ნაალი - ნალი - საწოლი ლეიბი, დოშაკი, მატრასი.

ნაბადი - მოთელილი მატყლისაგან დამზადებული წინ გახსნილი უსახელებო წამოსასხამი. XIX ს-ის ქართველ და კავკასიის სხვა ხალხთა ეროვნული კოსტიუმის ელემენტია. აქვს მთლიანი ზურგი და კალთები, ამოღებული ყელი და განიერი მხრები, დანიშნულების მიხედვით მზადდება მოკლე ან გრძელი, მსუბუქი ან მძიმე, დაბალ ან მაღალხაოიანი. XIX ს-ში საუკეთესო ნაბადის წარმოებით განთქმული იყო ჩრდილო კავკასია, ყაბარდო-ჩერქეზეთი, დაღესტანი და ოსეთი; ამიერკავკასიაში - საქართველო (იმერეთი, სამეგრელო, სვანეთი და დუშეთი). ნაბდის წარმოების ქართული ხალხური ტრადიციები ბოლო დრომდე კარგად იყო შემონახული. მაგალითად, სოფელ ჯვარის (სამეგრელო) ერთ-ერთ უბანში - ჩქვალერში, ქალები ოჯახებში თარგის მიხედვით საუკეთესო გრძელბეწვიან მთლიან ნაბდებს თელავდნენ. ამ შრომატევად სამუშაოში შედიოდა მატყლის რეცხვა, ჩეჩვა, „გაწვერგულება“, შეთელვა და სხვ. XIX ს-ში ჩოხა-ახალუხთან ერთად ფართოდ გავრცელდა ყუბანისა და თერგის კაზაკობაში, როგორც სამხედრო ამუნიციის ნაწილი, რომელმაც ხელი შეუწყო ქართულ-კავკასიური წარმოების ნაბადზე მოთხოვნილების ზრდას. სამცხე-ჯავახეთში ნაბდის ერთ-ერთ ტიპს „იაფინჯი“ (იხ.) ეწოდებოდა.

ლიტ.: დასურათებული ლექსიკონი, 2008.
ე.ნ.

ნაბდის წნელი (სამეგრ.) - ნაბდის შესაკრავი, ტყავისა, შავი ფერის გარშემო შემოვლებული აქვს ტყავისავე დაწნული თასმა და შავი ფერის აბრეშუმის ძაფის გრეხილი.

ნ. ჯ.

ნადბაში (სვ.) - მრგვალი კვერი. სვანეთში ქორწილის დროს საპატარძლოს თავისი სახლიდან ქმრის ოჯახში მიჰქონდა ნახევარი ფუთი მოზელილი ცომი. ოჯახში შესვლის წინ, იგი ჯერ უნდა შესულიყო ნადბაშში - ეკლესიის მინაშენში და აქ უნდა გამოეცხო მრგვალი კვერები - ნადბაშები. ამ კვერებს ეკლესიაშივე აკურთხებდნენ და რამდენიმე დღის შემდეგ პატარძალი მათ ახლობლებს დაურიგებდა. აღნიშნული რიტუალი დაკავშირებული უნდა იყოს ოჯახის გამრავლება-დოვლათიანობასთან.

ლიტ.: ნ. მაჩაბელი, ქორწინების ინსტიტუტი ქართლში, 1978.
გ. ა.

ნავი - 1. წყლის პრიმიტიული ტრანსპორტი, როგორც ერთ ხეში ამოღებული, ისე შედგენილი. მოძრაობის ნიჩბებითა და ჭოკის მეშვეობითაც. 2. საქართველოში გავრცელებული მცირე მოცულობის ნავისებური ტიპის ტრანსპორტის ზოგადი სახელი. 3. იგივეა რაც საწნახელი. 4. წყლის გეჯა, პირუტყვთა დასარწყულებელი. 5. ეკლესიის შენობის ნაწილი. 6. კევრის წინა, აწეული მხარე.

ლიტ.: ქელ. 2009.

ნავი დაჭედილი - ზოგადად ყველა იმ ნავის სახლია, რომლებიც ფიცრებითაა შეკრული.

ნავი ლაზური - იხ. ფელუკა

ნავი ოდიშური - დაჭედილი ნავის ტიპი, სამეგრელოსა და ქვემო იმერეთის მოსახლეობა გამოიყენებდა რაიონის აუზში სანაოსნოდ.

ნავი პიტაფიცარა - მოკლე, გადაკერებული ფიცრებისგან შეკრული ნავი. ლაზები ასეთ ნავს „ფათალიას“ უწოდებდნენ, ხოლო გურულები „ხეჭეპას“.

ნავი ცალფა - დაუჭედავი, ერთ ხეში ამოღებული ნავი. იგივე ვარცლი, ნუშა, მორა, ტრანსპორტის ერთი უძველესი ფორმა ტივთან ერთად. ცალფა ნავი შიდა წყლებში ყველაზე მოსახერხებელი ტრანსპორტი იყო და მას ფართოდ გამოიყენებდა შავიზღვისპირეთის მოსახლეობა სხვადასხვა საქმიანობის შესასრულებლად.

ლიტ.: ზ. კუტალეიშვილი, ნაოსნობა საქართველოში, 1987.

ნავი ჭოროხული - ბრტყელძირიანი ნავი, რომელიც მისადაგებული იყო მდინარე ჭოროხის თავთხელ წყალს. დაახლოებით 20-25 მ. სიგრძის, რომლის ტვირთზიდვა 200 ფუთამდე ტვირთს შეადგენდა.

ლიტ.: კუტალეიშვილი ზ., ნაოსნობა საქართველოში. 1987.

ნავტიკი - ერთგვარი საკომუნიკაციო საშუალება. გაბერილი ტყავის ტიკი, რომელზედაც ზემოდან დაკრული იყო ფიცრები მდინარეზე გადასასვლელად. „მცირე ტივი, ანუ ლასტი, ქვეშედამ გაბერილის გუდებით, წყალში გასავალად“ (ნ. ჩუბ.). ნავტიკიდან თევზაობდნენ კიდეც. ადრე თბილისში, მუხრანის ხიდის ადგილზე, იყო მცურავი ნავტიკის ხიდი, მას „მუხრანსკის“ ხიდსაც უწოდებდნენ. ნავტიკებს სამხედრო მნიშვნელობა ჰქონდა. რუსეთ-თურქეთის ომის დროს, ქართველებმა ერთ-ერთ მდინარეზე მეომრები ნავტიკით გადაიყვანეს. ხშირად გორიდან ატენური ღვინო თბილისში ნავტიკებით მოჰქონდათ.

ნ.ჯ.
ლიტ.: ი. ნანობაშვილი, ტყავის დამუშავების ხალხური წესები საქართველოში, 1973.

ნავჩოჩიალა - ნუშას (იხ.) ტიპის ნავი იმერეთში.

ნაზუქი - ტკბილი პურის სახეობა, რომელიც ფორმით პატარა დედასპურს (იხ.) წააგავს. მზადდება საფუვრიანი ცომისაგან, რომელიც რძეში, თაფლსა და კვერცხშია მოზელილი. გამოუმცხვარ ნაზუქს ზემოდან უსვამენ ათქვეფილი კვერცხის გულს, რაც გამოცხობისას წითელ ფერს აძლევს. ძირითადად ამზადებდნენ დღესასწაულის დროს. საუკეთესო ნაზუქებს აცხობდნენ შიდა ქართლში.

ლიტ.: გ. გოცირიძე, კვების ხალხური კულტურა და სუფრის ტრადიციები საქ-ში. 2007.
ე. ნ.

ნალბანდი - საქონლის რკინის ნალით დამჭედავი. იმისათვის, რომ საჯდომ და მუშა საქონელს საჯაფო სამუშაოთა შესრულებისას ჩლიქები არ დაუცვდეს, ლურსმნებით აჭედებენ რკინის ნალებს. დაჭედვისას კარგად გაბაწრულ ცხოველის ჩლიქის ძირებს ბრტყლად მოუსწორებენ დანით და დააჭედებენ ნალებს. ნალბანდს დიდი დაკვირვება მართებს, ლურსმანი გაატაროს ჩლიქის უგრძნობ ნაწილში და არ შეახოს საქონლის საღ ხორცს, თორემ დაჭედილი პირუტყვისათვის იგი მუდმივი ტკივილის წყაროდ იქცევა და შესაძლოა, ამით სამუდამოდ დახეიბრდეს. ჩლიქში გვერდულად დარტყმული ლურსმნის წვერი მის ზედაპირზე გამოდის, რომელსაც ჩლიქებზევე გადაკეცავენ. ნალსა და ლურსმანს ძირითადად მჭედელი სჭედდა, ზოგ შემთხვევაში კი თვით ნალბანდები ამზადებდნენ. დიდი სამუშაოების დროს სანალბანდო საქმიანობაში ქვედარგები ყალიბდებოდა. მუშა საქონელი წელიწადში 4-5-ჯერ იჭედებოდა, რაც განაპირობებდა სანალბნდო საქმიანობის შეუწყვეტელ ხასიათს.

ნალბანდის
იარაღები

ე. ნ.

ნალი - ცხენის, ხარის და ვირის ფლოქვებზე დასაჭედი რკინა, რათა ცხოველს სიარულისა და ჯაფის დროს ფლოქვები და ჩლიქები არ გაუცვდეს. ცხენისა და ვირის ნალი სქელია და რკალისებური, ხოლო ხარისა ბრტყელი და ნახევარწრიული. ნალი იკვრება საგანგებო ლურსმნების საშუალებით.

ე.ნ.

ნალია - ღომის თაველის საშრობი ნაგებობა, გარდა ღომისა, საჭიროების დროს სხვა მარცვლეულსაც აშრობენ. ძირითადად გავრცელებული იყო დასავლეთ საქართველოში (გურია, სამეგრელო, იმერეთი). ნალია წარმოადგენს მოღობილ//მორაგულ ორფერდად გადახურულ, ნახევრად ღია ნაგებობას, რომელიც იდგა ხის ან ქვის სვეტებზე. ნალიაში გადებულ ჯოხებზე ღომი ეწყობოდა ხელეურებად და ქვეშიდან უნთებდნენ ნელ ცეცხლს, რომ ზომიერად გამომხმარიყო.

ლიტ.: ჯ. რუხაძე, ხალხური აგრიკულტურა დასავლეთ საქართველოში, 1976.
ე. ნ.

ნალო - მძიმე ტვირთი, თრევით მისატანი როგორც ხარებისაგან, ასევე კაცთაგან. ზოგჯერ დაღმართში მოუბამენ დატვირთულ ურემს, რომ არ დაქანდეს. ფიჩხის ნალო ხარებით შეჰქონდათ შუა ცეცხლზე დასადებად.

ნალჯი - ნალის მკეთებელი ხელოსანი. საქონლის დაჭედვის აღმავალი პროცესი მოითხოვდა ამ სფეროში შრომის დანაწილებას, ამიტომ ჩამოყალიბდა ცალკე პროფესია ნალჯისა, რომელიც მხოლოდ ნალებს ამზადებდა.

ნამაზლიკი - მცირე ზომის სალოცავი ხალიჩა, რომლის ერთ მხარეს გამოსახულია მაჰრიბის გუმბათი. ზოგჯერ ასეთი ტიპის ხალიჩებს „საჯადასაც“ უწოდებენ, აღნიშნული სახის საფენები მაჰმადიანურ სამყაროში ფართოდაა გავრცელებული.

თ. ნ.

ნამგალი - ხელით სამუშაო პურეული კულტურების სამკალი იარაღი. მზადდებოდა საქართველოს მჭედლობის ცენტრებში. ნამგალი ძირითადად მზადდებოდა ე.წ. ნაკუწი რკინისაგან - ჯართისაგან. ქურაში მჭედელი ჯართს ერთ ზოდად შეადუღებდა, ნამგლისათვის საჭირო ნაწილს ჩამოაჭრიდა, ჯერ სიგრძეზე გაჭიმავდა, შუაზე გააპობდა და ფოლადს ჩაუდებდა, შემდეგ სანამგლე რკინა-ფოლადს კვლავ ქურაში დაადუღებდა. როცა რკინა სათანადოდ გახურდებოდა და ყვითელ ფერს მიიღებდა, ქურიდან გადმოიღებდა, გრდემლზე დადებდა და კვერის ცემით ნამგლის ფორმას მისცემდა, „პირს გამოუყვანდა“. შემდეგ ეტაპზე ხდება პირისა და ტარის გამოყვანა. ნამგლის პირი წყალში წრთობის შემდეგ რომ არ გამრუდებულიყო, მომზადებული ჰქონდათ ნამგლის ფორმის ყალიბი და ძროხის ქონწასმულს ზედ დააკრავდნენ. ამ ხერხით იარაღის თხელი პირი აღარ მრუდდება და ფხა-ალმასიანი გამოდის. წრთობის სხვადასხვა წესები მჭედლის გვარში საიდუმლოდ რჩებოდა და მომავალ თაობას მემკვიდრეობით გადაეცემოდა. მათ დამღაც საგვარეულო ჰქონდათ (მაგ., მეჯვრისხეველ მჭედელ მაზანაშვილების დამღა ე.წ. „კურდღლის კანჭი“ იყო, რომელიც დღემდე არსებობს მათ მიერ გაჭედილ რკინის იარაღებზე). ნამგალს, როგორც სხვა იარაღს, მჭედელი უკეთებდა დამღას, რაც ხშირად მოხელის გვარისა და სახლის ინიციალებით შემოიფარგლებოდა, ზოგჯერ სხვადასხვა ნიშნებს დაადაღავდა. მჭედლის დამღა თაობიდან თაობაში გადადიოდა. ოჯახის გაყრის შემთხვევაში ამ ნიშნით სარგებლობის უფლება გვარის განაყრებს ჰქონდათ. საქართველოში ცნობილია სხვადასხვა სახეობის ნამგალი: სამკალი, სათიბი, სასხლავი, საჩეხი და სხვ. საქართველოს ტერიტორიაზე ნამგლის არსებობა უძველესი დროიდან დასტურდება. ყველაზე ადრინდელ ტიპად კაჟის პირიანი ნამგლებია მიჩნეული.

ლიტ.: გ. ჯალაბაძე, აღმ. საქართველოს სამიწათმოქმედო იარაღების ისტორიიდან, 1960.
ა. გ.

ნამგოლი (ხევს.) - სალუდე წვენში ჩახარშული სვიის ნარჩენები, რომლისგანაც წვენი იფილტრება მის ფუებამდე.

ნანია (მეგრ.) - ღომის გამოსაშრობი ძარა, რომელსაც ძირი გამოწნული აქვს და მაღალ ბოძებზეა შემდგარი.

ნარგილე - აღმოსავლეთის ქვეყნებში გავრცელებული ნარკოტიკული ნივთიერების მოსაწევი ყალიონი, რომელიც წყლის ჭურჭლისა და მილის კომპლექტითაა წარმოდგენილი. ნარგილეთი გართობა ჩვეულებრივ მოვლენად ითვლებოდა არისტოკრატიულ წრეებში.

ნარდი - კამათლებითა და ქვებით სათამაშო, უაღრესად გავრცელებული აღმოსავლეთის ქვეყნებში.

ნართი - თითისტარზე (იხ.) ან ჯარაზე დართული მატყლი, რომლისაგანაც მიიღებოდა საქსოვი ძაფი. თანაბრად დართული და დაგრეხილი ნართისაგან კარგი ხარისხის ქსოვილი მზადდებოდა.

ლიტ.: ც. ყარაულაშვილი, ქსოვის ხალხური წესები კახეთში, 1985
გ.კ.

ნატი//ნატა - ტარსიკონი, მოქნილი ტყავის ხალი, ტყავის ქვეშსაგები, ფეხქვეშ გასაგები. „მან ქალმან ქვეშე დაუგო ვეფხის ტყავისა ნატები; მას ზედა დაჯდა იგი ყმა, სულთქვამს ჭირ-მონამატები“. („ვეფხ.ტყ. 267).

ნაფთული - სხვადასხვა ფორმისა და ფერის ნაჭრის ნაკუწები, რომელსაც ხევსურები იყენებდნენ ტალავარის შესამკობად (იხ. თიკვი).

ნაქუსი - ანძა.

ნაჩხორეხი (თუშ.) - ყველიანი წყალი. ერთგვარი საჭმელი. ერბოში მოხრაკულ ხახვს დაასხამენ წყალს და აადუღებენ. შემდეგ ჩააჭრიან ყველს, შეანელებენ ათქვეფილი კვერცხით, მოურევენ და წამოადუღებენ. არის ერთგვარი სახელდახელო საჭმელი.

ე. ნ.

ნაჭა - შუაცეცხლზე ქვაბის ჩამოსაკიდებელი ჯაჭვი. ნაჭა შედგება რკინის რგოლებისაგან. რგოლები გრეხილი, მსხვილი რკინისაგანაა დაწნული და უფრო ხშირად რვიანის ფორმა აქვს. ჯაჭვის ერთი ბოლო მრგვალი მასიური რგოლით ბოლოვდება, რითაც იგი ჩამოკიდებულია ჭერზე საგანგებოდ მოწყობილ ხის საკიდზე. ნაჭის მეორე ბოლო, ე.წ. ქვაბის საკიდი, რკინის სქელი ფართო ნაჭერია, რომლის ზედა თავი ორყურაა, ყურის ბოლოები ან თავისუფლად არის დარჩენილი, ან მირჩილულია ტანზე. ყურებში გაყრილია ჯაჭვის მეორე ბოლო. საკიდის ქვედა ნაწილი შემოკეცილია ზემოთ, რაზეც ქვაბის სახელური იკიდება.

ნაჭა მზითვის აუცილებელი ატრიბუტი და ახალი ოჯახის, ახალი კერიის შექმნის სიმბოლო იყო სამეგრელოში. სვანეთში ნაჭა კერასთან ერთად წმინდა ნივთად ითვლებოდა და მისი ოჯახიდან გატანა მიუღებელი იყო, რადგან ნაჭა გვარის, ოჯახის, სახლის სიძლიერის სიმბოლო იყო.

ნ.გ.

ნახშირი - რკინამჭედლობაში ქურის გასახურებლად ხის ნახშირი ერთადერთი საშუალება იყო. ნახშირის დაწვის ორი ხერხი არსებობდა: ნახშირის დაწვა ორმოში და ღია ცის ქვეშ ორმოს გარეშე. ორი კაცი მიდიოდა სამი დღით. მიჰქონდათ წერაქვი, თოხი, ბარი, ნაჯახები დიდი და პატარა, ბირდაბირი - ხერხი და ნიჩაბი. ითხრებოდა 2მ სიგრძის, 1მ სიგანის და 1,5მ სიღრმის ორმო. ერთ ორმოში ოთხი ჯანაბირი ნახშირი უნდა გამოსულიყო. ორმოში ხმელი შეშით ცეცხლს ჩაანთებდნენ და გაჩაღების შემდეგ აყრიდნენ მსხვილ შეშას. ორმოს ძირში შეშა თანდათან ნახშირდებოდა, ზემოდან კი ახალ შეშას აყრიდნენ. ასე გრძელდებოდა სანამ ორმო პირამდე არ გაივსებოდა ნახშირით. შემდეგ ზემოდან აფარებდნენ ხის მორებს, აყრიდნენ მიწას და ჰერმეტულად ხურავდნენ, რომ ჰაერი არ ჩასულიყო. ასე რჩებოდა ორმო ორი კვირის განმავლობაში. გაციების შემდეგ ნახშირს ეზიდებოდნენ სახელოსნოში. ერთ ორმოში ოთხი ჯანაბირი ნახშირი ამოდიოდა.

მეორე ხერხია ნახშირის დაწვა ღია ცის ქვეშ - „კოცონურად“ ორმოს გარეშე. ამ მეთოდით ძირითადად წაბლის ხის ნახშირს წვავდნენ. წყალთან ახლოს, თანაბარი სიგრძის წაბლის ხის მორებს აწყობენ „ხურდუმებად“ ზვინივით. შუაში უტოვებენ ხვრელს, ზემოდან აგდებენ ცეცხლმოკიდებული რეზინის ნაჭერს და ცეცხლი ღვივდება. გვერდებიდან შესული ჰაერი წვას უწყობს ხელს. ინთებოდა უზარმაზარი კოცონი, რომელიც ჩანავლების შემდეგ უამრავ ნახშირს ტოვებდა. შემდეგ ამ მასას ასხამდნენ წყალს და აცივებდნენ. ნახშირის დაწვას აწარმოებდნენ როგორც მჭედლები, ასევე საგანგებო პროფესიონალი მენახშირეები, რომლებთაც შემდეგ მოჰქონდათ იგი და ყიდდნენ როგორც ხელოსნებზე ასევე მოქალაქეებზე.

ც. კ.

ნაჯახი - ხელით სამუშაო საჭრელ-სათლელი იარაღი, ცულის სახესხვაობა. მზადდება მჭედლის მიერ. ფართოდ გამოიყენება სადურგლო საქმეში. ნაჯახი ქართული ცულისაგან მხოლოდ ქვედა ტანის მიხედვით განსხვავდება. მისი პირი (საჭრელი პირი) თითქმის სწორხაზოვანია. დამზადების წესებში გამოყოფენ მისი გაჭედვის ორ წესს - ძველსა და ახალს. თითოეულს საფუძვლად უდევს ერთი პრინციპი - „დედანის“ დამზადება და მისგან მთლიანი ტანის ჩამოქნა. (იხ. ცული).

ლიტ.: ნ. რეხვიაშვილი, მჭედლობა რაჭაში, 1953.
ა. გ.

ნერჩი - ხომალდის ხერხემალი.

ნესტარი - აქ: სისხლის ძარღვის გასახსნელი რკინის იარაღი. ბასრპირიანი, ცალგვერდზე წახრილი ოთხკუთხა ფორმისა. მისი ერთი მხარე ოდნავ მოხრილია და მთავრდება მოკაუჭებული წვერით. ნესტარი იყო სხვადასხვა ზომისა და მოყვანილობის, ზოგჯერ ხისტარიანი, ზოგჯერ უტარო. იყო გახვრეტილი დასაკიდებლად.

ე. ნ.

ნესტვი - სალამურის ტიპის ჩასაბერი საკრავი.

ნეფისკვერი - საქორწინო რიტუალური პური ხევსურეთში. ის ფორმით დისკოსებურია და მის კიდეებზე ძაფზე ასხმული მძივები გასხივოსნებულ მზეს მოგვაგონებს. ჯვრის პურის მსგავსად ისიც დღის მნათობის - მზის ამსახველ ემბლემას წარმოადგენს. ნეფისკვერს პატარძლის ოჯახში შესვლის წინ ნეფის ტაბლაზე აუცილებლად დებდნენ და, როგორც წესი, უნდა შეეჭამათ ქორწილის მესამე დღეს. აღნიშნული რიტუალი, როგორც ფიქრობენ, ღვთაებრივ ძალასთან ზიარების გამომხატველი გადმონაშთია, რომელიც ხდებოდა იმისათვის, რომ მზის ცხოველმყოფელი ძალა და ნაყოფიერების თვისება ნეფე-დედოფალზე გადასულიყო. შემდგომში დამატებული რამდენიმე წესი (კვერის მეჯვარისთვის მირთმევა, ნეფე-პატარძლის წინ მისი დადება, კვერით კერის გარშემო შემოვლა, მათ წინ ფულიანი ვაშლების დაწყობა) კი დიდი ღმერთის გულის მოგებას ისახავს მიზნად, ახალად შექმნილი ოჯახის საკეთილდღეოდ.

ლიტ.: ნ. მაჩაბელი, ქორწინების ინსტიტუტი ქართლში, 1978.
გ. ა.

ნეფის ტაბლა - ხევსურეთში ქორწილის დღეს, პატარძლის ოჯახში შესვლის წინ, შლიდნენ ნეფის ტაბლას. დიასახლისი მასზე აწყობდა მძივებითა და წითელი ნაჭრებით მორთულ ჯვრის პურს, ჯვრის ფორმის 3 მოსანთოს (რაზეც სანთელს ანთებდნენ და დეკანოზი ლოცავდა), აგრეთვე მძივებით მორთულ, ხის ჯვრებით გაწყობილ და სანთლებით გაჩირაღდნებულ არყის ბოთლებს, რომლებზეც ჩამოცმული იყო ნეფის კვერები.

ლიტ.: ნ. მაჩაბელი, ქორწინების ინსტიტუტი ქართლში, 1978.
გ. ა.

ნეჭა - სუფთად ნაქსოვი ჭილობი.

ნიგა//ნოგა (სამეგრ. იმერ.) - პირგანიერი, მრგვალი, ფსკერჩადგმული ხის ჭურჭელი. მუცლის ქვემოთ ორმაგი სალტეთი გამაგრებული. კიდეებში ნახვრეტები აქვს, სადაც მორკალული სახელურის თავებია გაყრილი. იხმარება წველის დროს რძის ჭურჭლად. იყო „ტუჩიანი“ და „უტუჩო“ სარძევე ნიგები. ძირითადად მწყემსები ამზადებდნენ.

გ. გ.

ნიზამი - ტყავის დასამუშავებელი დემურის ტიპის ბლაგვპირიანი იარაღი, რათა ბეწვის გაცლისას ტყავი არ დააზიანოს. ძველად დაბახანებში ტყავზე ბეწვს აცლიდნენ ნაცრით, ან ხმარობდნენ ამ მიზნით მტრედისა და ქათმის სკორეს. დროთა განმავლობაში ბეწვის გაცლა ხდებოდა ნიზამის საშუალებით.

ნ. ჯ.

ნიფხავი (ძვ.) - წელს ქვევით სხეულის დამფარავი სამოსელი, საცვალი. წარმომდგარია ძველი ქართული სიტყვა „ნეფხვასაგან“, რაც სიცივეს, ყინვას ნიშნავს. ნიფხავი სიცივეში, ყინვაში ჩასაცმელი იყო და ისევეა ნაწარმოები როგორც „საწვიმარი“, „სამზეურა“ და სხვა. სანეფხვაოც ამ შემთხვევაში ყინვასიცივისგან თავდასაცავს წარმოადგენდა. მისი შემცვლელი „პერანგის ამხანაგი“ და პერანგის ტოლი, როგორც საცვლის აღმნიშვნელი ტერმინები, გაცილებით გვიანაა წარმოშობილი.

ლიტ.: ივ. ჯავახიშვილი, მქემკი, 1962.
ე. ნ.

ნიშანი - აქ: სანიშნო თარჯი. ტყეში მოწონებულ-შეგულებულ ხეს „ნიშანს“// „თარჯს“// „თანჯს“ ადებდნენ. ხის ტანზე ნიშნის დადებას „დანიშვნა“// „დათანჯვა“// „დაჯვარვა“ და ა.შ. ეწოდებოდა. ხის დასაკუთრება ხდებოდა ნიშნებით („ჯვარი“, „სამფოჩა ჯვარი“, „ცალქიმა“ და ა.შ.). ოჯახის გამრავლების, დანაწილების დროს „ფუძისეული“ ნიშანი უცვლელი რჩებოდა. ვისთანაც მამა იცხოვრებდა ოჯახის ნიშანიც მას ეკუთვნოდა. ხის დანიშვნა საქართველოს ბევრგან დასტურდება.

ლიტ.: გ. გასიტაშვილი, ხის დამუშავების ხალხური წესები, 1982.
გ. გ.

ნიში - 1. კედელში ამოჭრილი თარო. იყენებდნენ ჯვარ-ხატების დასაწყობად. სალიტერატურო ქართულში ძველთაგანვე დაფუძნებული ტერმინია. 2. ქვებით მოზღუდული სალოცავი ადგილი საქართავლოს მთიანეთში.

ნიჩაბი, ნიჩაფი (თუშ.)//აჩათანა (ფშ.) - სამეურნეო ხის ხელსაწყო. ითლებოდა თელის ან ცაცხვის ხისაგან. შედგება ტარისა და პირისაგან. საშუალო სიგრძე 140 სმ, ნიჩბის პირის სიგრძე 42 სმ, სიგანე - 21 სმ. ნიჩბით კალოობის დროს მარცვალს ანიავებდნენ. XI საუკუნის ქართული წერილობითი ძეგლი გვამცნობს: „რომლისა იგი ნიჩაბი ველთა მისთა და განინდოს კალოი თვისი და შეკრიბოს იფქლი ისი“. ნიჩაბი არნადთან (იხ.) შედარებით უფრო მომცრო იარაღია. საწნახლის ნიჩაბი არის თითებიანიც (იხ.მელული) და მთლიანიც. როდესაც საწნახელში ყურძენი კარგად დაიჭყლიტება, ნიჩბით უკანა მხარეს მიჰყრიან//შეაგუნდავებენ, ძირში ნიჩაბს გაურჭობენ და ჭაჭას ზემოდან დაუწყებენ დაწბელვას. ამ დროს ნიჩაბი ასრულებს პრიმიტიული საწბერის მოვალეობას.

გ.გ. ე.ნ.

ნიხაჩო - ხის დიდი ლურსმანი, ნავის შიდა ნაწილების დასაჭედად.

ნიხი (თუშ.) - ლუდისებური სასმელი, უფრო დაბალი ხარისხის, რომელიც მზადდება შვრიისაგან და თუშები სამეურნეო საქმიანობისას სახარჯო სასმელად გამოიყენებენ. სასიამოვნო, მოტკბო სასმელია.

ე.ნ.

ნობა - დასარტყამი ინსტრუმენტი დაფდაფის ტიპისა. გამოიყენებოდა ქორწილებში და კოლექტიური ნადირობისას ნადირთა სარეკში შესამწყვდევად.

ნოქსირია - აბრეშუმის ძაფის გადასახვევი ხელსაწყო. აქვს ხის მრგვალი საყრდენი და მასში ჩამჯდარი ვერტიკალური ჯოხი, რაზედაც მაგრდება ჯვარედინი ჯოხები, მკლავები. მკლავები ღერძის გარშემო ტრიალებს და იხვევს აბრეშუმის ძაფს.

ლიტ.: ქელ. 2009.

ნუღლი - 1. დაშაქრული ნუშის გული. 2. ატმის ჩირი ნიგვზის გულით.

ობსიდიანი - ვულკანური მინა. ქართულად „აქლემის თვალს“ და „ცის ნატეხას“ უწოდებენ. საქართველოში ეს მინერალი ადგილობრივ მოიპოვება. გამოყენება ჰქონდა ჯერ კიდევ პალეოლითში, ხოლო ნეოლითისა და ბრინჯაოს ხანაში ამ ქვით სამეურნეო იარაღებსაც ამზადებდნენ. საქართველოში არაერთგანაა აღმოჩენილი ობსიდიანის საბადოები და მისი დამუშავება და გატანა საექსპორტოდ ხდებოდა.

ე. ნ.

ოგაფა (მეგრ.) - მარტივი სახვნელი იარაღი. შედგებოდა: მხრის (აგაფა, დედო), ქუსლის („ჩაფლა“), ერქვანისა და სახნისისაგან („კინა“). ასეთი სახვნელები გავრცელებული იყო თითქმის მთელ საქართველოში (გურია, იმერეთი, ლეჩხუმი, სვანეთი, ხევსურეთი, თუშეთი). ყველა ეს სახვნელი ერთიანდება კოლხური ტიპის სახვნელებში. მათთვის დამახასიათებელია 900-ით მოხრილი მხარი და ხშირ შემთხვევაში უსაკვეთლობა. კოლხური სახვნელი მიჩნეულია ეტრუსკული სახვნელის ანალოგიურად. ოგაფა მარტივი სახვნელი იყო, რომელსაც უმთავრესად გლეხი თვითონ აკეთებდა, სახნისს კი მჭედელი ჭედდა. ოგაფაში გამწევ ძალას წარმოადგენდა ერთი უღელი მუშა საქონელი, უმთავრესად ხარი, იშვიათად კამეჩი; მუშახელს - ერთი ან ორი კაცი - „მახონალი“, რომელსაც კავი ეჭირა, და „მანჯღვერი.“ ეს უკანასკნელი იმ შემთხვევაში იყო საჭირო, თუ ხარი კარგად არ იყო გახედნილი.

ოჯახს, რომელსაც ჰქონდა ოგაფა და უღელი გამწევი ძალა, დამოუკიდებლად შეეძლო ხვნა. იმ შემთხვევაში, როდესაც მუშა საქონელი საერთოდ არ ჰყავდათ, ან ცალი ხარი ჰყავდათ, მიმართავდნენ შრომის ორგანიზაციის ფორმას „დოცალუას“, რომელიც ანალოგიურია სვანეთში გავრცელებული შრომის ორგანიზაციისა (იხ. ღანწუიში).

ლიტ.: გ. ჯალაბაძე, მიწათმოქმედება სამეგრელოში, მასალები სამეგრელოს ეთნოგრაფიული შესწავლისათვის, 1979.
თ. გ.

ოდიკი - ნაკურთხი არდაგი, ძღვენის დასაგებელი ტრაპეზზე, წმიდა ძღვენის ქვეშ, ოთხკუთხა ფორმის სელის ან აბრეშუმის ნაჭერი, რომელზეც უფალ იესო ქრისტეს საფლავად დადებაა გამოსახული. ოთხივე კუთხეში მახარებელთა სიმბოლური გამოსახულებით: მათე, მარკოზი, ლუკა და იოანე; ნიშნად იმისა, რაც ნათქვამია მახარებლებზე: „ყოველსა ქვეყანასა განხდა ხმა მათი და კიდეთა სოფლისათა სიტყვანი მათნი“. ოდიკს ქვედა მხრიდან აუცილებლად ჩასვენებული აქვს რომელიმე წმიდანის ნაწილი, ნიშნად იმისა, რომ I საუკუნეში მორწმუნენი საღმრთო ლიტურგიას, დევნის გამო, საფლავებზე ღამით ატარებდნენ. როცა მღვდელს ჰქონდა ოდიკი, ტრაპეზზე ლიტურგიის ჩატარებაც კი აუცილებლობას არ წარმოადგენდა, ოდიკს ნებისმიერ ადგილას დააბრძანებდნენ და ჩაატარებდნენ წირვა-ლოცვას. ოდიკს აქვს წარწერა, თუ რომელმა მღვდელმთავარმა რომელი ეკლესიისთვის აკურთხა ის და რომელ მღვდელს გადასცა. ამით მღვდელმთავარი გადასცემს თავის ძალასა და კურთხევას თითოეულ ტაძარს.

თანამედროვე ეკლესიაში ოდიკი ტრაპეზის საკუთრებას წარმოადგენს და ორივე მღვდელმთავრის მიერ იკურთხება.

ოდიკი სიმბოლურად მაცხოვრის კუბოსა და წამებულთა სამარხებს გამოხატავს, რომლებზეც აღესრულებოდა ლიტურგია I საუკუნეში.

ლიტ.: მოკლე განმარტება ლიტურღიისა შეკრებილი დეკანოზ გრიგოლ მანსვეტოვის მიერ. ჩყნბ. წელსა ქ. ტფილისს. Г.
И. Скляревская, Словарь православной церковной културы. С. Пв.2000.
ხ. ც.

ოდიშური ნავი - საქართველო უძველესი საზღვაო ქვეყანაა. ნაოსნობაც უძველესი საქმიანობა იყო ქართველებისათვის. ამას ადასტურებენ ძველი ბერძენი და რომაელი ისტორიკოსები, გეოგრაფები, მწერლები (ჰომეროსი, პინდარე, ევრიპიდე, აპოლონიოს როდოსელი, ჰეროდოტე, სტრაბონი, პლუტარქე). ბერძენი მწერალი და მეცნიერი აპოლონიოს როდოსელი თავის „არგონავტიკაში“ - მოგვითხრობს: როცა ბერძნებმა - არგონავტებმა - საქართველოდან ოქროს საწმისი და მეფის ასული მედეა გაიტაცეს, მეფე აიეტმა გამტაცებლებს უზარმაზარი ფლოტი დაადევნა, მისი ბრძანებით, „კოლხებმა მყისვე მოამზადეს ხომალდები, ააფრიალეს აფრები და იმავე დღეს შესცურეს ზღვაში. კაცი იტყოდა, ეს ხომალდთა ლაშქარი კი არა, ფრინველთა ურიცხვი გუნდი არის და ზღვას დაჟრიამულებსო“, ეს ამბავი ეხება ძვ. წ. XIII საუკუნეს.

საქართველოში ნაოსნობას ხელი შეუწყო ქვეყნის გეოგრაფიულმა მდებარეობამ, აგრეთვე ძვირფასი ჯიშის ნავსაშენი ხე-ტყის სიმრავლემ, საუკეთესო ხარისხის სელმა, კანაფმა, ცვილმა და ა.შ. ჩვენს ლიტერატურულ თუ საისტორიო ნაშრომებში უხვადაა შემონახული სხვადასხვა სახის წყალწყვისა და დანიშნულების ხომალდების, მათი ცალკეული ნაწილების, ქარებისა თუ წყლის დინებების, ზღვის მფარველი ღვთაებების ქართული სახელები, ძველი ქართული სანაოსნო ტერმინები, მაგალითად: აფრა (ანუ საბერველი), აფქიო (ანუ აფრა), ბადე, ელესა (მეზღვაურთა სიმღერა). ეღე (ნავის გვერდების ფიცრების შემაკავშირებელი), თეთროსანი (ქართველ მეზღვაურთა წარმართული ღვთაება), კამარა (საბრძოლო ხომალდი), ლარსა (მეთევზეთა მფარველი ღვთაება), მხერვალი (მესაჭე), ნერჩი (ნავის ძირი), ნიში, ანუ ნუშა, ოლეჭკანდერი, ხეჭება (დიდი საბრძოლო ხომალდი) და ა.შ.

სულხან-საბა ორბელიანი „სიტყვის კონაში“ ზუსტად განმარტავს ზოგი ქართული სანაოსნო საშუალების სახეობას. იგი წერს: „ნავი, ეს ზოგადი სახელი არს ყოველთა ნავთა. ხოლო მცირესა ნავსა ეწოდება ნუშა: მისსა უდიდესსა ვარცლი, კოპანო, კარაპა, კარჭაპა, ხუმალდი, კარაფითა, ოჩხომელი, ოლეჭკანდერი და კატარღა. ერთი მეორის უდიდეს-უდიდესნი არიან. ხოლო ხომალდი და დრომონი უდიდეს ყოველთა.“

„ოდიშური ნავი“ გავრცელებულია სამეგრელოში (მეტ-ნაკლებად გურია-იმერეთში). იგი კიჩოჩაწეული და ცხვირაწეული დაცურავს და შორიდან ქართულ ჭვინტიან ქალამანს მოგვაგონებს. სიგრძით 12-15 მეტრია, იტევს დაახლოებით 40-80 ფუთ ტვირთს. ემსახურება 5-7 მენიჩბე (მეხოფური), მართავს მესაჭე (მხერვალი). აქვს სამკუთხა აფრაც. ოდიშური ნავით გადაჰქონდათ შეშა, თივა, გადაჰყავდათ მგზავრები, საქონელი, იყენებდნენ სათევზაოდ. ოდიშური ნავის პრაქტიკული მნიშვნელობა საჩინო გახდა ბოლოდროინდელი წყალდიდობებისას, როცა მისი შემწეობით სამაშველო სამუშაოებს ასრულებდნენ.

ლიტ.: ზ. კუტალეიშვილი, დასურათებული ლექსიკონი, 2008.

ოთურა - ცალფა ნავის გასათლელი ცული.

ოთურგი - (თბ.) ხანჯლის თასმა, რომელშიც ქამარი გაეყრება და წელზე ჩამოიკიდება.

ოთხძალი - სიმებიანი საკრავი (იხ. ათძალი).

