პრდ.

თვალის დანუკვა.

გდტ.

დაბრმავება.

1544

 ( ბ)  დაუყვნა  თვალნი  ელვამან, მისთა  ღაწვთაგან  კრთომილმან;

1546

 ( ბ) ვით მზემან,  დაყვნა  მჭვრეტელთა თვალნი  ნათლისა ჩენასა;

თვალის მოკიდება

პრდ.

თვალის შეხება, მობმა.

გდტ.

 დანახვა, შესწრება.

1402

 ( გ) ასრე  გავიდი  საბელსა, რომ თვალი  ვერ მომკიდიან,

თვალის მოწყვეტა (ვისთვისმე ან რისთვისმე)

პრდ.

თვალის მოგლეჯა, მოშორება.

გდტ.

მზერის შეწყვეტა, ყურებას რომ შეაჩერებს,

1581

 ( ბ)  ქვე დამდგომმან  წამავალსა  ვერ მოსწყვიდნა  ყოლა  თვალნი;

თხა და მგელი ერთად სძოვდეს

პრდ.

 თხა და მგელი ერთმანეთის გვერდით იყვნენ და ისე სძოვდნენ ბალანს.

გდტ.

მშვიდობა, სიყვარული, ურთიერთის გატანა.

1657

 ( დ)  შიგან მათთა საბრძანისთა  თხა და მგელი  ერთგან  ძოვდეს.

თითით ხვეწნა

პრდ.

თითის საშუალებით თხოვნა, აჯა.

გდტ.

 დიდის მორიდებით თნოვნა, უზომო თავის დამდაბლება, მორჩილება.

237

( დ) ავთანდილ  მუხლთა უყრიდა,  თითითა ეხვეწებოდა.

675

( ა) ავთანდილს ასმათ ჩამოჰყვა,  ზენარით  ეუბნებოდა,

( ბ) მუხლთა უყრიდა, ტიროდა,  თითითა ეხვეწებოდა,

თითს, და განსაკუთრებით მარჯვენა ხელის სალოკ თითს, როგორც ხელის მთავარს ნაწილს, დიდი როლი ჰქონდა პირველყოფილი ადამიანის არსებობაში. სალოკი თითი იყო მოლაპარაკისათვის რომლისამე საგნის მაჩვენებელი (ლათინური index); სალოკი თითი, როგორც თვით მისი საწელი გვიჩვენებს, იყო მოთხელო საჭმლის ამღები ჭურჭლიდან პირში ჩასაშვებად. როცა მორჩილება, თავისი უძლურება, უმწეობა უნდა გამოეცხადებინა მორეულს მომრევისათვის, სალოკ თითს მოიკაკვავდა; როცა ვინმე ვისმე რასმე ეხვეწებოდა, როცა ცდილობდა მისი გული მოეგო, მისგან შესაძენი შეეძინა, მარჯვენა ხელს გაიშვერდა ისე, რომ ხელის ზურგი ქვევით ყოფილიყო, ხოლო გული ზევით, სალოკ თითს გარდა ოთხივე თითი ხელის გულზე დაკეცილი. ყოფილიყო, თვით სალოკი მთნოვნელისაკენ მიხრილი, თითქო უჩვენებს, ვისგანაც წყალობას მოელის, თავისს სისაწყლეს, სიბეჩავეს, დამდაბლებას და უჩვენებს, თუ ვისკენ უნდა მიჰმართოს თავისი წყალობაო. ასეთი წესი თხოვნისა დარჩენილია სამეგრელო-სვანეთში და უნდა იყოს აგრეთვე ფშავ-ხევსურეთშიც.

თეიმურაზ ბატონიშვილის განმარტებით, თითით მახვეწარი სახვეწნელ პიროვნებას თითით ცას ანიშნებს და ეუბნება: იმის (ღმერთის, რომელიც ცაზეა) მადლსა, ნუ დაგვაგდებ გაუკითხველადო.

მგალობლიშვილი სესილი

ი

იოტა

პრდ.

ბერძნული ანბანის ასო.

გდტ.

ერთი კიკნა ნაწილი რისამე, სულ უმცირესი რამ, თითქმის არაფერი.

845

(გ) ვის გმორჩილებენ ციერნი ერთის იოტის წამისად,

იოტა — სახელია ბერძნულ ანბანის ასო.ი-სა; მთელს ანბანში ყველაზე პატარაა. აქედან დაერქვა გადატანითად. ყველაზე უმცირეს რასმე ეს სახელი.

კ

კვალწმინდად

უკვალოდ, კვალი რომ არ ემჩნეოდეს ისე.

