ნესტან-გარეჯანის წერილი

ნესტან-დარეჯანის წერილში, რომელიც ერთი უდიადესი ფურცელია ვეფხის-ტყაოსნისა, შოთა გადმოგვცემს თავის შეხედულებას მსოფლიოზე, ადამიანის ბუნებაზე და მეტემფსიხოზზე.

მოვიგონოთ ჯერ, თუ რა პირობებში იწერება ეს წერილი.

ნესტანდარეჯანი დატყვევებულია ქაჯეთის ციხეში. რაკი არავითარი იმედი ტყვეობიდან გამოხსნისა არ არის, ნესტან-დარეჯანი გადასწყვეტს გადმოვარდეს ქაჯეთის ციხის მაღალი კლდეებიდან და თავი მოიკლას. და აი წერილში, რომლითაც იგი მიმართავს თავას მიჯნურ ტარიელს, ნესტანდარეჯანი სწერს:

 

1312

(ა) „შენმან მზემან, უშენოსა არვის მიჰხვდეს მთვარე შენი!

(ბ) შენმან მზემან, ვერვის მიჰხვდეს, მო-ცა-ვიდენ სამნი მზენი.

(გ) აქათ თავსა გარდავიქცევ, ახლოს მახლვან დიდნი კლდენი.

(დ) სული ჩემი შეივედრე, ზეცით მომხვდენ ნუთუ ფრთენი!

იხ. ტაეპის განმარტებანი

1313

(ა) „ღმერთსა შემვედრე, ნუთუ კვლა დამხსნას სოფლისა შრომასა,

(ბ) ცეცხლსა, წყალსა და მიწასა, ჰაერთა თანა ძრომასა,

(გ) მომცნეს ფრთენი და ავფრინდე, მივჰხვდე მას ჩემსა ნდომასა,

(დ) დღისით და ღამით ვხედვიდე მზისა ელვათა კრთომასა.

1314

(ა) „მზე უშენოდ ვერ იქნების, რათგან შენ ხარ მისი წილი.

(ბ) განაღამცა მას ეახელ მისი ეტლი, არ თუ წბილი!

(გ) მუნა გნახო, მადვე გსახო, განმინათლო გული ჩრდილი,

(დ) თუ სიცოცხლე მწარე მქონდა, სიკვდილიმცა მქონდა ტკბილი!

იხ. ტაეპის განმარტებანი

1315

(ა) „მე სიკვდილი აღარ მიმძიმს, შემოგვედრებ რათგან სულსა,

აქ წარმოდგენილი ფილოსოფიური კონცეპცია სრულებით ეწინააღმდეგება ქრისტიანიზმის თეოსოფიას.

ჯერ ერთი ქრისტიანული მოძღვრებისათვის სრულიად უცხოა მეტემფსიქოზის იდეა. შოთას შეხედულების თანახმად ადამიანი სიკვდილის შემდეგ შესაძლოა კვლავ განმეორებით განხორციელდეს, კვლავ ჩამოიჭრას „სოფლის შრომაში“, შეისხნას სხეული და შეიძერწოს ბუნების ოთხი ელემენტისაგან: ცეცხლისა, წყალისა, ჰაერისა და მიწისგან (ქვეყანისგან).

ამას გარდა, ქრისტიანობისათვის ასევე უცხოა სოლარიზმი, მოძღვრება „მზის წილ“ სულთა შესახებ, რომლებიც სინათლის — „მზის“ ემანაციას წარმოადგენენ. მომდინარეობენ მზისაგან და ბრუნდებიან მზეში.

საიდან მომდინარეობს ეს ფილოსოფიური კონცეპცია ჩვენი პოეტისა?

გამოთქმული იყო მოსაზრება, რომ შოთას ეს შეხედულება ვითომც შეეთვისებინოს ნეოპლატონიკოსებისაგან. მაგრამ ეს არ არის სწორი. სათავე შოთას ფილოსოფიური კონცეპციისა არის მანიქეიზმი.

რომ ეს ასეა, ამისათვის დავიმოწმებთ თვით შოთას ეპოქის ძეგლს.

მე-12 საუკუნეში განთქმულმა ქართველმა ნეოპლატონიკოსმა იოანე ფილოსოფოსმა (პეტრიწი) სთარგმნა ქართულად ბერძენი ნეოპლატონიკოსი ავტორის ნემესიოს ემესელის თbზულება. შოთა, როგორც დადგენილია სპეციალურ ლიტერატურაში, კარგად იცნობდა იოანე პეტრიწის ნაშრომებს და კერძოდ ამ ძეგლსაც.

თარაშვილი თეა

და აი ამ ნეოპლატონიკოსი ავტორის ნემესიოსის თხზულებაში, რომელიც ქართულად გადმოუღია ნეოპლატონიკოს იოანე პეტრიწის, მოიპოვება კრიტიკამანიქეიზმის ფილოსოფიურ დებულებათა; და ჩვენ ვხედავთ, რომ ნეოპლატონიკოსი ავტორი ნეოპლატონიზმის პოზიციებიდან აკრიტიკებს მანიქეიზმის სახით სწორედ იმ შეხედულებას, რომელიც წარმოდგენილია შოთას ზემოთ მოყვანილ ტექსტში.

აი რას სწერს მანიქეიზმის შესახებ ნეოპლატონიკურად მოაზროვნე ფილოსოფოსი:

„განვიხილოთ ეხლა შეხედულება მანიქეველთა, რომელიც მათ აქვთ სულის შესახებ.

„ისინი (მანიქეველნი) ამბობენ, რომ სული უკვდავია და უხრწნელი, რომ იგი (სული) ერთია ყოველთათვის (ე. ი. ერთია მთელ მსოფლიოში), და რომ ეს ერთი სული განყოფილია და დაჭრილი ცალკეულს სხეულებში, როგორც სულიერში, ისე უსულოში. რომ ზოგიერთ სხეულებს მეტი აქვთ იგი (სულიერება), ზოგს კი ნაკლები; მეტი აქვთ— სულიერ სხეულებს, ნაკლები — (ეგრეთ-წოდებულ) უსულო სხეულებს, ხოლო ყველაზე მეტი აქვთ ციურ სხეულებს, მნათობებს. ამრიგად (მანიქეველთა აზრით) ერთი საყოველთაო სულის ნაწილები დაყოფილია ცალკე სულებად.

. „და თუ კი ისინი ამბობდენ, რომ იგი (ერთი საყოველთაო სული) განიყოფება განუყოფელად, ისევე, როგორც ხმა მსმენელთა შორის, ეს არ იქნებოდა ისეთი ბოროტება.) " „მაგრამ ისინი ამბობენ, რომ განყოფილი არისო თვით არსება სულისა. ხოლო ყველაზე უბოროტესი ის არის, რომ ისინი ფიქრობენ, თითქო სული იმყოფებოდეს შენაწევრებული (შეძერწილი) ოთხ ელემენტთან (ცეცხლსა, წყალსა, ჰაერსა და მიწასთან), რომ სული მათთან (ოთხ ელემენტთან) ერთად გაუნაწილდება სხეულებს მათი სხეულების) შექმნის დროს, და ისევ თავის-თავს უბრუნდება სხეულთა გახრწნის დროს, როგორც წყალი განყოფილი და ხელახლად შერეული. ისინი ამტკიცებენ, რომ წმინდა სულები აღისწრაფვიან სინათლეში, ვინაიდან თვით არიან სინათლე, ხოლო მატერიისაგან შებღალული სულნი ჩამოისწრაფვიან ოთხ ელემენტში (ცეცხლსა, წყალსა, ჰაერსა და მიწაში) და ელემენტების გზით მცენარეებსა და ცხოველებში.

„ამ-რიგად ისინი დასჭრიან მის (სულის) არსებას, სთვლიან სულს სხეულოვანად, მიაწერენ მას ვნებას (ტანჯვას), ხოლო ამავე დროს სულს უკვდავად სთვლიან! მაგრამ ამით ისინი წინააღმდეგობაში ვარდებიან. ვინაიდან ისინი ამბობენ, რომ შებღალულნი სულნი შეენაწევრებიან (შეეძერწებიან) ოთხ ელემენტებსო (ცეცხლსა, წყალსა, ჰაერსა და მიწასა), და ერთ-ურთში აღირევიანო, და მათთა შეცდომათა შესაბამისად დაისჯებიანო ამ სოფლად განმეორებით განხორციელების სახითო“.

ამრიგად მანიქეიზმის შეხედულება, რომელსაც აკრიტიკებს ნეოპლატონიკოსი ავტორი, იგივეა, რაც გამოთქმული აქვს შოთას ვეფხის-ტყაოსანში. შოთა,როგორც ვხედავთ, გადმოგვცემს მანიქეურ ფილოსოფიურ კონცეპციას კოსმიური სინათლისა, ადამიანის სულის ბუნებისა და მეტემფსიხოზის შესახებ.

ადეიშვილი ნინო

ძირითადი სხვაობა ნეოპლატონიზმსა და მანიქეიზმს შორის იმაში მდგომარეობს, რომ, როგორც ეს კარგად არის ხაზგასმული ნემესიოსის ტექსტში, მანიქეიზმის სწავლა სინათლის შესახებ არსებითად მატერიალისტურ ხაზებში არის გაშლილი, იმ დროს როდესაც ნეოპლატონიზმი ტრანსცენდენტალური იდეალიზმის პოზიციებზე სდგას.

ავთანდილის ლოცვა შვილთა მნიშვთა მიმართ

მანიქეური ფილოსოფიური მოძღვრება, რომელიც აღმოცენდა ძველი ირანული ზოროასტრიზმის საფუძველზე, ამავე დროს შეიცავდა ძველი ბაბილონური ასტრალიზმის ტრადიციებს. (მანი, როგორც ცნობილია, წარმოშობით ბაბილონიდან იყო, და მისი ოჯახი დაკავშირებული იყო საბეიზმის აღმსარებელ წრეებთან, რომლებიც ძველი ბაბილონური ასტრალური კულტის ტრადიციებს აგრძელებდენ. ასტრალიზმი, მნათობთა კულტი-–სრულს ჰარმონიაში იმყოფება დედაარსთან მანიქეური მოძღვრებისა, რომელიც, როგორც ზევით გვქონდა აღნიშნული, თავისებურს სინათლის მატერიალიზმს ჰქადაგებდა და პანთეისტურ ელემენტებს შეიცავდა.

რუსთაველის პოემაში, როგორც ცნობილია, მოიპოვება ლოცვა შვიდთა მნათობთადმი, რომელსაც წარმოსთქვამს ავთანდილი, პოემის გმირი, რომელიც რუსთაველის ფილოსოფიურ იდეათა გადმომცემია. მნათობთა ეს ლოცვა, სადაც რუსთაველი ლეგენდარული ორფეოსის მსგავსად გააცოცხლებს მთელს ბუნებას, სადაც რუსთაველის საზეიმო ლექსი მოისმის როგორც ნამდვილი სიმფონია, - ეს ლოცვა ავთანდილისა, ნესტანდარეჯანის წერილთან ერთად, მსოფლიო პოეზიის უდიადეს შედევრთა რიცხვს ეკუთვნის.

მნათობთა ლოცვა ავთანდილისა მთლიანად გამსჭვალულია მანიქეურ-ბაბილონური ასტრალიზმის სულით.

მნათობთა ამ ლოცვაში წარმოდგენილია კოსმიური კრებული შვიდთა მნათობთა (მზე, მთვარე და ხუთი პლანეტი). შვიდ მნათობთა ეს კრებული რუსთველის პოემაში წარმოდგენილია როგორც ღვთაებრივი ძალის შემცველი და ავთანდილი მიმართავს მათ ლოცვით, როგორც აღმსარებელი მათი ღვთაებრივი ძალისა.

რომ ბოლომდე გასაგები გახდეს ამ ლოცვის ფილოსოფიური კონცეპცია, საჭიროა მოვიგონოთ, რომ მანიქეური მოძღვრების თანახმად, ღვთაება წარმოდგენილი იყო როგორც წმინდა შეურევნელი სინათლე, ხოლო ზეციერი მნათობები-როგორც უშუალო გამოვლინება ღვთაება-სინათლისა. მანიქეური სწავლის თანახმად „ბუნება ნათლისა ერთია (ერთ-არსია) მარტივი და ჭეშმარიტი“, და, ამის გამო ზეციერი მნათობები, როგორც სინათლის შეურევნელი განსახიერება, ცნობილი იყვნენ, როგორც ღვთაებრივობის მატარებელნი. შვიდ მნათობთა კრებულის სათავეში მანიქეველნი ათავსებენ მზეს, რომელსაც ადიდებდნენ როგორც „ღვთაების ნათელს“ და „უდიადესს ნათელს არსებას“.

მივმართოთ ამის შემდეგ ავთანდილის ლოცვას.

კვაჭანტირაძე ირინა

პირველ ყოვლისა აქ ყურადღებას იქცევს მნათობთა რიგი. ავთანდილის ლოცვა შესდგება შვიდი სტროფისაგან, თვითეული სტროფი თვითეული მნათობისათვის არის მიძღვნილი. მნათობები ჩამოთვლილია შემდეგის თანამიმდევრობით: 1. მზე; 2. სატურნი (ზუალი); 3. იუპიტერი =მუშთარი); 4. მარსი (=მარიხი); 5. ვენერა (= ასპიროზი); 6. მერკური (=ოტარიდი); 7. მთვარე.

აქ ჩვენს წინაშე წარმოდგენილია მნათობთა რიგი განთქმული ასტრონომის პტოლომეოსის სისტემის თანახმად, რომელი სისტემაც მიღებული იყო როგორც ანტიურ მსოფლიოში, ისე საშუალ-საუკუნეებში.

აქ არის მხოლოდ ერთი, მაგრამ რადიკალური განსხვავება: იმ დროს, როდესაც პტოლომეოსის სისტემაში მზეს უჭირავს მეოთხე ადგილი, რუსთაველის ტექსტში მზეს პირველი ადგილი აქვს მიკუთვნებული.

შეცვლა რუსთაველის მიერ მნათობთა იმ რიგისა, რომელიც დადგენილი იყო პტოლომეოსის სისტემაში, და რომელიც მიღებული იყო საშუალ-საუკუნეებში, გაუგებარი რჩებოდა, ვიდრე არ გამოირკვა შოთას მანიქეველობა. მნათობთი რიგი შოთას პოემაში შეცვლილია მანიქეური მოძღვრების თანახმად, რო. მელიც შვიდ მნათობთა სათავეში მზეს ათავსებდა.

შოთა მანიქეური ფილოსოფიის საფუძველზე სდგას, როდესაც იგი მზეს წარმოგვიდგენს როგორც წყაროს კოსმიური წყობისა. მზე, შოთას წარმოდგენით, არის მნათობთა უფალი (- ანუ, როგორც პოემაშია ნათქვამი — „მნათობთა უზეშთესი“), მზეზე არის დამყარებული მსოფლიო ჰარმონია და მზეს ემორჩილება ყველა მნათობი:

845

(გ) ვის გმორჩილებენ ციერნი ერთის იოტის წამისად,

ამის გამოა, რომ რუსთაველის პოემაში მნათობთა ლოცვა იხსნება მზის ახელით. პოეტი ასე აგვიწერს ავთანდილის ლოცვის დაწყებას:
 

966

(ა) მიმავალი ცასა შესტირს, ეუბნების, ეტყვის მზესა:

(ბ) „აჰა, მზეო, გეაჯები შენ, უმძლესთა მძლეთა მძლესა,

როგორც ვხედავთ, რუსთაველი აქ მზეს პირდაპირ უწოდებს ღმერთს. მზე — ღმერთი, მზე „უმძლეთა მძლეთა მძლე“, ეს არის მზე, წყარო ღვთაებრივი კოსმიური სინათლისა, რომელიც ყოველდღიურად ახლდება და იმარჯვებს ბნელზე, invictus sol! რუსთაველი აქ აღუვლენს მზეს ლოცვას, როგორც ჭეშმარიტი მანიქეურ-ბაბილონური ასტრალური კულტის აღმსარებელი.

* * *

ამ-რიგად ზემოთ-აღნიშნულის შემდეგ დადგენილად ჩაითვლება, რომ შოთას ფილოსოფიურ მსოფლმხედველობაში არის მანიქეიზმის მოძღვრების ელემენტები.

მაგრამ ამასთან ერთად უნდა აღინიშნოს შემდეგიც.

თუმცაღა შოთას ფილოსოფიური მსოფლმხედველობა მანიქეური მოძღვრების ელემენტებს შეიცავს, მაგრამ ჩვენ შემცდარი ვიქნებოდით, თუ რომ შოთას ფილოსოფიურ მსოფლმხედველობის წრეს მარტოოდენ მანიქეიზმით განვსაზღვრავდით. ვეფხის-ტყაოსნის დაკვირვებული შესწავლიდან ცხადი ხდება, რომ მანიქეიზმიდან მომდინარე იდეებისათვის დიდ პოეტს–მოაზროვნეს თავისი გე-ნიის ბეჭედი დაუსვამს.

მჭედლიშვილი ანი

ხოლო მთავარი აქ ის არის, რომ შოთა სკოლური ფილოსოფოსი კი არ არის, არამედ იგი პირველ ყოვლისა პოეტია და მხატვარი. მხატვრული გაფორმების პროცესში ფილოსოფიური იდეები ახალს სულს იდგამს, ახალს სიცოცხლეს ღებულობს.

ამას გარდა უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ მანიქეიზმის გვერდით, შოთას ფილოსოფიურ მსოფლმხედველობაზე გავლენა მოუხდენია ბერძნულ ნეოპლატონურ ფილოსოფიას, თუმცაღა არა იმდენად ფართე მასშტაბით, როგორც ამას დღემდე ჰფიქრობდენ. შოთას პოემაში ჩვენ გვაქვს დაკავშირება მანიქეური ფილოსოფიური იდეებისა ნეოპლატონიზმის ცალკეულ ელემენტებთან. და ეს ბუნებრივიცაა. განახლებულ მანიქეიზმს, ისევე, როგორც საშუალ-საუკუნეთა თავისუფალი მოაზროვნეობის მიმდევარს ყველა სკოლას, ჰქონდა შეხვედრითი ხაზები ნეოპლატონურ ფილოსოფიასთან. ბერძნული ანტიური ფილოსოფიიდან პირველ რიგში ნეოპლატონიკოსები ითვლებოდენ ძირითად კლასიკოს-ფილოსოფოსთა რიცხვში, რომელთა იდეებსაც განსაკუთრებულ ანგარიშს უწევდენ..