ოკათური (მეგრ.) - მესაქონლეობასთან დაკავშირებული შრომის ორგანიზაციის დიდმასშტაბიანი ფორმა - მსხვილფეხა საქონლის მეპატრონეთა გაერთიანება. შრომის ორგანიზაციის ეს წესი დაკავშირებული იყო მესაქონლეობის ერთ-ერთ ფორმასთან - მთა-ბარობასთან. მთა-ბარობა გულისხმობდა ძირითადი დასახლებისაგან ტერიტორიულად მოწყვეტილი საქონლის ჯოგისა და მომვლელი პერსონალის მუდმივ მოძრაობას ცენტრალური კავკასიის საზაფხულო საძოვრებიდან დასავლეთ საქართველოს საგაზაფხულოსაშემოდგომო და საზამთრო საძოვრებისაკენ და პირიქით. მესაქონლეობის ასეთი მობილური ხასიათის მიუხედავად, მთა-ბარობა სტრუქტურულად მჭიდრო სამეურნეო-ეკონომიკურ და ორგანიზაციულ კავშირში იყო მიწათმოქმედებითა და სხვა დარგებით დასაქმებულ ძირითად მოსახლეობასთან. საქონლის მოვლასთან დაკავშირებულ სამუშაოთა წლიურ ციკლს ოჯახის ერთეული წევრები - მამაკაცები უძღვებოდნენ, რომლებიც ამ მიზნით ოკათურის შრომის ორგანიზაციის ფორმაში იყვნენ გაერთიანებული. ალპური საძოვრების სიშორე საქონლის საზაფხულო საძოვრებზე გადარეკვისას დიდ სიძნელეებს უქმნიდა მეჯოგეებს. მაგალითად, ენგურის ხეობის ზემო წელის სოფლების მესაქონლეებს კოლხეთის დაბლობის საზამთრო საძოვრებიდან სვანეთ-აფხაზეთის მთებამდე უნდა გაევლოთ. გარდა ამასთან დაკავშირებული სიძნელეებისა, ოკათურის აუცილებლობას ქმნიდა ამხანაგობის მრავალრიცხოვანი (დაახლ. 800-1000 სული საქონელი) ჯოგისათვის საძოვრის გარკვეული ფართობის დაქირავებისა და ექსპლუატაციის ორგანიზაციულ-ეკონომიკური მხარეც. XIX ს. ბოლოსა და XX ს. დასაწყისში ოკათური ძირითადად ტერიტორიულ მეზობლურ გაერთიანებას წარმოადგენდა. ოკათურის ორგანიზაცია უშუალოდ საქონლის საზაფხულო საძოვრებზე გადარეკვის წინ იწყებოდა. ამხანაგობა ირჩევდა მეთაურს (დუდი კოჩი), რაც ამ პირის ასაკითა და მეურნეობრივი გამოცდილებით იყო განპირობებული. მას ევალებოდა ყველა საორგანიზაციო საკითხის მოგვარება, წესრიგის დაცვა და ა.შ. საზაფხულო საძოვრებზე ასვლის პირველსავე დღეს ხდებოდა ჯოგის დაყოფა ცალკეული სახის საქონლის (მეწველი დედა საქონელი, ცხენის ჯოგი, თხის ჯოგი, ბატკნების, ცხვრის, ხარის, ხბოს და ა.შ.) მიხედვით, მათთვის საძოვრის შესაბამისი უბნის გამოყოფა და მწყემსების განაწილება ცალკეული სახის საქონელზე. გამოიყოფოდა აგრეთვე მეხელე ყველისა და საჭმლის დასამზადებლად და საერთო ყველის მოსავლელად, ნაცვალი - მეხელეს დამხმარე პირი შეშის მოსატანად, ჭურჭლის დასარეცხად და ა.შ. მეთიე//მეკერძე - მწყემსებისათვის კერძის მიმტანი და მაჯინუ - მონადირე, რომელსაც აგრეთვე საქონლის ნადირისაგან დაცვაც ევალებოდა. აღნიშნულ პირთაგან განსაკუთრებით საპასუხისმგებლოდ მეხელეს მოვალეობა ითვლებოდა, რადგან მეგრელ მესაქონლეთა ერთ-ერთ ძირითად შემოსავალს ყველი წარმოადგენდა, რომელიც ნაწილდებოდა ცალკეულ წევრთა მეწველი საქონლის რაოდენობის მიხედვით. დამზადებული პროდუქტი პერიოდულად ცხენებით ბარში ჩაჰქონდათ გასაყიდად. შემოდგომაზე, ალპურ საძოვრებზე აცივებასთან ერთად, ოკათური იშლებოდა. მისი წევრები ნაწილდებოდნენ და თავიანთი ჯოგებით მთის ძირის საშემოდგომო საძოვრებზე ინაცვლებდნენ და ნოემბრის ბოლოს - დეკემბრის დასაწყისში საზამთრო საძოვრებს აღწევდნენ. ოკათური, ისევე, როგორც მონარეობა (იხ.), დამყარებული იყო თანაბარუფლებიანობის პრინციპზე, რასაც მისი წევრების საქონლის დაახლოებით თანაბარი რაოდენობა განსაზღვრავდა. აქაც, ისევე, როგორც მონარეობაში, გამორიცხული იყო დაქირავებული შრომა. მესაქონლეობასთან დაკავშირებული შრომის ორგანიზაციის ტრადიციული ფორმების პარალელურად XIX ს. II ნახევარში სოფლად კაპიტალისტურ ურთიერთობათა განვითარებასთან დაკავშირებით, ჩნდება და მნიშვნელოვან ადგილს იჭერს დიდფარიან მეცხვარეთა (აღმოსავლეთ საქართველო) და მსხვილი მეჯოგეების (სამეგრელო) მეურნეობები, რომლებიც ძირითადად დაქირავებული მწყემსების შრომას ემყარებოდა.

ლიტ.: ნ. აზიკური, შრომის ორგანიზაციის ფორმები თუშეთის მეცხვარეობაში. მსე XXI, 1981. ვ. შამილაძე, მესაქონლეობა სამეგრელოში, სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს კულტურა და ყოფა, II, 1974.
თ. გ.

ოლაგე (მეგრ.) - ეზოებად დაყოფილ კარ-მიდამოში ერთი ეზოდან მეორეში გადასასვლელი პრიმიტიული კიბე.

ოლარი - სამღვდელო შესამოსელის ნაწილი, სხვა შესამოსელზე აღმატებული. წარმოადგენს ორნაწილიან ფართო ლენტს, რომელიც ქედზე ჩამოიცმება და მკერდზე თავისუფლადაა დაშვებული. იგივეა, რაც დიაკვნის ორარი, ანუ გინგილა. ოლარი მღვდლის საბუხარებთან, ანუ სამაჯეებთან ერთად ერთნაირი ქსოვილისგან იკერება. ამკობენ ნაქარგი ჯვრებით და ვაზის, თევზის ან სხვა მსგავსი სიმბოლური გამოსახულებებით. ქსოვილი ხშირად ღვინისფერი ან წითელი ფერისაა, ოქროს ან ვერცხლის ძაფებით იქარგება. ბოლოვდება ფოჩებით და შუაში ლამაზი ღილებითაა შეკრული.

ოლარი რომ მღვდლის სამოსს თავიდან ბოლომდე ჩამოუყვება, სიმბოლური ნიშანია იმის, რომ მღვდლობა თავისი ღვაწლით მსახურებაში წარმოადგენს უმაღლეს თანამდებობრივ საფეხურს და აღმატებულია დიაკვანზე და რომ მღვდლობამდე იგი დიაკვანი იყო და დიაკვნის გარეშეც შეუძლია ღმრთისმსახურების აღსრულება. ოლარი ნიშნავს ასევე მღვდელზე გადმოსულ სულიწმიდის მადლს. ოლარის გარეშე მღვდელი, ისევე როგორც გინგილის გარეშე დიაკვანი ვერანაირ ეკლესიურ მსახურებას ვერ აღასრულებს.

ეპიტრაქელიონი (იგივე ილარი) არის სახე ფაკელისა, რომელიც კისერზე შემოახვიეს ქრისტეს და რომლითაც საწამებლად მიმავალ უფალს წინ ეწეოდა მღვდელმთავარი. ეპიტრაქელიონის მარჯვენა მხარე ის ლერწამია, რომელიც მოკიცხარებმა მარჯვენა ხელში ჩაუდეს ქრისტეს. მარცხენა მხარე კი გულისხმობს ბეჭებით ჯვრის ტვირთვას (წმ. გერმანე კონსტანტინოპოლელი).

ლიტ.: Бениамин, Архиепископ Нижегородской и Арзамаский. Новая скрижаль.1992; წმ. გერმანე კონსტანტინოპოლელი - საეკლესიო თხრობა და საიდუმლო ჭვრეტა. გაზ. „საეკლესიო სიწმინდენი“, №1, მაისი, 2000.
ხ. ც.

ოლე (მგრ.) - აქ: მოწნული ლასტი ღომის გასაშრობად, რომელსაც ჩამოჰკიდებდნენ, შუაცეცხლზე დააყრიან ღომის თავთავს და ნელ ცეცხლზე აშრობენ.

ლიტ.: ს. მაკალათია, სამეგრ. ისტ. და ეთნოგრაფია, 2006.
ე. ნ.

ოლეჭკანდერი - შუა საუკუნეების საქართველოში (სამეგრელო) ფართოდ გავრცელებული აფრებიანი ხომალდი, რომელიც 200-დან 300-მდე მგზავრს გადაიყვანდა. გამოირჩეოდა სისწრაფითა და კარგი მანევრირებით.

ლიტ.: ზ. კუტალეიშვილი, ნაოსნობა საქართველოში, 1986.
ე. ნ.

ომბოხი - ფეხის ხის პრიმიტიული პროთეზი.

ომოფორი//ომფორი - მღვდელმთავრის შესამოსლის ნაწილი. წარმოადგენს გრძელ და განიერ ლენტისებურ ქსოვილს, რომელიც კისერზე, საკოსის (იხ.) ზემოდან აქვს შემოხვეული ეპისკოპოსს. მისი ერთი ბოლო (მარცხენა) წინაა ჩამოშვებული, ხოლო მეორე მკერდზე ქვემოდან ზემოთაა ამოტრიალებული და მხარზე ზურგისკენ ეშვება. ომოფორი სქელი ქსოვილისგან იკერება. შემკულია ნაქარგი ჯვრებით, გარს შემოუყვება ლენტი და ბოლოვდება ორსავ მხარეს ფოჩებით. ომოფორის გარეშე ეპისკოპოსი (მთავარეპისკოპოსი, მიტროპოლიტი), ისევე როგორც მღვდელი ოლარის გარეშე, მღვდელმსახურებას ვერ აღასრულებს.

ომოფორი მსგავსია ბიბლიური პირველი მღვდლის, აარონის სამოსელისა, რომელსაც სჯულისეული მღვდელმთავრებიც ატარებდნენ. მათ მარცხენა ბეჭზე გრძელი სუდარები ეხვიათ რაც ქრისტეს მცნებათა უღელს მოასწავებდა. ომოფორი აღნიშნავს უფლის განკაცებას, სიტყვის განხორციელებას ქალწულ მარიამისგან, გამოხატავს გზააბნეულ კრავს (ან ამ კრავის ტყავს), რომელიც მწყემსმა კეთილმა მოძებნა, კისერზე შეისვა და მიათვალა თავის ფარას. ნიშნავს ჯვარსაც, რადგან ქრისტემ სწორედ ბეჭზე იტვირთა თავისი ჯვარი.

ლიტ.: Законь Божии, Московская патриархия, 1972. Бениамин, Архиепископ Нижегородской и Арзамаский. Новая скрижаль, 1992.
ხ. ც.

ონჯარო - მომცრო საწნახელი დასავლეთ საქართველოში. ივ. ჯავახიშვილის განმარტებით, სიტყვა ონჯარო დაკავშირებული უნდა იყოს ჭყლეტვასთან. სხვა კილოკავებში ონჯარო პატარა გობსაც ნიშნავს. ყურძნის საჭყლეტ საუკეთესო ონჯაროებს ისტორიული არგვეთის თემში ამზადებდნენ.

ლიტ.: ივ. ჯავახიშვილი, მსმკი, 1964.
ე. ნ.

ოპალი - კვარცის ნაირსახეობა, ფერით თეთრი, მყარია და მბზინვარე. მოიპოვებოდა როგორც აზიაში, ისე ევროპაში. ანტიკური ხანის საქართველოში გემმების საკეთებლად გამოუყენებიათ.

ლიტ.: ვ. ზუხბაია, ქვის კულტურა საქართველოში, 1965.
ე. ნ.

ორგანი - ძალებიანი საკრავი, რომლის თანხლებით სრულდებოდა ფსალმუნები და საგალობლები.

ორგო - 1. მთლიანი ხის ბადიმი. (იხ.) 2. ხის, ქვის ან თუნუქის გობისებური ნივთი, რომელსაც სამეურნეო ნაგებობების ბოძებს ახურავენ ზემოდან, რათა ბოძებზე აყოლით მღრღნელებმა ვერ შეაღწიონ ნაგებობაში.

ე.ნ.

ორთაყვირი - ტივის სამართავი გრძელი ხე, ნიჩაბივით პირი აქვს.

ორთითი - კალოზე ძნის ასაწეწი ხის იარაღი, ორთითი ითლებოდა დგნალის // ფოხვის (თუშეთი), თხილის (ქსნის ხეობა) ხისგან, აქვს ტარი და თითები (ფშავ. ხევს). თითებს, ცეცხლის ალზე მოტუსავდნენ, ხმარებაში, გამძლე რომ ყოფილიყო.

გ. გ.

ორთომელი (თბ.) - სპილენძისა და ხისგან დამზადებული სასმური.

ორთოხი - მიწის დასამუშავებელი იარაღი, რომელსაც ერთი ფართო პირი მიწის დასამუშავებლად ჰქონდა განკუთვნილი, მეორე კი, უფრო ვიწრო და ძლიერი, ყამირისთვის. ასეთი თოხები გამოიყენებოდა ახლად გატეხილი ახოს დასამუშავებლად, როცა მიწაში ჯერ კიდევ იყო დარჩენილი ხეთა ფესვები და მათ ამოძირკვას ვიწროპირიანი თოხი სჭირდებოდა. ასეთი ორმაგი სამუშაოს შესრულებისას ორთოხი ერთობ მისადაგებულ და მოხერხებულ იარაღად წარმოგვიდგება.

ე. ნ

ორკოპე//კოპე//ხრიკა//ხეპარა - მწარე კვახისგან დამზადებული ჭურჭელი, რომლითაც ჭურიდან ღვინოს იღებენ (იხ. ხრიკა).

ორომი - 1. ხის ოვალური, მრგვალი, ხონჩის მსგავსი ფიცარი, რომელზედაც აწყობდნენ თონეში ჩასაკრავ ცომის გუნდებს. ორომს იყენებდნენ ცომით სავსე ვარცლის გადასაფარებლად. იყო ფეხებიანი და უფეხო ორომები. 2. მჭადისა და პურის გასაპრტყელებელი, მრგვალი და სახელურიანი.

გ. გ.

ორპოტიკა - სანავე ჭოკი, რომლითაც მართავდნენ ნავს თავთხელ წყლებში.

ორღანო - 1. ზოგადად მუსიკალური ინსტრუმენტის აღმნიშვნელი ტერმინი; 2. საბერველიანი საკრავი.

ლიტ.: მ. შილაკაძე, დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსის თხზულების ერთი ადგილის გაგებისათვის. - ანალები, 1999, №2, გვ. 23-25; ივ. ჯავახიშვილი; ქართული მუსიკის ისტორიის ძირითადი საკითხები, თბ., 1938.
ც.კ.

ორშიმო - ჭურიდან ღვინის ამოსაღები ტარიანი ჭურჭელი. ორშიმოდ იყენებდნენ ბარდიან მცენარეს, ე.წ. მწარე კვახს (აყირო), რომელიც ითესება თესლით და ისხამს ოვალური ფორმის ნაყოფს. ზრდაში შესულ მცენარეს სჭირდება საყრდენები, რომ მასზე ავიდეს და ნაყოფი კარგად განვითარდეს. შემოდგომით დავარგებულ ნაყოფს მოწყვეტენ, გაახმობენ, გამოყრიან შიგნიდან კურკებს და გამოასუფთავებენ. შემდეგ მდუღარე წყალში გამოხარშავენ სიმწარე რომ დაუკარგონ, ამოუჭრიან სატარეს, გაუკეთებენ თხილის ტარს და ხმარობენ ღვინის ამოსაღებად. ორშიმო გავრცელებული იყო მთელ საქართველოში. ორშიმოს ტევადობა ზოგჯერ 6-7 ლიტრამდეც მიდიოდა, თუმცა ხელში მოსახმარად მოხერხებულია სამ და ოთხლიტრიანი ორშიმოები. საშუალოდ, ერთი მარნისათვის, რამდენიმე ორშიმო იყო საჭირო. ღვინის ამოსაღები, ღვინის გადასაღები, ამოსაწური, თხლის ამოსაღები და ა.შ. ორშიმო ადვილია დასამზადებლად, მოსახმარად მარჯვეა და ხმარებაში გამძლე. მეთუნეობით განთქმულ ცენტრებში თიხის ორშიმოებსაც ამზადებდნენ.

ე. ნ.

ორჩხომელი - საქართველოში გავრცელებული აფრიანი სათევზაო ხომალდი.

ორჩხუში - ჭურის სარეცხი ხელსაწყო სამეგრელოსა და გურიაში იგივე სარცხი//სარცხლი (იხ.), წარმოადგენს გრძელ სარზე დამაგრებულ ძმერხლის მაგრად შეკრულ კონას, ან სიმინდის ფუჩეჩს.

ორძირა - წყლის საზიდავი სპილენძის ჭურჭელი ხევსურეთში, ცილინდრული ფორმის ორმხრივ დახურული. აქვს დიდი და პატარა ნახვრეტი - ერთი წყლის ჩასასხმელად, მეორე - გადმოსასხმელად. ორძირას ხევსური ქალები თოკებით მხრებზე იკიდებდნენ. ასეთი ტიპის წყლის საზიდ ჭურჭელს რაჭაში „სადგომელი“ ჰქვია, ხოლო სვანეთში „ოხარი“//“ვოხარი“.

ლიტ.: მ. ხაზარაძე, ქართული ხალხური.... 1988.
ე. ნ.

ორხელა - 1. სახვნელი იარაღი. შედგებოდა: მხრის, ქუსლის, ორხლის, კოკოშის, სახნისისა და საკვეთლისაგან. მხარი წარმოადგენდა მოხრილ ხეს. ჰქონდა ნაჩვრეტი, რომელშიც საკვეთელი იყო ჩამაგრებული. მხარს წინ ძირიდან ამოეკვროდა კოკოშა, რომლის საშუალებით შესაძლებელი იყო ხვნის სიღრმის რეგულირება. თუ სახნავი ნიადაგი გამოგვალული იყო, ორხელის მოკიდება რომ გაადვილებოდათ, კოკოშას მოხსნიდნენ. თუ ნიადაგი რბილი იყო, იმისათვის, რომ ორხელა ნიადაგში ზომაზე მეტად ღრმად არ წასულიყო, კოკოშას გაუკეთებდნენ. ქუსლა ფორმით დიდ სოლს წარმოადგენდა, რომელიც საშვრიეთი მთავრდებოდა. საშვრიეზე სახნისი წამოიცმოდა. ორხელა წარმოადგენდა სამი შტოსაგან შედგენილ ერთიან ხის ტოტს, რომელიც ტანით ჩასმული იყო ქუსლში. გამწევი ძალის შებმა ორხელაში კვანტების ან ღვედის საშუალებით ხდებოდა. ორხელაში, ჩვეულებრივ, 4-5 უღელი გამწევი ძალა იბმოდა. მუშახელს შეადგენდა გუთნისდედა და 2-3 მეხრე.

ორხელა განსაკუთრებით მთის წინა ზოლის მეურნეობისათვის იყო დამახასიათებელი. ორხელას პარალელურად ამ ზოლში გავრცელებული იყო დიდი გუთანიც, რომელიც უმთავრესად საანეულო ხვნისათვის გამოიყენებოდა.რაც შეეხება ორხელას, იგი წარმოადგენდა ძირითად სახვნელ იარაღს საგაზაფხულო და საშემოდგომო ხვნის დროს. ორხელას ქართლის ბარში აოშვის და იშვიათად საგაზაფხულო ხვნის დროს იყენებდნენ.

როგორც მთისწინა ზოლში, ისე ბარში ორხელათი მუშაობის დროს მიმართავდნენ კოლექტიური შრომის ფორმას მოდგამს, რომელიც 12-13 დღეს გრძელდებოდა. ორხელას მოდგამისათვის დამახასიათებელი იყო ხვნის ნორმირებული სისტემა, მეტ-ნაკლებად დიფერენცირებული (შდრ. მოდგამი). ორხელას ტიპის სახვნელი იარაღი ცნობილი ყოფილა ძვ. წ. I ათასწლეულიდან.

ლიტ.: გ. ჯალაბაძე. აღმოსავლეთ საქართველოს სამიწათმოქმედო იარაღის ისტორიიდან, თბ., 1960.
თ.გ.

ორხელი - ჯამისებური, ხის ორტარიანი მარნის იარაღი, რომელიციხმარებოდა ჭურიდან ნარჩენი ღვინის, მთხლისა და ნარეცხი წყლის ამოსაღებად. ორხელი არის თიხისა და ლითონისა. ყველაზე მეტად ლითონის ორხელია გავრცელებული. ორხელი ჯამისებურადაა მოყვანილი და მისადაგებულია ჭურის ძირის ფორმას, რათა მაქსიმალურად მოხერხებულად ამოიღოს ძროში ჩარჩენილი სითხე. იარაღს აქეთ-იქით

ასხია პატარა ყურები, რომლებშიც ამოებმება ერთ ტარზე შებმული ორი თოკი. მეორე ტარის თოკი ამოეცმება ძროში. სითხის ამოღებისას, ძროში ამობმულ ტარს ასწევენ, ორხელი დაყირავდება და ამოხაპავს სითხეს, მეღვინე მეორე ტარით გაასწორებს, გავსებულ ჭურჭელს ჭურიდან ამოიტანს და გადააქცევს.

ე. ნ.

ორხოვა (თბ.) - ორპირად ნაქსოვი ხაოიანი ხალიჩა.

ოსირო (რაჭ.) - ჭურის სამშრალებელი, ძროში დარჩენილი წყლის ამოსაწმენდი, გრძელ ჯოხზე შებმული სუფთა ნაჭერი.

ოფიჭა (იმერ.) - არყის ტოტებისაგან შეკრული კონა, რომლითაც რეცხავენ ჭურს, საცხის თავისებური ტიპი, ბლის კანისაგან დამზადებულ სარეცხსაც იმერეთის ზოგ რეგიონში ოფიჭას უწოდებენ.

ოფურჩე - ჩალის შესანახი, ნახევრად ღია ნაგებობა სამეგრელოში.

ლიტ.: ს. მაკალათია, სამეგრელოს ისტორია, 2007.

ოქრომკედი - ერთგვარი ხარისხის ძაფი, რომლითაც იქსოვებოდა ტანსაცმლის სამშვენისები. ამზადებდნენ ყაზაზები (იხ). ოქრომკედი ძირითადად ორი სახისა იყო - აბრეშუმისა და ბამბის ძაფის. არსებობდა ვერცხლის, თითბრისა და სპილენძის ოქრომკედიც. ოქრომკედის დამზადებისას მეტალის ნაქლიბში ატარებდნენ ძაფს, შემდეგ კი ოქროს ვარაყში ამოავლებდნენ. ოქრომკედით ირთვებოდა ახალუხები, ჩაფარიშები, ბუზმენტები და სხვ.

ქართულ წერილობით წყაროებში მოხსენიებულ ტერმინს - „ოქრონემსულს“ - მოგვიანო ხანის ძეგლებში „ოქრომკედით ნაკერი“ შეესატყვისება. ოქრომკედით მძიმედ ნაკერი ან ნაქსოვი ფარჩის აღსანიშნავად იხმარებოდა აგრეთვე ტერმინები „დიბა“ და „ადიმი“. საინგილოში ოქრომკედით ნაქარგს - „ზარბაბს“ უწოდებენ. ოქრომკედით ქარგვის ძველი ქართული ტრადიციები (მდიდარი ორნამენტი, მხატვრული სიმბოლიკა, სიუჟეტური კომპოზიცია, შესრულების მანერა) კარგად იყო შემონახული XIX ს. ქართულ ეთნოგრაფიულ ყოფაში. ქარგავდნენ უმთავრესად ხავერდზე, ატლასზე და სხვ. ძვირფას ქსოვილებზე ოქრომკედით ნაქარგ სახეებში ხშირად ურთავდნენ მარგალიტს, ფერად მძივებსა და ზოგჯერ პატიოსან თვლებსაც. ოქრომკედით ნაქარგობა ძველთაგანვე საექსპორტო საგანი იყო. XIX ს. დამდეგს ირანსა და ოსმალეთში გატანილი ქართული ოქრომკედული ნაქარგობა საუკეთესო ნახელავად ითვლებოდა მთელ აზიაში და ყველაზე ძვირად ფასობდა. ოქრომკედით ნაქარგობის მთავარი მოტივებია უმთავრესად ნაყოფიერებასთან დაკავშირებული მცენარეული ორნამენტი (ვაზის ფოთლები და მტევნები, ხორბლის თავთავები და სხვ.), ანთროპომორფული და ზოომორფული გამოსახულებანი. ოქრომკედით ნაქარგობის უბრწყინვალეს ნიმუშებს წარმოადგენენ ქართული დაფარნები.

ლიტ.: მსხში ტ. II, ნაწ. II 1982. შ. მესხია, საისტორიო ძიებანი, ტ. I 1982.
მ. ბ.

ოქრომჭედელი - ძვირფასი ლითონებისა და ქვებისაგან სამკაულებისა და სხვა ნივთების მკეთებელი ოსტატი. ლეგენდები ოქრომჭედლების შესახებ ცნობილია საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში. ყველა შემთხვევაში ოქრომჭედლის პიროვნება უღრმესი არქაიკის შემცველ მოვლენებთან კონტექსტში ვლინდება. სარიტუალო სიმღერაში ოქრომჭედლის საქმიანობის ასახვა პირველად მესხეთ-ჯავახეთში გვხვდება. სიმღერა სრულდება დიდმარხვის დადგომის წინ, ერის კვირა ღამეს, ბერიკაობის დროს. კალოზე ფერხულს დააბამდნენ. ქალი თუ კაცი, მოხუცი თუ ახალგაზრდა, მკლავებს გადააჭდობდნენ და იწყებდნენ წრიულად საფერხულო სვლას. იმღერდნენ „მუხა ძონწილას“, სიმღერას იწყებდა ოთხი კაცი წრის ერთი ბოლოდან, მეორე ოთხეული იმეორებდა:

„პირველად ღმერთი ვახსენოთ და მერე ყოვლადწმინდაო!“
„მუხის ნადგომსა შენ ბიჭო, მამლი მუხასაო,
ჩიტის ნალი მიშოვნია, ჩემო მჭედელოო,
მჭედელო, მჭედელო, ჩემო მჭედელოო!
ერთი გუთანი გამიკეთე ჩემო მჭედელოო!
რითა და რითა, შენ ბიჭო, მამლი მუხასაო!
რაც რო იმას გადარჩება, ჩემო მჭედელოო!
ერთი სახნისიც გამიკეთე, ჩემო მჭედელოო!
რა რო იმას გადარჩება, ჩემო მჭედელოო!
ერთი ჩეკიც გამიკეთე ჩემო მჭედელოო!
რაც რო იმას გადარჩება ჩემო მჭედელოო!
ერთი თოხიც გამიკეთე, ჩემო მჭედელოო!
მჭედელო, ჩემო მჭედელო, ოქროს მჭედელოო!

აღნიშნულ საფერხულო სიმღერაში ოქრომჭედლობა თითქოს უფრო ძველ დარგად გამოიყურება, ვიდრე მჭედლობა. ამ მხრივ საგულისხმოა ამირანის თქმულების ერთ-ერთი რაჭული ვარიანტი, რომელიც „შუბლმზიანი“ ამირანის მამად ოქრომჭედელს ასახელებს. არქეოლოგიური და ისტორიული მონაცემები მიუთითებენ, რომ ოქრომჭედელთა შორის ეთნოგრაფიულ სინამდვილეში შემორჩენილი სპეციალიზაცია ძველთაგანვე უნდა მომდინარეობდეს: ოქრომჭედელი, ვერცხლის მუშაკი, მინანქრის ოსტატი, ამ უკანასკნელთან დაკავშირებულია სირმის ოსტატიც (სირმა ტიხრული მინანქრის აუცილებელი ელემენტია) და ოქრომქანდაკებელი. საინტერესოა ახალციხეში დამკვიდრებული ოქრომჭედელთა აღმნიშვნელი ტერმინები: 1. „ჩივთიხი“ - ჩივთის საქმის ოსტატი, ანუ ვერცხლის ფილიგრანის ოსტატი. „ჩივთი“ არის პატარა მსხვილბოლოებიანი პინცეტი, რომლითაც ხელოსანი სახეების მიხედვით აწყობს გრეხილს. ტერმინი „ჩივთიხ“-იც პინცეტის დასახელებიდან მოდის. 2. „ყვინჩა“ - თითბერსა და სპილენძზე მომუშავე ოსტატი. 3. „ხალფა“ - ქვეოსტატი. „ჩივთის“ ხელოსნებს ჰქონდათ ალბომები ორნამენტის ნიმუშებით, რის მიხედვითაც შემკვეთს შეეძლო შეერჩია ნივთის სასურველი მოყვანილობა და ორნამენტის სახე. არსებობდა ოქრომჭედელთა პროფესიული გაერთიანებები, როგორც თბილისში, ისე ახალციხეში. პროფესიული გაერთიანება „ასნაფი“, რომელიც ახალციხეში არსებობდა, ორგანიზაციასაც წარმოადგენდა, სადაც ახალი ხელოსნის სწავლება-ჩამოყალიბება ხდებოდა. „ჩივთის“ ოსტატი იყვანდა მოსწავლეს და გარკვეული საფასურის ფასად ხუთი წლის განმავლობაში ხელობას ასწავლიდა. ოსტატსა და მოსწავლეს შორის გარკვეული უფლება-ვალდებულებები არსებობდა, რომელთაც მკაცრად იცავდა ორივე მხარე. საწყის ეტაპზე მოსწავლე ხელოსანსა და მის ოჯახს ემსახურებოდა, შემდეგ გადიოდა სახელოსნოში, სადაც ხელობას სწავლობდა და „ხალფად“, ქვეოსტატად იქცეოდა, ხუთი წლის შემდეგ კი ოსტატი ხდებოდა. „ყვინჩების“ სწავლის პერიოდი სამი წელი იყო. ოქრომჭედელთა სამოქმედო ასპარეზი მრავალმხრივია: საოჯახო საჭიროებისათვის განკუთვნილი ნივთების გაკეთება და შევერცხლვა, საბრძოლო იარაღისა და ცხენის შეკაზმულობის შემკობა, საკულტო დანიშნულების საგანთა და მრავალსახოვან სამკაულთა (კაცისა და ქალის შემკულობის) დამზადება და სხვა.

მ.ბ.

ოქრომჭედლობა - ოქრომჭედლობას საფუძველი ეყრება მელითონეობის უძველეს პერიოდში, რითაც ასე გამოირჩეოდნენ ჩვენი უძველესი წინაპრები - მოსინიკები, მოსხები, ტიბარენები, ხალიბები და თუბალები. ამ უკანასკნელს ბიბლიაში რვალის მჭედლის პრიორიტეტი აქვს მიკუთვნებული. ურარტუს მეფე არგიშთს, დიაოხში ლაშქრობისას (ძვ. წ. VIII ს.), ნადავლად აუღია 41 მინა ოქრო (დაახლ. 20 კგ.), 37 მინა ვერცხლი და ათი ათასი მინა სპილენძი, რაც იმის მანიშნებელია, რომ ადრეკლასობრივ საქართველოს ტერიტორიაზე ამ მეტალების მოპოვებისა და დამუშავების მაღალი კულტურა არსებულა. ამას დავუმატებდით არგონავტების დაინტერესებას ოქროს საწმისით და მიწის დასამუშავებელ სახნისს, სპილენძის ჩლიქებიანი ხარებით - როგორც უმკვეთრეს საბუთს ძველი კოლხეთის წარმატებული მელითონეობისა. ოქრომჭედლობა, როგორც ლითონის დამუშავების დახვეწილი ხელოვნება, შესანიშნავად გამომზეურდა საქართველოს არქეოლოგიურ ძეგლებში, რომლებმაც ცხადი გახადეს სამკაულის განვითარების სახელოვანი გზა და აგრეთვე დაადასტურეს საზოგადოების მაღალი ფენის არსებობა, რომელთა ესთეტიკური მოთხოვნილებების გათვალისწინებითაც დაუმზადებიათ ისინი.

სამკაული ადამიანის ცხოვრების თანმდევი ატრიბუტია და ისეთივე ძველია, როგორც თავად ადამიანი, თუმცა ვერავინ განსაზღვრის იმ დროს, როცა უბრალო საგანი პირველად აიღო მან და თავისი მოთხოვნილების დაკმაყოფილების მიზნით მუდმივ სამშვენისად გაიხადა.

ოქრომჭედლობის ისტორია ფაქტობრივად, ესაა სამკაულის განვითარების ისტორია და ბრინჯაოს ხანაში უკვე გამობრწყინდა ამ დარგის უმნიშვნელოვანესი ნიმუშები: გულსაკიდები, საყურეები, ყელსაბამები, დიადემები, ბეჭდები. სამკაულმა იმთავითვე განსხვავებული სახე მიიღო, ერთი იყო წმინდა ესთეტიკური, მეორე - ძალაუფლების (სამეფო გვირგვინი, სკიპტრა, ტიარა) და მესამე - რელიგიური დანიშნულების (ამულეტი, ავგაროზი, ჯვარი) აღმნიშვნელი.

საქართველოში ოქრომჭედლობას აღმავალი ხასიათი მიეცა ძვ.წ. II ათასწლეულში, რომლის უბრწყინვალესი ნიმუშია საყოველთაოდ ცნობილი თრიალეთური კულტურის ვერცხლისა და ოქროს ნივთები. რომლებშიაც ამოვლენილია განვითარებული ოქრომჭედლობის ყველა ხერხი: გავარსი, გრანულაცია, მორჩილვა, გრეხილი, დაფანჯვრა, ღრუსივრციანი ნივთების დამზადება (ერთ-ერთი რთული ეტაპი ნებისმიერი დროის ოქრომჭედლობისა), თვლებით ინკრუსტაცია. ამ რიგის უბრწყინვალესი ნიმუშია თრიალეთში აღმოჩენილი ერთ-ერთი უძველესი გავარსიანი, ოქროს ყელსაბამი - სარდიონისა და აქატის დაზოლილი ქვებით. საინტერესოა, რომ სხვადასხვა ზომის ღრუსივრციანი ოქროს მძივები, უბადლო ტექნიკითაა დამუშავებული და დახვეწილი ხელოვნებითაა გაწყობილი. ეს ნივთი, მისი დროის სხვა მასალასთან ერთად, საფუძველს უყრის ქართული ოქრომჭედლობის აღმავლობას, რაც განსაკუთრებით გაძლიერდა ძვ.წ. II ათასწლელში და გამოიხატა თრიალეთის ორი - ვერცხლისა და ოქროს თასების დამზადებაში. დღემდე ამ ნივთების შესახებ, რომლებიც საქართველოს ეროვნული მუზეუმის ოქროს ფონდის უნიკუმებს წარმოადგენს, უამრავი მეცნიერული თუ საცნობარი ხასიათის მასალებია გამოქვეყნებული, მაგრამ მათ მიმართ გამოჩენილი ინტერესი არათუ იკლებს, უფრო მეტად იზრდება და ეს თასები იმსხურებს ასეთ ყურადღებას არა მხოლოდ მათი მაღალმხატვრული ესთეტიკური ღირებულებების გამო, არამედ რელიგიურ-სიუჟეტური მოტივებითაც, განსაკუთრებით ეს ეხება ვერცხლის თასს, რომელზედაც გამოსახულია ნიღბებიანი სატომო ღვთაებანი. ეს ეპოქა ინახავს ქართველური მოდგმის ტომთა საიუველირო ხელოვნების უმაღლეს დონეს. ფაქტობრივად, უძველესი ცნობები კავკასიის, როგორც მელითონეობის დიდი კულტურის მქონე მხარის შესახებ, ამ მასალებითაც დასტურდება, თუმცა ეს ტრადიცია თუ II ათასწლეულის ბოლოს ოდნავ სუსტდება, I ათასწლეულში უკვე მთელი სიძლიერით იფურჩქნება, მაშინ როცა საფუძველი ეყრება ქართული სახელმწიფოს წარმოშობას.

ოქრომჭედლობის უხვი მასალები მიკვლეულ იქნა ფარცხანაყანევში, ყაზბეგში, ჭუბურხინჯში, ცხინვალში, მაგრამ თავისი კლასიკური სახით მან გამოანათა ვანისა და საირხის არქეოლოგიურ მასალებში, საიდანაც ათეული წლების განმავლობაში განუწყვეტელ ნაკადად მოედინება საოქრომჭედლო ნაკეთობათა შედევრები.

ასეთ ნაკეთობათა რიგს მიეკუთვნება ძვ.წ. Vს. დიდემა ოქროსავე სასაფეთქლეებით, რომელიც წარჩინებული ადამიანის შემამკობელი უნდა ყოფილიყო. დიადემათა ასეთი ტიპი თავისი სხივანა სასაფეთქლეებით, ყველაზე დახვეწილი ფორმით საქართველოშია წარმოდგენილი, რაც იმის მაუწყებელია, რომ იგი ადგილობრივი ოქრომჭედლობის სკოლის კუთვნილებაა. ამავე ეპოქის მშვენებას წარმოადგენს ვერძისთავიანი სამაჯურები, სხივანა საყურეები და ოქროსავე ყელსაბამი ფრინველების გამოსახულებით. ყველა ეს ნივთი უმაღლესი ოსტატობის ნიმუშია, განსაკუთრებული ოსტატობითაა შესრულებული ყელსაბამის ფრინველთა პატარა ფიგურები, რომლებთაც პაწაწინა თვალების მაგივრად ჩასმული აქვთ ცისფერი პასტის ინკრუსტირებული ნაწილები. რაც შეეხება ვერძისთავიან სამაჯურებს, ისინი აქემენიდური ხანის ნიმუშებთან იჩენენ მსგავსებას, რაც სხვა ამ რიგის მასალასთან ერთად მოწმობს, რომ საქართველოს საიუველირო ხელოვნება იცნობდა როგორც აღმოსავლურ, ისე დასავლურ ოქრომჭედლობის მიღწევებს და მათ იყენებდა თავისი ნაციონალური და თვითმყოფადი სტილის ჩამოყალიბებისათვის.

საოქრომჭედლო იარაღები
და ოქრომჭედლობის ტიპური
ნიმუშები საქართველოში

საგულისხმოა, რომ როგორც ვანში, ასევე საირხეში ოქროს ნივთებთან ერთად, აღმოჩენილია საოქრომჭედლო იარაღები და ოქროს დასამუშავებლად გამზადებული ფირფიტები, რაც უშუალოდ მიუთითებს ადგილობრივი ხელოსნური პროცესის შესახებ.

მსოფლიო ოქრომჭედლობის შედევრადაა მიჩნეული ასევე ვანში აღმოჩენილი ყელსაბამად ასხმული 31 ოქროს კუ, რომელთაგან ერთი დიდია, დანარჩენი 30 კი პატარა. თითოეული კუ წვრილი გავარსის ორნამენტითაა შემკული, თვალებად ინკრუსტრირებული პასტები აქვს ჩასმული. ისინი ზოგადად თავისი ფორმით საუკეთესოდ გამოხატავენ ამ უწყინარ ცხოველთა მშვიდ ხასიათს.

საგულისხმოა, რომ ვანის აღმოჩენებს ეთანადება და ეთანხმება ზემო იმერეთში - საჩხერეში, მოდინახეზე და განსაკუთრებით საირხეში აღმოჩენილი ოქროს ბრწყინვალე ნიმუშები, ეს მასალები თავისი მხატვრული გადაწყვეტითა და ტექნიკური ნიშნით ადგილობრივი ოქრომჭედლობის ნაწარმად წარმოგვიდგება და ზოგიერთ სკეპტიკოსს, ვისაც ჯერ კიდევ არ სურს ოქრომრავალი კოლხეთის ხელოსანთა ინდივიდუალურობა ირწმუნოს, საწინააღმდეგოს მტკიცებისათვის არგუმენტს აღარ უტოვებს. იბერიასა და კოლხეთის გამყოფ ზოლზე მყოფი საირხისათვის, რომელთაც საკმაოდ ასცდა ბერძნული კოლონიების გავლენა, საიუველირო ხელოვნებაში გამომუშავებული აქვს თავისი თვითმყოფადი სტილი, რომელიც გვერდს უმშვენებს ვანის მასალებს და ორივენი ერთად ქართული ოქრომჭედლობის ავტონომიურობას წარმოაჩენს.

