აქამდე გურიის მხოლოდ სანაპირო ზოლს ვიცნობდით. ზაფხულობით ურეკში მეგობრის სახლში ვისვენებდით ხოლმე. ურეკის გარდა გურიის სანაპირო ზოლში კიდევ რამდენიმე კურორტია. ურეკის ჩრდილოეთით გრიგოლეთია, სამხრეთით კი კაპროვანი – ფიჭვნარში ჩაფლული დასახლებები წყნარი და მშვიდი დასვენებისთვის. კაპროვანის სამხრეთით, აჭარის საზღვრამდე შეკვეთილია, რომელიც უკვე მთელმა საქართველომ გაიცნო თანამედროვე გასართობი ობიექტების გამო. აქაა Black Sea Arena – ყველაზე დიდი საკონცერტო დარბაზი საქართველოში, მუსიკოსების პარკი, თემატური პარკი „საქართველო მინიატურებში“ და ატრაქციონების პარკი „ციცინათელა“.

გურიის მთლიანი სანაპირო ქობულეთიდან ფოთამდე მაგნიტური ქვიშის პლაჟია, რომელიც სასარგებლოა გულ-სისხლძარღვთა სისტემის, სუნთქვის ორგანოების და საყრდენ-მამოძრავებელი ორგანოების, ნევროზის სამკურნალოდ. ზღვის დონე ნაპირთან დაბალია და 20-40 მეტრის მანძილზე ადამიანს ყელამდე არ სწვდება, რაც განსაკუთრებით>ხელსაყრელია ბავშვებიანი ოჯახებისთვის.

ყოველ წელს ჩვენი დასვენების ნაწილი, გარდა პლაჟზე გარუჯვისა იყო წყალწმინდის თევზის ბაზარში ნაყიდი ადგილობრივი თევზის შეწვა მაყალზე. ეს წელსაც  მოვასწარით, სანამ მანქანაში ჩავსხდებოდით და ურეკს დავტოვებდით, წინადღით დიდი წვეულება მოვაწყვეთ შემწვარი თევზით, სოკოთი და ბოსტნეულით, ოღონდ უალკოჰოლოდ, რადგან უკვე მეორე დილით ადრე მოგზაურობა დავიწყეთ. გეგმა ასეთი გვქონდა: ჩავსულიყავით ოზურგეთში, გურიის ცენტრში, შემდეგ ბახმაროში, რომელზეც გაგვეგო, რომ ნამდვილი საოცრებაა და თან გზადაგზა სხვა საინტერესო ამბების აღმოჩენის იმედიც გვქონდა.

ოზურგეთში ჩასვლამდე ვაპირებდით ჩემი მეგობრის, ანას, ოჯახს ვწვეოდით სოფელ კონჭკათში, ამიტომ მთავარი გზის ნაცვლად სოფელ შრომის გავლით წავედით. ურეკიდან ოზურგეთამდე სოფლები შრომა და ნატანები გავიარეთ. გზა ასფალტირებული იყო, მაგრამ მეწყრული ნიადაგის გამო ძლიერ დაზიანებული. ეს სოფლები, რომელიც ისტორიულად ერთ თემს წარმოადგენდა, საბჭოთა პერიოდში გურიაში ყველაზე მდიდარი იყვნენ. ამიტომ ყველაზე მეტად ამ სოფლებშია შემორჩენილი წარსული სიმდიდრის კვალი: უზარმაზარი შენობები, ობელისკები, ციტრუსის ბაღები.

მეორე მსოფლიო ომის დროს შრომელებმა ფრონტისთვის ტანკი შეიძინეს. ამ ამბის მემორიალი სოფლის ცენტრში 1978 წელს დაიდგა. გადმოცემის მიხედვით, ამავე ომის დროს, შრომელ ქალს დაჭრილი უკრაინელი ვაჟი შეუფარებია და შვილივით მოუვლია მისთვის. სოფელ შრომის ცენტრთან მისვლამდე ქართველი და უკრაინელი ხალხის მეგობრობის ობელისკი დგას, ასეთივე ობელისკი ქართველი, უკრაინელი და სომეხი ხალხის მეგობრობის ნიშნად მეზობელ სოფელ ნატანებშიც დგას.

გზად ადგილობრივი ფერმერი, კობა, დაგვემგზავრა. მან გვირჩია, ზედუბანში ავსულიყავით და აქაური ფეოდალების ძველი ნამოსახლარი გვენახა, თან გამყოლობაც შემოგვთავაზა. ამაზე უარის თქვა არ ღირდა. გზიდან მარცხნივ გადავუხვიეთ და ორიოდე კილომეტრი სოფლის შიდა გზაზე ვიარეთ. მივადექით გორაკს. მანქანა დავტოვეთ გორაკის ძირში, ჭიშკართან და ბილიკს ავუყევით. ორიოდე წუთში აღმოვჩნდით უზარმაზარი ცაცხვების ქვეშ, გორაკის წვერზე, საიდანაც ჩანდა შავი ზღვის მთელი სანაპირო ქობულეთიდან ფოთამდე და მდინარე ნატანების ველი.

ეს ადგილი ნაკაშიძეების ნამოსახლარია. ნაკაშიძეები ძლიერი ფეოდალები ყოფილან, რომლებსაც მთელი ის ტერიტორია ეკუთვნოდა, რაც იმ გორაკიდან ჩანდა, საცხოვრებელი კი ზედუბანში, ამ გორაკზე ჰქონიათ. ჩვენმა თანამგზავრმა გვიამბო ერთ-ერთი ნაკაშიძისა და მისი შვილის შესახებ. მამას უცხოეთში განათლებამიღებული შვილი ამ გორაკზე აუყვანია და უთქვამს, რასაც ხედავ, ყველაფერი ჩვენ გვეკუთვნის. სოციალ-დემოკრატიული იდეებით გატაცებულ შვილს კი უპასუხია, აბა ხალხის რაღა არისო?

