აფხაზები, ქართულ ცნობიერებაში, ისეთივე ქართველურ ხალხად მოისაზრება, როგორც სვანები, მეგრელები, იმერლები, ქართლელები, კახელები და სხვა. ამ მოსაზრებას ისინი უარყოფენ და თავიანთ თავს ადიღეველების უახლოეს მონათესავე ხალხად მიიჩნევენ. იმასთან დაკავშირებით, რომ ორი ხალხის ნათესაური სიახლოვის განმსაზღვრელ ერთ-ერთ მთავარ ნიშანს მათი სამეტყველო ენების სიახლოვე წარმოადგენს, საჭიროდ მიგვაჩნია მოვიყვანოთ მთის კავკასიელ ხალხთა ენების ორი უდიდესი მკვლევარის, პეტრე უსლარისა და ნიკო მარის მოსაზრებები აფხაზური ენის შესახებ.

პეტრე უსლარის აზრით, «Языки абхазскიй, убыхскიй и адыгскიй составляютъ одно семейство, но взаимная разница между ними более значительна, чем напр. между русскимъ и португальскимъ» [10, გვ..14].

ნიკო მარის აზრით, «... изъ всехъ наличныхъ яфетическихъ языковъ сванскიй наиболее близко стоитъ к абхазскому, какъ вообше, такъ въ частности въ склоненიи» [11, გვ.10].

აფხაზურ ენას ნიკო მარი რამოდენიმე იაფეტური ენის შეჯვარების გზით მიღებულად მიიჩნევს და ასკვნის: «Въ яфетическомъ его слое три наслоенიя, одно тяготетъ къ картской группе, другое - къ тубал-кайнской (წინარე ჭანურ-მეგრული ენა. კ. ბ.), третье, наиболее проникающее абхазскიй языкъ, проявляетъ тесное родство съ сванскимъ и доарიйскими переживанიями въ обоихъ языкахъ Арменიи, ჰайкскомъ и армянскомъ» [იქვე, გვ.43]. ეს დასკვნა მან აღნიშნული ენების შემადგენელი სიტყვების შედარების გზით გააკეთა.

ნიკო მარის აზრს, აფხაზურ და ქართულ ენებს შორის არსებული ნათესაური კავშირის შესახებ, კარგად ეხმიანება აფხაზი მკვლევარის ს. აშხაცავას შემდაგი გამონათქვამი: «Несмотря на кажушееся, с первого взгляда, не сходстве абхазского языка с теперешным грузинским - сходство громадное, как по структуре, так и по корню» [12, გვ.38].

სამეტყველო ენების გენეტიკური სიახლოვის დადგენა რთული პრობლემატიკური საკითხია იმიტომ, რომ იგი ამ ენების სემანტიკურად შესატყვისი სიტყვების წარმომავლობის განსაზღვრას მოითხოვს, რაც სიტყვის წარმოქმნის ზოგადი კანონების გამოყენებით ჩატარებული ლინგვისტიკური ანალიზით არის შესაძლებელი. ამ საკითხის შესწავლა, აფხაზურთან მიმართებით, ჩვენ თანამედროვე აფხაზური ენის ძირითადი ლექსიკური ფონდის შემადგენელი სიტყვების ანალიზით დავიწყეთ. ანალიზი ენის ელემენტური თეორიის გამოყენებით ვაწარმოეთ [8, გვ.8-67], რამაც საშუალება მოგვცა საკვლევი მასალის წარმომავლობა დაგვედგინა.

აფხაზური სიტყვების წარმომავლობისა და წარმოქმნის მექანიზმის დასადგენად ჩვენ, ძირითადად, აფხაზურ-ქართული ლექსიკონით [13] ვისარგებლეთ იმიტომ, რომ მასში მოყვანილ აფხაზურ და მათ შესატყვის ქართულ სიტყვებს შორის შედარებით ადვილად მჟღავნდება გენეტიკური კავშირი. ამ ლექსიკონში აფხაზური სიტყვები ქართული შრიფტით (ჳ-[ვი], ჲ-[იჰ]) და გ-[უი] ასონიშნების ჩათვლით) და მის ბაზაზე შექმნილი სპეციალური აფხაზური ასონიშნებით დо-[დვ], თо -[თვ], ჟо-[ჟვ], ტо-[ტვ], შо-[შვ], ცо-[ცვ], წо-[წვ], ჟა-[ჟა], შა-[შა], ჩა-[ჩა], ჭა-[ჭა], ჯა-[ჯა] არის გამოსახული, რომელთაგან о ინდექსის შემცველი ბგერები ლაბიალურ თანხმოვნებს წარმოადგენენ, ა ინდექსის შემცველიბი კი - მაგარ თანხმოვნებს. ეს ლექსიკონი საყურადღებოა აგრეთვე იმითაც, რომ მასში მოყვანილი აფხაზური სიტყვების აბსოლუტური უმრავლესობა მახვილით არის წარმოდგენილი, ზოგიერთი მათგანის სემანტიკა კი მახვილის ადგილმდებარეობით არის ურთიერთგამიჯნული (მაგალითად: ა-გარა´ - წაღება, ა-გა´რა - აკვანი; ა´-ხუ - ფასი, ა-ხუ´ - თმა). თანამედროვე რუსულ-აფხაზურ ლექსიკონებში აფხაზურ სიტყვებს საერთოდ არ გააჩნიათ მახვილი, ზემოთ მოყვანილი აფხაზური სიტყვების განსხვავებული რუსული მნიშვნელობები კი ერთიდაიგივე აფხაზური სიტყვებით არის წარმოდგენილი (მაგალითად, [14]-ში: нести - агара, люлка - агара; цена - аху, волос - аху). ამ ფაქტით აფხაზური ენის ლექსიკა მნიშვნელოვნად არის გაღარიბებული.

იმის გამო, რომ ამჟამინდელი აფხაზური დამწერლობა რუსული შრიფტის ბაზაზე არის შექმნილი, თანამედროვე აფხაზური ლიტერატურის მკითხველის მოთხოვნილების გათვალისწინებით, რუსულაფხაზური ლექსიკონების [14, 15] ზოგიერთი სიტყვაც გავაანალიზეთ. მათში გამოყენებული აფხაზური შრიფტის სპეციალური აფხაზური

ენის ელემენტური თეორიის მიხედვით აფხაზური სიტყვები მატრიარქალური კატეგორიის ენებს მიეკუთვნება, ქართული კი - პატრიარქატული კატეგორიის ენებს. ქართულმა ენამ დიდი ხნის წინ დატოვა მატრიარქალური ენების ოჯახი და პატრიარქალურში გადავიდა. ქართული სიტყვები აფხაზურში მატრიარქალური კატეგოტიის ენისათვის დამახასიათებელი სტრუქტურული ფორმით არის მოდიფიცირებული, მათი შემადგენელი ი და ე ხმოვნები კი, ხშირ შემთხვევაში, გ, ჳ ან ჲ ასონიშნით არის მათ შესატყვის აფხაზურ სიტყვებში ჩანაცვლებული, ან საერთოდ ამოგდებულია ისინი ამ სიტყვებიდან.

აფხაზურ ლექსიკაში ბევრი ქართული სიტყვა იდენტური მნიშვნელობით არის დამკვიდრებული. ზოგი მათგანი უცვლელად ან უმნიშვნელო სახეცვლილებით არის შესული, რომელთა იდენფიკაცია არავითარ სირთულეს არ წარმოადგენს (მათი შესაბამისი მაგალითების მოყვანა საჭიროდ არ მიგვაჩნია), ზოგი მათგანი კი - მნიშვნელოვანი სახეცვლილებით. ასეთი სიტყვები, მათი შესაბამისი ლექსიკონური მნიშვნელობები და ძირეული ქართული სიტყვები, რომელთაგანაც ისინი არის მიღებული, მაგალითების სახით ცხრილ №3.1-ში არის მოყვანილი.

ცხრილი №3.1

ზოგი ქართული სიტყვა ისე არის აფხაზურში მოდიფიცირებული, რომ მის აღდგენას სერიოზული ლინგვისტიკური ანალიზი ესაჭიროება. ასეთი სიტყვები და მათი შესაბამისი ლექსიკონური მნიშვნელობა და ეტიმოლოგია (წარმოქმნის მექანიზმი), მაგალითების სახით, ცხრილ №3.2-ში არის მოყვანილი.

ცხრილი №3.2

ქართული სიტყვის მოდიფიცირებით მიღებული აფხაზური სიტყვის ბაზაზე, ხშირ შემთხვევაში, ახალი აფხაზური სიტყვებია წარმოქმნილი, რის თვალსაჩინო მაგალითს მუშაობის მნიშვნელობის აფხაზური სიტყვა ა-უსუ´რა (მიღებულია ქართული სიტყვის აუსრულა-ს მოდიფიცირებით) და მის საფუძველზე შექმნილი აფხაზური სიტყვები წარმოადგენს, რომლებიც ცხრილ №3.3-ში არის წარმოდგენილი.

ცხრილი №3.3

აფხაზური სიტყვების საკმაოდ დიდი ნაწილი კომპოზიტური წარმომავლობისაა, რომლებშიც კომპოზიტებად, ძირითადად, ქართული სიტყვებია გამოყენებული. ასეთი სიტყვები, მათი შესაბამისი ლექსიკონური მნიშვნელობები და მათი შემადგენელი ქართული სიტყვები, მაგალითების სახით, ცხრილ №3.4-ში არის მოყვანილი.

ცხრილი №3.4

აფხაზური სიტყვების უმრავლესობა ავტოქტონური წარმომავლობისაა, რომლებიც, ძირითადად, აფხაზური და ქართული სიტყვებისგან შედგენილ კომპოზიტებს წარმოადგენს. ბევრი მათგანი ერთმარცვლიან და ორმარცვლიან ქართულ სიტყვებს შეიცავს თავთავიანთი იდენტური ქართული მნიშვნელობებით. ეს სიტყვებია: არა, არი, კლა, კრა, რია, სვლა, სრა, ქია, ღია, ღრა, ყია, ღრა, ყია, ყრა, შვა, შრა, შლა, ცა, ცვა, ძრა, წვა, წია, წრა, ხია, ხრა და სხვა. ზოგიერთი ამ სიტყვათაგანი რამოდენიმე მნიშვნელობით არის გამოყენებული, რომლებიც, ძირითადად, მის ქართულ მნიშვნელობებს შეესატყვისება (კომპოზიტების შემადგენელი ბევრი აფხაზური სიტყვაც მათ საფუძველზეა წარმოქმნილი). ავტოქტონურ აფხაზურ სიტყვებში გამოყენებულია აგრეთვე აფხაზური ენისათვის დამახასიათებელი აფიქსები, რომელთაგან მრავლობითობის მაწარმოებელი -თა, -თ, -რა და -რ სუფიქსები ქართულშიც ანალოგიური მნიშვნელობით გამოიყენება. ბევრი ავტოქტონური აფხაზური სიტყვა მარტივი წინადადებასავით იკითხება, რომლთა ქვემდებარედ მათი შემადგენელი ძირეული სიტყვა მოისაზრება (ეს ფაქტი კარგად ეხმიანება ენის ელემენტურ თეორიაში განსაზღვრულ სიტყვის რაობას [8, გვ.49]). ასეთი სიტყვები და მათი შესაბამისი ლექსიკონური და ეტიმოლოგიური მნიშვნელობები, მაგალითების სახით, ცხრილ №3.5-ში არის მოყვანილი.

ცხრილი №3.5

საინტერესოა აგრეთვე ფიზიკურ შრომასთან დაკავშირებული ზოგიერთი აფხაზური სიტყვის წარმომავლობა. ეს სიტყვებია:

რუსულ-აფხაზური ლექსიკონებიდან [14, 15] შერჩეული ზოგიერთი აფხაზური სიტყვის ქართული წარმომავლობის საჩვენებელი მაგალითები ცხრილ №3.6-ის სახით არის წარმოდგენილი. ცხრილის პირველ სვეტში მოყვანილია რუსული სიტყვა, მეორე სვეტში - მისი შესატყვისი აფხაზური სიტყვა, მესამე სვეტში კი - აფხაზური სიტყვის წარმომავლობა.