ქართული ოქრომჭედლობის მიღწევას წარმოადგენს ე.წ. ფარაკიანი საბეჭდავები, რომლებიც სათავეს, მართალია, საბერძნეთში იღებს მაგრამ მისი ქართული მინაბაძები ერთობ ოსტატურად არის შესრულებული, ასეთი ბეჭდები გამოიყნებოდა წარჩინებულობის ნიშნად, რომელიც ფართოდ გავრცელდა ძვ.წ. V-IVს-ში. ის იხმარებოდა ასევე საბეჭდავად, მათ ფარაკებზე ამოტვიფრული იყო რელიგიური შეხედულებით ნასაზრდოები ფიგურები. ოქრომჭედლობის ოსტატობა სრულიადაა განსახიერებული ახალგორის რაიონის სოფ. საძეგურში აღმოჩენილ წყვილ სასაფეთქლე საკიდებში, რომელიც ძვ. წ. IVს-ით თარიღდება. ესაა ძველი ქართული ოქრომჭედლობის შესანიშნავი ნიმუში, რომელიც სიუჟეტური თვალსაზრისით აქემენიდური ხელოვნების შტრიხებს ატარებს, მაგრამ ხელობის თვალსაზრისით პირწმინდად ქართული ნახელავია.

ქართულ ოქრომჭედლობაში ელინისტურმა კულტურამ მოიტანა ნაკეთობათა ფერადი ქვებით შემკობის წესი.

ოქრომჭედლობაში ახალი ეტაპი დადგა გვიანანტიკურ ხანაში. ეს იყო პოლიქრომული სამკაულის გავრცელება, რომელთა საუცხოო ნიმუშები აღმოჩნდა მცხეთაში. მცხეთაში აღმოჩენილი ოქრომჭედლობის ნიმუშები თავისი მხატვრულ-ესთეტიკური ღირსებით თავისუფლად იმკვიდრებენ ადგილს მსოფლიო საიუველირო ხელოვნების უბრწყინვალეს ნიმუშთა შორის.

ქართულმა ოქრომჭედლობამ დიდი წარმატება მოიპოვა ჭედურობასა და მინანქარის დამუშავებაში. ჭედურობის უდიდესი ხელოვნება განსაკუთრებით გამოიკვეთა განვთარებული ფეოდალიზმის ეპოქის ისეთ აღიარებულ ხელოვანთა შემოქმედებაში, როგორებიც იყვნენ ბექა და ბეშქენ ოპიზარები.

ოქრომჭედლობა მთელი სისრულით გამომჟღავნდა საბრძოლო იარაღებში, რომლებიც თავდაცვითი და თავდასასხმელი ფუნქციის გარდა, ადამიანის სამშვენისის მოვალეობასაც ასრულებდა. ამ დარგში კავკასიური იარაღი უაღრესად დიდი დახვეწილობითა და იმ დონის ორიგინალობით გამოირჩევა, რომ მისი აღრევა მსოფლიოს ნებისმიერ იარაღებში ფაქტობრივად შეუძლებელია. ოქრომჭედლობის დახვეწილი ოსტატობა გამოვლინდა ხმალ-ხანჯლებისა და თოფ-დამბაჩების მორთულობაში, რომელშიაც გამოყენებულია ოქრომჭედლობის ყველა ხერხი. როგორც ცნობილია კავკასიის ეთნიკურად ჭრელი მოსახლეობა გამუდმებულად იმყოფებოდა საბრძოლო მდგომარეობაში, ამიტომ იარაღის მიმართ დამოკიდებულებამ აქ იმდენად მძაფრი ხასიათი შეიძინა, რომ იგი ფაქტობრივად მუდმივ სატარებელ საგნად იქცა. იგი ადამიანის მენტალურობის მაჩვენებელადაც იქცა და მისი ესთეტურად მაღალი დონე ამ ვითარებამაც განაპირობა. კავკასიის ხალხთა ისტორია იარაღისადმი ფანატიკური სიყვარულის მრავალ მაგალითს იცნობს და ეს არცაა გასაკვირი, რადგან პრაქტიკულმა საჭიროებამ, დროთა განმავლობაში მის არსებობაში ჩადო გენეტიკური კოდი იარაღის დაუშრეტელი სიყვარულისა.

სწორედ ამ ვითარებამ განაპირობა იარაღ-საჭურვლის უმნიშვნელოვანესი ცენტრების გაჩენა კავკასიაში, რომელთაგან თბილისი ყველაზე სახელოვანი იყო. თბილისური იარაღ-საჭურვლის სამჭედლო სახელოსნოები აქ რამდნიმე ქუჩას მოიცავდა, სადაც ერთმანეთს ერწყმოდა კულტურის სხვადასხვა ელემენტი და იკვრებოდა ერთი დიდი მდინარება თბილისური ხელობისა. საინტერესოა, რომ იარაღის წარმოებაში მუდამ შეინიშნება ხელოსნური მეტოქეობის ელემენტები როგორც მტკიცე ფოლადის გამოდნობის, ასევე გერეგნული შემკულობის თვალსაზრისით, რისი შედეგიც იყო სახელგანთქმული ოსტატების დაწინაურება. თბილისის გარდა ოქრომჭედლობის მნიშვნელოვან ცენტრს წარმოადგენდა: ქუთაისი, ახალციხე, სენაკი, ზუგდიდი, თელავი, სიღნაღი და სხვ.

ლიტ.: ი. გაგოშიძე, ქართველი ქალის სამკაული, 1981. ლ. სოსელია, ოქრომჭედლობის შესწავლისათვის მესხეთში, კრ. მესხეთ-ჯავახეთი, 1971. შ. ამირანაშვილი, ბექა ოპიზარი, 1956.
ე. ნ.

ოქსინო - ძვირფასი ქსოვილის სახეობა. საბას განმარტებით, ოქსინო არის ოქროქსოვილი ხავერდი, ივ. ჯავახიშვილის განმარტებით, ოქსინო ოქრონემსულით მოქარგული ქსოვილია, რომელიც ძვირფას, საპატიო მისართმეველ-საჩუქარს წარმოადგენდა.

ლიტ.: ივ. ჯავახიშვილი, მქმკი. 1962.
ე. ნ.

ოყა - წონის ერთეული, უდრიდა სამ გირვანქას ანუ 1200 გრამს.

ოჩვეჩვე (სამეგ.) - ყველის საწური, გულამოღებული ხის გრძელი ჭურჭელი.

ოჩხარი - 1. აღმოსავლეთ საქართველოს მთაში გავრცელებული ჩვეულება - დაზარალებული მეცხვარის დახმარება. დაზარალებული მეცხვარე მართავდა სადილს, რომელზედაც მოწვეული სტუმრები ასაჩუქრებდნენ, შეეწეოდნენ იმდენი ცხვრით, ვისაც რამდენი შეეძლო. 2. ხელმოკლე (ჩვეულებრივ, რაიმე უბედური შემთხვევის გამო დაზარალებული) კაცის კოლექტიური დახმარება საქონლით, მარცვლეულით, ფულით. ეს გარკვეული წესის შესრულებასთან იყო დაკავშირებული. გაჭირვებული კაცი არაყს გამოხდიდა და მეზობელ სოფელს მიაშურებდა. იქ შედარებით შეძლებულ ოჯახში გამართავდა წვეულებას. ოჯახის უფროსი მოიხმობდა თანასოფლელებს. აცნობებდა მათ, რომ მის ოჯახში იმართებოდა ოჩხარი. თავს მოიყრიდნენ გლეხები, რომელთაც შესაძლებლობა ჰქონდათ რითიმე დახმარებოდნენ გაჭირვებულს. წვეულების დროს ყოველი მათგანი დახმარებას ჰპირდებოდა, რითაც შეეძლო: ზოგი საქონლით, ზოგი ხორბლით, „ვისაც რა მოჭარბდებოდა“. მეორე დღეს ოჩხარის მომწყობი თვითონ ჩამოივლიდა სოფელს და შეაგროვებდა დანაპირების მიხედვით. 3. შრომითი დახმარება გასამრჯელოს გარეშე, სამუშაოს პატრონის მიწვევით, გულუხვად გამასპინძლებით. ანალოგიური ფორმაა ნადი. 4. მეზობლების მიერ გაჭირვებული ოჯახის შრომითი დახმარება. შრომის ორგანიზაციის ანალოგიური ფორმაა: სამადლოდ დახმარება (ერწო-თიანეთი), შებრალებით შველა (მთიულეთი), შემწეობა (გურია,) შენწოობა (სამეგრელო), სანიჭარი (მესხეთი). 5. საერთო ხარჯით გამართული ნადიმი, ლხინი, ჩვეულებრივ შემოდგომაზე, როდესაც ჭირნახულს დააბინავებდნენ. 6. მასობრივი ნადირობის შემდეგ მოწყობილი საერთო სასოფლო ლხინი (რაჭა).

ლიტ.: ზ. ბილანიშვილი, ოჩხარი, კრ. ძველი საქართველო ტ.II 1913. Геладзе Т. Формы коллективного труда в зеледелии Восточной Грузии, 1987.
თ. გ

ოჩხი - მდინარეში ქვებით მოზღუდული ადგილი თევზთა საჭერად. გავრცელებული იყო აღმოსავლეთ საქართველოში. „ოჩხი თევზთ საბუნაგო“ - საბა. წყალში ორმოს ამოთხრიდნენ, მერე ამოაშენებდნენ მრგვალ, ორპირ კედელს, ოჩხში შესული თევზი უკან ვერ გამოდიოდა და მას ხელით იჭერდნენ. ოჩხს დგამდნენ შემოდგომით, ზამთარში კი ხსნიდნენ. ოჩხები შენდებოდა გვარების მიხედვით, მდინარის გარკვეულ ადგილებში. ზოგიერთ ოჯახს ორასამდე ოჩხი ჰქონდა ჩადგმული.

ოჩხუჟი (იმერ.) - ჭურის სარეცხი//სარცხლი. შავი ბლის კანს დაჭრიან ოთხკუთხედად, ხის ტარზე მჭიდროდ წამოაცვამენ თავსა და ბოლოში და ხის კოტებით გაამგრებენ, რომ რეცხვის დროს ქერქები ერთმანეთზე მჭიდროდ იყოს მიტყუპული და არ დაიშალოს.

გ. გ.

ოწინარი - სიმძიმეთა ასაწევი ტექნიკური ხელსაწყო. საბას განმარტებით, „ძელი შემზადებული ადვილად დიდთა ქუათა ასაღებლად და მაღლა ოსტატისა თანა მისატანებლად“. ხშირად ჭასთანაც აკეთებენ წყლის ამოსაღებად.

ე. ნ.

ოჭიორა - 1. ბავშვის ფეხის ადგმისათვის დამხმარე ხელსაწყო, არის მოძრავიცა და უძრავიც. 2. რეცხვის დროს ჭურის თავის დასაცავი მოკლე ფიცარი, რომელსაც შუაში ნახვრეტი აქვს გაკეთებული და შიგ სარცხის ტარია გაყრილი. ჭურის რეცხვისას სარცხის ტარი ნახვრეტში მოძრაობს და თიხის ჭური დაცულია უცაბედი შემთხვევისაგან.

ლიტ.: ლ. ფრუიძე, მეღვინეობა საქართველოში. 1974.
ე. ნ.

ოხარი//ვოხარი - ცილინდრის ფორმის ფსკერჩადგმული წყლის ჭურჭელი. ფიჭვის ოხარში წყალი ცივად ინახებოდა და გემოც კარგი ჰქონდა. გამოიყენებოდა აღმ. საქართველოს მთიანეთში.

გ. გ.

პაიჭი//პაჭიჭი - საცვეთი. წვივის შესამოსელი. მზადდებოდა ტყავის და ქსოვილისაგან. ძირითადად მეცხვარე და მესაქონლე ხალხი ხმარობდა. ხევში პაიჭები ცხვრისა და თხის ტყავის მზადდებოდა, სვანეთში კი - ჯიხვისა და არჩვის ტყავისგან. ძველად ორი სახის პაიჭებს ხმარობდნენ. ერთ მათგანს სამუხლე პაჭიჭს უწოდებდნენ, ჩამცმელს მუხლებს ზემოთ სწვდებოდა და მას იყენებდნენ ზამთარში, მეორეს, უფრო მოკლეს, ახალგაზრდები იცვამდნენ. პაიჭებს ძირითადად ქალები ამზადებდნენ და მამაკაცის გარდა თავადაც ხმარობდნენ. ხევში ბოლო დრომდე შემორჩა ტრადიცია პატარძლის მიერ ახალი პაიჭების დამზადებისა მაზლისა და მამამთილისთვის, რასაც მონდომებით კერავდა და ამკობდა მცენარეთა სახეებით. პაიჭის შემკობაში ვლინდება ქალის ხელსაქმის ოსტატობა. პაიჭის წვივზე დასამაგრებლად ამზადებდნენ ჭრელი აბრეშუმის ზონრებს - ჩახსაკრავებს(იხ.), რომლებზედაც არცთუ იშვიათად სხვადასხვა სახის სახოტბო სიტყვები ან პატრონის სახელდება იყო ამოქარგული.

ნ.ჯ.

პალანი//ფალანი - ვირის კურტანი. შეკერილ ტილოში ჩაიყრებოდა ბზე ისე, რომ შუაში ჩაზნექილი ყოფილიყო და ტვირთი მოხერხებულად მოთავსებულიყო მასზე.

ნ. ჯ.

პალატი - შუაფეოდალურ ხანაში პალატი გაიგებოდა სასახლის, დიდი დარბაზის მნიშვნელობით, ქართულ წყაროებში არაერთგზის გვხვდება სამეფო პალატი. ეთნოგრაფიულ ყოფაში პალატი აღნიშნავს ოდა, სახლის პირველ სართულს, რომელიც აშენებულია ქვის კედლებით, პალატი წარმოადგენს მკვიდრად ნაშენ ნაგებობას, რომლის კუთხეები, ფანჯრები და კარებები ხშირად გამოყვანილია კარგად გათლილი ქვის ბლოკებით: პალატს იმერეთსა და ლეჩხუმში მეორე სართულად ადგას ოდა (იხ.).

ე. ნ.

პალდუმი//ფალდუმი - ვირის კურტნის „საძუე“ ვირის ბარკლებზეა მოდებული და გავის ირგვლივ მიუყვება. ორივე წვერი დამაგრებულია პალანზე (იხ.), კუკუხოზე. გარდიგარდმო გასდევს თასმა, მისი წვერები კი გავასთანაა დამაგრებული, რომ პალდუმი ქვემოთ არ ჩავარდეს და ფეხებს არ მოედოს.

ნ. ჯ.

პალუსტაკი (თბ.) - ქორწილის მესამე დღეს სუფრაზე მიიტანდნენ პალუსტაკს - ერთგვარ ნუგბარს, რომელიც დამზადებული იყო ფქვილის, თაფლისა და კარაქისგან, რაც იმის მანიშნებელი იყო, რომ ახლად შეუღლებულნი კმაყოფილნი არიან. პალუსტაკის ქორწილზე მიტანის წესი, სავარაუდოდ, მხოლოდ თბილისური ქორწილისათვის დამახასასიათებელი რიტუალი იყო.

გ. ა.

პანაღია - 1. მცირე ხატი ღმრთისმშობლისა, რომელსაც მღვდელმთავრები მკერდზე ატარებენ ნიშნად მწყემსმთავრული ღირსებისა. არსებობს აგრეთვე პანაღიები მაცხოვრის, წმ. სამების და სხვა წმინდანთა გამოსახულებით. 2. სეფისკვერი, რომლიდანაც პროსკომედიაზე ამოკვეთილ იქნა ნაწილი ღვთისმშობლის პატივსაცემად. სადღესასწაულო დღეებში მონასტრებში ლიტურგიის შემდეგ სრულდება პანაღიის ამაღლების წესი, როცა ღვთისმშობლის სეფისკვერი ტაძრიდან მონასტრის ძმათა მიერ გადაბრძანდება სატრაპეზოში, სადაც ტრაპეზის დასრულების შემდეგ მღვდელმსახური ლოცვითა და დიდებისმეტყველებით სეფისკვერს ხატების წინ აამაღლებს, რის შემდეგაც მას ყველა იგემებს. ეს წესი ტრაპეზზე მაცხოვრისა და დედაღმრთისა დასწრების ნიშნად სრულდება.

ლიტ.: საქართველოს ეკლესიის კალენდარი 2005. .2004.
ხ. ც.

პანდარი-ტახტი (ხევი) - ხის განიერი საწოლი. პანდარი „სამყოფლოში“ (ოჯახის საცხოვრებელი ოთახი) კედლის გასწვრივ კეთდებოდა. დამახასიათებელი იყო მრავალსულიანი ოჯახისთვის. პანდარის მოცულობა ოჯახის წევრთა შემადგენლობით განისაზღვრებოდა. საოჯახო თემში მცხოვრებ თითოეულ ძმას თუ ბიძაშვილს თავისი პანდარი ჰქონდა, რომელშიც მისი ცოლშვილი იძინებდა. პანდარს ახლდა ხის სასთუმალი, რომელიც ზედ დადებული ბალიშით, დაკეცილი ნაბდით ან „კვირტისგან“ ნაქსოვი საფენით,ტახტის აუცილებელი ნაწილი იყო. საგებლად ხმარობდნენ ნაბადს, დასახურად კი „გუდანურს“ ანუ საბანტყავს. პანდარზე მხოლოდ ახლად შეუღლებული ცოლ-ქმარი არ იძინებდა. მათთვის განკუთვნილი იყო ბოსლის გვერდზე გამოყოფილი ოთახი „საწვალაი“, რომლითაც სარგებლობდნენ ერთი წლის მანძილზე.

ლიტ.: ვ. ითონიშვილი, მოხევეების საოჯახო ყოფა, 1970.
ლ. ბ.

პარაპათი - სათრეველი თევზსაჭერი ბადე ლაზეთში, რომელსაც შუა ნაწილი ტომრისებურად აქვს გამოყვანილი.

პატრონტაში//სამასრე//სასწრალო - ვაზნების სატარებელი. ძირითადად ტყავისაგან მზადდებოდა და მხარიღლივ იკიდებოდა. პატრონტაშების ისტორია კაჟიანი თოფების ეპოქაში (XVI-XVII) იწყება, სავარაუდოდ იმ პერიოდიდან, როდესაც თითო გასროლა დენთი დოზირებულად ცალ-ცალკე ჭურჭელში თავსდებოდა. საინტერესოა ის ფაქტიც, რომ მხარიღლივ გადასაკიდებელი პატრონტაშები თანდათანობით კავკასიური კოსტიუმის, ჩოხის უცილობელ დეტალად იქცა და მკერდზე განთავსებული სამასრეების სახით მოგვევლინა. კავკასიაში, ჩოხის სამასრეებს XIX საუკუნის პირველ ნახევარშიც (ფისტონიანი თოფების პერიოდი) პრაქტიკული მნიშვნელობა ჰქონდა, ხოლო შემდგომ ხანებში წმინდა დეკორატიული ხასიათი შეიძინა.

მ. ქ.

პაყვა - მოკლე ფიცარი, რომელიც ნავის მკერდების ამოყვანისას იხმარება მოკლე ადგილებში.

პერანგი - კაცთა და ქალთა შიგნი, ზედა ტანზე ჩასაცმელი თეთრეული//ზედა საცვალი.

პერანგის ტოლი - ქვედა საცვალი (იხ. ნიფხავი). ანუკა ბატონიშვილის მზითვის წიგნში (1712 წ.) მოხსენიებულია „პერანგის ტოლი ფერადი ცხრა, დარაია ბაბთისა ცხრა და შეიდიშისა ცხრა“. უძველეს ქართულ ძეგლებში ნიფხავის სინონიმ ტერმინად ნახმარია „საბარკული“, „საწმერთული“ და „წვივსაცმელი“.

ე. ნ.

პინა//პინაკი (ძვ.) - ცაცხვის ხისგან გამოხოწილი ჯამისებური ჭურჭელი. „ძელის ჯამი“. იყო დიდი//თაფხა და პატარა პინები. დიდი პინები (მთიულეთი) „ნაღების მოსაყრელად“ გამოიყენებოდა. პინაში იცოდნენ ყველის „მოყველება“ (ქართლი). იყენებდნენ საწყაოდ (ფშავი), რვა კგ მარცვალი ჩადიოდა. პატარა პინებს კერძისათვის, კარაქისათვის, ნახევარ-ჩარექიან პინებს ღვინისა და ლუდის სასმისად გამოიყენებდნენ. გამოხოწილ პინებს მარცვალზე, ლობიოზე ჰყიდდნენ. „ერთ პინაზე ორი ჯამი მოდიოდა“.

ლიტ.: მ. ხაზარაძე, ქართული ხის ჭურჭელი. 1988.
გ. გ.

პირბადე//პირფადი//პირსაფარი - ქორწილის დროს პატარძლის პირსახის დამფარავი ქსოვილი. ამ მიზნით გამოყენებული იყო თხელი ქსოვილის ნაჭრები, ან მზა თავსაფრები, ზოგჯერ ბადისებურად ნაქსოვიც. ამ წესს XX საუკუნემდე საქართველოს მთიანეთის ბევრ კუთხეში მისდევდნენ. თუშეთში პატარძალი პირველად ნიშნობაში გამოჩნდებოდა, ქორწილის დროს იგი, პირჩამოფარებული, ცალკე ოთახში ელოდებოდა საქმროს მაყრებს. ეჯიბი მიჰგვრიდა ნეფეს და პატარძალი ეკლესიაში პირბადიანი მიჰყავდათ. საქორწინო რიტუალის ისეთი წესებიც, როგორიც იყო დედ-მამის ოჯახთან გამოთხოვება, ახალ ოჯახში მისვლა, კერის გარშემო სამჯერ შემოტარება, პირჩამოფარებულ პატარძალს უნდა შეესრულებინა. ფშავშიაც ასრულებდნენ ამ წესებს. საინგილოში არამარტო პატარძალი იყო ვალდებული, პირბადე ჰქონოდა, არამედ ნეფესაც სახე აბდით უნდა ჩამოებურა და თანაც მთელი ცერემონიალის დროს უმძრახად ყოფილიყო. პირბადის ტარება XIX საუკუნის ბოლოსა და XX საუკუნის დასაწყისში დროებითი აქტი იყო და მისი გამოყენება გვირგვინების ახდის წესთან ერთად მთავრდებოდა. ეს წესი გვიანფეოდალურ საქართველოშიც მოქმედებდა.

ლიტ.: გ. ბოჭორიძე, თუშეთი, 1993. ც. ბეზარაშვილი, ქალის სამოსელი აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში, 1974.
ც. ბ.

პიტაფიცარა - საცხოვრებელი სახლის ტიპი სამეგრელოში (იხ. გოდორა).

პოლოტიკი - რკინის ფირფიტა, რომელიც დაკრულია თავდასაცავ აბჯარზე - ჩაჩქანზე, ჯაჭვის პერანგზე ან ჯაჭვის შარვალზე, ბრძოლის დროს უკეთესი თავდაცვის მიზნით. „რკინის ფიცარი ბრძოლაში მკერდთა და ღლიათა დასაკრავი“. (საბა)

ლიტ.: სულხან-საბა, ლექსიკონი ქართული, ტ. I, 1991.
მ. ქ.

პოლორჭიკი//ხარატულა - ტიკის ნახვრეტში შედგმული ხის მრგვალი ნაჭერი, მასრა.

პური - ადამიანის უმნიშვნელოვანესი საკვები პროდუქტი. საქართველო ითვლება პურეული კულტურების მოშინაურების ერთ-ერთ უძველეს კერად. აღმ. საქართველოს ბარში შეიქმნა პურეული კულტურების მდიდარი ჯიშები და მასთან დაკავშირებულმა შრომის ორგანიზაციამ დახვეწილი ფორმა მიიღო, რაც ზოგადად ხელისშემწყობი გახდა იბერიის სახელმწიფოს აღმავლობისა. დასაფქვავ ხორბალს ჩვენში სულადს უწოდებდნენ, ხოლო დაფქვილს - ფქვილს. არსებობდა სხვადასხვა ხარისხისა და თვისებების ხორბალი, რომელთაგანაც ნაირ-ნაირი პური ცხვებოდა. პურის გამოსაცხობად, სადაც თონეც არის და ფურნეც, უფრო ხშირად ფურნეს ხმარობენ, თუმცა თონის პური უფრო უყვართ და საპატიოდაც ითვლება. ფურნეში ყველანაირი ჯიშის პური ცხვება. პურის მცხობელ ქალს თუ თონეში სახე ეწვის, ფურნეში გამოცხობისას, ამისგან დაზღვეულია. ამასთან ერთად, თონის პურს გამძლეობაც ნაკლები აქვს: სამი დღის მერე შრება, ფურნისა კი ერთი კვირა ძლებს. ფორმის მიხედვით პურები ცხვებოდა მრგვალი, გრძელი, ოთხკუთხედი, ადამიანისა და ცხოველის გამოსახულებით და გულიანი ნამცხვრები. დანიშნულების მიხედვით იყო რიტუალური, საოჯახო, სასტუმრო. რიტუალურს განეკუთვნება მიცვალებულის კულტთან დაკავშირებული, ღვთაებათა თაყვანსაცემად, ბუნების ძალთა აღორძინებასთან დაკავშირებით და სხვა რიგის ქადა-კვერები. პურის მრავალსახეობა დღესაც შეიძლება აღინუსხოს ეთნოგრაფიული მასალის მიხედვით. პურის სახეობებს სხვადასხვა ფუნქციის შესრულება ჰქონდა დაკისრებული. იგი ყოველდღიურად ჯალაბთ სანაყრი იყო, სტუმრის დაპურების ძირითადი საშუალება. სახატო, სათემო, საოჯახო, ლხინისა თუ მწუხარების სუფრის აუცილებელი შემადგენელი ნაწილი. ცნობილია, რომ მთიელთა სანუკვარი საჭმელი ხორცეული იყო, მაგრამ პურის უპირატესი მნიშვნელობა არსებობისთვის ხევსურულ ხმითნატირალის ერთ-ერთ ნიმუშში კარგად ჩანს:

„ქალო! რომელი გირჩევ ქმარიო,
ქისტაური თუ ჩარგალელიო.
ქისტაურ პურსა არ მოგაკლებსო -
ნადირის ხორცსა ჩარგალელიო.
ქალმა ქისტაურ დაირჩივაო
ხორცი რად მინდა უპუროდაო“.

მთაში უპურობა არცთუ იშვიათი მოვლენა იყო. ამიტომ პურისათვის სხვაგან გასვლა მიღებული წესი იყო. მაგ., მოხევეთათვის პურეულის მომარაგების ერთ-ერთ მნიშვნელოვან წყაროს წარმოადგენდა ჩრდილო კავკასიის სხვადასხვა რაიონში სამუშაოდ წასვლა, რასაც მოხევეები „ქოითკე პურობ სიარულს“ ეძახდნენ. სახნავი მიწის ნაკლებობა და უმოსავლო წლები აიძულებდა ხევსურს (განსაკუთრებით არხოტის თემის სოფლებში), რომ პურის მარცვალში სხვადასხვა თესლი შეერია. სვანეთის ეთნოგრაფიულ ყოფაში განსაკუთრებით იყო გამოკვეთილი სქესის, ასაკისა და სამუშაოს ხასიათის მიხედვით დიფერენცირებული პური და პურის ნამცხვარი. საინტერესოა, რომგამომცხვარი პური საქართველოს ზოგიერთ სოფელში სამოხელეო გადასახადში შედიოდა. პურისათვის ერთი სახის ხორბლის ფქვილი გამოიყენებოდა ან ნარევი. ძველ საქართველოში „გლეხნი ხმარობდნენ ოდესმე ქერჭრელ პურსა, ე.ი. ხორბალსა და ქერსა ერთად დაფქვიან და გამოაცხობენ“ (კალმასობა). „წმინდის“ პური დელიკატესს წარმოადგენდა და მხოლოდ განსაკუთრებულ დღეებში მოიხმარდნენ სუფრაზე. ქართველები როგორც მიწათმოქმედებასთან მჭიდროდ დაკავშირებული ხალხი, პურის ერთ-ერთი პირველი მომხმარებლები არიან მთელს მსოფლიოში. პურისადმი დამოკიდებულება ჩვენში ყოველთვის სარიტუალო რანგში იყო აყვანილი. მას მოწიწებით ეპყრობოდნენ და უფრთხილდებოდნენ. სუფრაზე პირველად ღვინო და პური მიჰქონდათ, რომელსაც კი არ ჭრიდნენ, არამედ ხელით ტეხავდნენ, ხოლო თუ ძირს დაუვარდებოდათ, აიღებდნენ და აკოცებდნენ. პურის ცხობა ტრადიციულად საოჯახო რიტუალს წარმოადგენდა, ხოლო თონე წმინდა ადგილად იყო მიჩნეული. სწამდათ, რომ პურის ცხობისას მიცვალებულთა სულებიც იქვე ტრიალებდნენ, ამიტომ ცომის ზელისას და თონის კურთხევისას მათ აუცილებლად ახსენებდნენ. გამომცხვარ პურებს აგრილებდნენ ხის ვარცლში და შემდეგ ინახავდნენ ხისავე კიდობნებში, რომელთა ხარატული ორნამენტიკა ერთ-ერთი საუკეთესოა ხალხურ ხელოვნებაში. საქართველოში პურის რამდენიმე ათეული სახეობაა დადასტურებული, რომელთა ცხობის ტექნოლოგიასა და ფორმებში მკვეთრადაა გამოხატული ამ უპირველესი საკვები პროდუქტის წარმოების უხვი ემპირია და დიდი კულტურა.

ლიტ.: გ. ჩიტაია, ქართული თორნე, მსე II, 1951. ნ. ბრეგაძე, მთის მიწათმოქმედება დასავლეთ საქართველოში, 1969.
ნ. ჯ.
ე. ნ.

პური სატაბლო (ხევს.) - თხელი პურები, რომლებსაც ხატის მიწების მოხვნის დასრულებისას სათითაოდ გაამწკრივებდნენ ფიცრებზე, ზედ მოხარშულ ხორცს დადებდნენ და ჩამოურიგებდნენ მემუშა კეთ.

ე. ნ.

პურის ოთახი (აღმ. საქ.) - სოფლად, გლეხის საცხოვრებელი სახლის ერთ ნაწილს წარმოადგენდა„პურის ოთახი“, რომელიც დარბაზის გვერდით იყო. „პურის ოთახი“ მოწყობილი იყო საცხობლით, სადაც კეცები ელაგა, აქვე იყო ვარცლი, თაბახი, ხონჩები, საცრები, ცხრილები, ცხავი და სხვ. აქვე იდგა ფქვილის დიდი ამბარი და პურის შესანახი განჯინები.

ე. ნ.

პური ქართული - ქართული პურის სახეობანია: მურასა, საგარეჯო, პირგაჭრილი, კაკალა, შოთის პური, დედოს//დედას პური. ეროვნებათა შორის ერთ განმასხვავებელ ნიშნად უნდა ჩაითვალოს პურის განსაკუთრებული ფორმა და მისი გამოცხობის თავისებურებანი. ქართული პურის სახეობანი ძირითადად თორნე // თონეში (იხ.) ცხვებოდა. ქართული პური გრძელი და ოვალური ფორმისაა, ზოგიერთი ხმლისებური მოყვანილობისაა (მაგ. „საგარეჯო“). სოფლებში პატარა თონეებს ხმარობდნენ, ქალაქებში - დიდს. ქართული პურის მცხობელი მარჯვენა ხელის გულზე დაიდებს ახალი მთვარისებურად აჭრილ პატარა გაბრტყელებულ გუნდას, მარცხენათი თონის პირს მიეჭიდება, გადაეკიდება გავარვარებულ თონეში და გახურებულ თონის პირს ტყაპუნით ამოაკრავს ცომს. ამნაირად რომ შეავსებს თონის კედლებს, მერე მის ზედაპირს ხის თავსახურს გადააფარებს და 15-20 წთ შემდეგ თონიდან ასტამ-საფხეკით ცხელ-ცხელ ლავაშებს ამოყრის. თხელ; ქართული პური კარგად გამოშუშებულია, საჭმელად სასიამოვნო, გემრიელი და დიდხანს ინარჩუნებს სირბილეს. ქართული პურის სახეობანი ერთმანეთისაგან მცირედი ნიუანსებით განსხვავდება, ზოგადად კი ერთ - ერთი ტიპის ნამცხვარს მიეკუთვნება და თავისი გამორჩეული ფორმით დღემდე ინარჩუნებს ამ სახელწოდებას.

ლიტ.: ი. ბალახაშვილი, ძველი თბილისი, 1951.
ე. ნ.

პურის ცხობა - ხაშიანი ცომის გაფუებას 2-3 საათი მაინც უნდა, რასაც გებულობენ ხელის დაჭერით. რაც უფრო ახალია ფქვილი, მით უფრო „მარდად ფუვდება“. საპურე ცომი ღუმელ-ფურნეში და კეცში რომ „შასხან“, ჩვილი უნდა იყოს და კარგად გაღვივებული. თონეში ჩასაკრავი კი მაგრად მოზელილი და არც ძალიან გაღვივებული. ფურნისაგან განსხვავებით, თონე „აზიზია“ და თუ რომელიმე პირობა კარგად არ არის დაცული პური ჩავარდება. ერთ საპურე ცომს „საფხეკელათი“ მოჭრიან, ვარცლში მოაგუნდავებენ კვერებად. იმის მიხედვით, თუ რომელ საცხობში აცხობენ, მისცემენ სასურველ ფორმას. თონეში პურს ხელით ჩააკრავენ, ლავაშს კი - „ლაქათით“ (ნიჩაბი). ვარცლი უსათუოდ თონის მარჯვნივ უნდა დაიდგას, რომ ცომი მარჯვენა ხელით მარჯვნივ „შემაირტყას“ თონეში. მარცხენას, თუ საჭირო იქნა, შეაშველებენ, ისე კი, კარგ მცხობელს მარცხენის მიშველიება არც სჭირდება. პურები ოთხ წრედ ჩაიკვრება (დიდ თონეში - 6 წრე), თითო წრეში ჩვეულებრივ 4-5 პურია, როცა თონე ძალიან ცხელია, „თახად“ ჩაყრა იცის. ჩავარდნილი პურის ძირს სველ ხელს გაუსვამენ და კვლავ მიაკრავენ. გამომცხვარი პურის „მოხდას“ ძირიდან იწყებენ და თანდათანობით ზევით აჰყვებიან. თონის კედლიდან პურს ასტამის ბრტყელი ბოლოთი ააცლიან, „კინჭოტს“ (ასტამის წვეტიანი ბოლო) პურის ზედა ნაწილში გაურჭობენ და ფიცარზე ერთმანეთის გვერდზე დააწყობენ.

ნ. ჯ.

პწკალი (კახ.) - წნელის ტკეჩი, რომლითაც წნავენ კალათს. შინდის, თხილისა და მისთანათა შტოებს სიგრძივ ხლეჩენ შუაზე და ამ ნახევარს პწკალს უწოდებენ.

ლიტ.: ს. მენთეშაშვილი, ქიზიყური ლექსიკონი, 1973.

ჟაკანი - მსხვილი ტყვია, რომელსაც იყენებდნენ გარეულ, მსხვილფეხა ნადირზე სანადიროდ.

ჟამის საწირი//ღამის სამთელო (ხევს.) - სარიტუალო შესაწირავი პურები - სამი დიდი ხავიწიანი ქადა - ერთმანეთზე დაწყობილი და მათზე დადებული 9 უბრალო თხელი პური. ღამის სამთელოს დასტურები მოიტანენ, დააწყობენ ტაბლაზე და დალოცავს ხევისბერი.

ჟანგარო - შავი საღებავი, შემზადებული თავშავა ბალახის, რკინის წიდისა და ჟანგიანი რკინების ნაყენით. საღებავ - ჟანგაროს სხვადასხვა ვარიანტში კაკლის, ბროწეულის ან თრიმლის ფოთოლიც გამოუყენებიათ. ჟანგაროს რეცეპტის ყველა ვარიანტის უცვლელ კომპონენტს თავშავა განეკუთვნება. ჟანგაროთი ღებვა ხანგრძლივი პროცესი იყო (ათი, დღე, ორი კვირა), ღებვა წარმოებდა ქვევრებში დაყენებული საღებავით, ღებვის ცივი წესითა და ჰაერზე გაქარვის საშუალებით მიღებული შავი გამოირჩეოდა ფერის ხარისხითა და მდგრადობით. ჟანგარო შავი საღებავის სახელით მხოლოდ ქიზიყშია ცნობილი.

ლიტ.: ს. მენთეშაშვილი, ქიზიყური ლექსიკონი, 1943. ლ. მოლოდინი, ხალხური ღებვის წესები ქიზიყში, ეთნოლოგიური ძიებანი, ტ. I, 2000.
ლ. მ.

ჟაფარაი (ინგ.)//ჯაფა (კახ.) - ტყავის მოსაქნელი, ჭონის იარაღი, რკინის, ოთხკუთხი მოყვანილობისა. ერთი პირი ნამგალივით მოხრილია შიდა მხარეს, პირში გამოატარებდნენ ბატკნის ტყავს და ხახუნით მოქნიან.

ნ. ჯ.

ჟიბჟიბია (დას. საქ.) - მარილიანი სარიტუალო პური. ცხვებოდა შავ ორშაბათს მარხვის დაწყებისას, მითოსური გმირის „ჟიბჟიბიას“ სახელზე.

ჟიპიტაური - შინნახადი მდარე არაყი. ჟიპიტაურის გამოხდას აწარმოებდნენ ძირითადად მთიელები, მათ შორის საქართველოს მთაში მცხოვრები ოსები.

ჟირი//ჯირი//ბჟირი (მეგრ.)- გარეული ცხოველის (ირემი, შველი) ტყავი ორფად.

რანგი (იმერ.) - ერთგვარი სასმელი. ერთ წილ თაფლს გაურევდნენ 8-9 წილ წყალში, ადუღებას დააცდიდნენ და ღებულობდნენ მაჭარივით ტკბილ სასმელს. გარვცელებული იყო სვანეთშიც. გამოჩენილი მეცნიერის ჰუბერის აზრით, ჰუნები თაფლის სასმელს კავკასიის მეშვეობით გაეცნენ.

ლიტ.: ალ. რობაქიძე, მეფუტკრეობის ისტორიისათვის, 1960.
ე. ნ.

რანდა - სადურგლო, გრძელი შალაშინი, ფიცრის კიდეების სისწორეში მოსაყვანი.

რანტა (ოქრომჭ.) - ფოლადის ხისტარიანი იარაღი, იხმარება დაქლიბული ნივთების გასაწმენდად, დასახვეწად, ნაქლიბების ზოლები რომ წაშალოს და გააპრიალოს.

მ. ბ.

რაფა - სარკმელთან მიმაგრებული გრძელი ფიცარი, რომელსაც პატარა ნივთების დასადებადაც გამოიყენებდნენ.

რაფათა - თონეზე პურის მისაკრავი ბალიში. მეპურე ხელით გაბრტყელებულ პურის ცომს რაფათაზე დადებს, ერთს კიდევ მიასწორ-მოასწორებს, მერე თავით თონეში გადაეკიდება, რაფათიან ცომს გაიქნევს და პურის გუნდას ოსტატურად მიატყეპებს გახურებული თონის ზედაპირს. თბილისში მყოფმა რუსეთის იმპერატორმა გახურებულ თონეში მთელი ტანით გადაყუდებული რაჭველი მეპურე რომ ნახა და ეს ჯოჯოხეთური სიცხე იგრძნო, რაც მის თავს ტრიალებდა, მეპურეებს გადასახადი შეუმცირა.

ე. ნ.

რიგით მენახირეობა - სოფლის ან უბნის საქონლის სანაცვლოდ მწყემსვა. თითოეული კომლი რიგრიგობით ეწეოდა მწყემსობას. დღეების რაოდენობას განსაზღვრავდა საქონლის რაოდენობა. შრომის ორგანიზაციის ეს ფორმა ძირითადად გავრცელებული იყო საქართველოს მთიანეთის იმ რაიონებში, სადაც მესაქონლეობა შინაალპური ფორმისა იყო, ე.ი. საზაფხულო საძოვრები მოსახლეობის მუდმივ დასახლებას არცთუ ისე შორი მანძილით იყო დაშორებული და ამის გამო ზაფხულობით დასახლებიდან საქონლის გარეკვას არ მოითხოვდა (ლებაისკარი, შატილი, უშგული და სხვა). მწყემსობის ეს ფორმა შედარებით იშვიათად გვხვდება ბარის სოფლებშიც, სადაც საქონლის მოვლა-პატრონობა უშუალოდ ძირითად სამეურნეო ბაზრებზე - სოფლისა და სოფლისპირა საძოვრებსა და გასადევარზე ხდებოდა. შრომის ორგანიზაციის ეს ფორმა საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში სხვადასხვა სახელწოდებით იყო ცნობილი: ძროხაჯერი, ქირით მენახირეობა, რიგით მწყემსობა, რიგ-რიგა, გაჯერება, ხარავანი.

ლიტ.: ვ. შამილაძე, მესაქონლეობა სამეგრელოში, სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს კულტურა და ყოფა, II, 1974.
თ. გ.