დასასრულ აღვნიშნავთ, რომ შოთას პოემაში ჩვენ გვაქვს შეხვედრა მე-12 საუკუნის ქართულ ფილოსოფიურ სკოლასთანაც. .

ასე, შოთას პოემის ზოგიერთ ადგილებში არის შენვედრის შემთხვევები ქართველ ფილოსოფოსთან იოანე პეტრიწისთან (იხ. იოანე პეტრიწის „განმარტება პლატონურისა ფილოსოფიისათვის და პროკლესთვის დიადოხოსისა“). ო.

ამას გარდა შოთას პოემაში ჩვენ გვაქვს გამოძახილი მე-12 საუკუნის ქარ-თველი ავტორის (ანონიმის) თხზულებისა, რომელსაც ეწოდება „სიბრძნისაგან პლატონ ფილოსოფოსისა“. ამ თხზულებას ანტიურ პლატონთან აკავშირებს მხოლოდ შორეული შეხვედრის თითო-ოროლა ხაზი, ისე კი ეს თხზულება არის მე-12 საუკუნის ქართველი ავტორის ორიგინალური ნაწარმოები, რომელიც ამოფარებია ძველი ფილოსოფოსის პლატონის ავტორიტეტს, და თავისი თხზულება პლატონის სახელის ზედწარწერით გამოუქვეყნებია. ეს ნაწარმოები შეიცავს დიდაქტიური ხასიათის მაქსიმებს, სენტენციებსა და აფორიზმებს. ამ ნაწარმოების გავლენის კვალი შეინიშნება ვეფხის-ტყაოსნის ცალკეულ ადგილებში, კერძოდ ავთანდილის ანდერძში.

ასეთია ზოგად ხაზებში შოთა რუსთაველის ფილოსოფიური მსოფლმხედველობის ამოსავალი საფუძვლები.

შოთას ფილოსოფიური მსოფლმხედველობა, როგორც ირკვევა, რთული მოვლენაა. იგი განაყოფიერებულა როგორც აღმოსავლეთის, ისე დასავლეთის, და აგრეთვე ქართული ფილოსოფიური სკოლის მოწინავე ფილოსოფიური იდეებით.

პოეტის ცხოვრების მიმოსილვა

შოთას ვინაობის დადგენისა და შოთას ფილოსოფიური მსოფლმხედველობის საკითხის განხილვის შემდეგ, ჩვენ შევუდგებით პოეტის ცხოვრების მთლიან მიმოხილვას.

ბაცანაძე ანა

წინასწარ ჩვენ აქ მოგვიხდება მოკლედ გავეცნოთ შოთას საგვარეულო ისტორიას, ჰერეთის მთავართა გვარის თავგადასავალს. ეს განსაკუთრებულ ინტერესს წარმოადგენს იმ მხრით, რომ იგი ერთგვარად შუქს ჰფენს თვით შოთას პოემას. ვეფხის-ტყაოსნის ცალკეულ ადგილებში, როგორც ეს შემდეგ იქნება გამორკვეული, ჩვენ გვაქვს ანარეკლი პოეტის საგვარეულო ისტორიიდან, რაც იძლევა ვეფხის-ტყაოსნის ზოგიერთი ძირითადი საკითხის გასაღებს.

15. პოეტის საგვარეულო ისტორიიდან

ისტორია ბაგრატიონთა გვარეულობისა, რომლის შტოსაც წარმოადგენდა ჰერეთის მთავართა სახლი, კარგად არის ცნობილი საისტორიო წყაროებში.

შთამომავლობით ბაგრატიონთა გვარი მესხები იყვნენ. მათი სამშობლო არის მესხეთის სანაპირო თემი, სპერის პროვინცია. აქ არის მათი პირვანდელი საგვარეულო სამფლობელო და მესხეთის ამ სანაპირო თემიდან ვრცელდებიან ისინი შიდა-საქართველოში.

ბაგრატიონთა გვარეულობის ამაღლება საქართველოში იწყება მე-6 საუკუნიდან, ხოლო განსაკუთრებით ძლიერდებიან ისინი მე-8–9 საუკუნეთა საზღვარზე. ამ დროს, არაბთა მფლობელობის შესუსტების შედეგად, თანდათან ყალიბდება აღმოსავლეთ საქართველოში რამდენიმე დამოუკიდებელი სამეფო, რომელთასათავეში მოექცა ერთი და იგივე ბაგრატიონთა გვარი.

ამ დროიდან ჩნდება საქართველოში რამდენიმე შტო ბაგრატიონებისა. პირველი, ძირითადი შტოა მესხეთის ბაგრატიონები, საიდანაც შემდეგ წარმოსდგა გაერთიანებული საქართველოს დინასტია. ამის გვერდით არსებობდა ამავე გვარის რამდენიმე გვერდის შტო.

ერთ-ერთი გვერდის შტო მესხეთის ბაგრატიონთა ამ დიდი გვარეულობისა გამეფდა ჰერეთში. ესენი არიან ჰერეთის ბაგრატიონები, შოთას წინაპრები.

ჰერეთი, როგორც ცნობილია, ერქვა საქართველოს სამხრეთ-აღმოსავლეთ პროვინციას. ჰერეთი საკმაოდ დიდი მოცულობის მხარეს წარმოადგენდა (დასავლეთი საზღვარი ჰერეთისა იყო ქალაქ ტფილისისა და ციხე-ქალაქ რუსთავის სექტორი; აღმოსავლეთი საზღვარი— ქალაქ გიშის სექტორი).

დამოუკიდებელი სამეფოს დაარსება ჰერეთში და ბაგრატიონთა გვარის შტოის გამეფება აქ, გადმოცემული აქვს ორ ქართველ ისტორიკოსს: ანონიმს მე-8 საუკუნისა და სუმბატ დავითის-ძეს მე-11 საუკუნისა! ჰერეთის სამეფოს ჩამოყალიბება, როგორც ირკვევა, მე-8 საუკუნის მეორე ნახევარში მომხდარა.

ამის მომდევნო ეპოქაში, დაწყებული მე-9-10 საუკუნიდან ვიდრე მე-12 საუკუნემდე, სწარმოებს საქართველოს ცალკეული სამეფოებისა და სამთავროების თანდათანი გაერთიანება ფეოდალური მონარქიის სახით. ეს პროცესი დასრულდა მე-12 საუკუნის დასაწყისში, რა დროსაც საქართველოს სახელმწიფოს ფარგლებში გაერთიანდა არა მარტო საქართველოს თემები, არამედ კავკასიის დიდი ნაწილი შავი ზღვიდან კასპის ზღვამდე და შეიქმნა ძლიერი სახელმწიფო. რომელიც მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა მე-12-13 საუკუნეებში ახლო აღმოსავლეთის პოლიტიკურ ცხოვრებაში

ოხანაშვილი სოფიო

საქართველოს თემებიდან გაერთიანებულ საქართველოს სახელმწიფოში ყველაზე გვიან შევიდა ჰერეთის სამეფო. ჰერეთის დამოუკიდებელმა არსებობამ გასტანა სამ-საუკუნე ნახევრის მანძილზე, მე-8 საუკუნის მეორე ნახევრიდან მე-12 საუკუნის დასაწყისამდე. ჰერეთის სამეფოს დამოუკიდებელი არსებობა დასრულდა 1117 წელს, როდესაც იგი გაერთიანებულ იქმნა საქართველოსთან.

რა პირობებში მოხდა ეს. გაერთიანება, ამის შესახებ დაწვრილებითი ცნობები არ შენახულა. თანამედროვე ისტორიკოსი მე-12 საუკუნისა არაფერს ამბობს ომების შესახებ და მხოლოდ გადმოგვცემს ცნობას, რომ 1117 წელს საქართველოს მეფემ დავით აღმაშენებელმა დაიმორჩილა ჰერეთის უკანასკნელი დამოუკიდებელნი მფლობელნი გრიგოლის ძენი ასათ და შოთა.

როგორც სჩანს, ჰერეთის მფლობელნი იძულებული გამხდარან ეცნათ სუვერენიტეტი გაძლიერებული საქართველოს მეფეებისა და უომრად დამორჩილებოდენ სრულიად საქართველოს ხელისუფლებას.

ჰერეთის შემოერთებას, როგორც ირკვევა, არ მოჰყოლია პოლიტიკური გართულება. ჰერეთის ბაგრატიონები თუმცა ჰკარგავენ ამის შემდეგ სუვერენი მფლობელის უფლებას („კეისარობა“-ს), მაგრამ ჰერეთის ბაგრატიონებისათვის „საპატრონოდ“ დაუტოვებიათ მათივე ძველი სამფლობელო ჰერეთში. ჰერეთის ბაგრატიონთა გვარისათვის მიუნიჭებიათ თანამდებობა მხარის „ერისთავისა“, და ეს თანამდებობა რჩება ამ გვარში და მემკვიდრეობით გადადის გვარის უფროსზე მე-12 და მე-13 საუკუნეთა განმავლობაში.

„ერისთავობა“ ცალკე მხარეებისა, და მით უფრო იმ ქვეყნებისა, რომლებიც წინათ დამოუკიდებელ სამეფოებს წარმოადგენდენ, უმნიშვნელოვანეს თანამდებობად ითვლებოდა საშუალო საუკუნეთა საქართველოში. ყოფილ სამეფოთა ერისთავები, რომლებიც ატარებდენ ტიტულს „მეფეთა ადგილს მჯდომი“–სახელითაც და ფაქტიურადაც ნამდვილი მეფისნაცვალნი იყვნენ. ერისთავის ხელში იყო მხარის ადმინისტრატიული მართვა-გამგეობა და ნაწილობრივ მასვე ეკითხებოდა სამართალი და ეკლესიის საქმეები. ამას გარდა, ერისთავი ითვლებოდა თავისი მხარის „სპასალარად“ (სარდლად). ომის დროს მხარის მოსახლეობა ერისთავის ხელქვეით და მისი დროშის ქვეშ გადიოდა ბრძოლის ველზე.

მხარის ერისთავი განსაკუთრებული პატივის გარეგან ნიშნებსაც ატარებდა. კერძოდ, როდესაც მხარის ერისთავი ესწრებოდა სახელმწიფო თათბირს („დარბაზობას“), განსაკუთრებულ მოხელეს — მოლარეთ-უხუცესს“ერისთავის საჯდომის უკან, საგანგებო პატივის ნიშნად, ხმალი და ფარი ეჭირა ხოლმე.

* * *
ქართული საისტორიო წყაროები გვაძლევს საშუალებას აღვადგინოთ სრული გენეალოგიური შტო ჰერეთის ბაგრატიონთა, დაწყებული ჰერეთის უკანასკნელი მეფეებიდან — ვიდრე შოთა რუსთაველამდე.

მხეიძე ქეთი

მოგვყავს აქ ეს გენეალოგიური ტაბულა
 

16. ჰერეთის მთავართა სახლი მე-12 საუკუნეში. შოთას ოჯახი

გადავდივართ შოთას გვარის უახლოეს ისტორიაზე მე 12 საუკუნის განმავლობაში და გავეცნობით იმ ოჯახურ წრეს, სადაც დაიბადაჯდა იზრდებოდა პოეტი.

შოთა — როგორც ეს ირკვევა წყაროების სინქრონიულ ჩვენებათა მიხედვით, დაიბადა მე-12 საუკუნის სამოციან წლებში, 1166/9 წლების ახლო ხანებში (იხ. ქვემოთ).

ამ დროს, მე-12 საუკუნის 60-იანი 70-იანი წლების მანძილზე ჰერეთის მთავართა გვარმა და შოთას ოჯახმა რამდენჯერმე განიცადა პოლიტიკური ბედის ცვალებადობა, ამაღლება და ჩამომცრობა.

აქ საჭირო იქნება შევჩერდეთ ამ ხანის, ზოგიერთ პოლიტიკურ ამბებზე.

ბირკაძე ნანა

მე-12 საუკუნის 60-იან წლებში ჰერეთის ბაგრატიონთა გვარის უფროსმა ერისთავმა გრიგოლ II-ემ (1109—1177 წ.) დიდი სამსახური გაუწია სახელმწიფოს იმ დიდი ომების დროს, რომლებსაც აწარმოებდა საქართველო წინააზიის დიდი მუსულმანური კოალიციის წინააღმდეგ, ქალაქ ანისისა და სომხეთის პროვინციების შესანარჩუნებლად. ეს მძიმე და ხანგრძლივი ომი, რომელიც ოთხი წელი გაგრძელდა (1161 — 1164 წ.), როგორც ცნობილია, სწარმოებდა ცვალებადის ბედით და დასრულდა საქართველოს გამარჯვებით: ანისის პროვინცია შენარჩუნებულ იქმნა საქართველოს მიერ, როგორც ვასალური სახელმწიფო. ერისთავი გრიგოლ II, როგორც სარდალი თავის მხარის ჯარისა, მონაწილეობას იღებდა ამ ომში. ისტორიკოსის ვარდან დიდის ცნობების მიხედვით. ირკვევა, რომ ამ ომის ერთ-ერთ გადამწყვეტ მომენტში, როდესაც ანისის მთავარი სადუნი გადაუდგა საქართველოს და მიემხრო მუსულმანურ კოალიციას, იგი დაამარცხა და თვით სადუნიც შეიპყრო ერისთავმა გრიგოლ II-ემ (1163 წელს), რასაც ომის საქართველოს სასარგებლოდ დასრულებისათვის დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა.

ეს დამსახურება იყო მიზეზი ჰერეთის ბაგრატიონთა სახლის მნიშვნელობის გაძლიერებისა. ასე, ამის შემდეგ, ჰერეთის ბაგრატიონთა სამფლობელო ტერიტორია საგრძნობლად იქმნა გადიდებული. 1163 წლამდე ჰერეთის ბაგრატიონთა სამფლობელოს შეადგენდა ძველი ისტორიული ჰერეთის მხოლოდ ერთი ნაწილი, სახელდობრ ის ტერიტორია, რომელიც შეუერთდა საქართველოს 1117 წელს და რომელშიაც არ შედიოდა ძველი ჰერეთის დასავლეთი პროვინციები. ხოლო 1163 წლიდან ჰერეთის ბაგრატიონების მფლობელობის ქვეშ გაერთიანებულ იქმნა მთელი ჰერეთი ძველ ისტორიულ ფარგლებში, დასავლეთის პროვინციების მიმატებით. ჰერეთი ამ გაერთიანებულ ფარგლებში წარმოადგენდა დიდი მოცულობის მხარეს, ერთგვარ პატარა სამეფოს.

ჰერეთის ბაგრატიონთა გვარის ძლიერებამ გასტანა ამის შემდეგ 13 წელი, 1163-დან 1177 წლამდე. ხოლო 1177 წელს (როდესაც შოთა, ავტორი ვეფხის-ტყაოსნისა 8 — 11 წლის ყმაწვილი უნდა ყოფილიყო), ჰერეთის ბაგრატიონთა სახლმა დიდი პოლიტიკური მარცხი განიცადა.

1177 წელს, როგორც ცნობილია, მოხდა აჯანყება, რომელიც მიზნად ისახავდა საქართველოს მეფის გიორგი III-ის ტახტიდან გადაყენებას და მის მაგიერ მისი ძმისწულის დემნას გამეფებას. მთავარი როლი ამ აჯანყებაში ეკუთვნოდა ორბელიანებს (ქართლის ფეოდალებს) და ჰერეთის ერისთავს გრიგოლ II-ეს.

რით უნდა ყოფილიყო გამოწვეული, რომ აჯანყების ერთ-ერთ მეთაურად გამოდის გრიგოლ II, რომელიც სწორედ საქართველოს მეფის გიორგი III-ის მიერ იქმნა დაწინაურებული? ამის შესახებ პირდაპირი ცნობები ოფიციალურ ისტორიას არ დაუცავს.

აჯანყებამ, როგორც ცნობილია, ფართე ხასიათი მიიღო. გრიგოლმა ფეხზე დააყენა მთელი მისი სამფლობელო. მან გამოიყვანა ბრძოლის ველზე არა მარტო ჰერეთის ჯარი, არამედ დაღისტნელები და კავკასიის სხვა მთიელები, რომლებთანაც გრიგოლი კავშირში ყოფილა. მაგრამ გრიგოლის ლაშქარი დამარცხდა მთავრობის ჯარებთან ბრძოლაში.

გრიგოლ II და მასთან ერთად აჯანყების სხვა მეთაურები (აქ ერივნენ ჰერეთის მთავართა სახლის სხვა წევრებიც, მათ შორის შოთა II, ძე ართავაჩესი, არა პოეტი, არამედ მისი თანამოგვარე, რომელიც პოეტს პაპის ბიძაშვილად მოხვდებოდა) — შეიპყრეს და მოჰგვარეს მეფეს ტფილისში. აჯანყების ყველა ეს მოთავენი, როგორც, ირკვევა სიკვდილით დაუსჯიათ.

არჩუაძე თამარ

ამის შემდეგ ხდება ჰერეთის ბაგრატიონთა სახლის გამომცირება. ჰერეთის ბაგრატიონთა გვარისათვის ჩამოურთმევიათ ჰერეთის ერისთავის თანამდებობა და გადაუციათ მეორე მეტოქე ფეოდალური გვარისათვის (კოლონკელის– ძეთა სახლისათვის).

ჰერეთის ბაგრატიონთა ეს ჩამომცირება ხანმოკლე გამოდგა. შვიდი წლის შემდეგ, 1184 წელს, გარდაიცვალა საქართველოს მეფე გიორგი III. ჰერეთის ბაგრატიონთა გვარის მეთაური ასათ II (1128 — 1191/6 წ.), პაპა შოთასი, მოახდენს გადატრიალებას ჰერეთში, დაამარცხებს მეფის მიერ დადგენილს ერისთავს (კოლონკელისძეს) და ხელში ჩაიგდებს ჰერეთის ერისთავობას. ცენტრალური მთავრობა ურიგდება მომხდარ ფაქტს და ერისთავობას ძველებურად ჰერეთის ბაგრატიონთა სახლს უმტკიცდება.