გდტ.

სრულიად, სავსებით.

101

(ა) კვალი ძებნეს და უკვირდა ვერ-პოვნა ნაკვალევისა,

(ბ) აგრე კვალ-წმიდად წახდომა კაცისა, ვითა დევისა;

კვერთხი

ჯოხი ანუ ყავარჯენი მეფის სატარებელი, როგორც ემბლემა ხელმწიფობისა, ნიშანი ხელისუფლებისა, უფროსობისა.

გდტ.

დასაყრდენი, შეძლება, იმედი, ძალა, ბურჯი, ღონე.

1205
(ა) „მონათა მიჰხვდა სიხარბე მის საჭურჭლისა ძვირისა,

(დ) ნახეთ, თუ ოქრო რასა იქმს, კვერთხი ეშმაკთა ძირისა!

იხ. ტაეპის განმარტებანი

კიდეგანია გზა

ნაპირას მდებარეა, ჩემგან შორსაა.

გდტ.

სულ სხვაა, განსხვავებულია, სხვებისას არა ჰგავს.

1202
(ა) „არ ვარგვარ თქვენად დედოფლად, ჩემი გზა კიდეგანია;

კიდით-კიდე

ერთი კიდიდან მეორე კიდემდე.

გდტ.

ქვეყნის ერთი ბოლოდან მეორე ბოლომდე, ყველგან, ერთგან რომელისამე ადგილის დაუტოვებლად.

132

(დ) შენ გენუკვი მონახვასა, კიდით კიდე მოჰლახო ცა.

კიდის პირობა

პრდ.

ერთი ბოლოდან მეორე ბოლოში ყოფნა.

გდტ.

ერთმანეთის დაშორება, ერთიმეორისაგან შორი-შორს ყოფნა.

1496

(დ) თვარა მე ჩემდა, იგ მისდა, დია სჯობს კიდის-კიდობა!

მეტრეველი გოგა

დაბერებული კიტრის მოკრეფა.

გდტ.

უვარგისის, საზარალო საქმის კეთება, უვიცობა, მიუხვედრელობა.

794

(ა) „მე იგი ვარ, ვინ სოფელსა არ ამოვკრეფ კიტრად ბერად,

(ბ) ვის სიკვდილი მოყვრისათვის თამაშად და მიჩანს მღერად;
იხ. ტაეპის განმარტებანი

კიტრი კარგი საჭმელია, როცა ქორფაა, როცა შუშა კიტრის სახელი აქვს. დაბერებული კიტრი უგემურია და სათესლედ თუ-ღა ვარგა.

კლდე

ციცაბო ამართული, მოსხლეტილი.

გდტ.

სიმბოლო გულქვაობისა, უგრძნობლობისა; ხოლო კარგის აზრით: სიმაგრე, სიმტკიცე, გულგაუტენლობა.

1230

(ა) „დულარდუხტ არის დიაცი, მაგრა კლდე ვითა, ლოდია,

ლ.

ლახვრის სობა გულში

პრდ.

ლახვრის შერჭობა გულში.

გდტ.,

სიმწარე, დარდი, ნაღველი, ტანჯვა, სიკვდილი.

4.

(დ) ვინცა ისმინოს, დაესვას ლახვარი გულსა ხეული.

იხ. ტაეპის განმარტებანი

1026

(ბ) ვიცი, რომე აღარა გცალს, შენ ლახვარი სხვა გესობის;

ლომი

პრდ.

ყველაზე ღონიერი ოთხფეხი ხორციჭამია, კატის ჯიშისა.

გდტ.

ღონიერი, გულადი და შემმართებელი.

1450

(ა) ზღვათა მეფე მოახსენებს: „ხელმწიფეო, ლომო, ქველო,

(ბ) მოახლეთა სიცოცხლეო, ვერა-მჭვრეტთა შორით მკლველო,

1501

(ა) ფრიდონისით გაემართნეს იგი ლომნი, იგი მზენი,

მ

მასპინძლობა-კვეთა

საჭმელ-სასმელის მირთმევა, ხორცის მოჭრა.

გდტ.

პატივისცემა.

1505

(ბ) ასმათს უც ხორცი ირმისა, იქმს მასპინძლობა-კვეთასა.

ამ სიტყვის ხმარება იმდროიდანაა, ოდეს სუფრაზე დანა ხორცის მოსაჭრელად იშვიათი იყო და ერთი-ღა თუ მოეპოვებოდა მასპინძელს ხორცის მოსაჭრელად და სტუმართათვის შესათავაზებლად.