რიგის პური (თბ.) - დიდი ნადიმი. რუსეთის მმართველობის შემოსვლამდე თბილისში წესად ყოფილა რიგის პურობა, ანუ ნაცნობ-მეგობრებისთვის მორიგეობით სუფრის გამართვა, სამ თვეში ერთხელ თუ მოუწევდა თითოს. გართობისა და ერთმანეთთან დაახლოების საუკეთესო წესი იყო.

რიკთოფა (რაჭა) - ქვის სასროლი საშუალება, წარმოადგენს ბოლოში გაპობილ ხელჯოხს, რომელსაც ქვის ჩასადები ადგილი ჰქონდა ისე, რომ ქვას იჭერდა ოდნავ გამოშვერილი კბილებით. ასეთ ხელჯოხში ქვას ხელით დებდნენ, მკვეთრი ბრუნვითი მოძრაობის დროს ჯოხს უცბად გამოჰკრავდნენ უკან და კბილებიდან გასხლეტილ ქვას მსროლელი სასურველი მიმართულებით გაისროდა.

ლიტ.: ა. გიორგობიანი, სტ. ქვის კულტი და ქვის საბრძოლო იარაღები, გაზ. „რაეო“, 1997.
მ. ქ.

რიკტაფა (რაჭა) - ქვის სასროლი საშუალება. ძალიან ჩამოჰგავს რიკთოფას, მხოლოდ იმ განსხვავებით, რომ ქვა ჯოხში მყარად იყო ღველეჭით ჩაჭედილი და მსროლელი ხშირად ჯოხსა და ქვას ერთად ისროდა.

ლიტ.: ა. გიორგობიანი, ქვის კულტი და ქვის საბრძოლო იარაღები, გაზ. „რაეო“, 1997.
მ. ქ.

რიკული - დასავლეთ საქართველოში გავრცელებული ოდა სახლის აივნების მოაჯირის ხარატული დეტალი. რიკულებიანი სახლის საუკეთესო ნიმუშები შექმნეს ლაზმა, იმერელმა, მეგრელმა, რაჭველმა და გურულმა ხის ხელოსნებმა. ქართულ ხალხურ ხის არქიტექტურაში რიკულმა მიიღო ესთეტიკური სამშვენისის უაღრესად ქართული ფორმა. რიკული ფართოდ დამკვიდრდა ქალაქის არქიტექტურაში.

ე. ნ.

რიჯა (ოქრომჭ.) - გამდნარი ლითონის გასაციებელი ჭურჭელი.

რკინის კოვზი - (აქ.) ბურით (იხ.) გახვრეტილი ქვის მტვერის ამოსაღები ტარიანი, პირშემოკეცილი ნივთი, რომელიც საგანგებოდ ამ სამუშაოსთვის არის გამოჭედილი.

ე.ნ.

რკინის სოლი - ქვის საპობი იარაღი. ცნობილია სამგვარი სახის: ბრტყელძირა სოლი ფიცხი და მაგარი ქვის საპობად 2) წაკვეთილპირიანი ბრტყელი სოლი რბილი ქვის საპობად 3) მრგვალი და წვერიანი სოლი.

ლიტ.: ს.ბედუკაძე, ქვის დასამუშავებელი იარაღები და საშუალებანი, სსმმ, XXII-B, 1961.

რკინა წედისის - რკინის ადგილობრივი სახეობა რაჭაში, სოფელი წედისის (ზემო რაჭა) მიხედვით, აქაური რკინა გამოირჩევა განსაკუთრებული ღირსებით, მაღალი ხარისხით. მისგან დამზადებული ნაწარმი („ხელადი“) დაფოლადებას არ საჭიროებდა. ამასთან, სოფელი წედისი იმდენად ინტენსიურად ადნობდა რკინას, რომ ამარაგებდა სხვა რეგიონებსაც (ქართლი, იმერეთი, ზოგჯერ ჩრდილო კავკასიაშიც გადადიოდა). წედისური რკინის გამოდნობა ძველი ტრადიციების მატარებელი იყო, რომელმაც XX საუკუნის შუა ხანებამდე მოაღწია.

ლიტ.: ნ. რეხვიაშვილი, მჭედლობა რაჭაში, 1953.
ა. გ.

რობაგი - ჭილოფის საქსოვი ვერტიკალური დაზგა, გავრცელებული იყო სამეგრელოში. ჩვეულებრივი ოთხკუთხა ვერტიკალური ჩარჩო, აღჭურვილი იყო ქსლის გამყოფი - „ორცხონდით“ - სავარცხლით. ქსელის ძაფები დაჭიმული იყო დაზგის ქვედა ხიდზე ჩასმულ კაუჭებზე, ქსელიც ზედვე უწყვეტად იქსელებოდა. საზედაო ძაფის გატარება ქსელში უშუალოდ ხელით ხდებოდა. რობაგზე ჭილოფის ქსელისათვის გამოყენებული იყო სელის ნართი, რაც კოლხური სელის წარმოების უძველესი ტრადიციიდან უნდა მომდინარეობდეს. ამავე დროს ივარაუდება, რომ რობაგი ვერტიკალური საქსოვის უძველესი სახეობაა და მისი წარმოშობა-განვითარება ჰორიზონტალური საქსოვი დაზგის პარალელურად ხდებოდა. არქეოლოგიური მასალის მონაცემები (სელი, ქვისა და თიხის კვირისტავები, საქსოვი დაზგის შვეულები, ქოთნის ძირზე შემოხვეული ჭილოფის ანაბეჭდი) საქართველოში ჭილოფის ქსოვის უძველესი დროიდან არსებობაზე მეტყველებს.

ლიტ.: გ. ჩაჩაშვილი, ქართული ხალხური საქსოვი დაზგები, სსმმ, XVIII-B, 1954.
ლ.მ.

როგო (იმერ.) - ჭურის დასაფარებელი მრგვალად გათლილი ქვა. ერთგვარი ბადიმი.

როდინი - ხის ამოხარატებული ჭურჭელი შესანელებელთა დასანაყად. მისი სახეობებია ქვიჯა, ფილთაქვა. როდინში სანელებლები ინაყება ხის ან ქვის სანაყით.

ე.ნ.

როვროვი (ოქრომჭ.) - ფოლადის მორკალულწვერიანი იარაღი, რომლის შემწეობით ვერცხლის ნაკეთობაზე ამოჰყავთ სხვადასხვა სახეები.

მ.ბ.

როფი - ხეში ან ქვის მასივში ამოჭრილი ორმო, სადაც ასხია წყალი საქონლისა და ფრინველთა დასარწყულებლად.

რუბი - მარცვლეულის საწყაო ჭურჭელი. უდრიდა კოდის მეოთხედს.

ლიტ.: ქელ. 2009.

რუმბი - ტყავის მოკუპრული ჭურჭელი. 25-30 ფუთი ტევადობისა,საუკეთესო რუმბები მზადდებოდა ასაკოვანი ხარის ტყავისაგან. რუმბები გამოიყენებოდა ღვინის გადასატანად და ამ თვალსაზრისით ერთობ მოხერხებული ჭურჭელი იყო, თუმცა, შორ მანძილზე გადატანისას ღვინო „ილახებოდა“ და ამავე დროს, კუპრის სუნსაც ღებულობდა. რუმბი, კოლოტის (იხ.) მსგავსად, ტყავის მოკუპრულ ჭურჭელთა რიგს განეკუთვნება.

ე. ნ.

რუხი//ხათქაში (რაჭ.)//კაწარა (ქართ.კახ.) - დასამუშავებელი ფიცრის სისწორის მოსაზომი, რომელსაც გვერდი ისე აქვს მოთლილი, რომ ფიცარს ნაპირიდან მიუყენო და წამოსდო, რუხს ლურსმანი აქვს დარჭობილი, როდესაც უნდათ ფიცარზე ნაპირის გამყოლი სწორი ხაზი გაავლონ, რუხს მოსდებენ ფიცრის ნაპირზე და სიგრძლივ ამოძრავებენ. რუხი ფიცარს გახაზავს.

გ. გ

რქა - რქის ნივთების გამოყენებას ადამიანმა ცივილიზაციის გარიჟრაჟზე მიჰყო ხელი. საქართველოს არქეოლოგიურ ძეგლებში უხვადაა დადასტურებული ამ მასალისაგან გაკეთებული ნივთები. ეთნოგრაფიულ ყოფაში რქას ფართო გამოყენება ჰქონდა. მისგან ამზადებდნენ სხვადსხვა საოჯახო და საყოფაცხოვრებო ნივთებს (საპირისწამლე, ხმლის, ხანჯლის დანის ტარები, კოვზები, ყანწები, კოტოშები, ყალიონები და ა. შ.).

ე.ნ.

საბაკნიაი (ხევ.) //საჯამე (ფშ.) - ოვალური კალათა, ჯამ-კოვზთა შესანახი. იქსოვებოდა ყაპყატოსაგან. ყაპყატო ფშავ-ხევსურეთში ეწოდება ხის ქერქს. „ვერ ნახავ ერთ მძივს, ან ღილსა, ეთერის ლერწამ ტანზედა; მხოლოდ ყაპყატოს კალათა გადაუგდია მკლავზედა“ (ვაჟა).

საბანი - 1. ლოგინის ნაწილი, მკვრივი ქსოვილი ან ნაჭერში გამოკერილდალიანდაგებული ბამბა ან მატყლი. საბნის წინპირს გამოკრული აქვთ აბრეშუმის ან ატლასის ნაჭერი. ხევსურებთან დადასტურებულია ხალიჩურად ნაქსოვი, მაღალხაოიანი საბნები. 2. ნაბდის საყელოების შესაკრავი თასმა (სამეგრ.)

ლიტ.: ქელ, 2009.

საბარკულა//ბარკულა - თუში ქალისა და კაცის ქვედა საცვალი. მასალად გამოიყენებოდა ბამბის ან აბრეშუმის ქსოვილები. ამ ტიპის ქვედა საცვალს კაცისას თუშეთში „შარვალსაც“ უწოდებდნენ, მისი ნაწილებია: „სათაურა“, „ტოტები“, „ადლი“. ტოტები ორტოლად ჩაშვებულ ნაწილებს ერქვა, ადლი კი სამკუთხედის ფორმის ორმაგი ნაჭერი იყო. ტოტების შეერთების ადგილას უბეშედგმულია. სათაურად გადაკეცილ ნაწილში გაყრილი იყო შალის ძაფებით მოქსოვილი ზონარი - „ხონჯარი“, რომელიც წინ ან გვერდზე შეიკვროდა. 2. აბჯრის შემადგენელი ნაწილი, რომელიც რკინისაგან იყო დამზადებული და მეომრის ფეხის ზედა ნაწილის (ბარკალი) დაცვას ისახავდა მიზნად. თ. ბაგრატიონის ცნობით- მას ვერც ხმალი და გინა ისარი ვერას აკლებდა.

ლიტ.: გ. ბოჭორიძე თუშეთი, 1993. ც. ბეზარაშვილი, თუში ქალის ტალავარი, კრ. თუშეთის ეთნოგრაფიული შესწავლისათვის, 1967.
ც.ბ.

საბარცხელი - აქ. სამეთუნეო ხელსაწყო, იხმარება ჭურჭლის კეთებისას შიგა მუცლის გამოსაწევად, ხოლო გარეთ-ასაჭრელებლად.

საბელი - 1. თოკ-ბაწრის ნაირსახეობათა ზოგადი სახელია. საბელი მზადდება თივისაგან, ხის ხრალთაგან, ხვასტაგთ წელების, ღაზლის, ტყავისა და ა.შ. 2. მიწის საზომი ერთეული ძველად. „ოქროს საბლით მოზომილო, შენ პატარ გორის ციხე“. (გ. ლეონიძე)

ნ. ჯ.

საბერველი - სამჭედლოს ინვენტარი, დაკეცილი ტყავის გვერდების მქონე მოწყობილობა, რითაც ცეცხლს უბერავენ გასაღვივებლად. ყოფაში დამოწმებულია საბერველი ორი ტიპი - ქართული და რუსული (რომელიც XIX ს-დან შემოდის). ქართული საბერველი ორპირია, აქვს ორი სახელური და ორი საქშინავი, საიდანაც განუწყვეტლივ ხდება ჰაერის მიწოდება და ჩაბერვის ძლიერებით ხასიათდება. საბერველთან საჭიროა ერთი კაცის დგომა, მან ორივე ხელით უნდა იმუშაოს, რადგან დაბერვა ერთი განსაზღვრული ადგილიდან ხორციელდება. რუსული საბერველი ბერვას წყვეტილად აწარმოებს. მისი უპირატესობა ისაა, რომ ქურასთან მდგარ მჭედელს შეუძლია სხვის დაუხმარებლად ცალი ხელით ქურასთან იმუშაოს, მეორე ხელით საბერველი აამოქმედოს.

ლიტ.: ნ. რეხვიაშვილი, მჭედლობა რაჭაში, 1953. ნ. რეხვიაშვილი, ქართული ხალხური მეტალურგია, 1964.
ა. გ.

საბერკაცო ქუდი - შავი ცხვრის ტყავის გრძელბეწვიანი ბუხრის ქუდი, რომელსაც მოხუცები იხურავდნენ. ასეთივე ქუდი იკერებოდა თეთრი ცხვრის ბეწვისაგანაც და მას ახალგაზრდები ატარებდნენ.

საბეჭავი//სავარცხელი - მასიური, მრგვალი ან ოვალურთავიანი ხელსაწყო, რომელსაც აქვს სავარცხლის მოყვანილობა და კბილები, რომლის მეშვეობითაც საქსელზე ხდება ნაქსოვი ძაფის ერთმანეთზე მიბეჭვა-მიმტკიცება. ყოველი ნაქსოვი ხაზის გავლების შემდეგ საბეჭავი ერთ მთლიანობაში აქსოვს ქსოვილს.

საბეჭური (ძვ.) - ბეჭებზე მოსასხამი, სამხრე, ლევიტონი. 2. კაცის პერანგის მოქარგული

უკანა ნაწილი ხევსურეთში. 3. ტანსაცმლის სარჩული ბეჭებთან (იმერ.)

საბღუჯი - ხევსურული ფარის დეტალი, რომელიც დამაგრებულია ფარის უკანა მხარეს, ძირითადად წარმოადგენს დაწნული ტყავის თასმას, რომელიც გამოსკვნილია ოთხ რგოლზე (იხ. ფარი).

მ. ქ.

საბძელი - საქონლის საკვების შესანახი ნაგებობა. სამეურნეო კომპლექსის ერთ-ერთი აუცილებელი შენობა, ხისა ან ფიცრისა. გამოირჩეოდა დიდი ტევადობით. საბძელში ინახავდნენ მესაქონლეობასთან დაკავშირებულ სხვადასხვა სამეურნეო იარაღსაც.

გ.გ.

საგანძური - ქვითხუროობაში ქვის განსაკუთრებულად დიდი ნივთი, რომელიც განძად დარჩება ოჯახსა და საგვარეულოს. იმერეთში დადასტურებული ეს სახელი ეწოდება ქვის საწნახელს. როგორც ცნობილია, ქვის საწნახელები, საქართველოში მრავალგანაა დადასტურებული. საგანძური ქვის დამუშავების ცენტრებში გვხვდება და წარმოადგენს ორიდან ოთხ მეტრამდე სიგრძის მთლიანი ქვის ნივთს. საგანძურ საწნახლისთვის შეარჩევენ უძარღვო, უტალო, დედა ქვას. ასეთი ქვა იშვიათია და ამიტომაც ძნელად მოიპოვება. თუ გადააწყდებიან შემთხვევით, სხვა ნივთისათვის „აღარ გააფუჭებენ“ და იწყებენ მისგან საგანძურის გათლას. თერჯოლის რ-ნის სოფელ სეფარეთში ასეთი საგანძური გაუკეთებია საბა ბერძულს, რომელშიც ერთჯერად 200 ფუთი ყურძენი იწურებოდა. საწნახელი კეთდებოდა 2-3 თვის განმავლობაში. შემდეგ 12-15 უღელი ხარით ლაშკინით//თუშით//მარხილით რამდენიმე დღის განმავლობაში ეზიდებოდნენ დანიშნულების ადგილზე რომ მიეტანათ. საგანძურის გაკეთება მნიშვნელოვნი იყო და მის ტრანსპორტირებაში მთელი სოფელი იღებდა მონაწილეობას. თერჯოლის რ-ნის სოფ. თავასაში აღმოჩნდა გვიან შუა საუკუნეებში დამზადებული ქვის საწნახელი ისარნით, რომელიც ამ სამეურნეო საგნის საუკეთესო ნიმუშს წარმოადგენს.

ლიტ.: ნადირაძე ე. ხალხური ქვითხუროობა იმერეთში, 2001.
ე. ნ.

საგდებელი - ქამანდი, მოსაშვეტად მოწყობილი ცხენის საბელი, გრძელი თოკი, რომლის ერთ ბოლოს შორს ისვრიან საქონლის შესაპყრობად ან რისამე დასაჭერად „აწ, ვინცა ვიცით უკეთუ შეტყორცნა საგდებელისა“ (ვეფხისტყ.).

საგოზელა//კვეჟო - ჭურისთავზე აყალო მიწის დასაგლესი პატარა ურო. ზოგჯერ ერთ ხეშია გამოთლილი, ზოგჯერ კი გახვრეტილ პატარა მორში გაყრილია ხის ტარი. ასეთ შედგენილ საგოზელას შესაძლოა ორივე თავში სიმაგრისთვის რკინის სალტეები ჰქონდეს შემოსალტული.

ე. ნ.

საგულე - (აქ:) მოხევე ქალის კაბა. მასალად გამოიყენებოდა ღია და მუქი ფერის ფარჩა და ქიშმირი. საგულე, თარგით ახალოხისებურია, გრძელი და უსაყელო, წელზე მომდგარი და წინ მთლიანად ჩახსნილი. ზედატანი ტანზე მორგებული და ქვედატანი რამდენიმე კალთისაგან („ფარდა“) შემდგარი. ხევში ორგვარი ტიპის საგულეები იყო გავრცელებული. მოხუცები ატარებდნენ ძველებურ კუჭნაოჭიან და შეხსნილი სახელოებით შედგენილ საგულეებს, ხოლო ახალგაზრდები ნაკეცებიან და ჩვეულებრივ სახელოებით შეკერილ საგულეებს. კუჭნაოჭიან საგულეებს ნაოჭი მარტო უკანა მხარეზე უკეთდებოდა. საგულის ჩახსნილი ნაპირები ერთმანეთს მხოლოდ უახლოვდებოდა. საგულეზე ატარებდნენ სხვადასხვა ზომისა და ფორმის სარტყელებს, ამათგან დიდი მოწონებით სარგებლობდა, „ჩაფრასტანი“, რომელიც ოქროში დაფერილი დაფანჯრული ვერცხლის ორი ნაწილისა და ქსოვილის ბრტყელი ზოლის შეერთებით მიიღებოდა. დიდი ყურადღება ექცეოდა საგარეო საგულის მორთვას. ნაპირებს რთავდნენ სირმის, ბუზმენტის ან ხავერდის ზოლებით, ხან ოქრომკედის ძაფით, რომლის გულისპირზე ჩამოყოლებულ გრეხილს „ბალთა“ ერქვა. სახელწოდება „საგულე“ მოხსენიებულია ქსნის ერისთავის ასულის ანას (1692-1703წ.) მზითვის წიგნში, ხოლო ანუკა ბატონიშვილის მზითვის წიგნში (1712წ.) „კაბა-საგულე“-ა ნახსენები.

ც. ბ.

სადავე - ტყავი, „ცხენის აღვირის საპყრობი თასმები“ (თ. ბაგრ. იხ აღვირი).

ნ.ჯ.

სადაფი//ღინჭილა - მოლუსკთა და ზღვის სხვა ცხოველთა კალციუმიანი ნიჟარა. გამოირჩევა ფერთა თამაშით, ელვარებით, ტალღოვანი გადასვლებით. სადაფის ან მისი შემკულობით ამზადებდნენ ამულეტებს, მუსიკალურ ინსტრუმენტებს, ღილებს, ყუთებს, სათუთუნეებს, საბრძოლო იარაღის ტარებს და ა.შ.

ლიტ.: ვ. ზუხბაია, ქვის კულტურა საქართველოში, 1965.
ე. ნ.

სადგისი - ტყავის სახვრეტი, ხისტარიანი და რკინისწვერიანი ხელსაწყო.

სადიაცო - ხევსური ქალის კაბა. მზადდებოდა ადგილობრივი შალისაგან. აქვს უბე-კალთა და ზურგნი. გვერდებში აზღოტები. კაბის სიგრძეს კოჭებამდე აგრძელებს ქოქომონი. სადიაცოს გულისპირი მარცხნივაა ჩაჭრილი, მარჯვნივ დარჩენილ ნაწილს „ფარაგა“ ეწოდება და იკვრება ღილ-შატით. საკინძის ჩაყოლებაზე ნაქარგს „ზიკი“ და „სამწყვეტლო“ ჰქვია. მათ გარშემო შემოუყვება ზოლებად ნაქსოვი ჭრელა. სადიაცოს დიდი ნაწილი მოქარგულია შალის ფერადი ძაფებით და დაკრული აქვს ვერცხლის სამკაული. სადიაცო ხევსური ქალის „სანამუსო“ სამოსი იყო და შვილის გაჩენამდე გულისპირი გაუხსნელი უნდა ყოფილიყო. გლოვის დროს სადიაცო უკუღმა ეცვათ, რათა სამხიარულო ჭრელები დაეფარათ.

ლიტ.: ლ ბოჭორიშვილი, ხევსურული ტალავარი, მსე, ტ VII 1956.
ც. ბ.

სადღვებელი - კარაქის დასამზადებელი ჭურჭელი. ამზადებდნენ სხვადასხვა მასალისაგან (ხე, თიხა, ტყავი, ლითონი). თავდაპირველად ტყავისა უნდა ყოფილიყო და რძის ჭურჭლად უნდა ეხმარათ. შემდეგ, როცა ამ ჭურჭლით მომთაბარეობისას (საცხოვრებლად ერთი ადგილიდან მეორეზე გადასვლისას) რძე გადაჰქონდათ და იგი შემთხვევით კარაქად შეიდღვიბა, უკვე სადღვებელად გამოიყენეს. ტყავის ჭურჭელს - გუდას (ოთხში ამოღებული ცხვრის, თხის, ხბოს ტყავისაგან დამზადებული პარკი) რძის ნაწარმის დასამზადებლად მსოფლიოს ბევრ ქვეყანაში ხმარობდნენ. თუშეთში გემრიელ და სახელგანთქმულ ყველს დღესაც გუდაში ამზადებენ და მას „გუდის ყველი“ ჰქვია. ტყავის სადღვებელი გვიანობამდე მხოლოდ მომთაბარე მესაქონლეებს შემორჩათ, მიწათმოქმედნი კი ძირითადად ხის, თიხის ან ლითონის სადღვებელს იყენებდნენ.

თიხის სადღვებლის რამდენიმე სახეობაა ცნობილი: ქართლური სადღვებელი ექვსყურიანია, ქიზიყური ორყურიანი, დასავლეთ საქართველოში გავრცელებულია ერთყურიანი სადღვებელი. დასტურდება სამ და ოთხყურიანი სადღვებლებიც. სადღვებლის გამოყენების ორი ვარიანტი არსებობდა - ჩამოსაკიდებელი და სადგარზე ან ბალიშზე დასადები. თიხის სადღვებელი ხასიათდება გადაშლილი მრგვალი პირით, განიერი ყელით, დაქანებული მხრებით, ცილინდრული ფორმის მუცლით, სწორი ძირით. სადღვებელში ასხამდნენ მისი ტევადობის მიხედვით ნახევრად სავსე რძეს, რათა ამ უკანასკნელს მოძრაობის მეტი საშუალება ჰქონდეს. ჩამოსაკიდი თიხის სადღვებლები მაღალია, აქვს წვრილი ყელი, ძირი ვიწრო. ერთი ბოლო თავშეკრული ყელით მთავრდება. მეორე მხარეს დოს ჩამოსასხმელი ნაჩვრეტია დატანებული. ყურების ერთი ნახევარი ძირთან არის მირჩილული, მეორე ნახევარი ყელთან. ყურებში ჩამოსაკიდი თოკებია გაყრილი. ხელის დახმარებით, მოძრაობის გზით კარაქი იდღვიბება. რაც შეეხება სადგარზე დასადებ სადღვებელს, რძის ჩასხმის შემდგომ თავზე საქონლის ფაშვს გადააკრავენ, პატარა ბალიშზე დადებენ და ყურების მეშვეობით თანაბრად ამოძრავებენ. პირის დაბლა, ამოჭრილი ხვრელი ხის საცობით იხურება. დღვებისას დროდადრო შემოწმების მიზნით თითს ჩაყოფდნენ, თუ რძე „კუნძა-კუნძა მოხვდებოდა“ კარაქი მზადაა. ქართული თიხის სადღვებლებიდან რაჭული სადღვებელი უძველესი ფორმის უნიკალურ სახეობას წარმოადგენს.

კარაქის დამზადებაში ქართველები ძველთაგანვე იყვნენ დახელოვნებული. მცხეთის სამთავროს ბრინჯაოს სამარხებში ნაპოვნია ძვ. წ. V საუკუნეზე ადრინდელი თიხის სადღვებლები, რომელთა მსგავსსაც დღესაც იყენებენ მთიულეთში. კარაქს საქართველოს ყველა კუთხეში არ ამზადებდნენ. მისი დამზადების წესს მთიანი რაჭისა და აჭარის გარდა არც იცნობდნენ დასავლეთ საქართველოში. სამაგიეროდ აღმოსავლთ საქართველოში, განსაკუთრებით კი მთიანეთში (ფშავ-ხევსურეთი, თუშეთი, მთიულეთი) კარაქის დამზადების ხელოვნება მაღალ დონეზე იდგა. ხევსურული და ფშაური ერბო (გადამდნარი კარაქი) განთქმული იყო შესანიშნავი თვისებებით ისევე, როგორც თუშური ყველი და მეგრული სულგუნი.

საქართველოში ხე-ტყით მდიდარ ქვეყანაში, ფართოდ იყენებდნენ ხის სადღვებელს. ხე და თიხა უძველესი დროიდან ყველაზე ხელმისაწვდომი და იაფი მასალა იყო გლეხისათვის.

ხის სადღვებელი ორი სახისაა. ერთია ჰორიზონტალური, ცილინდრული, მთლიანი, გულამოღებული, ორივე მხარეს დახურული გათლილი ხის მორი ე.წ. „ვარია“. ვარიას რძის ჩასასხმელად და კარაქის ამოსაღებად შუა წელში ზემოთ ამოჭრილი აქვს ოთხკუთხა ან მრგვალი ნახვრეტი - „ვარიას პირნი“. ზედ ძროხის გამხმარი ფაშვის ნაჭერი აფარია. ქვემოთ ფსკერზე გაკეთებული ნახვრეტიდან, რომელსაც ჩხირი აქვს დაცობილი, გამოდის დო - კარაქის ამოღების შემდეგ დარჩენილი მომჟავო სითხე. ვარიას თოკით შენობის ჭერზე ჰკიდებდნენ და ხელით არწევდნენ რძის ასადღვებად.

ხის მეორე სადღვებელია „ჩხუტ-ბრუნელი“. ეს ვერტიკალური მთლიანი ხის ცილინდრული, გულამოღებული მორია, რომლის ცალი მხარე დახურულია (ფსკერი აქვს), მეორე მხარე - ღია. მასში უმი (მოუდუღარი) რძე ფირფიტებიანი ჯოხის - „ბრუნელის“ - ზემოდან ქვემოთ მოძრაობისას იდღვიბება. ჩხუტ-ბრუნელი ვარიასთან შედარებით მომცროა.

ვარიასა და ჩხუტ-ბრუნელის დასამზადებელი ხე უმეტესად შემოდგომაზე და ზამთარში იჭრება. ასეთი ხისაგან დამზადებული ჭურჭელი არ სკდება. ვარიას დასამზადებლად ცაცხვის ხეს არჩევენ, რადგან გასათლელად ადვილია (რბილია). სკდება. ვარიის დამზადებისას ყველაზე ძნელი იყო გვერდების ამოვსება. აქ ჩასასმელ ფიცრებს წინასწარ თლიდნენ და ახმობდნენ. მათ ვარიის ნედლ გვერდებში სვამდნენ. გაშრობისას სადღვებლის ნედლი გვერდები ხმელ ფიცრებს მჭიდროდ ეკვროდა და იქიდან სითხე ვეღარ ჟონავდა.

საერთოდ, კარაქს უმი რძისაგან ამზადებდნენ, მაგრამ ხევსურეთში, სადაც ძველად ბევრი საქონელი ჰყავდათ, რძეს დიდ ბაკნებზე - გობებზე ასხამდნენ: რძე აქ ნაღებს მოიდებდა, ხევსურები ნაღებს აგროვებდნენ, შემდეგ ასხამდნენ ვარიაში და მისგან ამზადებდნენ კარაქს.

ლიტ.: მ. ხაზარაძე, დასურათებული ლექსიკონი. 2008.

საექიმო იარაღები - აქ: ხალხური მედიცინის მონაპოვარი, ნივთიერი მასალა, რაც ათვალსაჩინოებს ამ დარგის განვითარების პრაქტიკულ ფორმებს და წარმოადგენს მის საილუსტრაციო მასალას. სამთავროს სამაროვანში მიკვლეულ იქნა ტრეპანირებული თავის ქალები, რომლებიც X-XI საუკუნეებით იქნა დათარიღებული. ზოგადად ჩამოყალიბებულია აზრი, რომ ტრავმების მკურნალობის პრაქტიკა საკმაოდ გავრცელებული იყო საქართველოში, რაც ძირითადად წარმოებდა საექიმო იარაღების დახმარებით. ქართული სამედიცინო იარაღების შესახებ საინტერესო ცნობებია დაცული XI ს .“უსწორო კარაბადინში“, XIIს. „წიგნი სააქიმო“-ში და XIV ს. ზაზა ფანასკერტელის „სამკურნალო წიგნში“. აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთმა წარმოშო ხალხური ქირურგიის მდიდარი ემპირიული გამოცდილება, რომელიც ვითარდებოდა ისეთი საექიმო იარაღების მეშვეობით, როგორიცაა: ასტამი, სატეხი, ფიჩქი, სახოკი, დანა, ხმალიკა, ბორწკალი, მაშა, ილარი, ნესტარი, საფხეკი, ხვეწი, კოტოში, არტახი და სხვა. ცნობილია, რომ ხევსური დასტაქრები თავიანთი დამზადებული საექიმო იარაღებით აკეთებდნენ საკმაოდ რთულ ოპერაციებს, მათ შორის თავის ქალის ტრეპანაციას.

ლიტ.: პ. ფირფილაშვილი, ნარკვევები ძველი ქართული მედიცინის ისტორიიდან, 1985წ.
ე.ნ

სავარცხელი - აქ: ქვის დასამუშავებელი რკინისკბილებიანი იარაღი, სათლელის (იხ.) ნაირსახეობა. გარეგნულად სათლელი, სავარცხელი და საკოდელი ერთნაირი ფორმისაა, მაგრამ ერთმანეთისაგან განსხვავდება, როგორც მეტალის ხარისხით, ასევე ფუნქციით, რაც მხოლოდ საცნაურია ქვითხუროსათვის და შეუმჩნეველი უბრალო თვალისთვის. სავარცხლის კბილები დაჭრილია, სრულტანიანია და რბილის ქვის სათლელად გამოიყენება.

ლიტ: ე. ნადირაძე, ხალხური ქვითხუროობა იმერეთში, 2001.
ე.ნ.

სავარცხელი//საბარცხალი (იმერ.)//ორცხონჯი//აბხად (სამეგ.)//ლაცხნირ (სვან.) - დგიმ-სავარცხლიანი, ანუ ჰორიზონტალური საქსოვი დაზგის სამუშაო აპარატის ნაწილი, შედგენილი მჭიდროდ ჩაწყობილი ჩალამ-კალამის, ლერწმის, თხილის ან ასკილის წმინდათ გამოთლილი წკნელით და ძაფით მოხლართული ჩარჩოსაგან. ლაფათინში (სავარცხლის ბუდე) ჩადგმული სავარცხელი დგიმის მოძრაობით პირგახსნილ ქსელში მაქოთი გატარებული საზედაო ძაფის მიჯრა-მიმტკიცება-ჩაბეჭვისათვის იყო განკუთვნილი. ქსოვილის შესაბამისად გამოიყენებოდა სხვდასხვა სახის სავარცხლები: მომსხო კბილებიანი - ბამბისა და შალის საქსოვად, წმინდა-ხშირკბილებიანი - აბრეშუმისათვის. შესაბამისად არსებობდა 140-160-200 სათვალავიანი სავარცხელი.

ლიტ.: ნ. აბესაძე, მეაბრეშუმეობა საქართველოში, 1957, მსშხი, ტII, ნაწ. II, 1982.
ლ. მ.

სავარძელი - გამორჩეულად შემკული და მომზადებული საპატიო სკამი. სვანეთში ასეთი იყო საკურცხილი (იხ.), საუფროსო სკამი (რაჭ.) და სხვა. ივ. ჯავახიშვილის აზრით, სავარძელი ქართული სიტყვაა. ამ სიტყვაში „ვერძი“//„ვერძუ“ ნიშნავს მამალს, მამალ ცხვარს, რაც იმის მაუწყებელია, რომ იგი უნდა უკავშირდებოდეს კაცს და მისთვის იყო განკუთვნილი. სავარძელი, ანუ საუფროს სკამი საქართველოს თითქმის ყველა კუთხეში იყო გავრცელებული და მისი საკრალური დანიშნულება ყველგან გამოკვეთილია. სავარძლისთვის დიდ სახლში საგანგებო ადგილი იყო გამოყოფილი. საქართველოში ეს ტერმინი - სავარძელი - დამკვიდრებულია XVI ს. შემდგომ სავარძლის ძველი ქართული შესატყვისია „სელი“. ვახტანგ გორგასლის ცხოვრებაში ნახსენებია, რომ მეფის მიერ მოწვეული დიდებულნი დასხდებოდნენ სელებზე, ხოლო დანარჩენი მოწვეულნი, თუ უწვევნი იდგნენ ფეხზე. ქართული მატერიალური კულტურის ძეგლებში კარგადაა წარმოდგენილი ამ ტიპის ავეჯის სხვადასხვა სახეობანი, განსაკუთრებით ჭედური და ფერწერული ტექნიკით შესრულებულ ხატებში სვანეთიდან, ბექა ოპიზრის მიერ შესრულებულ ანჩისხატის მოჭედილობაში, ბეშქენ ოპიზრის ბერთის ოთხთავის შემკულობაში, შემოქმედის მაცხოვრის ხატში და ა.შ. საინტერესოა ამ უკანასკნელში მოცემული სავარძელი, რომელიც დგას ხარატულ ფეხებზე, აქვს შესანიშნავად გამოყვანილი საზურგე და საჯდომი, რომლებიც დაფარულა რბილი ბალიშებით. ფაქტობრივად სასხდომის ასეთი ტიპი სრულიად შეესატყვისება დღევანდელი სავარძლის ფორმასა და დანიშნულებას. ზოგადად ისტორიული მასალა ცხადყოფს, რომ ადამიანთა სასხდომი ავეჯის ასეთი ტიპი მთელი ფეოდალური ხანის ხანგრძლივ პერიოდში ინტენსიურად გამოიყენებოდა ყოფაში.

ლიტ.: ივ. ჯავახიშვილის ენციკლოპედიური ლექსიკონი, 2002. ვ. ართილაყვა, XVI-XVIII სს. ქართული მატერიალური კულტურის ისტორიიდან, 1965.
ე. ნ.

სავაჟინე - ღვინის შესანახი ადგილი, საგანგებოდ ამ მიზნისათვის აგებული ნაგებობა. მარნისგან განსხვავებით, სადაც მთელი წლის მოსავალი ღვინო ინახებოდა, სავაჟინეში ხდებოდა ღვინის დახარისხებისა და სანადიმო მდგომარეობისათვის გასაცემი ღვინის მომზადება. აქვე იყო ღვინის ერთი ჭურჭლიდან მეორეში გადასატანი ხელსაწყოები და ჩაფ-სასმურები. სავაჟინე დამახასიათებელი იყო დიდი ფეოდალური სახლის სამეურნეო სისტემისათვის. ათონის ივერთა მონასტრის აღაპების მიხედვით, სავაჟინე, როგორც ღვინის შესანახი ცალკე ნაგებობა, ჩვეულებრივად არსებობდა ბერ-მონაზვნურ კორპორაციაშიც.

ე.ნ.

საზანდარი - აღმოსავლური სიმებიან საკრავთა ანსამბლი. არის ორგვარი შემადგენლობის: 1) თარი, ქამანჩა, დაირა, ნაღარა (დიპლიპიტო); 2) საზი, ქამანჩა, სანთური, დაირა. ორივე შემადგენლობაში დასარტყამ ინსტრუმენტზე დამკვრელი მღერის. ანსამბლის ძირითადი დანიშნულებაა სიმღერის აკომპანირება ან ცეკვის თანხლება. გავრცელებულია აზერბაიჯანსა და სომხეთში. საქართველოში შემოვიდა XVII ს-დან. გავრცელდა თბილისის არაქართულ მოსახლეობაში და მოგვიანებით საზანდრის მსმენელთა აუდიტორია ქართველებითაც შეივსო. განსაკუთრებით პოპულარული გახდა არისტოკრატიაში (მაღალი წოდების მოხელეებსა და თავადაზნაურობაში). სიტყვა „საზანდარი“ სპარსული სიტყვიდან „საზენდე“ (მუსიკოსი). „საზანდარი“ გვაქვს „საზის დამკვრელის“ მნიშვნელობითაც.

მ. შ.

საზედაშე - რელიგიური დანიშნულების თიხის ჭურჭელი (სხვადასხვა ზომის ქილები და ქვევრები). საზედაშეები დამოწმებულია - ქართლში, ქიზიყში, სამეგრელოში, იმერეთში და სხვაგან. ყოველწლიურად ოჯახის უფროსი ამა თუ იმ ხატ-სალოცავის სახელზე ინახავდა ზედაშეს (იხ.). ეს იყო ღვინო, ერბო, ხორბალი, პური. უფრო მეტად ღვინის ზედაშე იყო გავრცელებული. აღმოსავლეთ საქართველოს მთიან სოფლებში კი უმთავრესად ერბოს ამზადებდნენ ზედაშედ. დღეობის დროს ოჯახის წევრები მარანში იკრიბებოდნენ საზედაშე ჭურჭელთან. ცერემონიალის შესრულებამდე საზედაშე ჭურჭლის ახდა იკრძალებოდა. იგი სავსე უნდა ყოფილიყო. თუ ოჯახს ძალიან გაუჭირდებოდა, საზედაშე ჭურს გახსნიდნენ და წმინდანს პატიებას სთხოვდნენ, რომლის სახელზეც იყო ზედაშე გადანახული. ერბოს თავს მოხდიდნენ, შეინახავდნენ, ქილაში დარჩენილს კი გაიხმარდნენ. აღთქმულ დღეს გადანახულ ერბოთი ქადებს დააცხობდნენ, სანთლებს დაანთებდნენ და სალოცავს ესტუმრებოდნენ. ერთდღიანი დღეობისათვის პატარა საზედაშე იყო განკუთვნილი, ხოლო ყველიერისათვის დიდი საზედაშეები ჰქონდათ. საზედაშე ჭურჭელს ხშირ შემთხვევაში ნიშნავდნენ, თუ რომელი ხატისათვის იყო განკუთვნილი. საზედაშე ქვევრს, რომელიც ბარის სოფლებში იყო გავრცელებული, განსაკუთრებით უვლიდნენ. არსებობდა სასოფლო და საგვარეულო საზედაშეები.

მ. ზ.

საზეთე - ზეთის გამოსახდელი ნაგებობა. საქართველოში ზეთის გამოხდის დიდი ტრადიციები არსებობდა და „ზეთის სახლი“, ისე როგორც ღვინისა, ამ კულტურის წარმოების ფართო ხასიათზე მიუთითებს. ზეთის სახლში იდგა დიდი ქვის გელაზები (იხ.), რომლის მეშვეობითაც ხდებოდა მისი გამოხდა.

საზელი - თიხის, რომლითაც ზელდნენ სამეთუნეო თიხას. ესაა ტექნიკური მანქანა. საქართველოში ორი ტიპის მიწის საზელი იხმარება; I მარტივი, ფეხით საზელი და II ე.წ. „მექანიკური“ საზელი, ფეხის საზელი წარმოადგენს ხის განიერ „ტახტს“, რომლის თავი და ბოლო ამოფიცრულია, გვერდები კი ღიადაა დატოვებული და მასზე მზელავი ფეხებით ზელს თიხას.