ნაკაშიძეს მოწყობილი ჰქონდა ხელოვნური გამოქვაბული, რომელსაც, სავარაუდოდ, ღვინის მარნად ან სხვადასხვა პროდუქტის შესანახად იყენებდა. იქვე ჰქონდა კუსტარულად დამზადებული ჩაის ფაბრიკა. გამოქვაბულის შესასვლელი გორაკის ჩრდილოეთ მხარესაა მოქცეული და დაუკვირვებელი თვალისთვის შეუმჩნეველია, რადგან მცენარეები ფარავს. შესასვლელი ფართოა, კედლები კი აგურითაა ამოყვანილი. გამოქვაბული გამოიყენებოდა 1920-იან წლებამდე. გადმოცემის თანახმად ამ გამოქვაბულში შენახული ჩხავრის ღვინო მეორე მსოფლიო ომის დროს საჩუქრად გაუგზავნიათ სტალინისთვის.

„ვისია, ვერ გევიგე, ასე ქვია, რომ უპატრონოა“ – ასე უპასუხა კობამ ზუკას კითხვას, თუ ამჟამად ვისი საკუთრება არის ნაკაშიძეების ნამოსახლარი. სოფლის მოსახლეობას ცაცხვების ქვეშ მაგიდა მოუწყვიათ და იქ წახემსებაც არის შესაძლებელი, მაგრამ ჩვენ ვჩქარობდით, თანამგზავრი თხინვალში დავტოვეთ, მარჯვნივ მოვიტოვეთ სოფელი გოგორეთი, სადაც შუა საუკუნეების ეკლესიის ნანგრევებია შემორჩენილი და კონჭკათში გადავედით.

ანა ჩაით, ნამცხვრითა და ხაჭაპურით გაგვიმასპინძლდა. საუზმის შემდეგ კი სოფლის ღირსშესანიშნაობების დასათვალიერებლად ერთად წავედით. საოცარია, როგორ არის თავმოყრილი ერთ პატარა სოფელში ამდენი საინტერესო ადგილი.

სოფლის ჩრდილოეთით გაჭირვებით ავედით ერთ გორაკზე, სადაც  წმინდა გიორგის ეკლესიის ნანგრევები დგას. აღმართი რთული არ არის, მაგრამ გზა მცენარეებითაა დაფარული, როგორც ჩანს, წლებია აქაურობა არავის გაუწმენდია. „რა უნდებიენ ცა იმ გვინძღებში?“ გავიგონე როგორ ეკითხებოდა იქვე მცხოვრები ქალი მეზობელს ჩვენზე, რაზეც ბევრი ვიცინეთ.

ეს ეკლესია ამ მიდამოში ყველაზე მაღალ ადგილზე დგას, საიდანაც არაჩვეულებრივი ხედი იშლება. ეკლესიიდან აღმოსავლეთით პირდაპირ მოსჩანდა გორაკი ციხია. ციხია პატარა გორაკს ქვია, სადაც, სავარაუდოდ უხსოვარ დროში ციხე უნდა მდგარიყო, თუმცა ახლა მისი კვალი არ ჩანს. ციხიას ერთ მხარეს პატარა მდინარე შუაღელე ჩამოუდის, რომელიც ადგილობრივებში ლამაზი ჩანჩქერის გამოა პოპულარული. იქვეა გამოქვაბული კელკეტერა, რაც სიტყვა კლდეკარს მოგვაგონებს. ციხიას ერთი ფერდობი კი ეშვება სუფსაზე, რომელიც ცნობილია, რომ სანაოსნო მდინარე იყო. მას მოგროსის სახელით ჯერ კიდევ ძველი ბერძენი და ბიზანტიელი გეოგრაფები იხსენიებდნენ, როგორც ერთ-ერთ მნიშნელოვან სანაოსნო მდინარეს. სუფსაზე ნაოსნობა XIX საუკუნემდე გრძელდებოდა. ამ ადგილს კონჭკათში ნაქალაქევს ეძახიან. ახლა აქ ყანებია, თუმცა ადრე ყანების დამუშავებისას მოსახლეობა თიხის ჭურჭლისა და ქვევრების ნამტვრევებს პოულობდა. ამ ყველაფრის გამო აქ ადრე ციხე-ქალაქის არსებობას ვარაუდობენ.

ამის შემდეგ სოფლის შუაში კატისციხე მოვინახულეთ. ციხე უშუალოდ გზასთან დგას მაღალ კლდეზე, მაგრამ, ამისდა მიუხედავად, თვალშისაცემი არ არის, რადგან კედლები თითქმის არ შერჩენია. კატისციხის ქვიშა-ქვას მოსახლეობა გზების მშენებლობისთვის იყენებდა, ამიტომ ციხე თითქმის ბოლომდეა დანგრეული.

ანას აქ დავემშვიდობეთ და მეზობელ სოფელში ჭანიეთურის მონასტერში წავედით, რომელიც კონკჭათის მონასტრის სახელით უფროა ცნობილი. აქ მასპინძლობა ადგილობრივმა მღვდელმა, მამა პეტრემ, გაგვიწია, რომელიც ამავდროულად სოფლის ისტორიას იკვლევს. ეკლესია X-XIII საუკუნეების უნდა იყოს და ის გურიის ეკლესიებს შორის ხუროთმოძღვრების მიხედვით ერთ-ერთი გამორჩეულია. ძველი ტაძარი დანგრეული იყო და რეკონსტრუქცია რამდენიმე წლის წინ ჩატარებია.

მამა პეტრემ გვითხრა, რომ იქვე, მეზობელ სოფელში შეგვეძლო გვენახა კიდევ ერთი ძველი ეკლესია და ციხის ნანგრევები. ესაა ისტორიული სოფელი ციხე, რომელსაც სახელი აქ მდებარე ციხის გამო ერქვა. ციხე და მასთან მდებარე ღვთისმშობლის სახელობის ეკლესია ნაკაშიძეების საკუთრება იყო. ციხე 1810-იან წლებში მამია V გურიელმა რუსეთის ჯარის დახმარებით დაანგრია. ახლა ციხის ტერიტორიაზე მხოლოდ მრავალსაუკუნოვანი მუხა და ძველი გალავნის ნანგრევებია დარჩენილი. ბოლომდეა გადარჩენილი ციხის ეკლესია. ამ ეკლესიაში XVII საუკუნეში ბეჟან ნაკაშიძეს კალიგრაფისტთა სკოლა, დაუარსებია. გული დაგვწყდა, რომ ეკლესია დაკეტილი იყო და გასაღები არც მამა პეტრეს ჰქონდა, რადგან შიგნით XVII საუკუნის მოხატულობა მამუკა ნაკაშიძისა და მისი ოჯახის ფრესკები. უნდა იყოს შემორჩენილი.