მახის დაგება (ვისთვისმე)

პრდ.

მახის მოწყობა შიგ ვისიმე გასაბმელად.

გდტ.

ღალატი, ხიფათში ჩაგდება.

445

(ბ) ვთქვი, თუ: „მოვა რამაზ მეფე; ჩემთვის უდგამს თუცა მახე,

ქუშაშვილი ნინო

პრდ.

მე და ჩემი ცხენი ვართ.

გდტ.

ჩემის ცხენის  იმედითა ვარ, ის მეყოფა, იმის მეტი არაფერი მინდა.

1064

(დ) რა გინდ რა მომცეთ, რას ვაქმნევ? მე ვარ და ჩემი ცხენია!

მზე

პრდ.

ცენტრალური შუქმფენარე მნათობი ჩვენი სამყაროსი.

გდტ.

სიცოცხლე, ბედნიერება, სინათლე, ჭეშმარიტება, სიმართლე, მშვენიერება.

757

(დ) ვიტყვი, მოვკვდე, არა მგამა, ჩემი მზემცა თქვენ მოგხვდების!“

1127

(ა) რა ფატმანისსა შევიდა ლომი, მზე, მოყმე წყლიანი,

(ბ) უბრძანა: „მოვკალ, მან ყმამან დღე ვეღარ ნახოს მზიანი,

მზე — წყაროა სინათლისა და სითბოსი, მზე — მასაზრდოებელია ჩვენს პლანეტაზე ყოველგვარი ორგანული არსისა, უმზეოდ სიცოცხლე ერთს წუთსაც არ არის წარმოსადგენი. პირველყოფილ ადამიანს დიაღაც შეგნებული ჰქონდა ეს მნიშვნელობა მზისა. ბუნებასა და გარშემო პირობებთან ბრძოლაში, ჯერ სუსტსა და უძლურს, მთელი იმედი მზეზე ჰქონდა დამყარებული. და სრულიად ბუნებრივია, რომ გონებრივად დაბალ საფეხურზე მდგარ ადამიანს ამ მნათობისათვის თავისივე თვისებები მიეკუთვნებინა, იგი დაესანა არსებად, რომელსაც სჩვევია ყოველი დადებითი და უარყოფითი ხასიათი ადამიანისა: სიყვარული, მოწყალება, წყრომა, მომადლიერება, სიყვარული მორჩილებისა, თაყვანისცემისა. და ჩვენმა პირველყოფილმა წინაპარმა, მზის შიშითა და ძრწოლით გამსჭვალულმა, მზის მოსამადლიერებლად, მის გულის მოსაგებად იგი თაყვანისცემის საგნად გაიხადა, გააღმერთა.

ქართული მეტყველება აუარებელ მასალას იძლევა ჩვენში ერთ დროს მზის თაყვანისცემის არსებობისას. „ვეფხისტყაოსანი» განსაკუთრებით მაჩვენებელია ამისა. ტაეპი იშვიათად გამოერევა, რომ შიგ ქება არ იყოს მზისა, სხვადასხვა ეპითეტებით არ იყოს შემკობილი ეს მნათობი.

სასაუბრო ქართულში ხომ ყოველ ნაბიჯზე გვესმის: ჩემმა მზემ — ჩემს სიცოცხლესა ვფიცავ, მზე დაუბნელდა — მოჰკვდა; დღისით მზისით — ნათლად, ცხადად; დედას შვილზე მზე და მთვარე ამოსდის

მზესა და მთვარესავით ძვირფასია დედისათვის შვილის სიცოცხლე; მეგრული ფიცი: უშულადუ ბჟაშ მარ დიმე – დაუღალავ (სიარულით) მზის მადლმა; მზია — სახელი ქალისა; მზეთა-მზე — მეტად ლამაზი ქალი. ან კიდევ სასიმღერო ლექსი: მზე-შინაო, მზე-გარეთა, მზე, შინ შემოდიო! მზეჭაბუკი — სახელი ვაჟისა, და ბევრი სხვაც.

მზეს მიხდომა

პრდ.

მზეს მოშორება, უმზეოდ დარჩენა.

გდტ.

სიკვდილი.

452

(გ) კაცს შუბი ვჰკარ, ცხენი დავეც, მართ ორნივე მიჰხდეს მზესა,

მზის ამოსვლა

პრდ.

ცისკიდურზე გამოჩენა მზისა.

გდტ.

 გაბედნიერება, სასიხარულო ამბის შემთხვევა, გამარჯვება.

იხ. ზემოთ მზე და იქვე განმარტება: „მზე და მთვარე ამოსდის დედას შვილზე“.