ამის შემდეგ ისევ იწყება ამ გვარის ხელახალი ამაღლება. მოხსენებული ასათ II, ჰერეთის ერისთავი, დიდის გავლენით სარგებლობს სამეფო კარზე და ახლო მონაწილეობას იღებს სახელმწიფო საქმეებში. მისი გავლენის მაჩვენებელია თუნდ ისიც, რომ თვით ომის საკითხები –-როგორც გადმოგვცემს თანამედროვე ისტორიკოსი, მისი „წვევით“ წყდებოდა."(ასე, თანამედროვე ისტორიკოსის ცნობით, ასათის „წვევით“ გადაწყდა და მოწყობილ იქმნა დიდი ლაშქრობანი არანის ქვეყანაში და არაქსის სანაპიროებზე არარატამდის).

1191 წლის ახლო ხანებში ჰერეთის მთავართა გვარეულობას მოუმატეს ახალი სამფლობელო — რუსთავის თემი, რომელიც ამის შემდეგ რჩება ჰერეთის მთავართა მფლობელობაში მე-12 და მე-13 საუკუნეთა მანძილზე. ასათ II ჰერეთის ერისთავი ამ დროს უკვე მოხუცებული ყოფილა და ამის შემდეგ სჩანს ბევრი ხანი აღარ უცოცხლია. ჰერეთის მთავართა გვარის მეთაურად მე-12 საუკუნის 90-იანი წლებიდან საისტორიო წყაროებში მოიხსენება გრიგოლ III ჰერეთის ერისთავი (1147 — 1210), მამა შოთასი.

გრიგოლის, შოთას მამის, სახელმწიფო მოღვაწეობა მთლიანად ეკუთვნის თამარის ეპოქას (1184 — 1213 წ.).

გრიგოლ აგრეთვე გავლენიანი სახელმწიფო მოღვაწე ყოფილა და დაახლოვებული პირი სამეფო კარისა. 1195 წელს გრიგოლი მოხსენებულია თამარის კა
რის წარჩინებულთა და „შინაურთა“ შორის. ამასთან, თანამედროვე ისტორი• კოსის ცნობის თანახმად, გრიგოლი ითვლებოდა შეუდარებელ მოყმე-რაინდად,
რომლის სახელი განთქმული იყო მთელს საქართველოში.

1206 წელს, თანამედროვე მატიანის ცნობით, გრიგოლი, სხვა ქართველ მთავრებთან ერთად, მონაწილეობას იღებდა ბასიანის ომში. 1206 წლის შემდეგ გრიგოლ საისტორიო წყაროებში აღარ მოიხსენება; იგი სჩანს გარდაცვლილა
თამარის მეფობის უკანასკნელ წლებში. კი

ასეთია ის ცნობები, რაც ჩვენ მოგვეპოვება შოთას საგვარეულო ისტორიისა და იმ ოჯახური წრის შესახებ, რომელსაც ეკუთვნოდა პოეტი. აქ ჩვენ გვაქვს იგივე კულტურული გარემო, რაც ვეფხის-ტყაოსანში. შოთას ეს უახლოესი წინაპრები თითქოს ვეფხის-ტყაოსნიდან ამოღებული პერსონაჟები არიან.

მურჯიკნელი შოთა

17. შოთას ასლგაზრდობის წლები. განათლება

შოთა, როგორცა სჩანს, უფროსი შვილი იყო ჰერეთის ერისთავის გრიგოლისა, რადგან ჰერეთის ერისთავობა შოთაზე გადავიდა.

შოთა, როგორც ირკვევა, დაიბადა მე-12 საუკუნის 60-იან წლებში, 1166/9 წლების ახლო, არა უგვიანეს 1169 წლისა (თარიღის დადგენა შესაძლებელი ხდება ერთი ცნობის მიხედვით, რომელიც დაცულია გრიგოლის ძეთა შესახებ მე-12 საუკუნის საისტორიო ძეგლში „ისტორია-აზმანნი შარავანდედთანი“).
შოთას ბავშვობისა და სიჭაბუკის წლების შესახებ პირდაპირი ცნობები არ შენახულა. შოთას ჩვენ ვხვდებით თამარის კარზე მე-12 საუკუნის ბოლო ათეულში, როდესაც იგი უკვე დავაჟკაცებულია და სალიტერატურო ასპარეზზე გამოსული.

თუ სად და როგორი განათლება მიიღო ჩვენმა პოეტმა, არც ამის შესახებ მოღწეულა პირდაპირი ცნობები. მაგრამ შოთას, როგორც უმაღლესი ფეოდალური წრეების წარმომადგენელს, რასაკვირველია, შეეძლო მიეღო ფართე და მრავალმხრივი განათლება და, როგორც ირკვევა, მიუღია კიდეც. შოთა, როგორც ამას გვიჩვენებს თვით მისი პოემა ვეფხის-ტყაოსანი, სდგას მთელი მისი თანამედროვე კულტურის სიმაღლეზე. — და თუმცა ჩვენ არ გვაქვს პირდაპირი ცნობები შოთას აღზრდის შესახებ, მაგრამ მისი პოემის მიხედვით შესაძლოა წარმოვიდგინოთ საერთო ხასიათი შოთას განათლებისა.
არაა ზედმეტი, გავითვალისწინოთ აქ, თუნდაც ზოგადად, ის სურათი, რომელსაც იძლევა შოთას განათლების შესახებ პოემის რეალიების განხილვა.

* * *

პოეტს, ჯერ ერთი, ცხადია საფუძვლიანი ქართული განათლება უნდა ჰქონოდა მიღებული და ჰქონია კიდეც. პოეტი აღზრდილია ძველი ქართული საერო მწერლობის ტრადიციებზე, და ბუნებრივია, რომ ვეფხის-ტყაოსანში მთელ რიგ შემთხვევებში ჩვენ გვაქვს ამ საერო მწერლობის ძეგლთა ნაკითხობის კვალი.
იოგრგაცნობილი ყოფილა ქრისტიანულ მწერლობასაც. ასე, პოემაში ჩვენ გვხვდება რამდენიმე სახე და შედარებანი აღებული ბიბლიიდან. მაინც, რაკი პოეტი არ ყოფილა ორთოდოქსი ქრისტიანი, ბუნებრივია, რომ მისი სიმპათიები ქრისტიანულ სასულიერო მწერლობას დაშორებული უნდა ყოფილიყო და ყოფილა კიდეც. ამით აიხსნება, რომ პოეტი ასე ძუნწად იყენებს ქრისტიანული მწერლობის მემკვიდრეობას, ისიც სრულიად ნეიტრალურ შემთხვევებში. პოემაში არც ერთხელ არ მოიხსენება ქრისტე, არ იგრძნობა ქრისტიანული მსოფლიოს სპეციფიკური და საეკლესიო სული. პოემაში მხოლოდ ერთხელ მოიხსენება „მოციქულნი“, და ისიც არა როგორც წმინდანები, არამედ როგორც მწერლები, რომლებიც სხვა ფილოსოფოსებთან ერთად ჰქადაგებდენ სიყვარულის სიმაღლეს.

ახვლედიანი ნაირა

შოთა, როგორც ირკვევა, იცნობდა დასავლეთის მსოფლიოს, ბერძნულ ლიტერატურას, პირველ რიგში ფილოსოფიას. ასე შოთას მოხსენებული ან ნაყili გულისხმევი ჰყავს ბერძენი ნეოპლატონიკოსები: პროკლე დიადოხოსი. ნემესიოს I ემესელი, დიონოსი არეოპაგელი, ენოს ალექსანდრიელი. ამ ბერძენ ნეოპლატონიკოსთა თხზულებანი მე-12 საუკუნეში ქართულ ენაზედაც არსებობდა (პირველ რიგში ქართველი ფილოსოფოსების იოვანე პეტრიწისა და ეფრემ მცირის თარგმანების სახით), და შოთას, როგორც ირკვევა, ეს ავტორები ქართულ თარგმანებში ჰქონია წაკითხული. ამის მაჩვენებელია ის გარემოება, რომ შოთას შენარჩუნებული აქვს ქართული თარგმანების სპეციფიკური ტერმინოლოგია.
იცნობდა თუ არა შოთა ბერძნულ მწერლობას თვით ორიგინალებში, — არა სჩანს. ყოველ შემთხვევაში ბერძნულის ცოდნა გამორიცხული არაა.

არაა ინტერესს მოკლებული აღვნიშნოთ, რომ შოთას ლიტერატურულ იდეალად მიაჩნდა ბერძნული მწერლობა, „ათენის ბრძენთა“ ნათქვამი. ერთ ადგილას პოეტი ამბობს:

699

 (დ) მე ვინ ვაქებ? ათენს ბრძენთა, ხამს, აქებდეს ენა ბევრი!

გარდა იმისა, რომ შოთას საფუძვლიანი ქართული განათლება ჰქონია მიღებული, გარდა იმისა, რომ შოთა სჩანს იცნობდა დასავლეთის, ბერძნულ მსოფლიოს, შოთა ამავე დროს ახლო ყოფილა გაცნობილი აღმოსავლეთის კულტურას, ირანულ-არაბულ მწერლობას. აღმოსავლური კულტურა შოთასათვის ისევე ახლო და მშობლიური ყოფილა, როგორც საკუთრივ ქართული.

შოთას პოემაში მოხსენებული ჰყავს „მოაბადინი“. თვით ტერმინის „მოაბადი“-ს სადაურობა გვიჩვენებს, რომ აქ იგულისხმება აღმოსავლეთის ფილოსოფიურ-რელიგიური თხზულებანი.

შოთა, როგორც მანიქეიზმის ფილოსოფიის მიმდევარი, ცხადია ახლო იცნობდა აღმოსავლეთის სათანადო ფილოსოფიურ ლიტერატურას.

შემდეგ: შოთა საფუძვლიანად გაცნობილი ყოფილა აღმოსავლურ, არაბულ მეცნიერებას. პოეტის გეოგრაფიული და კოსმოლოგიური წარმოდგენები არაბული მეცნიერების ცოდნას მიუთითებენ.

პოეტი, თავის-თავად ცხადია, ახლო იცნობდა აღმოსავლეთის, ირანულსა და არაბულს მხატვრულ მწერლობას. ვეფხის-ტყაოსანში მოხსენებულია ან ნაგულისხმევი აღმოსავლური ირანულ-არაბული პოეზიის ძეგლები: ფირდოუსის „შაჰნამე“, ფახრედინ გურგანელის „ვისი და რამინ“, ნიზამის „ლეილა და მეჯნუნი“, უცნობი ირანელი პოეტის რომანი „სალამან“, არაბი პოეტის ეზროს დივანი.

პირველი ოთხი ნაწარმოები (შაჰ-ნამე, ვისი და რამინ, ლეილა და მეჯნუნი, სალამან) შოთას ეპოქაში უკვე თარგმნილი იყო ირანულიდან ქართულად.

შოთა, ცხადია, იცნობდა ამ ნაწარმოებთა ქართულ თარგმანებსაც. (ესსჩანს, სხვათა შორის, იმის მიხედვითაც, რომ ნიზამის პოემის ლეილ-მეჯნუნის მთავარი გმირი შოთას მოხსენებული ჰყავს არა იმ სახელით, რომლითაც იგი ცნობილი იყო ირანულ ორიგინალში, არამედ იმ შეცვლილი სახელით, რომლითაც იგი ცნობილი ყოფილა ძველ-ქართულ თარგმანში).

ხავთასი მაიკო

მაგრამ ამავე დროს უეჭველი ხდება ისიც, რომ შოთა იცნობდა ამ ნაწარმოებთა ირანულ ორიგინალებსაც. ეს დოკუმენტალურად დასტურდება შემდეგის  მიხედვით. შოთას პოემაში ხშირად მოიხსენება „ვის-რამიანის“ გმირები, ამას გარდა შოთას პოემაში რამდენჯერმე გვხვდება მოგონება გურჯანელი პოეტის მხატვრული სახეებისა. და ერთ შემთხვევაში შოთა დამოკიდებულია “ვისრამიანის არა ქართული თარგმანიდან (ქართულ თარგმანში ეს ადგილი შეცვლილია), არამედ უშუალოდ ირანული ორიგინალიდან.

შოთა, ირანულს გარდა, ორიგინალებში იცნობდა არაბულ მწერლობასაც, ამას ცხად-ჰყოფს ეზროს დივანის დასახელება, რომლის წაკითხვა ავტორს მხოლოდ არაბულ ენაზე. შეეძლო.

და საერთოდ ვეფხის-ტყაოსნის შესწავლა არ სტოვებს არავითარ ეჭვს, რომ შოთა უახლოესად იცნობდა აღმოსავლეთს, და რომ მან კარგად იცოდა აღმოსავლეთის კულტურული ენები — ირანული და არაბული. (შოთას მიერ ირანულისა და არაბულის ცოდნას ადასტურებს კერძოდ ის გარემოება, რომ პოემაში რამდენსამე ადგილას ხაზგასმულია არაბული და ირანული ეტიმოლოგიური ნიუანსები საკუთარ სახელთა მნიშვნელობისა).

ასეთია ის რეალიები პოემისა, რომელთა მიხედვით ჩვენ შეგვიძლია ზოგადი წარმოდგენა შევადგინოთ შოთას განათლების საერთო ხასიათის შესახებ. ამ-რიგად შოთა, გარდა იმისა, რომ მას საფუძვლიანი ქართული განათლება ჰქონია მიღებული, ახლო ყოფილა გაცნობილი როგორც დასავლეთის, ისე განსაკუთრებით აღმოსავლეთის მწერლობას, ფილოსოფიას, მეცნიერებას. 
 

18. შოთა და თამარი 

პოეზია და სინამდვილე ვეფხის-ტყაოსანში

 შოთას, როგორც მოხსენებული გვქონდა, ჩვენ ვხვდებით მე-12 საუკუნის ბოლოს მეფის თამარის კარზე. პოეტი ამ დროს უკვე დავაჟკაცებულია და სალიტერატურო ასპარეზზე გამოსული. პირველი ნაწარმოები „ ქებანი“, რომელიც შოთას „ვეფხის-ტყაოსანზე“. ადრე დაუწერია, ისევე, როგორც თვით ვეფხის-ტყაოსანი, თამარისადმი ყოფილა მიძღვნილი.

 როგორი იყო პირადი ცხოვრება პოეტისა? ჩვენ ამის შესახებ ცოტა ვიცით. მაგრამ ვიცით მთავარი, რამაც საბედისწერო როლი ითამაშა პოეტის ბედში და რამაც წარუშლელი ბეჭედი დაასვა პოეტის შემოქმედებას: ეს არის ტრაგიკული სიყვარული პოეტისა თამარისადმი..

 ამ ტრაგიკულ სიყვარულზე მოგვითხრობს შოთას პოემა.

* * *

 ვეფხის-ტყაოსანი, როგორც ეს ზევითაც გვქონდა აღნიშნული, პირველ რიგში რასაკვირველია არის Dichtung, პოეზია; მაგრამ ამასთან ერთად აქ, როგორც ირკვევა, არის Wahrheit, სინამდვილის გამოძახილი.

ეს რასაკვირველია, სრულიადაც არ ნიშნავს იმას, რომ ვეფხის-ტყაოსანში უბრალოდ მოთხრობილია თამარისა და რუსთაველის ბ

აფია. ეს ნიშნავს პირველ რიგში იმას, რომ პოემის იდეალური პერსონაჟები განასახიერებენ მათ გრძნობებს. ეს ნიშნავს აგრეთვე იმას, რომ პოემის იდეალურ გმირებზე სჩანს გადატანილია ცალკეული ხაზები თამარისა და შოთას ცხოვრებიდან.

ახვლედიანი ირმა

სად თავდება ვეფხის-ტყაოსანში Dichtung-პოეზია, და სად იწყება Wahrheit— სინამდვილე? ეს არის ერთი უმნიშვნელოვანესი მხარე ვეფხის-ტყაოსნის პრობლემისა, რომლის განხილვაზედაც ეხლა გადავდივართ.

19. ვეფხის-ტყაოსნის ისტორიული ქარგა
 

იმისათვის, რომ ამოვიცნათ ისტორიული სინამდვილე ვეფხის-ტყაოსანში, - ისტორიული ქარგა ვეფხის-ტყაოსნისა, თავდაპირველად საჭიროა გავარკვიოთ, თუ პოემის რომელ პერსონაჟებში არის განსახიერებული პორტრეტები შოთასი და თამარისა.

ამ საგანზე ჩვენ უკვე გვქონდა საუბარი გაკვრით ზემოთაც, და იქ ჩვენ აღვნიშნეთ, რომ პოემის გმირი ქალი ნესტან-დარეჯანი წარმოგვიდგენს პოეტურ ასპექტში თამარს, ხოლო გმირი ტარიელი თვით შოთას. აქ საჭირო იქნება ამ საგანზე უფრო დაწვრილებით შევჩერდეთ.

ჩვენ უკვე მოხსენებული გვქონდა, რომ ვეფხის-ტყაოსნის ტექსტში შეტანილია ერთი სტროფი - ინტერპოლაცია, რომელიც ეხება შოთას მიჯნურობის ისტორიას. ეს ინტერპოლატორი შოთას წარმოათქმევინებს შემდეგს სიტყვებს:

9

(ა) მე, რუსთველი ხელობითა, ვიქმ საქმესა ამა დარი;

(ბ) ვის ჰმორჩილობს ჯარი სპათა, მისთვის ვხელობ, მისთვის მკვდარი;

(გ) დავუძლურდი, მიჯნურთათვის კვლა წამალი არსით არი,

(დ) ანუ მომცეს განკურნება, ანუ მიწა მე სამარი.

ეს სტროფი, როგორც აღნიშნული გვქონდა, დაწერილია მე-13 საუკუნეში ან მე-14 საუკუნის დასაწყისში და მეტად მცირე დროით არის დაშორებული რუსთაველის დროიდან; აქ გადმოცემულია ის შეხედულება, რომელიც არსებობდა შოთას და მისი პოემის შესახებ შემდეგს თაობაში. და აი ამ უძველესი ტრადიციის თანახმად რუსთაველის თავგადასავალი იგივე ყოფილა, რაც ვეფხის-ტყაოსანშია მოთხრობილი („ვიქმ საქმესა ამა დარი“), და რომ პოემის „ხელი“ გმირი ე. ი. ტარიელი წარმოადგენს თვით შოთას პორტრეტს.