ცხრილი №3.6

მოყვანილი მასალის საფუძველზე ცალსახად შეგვიძლია განვაცხადოთ, რომ აფხაზურ ლექსიკაში ქართული სიტყვების საკმაოდ სქელი შრე არის დაფენილი, რაზეც ნიკო მარიც მიუთითებდა.

ანტიკური ცნობებით დიოსკურიასთან, მთებში, ძვ. წ. ა. VI საუკუნეში Κωλοι (კოლები) და Κοραξοι (კორაქსები) ცხოვრობდნენ, რომელთა შესაბამის ქვეყნებს Κωλικη და Κοραξίκη ეწოდებოდათ [16, გვ. 2]. ეს ხალხები ქართულ ისტორიოგრაფიაში აფხაზების ისტორიულ წინაპრებად მოისაზრება.

ახალი წელთაღრიცხვის II საუკუნის ბერძნულ წერილობით წყაროებში თანამედროვე აფხაზეთის ტერიტორიაზე Αψιλαι (აპსილები) და Αβασκοι (აბასკები) მოიხსენიება [16, გვ. 222], V საუკუნის ბერძნულ წერილობით წყაროებში კი ეთნიკურ სახელ Αβασκοι-ს პარალელურად მისი ორეულიც Αβασγοι (აბასგები) მოიხსენიება [16, გვ. 276]. მათ შესაბამის ქვეყნებს Αψιλια, Αβασκια და Αβασγια ეწოდებოდათ.

აღნიშნული ეთნიკური სახელები ბევრმა მკვლევარმა ლინგვისტიკურად გაანალიზა და გარკვეული დასკვნები გააკეთა. მათ შორის გამოვყოფდით ნიკო მარისა და თამაზ გამყრელიძის გამოკვლევების შედეგებს.

ნიკო მარის აზრით [17, გვ. 44-52] ზოგიერთ სიტყვაში მ->ნ ბგერათმონაცვლეობა არის განხორციელებული; აფხაზურ ეთნიკურ სახელებში - პ->ბ->ფ ბგერათმონაცვლეობა; ეთნონიმი აბხაზ მას და ბას ძირების შემცველ ქვეყნებისა და ხალხების სახელებისგან მომდინარეობს (მაგალითად ნბტყ, ცბტჯბო); ეთნონიმი აფსუა კი - ფას ძირის შემცველ ქვეყნებისა და ხალხების სახელებისგან (მაგალითად ფასის, ფასიან).

თამაზ გამყრელიძის აზრით [9, გვ. 581-590] ეთნიკური სახელი აბხაზ პირველადია, Αβασκοι - მეორადი; ეთნიკური სახელი აფსუა კი ეთნიკურ სახელს აბხაზ არ უკავშირდება, იგი ეთნიკურ სახელისაგან აბაზა მომდინარეობს.

ჩვენ არ ვაპირებთ ამ დასკვნების კომენტირებას, აღვნიშნავთ მხოლოდ იმ ფაქტს, რომ მათ ავტორებს ს და ზ ბგერების ურთიერთკავშირი არასწორად ესმოდათ, რის გარეშე სახელების აბსუა, აბაზა, აბასგია და აბხაზია შედარება არადამაჯერებლად მიგვაჩნია.

დასმული საკითხის შესწავლა ჩვენ დღევანდელი აფხაზეთის ტერიტორიაზე მოხსენიებული ისტორიული ქვეყნების სახელების ანალიზით დავიწყეთ. ზოგიერთი მათგანი მატრიარქალური კატეგორიის სიტყვებს წარმოადგენს (მაგალითად, Αβασκια და Αβασγια), ზოგიერთი კი - პატრიარქალურს (Κωλικη, Κοραξικη და Αψιλια). სრულყოფილი ანალიზისათვის ჩვენ აღნიშნული ტოპონიმების როგორც მატრიარქალურ, ასევე პატრიარქალურ ვარიანტებს გავაანალიზებთ.

ეთნიკური სახელის Kωλοι ძირეულ ნაწილს სიტყვა კოლ წარმოადგენს, რომელიც კუაჰუარუა კომპლექსის სახით აღდგება. ეს კომპლექსი ასტრალურად მზის კურკას ნიშნავს, ეთნოლოგიურად კი ბიჭი ჰარა იქნება [8, გვ. 23]. მისგან ბევრი მნიშვნელოვანი სახელია ნაწარმოები, მათ შორის: კოლა (მდინარე მტკვარის სათავეებში განთავსებული ისტორიული ქართული პროვინციის სახელი); კალა (ქალაქ თბილისის ისტორიული სახელი); კურა (მდინარე მტკვარის ისტორიული სახელი); ქორ (სახლი, სვანურად) და ქურა (გახურებული ქურის ზედა მრგვალი ღია თავი მზის კურკასთან არის მიმსგავსებული).

კოლების ქვეყნის მატრიარქალური კატეგორიის სახელი, საწყის ეტაპზე (მე-2 თავში წარმოდგენილი მასალის მიხედვით), კუაჰუარია კომპლექსის სახით გამოისახებოდა, რომლის მორფოლოგიური გარდაქმნით არსებითი სახელი ქოხი და ტოპონიმები აქაია, ქარია, ქორახია და კოლხია მიიღება. ამ ტოპონიმების შესაბამისი ხალხების ეთნიკური სახელები აქაია, ქარი, ქორახი და კოლხი იქნებოდა. უფრო გვიან, როდესაც ქვეყნის მატრიარქალური სახელის საწარმოებლად -თა სუფიქსი იქნა შემოღებული, მისი აღნიშნულ ეთნიკურ სახელებთან დართვის შედეგად წარმომნილი კომპლექსების გამარტივებით ტოპონიმები აქათი, ქართი, ქორხითა და კოლხიდა იქნა მიღებული შესაბამისად, რომელთაგან კოლების ქვეყნის მატრიარქალური სახელი კოლხიდა იქნებოდა. ეს ტოპონიმები კუაჰუარუაჰიათუა კომპლექსის სახით აღდგება რომლის ერთ-ერთი მნიშვნელობა ბიჭი ჰარათი იქნება (ჰარათი მატრიარქალური კატეგორიის სიტყვების მაწარმოებელი მთავარი ძირია, რომელიც თეოლოგიურად ხვთაჲ-ს ნიშნავს, ასტრალურად - ღვთაება მზე მნათობს, ეთნოლოგიურად კი - ჰარა ხალხის ქვეყანას).

კოლების ქვეყნის პატრიარქალური სახელი Κωλικη (კოლიკე) კოლიკეთი სახით აღდგება, რომელიც ბიჭი ჰერეთი-ს მიშვნელობის კუაჰუარიათა კომპლექსისგან არის ნაწარმოები (ჰერეთი პატრიარქალური სიტყვების ერთ-ერთი მთავარი ძირია, რომელიც თეოლოგიურად ხჳთაჲ-ს ნიშნავს, ასტრალურად - უზენაეს მზე მნათობს, ეთნოლოგიურად კი - ჰერი ხალხის ქვეყანას). ამავე კომპლექსისგან ტოპონიმები კოლხეთი, Εκρακτικη (კოლხეთი-ს შესატყვისი ძველბერძნული სახელი Εκρηκτικη [16, გვ. 241] არასწორადა არის ჩაწერილი), Κυταια (ქალაქ ქუთაისის ძველბერძნული სახელი), კახეთი და ქჲართილ (ქართლი, ოსმალურად [9, გვ. 269]. მისი შესატყვისი ქართული ტოპონიმი ქარითლი იქნება) მიიღება.

კორაქსების ქვეყნის მატრიარქალური სახელი Κοραξια -თა სუფიქსზეა შეკვეცილი, რომლის აღდგენით წარმოქმნილი სრულყოფილი ტოპონიმი კორაქსიათა (Κοραξιαδα, ბერძნულად) ვაჟიშვილი ჰარათი-ს მნიშვნელობის სუაკუაჰუარუაჰიათუა კომპლექსისგან არის ნაწარმოები (სკუა ვაჟიშვილს ნიშნავს მეგრულად). ამავე კომპლექსისგან ტოპონიმები საქართველო, Κολχιδος, ლაზიკათა და კავკასიათ მიიღება, რომელთა ეტიმოლოგიური მნიშვნელობა თეოლოგიურად ვაჟიშვილი ღვთაჲ იქნება, ეთნოლოგიურად კი - ვაჟიშვილი ჰარათი და მამრი (კაცი) კოლხიდა.

კორაქსების ქვეყნის პატრიარქალური სახელი Κοραξικη ტოპონიმ კორაქსეთი-ს შეკვეცილ სახეს წარმოადგენს, რომელიც ვაჟიშვილი ჰერეთი-ს მნიშვნელობის სუაკუაჰიარიათია კომპლექსისგან არის ნაწარმოები. ამავე კომპლექსისგან ტოპონიმები საქაირთვრლო, Λαζικη, კოლხეთისი, Διοσκουροι, ქუთაისი, Σκυθια და Καυκασιτη (კავკასია [16, გვ. 261]) მიიღება, რომელთა მნიშვნელობა ეტიმოლოგიურად ვაჟიშვილი ღჳთაჲ იქნება, ეთნოლოგიურად კი - ვაჟიშვილი ჰერეთი და მამრი (კაცი) კოლხეთი.

ტოპონიმები Αβασκια და Αβασγια, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ერთიდაიგივე ქვეყნის ორი განსხვავებული სახელია, რომლის მესამე სახელად ტოპონიმი Αβασχια მოიხსენიება (იგი ეთნიკურ სახელს Αβασχοι [9, გვ. 571] შეესაბამება). ამ ტოპონიმების განმასხვავებელი κ, γ და χ ფონემები მათი ძირეული კი არა, მეორადი, h->κ, ჰ->γ და ჰ->χ გადაბგერებით მიღებული ასონიშნები იქნება ისევე, როგორც ეთნიკური სახელის კოლხი-ს შემადგენელი ს ბგერა. მათი ძირეული ნაწილი, ტოპონიმ Κοραξια-საგან განსხვავებით, კ ბგერის ნაცვლად ბ ბგერას შეიცავს, რომლის შესაბამისი ენობრივი ელემენტი ჰბა, კუა ენობრივი ელემენტის მსგავსად, პატარის (ბავშვის, ბიჭის, ვაჟიშვილის) მნიშვნელობის სიტყვებს აწარმოებს (ამის მაგალითებია ვაჟიშვილი-ს მნიშვნელობის აფხაზური სუფიქსი -ба [18, გვ. 403] და ბავშვი-ს მნიშვნელობის აფხაზური სიტყვა ა´-საბი [13], რომელიც, ფაქტიურად, მეგრულ სკუა-ს შეესატყვისება).