პრდ.

ცენტრალური შუქმფენარე მნათობი ჩვენი სამყაროსი.

გდტ.

სიცოცხლე, ბედნიერება, სინათლე, ჭეშმარიტება, სიმართლე, მშვენიერება.

757

(დ) ვიტყვი, მოვკვდე, არა მგამა, ჩემი მზემცა თქვენ მოგხვდების!“

1127

(ა) რა ფატმანისსა შევიდა ლომი, მზე, მოყმე წყლიანი,

(ბ) უბრძანა: „მოვკალ, მან ყმამან დღე ვეღარ ნახოს მზიანი,

მზე — წყაროა სინათლისა და სითბოსი, მზე — მასაზრდოებელია ჩვენს პლანეტაზე ყოველგვარი ორგანული არსისა, უმზეოდ სიცოცხლე ერთს წუთსაც არ არის წარმოსადგენი. პირველყოფილ ადამიანს დიაღაც შეგნებული ჰქონდა ეს მნიშვნელობა მზისა. ბუნებასა და გარშემო პირობებთან ბრძოლაში, ჯერ სუსტსა და უძლურს, მთელი იმედი მზეზე ჰქონდა დამყარებული. და სრულიად ბუნებრივია, რომ გონებრივად დაბალ საფეხურზე მდგარ ადამიანს ამ მნათობისათვის თავისივე თვისებები მიეკუთვნებინა, იგი დაესანა არსებად, რომელსაც სჩვევია ყოველი დადებითი და უარყოფითი ხასიათი ადამიანისა: სიყვარული, მოწყალება, წყრომა, მომადლიერება, სიყვარული მორჩილებისა, თაყვანისცემისა. და ჩვენმა პირველყოფილმა წინაპარმა, მზის შიშითა და ძრწოლით გამსჭვალულმა, მზის მოსამადლიერებლად, მის გულის მოსაგებად იგი თაყვანისცემის საგნად გაიხადა, გააღმერთა.

ქართული მეტყველება აუარებელ მასალას იძლევა ჩვენში ერთ დროს მზის თაყვანისცემის არსებობისას. „ვეფხისტყაოსანი» განსაკუთრებით მაჩვენებელია ამისა. ტაეპი იშვიათად გამოერევა, რომ შიგ ქება არ იყოს მზისა, სხვადასხვა ეპითეტებით არ იყოს შემკობილი ეს მნათობი.

სასაუბრო ქართულში ხომ ყოველ ნაბიჯზე გვესმის: ჩემმა მზემ — ჩემს სიცოცხლესა ვფიცავ, მზე დაუბნელდა — მოჰკვდა; დღისით მზისით — ნათლად, ცხადად; დედას შვილზე მზე და მთვარე ამოსდის

მზესა და მთვარესავით ძვირფასია დედისათვის შვილის სიცოცხლე; მეგრული ფიცი: უშულადუ ბჟაშ მარ დიმე – დაუღალავ (სიარულით) მზის მადლმა; მზია — სახელი ქალისა; მზეთა-მზე — მეტად ლამაზი ქალი. ან კიდევ სასიმღერო ლექსი: მზე-შინაო, მზე-გარეთა, მზე, შინ შემოდიო! მზეჭაბუკი — სახელი ვაჟისა, და ბევრი სხვაც.

735

(ა) ვაზირმან ცნა, გაეგება: „ჩემსა მზეა ამოსრული,

(ბ) ამას თურე მახარებდა დღეს ნიშანი სახარული!“

პირველყოფილ ადამიანისათვის საშინელებაა მზის ჩასვლა, მისი ჰორიზონტს უკან დამალვა, ბნელში გახვევა ქვეყნიერებისა, რომლის ნაწილს ის შეადგენს, განსაკუთრებით თუ ეს ზამთარშიცაა, როცა სიბნელესთან სიცივეს უნდა ებრძოლოს ამ ბრძოლისათვის არც ტანისამოსით და აღარც ბინით სრულებით შეუიარაღებელი ადამიანი! დიაღაც სასიხარულო, უსაზღვრო ბედნიერების მომნიჭებელი და ცათაფრენის შემყენებელი უნდა ყოფილიყო მისთვის სითბო-სინათლის მომნიჭებელ მნათობის მზის ამოსვლა, ჰორიზონტზე გამოჩენა. ძველად სამეგრელოში პერანგისამარა, ფეხშიშველა ბავშვები სიმღერის ხმაზე ასეთი ლექსით მიჰმართავდნენ და ღომითა და ყველით ახარბებდნენ ხოლმე ზამთრის სიცივეში დილით ამომავალ მზეს:

მზის დაბნელება

პრდ.