მივმართოთ ამის შემდეგ ვეფხის-ტყაოსნის ნამდვილს პროლოგს, რომელიც თვით რუსთაველის კალამს ეკუთვნის. მკითხველმა უკვე იცის, რომ შოთა პოემის პროლოგში გადმოგვცემს, რომ ვეფხის-ტყაოსანი შთაგონებულია თამარის მიჯნურობით, რომ პოემაში ასახულია ამ მიჯნურობის ამბავი, რომელზედაც პოეტი „სისხლისა ცრემლ-დათხეული“ მოგვითხრობს.
ხოლო ვეფხის-ტყაოსნის რომელ პერსონაჟებში არის წარმოდგენილი განსახიერება თამარის სახისა და თამარის მიჯნურობით შეპყრობილი პოეტისა, ამას პირდაპირ გვეუბნება პოეტი, როდესაც იგი თამარს წარმოგვიდგენს „ჯიქის“ — ვეფხის სახით:
 

10

(((ა) თვალთა, მისგან უნათლოთა, ენატრამცა ახლად ჩენა;

(ბ) აჰა, გული გამიჯნურდა, მიჰხვდომია ველთა რბენა!

19

(ა) ჩემი აწ ცანით ყოველმან, მას ვაქებ, ვინცა მიქია;

(გ) იგია ჩემი სიცოცხლე, უწყალო ვითა ჯიქია;

(დ) მისი სახელი შეფარვით ქვემორე მითქვამს, მიქია.

ბოხუა ანა

ეს სიმბოლიკა თამარ ვეფხი-ჯიქი ხსნის პოემის იდეალური პერსონაჟების ვინაობას.

მკითხველმა, რასაკვირველია, კარგად იცის, თუ ვინ არის წარმოდგენილი პოემაში ვეფხის სახით: ეს არის პოემის გმირი ქალი ნესტან-დარეჯანი. პოემის მთავარი შინაარსი ეს არის ამბავი ნესტან-დარეჯანისა და ტარიელის მიჯნურობისა და „შემოსვა ტარიელისაგან ვეფხის ტყავისა“. ტარიელი თავის მიჯნურს ნესტანდარეჯანს წარმოიდგენს ვეფხის სახით და მისი სიყვარულის ნიშნად ვეფხის ტყავს ატარებს.

ეს სახე: ნესტანდარეჯან, მშვენიერი, მაგრამ განრისხებული, შეუბრალებელი ვეფხი, ანათებს მთელს პოემას, და პოეტი ლეიტმოტივის მსგავსად უბრუნდება ამ სახეს პოემის მთელ რიგ ადგილებში.

მოვიგონოთ ჯერ ერთი ადგილი პოემისა, სადაც პოეტი გენიალურ სიმბოლიკაში გვაგრძნობინებს იმ ტრაგიკულ გრძნობას, რომლითაც შთაგონებულია პოემა.
ტარიელს მისი მეგობარი ავთანდილი პოულობს ველად; ტარიელი ცნობადაკარგულია, ერთკენ უძევს მოკლული ლომი, მეორე-მხრივ ვეფხი. მეგობარი დიდის სისათუთით და ბრძნულის შეგონებით გრძნობაზე მოიყვანს ტარიელს, რომელიც ამ ქვეყანას უკვე აღარ ეკუთვნოდა. და ტარიელი, მღელვარებით შეპყრობილი უამბობს მეგობარს, თუ რა მოხდა:
 

915

(ა) „რა წამეკიდა,ყველაი წვრილად გიამბო ენითა,

(ბ) მერმეღა გაბრჭევ მართალი მაგა გულითა ბრძენითა;

(გ) შენ მოგელოდი, მიმჭირდა მოლოდინითა შენითა,

(დ) ქვაბს ვეღარ გავსძელ, მინდორთა მოვლა მომინდა ცხენითა.

916

(ა) „იმა ქედსა გარდავადეგ, შამბნი ისი მომეარნეს;

(ბ) ერთი ლომი, ერთი ვეფხი შეკრბეს, ერთგან შეიყარნეს.

(გ) ჰგვანდეს რათმე მოყვარულთა, მათი ნახვა გამეხარნეს,

(დ) მათ რა უყვეს ერთმანერთსა, გამიკვირდეს, შემეზარნეს.

918

(ა) „პირველ ამოდ ილაღობეს, მერმე მედგრად წაიკიდნეს:

(ბ) თვითო ტოტი ერთმანერთსა ჰკრეს, სიკვდილსა არ დაჰრიდნეს;

(გ) გამოჰრიდნა ვეფხმან – გული დედათამცა გამოჰრიდნეს!

(დ) ლომი მედგრად გაეკიდა, იგი ვერვინ დაამშვიდნეს.

919

(ა) „ლომსა დავუგმე ნაქმარი, ვარქვი: „არა ხარ ცნობასა,

(ბ) შენ საყვარელსა რად აწყენ? ფუ მაგა მამაცობასა!“

(გ) ხრმალ-გამოწვდილი გავუხე, მივეც ლახვართა სობასა,

(დ) თავსა გარდავჰკარ, მო-ცა-ვკალ, დავხსენ სოფლისა თმობასა.

920

(ა) „ხრმალი გავსტყორცე, გარდვიჭერ, ვეფხი შევიპყარ ხელითა,

(ბ) მის გამო კოცნა მომინდა, ვინ მწვავს ცეცხლითა ცხელითა,

(გ) მიღრინვიდა და მაწყენდა ბრჭკალითა სისხლთა მღვრელითა,

(დ) ვეღარ გავუძელ, იგიცა მოვკალ გულითა ხელითა.

921

(ა) „რაზომსაცა ვამშვიდებდი, ვეფხი ვერათ დავამშვიდე,

(ბ) გავგულისდი, მოვიქნივე, ვჰკარ მიწასა, დავაწყვიდე,

(გ) მომეგონა, ოდეს ჩემსა საყვარელსა წავეკიდე;

(დ) სულნი სრულად არ ამომხდეს, რად გიკვირს, თუ ცრემლსა ვღვრიდე!

922

(ა) „აჰა, ძმაო, მითხრობია ჭირი ჩემი, რაცა მჭირდა;

(ბ) სულთა დგმაცა არა მმართებს, ასრე გასლვა რად გიკვირდა!

(გ) სიცოცხლესა გავეყარე, სიკვდილიცა დამიძვირდა “.

(დ) ესე სიტყვა დაასრულა, ყმამან სულთქვნა, ა-ცა-ტირდა.

ზაალიშვილი მაია

ეს გენიალური სტროფები წარმოადგენს პოემის ნამდვილს გულს, სადაც ჩვენ გვესმის პოეტის გრძნობათა ფეთქა, და განვიცდით იმ ტრაგიულ სიყვარულს, რომელითაც შთაგონებულია პოემა.

პოემის სხვა ადგილას, ზემოთ-მოყვანილი ეპიზოდის უფრო ადრე, ტარიელ მოეთხრობს თავის მეგობარს ავთანდილს მისი მიჯნურობის ამბავს დაამთავრებს შემდეგი სიტყვებით:
 

661

(ა) „აჰა, ძმაო, მაშინდლითგან აქა ვარ და აქა ვკვდები,

(ბ) ხელი მინდორს გავიჭრები, ზოგჯერ ვტირ და ზოგჯერ ვბნდები,..

662

(ა) „რომე ვეფხი შვენიერი სახედ მისად დამისახავს,

(ბ) ამად მიყვარს ტყავი მისი, კაბად ჩემად მომინახავს;

როგორც ვხედავთ, აქ ჩვენ გვაქვს სრული pendant იმისა, რასაც შოთა გადმოგვცემს თავის მიჯნურობის შესახებ თამარისადმი:

4

(ა) თამარს ვაქებდეთ მეფესა სისხლისა ცრემლ-დათხეული,

* * *

10

(ა) თვალთა, მისგან უნათლოთა, ენატრამცა ახლად ჩენა;

(ბ) აჰა, გული გამიჯნურდა, მიჰხვდომია ველთა რბენა!

19

(გ) იგია ჩემი სიცოცხლე, უწყალო ვითა ჯიქია;

(დ) მისი სახელი შეფარვით ქვემორე მითქვამს, მიქია.

ამ-რიგად, ამ გამჭვირვალე ჩვენებათა მიხედვით ცხადი ხდება, რომ ნესტანდარეჯანი წარმოგვიდგენს პოეტურ ასპექტში თამარს, ხოლო ტარიელი თვით პოეტს შოთას.

არ შეიძლება არ შევნიშნოთ ამასთან, რომ ეს ძირითადი სახე ვეფხისტყაოსნისა, შედარება თამარ-ნესტან-დარეჯანისა მშვენიერ, მაგრამ განრისხებულ ვეფხთან, სჩანს წარმოადგენს პოეტის პირადი ტრაგედიისა და ამასთან უაღრესად ინტიმური მოგონების ნაყოფს. პოეტსა და მის ჯირეულს ტარიელს თანა სდევს როგორც განუყრელი აჩრდილი, მწარე მოგონება თავის მიჯნურთან უკანასკნელი შეხვედრისა, როდესაც იგი განრისხებული ვეფხის სახით წარმოუდგა:
 

528

(ა) „ქვე წვა, ვით კლდისა ნაპრალსა ვეფხი პირ-გამეხებული,

დ) მერმე წამოჯდა წარბ-შერჭმით, გამწყრალი, გარისხებული.

921

(ა) „რაზომსაცა ვამშვიდებდი, ვეფხი ვერათ დავამშვიდე,

(ბ) გავგულისდი, მოვიქნივე, ვჰკარ მიწასა, დავაწყვიდე,

(გ) მომეგონა, ოდეს ჩემსა საყვარელსა წავეკიდე;

(დ) სულნი სრულად არ ამომხდეს, რად გიკვირს, თუ ცრემლსა ვღვრიდე!

აი ამ შეხვედრის შემდეგ, რომელსაც მოჰყვა მიჯნურთა განშორება და როდესაც ტარიელმა თავისი მიჯნური გამწყრალი ნახა, მას აღარ ასვენებს ეს უკანასკნელი მოგონება და ამის შემდეგ იგი მუდმივ ელანდება მას მშვენიერი, მაგრამ განრისხებული ვეფხის სახით:

* * *

19

(გ) იგია ჩემი სიცოცხლე, უწყალო ვითა ჯიქია;

გორგიშელი ია

* * *
განვაგრძოთ ამის შემდეგ პოემის განხილვა.

ირკვევა, მაშასადამე, რომ ნესტან-დარეჯან წარმოგვიდგენს პოეტურ ას„პექტში თამარს, ტარიელ — შოთას. პოემის ამ იდეალურ გმირებზე, როგორც ირკვევა, გადატანილია ცალკეული ხაზები თამარისა და შოთას ცხოვრებიდან.

ამის შემდეგ ჩვენ შევუდგებით ვეფხის-ტყაოსნის ისტორიული ქარგის ამოშიფრვას.

ჯერ ტარიელის შესახებ.

ა. (ტარიელის და შოთას საგვარეულო ისტორიის იგივეობა

ტარიელი, ორეული შოთასი, შემდეგნაირად იწყებს მოთხრობას თავისი ქვეყნისა და საგვარეულო თავგადასავალის შესახებ:
 

316

(ა) „ინდოეთს შვიდთა მეფეთა ყოვლი კაცი ხართ მცნობელი:

(ბ) ექვსი სამეფო ფარსადანს ჰქონდა, თვით იყო მპყრობელი,

(გ) უხვი, მდიდარი, უკადრი, მეფეთა ზედა მფლობელი,

(დ) ტანად ლომი და პირად მზე, ომად მძლე, რაზმთა მწყობელი.

317

(ა) „მამა-ჩემი ჯდა მეშვიდედ, მეფე მებრძოლთა მზარავი,

(ბ) სარიდან ერქვა სახელად, მტერთა სრვად დაუფარავი;

სარიდან ეკუთვნოდა იმავე გვარეულობას, რომელსაც ეკუთვნოდა ინდოეთის მეფეთ-მეფე ექვსი სამეფოს მფლობელი ფარსადანი.

სარიდან, მფლობელი ინდოეთის მეშვიდე ნაწილისა ანუ მეშვიდე სამეფოსი, გამოითხოვს ინდოეთის მეფეთ-მეფის ექვსი სამეფოს მფლობელის ფარსადანის მფარველობას და აღიარებს მის სიუზერენიტეტს.

ამ გზით მოხდება ინდოეთის შვიდი სამეფოს გაერთიანება. სარიდან, ყოფილი მეფე ინდოეთის მეშვიდე ნაწილისა, მიღებული იქნება სრულიად ინდოეთის მეფეთა-მეფის ფარსადანის კარზე და მას მეფეთ-მეფე მიანიჭებს ამირბარის თანამდებობას. ამავე დროს იგი მიიღებს როგორც ვასალი თავისი ყოფილი სამეფოს განმგებლობას. და სარიდან თუმცა აღარ ითვლება ამის შემდეგ სუვერენ მფლობელად, მაგრამ მეფის შემდეგ პირველი პირია თავის ძველ სამფლობელოში:

845

(დ) სხვად პატრონია, მართ ოდენ არა აქვს კეისარობა.

ის, რასაც მოგვითხრობს ტარიელი თავისი ქვეყნისა და გვარის ისტორიის შესახებ, წარმოგვიდგენს იმავე სურათს, რაც ჩვენ ვიცით შოთას საგვარეულო ისტორიისა და მისი სამშობლო მხარის პოლიტიკური მდგომარეობის შესახებ.

აქ საჭიროა ჯერ მოვიგონოთ, რომ საქართველოს ფეოდალური მონარქია მე-12-13 საუკუნეებში იწოდებოდა „შვიდი სამეფო“-ს გაერთიანებად. ამ ეპოქის ქართულ საისტორიო ძეგლებში საქართველოს ჩვეულებრივი სახელია: „შვიდნი სამეფონი“.

ასე, მე-12 საუკუნის ქართველი ისტორიკოსი, „ისტორია-აზმანთა“ ავტორი, გიორგი III-ის გამეფების გამო (1156 წელს) სწერს:

„იპყრა შარავანდედი მეფობისა შვიდ სამეფოდ განწესებული“.

ყურაშვილი თიკო

თამარის გამეფების გამო (1184 წ.) ისტორიკოსი აღნიშნავს:

„შემოკრბეს შვიდთავე სამეფოთა დიდებულნი, რომელნიცა ღირს იყვნენ განზრახვად და გამორჩევად...“

თამარს--ისტორიკოსის სიტყვით მისი გამეფების დროს,თაყვანი სცქ0 და დალოცეს და ადიდეს სპათა შვიდისავე სამეფოსათა“.

მე-13 საუკუნის დასაწყისის ქართველი მემატიანე ლაშა-გიორგის (1212—1222) უწოდებს „შვიდთა სამეფოთა მეფე“.

ამ-რიგად, სამშობლო შოთასი და მისი alter ego ტარიელისა ერთგვარად იწოდება შვიდი სამეფოს გაერთიანებად.

მაგრამ საქმე არ თავდება ამ ზოგადი ანალოგიით; ანალოგია ამ შემთხვევაში სრულ იდენტივობამდე მიდის. მართლაც, მკითხველმა მოიგონოს შემდეგი:

1. როგორც ცნობილია, საქართველოს შემადგენელი ქვეყნებიდან („შვიდნი სამეფონი“) გაერთიანებული მონარქიის ფარგლებში ყველაზე გვიან შევიდა შოთას სამშობლო მხარე ჰერეთის სამეფო („მეშვიდე სამეფო“).

2. ვიდრე მოხდებოდა შემოერთება ჰერეთისა („მეშვიდე სამეფოსი“), საქართველოს დანარჩენი ქვეყნები („ექვსი სამეფო“) ამაზე ადრე უკვე გაერთიანებული იყო ბაგრატიონთა დინასტიის მფლობელობის ქვეშ. ხოლო მეშვიდე, დამოუკიდებლად არსებულს ჰერეთის სამეფოში მეფობდა იმავე ბაგრატიონთა გვარის გვერდის შტო — ჰერეთის ბაგრატიონები (შოთას გვარეულობა, პოეტის უშუალო წინაპარნი).

როგორც ვხედავთ. აქ ჩვენ გვაქვს სავსებით იგივე სურათი, რაც ტარიელის სამშობლო ქვეყანაში: 1) იქაც შვიდი სამეფოდან ექვსი სამეფო უკვე გაერთია- . ნებული იყო ამაზე ადრე, ხოლო მეშვიდე სამეფო, სამშობლო ტარიელისა, ყველაზე გვიან შედის ამ სამეფოთა კავშირში; 2) როგორც შეერთებულ ექვსსამეფოში, ისე დამოუკიდებლად არსებულს მეშვიდე სამეფოში მეფობს ერთი და იმავე გვარეულობის დინასტია.

მაგრამ მსგავსება ამაზედაც არ სრულდება..

ვეფხის-ტყაოსნის თანახმად, როგორც აღნიშნული გვქონდა, შემოერთება.. ამ მეშვიდე სამეფოსი ხდება პოლიტიკური გართულების გარეშე. ყოფილი მეფე. მეშვიდე სამეფოსი მიღებულია გაერთიანებული ქვეყნის მეფეთა-მეფის კარზე; იგი მიიღებს თავისი ყოფილი სამეფოს განმგებლობას. და თუმცა იგი ამის შემდეგ აღარ ითვლება სუვერენ მფლობელად, მაგრამ მეფის შემდეგ პირველი პირია თავის ძველ სამფლობელოში:

845

(დ) სხვად პატრონია, მართ ოდენ არა აქვს კეისარობა.

ასეთივე მდგომარეობა დამყარდა საქართველოში ჰერეთის შემოერთების შემდეგ. ჰერეთის ყოფილ მეფეთა გვარეულობა ისევ რჩება მათი ძველი სამფლობელოს ჰერეთის გამგებელად, მხარის ერისთავის ტიტულით. მათ უმაღლესი მდგომარეობა უჭირავთ სახელმწიფოში, ისინი მიღებული არიან სამეფო კარზე. მხარის ერისთავი ფაქტიური მეფის ნაცვალია ძველ სამფლობელოში, იგი ითვლება „მეფეთა ადგილს მჯდომად“ და „სხვად პატრონია, მართ ოდენ არა აქვს. კეისარობა“.

ამრიგად, როგორც ვხედავთ, ვეფხის-ტყაოსანში ტარიელის საგვარეულო ისტორიის სახით მოთხრობილია შოთას საგვარეულო ისტორია.