ტოპონიმების Αβασκια, Αβασγια და Αβασχια შესაბამისი სრული მატრიარქალური კატეგორიის სახელები, აღნიშნულის გათვალისწინებით, ვაჟიშვილი ჰარათი-ს მნიშვნელობის სუაჰბაჰუარუაჰიათუა კომპლექსისგან ნაწარმოები სიტყვები ჰაბასკიათა, ჰაბასგიათა და ჰაბასხიათა იქნება. ამავე კომპლექსისგან ბევრი მნიშვნელოვანი სახელი არის მიღებული, მათ შორის აბაზგიათა (აბაზგეთი), აბხაზიათა (აბხაზათი), აბაზიათა (აბაზათი), აბაძგია, აბაძაჲ, აბაძახგ, აბსარათი, ბასხათი და Abzoae (აბაზები - პირველ საუკუნეში აზოვისა და კასპიის ზღვებს შორის მოსახლე ხალხების კრებითი ეთნიკური სახელი [19, გვ. 184]). მისგანვე ბავშვი გრუძიას მნიშვნელობის კომპოზიტი ბა გრუძია (საქართველო-ს შესატყვისი ეტიმოლოგიური მნიშვნელობის სახელი გრუძია კი არა გრუძია და გრუზიათა არის), ბავშვი საქართველოს მნშვნელობის კომპოზიტი ბა საქართველო, ბავშვი ხვთის მნიშვნელობის აფხაზური კომპოზიტი ა´-საბი ახდაუ („აფხაზებს ბევრი ღმერთები და ანგელოზები ჰყავთ, ხოლო ჭეშმარიტი ღმერთი კი ერთია და მას ჰქვიან ახდაუ” [20, გვ. Ãე]), ხვთის ბავშვის მნიშვნელობის სიტყვა ხვთაჲსბა, ხვთაჲ ბავშვის კუთვნილის მნიშვნელობის სიტყვა ხვთაჲბას ბავშვების კუთვნილი-ს მნიშვნელობის აფხაზური სახელი ა´-საბითა, ერთ-ერთი დიდი ფრიგიული კაცღმერთის სახელი საბაძიოს და ქართული წარმართული ღმერთის სახელი ლბდცბტჯმბ მიიღება.

ტოპონიმების Αβασκια, Αβασγια და Αβασχια შესაბამისი პატრიარქალური კატეგორიის სახელები ვაჟიშვილი ჰერეთი-ს მნიშვნელობის სუაჰბაჰიარიათია კომპლექსისგან ნაწარმოები ტოპონიმები აბასკეთი, აბასგეთი და აბასხეთი იქნება. ამავე კომპლექსისგან ტოპონიმები აბსილეთი, ბასხეთი, ბასილეთი, აბაზგეთი, აბხაზეთი, აბაზეთი, ბზიფთა (მდინარე ბზიფის სრული სახელი) ბესლეთი, წებელდა და ბერეთისა; ეთნიკური სახელები აბაძეხი, აბაძები, ძიხები, иберцы და სიტყვა ხჳთაჲბას მიიღება, რომლის მიხედვით, აღნიშნული ტოპონიმების შესაბამისი ტერიტორიები ვაჟიშვილი ხჳთაჲ-ს წილხვედრი ქვეყნები იქნება ისევე, როგორც ტოპონიმი აბსარათი არის ვაჟიშვილი ღვთაი-ს წილხვედრი ქვეყანა. მისგანვე ვაჟიშვილი საქაირთველო-ს მნიშვნელობის კომპოზიტი ბა გჳგრძია (საქაირთველო, ოსურად [21]) და ეთნიკური სახელი ძიგები მიიღება (ეთნიკურ სახელს ჯიქები ტოპონიმი აბშილეთი შეესაბამება).

აპსილების ქვეყნის სახელი Αψιλια, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, პატრიარქალური კატეგორიის სიტყვა არის, რომელიც ტოპონიმ აპსილეთი-ს შეკვეცით იქნება მიღებული, აპსილეთი კი მოხუცი კაცი ჰერეთი-ს მნიშვნელობის სუაჰპაჰიარიათა კომპლექსისგან არის ნაწარმოები. ამავე კომპლექსისგან ტოპონიმები სასპერეთი, პელასგეთი და Pityus (ბიჭვინთა, ბერძნულად [19, გვ. 179]); კოლხეთის მითოლოგიური მეფის აიეტი-ს ვაჟიშვილის სახელი Αψυρτη, იალბუზის მთაზე მიჯაჭვული ღმერთის სახელი პრომეთეოსი და მათი სვანური ეკვივალენტი ასპათი მიიღება.

ტოპონიმ ასპილეთი-ს შესაბამისი მატრიარქალური კატეგორიის სახელი ასპარათი იქნება, რომელიც მოხუცი კაცი ჰარათი-ს მნიშვნელობის სუაჰპაჰიარიათა კომპლექსისგან არის ნაწარმოები. ამავე კომპლექსისგან ღმერთების სახელები Псатха [22, გვ. 344] და Апсати [23, გვ. 96]; ტოპონიმი პელასგთა და აფხაზური ენისათვის დამახასიათებელი სტრუქტურის მქონე სიტყვები აპსუართა, აპსუარა, აპსუათა, აპსუა, აპსთა, აპსგთა და აპსგ მიიღება. მათგან Псатха (ფსათჰა) ადიღეური პანთეონის ერთ-ერთი დიდი კაცრმერთის სახელია, რომელიც ადამიანის სულებს განაგებს, ბუნებაზე ზემოქმედებს და იალბუზის მწვერვალზე გამართულ ღმერთების წვეულებებს ხელმძღვანელობს; Апсати (აფსათი) სვანური პანთეონის თეთრწვერა მოხუცი კაცღმერთის სახელია, რომელიც კავკასიონის მაღალ მწვერვალზე გამოქვაბულში ცხოვრობს და გარეულ ნადირს და ნადირობას მფარველობს [24, გვ. 90]; სიტყვა აპსგ კი აფხაზური სიტყვის ა´-ფსგ-ს ანალოგია, რომელიც სულს და მიცვალებულს ნიშნავს აფხაზურად [13].

სულს ბერძნულად psyche (პსიქე) ეწოდება, რომელსაც ქართველები ფსიქე-დ მოვიხსენიებთ, რაც არამართებულია. პ ბგერა უმაღლესის, მოხუცის, მიცვალებულის და დასავლეთის მნიშვნელობის სიტყვებს აწარმოებს [8, გვ. 24], რისი მაგალითებია: პიკი, პაპა, დაიღუპა და запад შესაბამისად. მათ შორის სიტყვა დაიღუპა თვთაჲპა-საგან არის თ->დ გადაბგერებით მიღებული, რითაც მზის დედამიწის ზედაპირზე დაშვება და დაღუპვა არის გამოხატული. მოხუცი მზე, უძველესი კავკასიელი ხალხების წამოდგენით, შავ ზღვაში იღუპებოდა, მისი სული იქ თავისუფლდებოდა სხეულისაგან ამიტომ, სულისა და წყლის სახელებთან ჭაბუკის მნიშვნელობის სიტყვების მაწარმოებელი ფ ბგერა [8, გვ. 24] კი არ იქნებოდა დაკავშირებული, როგორც ეს თანამედროვე აფხაზურ ენაშია წარმოდგენილი, არამედ პ ბგერა (ზღვებისა და ოკეანეების განმგებელი უმაღლესი ღმერთის სახელი ფოსეიდონი კი არა პოსეიდონი არის, წყლის ღმერთის ძველინდური სახელი კი - Āpas [23, გვ. 91]). ამ ფაქტების გათვალისწინებით ადიღეური და სვანური პანთეონების ღმერთების სახელები ფსჰათა და აფსათი სინამდვილეში პსათჰა და აპსათი იქნებოდა ჯერ ერთი იმიტომ, რომ ორივე მათგანი კავკასიონის უმაღლეს მწვერვალთან იყო დაკავშირებული და კიდევ იმიტომ, რომ პირველი მათგანი სულებს განაგებდა, მეორე კი თეთრწვერა მოხუცი იყო. პ ბგერის ფ ბგერით მონაცვლეობა, ზემოთ განხილულ სახელებში, შესაძლებელია პჰ//ფ ეკვივალენტობით არის გამოწვეული, რამაც მათი ეტიმოლოგიური აღრევა გამოიწვია. ამ მოსაზრების გასამტკიცებლად დავუბრუნდეთ ისევ სუაჰპაჰუარუათია კომპლექსს და ვაჩვენოთ მისგან პ და ფ ბგერების შემცველი აღნიშნული ღმერთების სახელების წარმოქმნმის მაგალითები.

სუაჰპაჰუარუათია//სუაჰპაჰუარუათუაჰია->საპაჰარათაჰი->სპაჰართაჰი->პჰსართჰაი->პჰსათჰაი->პსათჰაი//ფსათჰაი->პსათაი//ფსათაი->ასპათი//აფსათი.

მისგანვე ტოპონიმები აპხაზათი, აფხასათი, აპაზგათი, აფასგათი, აფაზათი და მათი შესაბამისი ეთნიკური სახელები აპხაზა, აფხასა, აპაზგ, აფასგ, აფაზა მიიღება.

პჰ->ფ გადაბგერება ქართულ ლექსიკაშიც ფართოდ არის გამოყენებული, მაგალითად, ტოპონიმში ფოთი. ქალაქი ფოთი კავკასიის რეგიონის უკიდურესი დასავლეთი პუნქტია, ამიტომ მისი სახელის საწარმოებლად ფ ბგერა კი არა პ ბგერა იქნებოდა გამოყენებული. აღნიშნულიდან გამომდინარე ტოპონიმი ფოთი ჰპაჰუარუათია კომპლექსის სახით აღდგება, რომლისგან სახელები პორთი//პორტი, პოთი//პოტი და ფოთი მიიღება. ქალაქი ფოთი ერთ-ერთი უძველესი სანაოსნო პუნქტი იქნებოდა მსოფლიოში, რაზეც აპოლონიოს როდოსელის არგონავტიკა მიგვანიშნებს, ამიტომ არსებითი სახელის პორტი წარმომავლობა რომ მასთან იყოს დაკავშირებული გასაკვირი არ უნდა იყოს.

აღნიშნულის მიხედვით კავკასიის რეგიონის შავიზრვისპირა სექტორის ტოპონიმები და მოსახლეობის ეთნიკური სახელები პ ბგერის გამოყენებით იქნებოდა ნაწარმოები, რასაც: შავი ზღვის ისტორიული სახელი Ποντοს [16, გვ. 264]; ბიჭვინთა-ს ბერძნული სახელები Pityus [19, გვ. 179] და Πιτυουντα [16, გვ. 135]; მდინარე ბზიფი-ს ერთ-ერთი ძველი სახელი კაპპეტი [20, გვ. 310]; აზოვის ზღვისპირა რეგიონის ისტორიული დედაქალაქის სახელი Ποντικαπιον [16, გვ. 133]; სამხრეთაღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში მდებარე ისტორიული დასახლებული პუნქტების სახელები ტრაპზონი, პითია, ოპიზა, პარხალი და არსებითი სახელი პიხტა (სოჭი, თანამედროვე ქართულში. პიხტა-ს ბაზაზე უნდა იყოს სახელი Πιτυς - ფიჭვი, ბერძნულად - წარმოქმნილი) ადასტურებენ. პ ბგერის ბ ბგერით მონაცვლება ჩრდილოეთ აღმოსავლეთ შავიზრვისპირა რეგიონის ონომასტიკაში, შესაძლებელია ქართლის მეფის საურმაგის (III ს. ძ.წ.ა.) მიერ იბერული ტომების აღმოსავლეთ კავკასიონის მთის რეგიონებიდან დასავლეთ კავკასიონის მთის რეგიონებში გადასახლებასთან იყოს დაკავშირებული [25, გვ. 26-37]. ვფიქრობთ, ამ ფაქტს უნდა ასახავდეს I საუკუნის ბერძენი გეოგრაფის სტრაბონის ცნობა: «. . . западные ибери переселились въ местности, лежащიя выше Понта и Колхиды» [16, გვ. 98].

კოლხიდას ჩრდილოეთით მდებარე ტერიტორიაზე იბერების ჰეგემონიის დამკვიდრებაზე უნდა მიგვანიშნებდეს ეთნიკური სახელების Αψιλαι-ს Absilae-თ [16, გვ. 179], მალყარი-ს ბალყარი-თ და ტოპონიმების კუმანი-ს კუბანი-თ [26, გვ. 165] და კაპპეტი-ს ბზიბი-თ მონაცვლეობა. Αψιλαι->Absilae მონაცვლეობა აპსილეთი->აბსილეთი მონაცვლეობით იქნებოდა განპირობებული, რაც ა´პსუა->ა´ბსუა (Абсуа [26, გვ. 181]) მონაცვლეობის საწინდარი გახდებოდა. ბ->ფ და პ->ფ გადაბგერებებს დასავლეთკავკასიის რეგიონის ონომასტიკაში ჩვენ, იქ ქრისტიანული სარწმუნოების დამკვიდრებას ვუკავშირებთ.