მზისათვის სინათლის წართმევა.

გდტ.

სიმრავლე რისამე, მზეზე გადმოფარებულისა; მოკვლა, სიცოცხლის წართმევა.

289

(გ) ასმათი სულსა უღებდა სიტყვითა საკვირველითა:

დ) „თავთა ნუ დაჰხოცთ, ნუ ბნელ-იქმთ მზესა თქვენითა ბნელითა“.

მზის მიფარება

პრდ.

მზის დამალვა, უმზეოდ დარჩენა.

გდტ.

გაუბედურება, სიკვდილი.

711

 (დ) ჩემი თქვი, რა ვქმნა ბნელ-ქმნილმან, მზე მიმეფაროს, მი-, ცისა?

მზის ფიცი

პრდ.

საფიცრად მზე რომ აქვთ გამხდარი.

გდტ.

ფიცი, საბუთი სიმართლისა.

67

(ბ) (მეფემ) ფიცა მზე თინათინისი, მის მზისა მოწუნარისა.

ძველად, მნათობთ-თაყვანისცემის (ასტროლატრიის) ჟამს, მთავარი ღმერთი და, მაშასადამე, საფიცარი იყო მზე. აქედანაა დარჩენილი: ჩემმა მზემ, ჩემს მზესა ვფიცავ და სხვ.

მზის ჩასვენება

პრდ.

მზის დამალვა ჰორიზონტს უკან, უმზეოდ დარჩენა.

გდტ.

სიცოცხლის გათავება, სიკვდილი, მოსპობა.

36

დ) მზე ჩაგვისვენდა, ბნელსა ვჭვრეტთ ღამესა ჩვენ უმთენაროსა.

მდინარაძე რუსუდანი

მთვარე

პრდ.

თანამგზავრი პლანეტა დედამიწისა, რომლის გარშემო იგი ტრიალებს და რომელსაც ღამ-ღამობით ანათებს.

გდტ.

ლამაზი, მშვენიერი, საყვარელი, საღმერთებელი.

644

(ა) „ჩვენ გავგზავნნეთ მენავენი, რომელთაცა კვლა უვლია,

მოგვინახონ იგი მთვარე (ნესტან-დარეჯანი), ვისთვის ჭირი არ გვაკლია... მთვარე — წყარო სინათლისა, რომელიც ეფრქვევა დედამიწას ღამით და ჰფანტავს სიბნელეს. პირველყოფილმა ადამიანმა მზესავით მთვარეც: გააღმერთა და კვირიაკის მეორე დღე, ორშაბათი, ანუ მეგრული თუთაშ-. დღა (რომაელთა Luna dies) მთვარის თაყვანისსაცემლად დანიშნა.

ბუნებრივია, რომ ამ მნათობის სახელით (რომელსაც ჩვენი ხალხური ზეპირსიტყვაობა ქალად და მზის ცოლად სახავს) ჩვენს წინაპარს განესახიერებინა და სალოცავად გაეხადნა ყოველი ძვირფასი ადამიანი, განსაკუთრებით ტრფიალების საგანი  — ქალი, ამასვე ვხედავთ რუსთაველის პოემაში, სადაც ასეთის აღტაცებით არის გამოხატული, მთვარის სახით, პოემის უმთავრესი გმირი-ქალი, ნესტან-დარეჯანი.

მთვრალი

პრდ.

ვისაც ტვინი ამღვრეული აქვს ღვინით ან სხვა რამ მაგარი სასმელით.

გდტ.

გონებაარეული რაიმე ვნებათა ღელვით.

935

(გ) კმა ზენაარი ზენარად, არ ნაქმარია მთრვალისა,

(დ) არ-დავიწყება, მოყვრობა მოყვრისა წარმავალისა.
იხ. ტაეპის განმარტებანი

მინდობა სისხლისა

პრდ.

თავსდება სისხლისა, კისრება სისხლისა.

გდტ.

უზრუნველყოფა სიცოცხლისა, პასუხისგება მშვიდობით გადარჩენისათვის.

1044

(გ) მე მივინდობ სისხლითა თქვენთა, შემოვისხამ, და-ცა-მწვთების!

(დ) ვინცა გებრძვის, ხრმალი ჩემი მბრძოლთა თქვენთა დააცვთების.“

მიწა მყოს

მიწად ვიქცე, მიწამ მჭამოს.

გდტ.