დარჩიაშვილი ლიკა

ბ. ნესტანდარეჯანი და თამარი

მსგავსება ისტორიული თამარისა და ვეფხის-ტყაოსნის ნესტანდარეჯანისა იმდენად ახლოა, რომ პოემის დაკვირვებულ მკვლევართ არ დარჩენიათ ეს შეუმჩნეველად და არა ერთგზის ყოფილა აღნიშნული, რომ ნესტან-დარეჯანში პოეტს განსახიერებული უნდა ჰყავდესო თამარი. ნესტანდარეჯანის შესახებ ვეფხის-ტყაოსანში მოთხრობილია:

ნესტან-დარეჯანის მამა მეფე ფარსადანი, ინდოეთის შვიდთა სამეფოთა მფლობელი, კარგა ხნის განმავლობაში უშვილოა და იგი მწუხარებით არის შეპყრობილი, რომ უმემკვიდროდ რჩება. შემდეგ მას მიეცემა ქალი ნესტან-დარეჯანი. რაკი ფარსადანს ვაჟიშვილი არა ჰყავს, იგი გადაწყვეტს ქალის გამეფებას. მაგრამ ამას მოჰყვება პოლიტიკური გართულება და თვით ნესტან-დარეჯანიც განსაცდელში ჩავარდება.

ანალოგიურია თამარის ისტორია.

თამარის მამა მეფე გიორგი III, რომელიც ფარსადანის მსგავსად „შვიდთა სამეფოთა“ მფლობელად იწოდება, აგრეთვე კარგა ხნის განმავლობაში უშვილო იყო. შემდეგ მას მიეცემა ქალი თამარი. თამარი — ნესტანის მსგავსად ერთადერთი მემკვიდრეა გიორგი III-ისა. რაკი მეფეს ვაჟიშვილი არა ჰყავს, იგი გადასწყვეტს ქალის გამეფებას. მაგრამ ამას მოჰყვება პოლიტიკური გართულება, და თვით თამარის პირადი ბედიც მისი სურვილის საწინააღმდეგოდ ეწყობა.

ამ-რიგად, როგორც ვხედავთ, ნესტან-დარეჯანის იდეალურს პორტრეტში განმეორებულია ცალკეული ხაზები თამარის ბიოგრაფიისა.

გ. ტარიელ—შოთა ტახტის მემკვიდრე

დავუბრუნდეთ ამის შემდეგ ისევ ტარიელს.

როგორც გამოირკვა, ვეფხის-ტყაოსანში ტარიელის საგვარეულო ისტორიის სახით მოთხრობილია შოთას საგვარეულო ისტორია. - მაგრამ ვეფხის-ტყაოსნის ისტორიზმი ამაზე არ სრულდება. მთავარი და განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი აქ ის არის, რომ თვით შოთას, ისევე როგორც ტარიელს, ტახტის მემკვიდრეობაზე უფლებები ჰქონდა.

მდგომარეობა აქ სავსებით ანალოგიურია.

მოვიგონოთ ჯერ ვეფხის-ტყაოსნის მოთხრობა.

როგორც იცის მკითხველმა, ინდოეთში, ვეფხის-ტყაოსნის მოთხრობის თანახმად, ერთი და იმავე სამეფო გვარეულობის ორი შტო იყო. პირველი ძირითადი შტო ესენი არიან მეფეთა-მეფენი სრულიად ინდოეთისა (რომელიც შვიდი სამეფოს კავშირს წარმოადგენდა). ხოლო მეორეა ამავე გვარის გვერდის შტო,— სახელდობრ ინდოეთის მეშვიდე სამეფოს ყოფილი მფლობელები.

ზუმბაძე ნანა

და აი ინდოეთში პირველი ძირითადი შტოის მამრობითი ხაზი შეწყდა. სრულიად ინდოეთის მეფეთ-მეფეს ფარსადანს ვაჟი არა ჰყავს. ამის შემდეგ სრულიად ინდოეთის ტახტი, ბუნებრივი მემკვიდრეობის წესით უნდა გადავიდეს ამავე გვარეულობის მეორე გვერდის შტოზე, ე.ი. ინდოეთის მეშვიდე სამეფოს ყოფილ მფლობელებზე, რომლის წარმომადგენელია ტარიელი.

და როდესაც უფლებრივი საკითხი ისმის, ტარიელი შემდეგი სიტყვებით მიჰმართავს ფარსადანს:
 

570

(ა) „იცით, ინდოთა სამეფო რაზომი სრა-საჯდომია!

(ბ) ერთიღა მე ვარ მემკვიდრე, - ყველაი თქვენ მოგხვდომია:

(გ) ამოწყდა მათი ყველაი, მამული თქვენ დაგრჩომია;

(დ) სამართლად ტახტი უჩემოდ არვისად მისახვდომია!

იხ. ტაეპის განმარტებანი

571

(ა) „ვერ გათნევ, თქვენმან კეთილმან, აწ ეგე არ-მართალია:

(ბ) ღმერთმან არ მოგცა ყმა შვილი, გივის ერთაი ქალია,

(დ) სხვა მეფე დაჯდეს ინდოეთს, მე მერტყას ჩემი ხრმალია?!

იხ. ტაეპის განმარტებანი

სავსებით ანალოგიურია ის ვითარება, რომელსაც ჩვენ ვხედავთ მე-12 საუკუნის საქართველოში.

როგორც იცის მკითხველმა, საქართველოში ამ დროს ერთი და იმავე სამეფო გვარეულობის — ბაგრატიონთა გვარის — ორი შტო იყო: პირველი — ძირითადი შტო-ესენი იყვნენ მეფენი სრულიად საქართველოსი (რომელიც „შვიდი სამეფოს“ გაერთიანებას წარმოადგენდა); ხოლო მეორე შტო —ჰერეთის მთავრები (მეშვიდე სამეფოს ყოფილი მფლობელები).

სრულიად საქართველოს მეფეთ-მეფეს გიორგი III-ეს ვაჟი არა ჰყავდა. ამავე დროს ძირითადი შტოის ერთად-ერთი მემკვიდრე მამრობით ხაზით -დემნა ბატონიშვილი იღუპება. ამ-რიგად სამეფო გვარეულობის ძირითადი შტოის მამრობითი ხაზი შეწყდა. ამის შემდეგ სრულიად საქართველოს ტახტი, ბუნებრივი მემკვიდრეობის წესით, უნდა გადასულიყო ამავე გვარეულობის მეორე გვერდის შტოზე, ჰერეთის მთავართა სახლზე, რომლის წარმომადგენელიც იყო შოთა.

ამ-რიგად მდგომარეობა ტარიელისა და შოთასი სავსებით ანალოგიურია.“ . შოთა, ისევე როგორც ტარიელი, ტახტის კანონიერი მემკვიდრენი იყვნენ.
* * *
მაგრამ განვაგრძოთ ძიება.

ვეფხის-ტყაოსანში მოთხრობილია ტარიელისა და სამეფო ოჯახის დამოკიდებულების შესახებ შემდეგი.

რაკი ინდოეთის „შვიდთა სამეფოთა“ მეფე ფარსადანი უშვილო იყო და ტახტი უმემკვიდროდ რჩებოდა, ფარსადანმა გადასწყვიტა შვილად აეყვანა და თავის მემკვიდრედ გაეზარდა ტარიელი, რადგან ისიც „ჩემივე გვარისა არისო.

ტარიელი მოგვითხრობს:
 

323

(ა) „ძე არ ესვა მეფესა და დედოფალსა მზისა დარსა,

(ბ) ჭმუნვა ჰქონდა, ჟამი იყო, მით აეხვნეს სპანი ზარსა.

(გ) ვა, კრულია დღემცა იგი, მე მივეცი ამირბარსა!

(დ) მეფემან თქვა: „შვილად გავზრდი, თვით ჩემივე გვარი არსა“.

324

(ა) „მეფემან და დედოფალმან მიმიყვანეს შვილად მათად,

(ბ) საპატრონოდ მზრდიდეს სრულთა ლაშქართა და ქვეყანათად,

(გ) ბრძენთა მიმცეს სასწავლელად ხელმწიფეთა ქცევა-ქმნათად;

ლომიძე კობა

როდესაც ტარიელი ხუთი წლისა შესრულდა, მეფეს ეყოლა ქალი ნესტანდარეჯანი. ტარიელი და ნესტან-დარეჯანი ერთად იზრდებიან.

ტარიელი გახდება თორმეტი წლისა, ნესტანდარეჯანი შვიდია. მეფე გადასწყვეტს თავის ქალი გახადოს მემკვიდრედ და აღზარდოს მეფედ. ხოლო ტარიელს, რაკი მას სამეფოდ აღარ ზრდიან, — დაუბრუნებენ მამას.

331

(ა) „მას ქალსა ნესტან-დარეჯან იყო სახელად ხმობილი.

(ბ) შვიდისა წლისა შეიქმნა ქალი წყნარი და ცნობილი,

332

 (ბ) მეფე ქალსა ვით ხედვიდა მეფობისა ქმნისა მწთომსა,

(გ) მამასავე ხელთა მიმცეს...

იხ. ტაეპის განმარტებანი

 შოთას ახალგაზრდობის წლების შესახებ ცნობები არ შენახულა, მაგრამ ზოგიერთ გარემოებათა გამო საფიქრებელია, რომ შოთას თავგადასავალი ბავშვობის წლებში იგივე უნდა ყოფილიყო, რაც ტარიელისა.

გიორგი III გამეფდა 1156 წელს. იგი ათეულ წელიწადზე მეტი უშვილო იყო. გიორგის, ბუნებრივია, უნდა ეფიქრნა ტახტის მემკვიდრეზე. დემნა ბატონიშვილი, შვილი მისი ძველი მეტოქის დავითისა, ცხადია მიუღებელი იყო გიორგისათვის. (ამ ორ ოჯახს შორის ძველი მტრობა იყო და უფრო გვიან დემნა დაიღუპა კიდეც გიორგის ხელიდან). და რაკი სამეფო გვარეულობის ძირითადი შტოის მამრობითი ხაზის წარმომადგენელი სხვა არავინ იყო, გიორგის მემკვიდრე უნდა აერჩია ბაგრატიონთა გვარის გვერდის შტოიდან, — ჰერეთის ბაგრატიონთა გვარიდან.

და მართლაც, როგორც ეს ზევითაც გვქონდა გამორკვეული, მე-12 საუკუნის 60-იან წლებში იწყება ჰერეთის ბაგრატიონთა გვარის ამაღლება და გიორგი III მათ წყალობით უცქერის. 1163 წელს, იმ სამსახურისათვის, რომელიც გაუწიეს სახელმწიფოს ჰერეთის ბაგრატიონებმა, გიორგი III მათ სამფლობელოს ერთი-ორად გაადიდებს. ეს მოხდა 1163 წელს.

ამის ახლო ხანებში, 1166 წლის ახლო (11669 წლებში) დაიბადა შოთა. უშვილო და უმემკვიდრო გიორგიმ, საფიქრებელია, შოთა იშვილა და აღსაზრდელად აიყვანა იგი.

არაა ინტერესს მოკლებული აღვნიშნოთ ამასთან, რომ ვეფხის-ტყაოსნის ცნობით ტარიელი უფროსი იყო ნესტანზე ხუთი წლით. შოთაც აგრეთვე დაახლოებით ხუთი წლითვე იყო უფროსი თამარზე.

1170/1 წლ. მანამდე უშვილო გიორგი III-ეს ეყოლა ქალი თამარი. როდესაც თამარი წამოიზარდა, გიორგი III-ემ გადასწყვიტა თავისი ქალი გამოეცხადებია მემკვიდრედ და სამეფოდ აღეზარდა. შოთა ამის შემდეგ უნდა დაებრუნებიათ თავისი მშობლებისათვის.
 

გუგუბერიძე იზა

და მართლაც, რომ 70-იან წლებში მომხდარა განხეთქილება გიორგი III-ეს. და ჰერეთის ბაგრატიონთა სახლს შორის, ეს ცხადი ხდება მომდევნო Jპოლიტი კური ამბებიდან. ჰერეთის ბაგრატიონები 70-იანი წლებიდან ოპოზიციაში უდ-” გებიან გიორგი II-ეს (თუმცაღა, როგორც ვნახეთ, ისინი სწორედ გიორგი III-ის მიერ იყვნენ დაწინაურებულნი). და 1177 წელს, როდესაც მოეწყო აჯანყება გიორგი III-ის წინააღმდეგ, ჰერეთის ბაგრატიონებს ჩვენ ვხედავთ გიორგი III-ის მოწინააღმდეგე ბანაკში.

ჰერეთის ბაგრატიონებმა, როგორც ვნახეთ, აჯანყების დროს დიდი ბრძოლა გაუმართეს გიორგი III-ეს და აამხედრეს მის წინააღმდეგ არა მარტო ჰერეთი, არამედ მოკავშირე დაღისტანი და კავკასიის მთიელები. გიორგი III-ის ბედი, ჰერეთის ბაგრატიონთა განდგომის გამო, სასწორზე იდო.
 

დ. ვეფხის-ტყაოსნის დანარჩენი პერსონაჟები

გარდა იმისა, რომ ვეფხის-ტყაოსნის მთავარ პერსონაჟებზე ტარიელსა და ნესტანზე, აგრეთვე ფარსადანზედაც, გადატანილია — როგორც ირკვევა - ზოგიერთი ხაზები შოთასი, თამარისა და გიორგი III-ისა, პოემის დანარჩენ პერსონაქებშიაც შესაძლოა ამოცნობილ იქმნას ისტორიულ პირთა მოგონება.

ასე ხვარაზმშა, მოწვეული ნესტანის საქმროდ, რომელიც უბედურად იღუპება, პოეტურ ასპექტში წარმოგვიდგენს თამარის საქმროდ მოწვეულ გიორგი რუსს, რომელსაც თანამედროვე საისტორიო წყარო „სვე-უბედურს“ უწოდებს.

ნიშანდობლივ შესაძლოა ამოცნობილ იქმნას დავარ, მამიდა და აღმზრდელი ნესტან-დარეჯანისა, რომელიც სჩანს არის რუსუდანი, მამიდა და აღმზრდელი თამარისა. რუსუდანი, ქართველთა და სპარსთა დედოფლად წოდებული, ირანში იყო გათხოვილი და დაქვრივების შემდეგ იგი საქართველოში დაბრუნდა. რუსუდანი უდიდესი გავლენით სარგებლობდა საქართველოში, როგორც აღმზრდელი თამარისა, და თამარის ახალგაზრდობის დროს რუსუდანი ფაქტიური რეგენტი იყო სახელმწიფოსი.

საისტორიო წყაროები რუსუდანს წარმოგვიდგენს, როგორც უაღრესად დამსახურებულს პიროვნებას. შოთა კი რუსუდანს – დავარს წარმოგვიდგენს ბნელის ფერებით. რისთვის? ცხადია იმის გამო, რომ რუსუდანმა, საბედისწერო როლი ითამაშა თამარის პირად ცხოვრებაში, რადგან რუსუდანმა, როგორც ეს ირკვევა საისტორიო წყაროებიდან, ნება დართო გიორგი რუსის მოწვევას. თამარმა, ჯერ კიდევ სრულიად ახალგაზრდა ქალმა, თუმცაღა უდიდესი წინააღმდეგობა გაუწია ამას, მაგრამ ვერას გახდა და თამარის პირადი ცხოვრება უბედურად მოეწყო.

მსგავსება რუსუდანისა და დავარისა იმდენად ახლოა, რომ პოეტი თითქოს შეგნებულად ხაზს უსვამს მათს იგივეობას, რომ მკითხველს არ დარჩეს ამაში არავითარი ეჭვი:

როგორც რუსუდან, ისე დავარ, „ორივე დაა მეფისა; ორივე უცხოეთშია გათხოვილი; ორივენი დაქვრივდებიან და სამშობლოში ბრუნდებიან; ორივენი ზრდიან მეფის ერთად-ერთს ქალიშვილსა და ტახტის მემკვიდრეს; ორივენი გახდებიან მიზეზი თავისი აღზრდილის პირადი უბედურებისა.

ბერიანიძე ნინო

ჩვენ ამით დავასრულებთ ამ ისტორიულს ექსკურსს.

ამ-რიგად, როგორც ირკვევა, ვეფხის-ტყაოსანში გაირჩევა ისტორიული სინამდვილის ანარეკლი. ეს, რასაკვირველია, სრულებითაც არ ნიშნავს იმას, რომ ვეფხის-ტყაოსანში ჩვენ გვქონდეს ისტორიული ამბების უბრალო ქრონიკა. ვეფხის-ტყაოსანი, როგორც ეს ზევითაც გვქონდა ნათქვამი, პირველ ყოვლისა არის, რასაკვირველია Dichtung-პოეზია და მხოლოდ შემდეგ Walrheit— სინა– მდვილე. ისტორიული სინამდვილე აქ პოეტურ ასპექტშია მოცემული, და ბევრ შემთხვევაში ძნელია აქ ზუსტად ხაზის გავლება, თუ სად თავდება Dicliting და სად იწყება Wahrlieit.

თამარის გამეფება ეს იყო ტახტის მემკვიდრეობის ახალი წესის დამკვი– დრება, რადგან მანამდე არ ყოფილა შემთხვევა, რომ საქართველოს ტახტზე. ქალი ასულიყო. და ჩვენ არ ვიცით კარგად, თუ როგორ ჩატარდა თამარის გამეფება. ვიცით მხოლოდ, რომ თამარის მეფობის პირველ წლებში ადგილი ჰქონდა დიდ პოლიტიკურ კრიზისს და რომ ხელისუფლებისათვის იბრძოდა რამდენიმე პოლიტიკური დასი. ოფიციალური ისტორიკოსები ყრუდ ეხებიან ამ ბრძოლას, და როგორც სჩანს გვერდს უვლიან ისეთ ამბებს, რაც მეფის ხელის– უფლების ინტერესებისათვის და ლეგიტიმურის თვალსაზრისით არ იყო მისაღები.

კერძოდ, როგორი იყო ამ კრიზისის წლებში მდგომარეობა ჰერეთის ბაგრატიონთა გვარისა, რომელსაც ბუნებრივი მემკვიდრეობის წესით. შესაძლოა პრეტენზიები ჰქონოდა საქართველოს სამეფო ტახტზე? აქ იდგა სწორედ ის კითხვა, რომელიც აღძრულია ვეფხის-ტყაოსანში:

570

(ა) „იცით, ინდოთა სამეფო რაზომი სრა-საჯდომია!

(ბ) ერთიღა მე ვარ მემკვიდრე, - ყველაი თქვენ მოგხვდომია:

(გ) ამოწყდა მათი ყველაი, მამული თქვენ დაგრჩომია;

(დ) სამართლად ტახტი უჩემოდ არვისად მისახვდომია!