მეორეა ე.წ. „მექანიკური“ საზელი იგივე „მიწის საზელი მანქანა“, რომელსაც ამოძრავებს გამწევი ძალა (ცხენი, ხარები, სახედარი). საზელის ტანს „კოდი“ ეწოდება. კოდი შეკრულია „ნაგვერდული“ ფიცრებისაგან, არის რკინის ან ცემენტისაც. საზელის კოდი მრგვალია. კოდში ჩაშვებულია რკინის ღერძი, რომელზედაც ე.წ. „ფრთებია“ ჩამოცმული ან შედუღებული. საზელი არის 14-დან 24-მდე ფრთიანი, ე.ი. 7 ან 12 წყვილი.

საზელის ზედა ფრთას „წამღები“ ეწოდება, იგი მოხრილია და ხელს უწყობს საზელში მიწის ქვევით წაღებას, „გამომტანი“ ფრთა სწორია და ფართო რკინის ღერძს ფრთებიანად ამოძრავებს უღელში შებმული გამწევი ძალა და იზილება მიწა. საზელ მანქანაში კარგად დამბალ მიწას ნიჩბით ყრიან. „ზედა წამღები“ ფრთის საშუალებით დასაზელი მიწა საზელის - კოდის შუა ნაწილში ხვდება, ფრთებით ერთმანეთში ირევა, იჭრება, იზილება და კოდის გამოსასვლელიდან გამოდის. გობიდან დაზელილი საჭურჭლე მიწას, წმინდა რომ გამოვიდეს, ორჯერ-სამჯერ ატარებენ საზელში, საჭურე მიწას კი ერთხელ ან ორჯერ.

ლიტ.: ც. კაკაბაძე, საზელები იმერეთში, ჟურნალი „მეცნიერება და ტექნიკა“, 1973, №9.
ც. კ. მ. ზ.

საზი - აღმოსავლური სიმებიანი საკრავი, მსხლის ფორმის ღრმაკორპუსიანი, გრძელყელიანი. მზადდება სხვადასხვა ზომისა. საზი ერთ-ერთი უძველესი ხალხური საკრავია. იხსენიება ნიზამის (XII ს.) პოემებში. საზს წამყვანი ადგილი უკავია ხალხურ საკრავთა ანსამბლში. მასზე შემსრულებლები იყვნენ აშუღები - ხალხური მომღერლები, პოეტი-იმპროვიზატორები, რომლებიც გამოდიოდნენ ბაზრების მოდნებზე, სახალხო შეკრებებზე. მათ რეპერტუარში წარმოდგენილი იყო საგმირო, ისტორიული, ეპიკურ-სატრფიალო სიმღერები. საქართველოში გავრცელდა XVIII ს-დან სხვა აღმოსავლურ საკრავებთან და ანსამბლთან ერთად. თბილისში განსაკუთრებით მიღებული იყო აზერბაიჯანულ მოსახლეობაში.

ლიტ.: დ. არაყიშვილი, ქართული მუსიკა (მოკლე ისტორიული მიმოხილვა), ქუთაისი, 1925. მ. შილაკაძე, ქართული ხალხური მუსიკალური ტრადიციები და თანამედროვეობა, 1988.
მ. შ.

სათაგველა//სარეგველა (აჭარ. ქართლ.) - თაგვის დასაჭერი ხის ხელსაწყო, რომელიც შედგება შემდეგი ნაწილებისაგან: ქვედა და ზედა ფიცრისგან, უღლისგან, ფირფიტისა და პალოსგან. ორივე ფიცარი ერთი ზომისაა. ქვედა ფიცარზე გამაგრებულია უღელი - ამ უკანასკნელზე მიმაგრებულია ზევითა ფიცრის ერთი გვერდი და ფირფიტა საჭმლით (რომელიც ჩვეულებრივ შემწვარი კაკალია ან პურის ნატეხი). ფიცრის მეორე გვერდი დაყრდნობილია ქვედა ფიცარზე - ბლაგვკუთხოვან სამკუთხედად. საჭმლის ჩამოწევით, ე.ი. ფირფიტის ოდნავი შერხევით ბაწარი იხსნება და ზევითა ფიცარი ქვედას ემხობა. არსებობდა სხვადასხვა კონსტრუქციის სათაგურები.

ე. ნ.

სათაო (ხევს.) - საუკეთესო ამორჩეული შესაწირი ზვარაკი (სამსხვერპლო ცხოველი). ხატის მიწების მოხვნისას ხევსურები კლავენ სათაო საკლავს, მთელი სოფლის ნახირიდან საუკეთესოს, რომელიც წინასწარ იყოს არჩეული ამ დღისთვის (ცხვარი, კურატი).

ლიტ.: ალ. ოჩიაური, ქართული ხალხური დღეობები, აღმ. საქ. მთიანეთში, 1991.
ე. ნ.

სათაურა - ხევსური ქალის თავსაბურავის ნაწილი. რკალისებრი. კერავდნენ ბამბის ან შალის ქსოვილისაგან. მოსართავად იყენებდნენ მონეტებს, მძივებს, ღილებს. ქარგავდნენ ფერადი ძაფებით. სათაურა რამდენიმე სახისაა: კავიანი, ყურიანი, საყენ-ყურიანი, საყენიანი და მაღალი. თავხურვას ხევსურეთში, ისევე როგორც საქართველოს სხვა რეგიონებში, განსაკუთრებული ყურადღება ექცეოდა. გათხოვილი ქალი მანდილის გარეშე გარეთ ვერ გავიდოდა, ვერავის შეეგებებოდა, რადგან ამგვარი ქცევა უზრდელობისა და უპატივცემულობის გამომხატველად ითვლებოდა. გასათხოვარ ქალს კი მარტო სათაურას ტარებაც შეეძლო. ახალ პატარძალს უფლება ჰქონდა მამის სახლში მოეხადა მანდილი, უმანდილოდ იგი ქმარსა და ქმრის ნათესავებს ვერ ეჩვენებოდა. ხევსურმა ქალმა სათაურა-მანდილის ხმარება მოგვიანებით დაიწყო, მანამდე კი იგი „ჭანჭიკის ხელსახოცს“ (იხ.) ატარებდა. ხოლო მას შემდეგ, რაც მოკლე თმის ტარება დაიწყეს, ჭანჭიკის ხელსახოცი მანდილს ვეღარ იჭერდა და მის მაგივრად ჩიხტისმაგვარი სათაურა შეუქმნიათ.

ლიტ.: ს. მაკალათია, ხევსურეთი, 1935, ც. ბეზარაშვილი, ქალის სამოსელი აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში, 1974.
გ.კ.

სათითე - თითზე ჩამოსაცმელი. მზადდებოდა სხვადასხვა მასალისგან. იყენებდნენ ხარაზები, დერციკები, მკერვალები, ანუ ყველა იმ პროფესიის ადამიანები, რომლებთაც უხდებოდათ ტყავისა და ნაჭრის მასალისაგან კერვა.

სათითე მკელის - მკელის აღჭურვილობის ერთ-ერთი შემადგენელი ნაწილი. მზადდებოდა რქისაგან, ზოგჯერ ხისგანაც. იცოდნენ როგორც ერთი (კახეთი), ისე ორი ან სამი (ქართლი) სათითის ხმარება.

სათითეებს გამოიყენებდნენ ნამგლით მოცელვისას თითის დაცვის მიზნით. რქას მოხარშავდნენ და ნაცარში დაალბობდნენ. შემდეგ სასურველ ადგილას წააჭრიდნენ თავს და გათლიდნენ, გაასუფთავებდნენ. წვერში ოდნავ მოხრიდნენ, გაუკეთებდნენ საზურგულესა და საოფლე ნაჩვრეტებს. სათითეს მუცელზე ტარის გაგრძელება ჰქონდა, რომელსაც მცირე ნაჩვრეტი გააჩნდა. აღნიშნულ ნაჩვრეტში თასმა იყო გაყრილი მაჯაზე მისაბმელად.

მკაში სათითეების გამოყენების ისტორია საკმაოდ ძველია. ამაზე მეტყველებს არქეოლოგიური განათხარი მასალაც. უძველესი მომკელის სათითეები აღმოჩენილია ურბნისში (I-II სს.), დმანისში (XII ს.). მკელის სათითე ასახულია ჯრუჭის ოთხთავის მინიატურაში. აღსანიშნავია, რომ მკის დროს სათითეების დაცვის მიზნით გამოყენება სხვა ქვეყნებისთვისაც იყო დამახასიათებელი. მაგ., თურქეთში, ირანში. ჩრდ. კავკასიაში, დადასტურებულია სათითე, რომელიც სამი თითისთვის ერთი ფიცრისაგანაა გამოთლილი, ამიტომ, მუშაობის დროს, სამივე თითს დამოუკიდებელი მოძრაობის შესრულება არ შეეძლო, რაც შესაბამისად შრომისნაყოფიერებაზეც აისახებოდა. საქართველოში კი სამკალი სათითეები ხელის თითოეულ თითზე ცალ-ცალკე იცმოდა.

ლიტ.: გ. ჯალაბაძე, აღმოსავლეთ საქართველოს სამიწათმოქმედო იარაღის ისტორიიდან, 1960. ჯ. სონღულაშვილი, მასალები ქართველი ხალხის ყოფისა და კულტურის ისტორიისათვის, 1964.
მ.ხ.

სათითენი - ცივი იარაღი. სათითენში გაერთიანებულია მცირე ზომის, ბეჭდის მაგვარი კასტეტთა ნაირსახეობანი. ეს იარაღი მეტწილად აღ. საქართველოს მთიანეთში იყო გავრცელებული, უკანასკნელ დრომდე მისი ხმარების ტექნიკა და ილეთები მხოლოდ ხევსურეთშიღა შემორჩა, საცერულის სახით. ცალ თითზე წამოსაცმელი სათითე საკმაოდ მრისხანე იარაღია მჭიდრო შერკინებაში. მორკინალი მას საკუთარი ხელწერისა და ოსტატობის შესაბამისად ირჩევდა და ალბათ ამ გარემოებით აიხსნება მისი მრავალგვარობა, მარტო ხევსურეთში საცერულის ათამდე სახეობა არსებობდა. ხევსურთაგან განსხვავებით, მთიულეთში ვხვდებით ორთითიან (საჩვენებელ და შუა თითზე წამოსაცმელ) „საჯიჯგველაებს“. თუშეთში კი დამოწმებულია ოთხთითა „ღაჯიები“. ღაჯია (იხ.) ხევსურული საცერულის ერთ-ერთ სახეობასაც ჰქვია, ოღონდ იგი თუშურისგან განსხვავებით, ცალთითაა. ოთხთითა სათითენი გურიაშიც არის დაფიქსირებული. სათითეს ხმარება თბილისშიც ყოფილა გავრცელებული. ყეენობის წინ ქალაქელი ხელოსნები მრავლად ამზადებდნენ საცერე რგოლებს. ამავე დროს, ეს იარაღი მოხმარების იმდენად თავისებურ ცოდნას მოითხოვს, რომ მისი საგანგებოდ შესწავლის სკოლაც უნდა არსებულიყო. 2001 წელს თბილისის წმინდა ორმეოც მოწამეთა ტაძრის გათხრის დროს XI-XIII სს. ფენაში აღმოჩნდა სათითე, რომელიც არა საბრძოლო, არამედ საჩვენებელი დანიშნულებისა უნდა იყოს, რადგან დამზადებულია სპილოს ძვლისაგან, სავარაუდოდ აღნიშნული სათითე არა რიგით მებრძოლს, არამედ ორთაბრძოლის ოსტატსა და მასწავლებელს უნდა ეკუთვნოდეს, რაც სათითეების მოხმარების ძირძველ ტრადიციებს უსვამს ხაზს.

ლიტ. ზნენი სამამაცონი, 2001.
მ. ქ.

სათლი - სპილენძის ვედრო.

სათლელი - აქ: ქვის გასათლელი ხელსაწყო, ბრტყელპირა, ბასრი, ხისტარიანი იარაღი, რომლითაც თლიან რბილ ქვას, ზოგჯერ თლისას ქვაზე წარმოშობილ ხაზებსაც ტოვებენ, რაც განსაკუთრებით ეფექტურს ხდის ნამზადს. ქვის სათლელი იარაღების დამზადებას თავისებურად ნაწრთობი ლითონი სჭირდებოდა, რომელიც ქვის ჯიშისა და მისი შედგენილობის გათვალისწინებით იჭედება. სათლელი გამოიყენება ბუხრის პირის, სახლის სვეტებისა და კუთხის ქვების, ქვის კეცების, ფანჯრის კარნიზების, ანუ ისეთი ნამზადის სათლელად, რომლებთაც პრაქტიკული დანიშნულების გარდა სამშვენისის ფუნქციაც აქვთ დაკისრებული.

ლიტ.: ე. ნადირაძე, ხალხური ქვითხუროობა იმერეთში, 2001,წ.
ე. ნ.

სათოფე (ხევს.) - აქ: თხელი და ფართო პური, რომელსაც ხევსურები მიცვალებულის სახელზე გამართულ რიტუალში იყენებდნენ თოფის სამიზნედ. ასეთ პურებზე გადააკრავენ ნაჭერს, გაიტანენ სასროლ მანძილზე და ვინც რომელ სათოფეს მოარტყამს, ის პურიც მისია.

ლიტ.: ა. ოჩიაური, ქართული ხალხური დღეობები აღმ. საქ. მთიანეთში, 1991.
ე. ნ.

სათოფელა - დიდგულას ტოტისგან გაკეთებული მილი, რომელსაც მოარგებენ ბამბის დგუშს და ბავშვები ისვრიან კუნელის ნაყოფს.

ე. ნ.

სათუთუნე - დაჭრილი თუთუნის შესანახი. არსებობდა სხვადასხვა ფორმის. თუთუნის სურნელებას კარგად ინახავს ხის სათუთუნე, თუმცა ყოველდღიურ ყოფაში სატარებლად ამჯობინებდნენ ტყავისა დანაჭრის სათუთუნეებს. საქართველოს ეროვნულ მუზეუმში დაცულია ბაგრატიონთა ოჯახიდან შემოსული ვერცხლის სალტეებით შემკული სათუთუნე.

ე. ნ.

სათფური (მთ. გუდ.)//მეში (ხევი)//კალთა (ფშ-ხევს.) - ცხენის აკაზმულობის ნაწილი. ოთხკუთხა სქელი ტყავები, რაც უზანგის თასმის ზევითაა მოქცეული და იცავს მხედრის მუხლებს ცხენის ოფლისა და ბალნისაგან.

სათხეველი (ძვ.) - სასროლი ბადე, რომლის ბოლოების გასასწორებლად ორკაპა ჯოხს - „ბარამბას“ ხმარობდნენ.

ნ. ჯ.

სათხლე//სამთხლე//ლარპოტი (გურ.) - ხის გრძელტარიანი დიდი ციცხვი, რომლითაც ჭურიდან იღებენ ჭაჭასა და მთხლეს. ზოგჯერ ესაა ტარზე მორგებული ლითონის ოვალური ნაჭერი, ზოგჯერ კი ერთ ხეში გამოჭრილი დიდი კოვზი. გათვალისწინებული ჭურის პარამეტრებისთვის იმ მიზნით, რომ შეძლებისდაგვარად მოსახერხებელი ყოფილიყო ჭურიდან მთხლესა და ჭაჭის ამოღება.

ე. ნ.

საიფქლეები - სახატო მამულები ხევსურეთში, სადაც სარიტუალო ხორბალს მოიწევენ. ესაა წმ. პურის მოსაყვანი ტერიტორია, რომლის მიწებს ხალხი ერთობლივად ამუშავებს. საიფქლეები ყველაზე ადრე, ყველაზე კარგად იხვნება და საუკეთესო თესლით ითესება (ქერი, დიკა).

ე. ნ.

საკარცხული//საკურცხილ (სვან.) - 1. საუფროსო სკამსავარძელი სვანეთში. უხუცესი, როგორც ოჯახის სრულუფლებიანი განმგებელი, საკარცხულზე იჯდა. ოჯახში მცხოვრები მამაკაცები მას ემორჩილებოდნენ. საკარცხული ოჯახის უფროსის უფლებების გამომხატველ სიმბოლოს წარმოადგენდა. ეთმობოდა მხოლოდ საპატიო სტუმარს. 2. საუფროსო სკამ-სავარძელი რაჭაში „ბაბუად“ წოდებული. აქაც ოჯახის უფროსის დასაჯდომია. მზადდებოდა სხვადასხვა ხისგან. შეკრული იყო უწებოდ და ულურსმნოდ. ოჯახის საქმეებს ბაბუა ხელმძღვანელობდა. მისი კუთვნილი საპატიო სავარძელი კერასთან თავში უნდა მდგარიყო. ბაბუა, როგორც ოჯახის სრულუფლებიანი განმგებელი, საკარცხულზე იჯდა. მასზე ჯდომა სხვას ეკრძალებოდა. სავარძელი ეთმობოდა მხოლოდ საპატიო სტუმარს. სოციალური თვალსაზრისით საკარცხული ოჯახის უფროსის უფლებების გამომხატველ სიმბოლოს წარმოადგენდა. ტერმინი „საკარცხულ“ X ს. ძეგლებშია დამოწმებული.

ლიტ.: ს. მაკალათია, მთის რაჭა, 1987. ლ.ბედუკიძე, ხის ავეჯი რაჭაში, სსმმ, XII, 1997.
ლ. ბ.

საკეცე - ხის ან ლითონის მაშა, რომელსაც პურის ან მჭადის გამოცხობისას თიხის კეცებს ცეცხლს უფიცხებდნენ. საკაცედ ნედლი თხილისა და ლეღვის ხეს იყენებდნენ. გათლიან ერთ ზომაზე, მერე მოკეცავენ, ცოტას შერუჯავენ, შეახმობენ და მიტყუპებულ ბოლოებს ერთმანეთს გაუსწორებენ. ბუხრის საკაცე უფრო მოკლეა, ვიდრე თონისა.

ე. ნ.

საკვეთელი - 1. სახვნელის ნაწილი (რკინისა), რომელიც ვერტიკალურ სიბრტყეში ჭრიდა ბელტს. საკვეთელი წარმოადგენდა რკინის ყუასქელ დანას, რომელიც ტარით ჩასმული იყო სახვნელის მხარში. პირის კვეთის მიხედვით არჩევენ საკვეთლის ორ ტიპს: ტოლფერდა პირიანს და ცალფერდას. უფრო განვითარებულ ტიპად მიჩნეულია ცალფერდა საკვეთელი.

ქართულ სახვნელთა საკვეთლების ტიპებად დაყოფის საქმეში მთავარ პრინციპად საკვეთლის სამუშაო პირის სიდიდეა მიჩნეული. ამ მხრივ, მძიმე სახვნელების საკვეთლის სამუშაო პირის სიდიდე ბევრად აღემატება მსუბუქი სახვნელების სამუშაო პირის სიდიდეს. გარდა ამისა, გარკვეული მნიშვნელობა აქვს საკვეთლის მოყვანილობას, რომლის მიხედვითაც იგი ორგვარია: სწორი და მრუდე ფორმისა. სწორტანიანი საკვეთლები დამახასიათებელია მარტივი სახვნელებისათვის, ხოლო მრუდტანიანი-მძიმე სახვნელთათვის (დიდი გუთანი).

საკვეთელი სახვნელის საკმაოდ მნიშვნელივანი ნაწილი იყო. ეს მოდგამში (იხ) ხვნადღეების განაწილებაშიც აისახა - საკვეთლის პატრონს ერთი ხვნადღე ერგებოდა.

სახნის-საკვეთს დაპირვა სჭირდებოდა. ქიზიყში ამისათვის მოდგამს აყვანილი ჰყავდა მჭედელი, რომელსაც ყოველ შაბათს უნდა „გამოეწკიპა“ სახნის-საკვეთი. ამაში მოდგამი მას ერთ დღეს უხნავდა („მჭედლის ალო“). ქართლშიც იყო ცნობილი მჭედლის ალო, მაგრამ იქ მჭედელს გუთნისდედა უხნავდა ერთ დღეს გუთნისათვის განკუთვნილი ხვნადღეებიდან.გარდა ამისა, თუ მჭედელი სთხოვდა სოფელს, მას უსასყიდლოდაც უხნავდნენ ხოლმე. მჭედლისათვის მუშაობა რაჭაში, „კალაფორიას“ სახელწოდებით იყო ცნობილი. 2. მარტივი სახვნელი (მიწის გასაწერი), რომლის ფუნქცია იყო ნიადაგის დაწერა-დაკვალვა. მის უკან მომყოლ სახნისს უადვილებდა ხნულის გატანას. გამოიყენებდნენ ფერდობი ადგილების ხვნისას.

ლიტ.: გ. ჯალაბაძე. აღმოსავლეთ საქართველოს სამიწათმოქმედო იარაღების ისტორიიდან, თბ.., 1960; ნ რეხვიაშვილი. რაჭის ეთნოგრაფიული მივლინების ანგარიში, ენიმკის მოამბე, 1941
თ. გ.

საკვირაო (ხევს.) - საჭვრეთელათი დაჭრელებული ხავიწისგულიანი პატარა ქადა.

საკოდე - 1. ცალკე ნაგებობა ან საცხოვრებლის კომპლექსის მყუდრო, ბნელი ოთახი, სადაც ხდება ლუდის ფუება, მისი დადუღება. საკოდეში ლუდის ფუება მიმდინარეობს 6-7 დღეს და ყველა პირობაა შექმნილი იმისთვის, რომ ლუდმა სრულყოფილად„იფუვლოს“. 2. საქართველოს მთაში ხატთან არსებული სამეურნეო ტიპის ნაგებობა, სადაც ინახებოდა წმინდა ხორბლეული სარიტუალო პურების გამოცხობისა და ლუდის გამოხდისათვის.

ე. ნ.

საკოდელი.//დიშლა (იმერ). - ბრტყელპირა და თხელტანიანი იარაღი, ქვის მოსასუფთავებელი. არსებობს რამდენიმე კბილიანი საკოდელი.

ლიტ.: ს. ბედუკაძე, ქვის დასამუშავებელი იარაღები და საშუალებანი, სსმმ. XXII-B, 1961.
ე. ნ.

საკოკე - კოკით წყლის გადაზიდვისათვის მოწყობილი საგანგებო ხის ხურჯინი, ცნობილი იყო ქიზიყში. საკოკე მზადდებოდა ორი წესით: შვინდის ან თხილის ოთხ ტოტს ცეცხლზე შემოატარებდნენ, ქერქს გააძრობდნენ. შემდეგ ტოტების შუა ნაწილს მოხრიდნენ. ერთმანეთზე ჯვარედინად გადადებდნენ და შვინდის ან რცხილის წნელით შეკრავდნენ. აკეთებდნენ სხვადასხვანაირადაც. შვინდის ხეს ძირში მოჭრიდნენ, ტოტებს მაღლა და შუა წელზე წნელით კრავდნენ და სახედარს ხურჯინივით გადაჰკიდებდნენ. წნელის სიგრძე სახედრის წელის სიგანეზე იყო დამოკიდებული. საკოკე ნახევარ მეტრზე მეტი სიმაღლის არ კეთდებოდა. თითო საკოკეში ერთი დიდი კოკა იდგმებოდა. კოკების ყურები თოკით ერთმანეთზე იყო გადაბმული. იხმარებოდა წყლისა და ღვინის შორი მანძილიდან მოსატანად.

ლიტ.: ნ. სილაგაძე, საპალნე გადაზიდვის საშუალებები აღმ. საქართველოში, სსმმ, ტ. XXIV, 2001.
ნ.ჯ.

საკრავები საბავშვო - ჩასაბერ საკრავებზე დაკვრას ბავშვები თვითნაკეთი „საკრავებით“ იწყებენ. ასეთებია რბილგულიანი მცენარეები და ფოთლის მსხვილი ღეროები. აჭარაში საბავშვო საკრავია „ჭყიპინა“ - დუდგულის ან სხვა მსგავსი მცენარისაგან გაკეთებული, სასტვენივით ერთი ბგერის გამომცემი, 6-7 სმ სიგრძისა. ჩასაბერ ერთ ბოლოს ირიბად ჩასერავენ. ჩაბერვისას გამოსცემს ჭყიპინის მსგავს ბგერებს. უფრო „რთულია“ გოგრის ღეროსაგან დამზადებული ერთ, ორ ან სამთვლიანი „სალამური“ - საპუტუნა (გურია), რომელსაც უფროსები უკეთებენ ბავშვებს. ამაზე თვლების რაოდენობის შესაბამისად სხვადასხვა სიმაღლის რამდენიმე ბგერა მიიღება. 7-8 წლის ყმაწვილები ამგვარ „საკრავებს“ დამოუკიდებლადაც აკეთებენ.

ლიტ.: ალ. მსხალაძე, ქართული ხალხური საკრავიერი მუსიკის ისტორიიდან, 1969.

მ. შ.

საკრავთა მწყობრი - ორკესტრი, შემდგარი სხვადასხვა ჯგუფის საკრავთაგან. ქართული

ინსტრუმენტული ანსამბლი შედგება ორი ტიპის საკრავისაგან. ერთ-ერთი მათგანია სიმებიანი ან ჩასაბერი საკრავი და მეორე - დასარტყმელი, მისი ფუნქციაა ცეკვის თანხლება ან საცეკვაოს ინსტრუმენტული ტრანსკრიპცია. ყოფაში თითქმის არ გვხვდება ორი ან მეტი ერთი და იმავე საკრავის გაერთიანება, უნისონური ანსამბლი უცხოა ქართული სამუსიკო კულტურისათვის.

ლიტ.: მ. შილაკაძე, ქართული ხალხური საკრავები და საკრავიერი მუსიკა, 1970.

მ. შ.

საკრი - საკრე, ასაკრავი - ვაზის ჭიგოზე დასამაგრებელი, სხვადასხვა მცენარის ტოტების ან კანისგან დამზადებული სახვევი მასალა. მისი ეტიმოლოგია ასე გამოიყურება: საკრი, საკრე, ასაკრავი, გასაკრავი, მარნა, მარნეული, მანეული, კაპიჭი, სვია, სვე, საყელავი, სახვევი, საკონავი, ლაფანი, ხარალი, ხრალი, ქვთელა, ჭონი, ჭილი.

ლიტ.: ლ. ასათიანი, ვაზის კულტურასთან დაკავშირებული ლექსიკა ქართულში, 1978.

ე. ნ.

საკურატე - საქართველოს მთიანეთში (ხევს.) ხატის კართან არსებული ყორის მიწურბანიანი ნაგებობა, რომელიც ხატის ტყეში იყო გამართული. აქ ხატისთვის შესაწირავი ცხოველები იმყოფებოდნენ. ეს ხვასტაგი საკმაოდ დიდი რაოდენობით იყრიდა ხოლმე თავს და სანამ შეწირვის დრო მოაღწევდა, მანამდე მათთვის ხარის მსახურთ უნდა მოევლოთ. ზამთრობით ცხოველები საკურატეში იზამთრებდნენ, სხვა დროს კი გაშვებული იყვნენ მათზე მინდობილი კაცის მეთვალყურეობით. ხატის კურატები ხატის საძოვრებში ბალახობდნენ და სხვას არავის ჰქონდა უფლება იქ კერძო საქონელი ებალახებინა.

ლიტ.: ალ. ოჩიაური, ქართ. ხალხ. დღეობათა კალენდარი, 1988.
ე. ნ.

სალამური - მუსიკალური ინსტრუმენტი, იგი ორგვარია - უენო და ენიანი. უენო სალამური ამ ტიპის საკრავის უძველესი ფორმაა. გავრცელებულია აღმოსავლეთ საქართველოს რეგიონებში (ქართლი, კახეთი, მესხეთი, თუშეთი, ფშავი). აღმოსავლურ ქართულ დიალექტებში „სტვირი“ ეწოდება, წარმოადგენს 38-40 სმ სიგრძის მილს. აქვს 5-6 თვალი (ნახვრეტი), ზოგჯერ დამატებითი თვალი უკანა მხარეს. ენიანი სალამური ბგერა არის გამოკვეთილი, მსტვენავი, მკაფიო და ძლიერი. ენიანი და უენო სალამური მზადდება რბილგულიანი მცენარისაგან (ლერწამი, ლელი, დუდგულა) აგრეთვე ჭერმისაგან. დამზადების წესი ერთნაირია, ენიანს უკეთდება ენა, რომელიც აუცილებლად ლერწმისაა. სალამური ძირითადად მწყემსის საკრავად ითვლება. მასზე სრულდება მწყემსური და საცეკვაო მელოდიები. საქართველოს ტერიტორიაზე სალამურის ტიპის საკრავები უძველესი დროიდან ჩანს. ძვლის სამთვლიანი სალამური აღმოჩენილია სამთავროში (ძვ. წ. XV ს.), ხოლო უფლისციხეში, საკულტო ნაგებობაში აღმოჩენილი სალამური - ჩვ. წელთაღრიცხვამდე VI ს-ით თარიღდება.

ლიტ.: მ. შილაკაძე, ქართული ხალხური საკრავები და საკრავიერი მუსიკა, 1970.
მ. შ.

სალესავი//ქასური - სალესავი ქვა, ფართოდ იყო გავრცელებული ქართლ-კახეთში, აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში და ჩრდილო კავკასიაშიც. ესაა განსაკუთრებული ჯიშის ქვა, რომელიც თავისი ხაოიანი ზედაპირის მეშვეობით კარგად ლესავდა რკინეული იარაღთა პირს. ლესვის დროს ქასურს წყალში ასველებდნენ ან ერბოს წაუსვამდნენ, რაც იარაღს გადახურებას ს აცილებს. ქასური გამოიყენებოდა განსაკუთრებით პირბასრი იარაღების გასალესად (ნამგალი, ცელი, სამართებელი, სამყნობი დანა, სასხლავი, შალაშინის პირი და სხვა.) და საოჯახო ჭურჭლის (ქვაბები, ტაფები გასახეხად და გასაპრიალებლად). ქასურს იყენებდნენ აგრეთვე საფლავის ქვების დასამუშავებლად, ზედაპირის მოსასწორებლად, რათა წარწერა თუ ნახატი მკაფიო გამოსულიყო. საფლავის ქვის ამგვარად დამუშავებას გაქასურება ეწოდება. ქასურ სალესავებს ამზადებდნენ სათანადო მასალის მქონე სოფლებში: სნო, უხათი (ყაზბეგის რაიონი), საფარლო, ბოლნისი, საჩინო (ბოლნისის რაიონი), დმანისი, ჩათახი (დმანისის რაიონი), ატენის ხეობა (გორის რაიონი), ჭერათხევი (ხაშურის რაიონი), შროშა, საქასრია (ხარაგაულის რაიონი), მუხური, კურსები, სალესავის ქედი (ტყიბულის რაიონი). ქასურ სალესავზე მისი ეფექტურობის გამო დიდი მოთხოვნილება იყო. ქაისხევიდან გასაყიდად გაქონდათ მეჯვრისხევში, სადაც ბაზრობაზე ადგილობრივი მჭედლების ნამგლებიც იყიდებოდა. არქეოლოგიური მასალა (სამთავრო, ბრილი) მოწმობს, რომ მეომრებს იარაღთან ერთად სალესი ქვებიც ჰქონდათ საფლავში ჩატანებული. ტერმინი „ქასური“ სალესავი ქვის და განსაკუთრებით ცელის სალესის მნიშვნელობით დასტურდება აღმოსავლეთ საქართველოს მთის დიალექტებში. ძველ ქართულში სალესავი ქვის აღმნიშვნელად გვხვდება „ქასრი“. არის მოსაზრება, რომ სალესი ქვის სახელი მომდინარეობს სოფლის ტოპონიმ ქაისხევიდან. მოგვიანებით „ქასური“ სალესი ქვის ზოგად სახელად იქცა, ხოლო გაქასურება გალესვა-გაპრიალების მნიშვნელობა შეიძინა. ტერმინი „ქასური“ ასახულია შრომის სიმღერაში „გლესავ და გლესავ ნამგალო, ნამგალო ჩემო რკინაო, ქასური სალესავითა, ნამგალო ჩემო რკინაო“.

ლიტ.: ვ. ბარდაველიძე, ივრის ფშაველები, 2005. ნ. რეხვიაშვილი, ქვის საკოდი იარაღი, სსმმ, XVII, 1953.
ა. გ.

სალტა - ქალის გარეთა სამოსელი აჭარაში. მასალად იყენებდნენ მძიმე ქსოვილებს, მაგალითად, მაუდს. ჩახსნილი გულისპირით, შესაბნევის გარეშე. სალტა შედგება სამი ნაჭრისაგან, რომელთა სარჩულად ჩითი აქვთ გამოდებული. სალტა გაფორმების მხრივაც გამორჩეულია. მორთვის საშუალებად იყენებდნენ ვერცხლისმკედს, რომელიც ზოლებად მიჰყვება როგორც საყელოს, ისე მხრებსა და კალთებს. ორნამენტი მეტწილად გეომეტრიულია. მცენარეულსაც (სამყურა, ყვავილები) იყენებდნენ. სალტის ფორმა მსგავ სებას ავლენს წმ. გიორგის სახ. ეკლესიის (ახალქალაქი, XI ს.) ფრესკაზე გამოსახულ პირთა სამოსელთან. მსგავსი თარგისა და სახელწოდების სამოსელი ანატოლიაშიც მოწმდება.

ლიტ.: ი. სამსონია, ხალხური ტანსაცმელი აჭარაში, ბათუმი, 2005.
ც.ბ.

სალტე // საკუდე (ხევს.)// თალა (მთ. გუდამაყ.)// ზალტე (თუშ., ფშ.) - უნაგირის საჭერი თასმა. 2. თხილის ან შვინდის ტოტებისგან შეკრული წრე, რომლითაც ამაგრებდნენ ყველის დიდ კასრებს.

ლიტ.: მ. ხაზარაძე, ქართული ხის ჭურჭელი, 1988.

სალუდე - საგანგებო ნაგებობა საქართველოს მთიანეთში, სადაც წარმოებდა ლუდის დადუღება. სალუდეში ინახებოდა ყველა ის ინვენტარი, რომელიც საჭირო იყო ამ პროცესის წარმართვისათვის. სალუდე ხატის კომპლექსის ერთ-ერთი საკრალური ნაგებობაა (ხევს). იგი შედის ისეთ სარიტუალო ნაგებობათა რიგში, როგორიცაა დარბაზი, საზარე, ბეღელი.

ბეღელი

საზარე

ე.ნ.

სამანდრო - „ელვარე საჭურველი“, თვალ-შეუდგამი. წმინდის გიორგის: „შემოსილ ხარ ჯაჭვითა სამანდროთა და მორტყმულსა სარტყლითა ოქროსათა“(საბა). როგორც ჩანს სამანდრო ძვირფასი ლითონებით ან ძვირფასი ქვებით მორთულ-შეჭედილი ჯაჭვის პერანგების ნაირსახეობაა. იმერეთის მეფე ალექსანდრის III-ის ჯაჭვის პერანგი სამანდრო ჯაჭვია.

ლიტ.: სულხან საბა, ლექსიკონი. ტII. 1993.
მ. ქ.

სამანი - საზღვარი, სანიშნობელი, რომლითაც გამოყოფილია სხვადასხვა პირთა, თემთა და სოფელთა მიწები. ძირითადად წარმოადგენდა ქვისა და ხის სამიჯნო სვეტებს. შუაფეოდალური ხანის საქართველოში ასეთი სამანების კლასიკური ნიმუშია სტელები, რომლებზედაც გამოსახულია „ხელები“ - ფეოდალის საკუთრების სიმბოლო. საგლეხო მიწათმფლობელობაში სამანი უაღრესად გავრცელებული ნიშანია.

ე. ნ.

სამანქანი - ჯაჭვის პერანგის ნაირსახეობა. „სამანქანი არს ჯაჭვის თვალი მრგვალი სამ-ფარეშოსანი, შიგნით ნიკარტოვანი, რბილი, გარდაგრეხით ძნიად გასატეხი.“(საბა). სამანქანური ჯაჭვი ყველაზე საუკეთესო ჯაჭვთა რიგს განეკუთვნება, მისი ყოველი რგოლი (ჭიკუ) ფარეშიანია (დამოქლონებული). სამანქანური ჯაჭვი ფართოდ იყო გავრცელებული საქართველოს მთიანეთში, ხევსურეთსა და სვანეთში უკანასკნელ დრომდე იყო შემონახული, ასეთი ჯაჭვის პოპულარობა ხევსურულ პოეზიაშიც აისახა„ჯაჭვმა თქვა სამანქანურმა, ქაჯმა ამასხა თითითა“ და სხვა. (იხ. ჯაჭვის პერანგი).

ლიტ.: კ. ჩოლოყაშვილი - „ქართული საჭურველი ჯაჭვი“. სსმმ,ტ.XIX B. 1956. სულხან-საბა, ლექსიკონი ქართული, ტ. .II, 1993.
მ. ქ.

სამარე - მიცვალებულის სამარხი ადგილი. საბას განმარტებით, „მარი“ აღნიშნავს ხის საწყაოს. ადვილი შესაძლებელია, რომ შემდგომში მის სახელი გავრცელდა იმ ხის ჭურჭელზე, რომელსაც მიცვალებულის ჩასასვენებლად ხმარობდნენ და ადგილს, სადაც მიცვალებული იმარხებოდა, ეწოდა სა მარე, ხოლო სასაფლაოს სამაროვანი.

ე. ნ.

სამართი - წისქვილის ქვების მოსაყვანი ოთხკუთხად გათლილი ხის იარაღი. სამართი არის ორმხრიანიცა და ცალმხრიანიც. შავ ფორმაში გამოჭრილ ქვაზე სამართს დაატრიალებენ, სადაც იმისი გადაქნილი ბოლო მოედება, იმ ადგილს აიღებენ სათლელით, მანამდე სანამ, სამართი ქვაზე ერთი მობრუნებით თავისუფლად არ დატრიალდება. სამართის ორივე მხარე გამოიყენება ქვის გასათლელად. მის ზედაპირს მამალი ქვის ქვედა პირი მოჰყავს, ხოლო ქვედაპირს დედალი ქვის ზურგი.

ე. ნ.

სამარილე//ქუბდე (ფშ. ხევს.) - მარილის ჩასაყრელი ხის ნაირნაირი ყუთები, რომლებიც გამოირჩევიან განსაკუთრებული კონსტრუქციებითა და სანიმუშო ესთეტიკური შემკულობით. სამარილეების საუკეთესო ნიმუშები შემოინახა აღმ. საქართველოს მთიანეთმა. მარილი, როგორც ძვირფასი პროდუქტი საჭიროებდა მომჭირნეობით ხარჯვას და მისი დაცვის აუცილებლობა კარგად აისახა ამ ჭურჭლის აგებულებაში. ხის სამარილეების უმრავლესობას გააჩნია კედელზე ჩამოსაკიდი თოკები, თასმები და მჭიდროდ დამაგრებული სახურავები, რომლებიც მოხერხებულად იკეტება და ჰიგიენის თვალსაზრისით კარგად არის დაცული. ასეთ სამარილეებს ძირითადად მარილის შენახვის ფუნქცია ჰქონდათ და არა სუფრაზე სახმარი. მარილის, როგორც ძვირფასი და ძნელად მოსაპოვებელი პროდუქტის მნიშვნელობა კარგად აისახა სამარილეთა შემკულობაში, რაც ბრწყინვალედ გამოხატა ხალხურმა ხითხუროობამ.

ლიტ.: მ. ხაზარაძე, ქართული ხალხური ხის ჭურჭელი, 1988.
ე. ნ.

სამასრე//საკვესი//ქირუბი (ქართ.)//საკფაიები (კახ.)// საქილე (იმერ.)// გულთათები (გურ.) - ჩოხის გულისპირზე დაკერებული რამდენიმე ნაწილიანი მასრების ჩასაწყობი ჯიბე. ჯიბის ნაწილთა რაოდენობა სხვადასხვა იყო. ამას აპირობებდა როგორც შიგ ჩასაწყობ მასრათა რაოდენობა, აგრეთვე ჩოხის ფორმაც. ძველებურ ჩოხებზე მასრათა რაოდენობა არცთუ ისე დიდი იყო, შემდგომში ჩერქეზული ტიპის ჩოხაზე მათი რიცხვი 20-მდეც ადიოდა, ყარაჩოღულ ჩოხაზე კი ამ საჯიბეს მხოლოდ დეკორატიული მნიშვნელობა ჰქონდა და სხვათაგან განსხვავებით ცერადაც იყო მიკერებული. ძველად სამასრეს გარშემო შემოაკერებდნენ ჭრელად მოქსოვილ ზონარს - ჩაფარიშის მერე კი ყაითანს. ზოგჯერ მათ ნაცვლად სირმასაც იყენებდნენ.