აქედან პირველად დავინახეთ გურიის მთავარი ქალაქი, ოზურგეთი, რომელშიც, მე პირადად, დღეს ჩაღწევის იმედი აღარ მქონდა დარჩენილი. ეკლესიიდან ურეკი-ოზურგეთის მთავარ გზამდე ასფალტით დაფარულ სასოფლო გზაზე კვლავ მამა პეტრე გაგვიძღვა და სოფელ გურიანთაში გამოვედით. ჩვენს მარჯვნივ დარჩა სტაროვერების 1928 წელს აშენებული ეკლესიის ნანგრევი ლაითურში და სპონიეთის წრიული ფორმის ეკლესია.

გურიანთის ცენტრიდან მარჯვნივ გადავუხვიეთ, რადგან საინფორმაციო დაფა სწორედ იქეთ მიუთითებდა ვაშნარის, V-VIII საუკუნეების ნაქალაქარის მდებარეობს შესახებ. 2 კმ ვიარეთ გაშლილ ვაკეზე მდებარე მიტოვებულ სასოფლო გაზე და მივადექით ინდუსტრიულ ნანგრევებს და ჯერ კიდევ შემორჩენილ დასახლებას მუშათა საცხოვრებელი სახლებით. აქ ვაშნარის ნაქალაქარიდან მხოლოდ უძველესი ბაზილიკის აფსიდია შემორჩენილი. ვაშნარის შესახებ დამატებითი ინფორმაცია ინტერნეტში მოვძებნეთ. მურვან-ყრუს შემოსევამდე, რომელსა, ვაშნარის არსებობის დასასრული გამოუწვევია, აქ ნამდვილი ციხე-ქალაქი ყოფილა გარე და შიდა კედლებით, კოშკებით, წყალსადენით, რელიგიური და საერო შენობებით,

გურიანთისა და სოფელ ოზურგეთის საზღვარზე, გზასთან ახლოს, მარჯვნივ ეულად მდგარი საფლავი შევნიშნეთ და შევჩერდით. ეს აღმოჩნდა იმ ქართველთა საერთო სასაფლაო, რომლებიც 1918 წლის აპრილში დაიღუპნენ ოსმალეთის იმპერიის მიერ დაკავებული ოზურგეთის გათავისუფლებისთვის ბრძოლაში.

მე და ზუკა შევთანხმდით, რომ ერთი დღისთვის ეს ყველაფერი საკმარისი იყო, ოზურგეთის დათვალიერება შემდეგი დღისთვის გადავდეთ და ქალაქში არ შეგვივლია პირდაპირ სოფელ გაღმა დვაბზუში წავედით საოჯახო სასტუმროში „გურიის ხიბლი“, სადაც ძალიან მეგობრული და თავაზიანი დიასახლისი გემრიელი ვახშმით გაგვიმასპინძლდა.

მეორე დილიდანვე დავიწყეთ ქალაქის დათვალიერება. ოზურგეთი პატარა ქალაქია, ფეხით ან ველოსიპედით მარტივად შემოივლის ადამიანი. ჩვენ მანქანა პარკინგზე დავტოვეთ და ქალაქის ცენტრში ფეხით გავისეირნეთ.

ოზურგეთი მე-16 საუკუნეში გაჩნდა, როგორც სავაჭრო ქალაქი, და გურიის სამთავროს ცენტრი. ყველზე ძველი ნაგებობა გურიელის აბანოს ნანგრევია, რომელზსეც, რატომღაც ბლოკის კედლით შემოურაგიათ. შუა საუკუნეების ქალაქის სხვა რაიმე ფიზიკურ კვალს ჩვენ ვერ მივაგენით

აბანოების წინ ქალაქის ბაღია. ეს ბაღი გურიის უკანასკნელ მთავარს მამია V ურიელს გაუშენებია შოტლანდიელი აგრონომის იაკობ მარის დახმარებით. ბაღი ქუჩებით სამ ნაწილადაა დაყოფილი. მასში დგას თეატრის უზარმაზარი შენობა. ჩვენ თეატრისთვის განკუთვნილი ამხელა შენობა საქართველოში სხვაგან არ გვინახავს. თეატრი ხარაჩოებში იჯდა და შიგნიდან ვერ დავათვალიერეთ.

ბაღის ბოლოში XIX საუკუნის ოზურგეთის ერთი პატარა კუთხეა. აქ დგას ერთ-ერთი გურიელის სასახლე, ორსართულიანი შენობა, რომელიც ახლა საპატრიარქოს ეკუთვნის და გურიისთვის დამახასიათებელი ხის ოდა-სახლები. ერთ-ერთ მათგანში არქეოლოგიური მუზეუმია მოწყობილი.

აქედან უკან დავბრუნდით, ქალაქის კომერციული ცენტრი, ძველი საპარასკევო გავიარეთ და ავედით სერზე, ისტორიულ უბანში, სადაც ქალაქის ყველაზე ძველი სკოლა დგას. გასაოცარია, როგორ აღიზარდა ამ ერთ პატარა, პროვინციულ ქალაქში ამდენი საქვეყნო მასშტაბის პოლიტიკოსი, მეცნიერი თუ საზოგადო მოღვაწე: მოე ჟორდანია, ნოე რამიშვილი, ეგნატე ნინოშვილი, ისიდორე რამიშვილი, სილიბისტრო ჯიბლაძე, გერასიმე მახარაძე, აპოლონ წულაძე, სოლომონ ჭეიშვილი, ავქსენტი მეგრელიძე, ფილიპე გოგიჩაიშვილი