ტოპონიმი აფხაზეთი ახალი წელთარიცხვის VIII საუკუნის მოვლენებთან დაკავშირებით არის ქართულ ისტორიულ ლიტერატურაში პირველად მოხსენიებული (ამ პერიოდში იქნა დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე ქართული ქრისტიანული ეკლესია დამკვიდრებული). მისი ანალოგი აბხაზეთი ისტორიულ ლიტერატურაში მოხსენიებული არ არის. შესაძლებელია ტოპონიმ აბხაზეთი-ს შეკვეცილ სახეს რუსული ტოპონიმი Абхазия წარმოადგენს (იგი ამ შემთხვევაში ქვეყნის სახელის მაწარმოებელ -та (-თა) სუფიქსზე იქნება შეკვეცილი, რომლის აღდგენით მისი შესატყვისი უფრო სრული სახელი Абхазети წარმოიქმნება).

აფხაზეთის მნიშვნელობის აფხაზური სახელი апсны (Апснν [28, გვ. 183]) უფრო ადრე სახელით Абсне მოიხსენიება [27, გვ. 181], რომელიც, შესაძლებელია, მამა სვანი-ს მნიშვნელობის კომპოზიტ აბ სუანი-ს შერწყმით არის მიღებული (აბსუანი->აბსაანი->აბსანე->აბსნე). ამავე კომპლექსისგან აბხაზეთი-ს მნიშვნელობის აფხაზური სახელი აბსნგ (Абсны) და სიტყვა აბსუანი მიიღება. აბსუანი მრავლობითობის -ნი სუფიქსის გათვალისწინებით აბსუა ხალხის მნიშვნელობის სიტყვა იქნება, რომელსაც ეთნიკური სახელი ა´ბსუა შეესაბამება. ჩვენს ამ მოსაზრებას კარგად ეხმიანება სვანების თვითდასახელება მუშუან [29, გვ. 283], რომლის თავსართი მუ მამა-ს ნიშნავს სვანურად, ძირეული ნაწილი შუან [იქვე] - სვანეთი-ს, მუშუან კი მამა სვანეთი იქნება. მუშუან-ის აფხაზური ანალოგი აბშიანგ´ იქნება (შიანგ´-სვანეთი, აფხაზურად), რომლის გამარტივებით სახელები აბშუან და აბშანგ´ მიიღება. მათგან აბშუანი აბშუა ხალხის მნიშვნელობის სახელი არის, რომელსაც ეთნიკური სახელი აბშუა შეესაბამება, აბშნგ´ კი - ტოპონიმ აბსნგ´-ს ანალოგი. თუ გავითვალისწინებთ იმასაც, რომ ტოპონიმი შიანგ´ რ და თ ბგერებზე არის შეკვეცილი, რომელთა აღდგენითა და ში//შვ და გ//უი შესატყვისობების გათვალისწინებით წარმოქმნილ სიტყვა შვანუიართა-ს გამარტივებით ტოპონიმი შვანარითა მიიღება, მაშინ სიტყვა აბშიანგ´-საგან ტოპონიმი აბშარინთა აღდგება, რომელსაც ეთნიკური სახელი აბშარნი შეესაბამება. ანალოგიური გარდაქმნით ეთნიკურ სახელ აბშუან-ისაგან უ//ვი და ა//აი შესატყვისობების გათვალისწინებით, როგორც ტოპონიმი აბშილნითა და მისი შესაბამისი ეთნიკური სახელი აბშილნი, ასევე ეთნიკური სახელი აბშილეთიან და მისი შესაბამისი ტოპონიმი აბშილეთი მიიღება. მისგანვე ტოპონიმები ბაშიანეთი (ბასიანეთი-ს ანალოგი), ბიჭვინთა, აბშნგეთი და ქართული სიტყვა ბიჭნი მიიღება.

ამა თუ იმ ქვეყნის ისტორიული სახელი მისი ისტორიული მოსახლეობის უდიდესი ღმერთის სახელთან არის დაკავშირებული და რომელია მათ შორის პირველადი სადაო საკითხია (ძნელია ახლა იმის მტკიცება ტოპონიმი ჰართი უფრო ადრე იქნა ჩამოყალიბებული თუ მისი შესაბამისი ღვთის სახელი ჰვთაჲ). უფრო გვიან, როდესაც სამეტყველო ენის განვითარების საკითხს რელიგიური ცენტრები წარმართავდნენ, ამოსავალი უდავოდ ღვთის სახელი იქნებოდა, არა მარტო იმიტომ, რომ იგი უზენაეს არსებას ასახავდა, არამედ იმიტომაც, რომ საკითხისადმი ასეთი მიდგომა უფრო მოსახერხებელი აღმოჩნდა - სახელი ჰვთაჲ-ს ასაკობრივი და სქესობრივი დიფერენციაციებით ღვთის მნიშვნელობის უამრავი სახელი იქნა მიღებული, რომლებიც ქვეყნებისა და ხალხების სახელებს დაედო საფუძვლად. ერთ-ერთ ასეთ სახელს ტოპონიმი აბხაზეთი წარმოადგენს, რომელიც მამრი ბავშვი ხჳთაჲ-ს მნიშვნელობის სუა ჰბა ხჳთაჲ კომპოზიტის შერწყმითა და მორფოლოგიური გარდაქმნით მიიღება. იგივე კომპოზიტი ხჳთაჲ ჰბა სუა სახითაც ჩაიწერება, რომლისაგან ხჳთაჲ ბავშვის კუთვნილის მნიშვნელობის სიტყვა ხჳთაჲბას მიიღება.

ახლა დავუბრუნდეთ ზემოთ აღნიშნულ ბ->ფ გადაბგერების საკითხს, რომელსაც ჩვენ აბხაზეთის ტერიტორიაზე ქრისტიანული სარწმუნოების დამკვიდრებას ვუკავშირებთ.

სიტყვა ხჳთაჲბა ხჳთაჲ ბავშვის (ბიჭის) მნიშვნელობის სახელია, რომელიც ასაკობრივად იესო ქრისტე-ს არ შეესაბამება იმიტომ, რომ იგი ბავშვი კი არა ჭაბუკი იყო, რომლის დამახასიათებელ ასონიშანს ფ ბგერა წარმოადგენს. ამ ფაქტს ყმაწვილი-ს მნიშვნელობის აფხაზური არსებითი სახელი ა´რფგს [13, გვ. 53] და ვაჟიშვილის მნიშვნელობის მეგრული და ოსური სახელები ფსქი (fsqi [4, გვ. 24]) და фырт [30] შესაბამისად ადასტურებენ. იესო ქრისტე სიტყვით ხჳთაჲფა გამოიხატებოდა, მისი კუთვნილის მნიშვნელობის სიტყვა კი - ხჳთაჲფას იქნებოდა, რომლის გარდაქმნით ტოპონიმი აფხაზეთი მიიღება (ბ->გ გადაბგერება, ამ შემთხვევაში, ბიჭი ღმერთის მორწმუნე ხალხის ჭაბუკი ღმერთის მორწმუნე ხალხად მოქცევას ნიშნავს). აღსანიშნავია აგრეთვე ისიც, რომ არსებითი სახელები ა´რფგს და ფსქი სუაჰფაჰიარიათია კომპლექსის სახით აღდგება, რომლისგან ტოპონიმები აფსილეთი და აფხაზეთი მიიღება. ამ კონტექსტში საინტერესოა ვაჟკაცი-ს მნიშვნელობის აფხაზური სტყვა ა-фგრხა´წა და ქართული სიტყვა ფიცხი, რომელებიც ეტიმოლოგიურად ტოპონიმს აფხაზეთი შეესატყვისებიან.

ზოგიერთი ოპონენტი შეიძლება შემოგვედაოს და გვითხრას, რომ არსებითი სახელი აბ მამა-ს ნიშნავს აფხაზურად, ამიტომ ტოპონიმი აბხაზეთი მამა ხჳთაჲს კუთვნილ ქვეყნად და მამა გჳგრძია (საქაირთველო)-დ შეიძლება იქნას გააზრებული. ამ შემოდავებას მხარ უჭერს სვანური ეთნიკური სახელი მუშუან, რიმლის ეტიმოლოგიური მნიშვნელობა, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, მამა სვანეთი უნდა იტყოს. ტოპონიმი აფხაზეთი, ამ შემთხვევაში, ვაჟიშვილი ხჳთაჲს კუთვნილი ქვეყნის მნიშვნელობის სახელი იქნება (ა-ფა´ ვაჟიშვილს ნიშნავს აფხაზურად [13]) და ბ->ფ გადაბგერება მამა ხჳთაჲს მორწმუნე ხალხის ვაჟიშვილი ხჳთაჲს მორწმუნე ხალხად მოქცევას ნიშნავს. ამ მოსაზრებით აფხაზური ეთნიკური სახელების ა´´ფსუა-სა და აფხაზი-ს შემადგენელ ფ ბგერაში იესო ქრისტე უნდა იგულისხმებოდეს, რასაც აღდგომის მნიშვნელობის აფხაზური სახელი ა´´-მშააფ [13] ადასტურებს (ა´´-მშა დღე, აფხაზურად; აფ კი ა-ფა´´-ს შეკვეცილ ფორმას წარმოადგენს). არსებითი სახელის ა´-მშააფ ეტიმოლოგიური მნიშვნელობა, ამ შემთხვევაში, ვაჟიშვილის დღე იქნება, რეალური მნიშვნელობა კი იესო ქრისტეს ამაღლების დღე არის, ამიტომ მის შემადგენელ ფ ბგერაში ძე ღმერთი უნდა იგულისხმებოდეს. ამ მოსაზრებას კარგად ეხმიანება აღდგომის მნიშვნელობის მეგრული სახელი თანუაფა, რომელიც კომპოზიტის თანუა (თენე-ბა) ფა შერწყმით არის მიღებული და რეალურად ქრისტესთვის ღამის თევას ნიშნავს. აქვე გვინდა მოვიყვანოთ ქალაქ ბიჭვინთა-ს ერთ-ერთი ძველი სახელი Σωτηροπολις [31, გვ.7], რომლის შესახებ ნათქვამია: «Оченъ можетъ быть, что храмъ въ Пицунде былъ посвященъ Христу Спасителю, и отъ этого городъ сталъ называться Сотирополь, въ буквальномъ переводе Спасителеградъ» [31, გვ.14].

ანალოგიური გზით უნდა იყოს ტოპონიმი ტფილისი-ც წარმოქმნილი, რასაც V საუკუნის ქართლის მეფეს ვახტანგ გორგასალს მიაწერენ. ვახტანგ გორგასალი, თავისი რელიგიური მრწამსითა და სახელმწიფო მოღვაწეობით, ერთ-ერთი უდიდესი ქრისტიანული მეფე იყო ისტორიული საქართველოსი, ამიტომ მის მიერ დაფუძნებული ქართლის ახალი სატახტო ქალაქის სახელი რომ ოესო ქრისტესთან იყოს დაკავშირებული გასაკვირი არ უნდა იყოს. იმდროინდელი ქართლის სატახტო ქალაქის სახელი მცხეთა მამა ხჳთაჲს კუთვნილი-ს მნიშვნელობის სიტყვა არის (ხჳთაჲმას->მცხეთა), ტოპონიმი ტფილისი კი - ვაჟიშვილი ჰჳრთაჲს კუთვნილი-ს მნიშვნელობის (ჰჳრთაჲფასი->თფირისი//ტფილისი სახელ ჰჳრთაჲ-საგან არის სახელები ღჳრთაჲ, ხჳრთაჲ, ღჳთაჲ და ხჳთაჲ მიღებული). ამ კონტექსტში საინტერესოა ქართული სიტყვა ფიცი რომელიც ეტიმოლოგიურად უფალი ღმერთის მნიშვნელობის სახელს ხჳთაჲფას და ტოპონიმებს აფხაზეთი და თფილისი შეესატყვისება.