იხ. ტაეპის განმარტებანი

571

(ა) „ვერ გათნევ, თქვენმან კეთილმან, აწ ეგე არ-მართალია:

(ბ) ღმერთმან არ მოგცა ყმა შვილი, გივის ერთაი ქალია,

(დ) სხვა მეფე დაჯდეს ინდოეთს, მე მერტყას ჩემი ხრმალია?!

იხ. ტაეპის განმარტებანი

კომლაძე ნანა

ოფიციალური ისტორიკოსები ამ კითხვაზე არას გვიპასუხებენ. ხოლო საქმის ვითარების გათვალისწინებიდან უნდა დავასკვნათ, რომ საქართველოს ფეო! დალური დაჯგუფებანი სჩანს წინააღმდეგნი ყოფილან, რომ წინ წამოწეულიყო. ამ-დროს უკვე მათივე თანაბარი ჰერეთის ბაგრატიონთა გვარეულობა, რომელსაც მეფობის ხარისხი უკვე ჩამორთმეული ჰქონდათ, ერისთავის ტიტულს ატარებდნენ, და სხვა ფეოდალურ გვარებთან თანაბარ პირობებში იყვნენ ჩაყენებული. ფეოდალური წრეების თათბირმა, როგორც ცნობილია, გადასწყვიტა თამა– რის საქმროს უცხოეთიდან მოწვევა (ისევე, როგორც ვეფხის-ტყაოსანში უცხოეთიდან იწვევენ ხვარაზმშას) და თავისი არჩევანი გიორგი სვე-უბედურზე შეაჩერა. ეს მოხდა, როგორც ისტორიკოსები გადმოგვცემენ, წინააღმდეგ თამარის სურვილისა, და ეს იყო მიზეზი თამარის პირადი უბედურების.

20. შოთას პოეფური თხზულებანი

შოთას განდევნა საქართველოდან. ვეფხის-ტყაოსანი უცხოეთშია დაწერილი

შოთას პოეტური შემოქმედების შესახებ ჩვენ ფრაგმენტარული ცნობები მოგვეპოვება.

როდის ჩაისახა შოთაში პირველი ინტერესი პოეზიისადმი? რა პირობებში მოხდა მისი პოეტური პიროვნების ჩამოყალიბება? ამის შესახებ ჩვენ არა ვი(კით რა.

ჩვენ არ გვაქვს აგრეთვე ცნობები შოთას ყველა ნაწარმოებთა შესახებ.

ირკვევა მხოლოდ, რომ შოთას, როგორც ეს უკვე აღნიშნული გვქონდა, ვეფხის-ტყაოსანზე ადრე გამოქვეყნებული ჰქონია ორი პოეტური ნაწარმოები: რომანი იოსებ მშვენიერზე და „ქებანი“.

ირკვევა ამასთან ერთი უაღრესად საყურადღებო გარემოება: შოთას თავისი პირველი ნაწარმოებნი საქართველოში გამოუქვეყნებია. ხოლო ამის შემდეგ შოთა, როგორც ირკვევა, განუდევნიათ საქართველოდან. ვეფხის-ტყაოსანი შოთას დაუწერია, — თუ მთლიანად არა, ნაწილობრივ მაინც, — უცხოეთში, დევნილებაში ყოფნის დროს.

ეს საკითხი მოითხოვს გამოკვლევას და ჩვენც ამის განხილვაზე გადავდივართ.

თავდაპირველად მივმართოთ თვით ვეფხის-ტყაოსნის პროლოგს. ვეფხის„ტყაოსნის პროლოგში შოთა სწერს:
 

4

(ა) თამარს ვაქებდეთ მეფესა სისხლისა ცრემლ-დათხეული,

(ბ) ვთქვენი ქებანი ვისნი მე არ ავად გამორჩეული.

(გ) მელნად ვიხმარე გიშრის ტბა და კალმად მე ნა რხეული,

(დ) ვინცა ისმინოს, დაესვას ლახვარი გულსა ხეული.

10

(ა) თვალთა, მისგან უნათლოთა, ენატრამცა ახლად ჩენა;

(ბ) აჰა, გული გამიჯნურდა, მიჰხვდომია ველთა რბენა!

(გ) მიაჯეთ ვინ, ხორცთა დაწვა კმარის, მისცეს სულთა ლხენა.

(დ) სამთა ფერთა საქებელთა ლამის ლექსთა უნდა ვლენა.

19

(ა) ჩემი აწ ცანით ყოველმან, მას ვაქებ, ვინცა მიქია;

ცქიტიშვილი მადონა

მოგვყავს ამ ტექსტის ზედმიწევნითი თარგმანი ახალ ქართულზე (მეტაფორების გახსნით):

„მეფის თამარის ქებას ვიწყებ მე — დამაფრქვეველი სისხლისა ცრემლთა!

თამარის ქებანი მე უწინაც მითქვამს, და იგი ქებანი არ იყო ცუდად შერჩეული: მელნად მე მაშინ მქონდა გიშრის ტბა [— თამარის თვალები, რომლის ხილვას იმ დროს ღირს ვიყავ]; ხოლო კალამი თვით მე ვიყავ, რხეული ლერწამი [გალეული ლერწამის მსგავსად მიჯნურობის სევდით]. ვინც მოისმენს (იმ პირველი ქებათა), მისი გული ლახვარით განიგმირება.

„ჩემს თვალებს, რომელთაც აღარ უნათებს [მზე-თამარ], ვით არ მოენატროს მისი ახლად ხილვა. აჰა, გული მოიცვა მიჯნურობამ და მე ხვედრად მერგო ველად გაჭრა: მითხოვეთ მისგან (მზე-თამარისგან], რომელსაც აქვს ძალი დასწვას [თავისი სხივებით] სხეული, მიანიჭოს [მისი სახის ხილვით] ლხენა სულს! [ახალი ზეშთაგონება]— ქება „სამთა ფერთა“ ლამის მოითხოვს თვით ლექსთა [ზენით] გარდამოვლენას.

„ჩემი აწ სცანით ყოველმან, მე ვაქებ მასვე, ვისაც ვაქებდი, თამარს...“

ინტერპრეტაცია ამ ტექსტისა არ იწვევს არავითარ ეჭვს. ამ ტექსტიდან ირკვევა, რომ შოთა თავისი პირველი თხზულების „ქებათა“ დაწერის დროს თამარის კარზე ყოფილა. პოეტი ამბობს, რომ ეს პირველი ქებანი „არ იყო ცუდად შერჩეული“,- რადგან მას მაშინ მელნად ჰქონდა გიშრის ტბა — თამარის თვალები (რომლის ხილვის ღირსიც იგი ამ დროს ყოფილა); ხოლო კალამი თვით პოეტი იყო, რჩეული ლერწამი (—ე. ი. ლერწამის კალმის მსგავსად გალეული მიჯნურობის სევდისაგან).



ხოლო როდესაც იგი ვეფხის-ტყაოსანს სწერდა, იგი ამ დროს განშორებული ყოფილა თამარს. ამის გამოა, რომ იგი მოგვითხრობს თამარზე „სისხლისა ცრემლ-დათხეული“. პოეტი გვეუბნება, რომ მის თვალებს აღარ უნათებს თამარი და იგი, ინატრის მის ახლად ხილვას („თვალთა მისგან უნათლოთა ენატრამცა ახლად ჩენა, აჰა, გული გამიჯნურდა, მიმნდომია ველთა რბენა!“).

ამ-რიგად პროლოგიდან ცხადი ხდება, რომ შოთა თავის პირველ ნაწარმოების „ქებათა“ დაწერის დროს—თამარის კარზე ყოფილა, ხოლო ვეფხის-ტყაოსნის დაწერის დროს მოშორებულია თამარს.

* * *

საკითხავია ამის შემდეგ, თუ სად იმყოფებოდა პოეტი. იქნებ შოთა მხოლოდ თამარის კარს იყო მოშორებული? იქნებ შოთა განდევნეს მხოლოდ სამეფო კარიდან, მაგრამ მაინც საქართველოში იმყოფება?

ვეფხის-ტყაოსნის რეალიების განხილვა გვაფიქრებინებს, რომ შოთა სჩანს განდევნილი იყო არა მარტო სამეფო კარიდან, არამედ საქართველოდანაც.

აი ამის შესახებ თითონ შოთას პოემის ჩვენებანი:

1. ვეფხის-ტყაოსნის ცალკე კარები ხშირად იწყება ლირიკული შესავალით, სადაც პოეტი პირველი პირით გვესაუბრება.

მენთეშაშვილი მაიკო

კერძოდ ასეთი ლირიკული შესავალით იხსნება პოემის ერთი კარი, რომელიც საც ეწოდება: „წასლვა ავთანდილისა ძებნად ტარიელისა“

აი ტექსტი ამ ლირიკული შესავალისა:

 

182
(ა) ამ საქმესა მემოწმების დივანი ბრძენი, ეზროს:
(ბ) საბრალოა, ოდეს ვარდი დაეთრთვილოს, და-ცა-ეზროს,
(გ) ვის ბალახში არა ჰგვანდეს და ლერწამი ტანად ეზროს,
(დ) იგი სადმე გაღარიბდეს, სამყოფთაგან იაბეზროს. - ო

რომ მკითხველისათვის ზედმიწევნით ცხადი იყვეს შინაარსი ამ სტროფისა მოგვყავს განმარტება ცალკე ადგილებისა და მეტაფორებისა:

ა. „ სამყოფთაგან იაბეზროს“ — ეს ნიშნავს: „მამულისაგან განიდევნოს, გაძევებულ იქმნას“. შეუდარეთ ანალოგიური ტექსტი: „მეყვისი გააძოს და მამულისაგან გააბეზროს“ (იხ. ბექა-აღბუღას კოდექსი, § 48). "

ბ. მეტაფორა: „ბალახში არა ჰგვანდეს “ ნიშნავს: „ფერნამკრთალი [ცრემლთა დენის-გან]“. ბადახში, ე. ი. ბადახშანური ლალი აქ შედარებულია პირისახესთან.

გ. „ლერწამი ტანად ეზროს,“ ე. ი. „ტანად ლერწამის ზრო ჰქონდეს“, — ნიშნავს: გალეული იყვეს ვით ლერწამი სევდისაგან.

ორივე ეს მეტაფორა რუსთველის პოეტიკის თანახმად აღნიშნავს განშორებული მიჯნურის მწუხარებას.

დ. დივანი — პოეტურ თხზულებათა კრებული.

ამ-რიგად, ეს სტროფი სიტყვა-სიტყვითს თარგმანში ახალ-ქართულზე, მეტაფორების გახსნით, გადმოგვცემს შემდეგს:

„ამას მემოწმება მე „დივანი“ ბრძენის ეზროსი: საბრალოა ოდეს ვარდი “ — [სახე] დაითრთვილება, დაზრება [ცრემლით] საბრალოა, როცა [მიჯნური], ფერნამკრთალი [ცრემლთა დენით], გალეული [სევდისაგან] ვით ლერწამი, უცხოეთში გარდაიხვეწება საყარიბოდ, განდევნილი („აბეზარ-ქმნილი“) მისი მამულიდან“.

ვის ეხება ეს სტროფი?

პოემის ტექსტთან ამ სტროფს არა აქვს პირდაპირი კავშირი. მართალია, ამის შემდეგ იწყება ავთანდილის მოგზაურობის აღწერა, მაგრამ იგი არ ყოფი ლა სამშობლოდან განდევნილი. იგი წავიდა ტარიელის საძებრად თავისი მიჯნურის თინათინის დავალებით და აქ არ იყო მამულიდან გაძევება, „სამყოფთა; გან აბეზარ-ქმნა“.

ამას გარდა უაღრესად მნიშვნელოვანია თვით ის გარემოებაც, რომ შოთა იგონებს და მოწმად მოჰყავს „დივანი“ (ე. ი. პოეტურ თხზულებათა კრებული) ბრძენის ეზროსი. ეზრო ეს არის ცნობილი პოეტი მე-12 საუკუნისა (არაბულ ენაზე მწერალი), რომელმაც უცხოეთს ყარიბობაში გაატარა მრავალი წლები, და რომლის „დივანი“ შეიცავს მელანქოლიურ მოგონებებს სამშობლო ქვეყნის შესახებ.

2. აქ აღძრულ საკითხთან დაკავშირებით განსაკუთრებით საყურადღებოსა და გადამწყვეტი მნიშვნელობის ჩვენებას იძლევა განთქმული სტროფი ვეფხისტყაოსნისა „ვა, სოფელო!“ „ ვეფხის-ტყაოსნის მკითხველს, რასაკვირველია, კარგად ახსოვს ის ეპიზოდი პოემისა, როცა ავთანდილი მეორედ გაიპარება არაბეთიდან და შეეყრება თავის ძმად-ნაფიცს ტარიელს. ავთანდილი მცირე-ხანს დარჩება ტარიელთან და აქედან

ონოფრიშვილი ლეილა

იგი გაემგზავრება დაკარგული ნესტან-დარეჯანის საძებრად. პოეტი. ასე აგვიწერს ტარიელისა და ავთანდილის განშორებას:

954

(ა) მათ ყმათა, მუნით წასრულთა, იგი დღე ერთგან იარეს,

(ბ) ზღვის პირს მივიდეს, მუნ დადგეს, არ ხმელთა არე იარეს

959

(ა) გაიყარნეს ტირილითა, პირსა ხოკით, თმათა გლეჯით,

(ბ) ერთი აღმა, ერთი ჩაღმა, უგზოდ მივლენ შამბთა ეჯით;

(გ) ვირე უჩნდა ერთმანერთი, იზახდიან პირსა ბღნეჯით;

(დ) იგი ნახნეს დაღრეჯილნი, მზე დაიღრეჯს მისით ღრეჯით.

ამის შემდეგ ვეფხის-ტყაოსანში იწყება ახალი თავი, რომელსაც პოეტი იწყებს ლირიკული შესავალით; აქ პოეტი უკვე პირველის პირით ლაპარაკობს თავის თავზე; აი ეს სტროფი:

960

(ა) ვა, სოფელო, რაშიგან ხარ, რას გვაბრუნვებ, რა ზნე გჭირსა?

(ბ) ყოვლი შენი მონდობილი ნიადაგმცა ჩემებრ ტირსა!

(გ) სად წაიყვან სადაურსა, სად აღუფხვრი სადათ ძირსა!

(დ) მაგრა ღმერთი არ გასწირავს კაცსა, შენგან განაწირსა!

აქ უკვე აღარავითარი ეჭვი აღარ არის, რომ ეს სტროფი ეხება თითონ შოთას:

ა. ამ სტროფს არა აქვს არავითარი უშუალო გადაბმული კავშირი თითონ მოთხრობასთან. ზევით აწერილი იყო ტარიელის და ავთანდილის გაყრა; ხოლო ქვევით იწყება ასეთივე დამოუკიდებელი მოთხრობა, ავთანდილის მოგზაურობის აღწერა.

ბ. პოეტი აქ, როგორც ვხედავთ, თითონ ლაპარაკობს პირველის პირით

თავის-თავზე: „ვა, სოფელო რაშიგან ხარ, რას გვაბრუნებ, რა ზნე გჭირსა: ყოვლიმც შენი მონდობილი ნიადაგმცა ჩემებრ სტირსა“. პოეტი მოწყვეტილია თავის სამშობლოს და სამკვიდროს, იგი უცხოეთშია გადახვეწილი: „სად წაიყვან სადაურსა, სად აღუფხვრი სადით ძირსა!“.

ამრიგად ირკვევა, რომ შოთა უცხოეთში ყოფილა გადახვეწილი და მისი გენიალური პოემა ვეფნის-ტყაოსანი შოთას დაუწერია —თუ მთლიანად არა, ნაწილობრივ მაინც უცხოეთში, დევნილებაში ყოფნის დროს.

* * *

რით უნდა ყოფილიყო გამოწვეული შოთას საქართველოდან გაძევება? ამის შესახებ პირდაპირი ცნობები არ მოღწეულა.

მიზეზი შოთას უცხოეთში გარდახვეწისა ბევრი რამ შესაძლოა ყოფილიყო. შოთას წასვლა საქართველოდან შესაძლოა დაკავშირებული იყო შოთას და თამარის მიჯნურობის ტრაგიკულ ისტორიასთან. ეს იქნებ ამას ემატებოდა აგრეთვე ისიც, რომ შოთა — ტარიელის ორეული — როგორც შესაძლო პრეტენდენტი ხელისუფლებისა, მიუღებელი იყო მმართველი წრეებისათვის.

ამას გარდა საფიქრებელია აგრეთვე, რომ შოთას საქართველოდან გაძევება დაკავშირებული ყოფილიყო შოთას სალიტერატურო მოღვაწეობასთანაც.

რომ აქ ადგილი უნდა ჰქონოდა ამ მესამე მიზეზსაც, სხვა მიზეზებთან ერთად, ამას გვაფიქრებინებს ზოგიერთი გარემოება, რომლის აღნიშვნა ზედმეტი არ იქნება.

ტუღუში თეა

* * *

შოთას, როგორც გამორკვეული გვქონდა, ვეფხის-ტყაოსანზე. ადრე გამ ქვეყნებული ჰქონია პოეტური ნაწარმოები „ქებანი“.

უნებლიეთ იბადება ეჭვი, ხომ არ ჰქონდა შოთას განდევნას საქართველოდან კავშირი ამ ნაწარმოების გამოქვეყნებასთან. საქმე ის არის, რომ შოთას ამ ადრინდელი ნაწარმოების ბედი მართლაც უცნაურია.

შოთა ამ თავის ნაწარმოებს შედევრად სთვლის; იგი ადარებს მას ვეფხისტყაოსანთან და ამბობს, რომ ეს ადრინდელი თხზულება წარმოადგენდა— „სრულქმნას სიტყვათა გულისა გასაგმირეთა“.

შოთას ამ ადრინდელს პოემას ჩვენამდე არ მოუღწევია; შემთხვევითი იყო მისი დაკარგვა? მართალია, მე-12 საუკუნიდან ბევრი პოეტური თხზულება დაიკარგა მომდევნო საუკუნეთა მანძილზე, მაგრამ შოთას ამ ნაწარმოების ბედი ერთგვარ გამონაკლისს წარმოადგენს.