ქალაქის მთავარი მუზეუმში, რომელიც უშუალოდ აბანოსთან დგას, ვერ შევედით, იქაც სარემონტო სამუშაოები მიმდინარეობდა. საინფორმაციო აბრიდან გავიგეთ, რომ შენობის ერთ ნაწილში ფოლკლორის ცენტრი შენდება. ოზურგეთი ფოლკლორის ქალაქად არის ცნობილი და ყოველ შემოდოგმაზე მასპიინძლობს ფოლკლორის საერთაშორისო ფესტივალს. აქ ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა ფილიმონ ქორიძე, პირველი ქართველი მუსიკოსი, რომელმაც ქართული საგალობლები ნოტებზე გადაიტანა და ამით შეუნარჩუნა შთამომავლობას. ქუჩაში ზუკას ძველი ნაცნობები შეგხვდნენ და ბევრი გვეპატიჟეს, სახლში, ჭაჭისა და ბუზის არაყზე (ბუზის არაყს გურულები თაფლისას ეძახიან, მაგრამ ზუკა ჩვენც მაგრად დავდექით. ბოლოს იმაზე შევუთანხმდით, რომ ოქტომბერში, ერთი შაბათ-კვირით ჩამოვალთ, ქალაქის დღესასწაულს, ალეგროს, დავესწრებით და აუცილებლად ვესტუმრებით

აქედან ქალაქის ცენტრალურ, ჭავჭავაძის ქუჩას გავუყევით. გზად სურათების გალერეაში შევიარეთ. იქვე დგას აწ უკვე გაუქმებული კინოთეატრი. საერთოდ, ოზურგეთი ქართული კინოს სათავეებთან იდგა. 1910-იან წლებში აქ საქართველოში ერთ-ერთი პირველი კინოთეატრი ააშენა გერმანე გოგიტიძემ. აქვე დაიწყეს გოგიტიძემ და ალექსანდრე წუწუნავამ პირველი ქართული მხატვრული ფილმის, ქრისტინეს გადაღება

ოზურგეთის დღევანდელი გარეგნული იერსახე საბჭოთა პერიოდშია შექმნილი. მაშინდელი შენობებიდან საინტერესოა რკინიგზის სადგური. ჩვენ ასევე საბჭოთა პერიოდის ინდუსტრიული ნაგებობებით დავინტერესდით. ზუკამ დაიჩემა, მოხუცებს უფრო ეცოდინებათ სად რა ქარხანა იყოო. მეც გავსულელდი და ბირჟაზე მჯდომ ერთ ასაკოვან კაცს ვკითხე, აქ ქარხნებს ვეძებთ დ თუ არის მეთქი? მოხუცს ჩემთვის თვალი არ მოუშორებია, ისე დაარტყა ღრმა ნაფაზი უფილტრო სიგარეტს და მითხრა, ბიძიკო, ხმას გაყევი და მიაგნებ, ყური მტკივა ამდენი ქარხნის გუგუნისგანო. შემდეგ მოგვიანებით ვფიქრობდი ამაზე და მივხვდი, რომ ამ ხალხისთვის, ოზურგეთში მოქმედი ფაბრიკა-ქარხნები ნორმალურ შემოსავალს და ცხოვრების ღირსეულ პირობებს ქმნიდა, ჩვენთვის, კი, აქ ორიოდე დღით რომ ჩამოვეხვეტეთ, ნანგრევები ეგზოტიკაა, სურათებს გადავიღებთ და წავალთ და მაინც ეს ხალხი ჩვენზე არ ღიზიანდება და მხოლოდ მწარე სიმართლე ნარევი იუმორით გვპასუხობს ყველაფერზე.

ოზურგეთში ჩასვლამდე ვაპირებდით ჩემი მეგობრის, ანას, ოჯახს ვწვეოდით სოფელ კონჭკათში, ამიტომ მთავარი გზის ნაცვლად სოფელ შრომის გავლით წავედით. ურეკიდან ოზურგეთამდე სოფლები შრომა და ნატანები გავიარეთ. გზა ასფალტირებული იყო, მაგრამ მეწყრული ნიადაგის გამო ძლიერ დაზიანებული. ეს სოფლები, რომელიც ისტორიულად ერთ თემს წარმოადგენდა, საბჭოთა პერიოდში გურიაში ყველაზე მდიდარი იყვნენ. ამიტომ ყველაზე მეტად ამ სოფლებშია შემორჩენილი წარსული სიმდიდრის კვალი: უზარმაზარი შენობები, ობელისკები, ციტრუსის ბაღები.

მეორე მსოფლიო ომის დროს შრომელებმა ფრონტისთვის ტანკი შეიძინეს. ამ ამბის მემორიალი სოფლის ცენტრში 1978 წელს დაიდგა. გადმოცემის მიხედვით, ამავე ომის დროს, შრომელ ქალს დაჭრილი უკრაინელი ვაჟი შეუფარებია და შვილივით მოუვლია მისთვის. სოფელ შრომის ცენტრთან მისვლამდე ქართველი და უკრაინელი ხალხის მეგობრობის ობელისკი დგას, ასეთივე ობელისკი ქართველი, უკრაინელი და სომეხი ხალხის მეგობრობის ნიშნად მეზობელ სოფელ ნატანებშიც დგას.

ლიხაური ქალაქიდან სამხრეთით 5 კმ-ით არის დაშორებული. სოფლის ცენტრში ადვილად შესამჩნევია ექვთიმე თაყაიშვილის მუზეუმი. ბირჟაზე მდგარმა ბიჭებმა, „მაინც ტყულა ვართ აქანეო“ და ერთ-ერთი მათგანი, ირაკლი, ლიხაურის ეკლესიასა და ციხეზე გამოგვაყოლეს.

აღმოჩნდა, რომ ლიხაურის ეკლესიაზე გამყოლი არ გვჭირდებოდა, იქვე დგას, სოფლის ცენტრში, ოდნავ მომაღლო გორაკზე. XIV საუკუნის ეკლესიასა და XV საუკუნის სამრეკლოს ეროვნული მნიშვნელობის ძეგლის სტატუსი აქვთ მინიჭებული. XV-XVI საუკუნის უნიკალური ფრესკები ახლა აქედან ჩამოხსნილია და თბილისში, სამხატვრო აკადემიაში ინახება. ეკლესიიდან ორი კმ დასავლეთით ლიხაურის ციხეა. ციხეს აქვს კარიბჭე, კოშკები, სათოფურები, წყლის რეზერვუარი და ჭა. ირაკლი გვეუბნებოდა, რომ აქედან გზა სოფელ ჭანიეთში ჩადის და იქ, ერთ-ერთ სამოსახლო ეზოში დგას უძველესი ქვის მაგიდა – „ჩაბიას ტახტი“ – მაგრამ იმ გზაზე ვერ გავიდოდით და უკან დავბრუნდით, სოფლის ცენტრში.