აფხაზები თავიანთ წარმომავლობას ძველი წ. ა. XII საუკუნის ასურულ წერილობით წყაროებში მოხსენიებულ სამხრეთაღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში მცხოვრებ ხალხს აბშელა-ს [32, გვ.84-85] უკავშირებენ და მიიჩნევენ, რომ მათი ერთ-ერთი ეთნიკური სახელი апшил (აფშილი) აბშელა-ს მოდიფიცირებულ ფორმას წარმოადგენს. ამ მოსაზრებას კარგად ეხმიანება ისტორიული ცხუმი-ს ჩრდილო-აღმოსავლეთით მდებარე პროვინციის ქართული სახელი აფშილეთი, რომელიც საქართველოში მურვან ყრუს ლაშქრობის ამსახველ ქართულ მატიანეშია მოხსენიებული [25, გვ.235].

აფშილეთი-ს მოსახლეობა I საუკუნის ერთ-ერთ ბერძნულ ლიტერატურულ წყაროში სახელით Absilai (აბსილები) მოიხსენიება [16, გვ.179]. ეს სახელი სინამდვილეში, აბშილები-ს სახით უნდა იქნას წაკითხული (ბერძნულ დამწერლობას შ ბგერა არ გააჩნდა და ს ბგერას იყენებდა მის მაგივრად), რაც Absilai-სა და აბშელა-ს შორის გენეტიკური კავშირის არსებობის ერთ-ერთ აუცილებელ პირობას წარმოადგენს. ასეთი კავშირის არსებობაზე, როგორც ღმერთის მნიშვნელობის აფხაზური სახელი Анчва [33, გვ.27], ასევე მნიშვნელოვანი აფხაზური ტოპონიმები და გვარისსახელები მიგვანიშნებენ, რომლებიც, ძირითადად, თ ბგერას შეიცავენ, ზოგიერთი მათგანი ცხადად, ზოგიერთი კი - ჟ, ჩ, ჭ, ჯ აფრიკატების სახით.

აბშელა ქაშქების ქვეყნის შემადგენელი ერთ-ერთი ტომის სახელი იყო, რომლის სინონიმად აბეშლაია მოიხსენიება [34]. აღნიშნული ქვეყანა მდინარე ჰალისის სათავეებში მდებარეობდა, რომელსაც ჩრდილოაღმოსავლეთიდან ძველი ქართული პროვინცია დიაუეხი ესაზღვრებოდა. ქაშქების ქვეყნის სახელი, ეთნონიმ ქაშქი-დან გამომდინარე, სიტყვებით ქაშქითა (მატრიარქალური კატეგორიის) და ქაშქეთი (პატრიარქალური კატეგორიის) გამოიხატება, რომლებიც შუაკუაჰუარუათია და შუაკუაჰიარიათია კომპლექსების სახით აღდგება შესაბამისად. პირველი მაგანისაგან ტოპონიმები ქურჯგ (საქართველო, ადიღეურად [35, გვ.20]), შაქართველო, Euskald (ბასკების ქვეყნის მატრიარქალური კატეგორიის სახელი) და კორაქშიათა (შესაძლებელია ბერძნული Κοραξια სინამდვილეში კორაქში იყო) მიიღება, მეორისაგან კი - ტოპონიმები ქ°გრჯგ (საქართველო, ადიღეურად [9, გვ.320]), ჯიქეთი, ქაჯეთი, კლარჯეთი (და არა კლარჯეთი), Euskadi (ბასკების ქვეყნის თანამედროვე ბასკური სახელი) და კორაქშეთი. საკუთრივ სახელი ქაშქი შუაკუაჰუარუაჰია კომპლექსის სახით აღდგება, რომლისგან ტოპონიმი ქურჟია და ეთნონიმი ქურჟი მიიღება (ეს სახელებიც საქართველოსა და ქართველის მნიშვნელობის სიტყვებს წარმოადგენენ შესაბამისად).

ეთნიკური სახელი აბშელა შესაძლებელია მატრიარქალური კატეგორიის სიტყვა არის, რომლის შესაბამისი ტოპონიმი ბცფთმბUბ! თვბიცბივბსვბUჯბ კომპლექსის სახით აღდგება. ამ კომპლექსისგან ტოპონიმები აბშარათი, აბჟუარათი, ბაშლათი, შატბერდი (სავანე, ისტორიულ კლარჯეთში), ბერდუჯი (მდინარე, ისტორიულ ქართლში. თანამედროვე დებედა [20, გვ.40], სომხეთში); ეთნონიმები აბშგუა, აბჟგუა, აბშარ, აბშუა, აბჟუა, აბაშ და კომპოზიტები აბ ჯორჯია (მამა ჯორჯია) და ბა ჯორჯია (მამა ჯორჯია, ბავშვი ჯორჯია და ახლოაღმოსავლეთ ჯორჯია) მიიღება. ეთნიკური სახელი აბშელა შესაძლებელია მისი სინონიმის აბეშლაია-ს შეკვეცილ სახეს წარმოადგენს. მაშინ იგი უსათუოდ პატრიარქალური კატეგორიის სიტყვა იქნება, რომლის შესაბამისი ტოპონიმი აბეშლაიათა (აბეშლაეთი) შაუჰბაჰიარიათია კომპლექსის სახით აღდგება. ამ კომპლექსისგან ტოპონიმები აბაშეთი, აბშილეთი, აბაჯეხთა, ჯიხებთა ეთნონიმი ჯიქები და კომპოზიტები აბ ჯიორჯია (მამა ჯიორიჯია), ბა ჯიორჯია (მამა ჯიორიჯია, ბავშვი ჯიორიჯია და ახლოაღმოსავლეთ ჯიორიჯია) მიიღება.

ღმერთის აფხაზური სახელი, ლიტერატურულ წყაროებში, სიტყვით анцеа გამოიხატება, რომელსაც, ძირითადად, ანცვა´-დ კითხულობენ, მაგრამ არსებობს მისი განსხვავებული წაკითხვებიც, მაგალითად Анчва [33, გვ.27] და ანჩვა´ [36, გვ.156]. აღსანიშნავია ისიც, რომ სახელი анцеа-ს წარმომავლობა დღემდე დაუდგენელია და არც მისი მნიშვნელობაა განსაზღვრული. მაგალითად, ნიკოლოზ ჯანაშია სახელს анцеа დედა ღვთაებების მნიშვნელობის სიტყვად მოისაზრებდა, სახელს анацеа კი მამა ღვთაების მნიშვნელობის სიტყვად [37, გვ.23].

სახელი ანცვა´, ენის ელემენტური თეორიის მიხედვით, სუაჰმაჰუარუათუაჰია კომპლექსის სახით აღდგება, რომლის მორფოლოგიური გარდაქმნით ტოპონიმები საქართველონი და Гурзианта; ქართული სახელები საღმრთე, მაცხოვარი, არმაძი, მამაკაცი და აფხაზური კომპოზიტები ა´-მრა ანცვა´ (ა´-მრა - მზე [13]), ა´-მრა ა-ხა´წა (ა-ხა´წა - კაცი [იქვე]) და ან ა-ხა´წა (ან - დედა [იქვე]) მიიღება.

სახელი ანჩვა´ შუაჰმაჰუარუათუაჰია კომპლექსის სახით აღდგება, რომლის გარდაქმნით ეთნონიმები გურჯნი და ჯორჯიან; წარმართული ღმერთის სახელი ითრუჯან [25, გვ.106-107]; ქართული კომპოზიტები და სიტყვები მამა აჭარაი, ნანა აჭარაი, ჰანი აჭარა, მამა რაჭაი, ნანა რაჭაი, ანჩა ხატი, ჰანი ჩურა, ანჭარაჲ, რაჭანი, ჭანკი, ჭანი, ოჩანი (ოჩანი ზარმაცის კი არა დედალის მნიშვნელობის სიტყვა არის) და აფხაზური კომპოზიტები ა´-მრა ა´-აჩაშა (áчша - самка [28, გვ.190]) და ან ა´-აჩაშა მიიღება.

წარმოდგენილი მასალიდან ჩანს, რომ სახელი ანცვა კაცღმერთი-ს მნიშვნელობის სიტყვა არის, სახელი ანჩვა´ კი - ქალღმერთი-ს მნიშვნელობის სიტყვა.

ზემოთ მოხსენიებული სახელი ჰანი, სულხან-საბა ორბელიანის განმარტებით, მამა დედათ მშობელს (ისტორიულ მშობელს, წინაპარს) ნიშნავს, რასაც მისი სომხური მნიშვნელობაც ადასტურებს. მას ხშირად იყენებენ საუბარში ჯავახლები და ზემო აჭარლები გაკვირვებისა და ძიების გამოსახატავად. ჰანი-ს შეკვეცილი სახე ჰან ჩვენი დედა-ს ნიშნავს აფხაზურად, ჰანი-ს მოდიფიცირებული სახე ныха კი - წმინდანი-სა და ხატი-ს მნიშვნელობის აფხაზურ სიტყვას წარმოადგენს. ჰანი-ს ეს მნიშვნელობები კარგად ეხმიანება ტოპონიმ ანაკოფია-ს წარმომავლობას, რომელიც კომპოზიტ ჰანაი კოფა-ს შერწყმით უნდა იყოს მიღებული [38] და დედაღვთაების თავს (ხატს) ნიშნავდეს (ისტორიული ცნობებით ღვთისმშობლის ხატი ანაკოფიაში, ივერიის მთის თხემზე არსებულ ეკლესიაში იყო განსვენებული [25, გვ.235]). თვით სახელი ჰანი ჰმაჰუარუაჰია კომპლექსის სახით აღდგება, რომლისგან უამრავი მნიშვნელოვანი სახელია ნაწარმოები, მათ შორის: ეთნიკური სახელები მარი; იმარ; რანნი; ღვთის მშობლის სახელები მარია და მარიამ; ქართული სიტყვები მამრი, მამაჲ და დედის მნიშვნელობის სახელები: маманя, мамай, ნანაი და ნანაჲ (აქ მოყვანილ სახელებს, ისევე როგორც სახელს ჰანი, სქესი არ გააჩნიათ, პირობითად აქვთ მათ მამრი-სა და მდედრი-ს გამომხატველი მნიშვნელობები მინიჭებული). აღნიშნულის მიხედვით ზემოთ მოყვანილი კომპოზიტი ჰანი ჩურა მითოლოგიური დედის მნიშვნელობის სახელი იქნება, რომლის შეკვეცილ ფორმებს სახელები ანჩვა´ და ანჩა (ღვთისმშობლის სახელობის ეკლესია ისტორიულ ჭანეთში) წარმოადგენენ.

აფხაზური ტოპონიმების აბსოლუტური უმრავლესობა შ ბგერის გამოყენებით არის წარმოქმნილი, მათ შორის მთების სახელებიც ანჩხა და აფიანჩა, რომლებიც ანჩვა´-ს ბაზაზე უნდა იყოს მიღებული (მნიშვნელოვანი მთები ძველ დროში ღმერთებთან იყო გაიგივებული).

ანალოგიურ მდგომარეობასთან გვაქვს საქმე აფხაზურ გვარისსახელებშიც, რომელთა შორის ცნობილი სამი გვარი ანჩაბაძე, ჭანბა და შერვაშიძე გვინდა გავაანალიზოთ.

ანჩაბაძე გადაქართულებული აფხაზური გვარი ანჩაბა იქნება, რომელიც ანჩას ვაჟიშვილი-ს მნიშვნელობის სიტყვა უნდა იყოს (სუფიქსი -ба, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ვაჟიშვილის მნიშვნელობის სიტყვებს აწარმოებს აფხაზურში [18, გვ.403]).

ჭანბა ჭანის ვაჟიშვილი-ს მნიშვნელობის სიტყვა იქნება, რომელიც ჩაჰანბა სახით აღდგება და მისი გამარტივებით სახელი ანჩაბა მიიღება (შესაძლებელია სახელი ჭანი-ს მოდიფიცირებით არის სახელი ანჩა მიღებული).