მართლაც შოთას ამ ნაწამოებს არათუ ჩვენამდე არ მოუღწევია, არამედ მის შესახებ საზოგადოდ არ შენახულა არავითარი ცნობა ძველ-ქართულ ბიბ– ლიოგრაფიულ ინდექსებში. კლასიკური ეპოქიდან ბევრი თხზულება დაიკარგა, მაგრამ მათი არსებობის შესახებ მაინც შერჩენილა რაიმე კვალი, ან თითონ თხზულების სახელი, ან ცნობა მოთხრობის პერსონაჟებზე და სხვ. ხოლო შოთას ამ ნაწარმოების შესახებ არავითარი ცნობა არ მოიპოვება ძველ ქართულ ტექსტებში, ეს პოემა უკვე ძველი დროიდანვე კვალწმიდად დაკარგულად სჩანს. - ამის გამო უნებლიეთ იბადება ეჭვი, ხომ არ მოუსპიათ ეს პოემა „ქებანი“ძველადვე, და ხომ არ იყო შოთას განდევნა საქართველოდან ამ პოემის გამოქვეყნებასთან დაკავშირებული?

ეს ეჭვი უფრო ძლიერდება, როცა გადავიკითხავთ ვეფხის-ტყაოსნის პროლოგს. შოთა აქ გვესაუბრება თავის პირველ ქებათა შესახებ იმ-გვარად, რომ იგი თითქოს სცდილობს მის რეაბილიტაციას და თავის დაცვას:

19

(ა) ჩემი აწ ცანით ყოველმან, მას ვაქებ, ვინცა მიქია;

(ბ) ესე მიჩს დიდად სახელად, არ თავი განმიქიქია!

ასეთი ტონი გაუგებარი იქნებოდა, თუ არ დაუშვებდით რომ შოთას „ქებათა“ გამოუწვევიათ რაღაც „განქიქება“ და დევნა.

* * *

რა უნდა ყოფილიყო ამ ნაწარმოებში ისეთი, რომ გამოეწვია ოპოზიცია შოთას წინააღმდეგ? ამის მიზეზები, როგორც ზევითაც აღვნიშნეთ, ბევრი რამ შესაძლოა ყოფილიყო, მაგრამ რა ბრალდებებიც არ უნდა ყოფილიყვეს შოთას წინააღმდეგ წარმოდგენილი, ყოველ შემთხვევაში, მათ უნდა დამატებოდა კიდევ ერთი მძიმე ბრალდება, შოთას ქრისტიანობიდან განდგომილობის შესახებ. შოთა, ცხადია, მიუღებელი უნდა ყოფილიყო ორთოდოქსალურად მოაზროვნე წრეებისათვის — სხვა მიზეზებთან ერთად— კერძოდ იმიტომაც, რომ შოთა „ურწმუნოდ“, ქრისტიანობიდან განდგომილად ითვლებოდა.

ბახტაძე ნინო

ცნობილია, რომ თამარის მეფობის მეორე ნახევარში გაძლიერდა კლერ კალური რეაქცია. ეს რეაქცია იმდენად ძლიერად გრძნობდა თავს, რომ ცოტა უფრო გვიან, თამარის მემკვიდრის ლაშა-გიორგის დროს, არ მოერიდა მეფესთან კონფლიქტს და მეფის ტახტიდან გადაყენებაც კი განიზრახეს, იმის გამო, რომ იგი თავისუფლად-მოაზრეთა ფილოსოფიურ ორდენს, „რინდოთა“ წრეს ეკუთვნოდა. - ბუნებრივია, თუ ეს კლერიკალური წრეები არ დაინდობდენ არც შოთასაც. პოეტის თავისუფალი მოაზრეობა, საფიქრებელია, იყო მისი დევნის ერთ-ერთი მიზეზი.

21. შოთას დაბრუნება საქართველოში

შოთას ვეფხის-ტყაოსანი, როგორც გამორკვეული გვქონდა, დაწერილია - მე-12 — 13 საუკუნეთა მიჯნაზე.

უფრო გვიან შოთა ისევ დაბრუნებულა საქართველოში უცხოეთში დევნილებიდან. როგორ, როდის, რა პირობებში მოხდა შოთას დაბრუნება? დაბრუნდა თუ არა შოთა თამარის მეფობაშივე?

თამარი, როგორც ცნობილია გარდაიცვალა 1213 წელს. ამაზე ადრე, 1206-7 წლ., თამარმა გვირგვინი დაადგა თავის მემკვიდრეს ლაშა გიორგის, ხოლო 1207 წლიდან (დავით სოსლანის გარდაცვალების შემდეგ) ლაშა თანამეფე გახდა თამარისა.

ლაშა, როგორც გამორკვეულია, ქართული ჰუმანისტური მოძრაობის თანამგრძნობი და მიმდევარი იყო (— იგი, როგორც მოვიხსენეთ, ითვლებოდა თავისუფლად მოაზროვნეთა – „რინდოთა“ წრის წევრად).

აი ამ ხანებში, თამარის მეფობის უკანასკნელ წლებში, ან ლაშა-გიორგის გამეფებიდან, ე. ი. 1213 წლის ახლო დროს, უნდა მომხდარიყო შოთას დაბრუნება საქართველოში, საფიქრებელია ლაშა-გიორგის წრისა და თვით ლაშას მფარველობითა და შეწყნარებით.

რომ შოთა თამარის მეფობის ბოლო წლებში სჩანს საქართველოში ჩამობრუნდა, ამას გვაფიქრებინებსკერძოდ ის გარემოება, რომ შოთას პოემა ვეფხის-ტყაოსანი ამ დროს უკვე ცნობილი გამხდარა ლიტერატურულ წრეებში. (ასე, „თამარიანის“ რედაქტორი, თავის ბიბლიოგრაფიულ შენიშვნაში, რომელიც საფიქრებელია დაწერილია არა უგვიანეს 1213 წლისა, მოიხსენებს შოთას ვეფხის-ტყაოსნის პერონაჟს).

* * *

1213 წელს, როდესაც გამეფდა ლაშა, და რომელი წლის ახლო ხანებში მომხდარა შოთას საქართველოში დაბრუნება, შოთა უკვე 44 — 47 წლებს იყო მიწევნილი.

შოთას საქართველოში დაბრუნების შემდეგ კარგა ხანი უცხოვრია და დიდი სიბერემდე მიუღწევია, რომ შოთამ ღრმა მოხუცებამდი მიაღწია, ამას საგანგებოდ აღნიშნავენ შემდეგი დროის მწერლები, რომლებიც ეხებიან შოთას.

ნადირაძე მარიკა

ასე ერთ ტექსტში, რომელიც მე-15 — 16 საუკუნეთა საზღვარზეა დაწერილი და რომელიც შეიცავს პოეტურ დიალოგს რუსთველსა და მეორე - ძველ-ნlid ქართველ პოეტს სერაპიონს შორის, შოთა შემდეგი სიტყვებით მიჰმართავს სერაპიონს:

„რას მიმერჩი ბერი-ბერსა
მე გავლექსე ლამაზ-ენა“...

მეორე ძველ-ქართულ ლიტერატურულ ძეგლში, რომელიც ეხება შოთას, და რომელიც შეიცავს შოთას და თეიმურაზის პოეტურს გაბაასებას, თეიმურაზის შემდეგი სიტყვებით მიჰმართავს შოთას:

„ბერი ხარ და ლიტრით მოგცემ
სიჭაბუკის შენა ფაზარს!“

ისტორიული წყაროები ადასტურებენ ამ ლიტერატურულ გადმოცემას. შოთას, როგორც ირკვევა, ღრმა მოხუცებამდი მიუღწევია. ძველ-ქართული საისტორიო ძეგლის ჟამთააღმწერელობის ცნობებით ირკვევა, რომ შოთა ცოცხალი ყოფილა თამარის მემკვიდრეთა — ლაშას და რუსუდანის მეფობის დროს. შოთა გარდაცვლილა 1245 წლის ახლო ხანებში, როდესაც შოთა 76 — 79 წლებს ყოფილა მიწევნილი.

22. უკანასკნელი პერიოდი შოთას ცხოვრებისა

(1213-1245 წ.) განაგრძო თუ არა შოთამ ლიტერატურული მოღვაწეობა საქართველოში დაბრუნების შემდეგ? დასწერა მან რამე, გარდა ვეფხის-ტყაოსნისა? ცნობები ამის შესახებ არ მოღწეულა. ოფიციალურ ისტორიაში შოთა მოიხსენება მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც მას დამოკიდებულება ჰქონდა სახელმწიფო საქმეებთან.

შოთას დაბრუნებისას უცხოეთიდან, გრიგოლ ჰერეთის ერისთავის გარდაცვალების შემდეგ, შოთაზე, როგორც გვარის უფროს წარმომადგენელზე, გადასულა ჰერეთის ერისთავის თანამდებობა. მე-13 საუკუნის ოფიციალურ ისტორიაში შოთას მიემართება სახელწოდება „ერისთავისა“ და „მთავრისა“.

მე-13 საუკუნის 20-იანი წლებიდან საქართველოს თავს დაატყდა დიდი პოლიტიკური კატასტროფა.

ჯერ კიდევ 1221 წელს საქართველოში გამოჩნდა მონგოლთა პირველი რაზმები. 1225 — 1230 წლებში საქართველო გადასთელეს მონგოლებიდან დევნილმა ხვარაზმელთა ურდოებმა ხვარაზმშაჰის ჯელალედინის მეთაურობით. ხო

გაჩეჩილაძე თეა

30-იანი წლებიდან საქართველოში დამყარდა მონგოლთა მფლობელობა. ამის შემდეგ იწყება ანარქია და ქვეყანა სრული განადგურების პირას დადგა და აი ამ კატასტროფიულ წლებში მოხუცი შოთა მოუწოდებიათ სახელმწიფო საქმეებისათვის და იგი ახლო მონაწილეობას იღებს ქვეყნის ბედში. შოთას ამ დროიდან ჩვენ ვხედავთ, როგორც ერთ-ერთ ხელმძღვანელსა და მონაწილეს უმნიშვნელოვანეს სახელმწიფო საქმეთა გადაწყვეტის დროს.

მონგოლთა ხანის ქართველი ისტორიკოსი („ჟამთა-აღმწერელი“) მოგვითხრობს, რომ მე-13 საუკუნის 30-იან წლებში, როდესაც აღმოსავლეთი საქართველო საბოლოოდ დაიპყრეს მონგოლებმა, სახელმწიფო თათბირზე გადაწყდა დაზავება და მოლაპარაკების გამართვა მონგოლებთან. მოლაპარაკების წარმოება დაუვალებიათ შოთასათვის და მასთან ერთად სახელმწიფო კარის სამი ვაზირისათვის.

ამის შემდეგ, იმავე ისტორიკოსის ცნობით, შოთამ და სხვა ქართველმა მთავრებმა წაიყვანეს მონგოლთა ურდოში საქართველოს მემკვიდრე დავით ნარინი, რათა გამოეთხოვათ მონგოლებისაგან საქართველოს სამეფო ტახტის აღდგენა და დავით-ნარინის საქართველოს მეფედ დამტკიცება.

1243 წლის ახლო ხანებში შოთა ყოფილა მონაწილე და ერთ-ერთი ხელმძღვანელი კოხტის-თავის შეთქმულებისა, რომელიც მოაწყვეს ქართველმა პატრიოტებმა მონგოლთა წინააღმდეგ. შეთქმულება ჩავარდა და შეთქმულების მონაწილენი, მათ შორის მოხუცი შოთა, შეიპყრეს მონგოლებმა, მისცეს ისინი ველურსა და დამამცირებელს სატანჯველს, მაგრამ ვერც ტანჯვითა და ვერც სიკვდილის მუქარით ვერ შესძლეს შეთქმულთა გატეხა. — ამ გმირული ამბავის შესახებ, რომელიც ჩვენ გვინათებს მე-13 საუკუნის საქართველოს ისტორიის ფურცლებიდან, და რომლის ხსოვნა არ გამქრალა შემდეგ საუკუნეებშიც, — ჩვენ უკვე გვქონდა საუბარი ზემოთ.

შოთა უკანასკნელად მოიხსენება 1244 — 1245 წლებში, როდესაც იგი, სხვა ქართველ მთავრებთან ერთად, შეეგება ტყვეობიდან დაბრუნებულს ლაშასძეს ულუ-დავითს.

შოთას ამის შემდეგ ბევრი აღარ უცოცხლია და გარდაცვლილა, როგორც აღნიშნული გვქონდა, 1245 წლის ახლო, ღრმად მოხუცებული, 76 — 79 წლებს მიწევნილი.

ასეთი იყო პოეტის ცხოვრების გზა.

დიადი ამბავი რუსთაველის ცხოვრებისა, რომელიც პირველად ხდება ცნობილი, და რომელიც ტრაგიულობისა და გმირობის შარავანდედით ყოფილა მოსილი, გვაგრძნობინებს ვეფნის-ტყაოსნის უკვდავი შემოქმედის სულიერს სამყაროს.

ალიმბარაშვილი თეა

ვეფხის-ტყაოსნის ისტორიულ-ლიტერატურული საკითხები

სიუჟეტი

შოთა რუსთაველის ბიოგრაფიის მიმოხილვის დამთავრების შემდეგ ჩვენ შევჩერდებით ვეფხის-ტყაოსნის ისტორიულ-ლიტერატურულ მხარეზე. ჩვენ აქ საგანგებოდ განვიხილავთ ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტის საკითხს, რომელიც კამათის საგნად იყო ქცეული სპეციალურ რუსთაველოლოგიურ ლიტერატურაში. ვეფხისტყაოსნის სიუჟეტის პრობლემას საბოლოოდ ეფინება შუქი მას შემდეგ, რაც შესაძლო გახდა პოეტის ბიოგრაფიის აღდგენა და ამასთან დაკავშირებით ისტორიული ქარგის ამოცნობა ვეფხის-ტყაოსნის მოთხრობაში.

თუ როგორი წარმოშობისაა ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტი, ამ საგანზე სპეციალურ ლიტერატურაში სხვადასხვა შეხედულება არსებობს. გამოთქმული იყო მოსაზრება, თითქო ვეფხის-ტყაოსანი წარმოადგენს ქართულ ფოლკლორში დაცული ხალხური თქმულების გადამუშავებას. არსებობს აგრეთვე შეხედულება, რომ ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტი ირანული ლიტერატურიდან უნდა მომდინარეობდეს. დასასრულ არსებობს შეხედულება, რომ ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტი ორიგინალურია და რომ პოეტს რაიმე უშუალო პროტოტიპი სიუჟეტისა არა ჰქონია.

* * *

ყველაზე ნაკლებ დასაბუთებულია ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტის ფოლკლორიდან მომდინარეობის ჰიპოთეზი.

ეს ჰიპოთეზი ძირითადში ემყარება იმას, რომ ქართულ ფოლკლორში. ამჟამად მოიპოვება თქმულებანი ვეფხის-ტყაოსნის ციკლისა, — ხალხური ვეფხისტყაოსანი. შოთას პოემის პირველწყაროდ ვეფხის-ტყაოსნის ეს არსებული ხალხური ვერსიები არის მიჩნეული.

მაგრამ ეს შეხედულება ვერ უძლებს სერიოზულ კრიტიკას. შოთას პოემისა და ხალხური ვეფხის-ტყაოსნის შედარებითი შესწავლა არ სტოვებს არავითარ ეჭვს, რომ შოთას პოემა კი არ არის დამოკიდებული ხალხური ვეფხის-ტყაოსნიდან, არამედ პირიქით, ხალხური ვეფხის-ტყაოსანი მომდინარეობს შოთას პოემიდან. აქ ჩვენ უცილობელად გვაქვს ლიტერატურული ნაწარმოების შემდეგდროინდელი გახალხურების მაგალითი. შოთას პოემა, როგორც ცნობილია, განსაკუთრებული პოპულარობით სარგებლობდა უძველესი დროიდანვე და იგი საუკუნეთა განმავლობაში გადასულა ხალხში, დამკვიდრებულა ფოლკლორში და ამ გზით წარმოშობილა ვეფხის-ტყაოსნის არსებული ხალხური ვერსიები.

ჩვენ ამით, რასაკვირველია, არ გვინდა ვთქვათ, რომ ვეფხის-ტყაოსანში არ იყოს ქართული ფოლკლორიდან შეთვისებული ელემენტები. ასეთი ელემენტები პოემაში, სჩანს, მართლაც არის. მაგრამ ეს ეხება არა სიუჟეტის მთლიანს აღნაგობას, არამედ სიუჟეტის ცალკეულ ელემენტებს.

ამასთან აქ საჭიროა ხაზი გავუსვათ შემდეგს გარემოებას. შოთას პოემის ფოლკლორული წყაროები, როგორც ირკვევა, უნდა ვეძიოთ არა ხალხურ ვეფხისტყაოსანში (— ეს უკანასკნელი, როგორც აღვნიშნეთ, უეჭველია შოთას პოემიდან მომდინარეობს), არამედ სხვა თქმულებებში, და პირველ რიგში ქართული ფოლ

გორდიაშვილი ინგა

ფოლკლორის უძველეს და უშესანიშნავეს ძეგლში — ამირანის თქმულებაში. ასე, მაგალითისათვის აღვნიშნავთ, რომ შოთას პოემის გმირთა სამება რომელი ქაჯეთის ციხიდან გამოიხსნის ნესტანდარეჯანს, ბევრ ხაზებში გვაგონებს ამირანის თქმულების სამს გმირს, რომლებიც ზეციური კოშკიდან გამოიყვანენ მზეთა-მზე ქეთუკაძარს.

მაინც შეხვედრა შოთას პოემისა ფოლკლორთან, და კერძოდ ამირანის თქმულებასთან, არ სცილდება — როგორც აღვნიშნეთ — სიუჟეტის ცალკეულ ხაზებს. შოთას, როგორც ირკვევ, უსარგებლნია ქართული ფოლკლორული წყაროებით, ხალხური შემოქმედების მოტივებით, მაგრამ ისიც "უდავოა, რომ პოემის სიუჟეტი მთლიანად აღებული, არ მომდინარეობს ფოლკლორიდან.

* * *

განვიხილოთ ამის შემდეგ ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტის ირანულობის ჰიპოთეზი.

შეხედულება, რომ ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტი ირანული ლიტერატურიდან უნდა მომდინარეობდეს, ემყარება ვეფხის-ტყაოსნის ნაგვიანევ ხელნაწერებში დაცულს ერთს სტროფს. ამ სტროფში აღნიშნულია, თითქოს ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტი აღებულია ირანული მოთხრობიდან („სპარსული ამბავიდან“).