აჭის ეკლესიაც ძალიან მარტივი მისასვლელი აღმოჩნდა, ლიხაურიდან დაახლოებით 3 კმ. გავიარეთ მოასფალტებულ გზაზე. ირაკლიმ გზად ლეგენდას მოგვიყვა: თურმე სოფელ აჭს დევი შეჩვევია, შეწუხებულ ხალხს წმინდა გიორგის სახელზე ულოცია. წმინდანს შეუსმენია ლოცვა, დევი მოუკლავს და გაუქვავებია, ხოლო მადლიერ ხალხს მისთვის ტაძარი აუგია. მანვე მდინარის პირას დაგვანახა დიდი ლოდი – დევის ქვა. თავად ეკლესიაში საინტერესოა გარე ფასადზე არსებული ჩუქურთმები და წარწერები, ხოლო შიგნით კი ფრესკები, რომელთა შორის უნიკალურია წმინდა გიორგის მიერ გველეშაპის განგმირვის სცენა. აჭისწყლის ხეობაში რამდენიმე რესტორანია, სადაც სადილობა შეიძლება, მაგრამ ჩვენ ჯერ კიდევ წინა საღამოს გვქონდა დაჯავშნილი ღვინის დეგუსტაცია ბიომეურნეობაში ფერმერ ბესო მჟავანაძესთან. აქ მასპინძელმა გვაჩვენა მის მიერ გაშენებული ბაღი: სუბტროპიკული ხეები ტიახარა და ავოკადო, სხვადასხვა ჯიშის ქართული და უცხოური ვაზი, ერთ შტამბზე გაშენებული თხილი, გრძელი ვაშლი, უმი9 წოდ მოყვანილი კარტოფილი და სხვა მრავალი ჯიში თუ სახეობა, რომელიც ჩვენთვის უცნაური და საოცარი სანახაობა იყო.

ლიხაურიდან მაკვანეთში გადავედით, სადაც სასტუმრო „მყუდროს“ ვეწვიეთ. აქ მასპინძელმა, რომელიც მეფუტკრეობითაა დაკავებული, გვაჩვენა სკები, როგორ ამზადებს დედა ფუტკარი ფიჭას და გაგვასინჯა მის მიერ წარმოებული ნატურალური თაფლი. გურია მეფუტკრეობის გავრცელების ერთ-ერთი ისტორიული არეალი ყოფილა. ზოგან ჯერ კიდევ შემორჩენილი ყოფილა მეფუტკრეობის პირველყოფილი ფორმა – უზარმაზარ ხეებზე ბუკების დადება. გურიაში ბევრგან ნახავთ ხარისხიან თაფლს. გავრცელებულია აკაციის, წაბლის, ცაცხვის, ალპური მდელოების თაფლი.

თაფლს გურიაში არამხოლოდ საკვებად ხმარობენ, არამედ არყის სახდელადაც. საზოგადოდ არყის ხდა მთელ გურიაშია გავრცელებული და ჭაჭისგან და ხილისგან გამოხდილ არაყთან ერთად, ასევე, პოპულარულია თაფლისგან გამოხდილი, ე. წ. სანთლის არაყი, რომელსაც გურიაში „ბუზის ოტკას“ ეძახიან.

ჩვენ ჩვენი მასპინძლისგან მცირე რაოდენობით თაფლი შევიძინეთ და იმავე სოფელში მცხოვრებ თოიძეების ოჯახს ვეწვიეთ.

ანა ჩაით, ნამცხვრითა და ხაჭაპურით გაგვიმასპინძლდა. საუზმის შემდეგ კი სოფლის ღირსშესანიშნაობების დასათვალიერებლად ერთად წავედით. საოცარია, როგორ არის თავმოყრილი ერთ პატარა სოფელში ამდენი საინტერესო ადგილი.

სოფლის ჩრდილოეთით გაჭირვებით ავედით ერთ გორაკზე, სადაც  წმინდა გიორგის ეკლესიის ნანგრევები დგას. აღმართი რთული არ არის, მაგრამ გზა მცენარეებითაა დაფარული, როგორც ჩანს, წლებია აქაურობა არავის გაუწმენდია. „რა უნდებიენ ცა იმ გვინძღებში?“ გავიგონე როგორ ეკითხებოდა იქვე მცხოვრები ქალი მეზობელს ჩვენზე, რაზეც ბევრი ვიცინეთ.

ეს ეკლესია ამ მიდამოში ყველაზე მაღალ ადგილზე დგას, საიდანაც არაჩვეულებრივი ხედი იშლება. ეკლესიიდან აღმოსავლეთით პირდაპირ მოსჩანდა გორაკი ციხია. ციხია პატარა გორაკს ქვია, სადაც, სავარაუდოდ უხსოვარ დროში ციხე უნდა მდგარიყო, თუმცა ახლა მისი კვალი არ ჩანს. ციხიას ერთ მხარეს პატარა მდინარე შუაღელე ჩამოუდის, რომელიც ადგილობრივებში ლამაზი ჩანჩქერის გამოა პოპულარული. იქვეა გამოქვაბული კელკეტერა, რაც სიტყვა კლდეკარს მოგვაგონებს. ციხიას ერთი ფერდობი კი ეშვება სუფსაზე, რომელიც ცნობილია, რომ სანაოსნო მდინარე იყო. მას მოგროსის სახელით ჯერ კიდევ ძველი ბერძენი და ბიზანტიელი გეოგრაფები იხსენიებდნენ, როგორც ერთ-ერთ მნიშნელოვან სანაოსნო მდინარეს. სუფსაზე ნაოსნობა XIX საუკუნემდე გრძელდებოდა. ამ ადგილს კონჭკათში ნაქალაქევს ეძახიან. ახლა აქ ყანებია, თუმცა ადრე ყანების დამუშავებისას მოსახლეობა თიხის ჭურჭლისა და ქვევრების ნამტვრევებს პოულობდა. ამ ყველაფრის გამო აქ ადრე ციხე-ქალაქის არსებობას ვარაუდობენ.