მოვკვდე, ცოცხალი ნუღარ ვიქნები, თუ...

1484

(დ) ღმერთმან მუნამდის მიწა მყოს, ვირ მეფე იყო ცნობილი!
იხ. ტაეპის განმარტებანი

მიწის აკვანება

პრდ.

აკვნად გადაქცევა მიწისა.

გდტ.

სიკვდილი, მიწაში დამარხვა, მიწად ქცევა.

166

(ბ) რაგვარა ვქმნა პატრონობა? რამც გიფერე, რამც გიგვანე?

(გ) შენ მარტოსა გიგონებდე, მემცა მიწა ვიაკვანე!

იხ. ტაეპის განმარტებანი

312

(დ) მე სამარე გამითხარე, აქა მიწა მიაკვანე“.

მიწის მიერ პირის დაყოფა (ვისთვისმე)

პრდ.
მიწის მიერ პირის დაღება. (მიწის გათხრა) მიცვალებულის მისაბარებლად.

გდტ.

სიკვდილი.

422

(გ) შენთა შუქთა შემომადგამ, გულსა ბნელსა ზედა მჭვირსა,

(დ) შენი ვიყო, სადამდისცა დამიყოფდეს მიწა პირსა“.

ღარიბაშვილი მაია

მიწის მიყრა  (მიცვალებულისათვის)

პრდ.

მიწის მიბნევა, მიწის ქვეშ მოყოლება, დათვლა მიწაში.

გდტ.

 პატივისცემა, სიკეთის ქმნა, მფარველობა.

891

(დ) მო, მოყვარეთა დამმარხეთ, მიწანი მომაყარენით!

იხ. ტაეპის განმარტებანი

შეად.

1009

(დ) ჰკლავს სურვილი და ვერ-ჭვრეტა მისისა დამმარხველისა.

ქართველი ხალხის მიერ მიცვალებულისათვის შემუშავებულ წესებში დამარხვა და მიწის მიყრა საფლავისათვის – მთავარი ნაწილია დასაფლავების პროცედურისა. მიცვალებული უეჭველად უნდა იქმნეს დამარხული, მიწამიყრილი, რომ მისი გვამი ისე არ დარჩეს მიწის ზედაპირზე, ნადირის შესაჭმელად. მიწის მიყრის პროცესს გამოვხატავთ დღეს, როცა სამარეში ჩაშვებულის კუბოს მიცვალებულისას პეშვით მიწას მივაყრით ხოლმე. ეს აშკარადაა გამოხატული ზემოთმოყვანილ მეგრულ სატრფიალო ლექსში, რომელშიაც ვაჟი ქალს ემუდარება:

„რო მე მოვკვდე, დამიტირე,

გამითხარე მე საფლავი,

შენ მშვენიერ ხელ-ფეხითა

მიწა ზედა დამაყარე“.

მკვახე (სიტყვა)

პრდ.

უმწიფარი, შემოუსვლელი.

გდტ.

უმეცრული, უზრდელი, რეგვნული.

212

(დ) მისნი მკვახედ მოუბარნი მათრახითა შეგვამწიფნა!

იხ. ტაეპის განმარტებანი

297

(ბ) ქურდნი ვნახენ, რომე თქვენთვის სიტყვა რამე გაემკვახა;

მკლავ-მაგარი

მაგარის მკლავის პატრონი.

გდტ.

ღონიერი, ძლიერი.

452

(ბ) მუნ მივჰმართე მკლავ-მაგარმან, სად უფროსი ჯარი დგესა;

მომდედრეგა

პრდ.
მდედრის ანუ ქალის მსგავსად გახდომა,

გდტ.

მორბილება, მოლმობიერება, აჩვილება.

164

(დ) ზრდანი ჩემნი მოიგონენ, გული შენი მოიმდედრე!“.

მოსალამე

დასასველებელი.

გდტ..

ბევრი, მოსარწყავი.

223

(დ) მათ თვალთა ცრემლნი სდიოდეს, მინდორთა მოსალამენი.

ლამე (სველის აზრით) დღეს მეგრულში დარჩენილა და ნიშნავს: არც მეტად სველს და არც მეტად მშრალს. მოტანილ წინადადებაში მოსალამე ნახმარია ბევრის მნიშვნელობით: თვალთაგან იმდენი ცრემლი სდიოდათ, რომ მინდვრებს ეყოფოდათ მოსარწყავადო.

ლობჟანიძე გიორგი

პრდ.

ღორს მიმსგავსება.

გდტ.

მოტყუება, შეცთენა, გაცრუება.