ამ ცნობას, რასაკვირველია, არ შეეძლო არ გამოეწვია დიდი ინტერესი და ამ საგანზე მთელი ლიტერატურა შეიქმნა. საკითხის შესწავლას უკვე ორას. წელზე მეტი ისტორია აქვს (ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტის „სპარსულობის“ საკითხი პირველად კრიტიკულად განიხილა ვახტანგ VI-მ ვეფხის-ტყაოსნის კომენტარიებში, რომელიც 1712 წელს გამოქვეყნდა).

ეხლა ჩვენ უკვე შეგვიძლია შევაჯამოთ ამ ხანგრძლივი კვლევის შედეგები და საბოლოო პასუხი გავცეთ აღძრულ საკითხს. მ ეს პასუხი უთუოდ უარყოფითია. გადაჭრით შეიძლება ითქვას, რომ ცნობა ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტის „სპარსულობაზე“ არ შეეფერება სინამდვილეს; ირკვევა, რომ ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტი ღრმად ორიგინალურია და რომ პოემის მოთხრობას ძირები საქართველოს სინამდვილეში აქვს.

რომ ეს ასეა, ეს ცხადი გახდება შემდეგი მიმოხილვიდან.

1. თავდაპირველად საჭიროა აღინიშნოს, რომ ყველა ის ადგილები ვეფხის– - ტყაოსნისა, რომლებიც ეხება ვეფხის-ტყაოსნის „ამბავის“ საკითხს, და რომლებიც

მოიპოვება ვეფხის-ტყაოსნის ნაგვიანევ ხელნაწერებში, არ ეკუთვნის თვით პოემის ავტორს, არამედ წარმოადგენს, ინტერპოლაციებს, გვიანი დროის ჩამატებას რომ აქ საქმე გვაქვს გვიანი დროის დანართებთან, ეს ცხადი ხდება ტექსტების ფილოლოგიური ანალიზიდან და ვეფხის-ტყაოსნის პროლოგისა და ეპოლოგის პირვანდელი აღნაგობის გათვალისწინებიდან. მათ დანარობას ადასტურებს აგრეთვე „ვეფხის-ტყაოსნის ხელნაწერების ტრადიციის მერყეობა. (ასე, მაგალითად, ირკვევა, რომ სტროფი, რომელიც ვეფხის-ტყაოსნის ამბავის „სპარსულობას“ ეხება, თავდაპირველად არ შედიოდა პოემის ტექსტში, არამედ მიწერილი ყოფილა შენიშვნის სახით ხელნაწერის არშიაზე. ამით აიხსნება, რომ შემდეგ ამ სტროფისათვის გარკვეული ადგილი ვერ მიუჩენიათ.

მაჩაბელი ირინა

შემდეგი დროის გადამწერლებმა არ იციან, თუ პოემის რომელ ადგილას ჩააკერონ ეს სტროფი, რომელიც არშიაზე ყოფილა მიწერილი, და ათავსებენ ამ სტროფს ხან ვეფხის– ტყაოსნის პროლოგში, ხან პროლოგის გარეთ — პირველ თავში).

2. ამრიგად, თუმცა ირკვევა, რომ ის სტროფი, რომელიც სიუჟეტის „სპარსულობას“ ეხება — ყალბია და შემდეგ არის ჩართული ვეფხის-ტყაოსანში, მაგრამ ამით, რასაკვირველია, კითხვა არ წყდება. გამოსარკვევი რჩება, თუ საიდან და რა გზით დაიბადა თვით ეს შეხედულება, თითქო პოემის სიუჟეტი „სპარსული“ იყვეს? იქნებ ამ გვიანდელი დანართის ავტორს ჰქონდა რაიმე ცნობა ან გადმოცემა სიუჟეტის სპარსულიდან მომდინარეობის შესახებ? ხოლო თუ ეს ცნობა ლეგენდარულია, რის მიხედვით და რა მოსაზრებათა გამო შეთხზა ამ გვიანი დროის ინტერპოლატორმა ეს ცნობა? - ამის გამორკვევა შესაძლებელი ხდება.

თავდაპირველად მოვაგონებთ მკითხველს, რომ ვეფხის-ტყაოსნის ხელნაწერებში ჩვენ გვხვდება ინტერპოლაციები სხვადასხვა დროისა. და მათი განხილვიდან ირკვევა, რომ თავდაპირველად, როცა ლაპარაკობდნენ ვეფხის-ტყაოსნის „სპარსულობაზე“, აქ გულისხმობდნენ არა სიუჟეტის სპარსულიდან სესხებას, არამედ ვეფხის-ტყაოსნის მსოფლმხედველობას, ვეფხის-ტყაოსნის არა-ქრისტიანულს „მწვალებლურს“ (ერეტიკულს) იდეოლოგიას.

აი ეს სტროფი გამხდარა მიზეზი, რომ შემდეგ წარმოშობილა ლეგენდა, თითქოს ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტი სპარსულიდან მომდინარეობდეს. გვიანი დროის ინტერპოლატორს სრულიად აურევია ძველი ტრადიცია, რომელიც ეხებოდა არა სიუჟეტს, არამედ იდეოლოგიას, ვეფხის-ტყაოსნის არა-ქრისტიანულს მოძღვრებას.

3. ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტის საკითხის შესახებ არაა მნიშვნელობას მოკე ლებული ერთი ტექსტი, რომელიც მე-14 საუკუნით თარიღდება. ეს ტექსტი,

სარგის თმოგველის ამ ტექსტის თანახმად ვეფხის-ტყაოსანი წარმოადგენს ქებას თამარისა (-— „სიტურფითა ვინ შუქთა ჰფენს ხმელთა შინა“). ამასთან აქ საგანგებოდ აღნიშნულია, რომ ეს ქებანი, რომელიც შოთამ ჰკადრა. თამარს, არვის უთქვამს შოთაზე წინ.

ამ ტექსტში სარგის თმოგველი თვით შოთას ალაპარაკებს ვეფხის-ტყაოსნის შესახებ და წარმოათქმევინებს შოთას შემდეგს სიტყვებს:

„... კვლავ ქებანი ვჰკადრენ-ვის მე, არვის უთქვამს ჩემსა წინა.

ისპად მოსიმახოსს მსგავსი, არ დავაცდენ ვისცა მინა,

მისთვის ( — თამარისთვის) ვლექსობ, სიტურფითა ვინ შუქთა ჰფენს ხმელთა შინა“.

თოდუა ელო

ამ-რიგად ეს ცნობა ვეფხის-ტყაოსნის ორიგინალობას გულისხმობს და სიუჟეტის უცხოურ წარმოშობას გამორიცხავს. ამ გადმოცემას განსაკუთრებული მნიშვნელობა ეძლევა იმის გამო, რომ იგი ძველ ხანას, მე-14 საუკუნის ნახევარს ეკუთვნის და ახლოა თვით შოთას ეპოქასთან.

4. რომ ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტი არ არის „სპარსული“ (ირანული) წარმოშობისა, ამას გადაჭრით ადასტურებს ის გარემოება, რომ ამ სიუჟეტის კვალს ჩვენ ვერ ვპოულობთ ირანულ ლიტერატურაში.

ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტის ძიება ირანულ მწერლობაში უკვე ორას წელზე მეტია რაც სწარმოებს.

ვახტანგ VI, ვეფხის-ტყაოსნის პირველი მეცნიერი გამომცემელი და კომენტატორი, საგანგებოდ დაინტერესებული იყო ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტის საკითწით და სცდილა გამოერკვია, მოიპოვება თუ არა ირანულ ლიტერატურაში ისეთი ნაწარმოები, რომელიც ვეფხის-ტყაოსნის მსგავსს სიუჟეტს შეიცავდეს. ვახტანგ VI ირანულ კულტურაზე იყო აღზრდილი და მას ჰქონდა შესაძლებლობა ამ საკითხის გამო ამომწურავი ძიება ეწარმოებია. და ვახტანგი ამ ძიებამ უარყოფით დასკვნამდე მიიყვანა. ვეფხის-ტყაოსნის კომენტარიებში, რომელიც ვახტანგმა 1712 წელს გამოაქვეყნა, ვახტანგი აცხადებს, რომ ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტი სპარსულ მწერლობაში არ არის; „სპარსშიდ ეს ამბავი არსად იპოება“ — გადმოგვცემს ვახტანგი.

ძიება ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტისა ვახტანგ VI-ით არ დასრულებულა. ამის შემდეგ სხვებიც, და მათ შორის ისეთი ავტორიტეტული მკვლევარი და ერუდიტი, როგორიც იყო განსვენებული აკადემიკოსი ნიკო მარრი, განაგრძნობდნენ ძებნას ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტის პროტოტიპისას, მაგრამ უშედეგოდ. ირანულ მწერლობაში არაფერი ამის მსგავსი არ აღმოჩნდა. ტ 5. როდესაც ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტის პროტოტიპის ძიება“ ირანულ ლიტერატურაში უშედეგოდ დასრულდა, ამის შემდეგ ჰიპერკრიტიკოსთა მიერ წამოყენებულ იქმნა ასეთი მოსაზრება: თუმცაღა ვეფხის-ტყაოსნის ამბავი ირანულ მწერლობაში არ არის, მაგრამ შესაძლოა ასეთი სიუჟეტი არსებულიყო და შემდეგ დაკარგულიყოო.

მაგრამ ასეთი მოსაზრება მოკლებულია საფუძველს და აი რატომ.

საქმე ის არის, რომ ირანულ ლიტერატურაში არ მოიპოვება ისეთი სიუჟეტი, რომელსაც არ ჰქონდეს მთელი რიგი განშტოებანი. არის სიუჟეტები, რომლებიც ათჯერ და მეტადაც დამუშავებულა. ასე, მაგალითად, თემა იოსებზილიხანიანისა მარტო ირანულად, თურქული ვერსიების მიუთვლელად, დამუშავებული იყო 13-ჯერ; ლეილა და მეჯნუნის სიუჟეტი დამუშავებული იყო ირანულად 18-ჯერ, თურქულად 10-ჯერ.

და განა წარმოსადგენია, რომ ირანულად არსებულიყო ისეთი შინაარსის ნაწარმოები, როგორიც არის ვეფხის-ტყაოსანი, რომელიც ჯერ მარტო თავისი ამბით, თავისი სიუჟეტით, — გენიალობის ბეჭედს ატარებს, და რომ ასეთს ნაწარმოებს არ ჰქონოდა განშტოებანი ირანულსა და სხვა აღმოსავლურ ლიტერატურებში? თუკი „ლეილა და მეჯნუნი“ 23-ჯერ იქნა დამუშავებული ირანულად და თურქულად, ნუთუ ვეფხის-ტყაოსნის რომანტიულ სიუჟეტს ნაკლები გამო

ონიანი იამზე

ძახილი უნდა ჰქონოდა? თავისთავად ცხადია, თუკი ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტი ირანული წარმოშობისა ყოფილიყო, ჩვენ დრომდე მოაღწევდა ან მისი დედანი, ან მისი შემდეგდროინდელი გადამუშავება, ან მიბაძვები. მაგრამ არაფერი ამის მსგავსი არც ირანულსა და სხვა აღმოსავლურ ლიტერატურაში არ არის.

მაგრამ ეს ცოტაა. შესაძლოა მეტიც აღინიშნოს.

საქმე ის არის, რომ ირანულსა და სხვა აღმოსავლურ ლიტერატურაში არათუ არ მოიპოვება ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტის შემცველი ნაწარმოები, არამედ აქ არც ერთ სალიტერატურო წყაროში არ გვხვდება არავითარი ხსენება ან ციტატი ვეფხის-ტყაოსნიდან, არავითარი თუნდ შორეული მოგონება ვეფხისტყაოსნისა, არსად არ არის მოხსენებული ვეფხის-ტყაოსნის თუნდ რომელიმე გმირის სახელიც კი. ვერსად ვერ ვპოულობთ გამოძახილს არათუ სიუჟეტისას, არამედ ცალკეული ნიშნეული ადგილებისა. ავიღოთ, მაგალითად, ისეთი მკვეთრი სიმბოლიური სახე, როგორც არის ვეფხის-ტყავით შემოსვა მიჯნურობის გამო. მიჯნურობის ამგვარის სიმბოლიკას ჩვენ ვერ ვპოულობთ ვერც ირანულს და ვერც საერთოდ აღმოსავლურ ლიტერატურებში.

6. რომ ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტი არ არის ირანული (სპარსული) წარმოშობისა, ამის მაჩვენებელია კერძოდ ანტი-სპარსული ტენდენცია, რომელსაც შეიცავს პოემა. ვეფხის-ტყაოსანი აღბეჭდილია ინტერნაციონალური სულით, იგი გამსჭვალულია ფართე ჰუმანიტარული შემწყნარებლობით, აქ ერთგვარის სიყვარულით არის დახატული აღმოსავლეთის სხვადასხვა ეროვნებათა წარმომადგენელი, – არაბნი, ინდონი, თურქნი და სხვ. მაგრამ ამავე დროს პოემაში შეინიშნება გარკვეული ანტისპარსული ტენდენცია (— რაც აიხსნება საქართველოსა და ირანის პოლიტიკური ურთი-ერთობით გარკვეულ ხანაში). ვეფხისტყაოსანში წარმოდგენილია ერთად-ერთი მომქმედი პირი სპარსელი და ისიც უბედურებისა და ფათერაკის განმასახიერებელი: სპარსეთის მფლობელის ხვარაზმშას უფლისწული. ამასთან სპარსელები, როცა კი მათზეა საუბარი, მოიხსენებიან ერთგვარის ანტიპათიითა და სიძულვილის გრძნობით („ესე ამბად არ ეგების, რომე სპარსნი გაგვიხასდენ“; „ჰკადრე თუ, სპარსთა ვერა ვიქმ ინდოეთისა ჭამასა“). თუკი ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტი სპარსული წარმოშობისა ყოფილიყო, რასაკვირველია, უცნაური იქნებოდა ეს ანტისპარსული ტენდენცია, რომელსაც ჩვენ ვხედავთ ვეფხის-ტყაოსნის მოთხრობაში.

7. ძირითადი და გადამწყვეტი მნიშვნელობის ჩვენება, რომლის მიხედვითაც ირკვევა ვეფხის-ტყაოსნის ორიგინალობა, ეს არის პოემაში დასახული ისტორიული გარემო. ავიღოთ მაგალითისათვის ქალის კულტი და რაინდობა, რომლითაც შთაგონებულია პოემა და რაც არის მამოძრავებელი საწყისი პოემის სიუჟეტისა. „ქალის კულტი და რაინდობის ინსტიტუტი იმ სახით, როგორადაც იგი დახატულია "ვეფხის-ტყაოსანში, საქართველოს სინამდვილიდან არის აღებული, შეიცავს წმინდა ქართულს სპეციფიკუმს და მას არა აქვს ანალოგია ისლამის აღმოსავლეთში.

ფალავანდიშვილი თამარ

ეგევე ითქმის პოემის ტიპების შესახებ. ასე, — ქალი ვეფხის-ტყაოსანში ნესტანდარეჯან, თინათინ, ფატმან, ასმათ — სრულებით სხვა არსებაა, ვიდრე ქალი მუსულმანურ აღმოსავლეთში, მუსულმანურ ლიტერატურაში და ცხოვრებაში. ისლამის გავრცელებისა და ჰარამხანის რეჟიმის შემოღების შემდეგ ქალმა მუსულმანურ მსოფლიოში დაჰკარგა დამოუკიდებელი მდგომარეობა, ხოლო ვეფხის-ტყაოსანი არა მხოლოდ თავისი ცნობილი აფორიზმით „ლეკვი ლომისა სწორია, ძუ იყოს თუნდა ხვადია“ — არამედ მთელი სიუჟეტური განვითარებით ამტკიცებს ქალისა და ვაჟის თანასწორობის იდეას. პოემის გმირი ქალები ნესტან, თინათინ, ასმათ, ფატმან, ისეთივე დამოუკიდებლობისა და აქტივობის სულს ამჟღავნებენ, როგორც პოემის გმირი ვაჟები, — ტარიელ, ავთანდილ, ფრიდონ. ვეფხის-ტყაოსანში გადმოცემულია არა მხოლოდ ქალის კულტი. პოემაში ამასთან ერთად წამოყენებულია პრინციპი ქალისა და ვაჟის თანასწორობისა პოლიტიკურ ცხოვრებაში, და პოემის სიუჟეტი ამ მაღალი იდეის გამომჟღავნებას შეიცავს. ვეფხის-ტყაოსანი წარმოგვიდგენს სულ სხვა სამყაროს ვიდრე ამას ჩვენ ირანულ-არაბულ ლიტერატურაში ვხედავთ. ვეფხის-ტყაოსანში ასახულია ქართული გარემო, პოემა თავისი ძირებით უღრმესად"არის დაკავშირებული საქართველოს სინამდვილესთან. .

ამრიგად, ყოველივე იმის მიხედვით, რაც ზევით იყო გამორკვეული, გადაწყვეტილად შეიძლება ჩაითვალოს კითხვა, რომ ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტი არაა ირანული წარმოშობისა, რომ ვეფხის-ტყაოსნის ამბავი უღრმესი ორიგინალობის ბეჭედს ატარებს. მე მაგრამ ამის გარდა, ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტის ორიგინალობას განსაკუთრებით მკვეთრად და საბოლოოდ ადასტურებს შემდეგი:

ვეფხის-ტყაოსანში, როგორც გამოირკვა, ჩვენ გვაქვს არა მხოლოდ Dიცჰტუნგ, არამედ ჭაჰრჰეიტ — ისტორიული სინამდვილის ანარეკლი, მოცემელი პოეტურ ასპექტში; პოემაში არის გარკვეული ისტორიული ქარგა, რომელიც ორგანიული ნაწილია მოთხრობისა, ორგანიულად არის შექსოვილი სიუჟეტთან.

ამის მიხედვით უღრმესი ორიგინალობა ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტისა სრულიად ნათელი და ცხადლივ დასანახი ხდება. ს პრობლემა ვეფხის-ტყაოსნის სიუჟეტისა, რომლის გამო ხანგრძლივი კამათი იყო გამართული რუსთაველოლოგიურ ლიტერატურაში, საბოლოოდ გამორკვეულად უნდა ჩაითვალოს მას შემდეგ, რაც აღდგენილ იქმნა პოეტის ბიოგრაფია და ამასთან დაკავშირებით ამოშიფრულ იქმნა ისტორიული ქარგა ვეფხის-ტ68ოსნისა.

1934 — 1935 წ.

ტუღუში ნინო