ამის შემდეგ სოფლის შუაში კატისციხე მოვინახულეთ. ციხე უშუალოდ გზასთან დგას მაღალ კლდეზე, მაგრამ, ამისდა მიუხედავად, თვალშისაცემი არ არის, რადგან კედლები თითქმის არ შერჩენია. კატისციხის ქვიშა-ქვას მოსახლეობა გზების მშენებლობისთვის იყენებდა, ამიტომ ციხე თითქმის ბოლომდეა დანგრეული.

ანას აქ დავემშვიდობეთ და მეზობელ სოფელში ჭანიეთურის მონასტერში წავედით, რომელიც კონკჭათის მონასტრის სახელით უფროა ცნობილი. აქ მასპინძლობა ადგილობრივმა მღვდელმა, მამა პეტრემ, გაგვიწია, რომელიც ამავდროულად სოფლის ისტორიას იკვლევს. ეკლესია X-XIII საუკუნეების უნდა იყოს და ის გურიის ეკლესიებს შორის ხუროთმოძღვრების მიხედვით ერთ-ერთი გამორჩეულია. ძველი ტაძარი დანგრეული იყო და რეკონსტრუქცია რამდენიმე წლის წინ ჩატარებია.

მამა პეტრემ გვითხრა, რომ იქვე, მეზობელ სოფელში შეგვეძლო გვენახა კიდევ ერთი ძველი ეკლესია და ციხის ნანგრევები. ესაა ისტორიული სოფელი ციხე, რომელსაც სახელი აქ მდებარე ციხის გამო ერქვა. ციხე და მასთან მდებარე ღვთისმშობლის სახელობის ეკლესია ნაკაშიძეების საკუთრება იყო. ციხე 1810-იან წლებში მამია V გურიელმა რუსეთის ჯარის დახმარებით დაანგრია. ახლა ციხის ტერიტორიაზე მხოლოდ მრავალსაუკუნოვანი მუხა და ძველი გალავნის ნანგრევებია დარჩენილი. ბოლომდეა გადარჩენილი ციხის ეკლესია. ამ ეკლესიაში XVII საუკუნეში ბეჟან ნაკაშიძეს კალიგრაფისტთა სკოლა, დაუარსებია. გული დაგვწყდა, რომ ეკლესია დაკეტილი იყო და გასაღები არც მამა პეტრეს ჰქონდა, რადგან შიგნით XVII საუკუნის მოხატულობა მამუკა ნაკაშიძისა და მისი ოჯახის ფრესკები. უნდა იყოს შემორჩენილი.

აქედან პირველად დავინახეთ გურიის მთავარი ქალაქი, ოზურგეთი, რომელშიც, მე პირადად, დღეს ჩაღწევის იმედი აღარ მქონდა დარჩენილი. ეკლესიიდან ურეკი-ოზურგეთის მთავარ გზამდე ასფალტით დაფარულ სასოფლო გზაზე კვლავ მამა პეტრე გაგვიძღვა და სოფელ გურიანთაში გამოვედით. ჩვენს მარჯვნივ დარჩა სტაროვერების 1928 წელს აშენებული ეკლესიის ნანგრევი ლაითურში და სპონიეთის წრიული ფორმის ეკლესია.

გურიანთის ცენტრიდან მარჯვნივ გადავუხვიეთ, რადგან საინფორმაციო დაფა სწორედ იქეთ მიუთითებდა ვაშნარის, V-VIII საუკუნეების ნაქალაქარის მდებარეობს შესახებ. 2 კმ ვიარეთ გაშლილ ვაკეზე მდებარე მიტოვებულ სასოფლო გაზე და მივადექით ინდუსტრიულ ნანგრევებს და ჯერ კიდევ შემორჩენილ დასახლებას მუშათა საცხოვრებელი სახლებით. აქ ვაშნარის ნაქალაქარიდან მხოლოდ უძველესი ბაზილიკის აფსიდია შემორჩენილი. ვაშნარის შესახებ დამატებითი ინფორმაცია ინტერნეტში მოვძებნეთ. მურვან-ყრუს შემოსევამდე, რომელსა, ვაშნარის არსებობის დასასრული გამოუწვევია, აქ ნამდვილი ციხე-ქალაქი ყოფილა გარე და შიდა კედლებით, კოშკებით, წყალსადენით, რელიგიური და საერო შენობებით,

გურიანთისა და სოფელ ოზურგეთის საზღვარზე, გზასთან ახლოს, მარჯვნივ ეულად მდგარი საფლავი შევნიშნეთ და შევჩერდით. ეს აღმოჩნდა იმ ქართველთა საერთო სასაფლაო, რომლებიც 1918 წლის აპრილში დაიღუპნენ ოსმალეთის იმპერიის მიერ დაკავებული ოზურგეთის გათავისუფლებისთვის ბრძოლაში.

მე და ზუკა შევთანხმდით, რომ ერთი დღისთვის ეს ყველაფერი საკმარისი იყო, ოზურგეთის დათვალიერება შემდეგი დღისთვის გადავდეთ და ქალაქში არ შეგვივლია პირდაპირ სოფელ გაღმა დვაბზუში წავედით საოჯახო სასტუმროში „გურიის ხიბლი“, სადაც ძალიან მეგობრული და თავაზიანი დიასახლისი გემრიელი ვახშმით გაგვიმასპინძლდა.

მასპინძლების რჩევით შემდეგი დღე შემოქმედსა და გომისმთას დავუთმეთ. ჯერ შემოქმედის ეკლესიისკენ გავემართეთ. მარცხნივ დაგვრჩა სოფელი ჭალა, სადაც ეკლესიის ნანგრევები და სამრეკლოა შემორჩენილი. ჭალის სამრეკლო საქართველოსთვის იშვიათობას წარმოადგენს, ის ერთ-ერთი გამოხატულებაა საქართველოში უცხო სტილის შემოტანის მცდელობისა.