1201

 (ბ) მოღორებულხართ, დამცთარხართ თქვენ ჩემსა პატრონობასა,

(გ) დამცთარა თქვენი პატრონი, ჩემსა თუ ჰლამის სძლობასა,

ამ სიტყვას თეიმურაზ ბატონიშვილი ასე განმარტავს: „როდესაც ღორის დაკვლა უნდა, მოვა პატრონი დაუყრის ცოტ-ცოტა საჭმელს ან სიმინდს, ან ქერს, ან ესე გვარს რასმე ცოტ-ცოტათი უყრის გზაზე და ისიც მისდევს ჭამით. ამას სახლში შეიტყუებს; და სახლში რომ შეიყვანს, დაუყრის კიდევ, და ჭამას რომ დაუწყებს ღორი, მაშინ პატრონი კარებს მიუხურავს და დაიჭერს ღორსა. მოღორება მოტყუებას ამისათვისა ჰქვიან“. მეგრულად ღორება მოტყუებას ნიშნავს, ალბათ ეს იყო ქართველთა სიტყვა მოტყუების გამომხატველი.

მტრის დამხობა

პრდ.

პირქვე დაცემა მტრისა.

გდტ.

დამარცხება, მორევნა, ჯობნა, მოსპობა.

1026

(გ) წადი, ღმერთი გიწინამძღვრებს, შენი მტერი დაემხობის,

მძიმე

რაც ბევრს იწონის, ძნელი წასაღები, გაჭირვებით შესანქრევი.

გდტ.

მდიდარი, შეძლებული, ძვირფასი; მოწიწებითი; აუჩქარებელი.

61

(ა) „დაგიღრეჯია, მეფეო, აღარ გიცინის პირიო.

(ბ) მართალ ხარ: წახდა საჭურჭლე თქვენი მძიმე და ძვირიო,

აქედან მომდინარეობს გამოთქმები: მძიმე სალამი-მოწიწებითი სალამი; მძიმე-მძიმე ლაპარაკი — აუჩქარებლად ლაპარაკი, ცდა სიბრძნის გამოხატვისა; მძიმე შავებში მყოფი — დიდად მგლოვიარე, დიდად, უზომოდ დამწუხრებული.

მხიარული

ვინც მოწყენილი, დაღონებული არ არის.

გდტ.

ფერი ტანისამოსისა, საფერი არა მგლოვიარეთა და ახალგაზრდათა.

839

(ბ) მერმე ბრძანა: „მხიარულსა ნუ ჩაიცმენ ჩემნი სპანი,

მიცვალებულზე მგლოვიარობის გათავების შემდეგ სამგლოვიარო (შავებს; ტანისამოსს იხდიან და იცვამენ „სამხიარულოს“ — „მხიარულ ფერს“.

ნ.

ნადიმის დადება

გდტ.

ნადიმის გამართვა, გაწყობა.

1135

(დ) კვლა დავიდევით ნადიმი, დავსხედით ამოდ შვებულნი.

ნათურქალი

პრდ.

ადგილი, სადაც თურქი მდგარა, საგანი, რაც თურქებს ჰკუთვნებიათ ერთ დროს.

გდტ.

ანაოხრები, აკლებული, იავარყოფილი, მოსრვილი, ნაბრძოლები, ნატყვევნი.

56

(ა) ალაფობდეს საჭურჭლესა მისსა, ვითა ნათურქალსა,

ჭიჭინაძე თამრიკო

ნამუსის შენახვა

პრდ.

ნამუსის დაფარვა, დაცვა.

გდტ.

საიდუმლოს გაუმჟღავნებლობა, საიდუმლოს დაცვა.

1067

(დ) თქვენ შემინახეთ ნამუსი, თქვენსა და ჩემსა ძმობასა!”

ნატუსალი

პრდ.

დამწვარი, ნატრუსი.

გდტ.

ყველაფრის დამკარგველი, უარაროდ დარჩენილი.

1354

(ა) უცნობო-ქმნილი ტარიელ ძევს მსგავსად ნატუსალისად.

ნაღველი

პრდ.

მწარე სითხე მომწვანო - ყვითელი ფერისა, რომელსაც გამოყოფს ღვიძლი და რომელიც ნაწლავებში მოქმედობს, როგორც საჭმლის მონელების აგენტი.

გდტ.

ბრაზი, გულის მოსვლა, დარდი, ფიქრი, მწუხარება.

1575

(დ) არაბთა მეფე მათითა (ავთანდილ-ტარიელ-ფრიდონი) გაყრითა ნავღელ-ჭმულია.

ნიშანი სიხარული

პრდ.

