეს უზრუნველყოფილი.

„საერთო კეთილდღეობის ხელშეწყობა“

52. ეს გამოთქმა განიხილება როგორც მთლიანად ხალხის კეთილდღეობისათვის ხელშეწყობა. „დემოკრატიულ საზოგადოებაში“²

53. გამოთქმა „დემოკრატიულ საზოგადოებაში“ განმარტებულ უნდა იქნეს როგორც დამატებითი ამკრძალავი პირობა შეზღუდვის შემოღებისათვის.

54. სახელმწიფომ, რომელიც შეზღუდვებს აწესებს, ვალდებულია მოახდინოს იმის დემონსტრირება, რომ შეზღუდვები ხელს არ შეუშლის საზოგადოების დემოკრატიულ ფუნქციონირებას.

55. მიუხედავად იმისა, რომ დემოკრატიული საზოგადოების ერთიანი მოდელი არ არსებობს, საზოგადოება, რომელიც აღიარებს და პატივს სცემს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის წესდებითა და ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციით დაცულ ადამიანის უფლებებს, შეიძლება ჩაითვალოს, რომ ამ განმარტებას აკმაყოფილებს.

„შეესაბამება ამ უფლებების ბუნებას“

56. პირობა, რომელიც ჩამოყალიბებულია ფორმულირებით - „შეესაბამება ამ უფლებების ბუნებას“, მოითხოვს, რომ შეზღუდვა არ უნდა იქნეს განმარტებული და გამოყენებული ისე, რომ საფრთხის ქვეშ დააყენოს შესაბამისი უფლების ბუნება.

მუხლი 5

57. მუხლი 5(1) ხაზს უსვამს იმ ფაქტს, რომ სახელმწიფოს არ გააჩნია ზოგადი, სავარაუდო ან ნარჩენი უფლება შემოიღოს შეზღუდვა, გარდა იმ შეზღუდვებისა, რომლებიც კონკრეტულად არის კანონით გათვალისწინებული. არცერთი ნორმატიული დებულება არ შეიძლება განიმარტოს იმგვარად, რომ გამოიწვიოს „პაქტით აღიარებული უფლებებისა და თავისუფლებების“ მოსპობა. გარდა ამისა, მე-5 მუხლის მიზანია უზრუნველყოს, რომ პაქტის განმარტებით არ მოხდეს ზიანის მიყენება ხალხთა ბუნებრივ უფლებაზე - სრულად და თავისუფლად განკარგავდეს თავის სიმდიდრეს და რესურსებს.

58. მე-5(2) მუხლის მიზანია უზრუნველყოს, რომ პაქტის რომელიმე დებულება არ განიმარტოს ისე, რომ საფრთხის ქვეშ დადგეს შიდასახელმწიფო სამართალი ან რომელიმე ორმხრივი თუ მრავალმხრივი ხელშეკრულება, კონვენცია თუ შეთანხმება, რომელიც უკვე ძალაშია ან შეიძლება შევიდეს ძალაში და რომელთა საუფუძველზეც დასაცავ პირებს უფრო ხელსაყრელი რეჟიმით სარგებლობა შეუძლიათ. მე-5 მუხლის მე-2 პუნქტი ასევე არ შეიძლება განიმარტოს ისე, რომ შეიზღუდოს ადამიანის ნებისმიერი უფლების დაცვა იმაზე მეტი ხარისხით, ვიდრე ეს გათვალისწინებულია მონაწილე სახელმწიფოს მიერ აღებული ეროვნული ან საერთაშორისო ვალდებულებებით.

C. პაქტის III ნაწილთან უშუალოდ დაკავშირებული განმარტების პრინციპები

მუხლი 8: ,,კანონით გათვალისწინებული”³

59. იხ. განმარტებითი პრინციპები მე-4 მუხლში, რომელიც ანალოგიურია ფორმულირების - „კანონით განსაზღვრული წესით”.

„დემოკრატიულ საზოგადოებაში საჭირო“

60. მე-4 მუხლისთვის გამოსაყენებელი ჩამოთვლილი პრინციპების გარდა, რომელიც ეხება ფორმულირებას - „დემოკრატიულ საზოგადოებაში“, მე-8 მუხლი უფრო მკაცრ პირობებს უყენებს სახელმწიფოებს პროფკავშირების უფლებების შეზღუდვასთან დაკავშირებით. მუხლი აცხადებს, რომ ასეთი შეზღუდვა უნდა იყოს გამოწვეული ჭეშმარიტი აუცილებლობით. ტერმინის - „აუცილებელი“ - ნიშნავს, რომ ასეთი შეზღუდვა:

(a) გამოწვეულია სახელმწიფო ან საზოგადოებრივი უკიდურესი აუცილებლობით;

(b) ემსახურება კანონიერ მიზანს; და

(g) ამ მიზნის პროპორციულია.

61. ამა თუ იმ შეზღუდვის აუცილებლობის შეფასება ობიექტურ ფაქტორებს უნდა ეფუძნებოდეს.

„ეროვნული უსაფრთხოება“