შემოქმედი ჰოლივუდის ღიმილით შეგვეგება. მარჯვნივ, მაღალ გორაკზე შემოქმედის ცნობილი სამონასტრო კომპლექსია. ეკლესიის ეზოში ძველი სამრეკლოს გავლით შევედით. აქ გვერდიგვერდ ორი ეკლესია დგას. XIII-XIV საუკუნის დარბაზული ეკლესია და XVI საუკუნის გუმბათოვანი ეკლესია „ზარზმა“. რომელიც სამცხე-საათაბაგოს ოსმალეთის მიერ დაპყრობის შემდეგ ვახტანგ I გურიელმა საგანგებოდ ააშენებინა, რათა შიგ დაებრძანებინა ზარზმის მონასტრიდან გადმოსვენებული ფერისცვალების ხატი და სხვა ძვირფასი ნივთები. ეკლესიის შესასვლელის თავზე გამოსახულია სამი მედალიონი: შუაში თანაბარ მკლავებიანი ჯვარი, მარცხნივ – ექვსქიმიანი ვარკვლავი, მარჯნივ კი ხუთქიმიანი ვარსკვლავი. ეკლესიების კედლებზე ძველი წარწერები, ისტორიულ პირთა გამოსახულებები, ეზოში კი უძველესი საფლავებია, შემოქმედის პირველი ეკლესია სწორედ ის გურიის მთვრების, გურიელების საძვალდ აშენდა. შემოქმედის მონასტრის მარჯვნივ, მდინარე აკიშას ხეობაში კიდევ ერთი, გორისფერდის ეკლესია ყოფილა. ჩვენ გაჭირვებით ავძვერით მაღალ ბორცვზე, სადაც გორისფერდის ეკლესია იდგა. წინ იქვე ახლოს მცხოვრები ზორბა მამაკაცი, გვარად აბაშმაძე, მიგვიძღოდა და გზას წალდით გვიკაფავდა. რომ არა ის, ჩვენ დაბნეულები მიყავით და მივადექით ერთ უცნაურ ადგილს, რომელზეც ზუკამ დაიჩემა, ეს ვერტმფრენის დასაჯდომიაო. ეს იყო სოფლის გორაკიანი ლანდშაფტისთვის უჩვეულოდ დიდი, სწორი ვაკე ადგილი, რომელიც საგანგებოდ მოსწორებულს და მოწყობილს ჰგავდა. აქ შევხვდით შემთხვევით ჩვენს შემდგომ მეგზურს, რომელმაც გორისფერდის ეკლესიის ნანგრევებზე აგვიყვანა და აგვიხსნა, რომ ის უცნაური ადგილი ვის სამტეხლო იყო. აქ თურმე მრავლად მოიპოვებოდა მომწვანო-ნაცრისფერი ფერის ქვა პორფირიტი, რომლითაც აგებული ყოფილა არა მხოლოდ გორისფერდისა და შემოქმედის, არამედ გურიის სხვა ეკლესიებიც. მანვე მოგვიყვა ლეგენდას, თითქოს ოსტატი და მისი შეგირდი ერთდროულად ორ ეკლესიას აშენებდნენ. ოსტატი შემოქმედის ეკლესიას, ხოლო შეგირდი – გორისფერდისას. რაკიღა შეგირდის ნამუშევარმა ოსტატისას აჯობა, განაწყენებულმა ოსტატმა შეგირდს მარჯვენა ხელი მოჭრა.

შემოქმედის ცენტრისკენ უკან დაბრუნებულებმა კიდევ ერთი გზიდან თვალი მოვკარით სასაფლაოზე მდგარ კიდევ ერთი, როგორც მოგვიანებით გავარკვიეთ, წმინდა გიორგის ეკლესიის ნანგრევს.

შემოქმედში ადრე რამდენიმე მუზეუმი მოქმედებდა, ვარლამ სიმონიშვილს, ფილიპე მახარაძის, ვლადიმერ ნემიროვიჩ-დანჩენკოსი. ყველა ეს მუზეუმი ძველ გურულ ოდა-სახლში იყო განთავსებული, მაგრამ დღეს არ ფუნქციონირებს. ვარლამ სიმონიშვილის ახალი მუზეუმი მშენებლობის პროცესშია.

აქვე, სოფელ გონებისკარში, ორი უძველესი, ქვაში გამოკვეთილი საწნახელია შემორჩენილი, რაც იმას მიანიშნებს, რომ ამ მიდამოებში ყურძნის დაწურვას და ღვინის წარმოებას ჯერ კიდევ უძველეს დროში მისდევდნენ.

ამის შემდეგ ავედით სოფელ გომში და ვნახეთ ჩაქუხას სახელით ცნობილი ადგილი. ესაა ბჟუჟის კალაპოტის ხელოვნურად შევიწროებული ადგილი, სადაც წყალი ძალიან ცივია და რომელიც საცურაოდ მოსახერხებელია. ბჟუჟი ცნობილია ყოველწლიური შეჯიბრით კაიაკინგში. მაისში, წყალუხვობის დროს, აქ იმართება ექსტრემალური კაიაკინგში ევროპის თასის (EKEC) ხუთიდან ერთი ტური Bzhuzha Race.

გომის გზაზე ბევრი ზურგ ჩანთიანი მოლაშქრე და ავტო სტოპერი გვხვდებოდა, რომლებიც სოფლის გზად ზემოთ, გომისმთისკენ მიუყვებოდნენ. გომისმთა საჯარო ინფრასტრუქტურის (გზა, ელექტროენერგია, წყალი, ტრანსპორტი) მოუწყობლობის მიუხედავად ბოლო დროს ქართველი და არამხოლოდ ქართველ მოგზაურებსა და მოლაშქრეებში ერთ-ერთ პოპულარულ მიმართულებად იქცა.