ლიტ.: მსშხი, ტ.III, ნაწ. I, 1983. ც. ბ.

სამატი - შოლტებისაგან დაწნული ტყავი, რომელიც რვიანივითაა გამოყვანილი და მისი მეშვეობით ურმის ან სახნისის თავი ებმება უღელს.

ე. ნ.

სამაქნელი - ქვის ასაწევი ბერკეტი. ყოფაში დამოწმებულია წისქვილისა და ხელსაფქვავი ქვების ასაწევად. სამაქნელის ჰორიზონტალურად დადებული მორი ერთი ბოლოთი დაკიდულია მხრებიან ასაზიდზე და ის მხრები ქვის საბჯენებზეა დაყრდნობილი. მხრის აწევას იოლად ახერხებენ პირწამახული „კეტის ადებით“ და მხარქვეშ იმ სისქის სოლებს უყენებენ რა სიმაღლეზედაც სურთ სამაქნელის მეორე ბოლოზე დაბჯენილი ქვის აწევა.

ე. ნ.

სამაჯე - სახელოთა ბოლოში წასაკერებელი პატარა, ბრტყელი და ორპირი ნაწილი. შეუხსნელი ან შეხსნილი და ღილებით შესაკრავი. ამზადებენ კაბის ან ზედატანისათვის განკუთვნილი მასალისაგან, რომელიც ხან ბამბის ქსოვილისაა, ხან კი ქიშმირისა და აბრეშუმის.

ც. ბ.

სამაჯური//დასტანაგი//სალტე//ბრასლეტი - მაჯის სამკაული. სულხან-საბა „დასტანაგს“ განმარტავს, როგორც ქალთა სამკლავეს, „სალტეს“ კი ქალთა მაჯათა სამკაულად, რომელიც მზადდებოდა ძვირფასი ლითონებისაგან.

სამაჯურის აღმნიშვნელი ძველი ქართულ ტერმინი - „სალტე“, დღემდე შემორჩენილია საინგილოში. სამაჯური შეიძლება იყოს მასიური, ღრუ, სახსრიანი, ინკუსტრირებული, გავარსით შემკული, მომინანქრებული და სხვა.

ადრეანტიკური ხანის საქართველოში ფართოდ იყო გავრცელებული სხვადასხვანაირად შემკული აქემენიდური სტილის ზურგშედრეკილი სამაჯურები. ეს სტილი ირანიდან გავრცელდა სხვადასხვა ქვეყანაში და მათ შორის საქართველოშიც. გვიანანტიკური ხანიდან გვხვდება სახსრიანი სამაჯურები. შუა საუკუნეებში საქართველოში ძალიან პოპულარული იყო ტიხრული მინანქარი და სამაჯურებს ხშირად ტიხრული მინანქრით ამკობდნენ. ვერცხლის სამაჯურებს რთავდნენ როგორც ფერადი თვლებით, ისე გავარსით. ამ ტიპის სამაჯურებს ბოლო დრომდე ამზადებდნენ დაღესტნელი ოქრომჭედლები. კავკასიაში ვერცხლის ფილიგრანული სამკაულებით და, მათ შორის, სამაჯურებით განსაკუთრებით განთქმული იყო საქართველო. შემკულობის გარდა სამაჯური ისევე, როგორც ბეჭედი, ყელსაბამი, გვირგვინი და დიადემა წარჩინებულობის ნიშნად, ინსიგნიად ითვლებოდა ძველ სამყაროში.

ლიტ.: ი. გაგოშიძე, ქართველი ქალის სამკაული, 1981. ლ. სოსელია, ოქრომჭედლობის შესწავლისათვის მესხეთში, კრ. მესხეთ-ჯავახეთი, 1972.
მ. ბ.

სათაური - თავის დასაჭერი აღვირი

სამზარეულო//სამზადი - საჭმლისა და სხვადასხვა კერძეულის მოსამზადებელი ადგილი. ზოგჯერ სახლის კომპლექსშია განთავსებული, ზოგჯერ ცალკე შენობას წარმოადგენს. დიდ სასახლეებს, როგორც წესი, ცალკე, ვრცელი სამზარეულოები ჰქონდათ. ასევე ცალკე სამზარეულოები გააჩნდათ მონასტრებს (სატრაპეზოებს). ეთნოგრაფიულ ყოფაში სამზარეულოს უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭებოდა. ძირითადად ასეთი ობიექტი მოწყობილი ჰქონდათ სახლის პირველ სართულზე, სადაც ენერგიის წყაროსთან ერთად (შუაცეცხლი, ბუხარი, ღუმელი, გაზის ქურა) განთავსებულია განჯინა-თაროები, კარადები - ჭურჭლის, სანელებელთა და სხვადასხვა სამზარეულო იარაღებისათვის. ეთნოგრაფიულ ყოფაში შეძლებულ ოჯახებს ძველადაც და შემდგომაც სამზარეულო სახლები განცალკევებით ჰქონდათ აგებული. ქართული სუფრის მრავალფეროვანი ხასიათი აპირობებდა სამზარეულო სტრუქტურის სირთულეს. სამზარეულოს პრაქტიკულის გარდა გააჩნდა ესთეტიკური დანიშნულება, რაც გამოკვეთილი იყო მისი ინტერიერის ზოგად გაფორმებაში.

ე. ნ.

სამთვალა - ხის ორიგინალური სასმისი, რომელიც წარმოადგენს სამ ერთმანეთზე მიკრულ განყოფილებას, რომლებიც შიგნით გახვრეტილია და სმის დროს სასმელი ზიარი ჭურჭლის პრინციპით ორიდან ერთ განყოფილებაში გადაედინება. სამთვალას განვითარებული და დახვეწილი ტიპია თიხის მარანი (იხ. მარანი თიხისა). საქართველოს მთიანეთში სამთვალას იყენებდნენ სარიტუალო დღესასწაულების დროს. სამთვალას მსგავს სასმისს რაჭაში კვატუში ერქვა.

ლიტ:. მ. ხაზარაძე, ქართული ხალხური ხის ჭურჭელი, 1988.

სამკლაური ტყავისა - გამოიყენებოდა სამეურნეო საქმიანობის დროს. ტყავის სამკლაურის დამზადება დიდ სირთულეს არ წარმოადგენდა. მას წვრილფეხა საქონლის ტყავისაგან ამზადებდნენ. შესაკერად ადრე ტყავის თასმებს იყენებდნენ. ბოლო ხანებში კი ძაფით ან ბაწრით კერავდნენ. სამკლაურს მესაქონლე ხალხი, უფრო მეტად მეცხვარეები ხმარობდნენ. გარდა ამისა, იყენებდნენ მჭედლები, გუთნისდედა

და დურგლები.

ლიტ.: ი. ნანობაშვილი, ტყავის დამუშავების ხალხური წესები საქართველოში, 1973.
ნ. ჯ.

სამკვდილი - მკელის ტყავის წინსაფარი. ყანის მკის დროს მომკელი იკეთებს სამკვდილს გულზე, მხრებსა და მკლავებზე, რომ ნამჯამ არ შეაწუხოს. ქართულ ეთნოგრაფიულ ყოფაში სამკვდილი მხოლოდ ქიზიყში დასტურდება. მსგავსი წინსაფარი სხვა ხალხთა ყოფაში არ ჩანს. ქიზიყში ტყავის სპეცტანსაცმლის არსებობას აპირობებდა მეცხოველეობის განვითარების მაღალი დონე, ტყავის დამუშავების საქმის ცოდნა-გამოცდილება. სიღნაღის რაიონში თავმოყრილი ყოფილა ჭონების დიდი რაოდენობა. სამკვდილის ტყავს თრიმლის (იხ.) საშუალებით ამუშავებდნენ. მასალად იყენებდნენ თხის, ცხვრისა და ხბოს ტყავს. სამკვდილი ერთი მთლიანი ტყავისგან შედგებოდა. მას წელზე მიკერებული ჰქონდა ტყავის ფუნჯები, ზედ ჰქონდა მიბმული სამაჯურები, საოფლე, სათითე და მუშა. სამკვდილს ჩაცმის წინ და მუშაობის დასრულების შემდეგ ცხვრის ქონით პოხავდნენ. მკელი მის შიგნით ან არაფერს, ან პერანგს იცვამდა. შეკერვის დროს ნაბალნევი მხარე შიგნით უნდა მოჰყოლოდა ოფლის საწინააღმდეგოდ. იკერება ორი ტყავისგან: ერთ ტყავს შუაზე საყელოს ამოუღებდნენ ისე, რომ ნახევარი ტყავი უკან მოექცეოდა და მხრებსა და ბეჭებზე ეფინებოდა, მეორე ნახევარი გულს უფარავდა, სიგრძივ წელის არეში (საქამრეზე) მიაკერებდნენ ტყავს, რაც მუცელსა და ბარკლებს დაუფარავდა. სამკვდილს მარჯვენა ხელისათვის მიკერებული ჰქონდა სამკლავე. იგი გაუკერავია ხელის მოხრა რომ არ შეუშალოს მუშაობის დროს, მარცხენა ხელის მაჯაზე შემოხვეული აქვს ტოლაღი, რომ ნამჯამ მაჯა არ „შეუჭამოს“.

ლიტ.: ი. ნანობაშვილი, ტყავის დამუშავების ხალხური წესები საქართველოში, 1973.
ნ. ჯ.

სამკერდული// სამკედური (ქართ.) - საჯდომი ცხენის აღკაზმულობის ნაწილი. იგი ყელისა და გულ-მკერდის სამკაულია. წინა მოსართავზე გამობმულია ტყავის თასმა, რომელიც წინა ფეხებშუა გამოდის და მკერდთან ორ ტოტად იყოფა, სადაც ეკიდება ვერცხლის ბალთა, ორივე ტოტი ყელის მარჯვენა და მარცხენა მხარესაა ამოტარებული და ტახტზე დამაგრებული. მკერდის შემკულობა შეიძლება ყოფილიყო ვერცხლისა, რაც დამოკიდებული იყო ქონებრივ და წოდებრივ მდგომარეობაზე.

ნ. ჯ.

სამკვრე - კვარის დასადები ლითონის ნივთი სახლის გასანათებლად. ამზადებდნენ გრეხილი ლითონისაგან. (იხ. ლამტვარალი).

სამკლავე - 1. მკლავზე წამოსაცმელი, სახელოს მოყვანილობისა, იდაყვიდან თითებამდე სიგრძის. მოქსოვილი ან ნაჭრისგან შეკერილი. იყენებდნენ ზამთარში მკლავების გასათბობად. სამკლავე სვანეთსა და ხევსურეთში საპირესა და სარჩულს შორის ბამბაფენილი და საპირეზე დალიანდაგებულიც უნდა ყოფილიყო. ხევსურული სამკლავე შეხსნილია და ღილებით შესაკრავი. ამასთან, იგი შემკობის მხრივაც გამორჩეულია. კერძოდ, შალისა თუ აბრეშუმის ძაფებით შესრულებულ ნაქარგში ჭარბად იყო გამოყენებული საქართველოს მთის ზოლისათვის ტიპური გეომეტრიული ჭრელი, აგრეთვე გაფორმების აპლიკაციის წესიც - ფერადი ქსოვილის პატარა ნაჭრებით მორთვას ითვალისწინებდა. 2. სამხედრო შეიარაღებიდან მკლავის დასაცავი ლითონის ფირფიტა. მას იყენებდნენ აგრეთვე ფარიკაობის დროს. (იხ. ხელკავი)

ც. ბ.

სამოსი//სამოსელი//შესამოსელი//ჩასაცმელი//ტალავარი// (ხევს. ფშ. ხევი) - ქალისა და მამაკაცის ჩასაცმელის ზოგადი სახელწოდება. ძველთაგანვე ცნობილი იყო სადიაცო და სამამაკაცო სამოსელი, თუმცა მათ შორის სხვაობა არცთუ დიდად ყოფილა შესამჩნევი და სახელწოდებანიც საერთო ჰქონიათ (კაბა, ჩოხა, ქათიბი, პაჭიჭი, წინდა და სხვ.). ძველ საქართველოში „მდაბიური“-სა და „შეურაცხადი“-ს საპირისპიროდ გვხვდება „პატიოსანი“ და „უმჯობესი“ შესამოსელი.

ტანსაცმელი სეზონის მიხედვითაც ირჩეოდა და კვირის დღეების მხრივაც. ეკლესიაში წასვლის ჟამს წამოისხამდნენ ლამაზ ხირღას და ბატონთან მისვლისას კი-ქათიბს. შინ პურის ჭამისას ქუქუნაკი ან ქურქი სცმიათ. ფეხზე საგარეოდ მოიხმარდნენ წითელ ან მწვანე, მაღალ მაშიებს, შინ კი ქოშებს. თუ ჩვეულებრივ დღეებში ჩით-ლაინის ტანსაცმელი ეცვათ, შაბათ-კვირას ატლასის ან სხვა ძვირფასი ქსოვილებისა.

ადრეულ პერიოდში არსებობდა წოდებისა და სოციალური მდგომარეობით გამორჩეულ პირთა სამოსელი, თუმცა ფორმისა და მოყვანილობის მხრივ ქართული ჩაცმა-დახურვა სხვადასხვა წოდებაში ბევრი არაფრით განსხვავდებოდა. საქართველოს ზოგიერთი კუთხისათვის დამახასიათებელი იყო სხვადასხვა სტილის ჩაცმულობა. მაგალითად, სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში გავრცელებული იყო მამაკაცის ორიგინალური ტანსაცმელი „ჩაქურა“, აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში-ხევსურეთში გავრცელებული იყო მამაკაცის დაქარგული ელემენტებით შედგენილი „ტალავარი“. ცალკე იყო ადამიანის სამეურნეო საქმიანობასთან დაკავშირებული ტყავის ტანსაცმელი-სამკვდელი (იხ), რომელსაც მკის დროს იცვამდნენ. ძველთაგანვე ერთმანეთს ემიჯნებოდა საშინაო და საგარეო დანიშნულების ტანსაცმელი. ეს უკანასკნელი დაძველებისა ან მოდიდან გასულობის გამოც საშინაო ხდებოდა. ჩვეულებრივ მიღებული ჩასაცმელიდან გამოყოფილი იყო სარიტუალო ჩასაცმელიც, რომელთა შორის სახელდებოდა როგორც საქორწინო, ისე სამგლოვიარო და მიცვალებულის საფლავში გასატანებელი სამოსელიც.

ტანსაცმლის ყოველი ტიპის ერთიან შემადგენლობაში შედიოდა როგორც ზეითი (ზედა) და ქვეშითი (ქვედა), ისე საცვლებიც. მართალია, სამოსელის ზოგადი ტერმინებიდან ბოლო დრომდე „ტანსაცმელი“ შემოგვრჩა, მაგრამ მასში იგულისხმება როგორც თავსაბურავი, ისე ფეხსამოს-ფეხსაცმელებიც.

იტ.: ი. ჯავახიშვილი, მქემკი, III-IV, 1962.
ც. ბ.

სამოვარი - ჩაის დასაყენებელი ხელსაწყო. საქართველოში ჩაის დამკვიდრების შემდგომ გავრცელდა სამოვრის გამოყენების კულტურა, რომელიც რუსეთიდან შემოვიდა. სამოვრის გამოყენებამ ფართოდ მოიკიდა ფეხი საქალაქო ყოფაში, განსაკუთრებით საზეიმო შეკრებებისა და საოჯახო დღესასწაულების დროს. XIX ს. „ჩაიზე დაპატიჟება“ ერთგვარ მოდურ გატაცებად იქცა, რამაც წინ წამოსწია სამოვრის მოხმარების კულტურა. საუკეთესო სამოვრები საქართველოში შემოდიოდა რუსეთის ქალაქ ტულიდან.

ე. ნ.

სამრელო // სამირეულო - ხევსურეთში გავრცელებული წესის მიხედვით, თვიურის ან მშობიარობის დროს ქალი გადის ცალკე, სახელდახელოდ ნაგებ შენობაში და უაღრესად ძნელ პირობებში ატარებს ამ განსაცდელიან დროს. ოჯახის წევრები საჭმელსა და წყალს აწვდიან მორიდებით, რათა ისინიც არ გაუწმინდურდნენ. ამ ვითარებაში მყოფი ქალის სამყოფს ეწოდება სამრელო.

ე. ნ.

სამსჭუალი//სამჭვალი - ლურსმნის ძველ ქართული სახელწოდება. სამსჭვალები ჯერ კიდევ ბრინჯაოს ხანის მასალებში გვხვდება. ანტიკური ხანის ძეგლებში აღმოჩენილია ძელებითა და მასიური რკინის სამსჭვალებით შეკრული სამარხი ნაგებობები. საგულისხმოა, რომ საქართველოში ინახებოდა ის სამსჭვალები, რომლითაც იესო ქრისტე იყო მილურსმული ჯვარზე.

ე. ნ.

სამტკიცი - წმინდად მოქსოვილი საცერი. სამტკიცით გაიცრებოდა სარიტუალო პურ-ნამცხვრის ფქვილი.

სამურველი - რკინის დაკბილულპირიანიი ცხენის საწმენდი, „ცხენთ საფხანი“, რომელსაც აქვს ხელის მტევნის გასაყრელი.

სამუხველი (იმერ.) //ელაიშთე (სამეგრ.)//ოგვადო (გურ.) - აბრეშუმის პარკიდან ძაფის ამოსახვევი ხელსაწყო. ძაფი სამუხველზე იხვეოდა ცხელ წყალში ჩაყრილი აბრეშუმის პარკებიდან. სამუხველი შედგებოდა ბოლოში ვიწრო და შუაში ბრტყელი ფიცრის - „მკლავისა“ და ორკაპა ჯოხისაგან. „მკლავი“ თავისი ბრტყელი ნაწილით დამაგრებული იყო ორკაპა ჯოხზე. მკლავის ერთ-ერთ მხარეზე გამობმული იყო ძაფი. „მკლავის“ ორკაპა ჯოხზე ჩამოდების შემდეგ მარჯვენა ხელით იწყებოდა ძაფის ჯვარედინად დახვევა მკლავის ორივე მხარესა და ორკაპა ვერტიკალურ ჯოხის ნაწილებს შორის. დას. საქართველოში (იმერეთი) სამუხველი ბამბის ძაფის ამოსახვევადაც იყო გამოყენებული.

ლიტ.: ნ. აბესაძე, მეაბრეშუმეობა საქართველოში, ეთნოგრაფიული მასალების მიხედვით, 1957.
ლ. მ

სამუხლე - მუხლის ერთგვარი საფარი. იქ, სადაც პაიჭს (იხ.) ხმარობდნენ, სამუხლეც გამოიყენებოდა. ძირითადად პაიჭის დასამაგრებლად და მუხლის სიცივისგან დასაცავად. ძველად სამუხლე ბეწვგაუცლელი ტყავისგანაც უმზადებიათ. ტყავის დამუშავების განვითარებასთან ერთად სამუხლე ბეწვგაცლილი ტყავით შეიცვალა. სამუხლეს ერთი მტკაველის სიგრძე-სიგანის ტყავის ნაჭრისგან ამზადებდნენ. მას ორწვერი მოკლე თასმა აქვს გამობმული და მუხლს უკან იკვანძება. „როცა ჩვენებური მწყემსი ყიზლარში ზამთრობით ცხვარს მოსდევდა, აუცილებლად სამუხლეს იკეთებდა“ (სტეფანწმინდა).

ლიტ.: ი. ნანობაშვილი, ტყავის დამუშავების ხალხური წესები საქართველოში, 1973.
ნ. ჯ.

სამფეხა თიხის - სხვადასხვა ზომის ზედადგარი, საგანგებოდ გამოძერწილი და გამომწვარი თიხის სამფეხა იხმარება ქურაში გამოსაწვავად შეწყობილი მოჭიქული ფიალის, ჯამის, ორჯამიანის და ბადიის ფსკერზე დასადებად, რათა ერთმანეთში ჩაწყობილმა ჭურჭელმა სრული გამოწვა მიიღოს. საქართველოში თიხის სამფეხის დამზადება დასტურდება ქართლში, კახეთსა და იმერეთში- სადაც მას „ბორჭყას“ ეძახიან. სამფეხა პატარა ზომისაა, რათა ჯამის ფსკერზე კარგად მოთავსდეს. მოჭიქული ჯამები მათ გარეშე ერთმანეთში არ ჩაიწყობა. ჯამში ჯერ ზედადგარი ჩაიდგმება და მის ზემოდან მოქცეული მეორე ჯამის ძირი ზედადგარს დაეყრდნობა (ჯამების ძირი მოუჭიქავია). სხვა ჯამების დაწყობაც (დაახლოებით 10 ერთეული) ამ წესით გრძელდება. სამფეხას წყალობით ჯამებს ცეცხლი კარგად უვლის და თან იცავს მათ ერთმანეთზე მიკვრისგან. საქართველოში გავრცელებული სამფეხას ტიპის ნიმუშები აღმოჩენილია კაპადოკიასა და ხერსონესში. ისინი ზუსტად იმეორებენ საქართველოში დადასტურებული სამფეხა - ზედადგრების ფორმებს.

ლიტ.: ლ. ბოჭორიშვილი, ქართული კერამიკა, 1949. ს. ბედუკიძე, მოჭიქული ჭურჭლის წარმოებისათვის, მმ, 1953.
მ. ზ.

სამჭედლო//სამჭედური (იმერ.) - სამჭედლო სახლი, ნაგებობა, ქოხი, სადაც ხელოსანი მჭედელი წარმართავს საქმიანობას. ერთი სამჭედლო ყველა სოფელში ფუნქციონირებდა და თითქმის XX ს-ის შუა ხანებამდე შემოინახა თავი საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში. „სამჭედლო ქოხს“ აქვს ფართო სარკმელი („დარაბა“). შუა ადგილას გამართულია სამჭედლო ქურა საბერველითა და ყველა საჭირო ინვენტარით (გრდემლი, საწრთობი, წყლის ჭურჭელი გეჯა // როფი, მანგანა, ხელკვერები, მარწუხები, ურო სხვადასხვა ზომის, სანახშირე გოდორი). კედლების გასწვრივ გამართულია თაროები სხვადასხვა იარაღისა და აქ გამოჭედილი მზა ნაწარმის დასაწყობად. სამჭედლო ქოხი ან ფარდული გამართული იყო, როგორც წესი, თვალსაჩინო ადგილას - სამიმოსვლო გზასთან, თემშარასთან, გზაჯვარედინზე, სოფლად - ცენტრში, მაგრამ საცხოვრებელი სახლებიდან მოშორებით, ცეცხლისა და შესაძლო ხანძრის თავიდან ასაცილებლად.

ლიტ.: ნ. რეხვიაშვილი, მჭედლობა რაჭაში, 1953. ნ. რეხვიაშვილი, ქართული ხალხური მეტალურგია, 1964.
ა. გ.

სამჭიდობელი - ურმით თივის წაღებისას თივაზე ზემოდან გადაკრული ხის გრძელი ტოტი ან ლარტყა, რომლის ერთი თავი ურმის წინა საბანდშია ამოტარებული, ხოლო მეორე უკან კოფოზეა ბაწრით დამაგრებული. სამჭიდობელი კარგად აკავებს ურემზე დადგმულ თივას.

ე. ნ.

სანაჟურე-თიხის მოზრდილი ჭურჭელი, რომელშიც აგროვებდნენ მორჩენილ ღვინოს.

სანახი//სელი - კანაფის გაძენძილი თოკი, რომელსაც ხევსურები ხმარობდნენ ჭრილობის მოსაბანად და საფენად. მარილწყალში დაალბობდნენ და ჭრილობაზე დაადებდნენ, რაც აჩერებდა სისხლს, ახდენდა დეზინფექციას, მარილი კი კუმშავდა ჭრილობას. მარილიანი სელის ამოღების შემდეგ ექიმი ჭრილობას „კარაქმდნარით“, ერბოთი ან თაფლით გაპოხილი გაჟღენთილი სელით გატენიდა. ექიმი სელს ჭრილობაში ორი-სამი დღით დატოვებდა და შემდეგ ამოიღებდა.

ლიტ.: ნ. მინდაძე ქართული ხალხური მედიცინა. 1981.

ე. ნ.

სანაყი//როდინი (ქართლი, იმერ., სამცხე-ჯავახ.)//ფილი (კახ.)// ქვიჯა// ქვეჯა//ჩუგა (გურ.სამეგრ.)//სანივრია//ყუნჭი(ხევს.) - როგორც მეტალის, ასევე ხისა. საქართველოს სოფლებში ძირითადად ხის სანაყები იყო გავრცელებული. სანაყები მასში ჩასანაყი პროდუქტის შესაბამისად იყო სხვადასხვა მოყვანილობის. ჩვეულებრივი ზომის სანაყი-როდინები ფართოდაა გამოყენებული სამზარეულო საქმიანობაში. იგი წარმოადგენს მაგარი ხისგან გაკეთებულ წელვიწრო და ფართოპირიან ჭურჭელს, რომლის ძირი მყარია და მასიური, ხანგრძლივ ნაყვას რომ გაუძლოს. სანაყის პირში იყრება დასანაყავი პროდუქტი და ინაყება ხელში კარგად ჩასაბღუჯი ბუნებრივი მოგრძო რიყის ქვით ან ხის კაკვით. სანაყი პრეისტორიული ხანიდან გამოიყენებოდა მარცვლეულის დასაქუცმაცებლად, რომელმაც შემდეგ განვითარება პოვა დიდი ზომის საცეხველებში (იხ.).

ლიტ.: მ. ხაზარაძე, ქართული ხალხური ხის ჭურჭელი, 1988.
ე. ნ.

სანდალი - ლაზური აფრებიანი ხომალდი, რომლის აგების ტრადიციები XIX ს. ბოლომდე შემორჩა ლაზეთის მოსახლეობაში. დაახლოებით 35-40 მეტრის სიგრძის ხომალდია, რომელსაც რამდენიმე ათასი ფუთი ტვირთის გადატანა და სამასამდე კაცის გადაყვანა შეეძლო. ჰქონდა ორი ანძა (იშვიათად სამანძიანიცაა), სანდალას კიჩოზე საგანგებოდ ყრიდნენ ქვებ,ს ცხვირი რომ აეწია და სწრაფად ეცურა.

ლიტ.: კუტალეიშვილი, ზღვაოსნობა საქართველოში, 1987.
ე. ნ.

სანდლი - თხელლანჩიანი და ტყავის თასმებიანი ფეხსაცმელი, რომელიც წვივებზე მაგრდება ამ თასმების მეშვეობით. მოგვიანებით სანდლებს შესაკრავად გაუჩნდათ ლითონის აბზინდები.

ე. ნ.

სანერბილო (ხევს.) - მიცვალებულთა სულებისთვის განკუთვნილი სარიტუალო დოღის დროს გამომცხვარი ხავიწისგულიანი მრგვალი პური, რომელიც მხედარს ეძლეოდა. სანერბილოს მხედარი ორ ნაწილად გაჭრიდა, ნახევარს ცხენის მომრთველ ქალს მისცემდა, ნახევარს თვითონ დაიტოვებდა.

ლიტ.: დ. გიორგაძე, ერთი ტრადიციული ჩვეულება აღმ. საქართველოს მთიანეთში, ეთნოლოგიური ძიებანი, ტ. II, 2003.
ე. ნ.

სანთელი - აქ: სარიტუალო სანთელი. საუკეთესოა თაფლის გამოწურვის შემდეგ დარჩენილი ცვილისგან დამზადებული. შუაში ბამბის ძაფის პატრუქით, რომელიც იწვის. ეკლესიის სწავლებით, როგორც ყველაზე სუფთა ნივთიერება, ნიშნავს მორწმუნეთა გულწრფელობასა და სიწმინდეს. როგორც რბილი ნივთიერება, აღნიშნავს მორწმუნის მორჩილებასა და მზადყოფნას ცოდვების მონანიებისთვის, ასევე მორწმუნის არსის განწმენდას ღვთიური ცეცხლით. როგორც მრავალი სახის ყვავილისგან შეკრებილი, აღნიშნავს ყველა ქვეყნის ქრისტიანთა შესაწირს. სანთელი ნიშნავს სულიწმინდის მადლს, და ბოლოს, ნივთიერებას, რომელიც იწვის და იძლევა სინათლეს, ამ თვისებათა გამო სანთელი საუკეთესო შესაწირია ღვთისადმი. ცვილისა და ზეთის ქურდობა ისჯებოდა ეკლესიიდან განკვეთით. დიდო ზომის სანთელს კელაპტარი ჰქვია.

ლიტ.: მართლმადიდებლური მცირე ლექსიკონი, 2002. მოკლე განმარტება ლიტურღიისა, შეკრებული დეკ. გრიგოლ მანსვეტოვის მიერ. ჩყნბ წელსა.
ხ. ც.

სანთური - აღმოსავლური სიმებიანი დასარტყმელი საკრავი. ტრაპეციის ფორმის ხის კორპუსიანი, რომელიც ერთმანეთთან მიწებებული ფირფიტებით კეთდება. ტრაპეციის ფუძის გვერდების სიგრძეა 73 და 32სმ, სიმაღლე 27 სმ, გვერდების სიგანე 12 სმ. ზემოდან გაკეთებული აქვს სარეზონანსო ნახვრეტები, განლაგებული ვარსკვლავისებურად. სიმები ლითონისაა და გაბმულია ტრაპეციის ფუძის პარალელურად. სიმები ერთ, ორ და სამგუნდიანია. თითოეულ ჯგუფში შემავალი უნისონურად იწყობა. სიმების ჯგუფები ეყრდნობა ჯორაკებს, რომლებსაც გადააადგილებენ საჭიროების მიხედვით. სიმების რაოდენობაა 16-დან 24-მდე, წყობა ქრომატიული. დიაპაზონი ორ ოქტავამდე. აჟღერება ხდება ხის მსუბუქი ჯოხების სიმებზე დარტყმით. დაკვრის დროს საკრავი უდევთ მუხლზე ტრაპეციის დიდი ფუძით მუცელზე მიყრდნობილი. სანთური გამოიყენება სოლოდ, მაგრამ, როგორც წესი, იგი საზანდარის - აღმოსავლური ინსტრუმენტული ანსამბლის მონაწილეა. სანთური გავრცელებულია აღმოსავლურ ქვეყნებში, საქართველოში, კერძოდ, თბილისში, შემოვიდა საზანდართან ერთად.

ლიტ.: დ. არაყიშვილი, ქართული მუსიკა, ქუთაისი, 1925.

სანიჭარი - 1. ქორწილში შესაწევარი. 2. საერთოდ შესაწევარი, საბოძვარი. 3. (მესხ.) შრომითი დახმარება გასამრჯელოს გარეშე (უკაცო ოჯახისათვის, რაიმე უბედურებისა თუ სხვა გაჭირვების შემთხვევაში, ოჯახის უფროსის ავადმყოფობის დროს და სხვა). თუ ოჯახი მუშახელისა და გამწევი ძალის უქონლობის გამო ვერ ერეოდა რომელიმე საშურ საქმეს (მოსავლის აღება, გადაზიდვა და სხვა), მღვდელი გადასძახებდა სოფელს და შეატყობინებდა ამის შესახებ. „წინაპირი“ ხალხი სასწრაფოდ შეიკრიბებოდა და მოეხმარებოდა ოჯახს ამ სამუშაოს შესრულებაში (ს. მუსხი). ოჯახი, რომელსაც ეხმარებოდნენ, შეძლებისდაგვარად უმასპინძლდებოდა დამხმარეებს. თუ სანიჭარი ძალიან გაჭირვებულ ოჯახს ეხმარებოდა, ყველა მონაწილე აგროვებდა სანოვაგეს და თვითონვე აწყობდა ვახშამს. შრომის ორგანიზაციის ეს ფორმა იგივეა, რაც სამადლოდ დახმარება (ერწო-თიანეთი), შებრალებით შველა (მთიულეთი), შემწეობა (გურია), შენწოობა (სამეგრელო).

ლიტ.: ლ. ბერიაშვილი, მიწათმოქმედება მესხეთში, 1973. ი. დოლიძე, ძველი ქართული სამართალი, 1953. ს. მაკალათია, მესხეთ-ჯავახეთი, 1938.
თ. გ.

საოსტიგნე - სამზარეულო, სასადილო სახლი ან ოთახი ბერმონაზვნურ კომპოზიციაში. ხშირადაა მოხსენიებული ქართულ ჰაგიოგრაფიულ ძეგლებში, მოგვიანებით მასთან ერთად დამკვიდრდა „სატრაპეზო“.

ე. ნ.

საოფლე//სარბილობელი - ცხენის აკაზმულობის ნაწილი. ნაბადი. ეფინება უნაგირის ქვეშ შიშველ ზურგს ცხენის შეკაზმვამდე, ოფლის შესაშრობად და ცხენის ზურგის დაზიანებისაგან დასაცავად.

ნ. ჯ.

საოქრომჭედლო - ოქრომჭედლის სამუშაოდ განკუთვნილი სახელოსნო. საოქრომჭედლო სახელოსნოს სიდიდე მომუშავეთა რაოდენობაზეა დამოკიდებული. ის შეიძლება ძალიან პატარაც იყოს და შედარებით მოზრდილიც. დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ სახელოსნოს ადგილმდებარეობასა და განთავსებას: ა) სახელოსნო გზის პირას უნდა მდებარეობდეს, ადვილად მისაგნებ ადგილას; ბ) სახელოსნო კარგად უნდა იყოს განათებული. პატარა საგნების მკეთებელს ზოგჯერ, ჩვეულებრივი თვალისათვის უჩინარი სამუშაოს შემსრულებელ ოსტატს, უსინათლო ადგილსამყოფელი არ გამოადგება. საქართველოს ერთ-ერთ დაწინაურებულ საოქრომჭედლო ცენტრში-ახალციხეში „ყვინჩებისა“ და ოქრო-ვერცხლის მჭედლების სახელოსნოები ერთმანეთის გვერდით იყო ჩამწკრივებული, ქუჩისაკენ ნათელი დარაბებით, პატარა ფიცრული შენობები, სადაც ხელოსნის მთელი საქმიანობა მიმდინარეობდა, ეს იყო ლითონის ჩამოსხმა, კვერვა, მოვერცხვლა, მოოქროვება, რჩილვა და ა.შ. ამავე დროს, სახელოსნო სავაჭრო დუქნის დანიშნულებასაც ასრულებდა. აქვე ხდებოდა დამზადებული ნივთების გაყიდვა. ხელოსანი დაბლა იჯდა დოშაკზე. წინ გამართული ჰქონდა დაბალი მაგიდა დახლივით, რომელზედაც განლაგებული იყო ხელსაწყო-იარაღები: სხვადასხვა ზომის ჩაქუჩები, ყალმები, მარწუხები, ქალაფთინი, ადიდა, ხიშტაკი თავისი ხოშებით, მაკრატელი, ჩიფთი (მაშა), ქლიბი, ზინდანები, სხვადასხვა სახის მანგანა, რიჯა, ფარგალი, თითბრის თარგები, ფჩა, დარიჯა, სიმქაში, რანდა და როვროვო, ორნამენტის გამოსაყვანი ბრინჯაოს ყალიბები და სხვ. ოქრომჭედელს თავისი მუდმივი საჯდომი ადგილის გვერდით მოწყობილი ჰქონდა ქურა - „ქორუგი“.

მ.ბ.

საოშუალო//ოშუალე - ჰორიზონტალური დაზგის ტიპი. შედგენილი იყო ოთხ-ოთხი ლატნით შეკრული ოთხი ბოძისგან. ზევით გადებულ ჯოხზე ჩამოკიდებული იყო ზინგი (დგიმი) და სავარცხელი. ზინგზე გამობმული იყო ორ-ორი თოკი. ქსოვისას თოკებზე, ფეხის გამოდებით, ძაფები თანმიმდევრობით ზევით და ქვევით აიწევ-დაიწეოდა. შესაბამისად მაქოც, ძაფების გახსნილ პირში მარცხნიდან მარჯვნივ და პირიქით იქნებოდა გატარებული. სავარცხლით ჩაბეჭილი ნაქსოვი თანდათან ეხვეოდა მრგვალ ჯოხზე. „ოშუალეზე“ იქსოვებოდა აბრეშუმის, შალის, ბამბის, სელის ქსოვილები. გამოთქმულია ვარაუდი, რომ „ოშუალეზე“ სელის ქსოვა, კოლხური სელის ქსოვის ტრადიციებთან უნდა ყოფილიყო დაკავშირებული, რის შესახებაც ცნობებს გვაწვდის ისტორიის მამა - ჰეროდოტე.

ლიტ.: გ. ჩაჩაშვილი, ქართული ხალხური საქსოვი დაზგები, სსმმ, XVIII-B, 1954.
ლ. მ.

საპალნე - 1. საზომი ერთეული. XIX ს-ის მასალებით იმერეთსა და რაჭა-ლეჩხუმში საპალნის ოდენობა 8-10 ფუთს შეადგენდა (დაახლ. 147 კგ). უნდა აღინიშნოს, რომ სხვადასხვა საპალნე განსხვავებული ზომის იყო. ცხენის, ჯორისა და ხარის საპალნე თითქმის ერთი სიდიდის იყო, ვირის საპალნე კი მათზე 2-2,5-ჯერ ნაკლები. 2. ტვირთი, პალანზედ ასაკიდებელი. ქართულად ნიშნავს ნაკს, კეხს, უნაგირს. ფართოდ იყო გავრცელებული მახლობელ და შუა აღმოსავლეთის ქვეყნებში. სიტყვა პალანი პირველად მოიხსენიება დაბადების ქართულ თარგმანში აქლემთან დაკავშირებით. როგორც ივ. ჯავახიშვილი აღნიშნავდა, საპალნე თავდაპირველად აქლემის ტვირთის აღმნიშვნელი ტერმინი უნდა ყოფილიყო, შემდგომში კი ყოველგვარი სახედარი საქონლის ტვირთის აღმნიშვნელ ტერმინად იქცა. თბილისსა და მის შემოგარენში, XIX ს-ში, საპალნეში 336 ჩარექს, ანუ 42 ჩაფ ღვინოს ანგარიშობდნენ (აქაური ჩაფი 8 ჩარექიანი საწყაო იყო). აქედან ორი ჩაფი შემდგომ დამატებითია. კახეთში საპალნეში 30 ჩაფი ღვინო ჩადიოდა, აქაც ისევე როგორც თბილისში ორ ჩაფს ამატებდნენ და 32-ჩაფიანად ანგარიშობდნენ.

ლიტ.: ჯ. სონღულაშვილი, საქართველოს მევენახეობა-მეღვინეობის ისტორიისათვის. გ. ჯაფარიძე, ნარკვევი ქართული მეტროლოგიის ისტორიიდან, 1974.
მ.ხ.

საპენტი//საპენტელა - ბამბისა და მატყლის საპენტი საშუალება. საპენტელას ხმარობდნენ როგორც დასავლეთის (იმერეთი, რაჭა, ლეჩხუმი), ისე აღმოსავლეთ საქართველოს რეგიონებში (ქიზიყი, კახეთი, ქართლი, მთიულეთი).

ლიტ.: მსხში, ტ. II 1982.
ლ. მ.

საპირისწამლე - თოფისწამლის (დენთის) სატარებელი ჭურჭელი. მზადდებოდა სხვადასხვა მასალისაგან. ვინაიდან საქართველოში ფითილიანი თოფები არ იწარმოებოდა, შესაბამისად, საპირისწამლეების დამზადების ისტორიაც კაჟიანი თოფების პერიოდიდან იწყება (XVII-XVIIIსს.). საპირისწამლეები კეთდებოდა ხის, რქის, თითბრისა და ვერცხლისაგან. ქართულ და კავკასიურ საპირისწამლეებს ძირითადად მოღუნული, რქისებური ფორმა აქვთ, არსებობდა აგრეთვე გულის ფორმიანი საპირისწამლეებიც. დენთის ჭურჭელს აქვს ძვლის ან რქის ხუფი საკეტით, რომელზედაც დამაგრებულია ძვლის საწყაო (ანუ ერთი დოზა დენთის საზომი, განკუთვნილი ერთი გასროლისათვის). გადმოპირქვავების შემდეგ, როდესაც საწყაო გაივსებოდა დენთით, საკეტით დახურავდნენ ხუფს, რათა ზედმეტი დენთი არგადმოყრილიყო. საწყაოს ზომას არსებითი მნიშვნელობა ჰქონდა, რადგან დენთის დაკლების შემთხვევაში გასროლა არადამაკმაყოფილებელი იქნებოდა, ხოლო გადაჭარბების შემთხვევაში სავალალოდ დამთავრდებოდა. მეიარაღე ხელოსნები, როდესაც დაამთავრებდნენ თოფის მორთვა-მოპირკეთებას, მისსავე დეკორატიულ გაფორმებას უკეთებდნენ საპირისწამლეებსაც, მაგრამ იყო შემთხვევები, როცა დენთის ჭურჭელი ცალკე მზადდებოდა, მათ ამ შემთხვევაში სადა მორთულობა ჰქონდათ. თოფისა და დამბაჩის საპირისწამლეების განსხვავება, შესაბამისად მათ ზომებში გამოიხატებოდა, ხოლო დამზადების ტექნიკით თითქმის ერთნაირი იყო.