შერვაშიძე ჩვენ შერვაშიჯე-ს მოდიფიცირებულ ფორმად მიგვაჩნია, რომელიც შუაჰიარიათია კომპლექსის სახით აღდგება. ამ კომპლექსისგან ბევრი მნიშვნელოვანი სახელია ნაწარმოები, მათ შორის ჯგირაგე, ჯეგე (გიორგი-ს მნიშვნელობის სახელებია), ჯიორჯია და ჯიქი მისგანვეა მეგრული გვარები ჯიქია და ჯეჯელავა მიღებული.

აქ მოყვანილი მასალით ჩვენ არ ვაპირებთ იმის მტკიცებას, თითქისდა ს ბგერის შემცველი სიტყვების რაოდენობა მცირე იყოს აფხაზურ ლექსიკაში. მეგრულიც შიშინა ენად ითვლება (შ ბგერის გამოყენებით არის მისი ლექსიკის დიდი ნაწილი შექმნილი), მაგრამ ბევრია მასშიც შ ბგერის შემცველი სიტყვები, ქართული კი პირიქით - სისინა ენად ითვლება და მასშიც ბევრია შ ბგერის შემცველი სიტყვები. შ და ს ბგერების შემცველი სიტყვების ურთიერთ დაპირისპირება, ფაქტიურად, სქესობრივ დაპირისპირებას წარმოადგენს, რომელიც ზოგ შემთხვევაში რელიგიურ დაპირისპირებად გვევლინება, მაგალითად: ითრუჯან - არმაზი(თა), შიიტ - სუნიტ; ზოგ შემთხვევაში კი - ეთნიკურ დაპირისპირებად, მაგალითად: ჭანი - ზანი [38, გვ.19], ჩაღმა - წოვა (თუშები). ასეთი დაპირისპირება ისტორიულ აფხაზეთშიც იყო აბშილეთი-სა და აბაზგეთი-ს შორის, რასაც მათი შესაბამისი ღმერთების სახელების ანჩვა´-სა და ანცვა´-ს ერთდროული ფუნქციონირება ადასტურებს.

აფხაზური ტომების კრებითი სახელი азега [27, გვ.180] ტოპონიმ აზეგათა-საგან უნდა მომდინარეობდეს, რომელიც კაცი ქართი-ს მნიშვნელობის სუაჰუარუათუაჰია კომპლექსის სახით აღდგება. ამ კომპლექსისგან ბევრი მნიშვნელოვანი სახელია ნაწარმოები, მათ შორის ტოპონიმები საქართველო, გურძია, გურზიათა, Λαζια [40, გვ.41], ლაზიათია, азыхута, აძგგა, დურძუკი და კავკასიათა. მათი გათვალისწინებით აზეგა, ლაზია და გრუზია ერთიდაიგივე ეტიმოლოგიური მნიშვნელობის ეთნიკური სახელები იქნება, რომელთაგან გურზია, ფონემური შემადგენლობითა და სტრუქტურული ფორმით, პირველადი სახელი უნდა იყოს, აზეგა და ლაზია კი უფრო გვიან ნაწარმოები.

აფხაზური ტომების კრებითი სახელები იყო აგრეთვე Абадзэ და Абаза [41, გვ.7]. მათგან სახელი Абадзэ კომპოზიტ აბ აზეგთა-ს შერწყმით უნდა იყოს მიღებული აბ აზეგთა->აბათაზაგე->აბათაზაჰე->აბათზჰე->აბადზე), რომელიც მამა აზეგათა-ს (მამა აზეგა ხალხის ქვეყანა-ს) ნიშნავს (გარდაქმნის მეორე საფეხურისგან ტოპონიმი აბაზგიათა მიიღება, რომელიც აბაზგი ხალხის ქვეყანა-ს ნიშნავს), სახელი Абаза კი - კომპოზიტ აბ აზეგა-ს შერწყმით (აბ აზეგა->აბაზიაგა ->აბაზაგია->აბაზაჰია->აბაზაჲ->აბაზა), რომელიც მამა აზეგა-ს ნიშნავს (გარდაქმნის მეორე საფეხურისგან სახელი აბაზგია წარმოიქმნება, რომლის ეკვივალენტად ბერძნული Αβασγια არის მიჩნეული, გარდაქმნის მეოთხე საფეხურისგან კი - ტოპონიმი აბხაზია->აბაზაჰია->აბაზჰია->აბაზხია->აბხაზია).

ჩრდილოეთკავკასიელი აფხაზების ჩერქეზული სახელი Басхνгّ (Басхыря) [28, გვ.72] და აფხაზების უბიხური სახელი Басхыг (Басхыя) [42, გვ.353] ტოპონიმებისაგან ბასხათი (მატრიარქალური კატეგორიის) ან ბასხეთი (პატრიარქალური კატეგორიის) უნდა მომდინარეობდეს. ჩვენ ორივე მათგანს განვიხილავთ.

ტოპონიმი ბასხათი ჰბასუაჰუარუათია კომპლექსის სახით აღდგება, რომლისგან, როგორც წინა პარაგრაფში აღვნიშნეთ, ბევრი მნიშვნელოვანი სახელია ნაწარმოები, მათ შორის: ბასხათი, Αβασγιαδα, ბაცბი, აბხაზიათა, ზაბახაეთა, ხიზაბავრათა და აბაძახგ. მისგანვე კომპოზიტები ჰბასუა ჰუარუათია და ჰბა სუაჰუარუათია წარმოიქმნება. პირველი მათგანის გარდაქმნით კომპოზიტი ბასუა (აბსუა) ჰართი (ქართი) მიღება, რომლის მნიშვნელობა მამა კაცი ქართი იქნება (ამ შემთხვევაში ბა ბაბა-ს შეკვეცილ სახედ არის მიჩნეული, რომელიც მამა-ს ნიშნავს ლაზურად), მეორის გარდაქმნით კი კომპოზიტი ბა საქართველო მიიღება, რომლის მნიშვნელობა მამა საქართველო, ბავშვი საქართველო და ახლოაღმოსავლეთ საქართველო იქნება (ბ ბგერა ასაკის შემთხვევაში ბავშვის მნიშვნელობას ანიჭებს მის შემცველ სიტყვას, მდებარეობის შემთხვევაში კი - ახლოაღმოსავლეთის მნიშვნელობას [იხ. §1, 2.]).

ტოპონიმი ბასხეთი ჰბასუაჰიარიათია კომპლექსის სახით აღდგება, რომლისგან, როგორც წინა პარაგრაფში აღვნიშნეთ, ბევრი მნიშვნელოვანი სახელია ნაწარმოები, მათ შორის ტოპონიმები ბასხეთი, ბზიბთა, აბასხეთი, აბხაზეთი და ეთნონიმი აბაძეხი მისგანვე კომპოზიტები ჰბასუა ჰიარიათა ჰბა სუაჰიარიათია წარმოიქმნება. პირველი მათგანის გარდაქმნით კომპოზიტი ბასუა (აბსუა) ჰერეთი (ქარითლი) მიიღება, რომლის მნიშვნელობა მამა კაცი ჰერეთი (ქარითლი) იქნება, მეორის გარდაქმნით კი - კომპოზიტი ბა საქაირთველო, რომლის მნიშვნელობა მამა საქაირთველო, ბავშვი საქაირთველო და ახლოაღმოსავლეთ საქაირთველო იქნება.

გარდა ამისა, ტოპონიმები ბასხათი და ბასხეთი ტოპონიმების მასხათი-სა და მასხეთი (მესხეთი, მზიმთა)-ს ანალოგია, რომლებსაც ეთნიკური სახელები მასხი და მესხი შეესაბამებათ. ამ უკანასკნელების გათვალისწინებით ტოპონიმს ბასხათი ეთნიკური სახელი ბასხი უნდა შეესაბამებოდეს, ტოპონიმს ბასხეთი კი - ბესხი. მათგან ბასხი აბასხი-ს, აბაზაი-ს, Abzoae-სა და обез-ის (ასე მოიხსენიებოდა XII-XVI საუკუნეების რუსულ ლიტერატურულ წყაროებში ქართველი [9, გვ.286]) შესატყვისი ეტიმოლოგიური მნიშვნელობის სახელია, ბესხი კი - эбзе-სი (ასე ეძახიან ყაბარდოელები და ბალყარლები სვანებს [9, გვ.466]).

დავუბრუნდეთ ისევ ეთნიკურ სახელს Басхνг, რომლის წარმომავლობა, ისტორიულ ლიტერატურაში, თანამედროვე ბაქსანის ხეობას უკავშირდება [27, გვ.181]. ეს ხეობა ქართულ ისტორიულ ლიტერატურაში სახელით ბასიანი მოიხსენიება. სიტყვა ბასიანი ფონემური შემადგენლობითა და სტრუქტურული ფორმით ეთნიკური სახელია, რომელსაც ტოპონიმი ბასიანეთი შეესაბამება. ბასიანეთი პატრიარქალური კატეგორიის სიტყვა არის. იგი ბასჰიარნეთი და ბასჰიარნეჰეთა კომპლექსების სახით აღდგება, რომელთა გარდაქმნით მნიშვნელოვანი ტოპონიმები და ეთნონიმები მიიღება, მათ შორის: ბასილეთიან (ბასილეთი, ბასილი); აბისლნთა (აბსილნი, აბსილი) აბსილეთიან (აბსილეთი, აბსილი) ბასხირღიანთა (ბასხირღ); ბასკეთიან (ბასკეთი, ბასკი); ბასხეთიან (ბასხეთი, ბასხი); აბხაზეთიან (აბხაზეთი, აბხაზია, აბხაზი); აბაზგეთიან (აბაზგეთი, აბაზგია, აბაზგი); აბაზიანთა (აბაზინ, აბაზაი) და აბაძეხნთა (აბაძეხნი, აბაძეხი). მათგანვე ტოპონიმი ბაუსინეთი მიიღება, რომლის შესაბამისი ეთნიკური სახელი ბაუსინ ბასკების ერთ-ერთ თვითდასახელებას წარმოადგენს („ბასკები თავიანთ თავს „ბაუშინ“ უწოდებენ“ [24, გვ.100]. ს ბგერა ბასკურში შ ბგერის ჟრერადობით გამოითქმის, ბასკური ენა კი, ცნობილი ბასკოლოგის იან ბრაუნის განცხადებით, მხოლოდ ძველ ქართულ ენასთან ამჟღავნებს ახლო გენეტიკურ კავშირს).