სახარელ ამბის მანიშნებელი.

გდტ.

ბედნიერება, ხელის მომართვა.

735

(ბ) ამას თურე მახარებდა დღეს ნიშანი სახარული!“

ო.

ოთხ.ახმით

 პრდ.

ოთხისავე ფეხის ამოღებით, ზევით აწევით.

გდტ.

ჭენებით, ჩქარა.

183

(ა) ავთანდილ იგი მინდორი ოთხ-ახმით გარდაიარა,

ამ სიტყვაში ნაგულისხმებია ცხენის ოთხისავ ფეხის ჩქარის ტემპით, ერთსა და იმავე დროს მოძრაობა.

ოტას დასხმა (თავზე)

პრდ.

მტვრის დაყრა თავზე.

გდტ.

თავის დამცირება, უღირსება, მორჩილების გამოცხადება, ერთგულება.

617

(ა) „მივედით მისსა ქალაქსა ტურფასა, მაგრა ცოტასა;

(ბ) გამოეგებნეს ლაშქარნი, ისხმიდეს მისთვის ოტასა,

თეიმურაზ ბატონიშვილი ასე განმარტავს ამ თქმას: „აზიური ძველი ჩვეულება იყო, თუ მეფენი ლაშქრიდამ, როგორც ფრიდონს შეემთხვა, მობ. რუნდებოდნენ და თვისსა სატახტო ქალაქსა მოვიდოდეს, ხალხი გაეგებებოდა და მის ნასიარულევის ადგილიდან მტვერს აიღებდნენ და თავზე გარდაიყრიდნენ. ეს იყო ნიშანი გულითა მხურვალითა ერთგულებისა მათისა. ოთას აისხემდეს ამას ნიშნავს — თავზე მტვერს გადაიყრიდესო“.

პასუხის დაყრა

გდტ.

პასუხის თქმევინება, პასუხის გაცემა, პასუხის მიღება.

1168

(ა) „ვერა დავჰყარეთ პასუხი ჩვენ საუბრითა ჩვენითა:

პირი

გდტ.

პირობა, თანხმობა, პირობის სიმტკიცე, დადგენილება, სიტყვა; მჭრელი მხარე იარაღისა; გარეთა მხარე ქსოვილისა.

71

(გ) ნაძლევიცა გააჩინეს, ამა პირსა დაასკვნიდეს:

529

(ა) „მიბრძანა,  (ნესტანმა ტარიელს): „მიკვირს, რად მოხვე მშლელი პირისა მტკიცისა,

პირის დაპირება

პრდ.

პირად გახდომა პირისა.

გდტ.

პირობის, სიტყვის რისამე მიცემა, დადგენა, გადაწყვეტა რისამე.

141

(ა) კვლა შეჰფიცეს (თინათინმა და ავთანდილმა) ერთმანერთსა, დააპირეს ესე პირი,

პირის მოშლა (შეშლა)

პრდ.

პირის წარხოცვა.

გდტ.

დადებული პირობის გაუქმება.

529

(ა) „მიბრძანა,  (ნესტანმა ტარიელს): „მიკვირს, რად მოხვე მშლელი პირისა მტკიცისა,

პირის მხმეჭელი

პრდ.

ვინც პირს იღმელს, ვინც იჭყანება.

გდტ.

მშიშარა, გაუბედავი, შემდრკალი, შეწუხებული.

807

(ა) „რა უარეა მამაცსა ომშიგან პირის მხმეჭელსა,

შეად.

959

(გ) ვირე უჩნდა ერთმანერთი, იზახდიან პირსა ბღნეჯით;

ს.

საბელი ყელისა

პრდ.

ყელზე მისაბმელი თოკი (ვისიმე დასაჭერად).

გდტ.

დასამორჩილებელი, ურჩობაზე ხელის აღების საშუალება.

(ა) „აწ, დაო (ასმათ), შენთა ხელთაა ჩემი საბელი ყელისა,

(ბ) სხვად უღონოა უშენოდ ჩემგან აპყრობა ხელისა;

ძველად დამნაშავეს ან მონას ყელზე საბელს მოაბამდნენ და ისე დაჰყავდათ თავის ნებაზე, ან თუ დახრჩობა უნდოდათ, იმავე სახლის წვერის მოჭერით ახრჩობდნენ. საბელი ერთი სახე იყო დასასჯელ, დასამორჩილებელ იარაღისა.

საგოგმანები

 387

(გ) მე ღმერთმან იგი ნუ მომცეს, რაც არა შენი ფერია!

სულის დგმა