ლიტ.: მ. ქაფიანიძე, XV-XIX სს. ცეცხლსასროლი იარაღი, სამაგისტრო ნაშრომი, 2000.
მ. ქ.

სარაჯი//მეკეხე//მეყაიშე - უნაგირისა და ცხენის საკაზმის ოსტატი, სარაჯებს „შორნიკადაც“ იხსენიებდნენ. ეს რუსული სიტყვაა და ნიშნავს მეუნაგირეს. XVIII საუკუნეში თბილისელი ხელოსნები უხვად ჰყიდდნენ ცხენის აღკაზმულობას, გარდა იმისა, რომ აკმაყოფილებდნენ ადგილობრივთ და მეზობელ სოფლებს, ამარაგებდნენ კავკასიის სხვა ხალხებსაც მთის ჩათვლით და მეზობელ ირანელებს. იოანე ბაგრატიონმა თავის სახელგანთქმულ „კალმასობაში“ აღწერა XVIII საუკუნის დასასრულისა და XIX ს-ის დამდეგის თბილისის უამრავი ხელოსნური ნაწარმით სავსე ბაზრის სახე: „თბილისური ბაზრის ნახვით დაინტერესებულმა პირებმა... რა წაიარეს მცირე, იხილეს სარაჯები, რომელ სავსე აქვნდათ დუქნები ცხენის იარაღებით მზადა“. სარაჯები ხარაზების ამქართან იყვნენ გაერთიანებული და ცხენის აღკაზმულობის (იხ.) საჭიროების გამო მათი შემოსავალი ხელოსნობის სარფიან დარგს მიეკუთვნებოდა.

ლიტ.: ი. ნანობაშვილი, ტყავის დამუშავების ხალხური წესები საქართველოში, 1973.
ნ. ჯ.

სარდიონი - სანახელაო ქვა, ქალცედონის წითელი ფერის სახესხვაობა, არის როგორც ბაცი, ასევე წმინდა, გამჭვირვალე ფერისა. ქართულად სარდიონს აყიყსაც უწოდებდნენ. ანტიკური ხანის საქართველოში ფართოდ ყოფილა გამოყენებული მძივებად, გემმებად, ბეჭდისა და საყურეების თვლებად. მცხეთაში აღმოჩენილ ასპარუგ ერისთავის საბეჭდავ ოქროს ბეჭდის ბუდეში ჩასმულია სარდიონი და ზედ ოსტატურადაა ამოჭრილი პორტრეტული გემმა ახალგაზრდა ქალისა. ზოგადად სარდიონზე ამოჭრილი გემმები უკვე ძვ.წ. IVს. ჩნდება და მთელი მომდევნო ეპოქების განმავლობაში ქართულ საიუველირო ხელოვნებაში ყოველთვის აქტიურად გამოიყენებდნენ.

ლიტ.: ვ. ზუხბაია, ქვის კულტურა საქართველოში, 1965.
ე. ნ.

სარეკელა - გრძელი ჯოხი დამაგრებულია ხვიმრაზე//ნავზე (ხევს.), ბოლოთი ებჯინება წისქვილის ზედა ქვას, რომლის მოძრაობის დროს ჯოხი ხტუნაობს და ხვიმრიდან//ნავიდან მარცვალი იყრება წისქვილის ქვის შუაგულში.

ლიტ.: მსხში, ტ. IV, 1976.
გ. გ.

სარეცელი (ძვ.) - საწოლი, საგებელი. „ცხედარი ითქმის შიშველი საგებელთაგან, ხოლო სარეცელად დადგმული და გარდაგებული“ (საბა).

სართვიანები - ზოგადი სახელი ისეთი ტიპის ნამცხვრებისა, რომელთა შიგთავსია ყველი, მხალი, ლობიო, ქონი, ნიგოზი, კარტოფილი, ხორცი, სოიო და სხვ. აქედან ყველაზე გავრცელებული იყო ხაჭაპური, ლობიანი, მხლოვანი, ქონიანი, ნიგვზისგულიანი, ბაჭულები, კოტორი, კუბდარი, ჭვიშტარი, ფეტდვიარი და სხვ. ზოგიერთ ასეთ ნამცხვარს გამოკვეთილი მაგიური დანიშნულება ჰქონდა და მასში წმინდა საკვების საკრალური ფუნქციაა მოცემული. ამ იდეის გამოხატულებას წარმოადგენს რაჭული და სვანური სართვიანების (ლობიანი, კუბდარი) საჭრეთელათი მოჭრელება, რომელთა ფორმაში მზის სიმბოლური გამოსახულებაა ნავარაუდევი. ასეთი პურები სხვადასხვა სამიზეზო მოთხოვნილებათა გათვალისწინებით კეთდებოდა (ავადმყოფის გამოჯანმრთელების, წვიმის გამოწვევის, ბატონების გადალოცვის და სხვა მიზნით), ამავე დროს, სართვიანები ცხვებოდნენ ზებუნებრივი ძალებისადმი ძღვენად მისაგებად, რათა ისინი თავიანთ მიმართ კეთილად განეწყოთ.

ლიტ.: გ. გოცირიძე, კვების ხალხური კულტურა და სუფრის ტრადიციები საქართველოში. 2007.
ე. ნ.

სარი - ვაზის საყრდენი ხისა. სარს შეუდგამენ ან სარზე მიაკრავენ ვენახს, რათა ვაზი ადვილი მოსავლელი იყოს, ლერწები მიწაზე არ დაიყაროს და ვენახი არ დაზიანდეს. საუკეთესო სარი გამოდის მუხის, წაბლისა და ეკლის ხისაგან. სარს ამზადებენ საგანგებოდ, მოჭრიან ხეს და დახეთქავენ იმსისხოდ, რომ ხელში ადვილი მოსახერხებელი იყოს, დაოთხილ ნაპობებს კარგად გაასუფთავებენ ნაჯახით, შემდეგ წაუთლიან წვერს და ღრმად მიუსობენ ვენახს. სარისათვის პირის წათლა ხდება 2-3 წელიწადში ერთხელ. სარზე აკრული ვენახი ყოველმხრივ დაცულია და მოსავლელად ადვილი. ვენახის შესადგმელად ასევე გამოიყენებდნენ ჭიგოს (იხ.).

ე. ნ.

სარიოში (რაჭ.) - ხის დიდი კათხა, რომელსაც სმურობის დროს მაგიდაზე იყენებდნენ, როგორც ღვინის სათავსს და სასმისებში იქიდან გადაჰქონდათ ღვინო.

სარკვევი - ფრიალა საინის ფორმის ხის ჭურჭელი, რომელსაც პურის გასარჩევად ხმარობდნენ ოჯახში (იმე.).

გ. გ.

სარკოფაგი - მიცვალებულის ჩასასვენებელი ქვის ყუთი, სასულიერო მოღვაწეთა და სოციალურად დაწინაურებული მაღალი ფენის წარმომადგენელთა განსასვენებელი. დროთა განმავლობაში ერთ სარკოფაგში შესაძლოა რამდენიმე მიცვალებული დამარხულიყო. სარკოფაგები იდგმებოდა საგვარეულო საძვალეში, ეკლესიის ეკვდერებში ან იმარხებოდა მიწისქვეშ. იტალიის კატაკომბებში მიკვლეულ იქნა ქრისტიანული სიმბოლიკით უხვად შემკული სარკოფაგები, რაც დამადასტურებელია იმისა, რომ ასეთი სარკოფაგები თავიდანვე ადამიანთა სახილველად იყო გამიზნული. საქართველოში სარკოფაგები მიკვლეულია ქვემო ალმეში (აჭარა), სადგერში, თბილისში, ურბნისში, ნიქოზში, კავთისხევში, შულავერში, ბალიჭში, მცხეთაში, სულ 27-ზე მეტი ნიმუში. მათგან უმეტესობას შემკულობა არ გააჩნია, რამდენიმე კი ძუნწადაა შემკული. საქართველოში აღმოჩენილი სარკოფაგები ბანურსახურავიანი და ორფერდსახურავიანია. ადრეული ქრისტიანობის დროინდელი მცხეთური სარკოფაგები წარმოადგენენ მიწისქვეშა სამარხებს, შუაფეოდალური ხანიდან კი იწყება მათი გამოჩენა ღია ადგილებში - ეკლესიებსა და ეკვდერებში. ასეთი სარკოფაგის საუკეთესო ნიმუშს წარმოადგენს ბალიჭის სარკოფაგი, რომელზედაც გამოსახულია ჯვარი და წარწერა; გვიანფეოდალურ ხანაში სარკოფაგმა მისცა ბიძგი მემორიალურ კულტურაში ასეთი ტიპის საფლავის ლოდების წარმოშობას.

ლიტ.: ე. ნადირაძე, საქართველოს მემორიალური კულტურა, 2001. ვ.ჯაფარიძე, სოფ. ბალიჭის სარკოფაგი, „მაცნე“, №2,1976.
ე. ნ.

სარტყელი - ქალისა და მამაკაცის წელსარტყამი (საბა). კერავდნენ სხვადასხვა სახის ნაჭრისაგან და ასევე ქსოვდნენ შალისა და აბრეშუმის ფერადი ძაფებისაგან. ხმარობდნენ როგორც ვიწრო და მოკლე, ასევე ფართო და გრძელ სარტყლებსაც, რომელთა ჩამოშვებული, ზოგჯერ ფოჩიანი ბოლოები ტოტების როლს ასრულებდნენ (ფშავი, რაჭა, სვანეთი). ასეთი ტიპის ქსოვილის სარტყლებით მამაკაცებიც სარგებლობდნენ. მათ რიგშია მისათვლელი გურიასა და აჭარაში საკმაოდ ცნობილი ჩაქურას კომპლექტში შემავალი თოლაბულუსის სამფერი სარტყელი.

აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში ქალები კაბაზე ირტყამდნენ შალის ფერადი ძაფებით დაზგაზე მოქსოვილ ვიწრო და ფოჩებჩამოშლილ სარტყლებს.

შალის ოთხკუთხა სარტყელი ქალის ჩასაცმელის აუცილებელი ატრიბუტი ყოფილა, რომელსაც ქორწილის დროს პატარძალს ძმა შემოარტყამდა წელზე. ქალისა და მამაკაცის ძაფებით დაწნულ სარტყელს მოხევეებში „ქარშიკი“ ერქვა, აჭარაში კი - „თორ“-ი.

ეკლესიაშიც ატარებდნენ სარტყლებს. დიაკვანი მარჯვენა მხარზე და მღვდელი კი მკერდზე.

სარტყლის შემოხსნა დასჯის ფორმადაც კი იყო მიღებული. ქალთა წრეში მისი ერთ-ერთი დანიშნულება ავი თვალისაგან დაცვაა. ძველებური რწმენით, სარტყელზე გადაზომვით შესაძლებელი ხდებოდა შეშინებული ადამიანის გამოლოცვაც. სარტყელთა დიდი ნაწილი მზადდებოდა ვერცხლისა და ტყავისაგან. ვერცხლის სარტყელებში სრულყოფილად გამოვლინდა კავკასიის ხალხთა ოქრომჭედლობის თვითმყოფადი საოქრომჭედლო კულტურა. ვერცხლის სარტყლები დანიშნულებით იყო სამამაკაცო და სადიაცო, ბალთების გაწყობით - ერთიანი, მიჯრით მიწყობილი და „ნაჭრიანი“, აგებულებით - ყურუმი (მასიური) და ჭვირული, ანუ ბანდული; მოკაზმულობით-მინანქრიანი, სევადიანი, ოქროცურვილი, გრეხილურ-ცვარული და სხვ. საკინძის მიხედვით გობაკიანი და აბზინდიანი. პირველი დამახასიათებელია აღმოსავლეთ, ხოლო მეორე დასავლეთ საქართველოსთვის. აქედან გამოყენების თვალსაზრისით, უფრო დღეგრძელი გამოდგა აბზინდიანი სარტყელები, რომელიც ნაციონალური ტანსაცმლის განუყრელ ატრიბუტად იქცა. რაც შეეხება გობაკიან სარტყელებს, მათი ყოფიდან გასვლა გამოიწვია იმ პროფესიათა მოშლამ, რომელთა წარმომადგენლებიც ასეთ სარტყელებს ატარებდნენ (მაგ., ქალაქის ამქრის წარმომადგენლები, ყარაჩოღელები და სხვა. ასეთი სარტყელი შედგება: ბალთების, გობაკის, აბზინდის, ენის, ჯინჯილისა და ღვედისაგან.). მეორე რიგის სარტყელებს წარმოადგენდა ე.წ. აბზინდიანი, ანუ იმერული სარტყელები როგორც სადა ასევე ვერცხლის დეტალებით გაწყობილნი. ესაა ტყავის ღვედი, რომელსაც აქვს: აბზინდი, ენა, ხიდი, ღილი, საქონე, საკვესი და სხვა სამშვენისი დეტალები. ქართული ჩოხა ასეთი სარტყელ-ქამრის გარეშე წარმოუდგენლი იყო.

ქალთა სარტყელების განსაკუთრებით გავრცელებულ ტიპს წარმოადგენს ე.წ. ჭვირული (ბანდული) სარტყელები, რომელიც წმინდა ხელობით იყო ნაკეთები, ასეთი სარტყელებით განსაკუთრებით ცნობილი იყო ახალციხე და ამიტომაც ასეთებს „ახალციხურსაც“ უწოდებდნენ. სარტყელებს ძირითადად ამზადებდნენ საქართველოსა და კავკასიის სხვადასხვა ქალაქებში და დღევანდელამდე შემორჩენილი ნივთიერი მასალების ავტორებიდან ცნობილია: ძაძამიძის, ჯიქიას, ჯანელიძის, იმედაძის, არჩუაძის, ნიკოლაიშვილის, ლაბაძის, ბერუჩევის ნახელავი სარტყელები, ასევე სხვადასხვა ინიციალებით შემკული უამრავი სარტყელი, რომელთა ავტორთა ვინაობა დაუდგენელია.

ტერმინი „სარტყელი“ ქამართან ერთად თანაარსებობდა ეთნოგრაფიულ ყოფაში. ივ. ჯავახიშვილს ქამარი მიაჩნდა კავკასიურ ენათა უძველეს სიტყვად და მას უკავშირებდა „კამარას“. სარტყელების უძველესი ნიმუშები აღმოჩენილია ადრეული ბრინჯაოს მასალებში და მის შემდგომ იგი განუწყვეტლივ იხმარება როგორც კოსტუმის პრაქტიკული საჭიროებისათვის, ასევე სამშვენისის ფუნქციითაც.

ლიტ.: ლ. ბედუკიძე, ლ. სოსელია, მ. ჩართოლანი, სარტყელების კატალოგი, 1967.
ე. ნ. ც.ბ.

სარქველი - აქ: აღმოსავლეთ საქართველოში ქვევრის სახურავი, რომელიც გაკეთებული იყო სიპი ქვისაგან. იმერეთში ასეთ სახურავად ხის მასალა გამოიყენებოდა (იხ. ბადიმი), გურიაში ასეთ სარქველს „როგო“ ეწოდება, ხოლო სამეგრელოში - ორგუ. სამეგრელოში სცოდნიათ ჭურ-ქვევრის პირზე ჯერ ბლის ქერქის დაფარება და შემდეგ სარქველისა, ზოგჯერ ეს სარქველი ქვისაც იყო.

ე. ნ.

სარჩეველა - ხის ტარიანი იარაღი, წალდის ტიპის, რომლითაც სარს წაუჩეკავენ წვერს.

სარჩუტა (შ. ქართ.) - ახლად მოსული პატარა ვაზის მისასობი ჯოხი, ჩხირი.

სარცხი//სარცხლი//ორჩხეში (მეგრ.) - ჭურის სარეცხი ხელსაწყო, ბლის ან არყის ხის ოთხკუთხად გამოჭრილი ქერქი, რომლებიც ერთმანეთზე მჭიდროდაა დალაგებული და შიგ გაყრილია ხის ტარი: სარცხი ორი სახისაა „საზედაო“, ანუ გრძელტარიანი, ჭურის სიმაღლის შესაფერისი, მრეცხავმა რომ პირდაპირ ჭურისთავიდან რეცხოს და „საქვედაო“, ანუ ჩასავალი ჭურის გასარეცხი, რომელსაც აქეთ-იქით მოკლე ხელის ჩასაბღუჯი ტარები აქვს. სარცხის დასამზადებლად ლოპრობის დროს დანით დასერავენ ხის გარეთა მაგარ კანს და ააძრობენ ნაჭრებად, შემდეგ ამ ნაჭრებს სიმძიმის ქვეშ გაასწორებენ. როცა შუაში ქერქები მოდგება ოთხკუთ სატარეებს გამოუჭრიან, ერთმანეთზე მჭიდროდ დაალაგებენ, შიგ თხილის ტარს გაუყრიან, კიდევ დაჭიმავენ და წინასწარ გამზადებულ ნახვრეტში რიკს გაუკეთებენ. დიდი მეურნეობის მქონე მეღვინეს რამდენიმე სარცხი აქვს სხვადასხვა სიდიდს ჭურებისთვის. რეცხვისას სარცხი ხელში შეტრიალებით უნდა ამუშაოს მრეცხავმა, რათა რომელიმე მხარეს ზედმეტად არ გაცვითოს და არაპროპორციული არ გახდეს. სარცხით კარგად გარეცხილი ჭური საიმედოს ხდის ღვინის უნაკლოდ შენახვას.

ე. ნ.

სარწყული ჭურჭელი - წყლის ჭურჭლის ზოგადი სახელი, სადაც ერთიანდება: კუტალი, წურწუმა, მათარა, თასუხა, თულუხი, გოვზაკი, სტამნი, მწარე გოგრისგან დამზადებული ჭურჭელი და სხვა. ამავე რიგში ექცევა ჩაფი, კოკა, თუნგი, ორძირა, კოფა, ჯიმური და სხვა.

გ.გ.

სასანთლე - 1. ბუხრის ყელის გამოწეული კარნიზი, რომელსაც უკეთდება ნიშები და ხშირად შემკულია სხვადასხვა სიუჟეტით. გამოიყენებდა სანთლის ან ნებისმიერი სანათი საშუალების დასაგდმელად. 2. (ხევს.) შესაწირავის ერთობლიობა ხევსურეთში. მაგ. რიტუალის დროს ჩამოქნილ სანთლებს, ქადებთან ერთად, თითოეული სალოცავის სახელზე ცალ-ცალკე ჩამოარიგებენ ტაბლაზე. ასეთი სასანთლე შეიძლება იყოს ერთიდან 15 -მდე და უფრო მეტიც. სასანთლე დაიდგმება თითოეული სალოცავის სახელზე. რიტუალის შესრულებისას ხუცესი ერთი მხრიდან მიყვება სასანთლეებს და რომელიც რომელ სალოცავს ეკუთვნის, იმის მიხედვით დაილოცება. 3. სანთლის ასანთები, სხვადასხვა მასალისაგან დამზადებული.

ლიტ.: ა. ოჩიაური ქართ. ხალხ. დღეობათა კალენდარი, 1991.
ე. ნ.

სასანთლე//შანდალი - სანთლის ჩასამაგრებელი ჭურჭელი. გამოიყენებოდა როგორც ერთსანთლიანი, ასევე მრავალშტოიანი//მრავალსანთლიანი. სანთელს გააჩნია ღერო, ძირი, ბუდე, სანთლის დასაღვენთი ფირიფტა და ზოგიერთ შემთხვევაში სახელური. სასანთლე იყო დასადგმელი, კედელზე დასაკიდებელი და ჭერში ჩამოსაკიდიც. მრავალტოტიან სასანთლეს კანდელაბრი ჰქვია, ხოლო ეკლესიაში გამოსაყენებელ დიდ სანთელს - კანდელი. აქედანაა წარმოებული გვარი, „კანდელაკი“ რაც სანთლის ამნთებს ნიშნავს.

ე.ნ.

სასაფეთქლე//ზილფი - სამკაული ოქროსი, ვერცხლის ან სპილენძისა (მოოქროვილი ან მოვერცხლილი) ამ სამკაულს კავებსაც უწოდებდნენ. მათი გავრცელების არეალი სამხრეთით არტანუჯს აღწევდა, აღმოსავლეთით საინგილოსა (ისტორიულ ჰერეთს) და დაღესტანს (წახურელ ლეკებს), სადაც „ყოჩ ბოინზუდ“იწოდება. სასაფეთქლეს მესხეთ-ჯავახეთში გავრცელებული სახელწოდება - „ზილფი“ დასახელებულია მე-17 საუკუნის მზითვის წიგნში, სამკაულ „ჯიღას“ შემადგენელ ელემენტად. სულხან-საბა ორბელიანთან ზილფი განმარტებულია როგორც „წინამო“, „ღულამბარი“ და „მაწაკი“. ბესიკ გაბაშვილი - ლექსში „ტანო ტატანო“ - ზილფებს კავების სინონიმად ხმარობს. სპარსული ენის განმარტებით ლექსიკონში „ზილფ“ კულულს, ხვეულს ნიშნავს. სავარაუდოა, სასაფეთქლე საკიდების ქართული სახელი „კავები“ - მომდინარეობდეს ქართლ-კახური თავსამკაულის, ე.წ. „კავებიდან“.

მ.ბ.

სასაფლაო - მიცვალებულთა სამარხავი საერთო ადგილი, ტერიტორია. სასაფლაოებისადმი თაყვანისცემა წარმართული და ქრისტიანული რელიგიების დამახასიათებელი მოვლენაა. იგი ძალზე გავრცელებული იყო კავაკასიის ხალხებში. გამორჩეულ ადამიანთა საფლავები თაყვანისცემის ობიექტად იყო მიღებული, ხოლო წმინდანთა საფლავების ცხოველმყოფელი და განმკურნებელი ძალა აღიარებული იყო ქრისტიანული მრწამსით. ქართულ ისტორიულ ქრონიკებში სასაფალო წარმოგვიდგება ამა თუ იმ მაღალი სოციალური წრის წარმომადგენლის საკუთრების აუცილებელ შემადგენელ ნაწილად. საქართველოში ყოველ სოფელს თავისი სასაფლაო გააჩნია, სადაც დადასტურებულა მემორიალური კულტურის სხვადასხვა ტიპის ძეგლები.

ლიტ.: ე. ნადირაძე, საქართველოს მემორიალურ კულტურა, 2001.
ე. ნ.

სასაფუვრე (ლეჩხ.)//ლასფავრ (სვან.) - ხის ან თიხის პატარა ჭურჭელი, რომელიც მჟავე ცომის - საფუარის დასამზადებლად და შესანახად იხმარებოდა. ეს ფუნქცია მას გვიან უნდა ჰქონდეს შეძენილი, დაახლოებით იმ დროს, როცა კულტურული პურის რაოდენობა გაიზარდა. თავდაპირველად ამ ტიპის ჭურჭელი გამოყენებული უნდა ყოფილიყო ქერის ფქვილის საზელად, რომელიც ნაკლებად წელვადია. როცა კულტურული ხორბლეულის მარაგი გაიზარდა, განსაკუთრებით ბარში, სასაფუვრემ დაკარგა თავისი თავდაპირველი მნიშვნელობა და იგი საფუვრის ამოსაყვან ჭურჭლად იქცა. სვანეთში, სადაც ქერის წარმოებას ბოლომდე მისდევდნენ, სასაფუვრეში ხდებოდა ქერის ფქვილით მოზელა, ე.ი. ამ რეგიონში მან შეინარჩუნა თავისი ოდინდელი ფუნქცია.

ლიტ.: მ. ხაზარაძე, ქართული ხალხური ხის ჭურჭელი, 1988.
ე. ნ.

სასიმინდე - სიმინდის ტაროს შესანახ-სახმობი ნაგებობა. ძირითადად გავრცელებული იყო დასავლეთ საქართველოში. ყველა სასიმინდე აგებულია იმ პრინციპის გათვალისწინებით, რომ მასში ჰაერმა იოლად იმოძრაოს და გამოაშროს შემოდგომით მასში შეყრილი სიმინდი. სასიმინდე ჩვეულებრივ ორი განყოფილებისაგან შედგება. ერთი მოწნულია წკნელით, რომ ჰაერმა იოლად იმოძრაოს და სიმინდი გააშროს ხოლო მეორე განყოფილება გათლილი ფიცრითაა ნაშენი, სადაც გამხმარ სიმინდს ფშვნიან, ზოგჯერ ამ განყოფილების იატაკი დახვრეტილია და ტაროს ცეხვა-ფშვნისას სიმინდი დაბლა იყრება. სასიმინდე ზოგჯერ ხულას (იხ.) ელემენტებსაც ითავსებდა და გვევლინება ორსართულიანად. იგი, როგორც წესი, გამართული იყო ხის ან ქვის ბოძებზე. სასიმინდეებს ჰქონდათ საკეტები და არ უკეთდებოდა მუდმივი კიბე. შქერისა და თხილის წკნელით მოწნული სასიმინდეები გამოირჩევა წვნის დახვეწილი ხელოვნებით. ასეთი ტიპის სასიმინდეებს ეწოდებათ: ძარული, ლასტური, ჩელტური, გრიგლური, ღომური. გარდა ამისა, არსებობდა ფიცრული სასიმინდეები, რომლის ფიცრები აჟურული ხარატულებით იყო გამოყვანილი. სასიმინდე, როგორც უაღრესად საჭირო პროდუქტის შესანახი ნაგებობა, განაწყობდა ადამიანს იგი ესთეტიკურად ელამაზებინა და ამ სურვილის რეალიზაციამ წარმოშვა სასიმინდეთა ულამაზესი ტიპები.

ე. ნ.

სასწორი - მასის ასაწონი მექანიკური ხელსაწყო. სასწორის უძველესი ნიმუშები დასტურდება ძველ ბაბილონსა (ძვ. წ. 2500 წ.) და ძველ ეგტვიპტეში (ძვ. წ. 2000 წ.). სასწორი არის ტოლმხარა და არატოლმხარა. XII ს. არაბმა მეცნიერმა ალ ხაზინიმ პირველად აღწერა თეფშებიანი სასწორი. საქართველოს ეთნოგრაფიულ ყოფაში დასტურდება როგორც ტოლმხარა (მისი ყველაზე განვითარებული სახეობაა თეფშებიანი და პინებიანი სასწორი), ასევე არატოლმხარა სასწორები, ამ უკანასკნელის ნიმუშია სამეგრელოში გავრცელებული სასწორი ლაღანკონი//ღაღანაკი.

ლიტ.: ქსე, ტ. IX, 1985 წ.
ე.ნ

სასწორი ყუთით - საოქრომჭედლო სასწორი, რომლის კომპლექსში შედიდოდა თეფში, უღელი, ენა, ტარი, საწონები - სხვადასხვა წონის. მაგ., ერთმისხლიანი, ორმისხლიანი და ა.შ. ან ერთდანგიანი, ორდანგიანი სასწრაფო - აქ: ჩანთა მასრებისა და ვაზნების ჩასაწყობად. თითო მასრაში ერთი გასროლა წამალი იყო ჩაყრილი; „ჩამოიღო თოფი, სასწრაფო და საპირისწამლე“ (ვაჟა).

ნ. ჯ.

სასხლავი - ხელით სამუშაო რკინის ხისტარიანი იარაღი. მისი თავისებურებაა გრძელი, წვერიანი და კაუჭა ცხვირი. ტარისათვის შერჩეულია ხის ისეთი ჯიში, რომელიც ადვილად არ სკდება. გარდა ე.წ. ყურნწიანი სასხლავისა, არსებობს „სარჩოლიანი“ და ბრტყელენიანი სასხლავებიც. ამ იარაღის ფუნქცია არის გადაბელვა და გასხეპვა, ჩირგვების მოჩეხვა, წვრილი წნელის მოჭრა, მაგრამ ძირითადია ბაღის ხეხილის გაწმენდა და გასხვლა. სასხლავი გავრცელებულია ბარის რეგიონებში, მთის ზოლში იგი იშვიათობაა.

ლიტ.: ნ.რეხვიაშვილი, მჭედლობა რაჭაში, 1953.
ა. გ.

სატკრციალო//ჭრიალა//საჩხარუნებელი - განეკუთვნება ე.წ. თვითმჟღერ საკრავთა ჯგუფს. შედგება 3-4 მართკუთხედის ფორმის ხის ფირფიტისაგან, რომლებიც მოძრავად არიან დამაგრებული სახელურზე. დაკვრის დროს საკრავს იქნევენ და ფირფიტების ერთმანეთზე დარტყმით ხდება აჟღერება. საკრავის დანიშნულებაა ცეკვის რიტმული თანხლება. ამ საკრავის ანალოგიურია ჩრდილო კავკასიის ხალხებში გავრცელებული საკრავები (მაგალითად, ადიღური ფხაწჩ, ყარაჩაელების ხარს, ოსების კარცგანაგ).

ლიტ.: დ. არაყიშვილი, ხალხური სამუსიკო საკრავების აღწერა და გაზომვა, 1940; К. Вертков, Г. Благодатов, Э. Язовицкая, Атлас музыкальных инструментов народов СССР, М. 1963.
მ. შ.

სატუკელა//სატენელა (რაჭ.) - საწნახელში ყურძნის ჩასატკეპნი თავმსხვილი ჯოხი.

საუბნო ქადა - ხევსურეთსა და მესხეთში საქორწილო ცერემონიალის შესრულების დროს საგანგებოდ გამომცხვარი პური. მის მოსამზადებლად საჭირო იყო 8-9 კგ ფქვილი, 1 ლიტრა ერბო და 2-3კგ ყველი. მას იშვიათად საგვარეულო ქადას (რადგან უბანი ერთ დროს ერთი გვარის მქონე ხალხის სამოსახლო იყო) და აწესო ნამცხვარსაც უწოდებდნენ.

ლიტ.: ნ. მაჩაბელი, ქორწინების ინსტიტუტი ქართლში, 1978.
გ. ა.

საუჭმელო - ნეფე-პატარძლის ჯვრისწერის შემდეგ, საქორწილო ნადიმის დაწყების დროს ნეფე ჩუმად იყო და ხელს არაფერს ჰკიდებდა. ამის გამო ხალხო აყვირდებოდა: „ნეფე იბუტება.საუჭმელო, საუჭმელოო“. მაშინ სიდედრი ვალდებული იყო მიერთმია სასიძოსათვის ხალათი, ბაღდადი, ვერცხლის ქამარი ან სხვა რაიმე ნივთი, რომელსაც საუჭმელო ერქვა. ამის შემდეგ ნეფე გამხიარულდებოდა და დაიწყებდა ჭამას.

გ. ა.

საფეხნო//საფიხვნო - ადგილი, სადაც ხევსურები თავს იყრიან და თავიანთ საჭიროებაზე მსჯელობენ. „ფეხონი“ ეწოდებოდა სოფლის მამაკაცთა ყრილობას, „საფეხნო“ კი ამ კრებულისათვის განკუთვნილ ნაგებობას ან ადგილს. საფეხნოში, გარდა საქმის გარჩევისა და საუბრისა, თავს იქცევდნენ მსუბუქი საოჯახო ხელსაქმით. საფეხნოში ქალს შესვლა აკრძალული ჰქონდა. ტრადიციული საფეხნო იყო გამართული შატილში, რომელიც წარმოადგენდა ყორით ნაგებ ფარდულის ტიპის შენობას, რომელსაც წინა კედელი არ ჰქონდა. საფეხნოში განლაგებული იყო საუფროსო სკამი და ქვის სიპები, რომელზედაც უხუცესები სხდებოდნენ. საფეხნოს კედელში დატანებული იყო რამდენიმე სიპი ე.წ. „დუქანი“ სხვადასხვანივთების დასაწყობად. შატილის საფეხნოში ტყავის საზელი ხელსაწყო „ხიმუნი“ იყო მოთავსებული. აქ მეტწილად ხელსაქმობის ისეთი სამუშაოები სრულდებოდა, რომელიც კოლექტიურ შრომას მოითხოვდა. საფეხნოში გრეხდნენ მუშს (ხის ქერქის თოკი), ამზადებდნენ ქალამნებს, თოფის წამალს და სხვა.

ლიტ.: გ. ჩაჩაშვილი, ხალხური მმართველობის ისტორიიდან ხევსურეთში, მსე ტVII, 1955.
ე. ნ.

საფირონი - ლურჯი ფერის სანახელაო ქვა. ქართველი ლექსიკოგრაფები მას ლურჯ იაგუნდათ განმარტავენ. არქეოლოგიურ ძეგლებში თითქმის არ გვხვდება. ამ ქვით შემკულია შუა საუკუნეების რამდენიმე ხატი. მაგ.: ხობის და მარტვილის ხატები, სიონის ტაძრის საპატრიარქოს მიტრა, საქართველოში ეს ქვა ექსპორტის საგანს წარმოადგენდა.

ლიტ.: ვ. ზუხბაია, ქვის კულტურა საქართველოში, 1965.
ე. ნ.

საფლავის ქვა - მიცვალებულის სამარხზე დადგმული ქვის ძეგლი. ზოგადი სახელი ყველა ტიპის ძეგლისა, რომელიც ამ მიზნით გამოიყენებოდა. საფლავის ქვის ტიპებია ლოდი, ქვაჯვარი, სტელა, მატური, სახლის, ეკლესიისა და ეკვდერის მინიატურული ასლები, ზოომორფული (ცხვრისა და ცხენის ქანდაკებანი) და ანთროპომორფული (ადამიანის) ქანდაკებანი. საფლავის ქვებისთვის დამახასიათებელია ქრისტიანული სიმბოლოები, მცენარეული და ცხოველური ორნამენტები, სოლარული ნიშნები, სამეურნეო და საბრძოლო იარაღები. უაღრესად მნიშვნელოვანია მათზე დაწერილი ეპიტაფიები. საფლავზე ქვის დადგმის წესის ცხოველმყოფელობამ მნიშვნელოვნად განსაზღვრა ამ დარგის აღმავლობა.

ე. ნ.

საფოთარა - ფრინველის მძლავრი ფრთებისაგან შეკრული კონა, რომლითაც წისქვილში დაგროვილ ხრილს გადახვეტავდნენ. იყენებდნენ სუფრის ნარჩენების გადმოსახვეტადაც.

ე.ნ.

საფრიელა - ოთხკუთხედად მოწნული სახელურებიანი ჩელტი, რომელსაც ქვემო იმერეთში ხმარობდნენ მარცვლეულის გასანიავებლად.

ლიტ. ქელ.2009

საფუარი ლუდისა// ჭიჭი (ხევს.)// ჩამა// (ფშ.)// წვერის თხლე (თუშ.). - ლუდის უცეცხლოდ ასადუღებელი. ესაა ლუდის ფორის-პირველი დუღილისას წამოსული ქაფი - ერთგვარი დურდო, რომელსაც მოხდიან ქაფქირით, ქატოსთან ერთად შეზელენ, გაახმობენ და შეინახავენ. ლუდის საფუებლად ამ მასას სისწვენში გახსნიან და ჩაასხავენ კოდში, სადაც უნდა მოხდეს ლუდის დადუღება. საფუვრის სისწვენში შერევას ხევსურები „შაყრას“ უწოდებენ. მესაფუვრე ხევისბერი სისწვენისა და საფუვრის შაყრისას განიბანება, რადგან ფუება გაცოცხლების პროცესადაა აღქმული და მას რიტუალური მნიშვნელობა ენიჭება.

ე. ნ.

საფუხარი - 1. ლითონის სხეპლით ნაქსოვი საბრძოლო ხელთათმანი, ხელის მტევნის დასაცავი. არსებობს ორი სახის საფუხარი, პირველი, - რომელიც წარმოადგენს ნაქსოვი ჯაჭვის ხელთათმანს, რომელშიც გამოცალკევებულია მხოლოდ ცერა თითი, და მეორე რომელიც იმავე ფორმისაა, ოღონდ არა ხელთათმანი, არამედ ტყავზე დამაგრებული ჯაჭვი, რომელიც ზემოდან იცავს ხელის მტევანს. ცერა თითი გაყრილია ტყავის ქვემოთ არსებულ თასმაზე, ასევე თასმითაა დამაგრებული ხელისგულიც. ტყავის დანარჩენი ნაწილი, რომელიც მაჯის ზემოთ ადის, ასევე ტყავის ან ქსოვილის თასმით იკვრება. 2. შალის ხელთათმანი. თითებიანი დაუთითებო. ერთთითა საფუხარს ხელმაჯი ჰქვია. ხევსურებში გვხვდება ნაქარგობითა და მძივ-ღილებით შემკული.

მ. ქ.

საფხაჭი - ერთმანეთზე შეტყუპებული ორი არათანაბარმხრიანი ჯოხი, რომლის ბოლოებზე აქეთ-იქით თავწაჭრილი ლურსმნებია დამაგრებული, მხრები ერთი გრძელია და ერთიც მოკლე, მათი საშუალებით დასამუშავებულ ქვაზე მოიხაზება ის ნაწილი, რომელიც უნდა ჩამოამტვრიან და ქვა ზომაში მოიყვანონ. საფხაჭს ამავე მიზნით ხმარობენ ხის ფიცარზედაც.

ე. ნ.

საქონე - ხის, ლითონის ან ძვირფასი ლითონის ყუთი, ასანთის კოლოფისოდენა, რომელშიც ინახებოდა დათვის, ქათმის ან ბატის ქონი, ხმალ-ხანჯლისა და თოფ-დამბაჩის ფოლადის ნაწილებზე წასასმელად. ვერცხლისაგან დამზადებული საქონე XIX ს-ის უკანასკნელ პერიოდში ჩოხის ქამარ-ხანჯლის სამშვენისად მოგვევლინა.

მ. ქ.

საქუსალი - ერთგვარი საქსოვი მანქანა, რომელზედაც ქსელი იგებოდა და ქსოვილ იქსოვებოდა.

საყირმუზა - „სამუხლე პოლოტიკი“ (საბა), ლითონის ფირფიტა, რომელიც განკუთვნილია მუხლის დასაცავად, საყირმუზას ქართულ ეთნოგრაფიულ სინამდვილეში ვხვდებით საჩერნესა და ჯაჭვის შარვალზე. (იხ. ჯაჭვი). ძირითადად იგი წარმოადგენს წრიულ ფორმის მუცელშეზნექილ რკინის ფირფიტას, რომელიც იშვიათად მორთულია თითბრის ზარნიშით.

ლიტ.: სულხან-საბა, ლექსიკონი ქართული, ტ. II. 1993.
მ. ქ.

საცვალი - კაცთა და ქალთა ქვედა, შიდა სამოსი. მისი ძველი შესატყვისებია: ნიფხავი (იხ), პერიკამი, საწმერთული, როპანაგი, მუქასირი, შეიდიში. გვიანშუასაუკუნეების ქალთა მზითვის წიგნებში ხშირადაა დასახელებული საცვალთა საკმაოდ უხვი ჩამონათვალი.

ე. ნ.

საწიწვერი - წერაქვის ნაირსახეობა, რომელსაც წვეროები რკალურად აქვს მოხრილი და გამოიყენებოდა ქანიდან რბილი ქვის ამოსაჭრელად. ასეთ ქვას ძირითადად იყენებდნენ კეცებისთვის. (იხ. კეცი ქვისა).

საჭილაოს ნავი - მდინარე რიონზე გავრცელებული ნავის სახეობა, რომელიც ჭალადილურ ნიშს წააგავს. ასეთი ნავების მისადგომი საჭილაოში იყო გამართული და აქედან მიიღო როგორც სახელწოდება.

ა. გ.