ეთნიკური სახელების ა´აფსუა-სა და აფხაზი-ს ურთიერთობასთან დაკავშირებით საინტერესო ფაქტს სვანური პანთეონის გარეულ ნადირთა და ნადირობის ღმერთის ორი განსხვავებული სახელი აფსათ და აფხზათ [43, გვ.68] წარმოადგენს, რომლებიც ფონემური შემადგენლობითა და სტრუქტურული ფორმით ტოპონიმებს აფსარათა და აფხაზათი უკავშირდება. ეს სახელები არა მარტო სემანტიკურად, არამედ ეტიმოლოგიურადაც ერთიდაიგივე მნიშვნელობის სიტყვებია და თანაც აფსათ-ი აფხაზათ-ის შეკვეცილ სახეს წარმოადგენს (სახელი აფხზათ აფჰსჰათ სახით აღდგება, რომლის ჰ ბგერაზე შეკვეცით სახელი აფსათ მიიღება). აღნიშნული კაცღმერთი, ლიტერატურულ წყაროებში, სახელით აფსათი მოიხსენიება, რომლის შემადგენელი ფ ბგერა, ჩვენი მტკიცებით, პ->ფ გადაბგერებით არის მიღებული. ამ ფაქტის გათვალისწინებით, ზემოთ აღნიშნული ღმერთების სახელები აფსათ და აფხზათ აპსათი და აპხზათი სახით აღდგება, რომლებსაც ქვეყნების სახელები აპსარათი (აპსგუართა) და აპხაზარათი (პელასხთა) შეესაბამებათ. ამ ქვეყნების შესაბამისი ხალხების ეთნიკური სახელები აპსარი (აპსგუა) და აპხაზი (პელასხ) იქნებოდა, რომელთა შორეული წინაპრები ერთი წარმომავლობის, კერძოდ კოპალე ღმერთის თაყვანისმცემელი, ხალხი უნდა ყოფილიყო (კოპალე ღმერთს მორიგე ღმერთმა სასროლეთი შავი ზღვის პირას მიუჩინა [44, გვ.167]). ეს ხალხი დროთა განმავლობაში მრავლდებოდა, ტომობრივ დიფერენციაციას განიცდიდა და მისი ჭარბი მოსახლეობა დედამიწის სხვადასხვა რეგიონებში სახლდებოდა, რაზეც მათი ისტორიული ეთნიკური სახელების დამახასიათებელი პ ასონიშანი მიუთითებს, მაგალითად შოტლანდიელების წინაპრების ეთნიკურ სახელში Pichti, რომელიც ეტიმოლოგიურად ტოპონიმ პითია-სა და ღმერთის სახელს პრომეთე უკავშირდება. ამ გზით წარმოქმნილი ეთნიკური სახელები აპსარი (შორეულდასავლეთ კავკასიონის მთის რეგიონების მოსახლის სახელი) და აპაზგი (პელასგ) (კავკასიის შავიზღვისპირა რეგიონნების მოსახლის სახელი), ზემოთ აღნიშნული პ->ბ გადაბგერებით, აბსარი-სა და აბაზგი-ს სახელებით გამოვიდა შესაბამისად ახალი წელთაღრიცხვის დასაწყისის ისტორიულ სარბიელზე.

ყველა სამეტყველო ენა დროთა განმავლობაში მეტ-ნაკლებად ვითარდებოდა - მათი გრამატიკა ახალი მიმართებებით მდიდრდებოდა, ლექსიკური ფონდი კი - ახალი სიტყვებით. ენათა განვითარების პროცესს ხალხებს შორის არსებული კომუნიკაციების საშუალებები (დაქირავებული შრომა, ვაჭრობა და ომები) ხელს უწყობდა. ამ მხრივ ბარისა და მთის რეგიონები განსხვავებულ პირობებში აღმოჩნდა. ბარში, სადაც აღნიშნული კომუნიკაციები ადვილად ხორციელდებოდა, ენის განვითარება შედარებით სწრაფი ტემპით მიმდინარეობდა, მთაში კი პირიქით - რაც უფრო მეტად იყო მთის რეგიონი გარე სამყაროსგან მოწყვეტილი, მით უფრო ნაკლებად ვითარდებოდა მისი მოსახლეობის სამეტყველო ენა. ამ ფაქტის შედეგები დღევანდელ საქართველოშიც შეინიშნება, მისი მთის რეგიონების მოსახლეობის სამეტყველო ენებს ძველი - მატრიარქალური ელფერი გადაჰკრავს, ბარის რეგიონების მოსახლეობის სამეტყველო ენებს კი შედარებით ახალი - პატრიარქალური ელფერი. ყველაზე არქაული მათ შორის სვანური ენა არის, რომლის შესაბამისი მოსახლეობის განსახლების ძირითადი კერა, - მდინარე ენგურის ხეობის მთის რეგიონი - როგორც მტრისთვის, ასევე მოყვარისათვის შეუღწევადი იყო.

ანალოგიურ პირობებში იმყოფებოდა მდინარე ბზიფის ხეობის მთის რეგიონის ფსხუს ისტორიული მოსახლეობაც, რომლებსაც სტრაბონი სვანებად მოიხსენიებს [16, გვ.138] (ისტორიული სვანები მთელ კავკასიონის ქედზე იყვნენ განსახლებულნი, რაზეც მათი შესაბამისი ღმერთების სახელები: ღერბეთი - ახლოაღმოსავლეთ კავკასიონის სვანების, ღერმეთ - ახლოდასავლეთ კავკასიონის სვანების და აპსათი - შორეულდასავლეთ კავკასიონის სვანების, მიგვანიშნებენ. მათი განსახლების არეალი კავკასიონის ქედის როგორც სამხრეთ, ასევე ჩრდილოეთ მთის რეგიონებს მოიცავდა, მათ შორის ფსხუ-ს მიმდებარე ჩრდილოეთკავკასიის რეგიონსაც, რომლის სახელი ახჩიფსხოი ეტიმოლოგიურად ტოპონიმს აფშილეთი შეესატყვისება). ბზიფისა და ენგურის ხეობების სვანები კოდორის ხეობაში გამავალმა ისტორიულმა სავაჭრო გზამ საბოლოოდ გათიშა ერთმანეთისაგან. ამ გზას ქალაქ დიოსკურია-ს მმართველი ელიტა, სავაჭრო ქარავნების დაყაჩაღებისაგან დაცვის მიზნით, აუცილებლად გააკონტროლებდა - არასანდო ადგილობრივ მოსახლეობას ხეობიდან გააძევებდა, ენგურისა და ბზიფის ხეობებთან დამაკავშირებელ უღელტეხილებს კი საგულდაგულოდ ჩაკეტავდა. აღნიშნულის გამო ფსხუს არც თუ ისე დიდი რეგიონი კიდევ უფრო მოწყვეტილი აღმოჩნდებოდა გარე სამყაროსგან და მისი მოსახლეობის სამეტყველო ენა ვერანაირად ვერ განვითარდებოდა.

უწინ, სამეტყველო ენის საკითხებით, ძირითადად, რელიგიური ცენტრები იყო დაკავებული. ასეთი ცენტრები, ისტორიულ საქართველოს მცხეთა, ქუთაისი, არტანუჯი და პიტიუნდი (ბიჭვინთა) იქნებოდა. თანამედროვე ქართული ენის ლექსიკური ფონდის დიდი ნაწილი ამ ცენტრებში იქნება ჩამოყალიბებული, რომელთა მიმდებარე რეგიონების მოსახლეობა, მათ შორის აბაზგეთი-საც, ქართულენოვანი იქნებოდა (სიტყვამ ქართული ზოგიერთი მკითხველი რომ არ გააღიზიანოს, გვინდა მათ შევახსენოთ, რომ ყველა ისტორიული ქვეყნის მატრიარქალური კატეგორიის სახელის მაწარმოებელ ძირს ჰუარუათია კომპლექსი წარმოადგენს, რომლის გარდაქმნით მიღებული სიტყვა ჰარათი და ჰართი ქართი-სა და ქართლი-ს ეკვივალენტია). ამ მოსაზრებას, როგორც წინა პარაგრაფში წარმოდგენილი ჩვენი გამოკვლევების შედეგები, ასევე არნოლდ ჩიქობავასა [45, გვ.166] და ქეთევან ლომთათიძის [46, გვ.137-139] ლინგვისტიკური გამოკვლევების შედეგებიც ადასტურებენ.

თანამედროვე აფხაზური ენა, აფხაზი მეცნიერების მტკიცებით, აფსარების ენის საფუძველზეა შექმნილი, რომელთა განსახლების ერთ-ერთი კომპაქტური რეგიონი ფსხუ იყო. ფსხუ თანამედროვე გუდაუთის რაიონის (ისტორიული აბაზგეთის) მიმდებარე მთის რეგიონს წარმოადგენს, რომელთანაც იგი მდინარე ა´აფსთა-ს ხეობაში გამავალი საცალფეხო გზით არის დაკავშირებული. აფხაზების ისტორიული წინაპრები, ერთერთი აფხაზური თქმულების მიხედვით [42, გვ.169], ფსხუს რეგიონიდან არიან შავიზღვისპირა რეგიონში ჩამოსახლებული. მიუხედავათ იმისა, რომ ფსხუს რეგიონის მოსახლეობა, ბუნებრივი პირობების გამო, მოწყვეტილი იყო შავიზღვისპირა რეგიონის მოსახლეობისგან, აუცილებელი ცხოვრებისეული მოთხოვნილების დაკმაყოფილების მიზნით ისინი მაინც ახერხებდნენ მათთან ურთიერთობას, რასაც თანამედროვე აფხაზური და ქართული ენების ლექსიკური შეხვედრები ადასტურებს.

აფხაზეთის შავიზღვისპირა რეგიონების მოსახლეობა (მათ შორის აბაზგეთი-საც) II საუკუნის ბერძენი ისტორიკოსის, კლაუდიოს პტოლემაიოსის, ცნობით [16, გვ.239], ეთნიკურად სვანოკოლხებს წარმოადგენდა, რაშიც ძნელია მას არ დაეთანხმო იმიტომ, რომ მთის რეგიონების ჭარბი მოსახლეობის ბარში ჩამოსახლების პროცესი დღემდე გრძელდება, რის შედეგად სვანურ-იმერული, სვანურ-ქართლური, აჭარულ-მესხური, აჭარულ-კახური და სხვა დასახლებები წარმოიქმნება. მთიდან ბარში ცხოვრების პირობების გაუმჯობესების მიზნით ჩამოსახლებული ხალხი, უმეტეს შემთხვევაში, ბარის მოსახლეობის შედარებით მაღალგანვითარებულ სამეტყველო ენასა და ცხოვრებისეულ წესებს ითვისებს და თუ გარეშე დესტრუქციული ძალები არ ჩაერევა მათ ურთიერთობებში, დროთა განმავლობაში დამხვდურ მოსახლეობაში ასიმილირდება. აღნიშნულიდან გამომდინარე, ისტორიული აბაზგეთის სამეტყველო ენა, სახელმწიფო დონეზე, კოლხური იქნებოდა, რომელიც იმდრიონდელ საერთოქართველურ ენას წარმოადგენდა. ამას აფხაზეთის ტერიტორიაზე არსებული ისტორიული მატერიალური ძეგლებიც ადასტურებენ.

ზემოთ მოყვანილი მასალის უფრო სრულყოფილად აღქმის მიზნით, ენის ელემენტური თეორიიდან გამომდინარე, კავკასიის რეგიონში განვითარებული უძველესი ისტორიული პროცესების მოკლე ანალიზი გვინდა წარმოგიდგინოთ.

ისტორიულ კავკასიაში ერთიდაიგივე წარმომავლობის სამი ტომი მოსახლეობდა, რომელთა შესაბამისი ქვეყნების სახელები ქართი, კოლხათი და უდი ეტიმოლოგიურად ერთ-ერთ შუმერულ ისტორიულ წყაროში მოხსენიებულ ქალაქი-სახელმწიფოს სახელს არათა [47, გვ.27] უკავშირდება (ამ ქვეყნებს, უფრო ადრე, ერთნაირი ან ერთიდაიგივე ძირისაგან ნაწარმოები შედარებით მარტივი სახელები ერქმეოდათ). აღნიშნული ქვეყნების განსახლების არეალი სამხრეთისა და ჩრდილოეთის მიმართულებებით შეუზუდავი იყო, ამ მიმართულებებით მათი ჭარბი მოსახლეობა თავისუფლად მიგრირებდა.