გომისმთა გურიის მაღალმთიანი კლიმატური კურორტია, რომელიც ზღვის დონიდან 2100 მეტრზე მდებარეობს. ჩაქუხადან გომისმთამდე 28 კილომეტრია, გზის უმეტესი ნაწილი გრუნტისაა და სიმწვანეში ჩაფლულ ბჟუჟის ხეობას მიუყვება, შემდეგ კი სერპანტინით მესხეთის ქედის ჩრდილოეთ ფერდობზე ადის. კურორტი მთებში არაა ჩაფლული, არამედ მთის კიდეზეა შეფენილი და აქედან მზიან ამინდში გურიის დაბლობის ხედი იშლება, ღრუბლიან ამინდში კი დაბლობში ჩაწოლილი ღრუბლის ზღვა დაუვიწყარ სანახაობას ქმნის.

გომისმთას ადრე მწყემსები საქონლის საზაფხულო საძოვრად იყენებდნენ. ლეგენდის თანამხად, მწყემსი თუმანოვის სნეული ქალიშვილი გომისმთაზე განკურნებულა. გომისმთის კურორტად განვითარება 1931 წლის დაიწყო. აჭარელი მწყემსები დღემდე იყენებენ გომისმთას საზაფხულო იალაღებად. ჩვენ ერთ მათგანს ვესტუმრეთ და ცხიმიანი და მსუყე, მაგრამ საოცრად გემრიელი კერძებით, ბორანოთ (ცხიმში გამლღვალი აჭარული ყველი) და ყურუთით (ერთად გადაზელილი მჭადის ფქვილი, რძე და ნადუღი), მთაში მოყვანილი ჯანსაღი კარტოფილითა და ბოსტნეულით ვისადილეთ.

მოგზაურებისთვის გომისმთა იმითაც არის საინტერესო, რომ ლაშქრობისა და ფეხტურების ბევრ შესაძლებლობას იძლევა. გომისმთიდან შესაძლებელია ზღვის დონიდან 2500 მეტრზე მდებარე ჭინჭაოს ტბაზე ასვლა (12 კმ), კინტრიშის ნაკრძალში და ტბიყელის ტბაზე (20 კმ), კურორტ ბახმაროში (25 კმ) მესაქონლეთა დასახლება მერიაყელსა და გორიყულში (23 კმ) ან თაგინაურის მთის გავლით აჭარის სოფელ ხაბალაშვილებში (27 კმ) გადასვლა. ბილიკები მარკირებული არ არის, ამიტომ გადაადგილებისას საჭიროა გამყოლი, ადგილობრივის დახმარება, რუკა, GPS ან ელექტრონული აპლიკაციის დახმარება.

გომისმთიდან დაბრუნებულებმა ღამე გავათიეთ „მენაბდის მარანში“. მარნის ტერიტორიაზე განთავსებულია სასტუმრო, რომელიც წარმოადგენს საუცხოოდ აღდგენილ ტრადიციულ გურულ ოდა-სახლს; ნალია, ბეღელი, ვერანდები, მოსასვენებელი ადგილები, ფანჩატურები, ხეხილის ბაღი, სათხილე, წაბლნარი, მაღლარი და დაბლარი ვენახი. აქ გავსინჯეთ განთქმული ჩხავერი და ეკოლოგიურად ჯანსაღი, ტრადიციული გურული კერძები.

ჩვენ ძალიან მოგვეწონა აქაური ხის სახლის არქიტექტურა და უკვე შემდეგ სოფლებში ყველგან ვაკვირდებოდით და ვეძებდით ძველებურ სახლებს. გურული ოდა ხის ფიცრული ერთსართულიანი სახლია. როგორც წესი, ეს სახლი მიწიდან ამაღლებულია და ქვის ბოკონებზე დგას. უფრო გვიანდელი ოდები ორსართულიანია და პირველი სართული სარდაფად გამოიყენება. ძველად გურიაში წაბლის ხის ოდებს დგამდნენ, რადგან ეს ხე ყველაზე კარგად ძლებს აქაურ ტენიან ჰავაში. გურულ ოდას წინ ფართო აივანი აქვს, რომელსაც მოაჯირად გამოყენებული აქვს „დუშაღი“ – სწორი ფიცრები, რომლებზეც ორნამენტებია ამოჭრილი. ოდა კრამიტითაა გადახურული, შიგნიდან კი ბუხარი ათბობს.

გურული კარ-მიდამოსთვის დამახასიათებელია ოდის დამხმარე ნაგებობები: სამზადი, რომელიც სამზარეულოს ფუნქციას ასრულებდა, ნალია, ხულა, ფაცხა და ჭა.

ასეთი ორი ძველი სახლი შემოქმედიდან გასულებმა სოფლებში დვაბზუსა და ცხემლისხიდში ვიპოვეთ. ამ სახლებში მუზეუმებია მოწყობილი ერთი ქორეოგრაფ გიორგი სალუქვაძის, მეორე კი მწერალ შალვა რადიანის სახელობისა.

მუზეუმებიდან დასავლეთით ორიოდე კილომეტრში სოფელ დვაბზუს ცენტრია. აქ უზარმაზარი ჭადრების ჩრდილში ორი ძველი ეკლესია დგას. ერთი მეექვსე საუკუნისაა, მაგრამ ხელახლა აღდგენილი. მეორე, უფრო მცირე ეკლესია XIX საუკუნეში ბერძენი მშენებლების მიერაა აგებული, რაც თავად ეკლესიის კედელზე არსებული წარწერიდან არის ცნობილი. კიდევ ერთი ეკლესია, ოღონდ ნანგრევების სახით, ვნახეთ ცხემლისხიდში. ეს იყო ძლევისკარის ეკლესია, რომლის კედლები ამჟამად სუროშია გახვეული.

ასე მივადექით სოფელ ბაღდადს, სადაც ულამაზეს ადგილზე „ინგას ბაღში“ საქორწინო ცერემონია უნდა გადაგვეხადა. მე და ზუკას ხელი მოწერილი არ გვაქვს და არც ვაპირებთ, მაგრამ ეს არაფორმალური ღონისძიება საკუთარ თავს ვაჩუქეთ. დაგვრჩა არაჩვეულებრივი ფოტოები და მოგონებები ამ ლამაზ და გემოვნებით მოწყობილ ბაღში გატარებული ორი საათიდან.