სამეტყველო ენას ნაზიარები ხალხების განსახლების საწყისი და ერთ-ერთი ძირითადი კერა, ჩვენს ხელთ არსებული ლინგვისტიკური, ეთნოლოგიური და მითოლოგიური მასალების ანალიზის შედეგების მიხედვით, კავკასიის რეგიონი იქნებოდა. ამ მხრივ აღსანიშნავია კავკასიის ტერიტორიის ზონალურად დაყოფის პრინციპი (აღმოსავლეთიდან დასავლეთის მიმართულებით, მზის ასაკის - ზემდგომობის - მიხედვით), რომელთა შესაბამისი რეგიონების განმასხვავებელი ვ, ბ, ფ, მ, პ ბაგისმიერი ბგერები დროთა განმავლობაში, კავკასიის ფარგლებში ტომობრივობის მაჩვენებელ ასონიშნებად ჩამოყალიბდა, კავკასიის ფარგლებს გარეთ კი - ეთნიკურობის მაჩვენებელ ასონიშნებად (თუ ქვეყნის ან ხალხის სახელში ორი და უფრო მეტი ბაგისმიერი ბგერა არის გამოყენებული, მისი ტომობრივობის ან ეთნიკურობის მაჩვენებელი პირველი ბაგისმიერი იქნება). ანალოგიური მოსაზრება ნიკო მარსაც აქვს ეთნიკური სახელების მრავლობითობის ფორმის მაწარმოებელი სუფიქსების შესახებ გამოთქმული, რომლებიც ერთ-ერთ ბაგისმიერ ბგერათაგანს შეიცავს. ასეთი სუფიქსებია, მაგალითად: -ევი, -ები, -ეფი, -ენი და -ეპი, რომელთა შემადგენელი ბაგისმიერი ბგერები, ნიკო მარის აზრით, ტომობრივ განმასხვავებელ ასონიშნებს წარმოადგენენ [4, გვ.25-29] (სუფიქსი ენი-ს შემადგენელი ნ ბგერა მ->ნ გადაბგერებით არის წარმოქმნილი). აღნიშნული სუფიქსები კავკასიის რეგიონალური სახელების ივერია, იბერია, იფერია (მისი ანალოგია ფხოეთი) იმერია და იპერია (მისი ანალოგია პითია) ბაზაზე არის მიღებული. მათ კავკასიურ წარმომავლობას, არა მარტო საქართველოს რეგიონალური სახელები, არამედ ამირანის თქმულებაც ადასტურებს. ამ პრინციპით წარმოქმნილი ტოპონიმები, ეთნონიმები და სხვადასხვა კატეგორიის სახელები და სიტყვები მსოფლიოს ყველა რეგიონშია გავრცელებული, რაც მათი მომხმარებელი ხალხების კავკასიურ წარმომავლობაზე მიგვანიშნებს. ამ კონტექსტში საინტერესოდ მიგვაჩნია კომპოზიტი სუა ფხოეთი, რომლის გარდაქმნით ტოპონიმი აფხაზეთი მიიღება (სუაფხოეთი->სუაფახუაჰეთი->საფახაჰეთი->აფახასჰეთი->აფახაზეთი->აფხაზეთი). ფხოეთი-ს მოსახლეობა - ფხოელნი VII საუკუნის სომხურ ანონიმურ გეოგრაფიაში სახელით ფასხ მოიხსენიება [9, გვ.616], რომლის შესაბამისი ქვეყნის მატრიარქალური კატეგორიის სახელი ფასხათი ტოპონიმ აფხაზეთი-ს სახით აღდგება, პატრიარქალური კატეგორიის სახელი ფასხეთი კი - აფხაზეთი-ს სახით (ფასხეთი->ფასხაჰეთი->აფხასჰეთი->აფხაზეთი). ეს ფაქტები ტოპონიმ აფხაზეთი-ს წარმომავლობას ცენტრალურ კავკასიონთან აკავშირებენ, აფხაზი ხალხის წარმომავლობას კი - ფხოელებთან (ფშავ-ხევსურებთან).

აფხაზების ეთნიკური წარმომავლობა მათი ქვეყნის უფრო ადრინდელი სახელის აბხაზეთი-ს წარმომავლობით უნდა იქნას დადგენილი.

ტოპონიმი აბხაზეთი, როგორც წინა პარაგრაფში აღვნიშნეთ, ვაჟიშვილი ხჳთაჲ-ს მნიშვნელობის სიტყვა არის, რომელსაც, ეტიმოლოგიურად, ტოპონიმები ბერეთისა, ბესლეთა, ბზიბთა, ბსხუეთი, სობღისი(ძველი ციხე ბსხუ->ფსხუ-ს რეგიონში [25, გვ.235]), ბიწვინთა (მისი ანალოგია ტოპონიმი ბიჭვინთა, რომელიც ფიჭვების ადგილს კი არა ბიჭების ადგილს ნიშნავს), Басхыя (აფხაზების უბიხური სახელი [42, გვ.353], რომლისგან ტოპონიმები სობღისი, ბასხეთი და აბხაზეთი აღდგება) და ეთნიკური სახელი иберцы შეესატყვისება. მათგან ბერეთისა ბიჭის ქვეყნის კუთვნილს (ბერე ბიჭი, ლაზურად; ბერეთი - ბიჭის ქვეყანა; ბერეთისა - ბიჭის ქვეყნის კუთვნილი) და იბერიას კუთვნილს (ბერეთისა->იბერიასთა->იბერიას) ნიშნავს, иберцы კი - იბერიელ ხალხს. აღნიშნულის მიხედვით აბხაზები იბერიული წარმომავლობის ხალხი უნდა იყოს, რაც საურმაგის მიერ იბერიული ტომების აღმოსავლეთ კავკასიონის სექტორიდან დასავლეთ კავკასიონის სექტორზე გადასახლების ფაქტს კარგად ეხმიანება. ამ მოსაზრებას მხარს უჭერს აგრეთვე აფხაზური ენის ნაცვალსახელი hарт (ჰართ - ჩვენ, აფხაზურად [27, გვ.71]), რომელიც, ეტიმოლოგიურად, ეთნიკურ სახელს ქართ შეესატყვისება, ქართი კი იბერია-ს ადრინდელი სახელი იყო.

კავკასიის ამჟამინდელი აბორიგენი მოსახლეობა, მიუხედავად მათი განსხვავებული სამეტყველო ენისა, კულტურისა და რელიგიური მრწამსისა, გენეტიკურად ერთი წარმომავლობის ხალხია, რისი შეგნება მათ თვითცნობიერებაში, დღემდე არის შემონახული. ამ მხრივ საინტერესოა ადიღეველებისა და ქართველების გენეტიკური კავშირების მოძიება იმიტომ, რომ თანამედროვე აფხაზები თავიანთ წარმომავლობას ადიღეველებს უკავშირებენ.

ტოპონიმი ადიღეი ჰიარიათა კომპლექსის სახით აღდგება, რომლისგან ყირიმის ძველი სახელი Ταυρικη, კიმერიელების ძველი სახელი Τρηρ [16, გვ.98], კოლხიდას მითოლოგიური მეფის სახელი Αιητ და ტოპონიმი ჰერეთი მიიღება. თანამედროვე ადიღეველები ისტორიული კიმერიელები-ს მემკვიდრეებია, რომელთა ეთნიკური სახელი Κιμμερι ეტიმოლოგიით კომპოზიტს კუა იმერელი (ბიჭი იმერელი) შეესატყვისება, ქვეყნის სახელი Κιμμερια (მისი შესატყვისი სრული სახელი Κιμμεριαδα იქნებოდა) კი - კომპოზიტს კუა იმერეთი (ბიჭი იმერეთი). ტოპონიმი ადიღეი გაცილებით უფრო ადრინდელი პერიოდის სახელია ვიდრე ტოპონიმი Κιμμερια. მათი შესაბამისი შუალედური ტოპონიმი მერეთი იქნებოდა, რასაც აზოვის ზღვის ისტორიული სახელი Meoti, ადიღეიში გავრცელებული სახელების მაწარმოებელი ძირეული სიტყვა мерет და აიეტის ქალიშვილის სახელი მედეია ადასტურებს. მერეთი-ს ბაზაზე არის ტოპონიმები ყირიმი და Крым ნაწარმოები. ადღეიში გავრცელებულია აგრეთვე სახელების მაწარმოებელი მეორე ძირეული სიტყვა ант [48, გვ.21], რომლისგან ტოპონიმი ნართი და მისი პროტოტიპი მარათი აღდგება მარათი მერეთი-ს შესაბამისი მატრიარქალური კატეგორიის სახელია).

ტოპონიმი ნმარათი მამა ქართი-ს მნიშვნელობის ჰმაჰუარუათია კომპლექსის სახით აღდგება, რომლისგან ტოპონიმები იმართა, ტამანი, ტმუტარაკანი, არმავირთა, მაიკოპთა და კუმანითა მიიღება (კუმანი მდინარე კუბანი-ს ადრინდელი სახელი იყო [26, გვ.165]). ადიღეველებისა და ქართველების გენეტიკურ კავშირზე ის ფაქტიც მიუთითებს, რომ ბევრი ადიღეური სიტყვის წარმომავლობა, რომელთა ეტიმოლოგია დღემდე დაუდგენელია, ჩვენი წინასწარი გამოკვლევებით, ქართულ ენას უკავშირდება.

ჩრდილოეთკავკასიელი ხალხების სამხრეთკავკასიელ თანამემამულეებთან დაპირისპირებას საკმაოდ დიდი ხნის ისტორია აქვს, რასაც ყველა მათი დამპყრობელი ქვეყანა მეტ-ნაკლები წარმატებით ახერხებდა. ეს დაპირისპირება ოსმალეთის იმპერიამ, ჩრდილოეთკავკასიელი ქრისტიანების ისლამის სარწმუნოებაზე მოქცევით, განსაკუთრებულად გააღრმავა და რელიგიურად გაუცხოებული ჩრდილოეთკავკასიელები ქართველებს სამკვდრო-სასიცოცხლოდ მიუსია. ამ საკითხთან დაკავშირებით აფხაზი ხალხის სასიქადულო შვილის დიმიტრი გულიას მოსაზრება ასეთია:

«Для претворения в жизнь своих кровавых замыслов бессовестные турецкие правители в качестве опорного пункта наметили среди других Сухуми и вообше Абхазию. С этои стороны предпринимались многократные попытки довести до конца турецкие планы полного порабощения всей Грузии. Продажные сухумские паши, наряду с ахалцихскими или батумскими, были заядлыми носителями черного знамени турецкой агресии и влияния» [49, გვ.17].

საქართველოში მფარველი მეგობრის სტატუსით შემოსულმა მეფის რუსეთის იმპერიამ, ჩვენი ქვეყნის სუვერენიტეტის გაუქმებისა და ქართველი ხალხის გარუსების მიზნით, შემოსვლის პირველსავე დღიდანვე ფარული ომი გააჩაღა ქართველი ერის წინააღმდეგ. ეს ფაქტი კავკასიის რეგიონში წარმოებულმა რუსეთ-თურქეთის ომის შედეგებმა საბოლოოდ გამოამჟღავნა (ამ ომში რუსეთის არმიის ერთერთ მთავარ შემტევ ძალას ქართველი მეომრები წარმოადგენდა). ოსმალეთის მპყრობელობისაგან განთავისუფლებული ტერიტორიების, მაგალითად აფხაზეთის, მკვიდრი მოსახლეობის აბსოლუტური უმრავლესობა რუსეთმა დამნაშავედ გამოაცხადა და თურქეთში გადაასახლა, მათ საცხოვრისზე კი ქართველების დასახლება სასტიკად აკრძალა და რუსეთიდან სპეციალურად ჩამოყვანილი რუსები და სხვა ეროვნების ხალხები ჩაასახლა. უფრო გვიან (1907 წელს) რუსეთმა არადეპორტირებული აფხაზები შემოირიგა და ქართველებს ეთნიკურად დაუპირისპირა, რასაც დღემდე წარმატებით აგრძელებს. როგორც ოსმალეთის იმპერია ებრძოდა საქართველოს, აფხაზეთის ტერიტორიიდან, აფხაზების სახელით, ასევე რუსეთის იმპერია ებრძვის საქართველოს, აფხაზეთის ტერიტორიიდან, აფხაზების სახელით. ოსმალეთის იმპერია თუ ქართველების რელიგიურ მრწამსს ებრძოდა, რუსეთის იმპერია 200 წელზე მეტია რაც ქართველების ეროვნულ თვითმყოფადობას ებრძვის, მისი ერთ-ერთი მთავარი ატრიბუტის - ქართული ენის - ამოძირკვას ცდილობს. ამის უამრავი მაგალითის მოყვანა შეიძლება როგორც შორეული წარსულიდან ასევე დღევანდელი მდგომარეობიდან.