საქაჯავი//საქაჩველი - ჭაჭის საწნეხი ხალხური სამეურნეო მანქანა. წარმოადგენს ბერკეტის პრინციპზე მოქმედ ხელსაწყოს. ძალის მოდების საშუალებად მასში გამოყენებულია ოწინარი. ქართულ ყოფაში ცნობილია ორი ტიპი: ოწინარიან-ტვირთიანი და ოწინარიან-უტვირთო. ა) ოწინარიან-ტვირთიან წნეხში გამოირჩევა ჭაჭის (ხილის) მოსათავსებელი ფიცრით შეკრული სათავსი - კოდი და სამუშაო აპარატის ხის ბოძში - კაცაში ჰორიზონტალურად ჩამაგრებული დირე, მეორე თავისუფალ ბოლოზე რგოლებით ჩამოკიდებული ლილვი - „ქანჩი“// „დათვი“ და დათვის რიკზე გამობმულ ბოლოზე მობმული „ასაკიდი ქვა“. ლილვში გაყრილი კეტებით ქანჩის დატრიალებით ხდებოდა ქანჩზე თოკის დახვევა და ქვის მაღლა აკიდება, საიდანაც გადაცემული სიმძიმის ძალით ხდებოდა დირის კოდის შიგთავსზე დაწოლა და გამოწურული წვენის დინება. ბ) უტვირთო-ოწინარიან წნეხში წნეხვა ხდებოდა უშუალოდ ოწინარის საშუალებით: ლილვის გარკვეული მიმართულებით დატრიალება იწვევდა დირის დაბლა დაწევასა და ჭაჭის წნეხვას. საქაჯავი//საქაჩველი გავრცელებული იყო შ. ქართლში, იმერეთში, აჭარაში, გურიაში, ქვემო ქართლში, სამცხე-ჯავახეთში. ჯავახეთში X-XIII ს. კლდის სოფლებში (ჭაჭკარი, ფია, ახჩი) შემორჩენილი ასაკიდი ქვისა და წნეხის ნაშთებიც ამავე პერიოდს უნდა განეკუთვნებოდეს.

ლიტ.: ა. ლეკიაშვილი, ქართული ხალხური ღვინის წნეხები, მსე, XII-XIII, 1963. გ. გაფრინდაშვილი, ვარძიისა და მისი მიდამოების ქვაბები, 1957.
ლ. მ.

საქსოვი დაზგები - სხვადასხვა სახის ქსოვილების (შალი, ბამბა, აბრეშუმი, კანაფი, სელი) დასამზადებელი მანქანები. საქსოვი დაზგების ნაირსახეობიდან გამოირჩეოდა ბეჭ-საშევრიანი და დგიმ-სავარცხლიანი. საქსოვები თავის კონსტრუქციითა და შესაბამისი საქსოვი მასალის მონაცემებით კეთდებოდა როგორც ვერტიკალური, ასევე ჰორიზონტალური აღნაგობის. აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში გავრცელებული ბეჭსაშევრიანი საქსოვებით („ყდა“, „ყდანი“ - ხევსურეთი, ფშავი, მთიულეთგუდამაყარი, „აკაზმები“ - თუშეთი) შალებსა და ფარდაგ-ხალიჩებს ქსოვდნენ. ჰორიზონტალური დგიმ-სავრაცხლიან საქსოვებზე („საფეიქრო“ - ქართლი-კახეთი, „სამექსლებო“ - გურია, „ოშუალე“ - სამეგრელო, „ქსელი“//საფეიქრო - რაჭა, „ლაშჯარ“ - სვანეთი) შალისა და ფარდაგების გარდა იქსოვებოდა აბრეშუმი, კანაფი, ბამბა, სელი. საქსოვი ყდის განსხვავებულ სახეობებზე - „ყდანი“ - ხევსურეთი, „ქსელი“ - რაჭა, „რობაგი“ - სამეგრელო, „ქსელი - აჭარა; შალისა და ფარდაგების გარდა საცრის ძირები და ჭილოფიც (სამეგრელო) იქსოვებოდა. საქსოვი დაზგები მსოფლიო ეთნოკულტურის უძველეს მონაპოვარია. ცნობილია, რომ ძველ ეგვიპტეში სელის ქსოვილების დასამზადებლად ჰორიზონტალური საქსოვი დაზგა იყო გამოყენებული. ბერძენ მწერალთა (ჰეროდოტე, კალიმაქსი) ცნობებით, ძველ ეგვიპტესა და კოლხეთში სელის დამუშავების ერთნაირი წესი არსებობდა. ამ ნიშნით ძველ კოლხეთში სელის საქსოვად დგიმ-სავარცხლიანი დაზგის ნაირსახეობის გამოყენება ივარაუდება. ამ ტრადიციის დამადასტურებელი უნდა იყოს სამეგრელოში უახლოეს წარსულამდე არსებული სელის საქსოვი „ოშუალე“. ამავე დროს, ქართული საქსოვი დაზგების თავისებური ტექნიკა - საზედაო ძაფის ზევიდან ქვემოთ ან წინა ლილვისაკენ (თავისკენ) მიბეჭვა, განსხვავებით ბერძნულ-ევროპული დაზგების საწაფეებით დაჭიმული ქსელის ან საზედაო ძაფის ქვემოდან ზემოთ მიბეჭვისა, მიუთითებს ქართულ ჰორიზონტალური დაზგის უძველესობაზე.

ქართული ხალხური საქსოვი დაზგები ახლო და უშუალო კავშირშია კავკასიელი ხალხების ანალოგიურ საქსოვ დაზგებთან და თავისი საწყისი ფორმებით ძველ აღმოსავლეთის კულტურულ მონაპოვართა წრეში ექცევა.

ლიტ.: გ. ჩაჩაშვილი, ქართული ხალხური საქსოვი დაზგები, სსმმ, XVIII-B, 1954.
ლ. მ.

საღამო (ხევს.) - აქ. ადამიანთა საგებ-სახურავი. ამზადებდნენ ცხვრის ტყავისაგან.

საღდარი (სამეგრ.) - იგივე ოდა სახლი (იხ. ოდა). მოსახლეობის შეძლებული ნაწილის საცხოვრებელი სახლი სამეგრელოში. საღდარი//ოდა შედგებოდა რამდენიმე ოთახისგან, რომელსაც ჰქონდა წმინდად გათლილი ფიცრის ჭერი და იატაკი. ფიცრისთვის გამოიყენებდნენ წაბლის, მუხის, ფიჭვისა და თელის მასალას, რომელსაც უხვად ხარობდნენ სამეგრელოს მთაში. ფიცარი ითლებოდა ცულით, მოგვიანებით კი იხერხებოდა გრძელი ხელის ხერხებით, რაც მოითხოვდა მძიმე და ხანგრძლივ მუშაობას. ოდის მშენებლობას ეწეოდნენ დახელოვნებული ოსტატები. ტიპური მეგრული ოდა წარმოადგენს ოთხოთახიან და აივნიან ნაგებობას, რომლის სვეტები და ფარდები დიდი ხელოვნებითაა მოჩუქურთმებული. ჩვეულებრივი ორსართულიანი ოდების ქვედა სართულს ეწოდება პალატი. ოდაში გამართული იყო ქვის ბუხრები. ოდის სახურავი ოთხფერდიანია და გადახურული იყო ყავრით ან კრამიტით. ოდა წარმოადგენს საცხოვრებლის უაღრესად განვითარებულ ტიპს.

ლიტ.: ს. მაკალათია, სამეგრელოს ისტორია და ეთნოგრაფია, 2006.
ე. ნ.

საღენჭელი - ტყავის დასამუშავებელი ხელსაწყო, ქვის ან ხისა, გავრცელებულია საქართველოს ბარშიც და მთაშიც. ზოგ სოფელში საღენჭელის ქვა სოფლის ცენტრში, ხალხის თავშეყრის ადგილზე მდებარეობდა, მასზე ტყავის გამოქნა-დარბილება ყველას შეეძლო. ხის საღენჭელი ოჯახს ხშირად თავისისაკუთარი ჰქონდა. მასალად ცაცხვის ხე იყო მიჩნეული. ტყავის დამუშავება ასეთი თანმიმდევრობით ხდებოდა: საგანგებოდ შერჩეულ მსხვილფეხა საქონელს (ხარი, დეკეული, ძროხა არ უნდა ყოფილიყო გადაბერებული) დაკვლის შემდეგ სუფთად გაატყავებდნენ ბალანს გააცლიდნენ, ტყავს შოლტებად დაჭრიდნენ, თბილი, უმარილო ქონით გაპოხავდნენ და ამის შემდეგ იწყებდნენ გამოქნა-დარბილებას.

ერთ მამაკაცს დახვეული ტყავი ეჭირა, მეორე კი საღენჭელზე კეტით აწვებოდა. კეტის მაღლა აწევდაწევის დროს ტყავს აქეთ-იქით აბრუნებდნენ, სანამ ტყავი არ დარბილდებოდა. ბოლოს ამოიღებდნენ, გაშლიდნენ და გაანიავებდნენ. ძროხის ტყავის გამოქნასს, მთელ დღეს ანდომებდა ორი მამაკაცი. საღენჭელით გამოქნილი ტყავი ძირითადად ფეხსაცმლის საძირეებად გამოიყენებოდა.

სავარაუდოდ, ტყავის დასამუშავებელი ხელსაწყო უნდა არსებულიყო ძველადაც (VIII-XIII სს.) როცა დამუშავებულ ტყავს საწერად ხმარობდნენ. ეტრატის მკეთებელი ხელოსნების შესახებ ცნობები ნაკლებად მოგვეპოვება. მხოლოდ მინიშნებაა იმის თაობაზე, რომ IX საუკუნიდან ცნობილ ქართულ დიდ მონასტრებში ეტრატის მკეთებელი ხელოსნებიც ჰყავდათ.

ლიტ.: ი. ნანობაშვილი, ტყავის დამუშავების ხალხური წესები. 1973. შ. მესხია, საისტორიო ძიებანი, ტ I, 1982.
ნ.ჯ.

საღლაპუნა - სამეგრელოსა და გურიაში გავრცელებული ბარჯის მსგავსი თევზსაჭერი იარაღი, რომლითაც ღამით ნადირობენ.

საღსაღაჯის ხე - თრიმლის საბეგვავი. სხვა ხესთან შედარებით მძიმეა და ამიტომაც მოსახერხებელი იყო თრიმლის დასაბეგვად. თრიმლს ერთდროულად 10-15 კაცი ბეგვავდა.

საყდარ-ტახტი - აქ: საჯდომი ავეჯის განსაკუთრებული ტიპი, რომელიც გამოიყენებოდა მეფეთა, მთავართა და მაღალი სამღვდელო ფენის წარმომადგენელთა საწესო-სარიტუალო სასხდომად. „საყდარი“, ტახტის აღმნიშვნელი უძველესი ტერმინია. დიდებულთა საყდარი ხშირად მომთავრებული იყო გუმბათგავალაკით, ან დახურული ჩარდახით. საყდარ-ტახტი გვევლინება, როგორც ძალაუფლების სიმბოლო, ასევე სოციალური ადგილის მაჩვენებელი.

ლიტ.: ვ. ართილაყვა, XVI-XVIII სს. ქართული მატერიალური კულტურის ისტორიიდან, 1965.
ე. ნ.

საყელო - აქ: ცხენის აღკაზმულობის ნაწილი. ყელის სამოსი (საბა). იგი შედგებოდა ერთი ან ორპირიანი ტყავისაგან. იმკობოდა ორნამენტებით და ძვირფასი ლითონის თვლებით.

ლიტ.: ი. ნანობაშვილი, ტყავის დამუშავების ხალხური წესები საქართველოში, 1973.
ნ. ჯ.

საყრდენი ვაზისა - ვაზის შესადგამი სარები, რომლებიც სხვადასხვა რეგიონში სხვადასხვა სახელით მოიხსენება: მაგ. სარი, ჭიგო, ჭიღვა, ჭიგვა, ხარდანი, სარჩუტა, პალო, კაკვი, მერქანი, ცილამპალი, ჯღა, ჯღარი, ხალახინი, ოლიხი, ქანდარა, ჩანგალი, თალხი.

ე. ნ.

საყურე - ადამიანთა ყურის სამკაული. მზადდებოდა მინის, ოქროს, ვერცხლის, მოვერცხლილი სპილენძის, და ა.შ. მთელს საქართველოში იყო გავრცელებული. მაგრდება სხვადასხვა საშუალებით, ძირითადად კავებითა და ხრახნებით. საყურეები შეიძლება იყოს სხვდასხვა ფორმის. ადრეანტიკური ხანის საქართველოში ფართოდ იყო გავრცელებული ე.წ. „სხივანა“ საყურეები. ვანის მდიდრულ სამარხებში საყურეთა რამოდენიმე განსხვავებული ტიპი აღმოჩნდა. ყოველ მათგანს ყურში გასაყრელი რგოლი ვარდულითა და გრეხილიანი ფირფიტით აქვს შემკული. საყურეების დამზადებისას გამოიყენებოდა ყველა ტექნიკური ხერხი: ჭედვა, რჩილვა, გრანულაცია, ფილიგრანი და სხვ. საყურეების უმეტესობა ძვირფასი და ნახევრად ძვირფასი ქვებითაც იყო შემკული, გამოიყენებოდა პასტა და მარგალიტიც. შუა საუკუნეებში პოპულარული იყო საყურეები ტიხრული მინანქრითაც.

ლიტ.: ი. გაგოშიძე, ქართველი ქალის სამკაული, 1981.
მ.ბ.

საშუბლე//საბუზე - აქ: ცხენის შუბლზე ჩამოსაფარებელი. ამზადებდნენ ხარის ტყავისგან და გაწყობილი იყო სამ მთავარ თასმაზე. უკეთებდნენ ფუნჯებს, ფირუზისფერ მძივებს, ნიჟარებს, ბალთებს. საშუბლე ცხენს იცავდა ბუზებისგან. არცთუ იშვიათად საშუბლე ცხენის სამშვენისს წარმოადგენდა.

საჩეკელა - ხისტარიანი რკინის იარაღი, წალდის ტიპისა, რომლითაც სარს წაუჩეკავენ წვერს.

საჩერნე - საბარკული, „საწვივე აბჯარი“ (საბა). ჩერნის ანუ წვივის დასაცავი ჯაჭვი, საჩერნე ფართოდ გავრცელებული თავდასაცავი იარაღია საქართველოს მთიანეთში, იგი წარმოადგენს წაგრძელებული მართკუთხედი ფორმის ნაქსოვ ჯაჭვს, რომელიც წვივსა და ფეხის ბარკალზეც იკვრებოდა თასმებით. საჩერნეს ჯაჭვის რგოლები ხშირ შემთხვევაში ფარეშიანია, ანუ დამოქლონებული.

ლიტ.: სულხან-საბა, ლექსიკონი ქართული, ტ. II. 1993. ალ. ღლონტი, ქკთსკ. 1984.
მ. ქ.

საჩეჩელი - მატყლის საჩეჩი ხელსაწყო. ესაა სამი ხის ფიცარი, რომლებიც სამკუთხედადაა შეკრული. ზედა ნაწილზე ერთ ან ორმწკრივად ჩასმულია ლითონის „კბილები“ (ჩხირები). ჩეჩვის დროს ძირს დგამენ და ფეხებით ამაგრებენ. ერთმწკრივად განლაგებულ ან „ცალკბილა“ საჩეჩელს თივთიკის დასამუშავებლად იყენებენ. გარეცხილ, გაწეწილ მატყლს საჩეჩელის კბილებზე ჩეჩავენ (ბეწვი ბუვდება და ერთი მიმართულებით ლაგდება) და ფთილებად ამზადებენ, შემდეგ მას თითისტარით ართავენ და ძახავენ.

ლიტ: ლ. მარგოშვილი, დასურათებული ლექსიკონი, 2008.

საჩითავი - სხვადასხვა ფორმის ხის ყალიბები, რომლითაც ხდებოდა ქსოვილის დაჩითვა საღებავის მეშვეობით. საჩითავ//საბეჭდავებზე გამოყვანილი იყო სხვადასხვა სახის მარტივი და რთული ჭრელები (გეომეტრიული, მცენარეული, ფრინველის, ადამიანის და ა.შ.) საჩითავად ირჩევდნენ მაგარი ჯიშის (მსხალი, მაჟალო, პანტა, ბზა) ხეს. საჩითავზე ჭრელი ორი წესით გამოჰყავდათ: ჩაჭრით ან რელიეფური კვეთით. მოჩითვის დროს ერთი წესით საჩითავ ყალიბს ზედაპირზე უსვამდნენ საღებავს, შემდეგ ქსოვილზე დაადებდნენ და ხელით დაწნეხავდნენ. მეორე წესით, საჩითავზე ჩაჭრის წესით დამზადებულ ჭრელს გამღვალ სანთელს წაუსვამდნენ და ქსოვილზე დაწნეხავდნენ, რის შედეგადაც ჭრელი სანთლიანი სახეები გადაიტანებოდა ქსოვილზე. შემდეგ ქსოვილს შეღებავდნენ, მისი ფონი დაიფარებოდა ფერით, ხოლო სანთლიანი ნაწილები შეუღებავი რჩებოდა, მისი მოცილების შემდეგ შეღებილ ფონზე მრავალფეროვანი ჭრელი ამოვიდოდა. ქსოვილის დაჩითვა ხდებოდა ფერადადაც, რაც უფრო რთულ ტექნოლოგიურ პროცესს მოიცავდა და საჭიროებდა ერთ ნახატზე რამდენიმე საჩითვის დაწნეხვას. ქსოვილის დაჩითვა ხალხური ხელოვნების უძველესი დარგია და უშუალოდ უკავშირდებოდა მღებრობას. დაჩითვის ხალხური ტექნოლოგიის შესახებ კავკასიის ხალხებში ყურადღება აქვს გამახვილებული ჰეროდოტეს, რაც ამ დარგის უძველესობაზე მიუთითებს. დაჩითვის ხელოვნებას ფართოდ მისდევდნენ საქართველოს ქალაქებში, განსაკუთრებით, ახალციხესა და თბილისში, რომლის კოლორიტულ ნიმუშად წარმოგვიდგება ე.წ. „ლურჯი სუფრა.“ საქართველოს ეროვნულ მუზეუმში დაცულია კავკასიის ხალხთა საჩითავების უნიკალური ნიმუშები.

ლიტ.: გ. ჩაჩაშვილი, საქართველოს მუზეუმის საჩითავები 1961. ჰეროდოტე, ისტორია წ.I, 1972.
ე. ნ.

საცერი - ფქვილის გასაცრელი. უფრო წმინდა საცერს სამტკიცი ჰქვია. საცერი მზადდება ფართო ტკეჩის მორკალვით, რომელსაც გამოწნული აქვს წვრილი ძირი ან რაიმე მსხვილად ნაქსოვი ნაჭერი აქვს გამოკრული. საცერი პურეული კულტურის ხანგრძლივი მოხმარების დამადასტურებული ნივთია.

საცერული (ხევს.) - ხევსურული საცერული ზოგადი სახელია იმ საბრძოლო იარაღისა, რომელიც ბეჭდის სახითაა წარმოდგენილი და ხელის ცერზე წამოსაგებადაა განკუთვნილი. ხევსურები საცერულს უბეში ინახავდნენ, ისინი ამ იარაღს მაშინ აამოქმედებდნენ, როდესაც სხვა იარაღი თან არჰქონდათ. ასეთ მდგომარეობაში ხევსური მაშინ იმყოფებოდა, როდესაც ლხინის წინ მას დიაცები იარაღს ჩამოართმევდნენ და ის უბეში დაფარულისაცერულის ამარად რჩებოდა. არსებობს საცერულის რამდენიმე სახეობა - „ღაჯია“, „მაღალი აფთარი“, „ხერხულა“, „წისქვილა“ და სხვა.

ლიტ.: გ. ჩიტაია, ხევსურული საცერული, შრომები, ტII, 2000.
მ. ქ.

საცეცხლური - საკმევლის ანთებისა და კმევის დროს საღმრთისმსახურო ჭურჭელი. ლითონის (ჩვეულებრივ - სპილენძის შენადნობი) პატარა თასი, რომელიც ჯვრის დაბოლოებიანი თავსახურითურთ სამ გრძელ ჯაჭვზეა დაკიდებული. მასში ათავსებენ გაღვივებულ ნახშირს, რომელსაც ზემოდან ადებენ საკმეველს. საკმეველი წვისას კეთილსურნელოვან კვამლს გამოყოფს. ღმრთისმსახურების გარკვეულ მომენტებში ხდება დიაკვნის ან მღვდლის მიერ გუნდრუკის კმევა ხატთა, ტაძრის სიწმინდეთა და მრევლის წინაშე საცეცხლურის საშუალებით. კმევისას გუნდრუკის (საკმევლის) კეთილსურნელება ნიშნავს ღმრთისადმი აღვლენილ ლოცვებსა და სულიწმინდის მადლს, რომელიც მლოცველთ ეფინება, საკმევლის სუნი არ უყვართ უწმინდურ ძალებს.

ლიტ.: Скляревская Н.Г. словаръ православной церковной кулътуры, М. 2000 г.
ხ. ც.

საცეხველი//ჩამური//ოჩამური (გურ.სამეგრ.)//საძიგველი//საბეგველი (აჭ.)// დენგი (ხევს.)//ჯორგო //როფი (ლეჩხ.)//ალახარა (აფხ.) - მარცვლეულის ცეხვა ნაყვისათვის გამოყენებული ქვის როფი. იხმარებოდა ხორბლეულის, ღომის, ფეტვის, ასლის, ბრინჯის, გასაცეხვად. სელის, კანაფის, მარცვლის, თრიმლის, თოფის წამლის დასანაყად. ცნობილია საცეხველის სამი ტიპი: ა) ხელის ბ) ფეხის და გ) წყლის. საცეხველის ფორმათა ვარიაციული სახესხვაობა მთელ საქართველოში იყო გავრცელებული - ჩამურის (გურია, იმერეთი, სამეგრელო), ოჩამურეს (სამეგრელო), ჯორგოს სამცეხვლოს (ლეჩხუმი), დენგის, დინგის (ხევსურეთი, სამცხე-ჯავახეთი), როდინის, როფის (იმერეთი), საძიგველის (აჭარა), ფილის (კახეთი), ქვიჯარ (სვანეთი) და სხვა სახელით. სანაყ-საცეხველები უძველესი დროიდან არსებობდა. ისინი ენეოლითური და შუა ბრინჯაოს, ანტიკური და ადრეფეოდალური ხანის ძეგლებშია დადასტურებული. საქართველოში ფეხის საცეხველი დასტურდება ქოროღოს ღვთისმშობლის ეკლესიის (X-XI სს.) ფრესკის მოხატულობაში. ფეხის საცეხველი ფართოდ იყო გავრცელებული აღმოსავლეთ და სამხრეთ აზიაში (ჩინეთი, იაპონია, ინდონეზია), ხმარობდნენ ფინეთში, აღმოსავლეთ გერმანიაში, პოლონეთში, იტალიაში, ესპანეთში, უნგრეთში.

ფეხის საცეხველი გამართული იყო ბარჯგებზე. ცეხვის დროს საცეხველთან გამართულ ძელებს შუა გაბმულ თოკზე ხელჩაკიდებული მცეხვავი ძელის ერთ ბოლოზე ფეხის დაკვრით ძელს მაღლა აღმართავდა და თავს ჩამურში ჩაარტყმევინებდა, რასაც შიგთავსის ცეხვა ან ნაყვა მოჰყვებოდა. ეს მოქმედება რითმულად მეორდებოდა ცეხვის დამთავრებამდე. დასავლეთ საქართველოში გავრცელებული იყო წყლის საცეხველი. სამეურნეო საქმიანობის გარდა, საცეხველი რელიგიურ კულტურაშიც გარკვეულ ფუნქციას ასრულებდა მაგ., თედორობის კულტისადმი მიძღვნილ ცერემონიაში (რაჭ. ლეჩხ.) - საცეხველთან ლოცვა და რიტუალური კვერის საცეხველისადმი ზიარება მიმართული იყო მოსავლისა და მარცვლის უდანაკარგოდ ცეხვის დაბევებისადმი. საცეხველი ისეთივე ძველ მონაპოვრად მოჩანს, როგორც მასში მოსაცეხვი პროდუქტი. საცეხველი ჩვენში ადგილობრივ, კულტურისა და ქართული სამეურნეო ყოფის მონაპოვრადაა მიჩნეული.

ლიტ.: Г. Читаиа, Этнографические исследования в Грузии, советская этнография, т.IV, 1948. ჯ. რუხაძე, ხალხური აგროკულტურა დას. საქართველოში, 1970.
ლ.მ. ე.ნ.

საცივი - დასავლურ-ქართული სამზარეულო ხელოვნების დიდი მონაპოვარი, რომელსაც ძირითადად ამზადებენ ნიგვზისა და ინდაურის ხორცისაგან. საცივი არის სადღესასწაულო სუფრის აუცილებელი ატრიბუტი, რომლის დამზადება მოითხოვს დიდ გამოცდილებას, რაშიც იგულისხმება სანელებელი მასალის კერძთან სწორი, ზომიერი მისადაგება და ფაქიზი გემოვნება. ნიგვზიანი კერძების მომზადებაა სხვა ხალხთა სამზარეულო ხელოვნებაშიც დიდი ადგილი უჭირავს, მაგრამ საცივის მომზადების სპეციფიკური წესები არსად არა არის ისეთი მასშტაბური, როგორიც საქართველოში, საკვების ამ ტიპმა ჩვენთან შეიძინა ეთნიკური კუთვნილების ნიშანი. კვებითი ღირებულების გარდა, საცივში გამოვლენილია დიდი საგემოვნებო კულტურა, საკვებ-წარმოების ხალხური გამოცდილების მაღალი დონე, მისი, როგორც კულტურის ელემენტის, ფასეულობა და ღირებულება. ივ. ჯავახიშვილის მოსაზრებით, საცივი არის მატერიალური კულტურის საგანი და იგი ასეთივე ეროვნული საგანძურია ქართველი ხალხისათვის, როგორც რომელიმე ხუროთმოძღვრული ძეგლი.

ლიტ.: ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ხალხის კვება და მისი რაციონალიზაციის ამოცანები 1939. გ. გოცირიძე, კვების ხალხური კულტურა, 2007.
ე. ნ.

საძუე - ცხენის აკაზმულობის ნაწილი, „ცხენთ საკუდარი“ (საბა). უნაგირზე მობმული ორპირი თასმა, ამოდებული ცხენის კუდის ქვეშ. უნაგირივით მასაც ხელოსნები ძვირფასი ლითონის ბალთებითა და ღილებით რთავდნენ. საძუე ორ ფუნქციას ასრულებდა: ერთი მხრივ, იგი დაღმართზე უნაგირს წინ წაცურებისაგან იცავდა და მეორე მხრივ, ცხენის აკაზმულობას შნო-ლაზათს მატებდა.

ლიტ.: ლ. ლეონიძე, მესაქონლეობის ლექსიკონი, 1925.
ნ. ჯ.

საწანგარო - სამოსანტრო ცხოვრებაში არაერთხელაა დასახელებული, როგორც ფეხსაცმლის წარმოების სახელოსნო.

საწდე - ღვინის შესასმელი ჭურჭლის ზოგადი სახელი. საწდე ჭურჭელში ერთიანდებოდა: ფიალა, ჯამი, თასი, დოსტაქანი, ორთომლი, კვანჩხი, სარიოში, ყანწი, კულა, აზარფეშა: აქედან მომდინარეობს ტერმინი „მწდე“, ანუ ღვინის დამსხმელი დიდი სუფრის დროს.

ა. ნ.

საწვიმარი - წვიმის დროს ტანსაცმელზე მოსასხამი. ნახსენებია გიორგის მთაწმინდელის

ცხოვრებაში როგორც ძალზე გავრცელებული საცმელი. საწვიმრები ნახსენებია გვიანფეოდალური ხანის ქონების ნუსხებშიც. შეკერილი უნდა ყოფილიყო მსხვილი ტილოს ნაჭრისაგან, რომელსაც წყალი არ უნდა გაეტარებინა. მთაწმინდელის „ცხოვრების“ მიხედვით დიდი წვიმის შემდეგ ის ბერები, რომლებთაც საწვიმარი ჰქონდათ, მონასტერში მოვიდნენ „მოლხინებით“, ხოლო ისინი ვინც უიმისოდ იყო, „გაჭირვებით“. საწვიმარის თავისებურ ტიპს წარმოადგენს ღართი (იხ).

ლიტ.: ივ. ჯავახიშვილი, მქემკი, 1962.
ე. ნ.

საწიგნე - ქართულ ხელნაწერთა მინიატურებისა და ჩვენამდე მოღწული ექსპონატების მიხედვით, ჯერ კიდევ XI ს. საქართველოში გვხვდება მაღალი გემოვნებით შესრულებული საწიგნე-სამწერლობო კიდობნები. ზოგიერთ შემთხვევაში საწიგნე კომბინირებულად იყო შერწყმული საწერ მაგიდასთან. საწიგნეიყო როგორც უძრავი, მგალითად კედელში ჩატანებული, ისევე მოძრავი - ხისა. საწიგნეთა ნიმუშები დადასტურებულია სვანეთში: ლამარიას, იენაშის, ჟიბიანის, ლატალის ეკლესიებში. მატერიალური კულტურის ამ ტიპის ნიმუშების განხილვა აშკარად მიანიშნებს წიგნის ხმარების მაღალ კულტურაზე.

ლიტ.: ვ. ართილაყვა, XVI-XVIII სს. ქართული მატერუიალური კულტურის ისტორიიდან, 1965.
ე. ნ.

საწნახელი - ყურძნის დასაჭყლეტ-დასაწური ჭურ- ჭელი. არსებობს სამი ძირითადი ტიპი: ქვის, ქვიტკირით ნაშენი და ხის. მეღვინეობაში ყურძნის დაწურვას ქვის საწნახელში უძველესი ისტორია აქვს. დღემდე მოღწეულია როგორც კლდეში ამოკვეთილი საწნახლები, ასევე კირ-ხსნარით აშენებული. ეთნოგრაფიულ ყოფაში დასტურდება ერთიან ლოდში ამოკვეთილი საწნახლები. (ქვის საწნახელების საუკეთესო ნიმუშები დასტურდება იმერეთში, განსაკუთრებით ქვის დამუშავებით განთქმულ ცენტრებში; ჭოგნარი, სეფარეთი). ქვის საწნახელები 2-დან 4 მეტრის სიგრძისაა, სიმაღლე - 40-60 სმ, მოყვანილია ხის საწნახელის მსგავსად. აქვს ზურგი, ტანი, გვერდები, წინპირი, ინდური, რომელიც გახვრეტილია ტკბილის გამოსვლისათვის. ქვის საწნახლისთვის საჭიროა საუკეთესო უტალო და უარტაშანო ქვა, რომელიც მოტყდება ურო-სოლის მეშვეობით. ითლება სათლელებით და სატეხებით. საწნახლის კეთება მიმდინარეობს 2-3 თვის განმავლობაში. თავისი მნიშვნელობის გამო იგი იშვიათ ნივთთა რიცხვში ექცევა და იმერეთში „საგანძურსაც“ უწოდებენ (იხ. საგანძური).

ტერმინ „საწნახელში“ ფაქტობრივად გამოხატულია მოქმედება, რომელიც ყურძნის ჭყლეტა-წნეხვას გულისხმობს. პრეისტორიულ ადამიანს ყურძენი ხელით უნდა დაეჭყლიტა და ეს პროცესი ალბათ გრძელდებოდა მანამ, ვიდრე კულტურული ვაზის მეურნეობა არ გაიჩინა. საგულისხმოა, რომ ძველ საქართველოში ყურძნის დაწურვა სცოდნიათ ტყავზე, გოდორში, ვარცლზე, სელის ტომრებში, მაგრამ განვითარებული მეღვინეობისა და მაღალი დონის მეურნეობის მაჩვენებელი საწნახელია, რომლის უძველესი, კლდეში ნაკვეთი ნიმუშები ამიერკავკასიაში IV ათასწლეულით თარიღდება. ასეთი, კლდეში ამოკვეთილი საწნახელები, საქართველოში ამჟამადაც არსებობს უფლისციხეში, ნეკრესში, ვარძიაში, გარეჯში. მათი დამუშავების ხელოვნება და გამოყენების პრაქტიკა, აშკარად მიგვანიშნებს, რომ ამ დროის საქართველოში მევენახეობა-მეღვინეობა მაღალ სამეურნეო დონეზეა ასული. საწნახლის მეორე ტიპია - კირხსნარით აშენებული საწნახლები, გავრცელებული საქართველოს ყველა კუთხეში, განსაკუთრებით კი ქართლსა და კახეთში. ასეთი საწნახლები ზოგჯერ გაყოფილი არიან ორად, შავი და თეთრი ყურძნისათვის და ორივეს ცალ-ცალკე გააჩნდა წვენის გადმოსასვლელი ინდური - ნახევრად ღია მილი. კირხსნარით აშენებული საწნახლები დიდი მასშტაბური სამეურნეო საქმიანობისათვის იყო განკუთვნილი.

ხის საწნახლისათვის საუკეთესო ხედ ითვლება ცაცხვი. სასაწნახლე ხეს წინასწარ შეიგულებენ, ზამთრის დამდეგს მოჭრიან, ერთ წლამდე ადგილზე დატოვებენ. მერე ნაჯახით გათლიან, გულს ამოუღებენ და საბოლოო დამუშავებისთვის სახლში მიიტანენ. საწნახელი მარანში იდგმება კედელთან, ხის ან ქვის სადგამებზე, ბოლო აწეული აქვს იმდენად, რომ ტკბილი იოლად დაეშვას ინდურისაკენ. საწნახელში ყურძენს დატკეპნიან თავგანიერი ხის უროთი. მწურავები შიშველი ფეხით ფრთხილად გადაუვლიან საწნახელში ჩაყრილ ყურძნის მასას. მერე ბოლოდან მოჰყვებიან და ნელი წნეხვით იწყებენ თანაბარ ჭყლეტას. როცა ყურძენი აითქვიფება, ნაჭყლეტ მასას მიყრიან საწნახლის უკან, შემდეგ გაუგდებენ ნიჩაბს და ზემოდან შედგებიან. რამდენიმე ასეთი პროცესის გამეორების შემდეგ ჭაჭას მთავარი წვენი გამოსული აქვს და გამზადებულია წბერში (იხ.) გასატარებლად. საწნახლებში ადრე სცოდნიათ წნელით დაწნული ჩელტების ჩადება, რასაც ზემოდან დააფენდნენ ჩადის//ჩადუნას ფოთლებს, იმ მიზნით, რომ ტკბილს არ გამოყოლოდა წიპწა და ჭაჭა. ჩადუნას ფოთლების მომეტება ზოგჯერ ღვინოს სპეციფიკურ გემოს აძლევდა და აქედან მოდის გამოთქმა „ჩადის გემო აქვსო“. დიდი და გამორჩეული საწნახელი ოჯახის ძლიერების სიმბოლოს წარმოადგენდა. დასავლეთ საქართველოს საახალწლო რიტუალში მარანი და საწნახელი იქცეოდა ერთ უმთავრეს ობიექტად, რომელთა ეშვეობითაც ადამიანები ღმერთს გამრავლებასა და ბარაქიანობას შესთხოვდნენ.

ე.ნ.

საწოლი//სარეცელი//ცხედარი//თეე// ტახტი//სტივა - ადამიანთა მოსასვენებელი ავეჯი. X ს. ძეგლებში ბერთა საწოლად სარეცელია დასახელებული. ძველ საქართველოში საგებლის გარეშე, საწოლი ავეჯის სინონიმს წარმოადგენდა-ცხედარი. სულხან-საბას განმარტებით, - „ცხედარი ითქმის შიშველ საგებელთაგან, ხოლო სარეცლად დაგებული და გადაგებული“. ქართულ ეთნოგრაფიულ ყოფაში გავრცელებული საწოლის ერთ გავრცელებულ სახეობას ტახტი ჰქვია. საწოლ სარეცელთა ორიგინალური ნიმუშებია მოცემული მამუკა თავაქარაშვილის მოხატულ „ვეფხისტყაოსანში“. ეს ავეჯი მეტ-ნაკლები რეალობით უნდა ასახავდეს ფეოდალური საქართველოს საწოლის ტიპებს. საქართველოს არისტოკრატიის საწოლი ავეჯის მაღალგანვითარებულობას ადასტურებს არმაზისხევში აღმოჩენილი სარეცელი, რომლზედაც აკლდამაში შესვენებული მიცვალებულები იყო მოთავსებული.

ლიტ.: ვ. ართილაყვა, XVI-XVIII სს. ქართული მატერიალური კულტურის ისტორიიდან, 1965.
ე. ნ.

საწური - ნივთი, რომელიც იხმარება სამეურნეო საქმიანობაში სხვადასხვა ნივთიერების გასაწურად. მზადდებოდა ხის, თიხის, ლითონისა და მცენარეთა შტოებისაგანაც.

საწყაო - ზოგადი სახელი სხვადასხვა ზომა-წონის შედგენილობის ჭურჭლისა. აღმოსავლეთ საქართველოს ეთნოგრფიულ ყოფაში დამოწმებულია მარცვლეული კულტურების შემდეგი საწყაო ჭურჭელი: ლიტრა, პინა, ჩანახი, ორიანი, სამიანი, ფოხალი, ჩხუტი, გვერდი, წასამალი, რუბი, კოდი და სხვა. მათ ძირითად საზომ ერთეულს ლიტრა წარმოადგენდა, თუმცა ეს საწყაოები სხვადასხვა ადგილას განსხვავებული მოცულობის იყო მაგ., მცხეთა-თბილისის რეგიონში ლიტრა 10 გირვანქას უდრიდა, ხოლო კოდი 10 ლიტრას შეადგენდა. ფშაური კოდი ათლიტრიანია, ლიტრაში კი 12 გირვანქაა. ხევსურული კოდი 12 ლიტრიანია, ხოლო კახეთის ლიტრა 13 გირვანქას შეადგენდა. უფრო მეტად ხმარებაში იყო 10 გირვანქიანი ლიტრა, რომელიც 4 კგ მარცვალს შეადგენდა. ამის მიხედვით იანგარიშებოდა - ჩანახი, პინა, ფოხალი, კოდი.

დასავლეთ საქართველოში, განსაკუთრებით ფეოდალური დაქსაქსულობის პერიოდში, მრავალგვარი საწყაოები არსებობდა, რომელთაგან აღსანიშნავია: ქილა, ფოხალი, ბათმანი, გვერდი, გოდორი, გუდა, კოდი, ატარი, კაბიწი, ნაოთხალი, მენახევრე, კვიდოლი, ოყა, გორო, კვახი, კვერცხი და სხვა. XIX ს. განსაკუთრებით გამოიკვეთა ძირითადი საწყაოები: ქილა, ფოხალი, ბათმანი, რომელთა განსაზღვრა ემყარებოდა ლიტრის ოდენობას, თუმცა ლიტრის ოდენობა ხშირად იცვლებოდა. მაგ., მეგრული ქილა უდრიდა 42 გირვანქა სიმინდს, გურული - 2 ბათმანს. ხის საწყაოები ძირითადად კეთდებოდა მთლიანი ხისგან, ქერქისგან და წნელისგანაც როგორც სახელურით, ასევე უსახელუროდ. ზოგჯერ, ხის საწყაოებს სიმაგრისათვის, თავსა და ბოლოში, რკინის სალტეებს უკეთებდნენ.

ლიტ.: გ. ჯაფარიძე, ნარკვევები ქართული მეტროლოგიის ისტორიიდან, 1975.
მ.ხ.

საწყაო ღვინისა - ღვინის საწყაოებად ქალაქში უფრო მეტად გამოიყენებდნენ სპილენძის

კონუსურძირიან საწყაოებს, ერთი ჩარექიდან ორ ფუთამდე. ჩვეულებრივ სოფლად ხმარობდნენ თიხისა და წყლის ჩაფებს, რომელსაც მრგვალი პირი აქვს. მიუხედავად საწყლე ჩაფთან მსგავსებისა, მისგან განსხვავებული ჭურჭელია, რადგან იგი ზუსტად დადგენილი, შემოწმებული ღვინის საწყაოა. მისი დამზადება მეჭურჭლისაგან სიზუსტეს მოითხოვს. საწყაოდ დამზადებულ 10 ჩაფიდან არწყვა-შემოწმების შემდეგ საწყაოდ რომ 3-4 მაინც გამოვიდეს ზუსტი, ესეც მეჭრუჭლის დიდ მიღწევად ჩაითვლება. ჭურიდან ამოღებულ ღვინოს საწყაო ჩაფში ასხამენ, ეს პრაქტიკულიც არის და მოსახერხებელიც. მოსახერხებელია იმიტომ, რომ ჩაფს ფართო, მრგვალი პირი აქვს და ღვინო კარგად ისხმება. პრაქტიკულია იმიტომ, რომ იციან რა რაოდენობის ღვინოს აკლებენ ჭურს. ჩაფი ღვინის საწყაოდ იმერეთის გარდა გამოყენებულია რაჭაში. რაჭაში ხმარებული საწყაო ჩაფების უმრავლესობა იმერეთიდანაა შემოტანილი. რაჭაში ხშირად გაიგონებთ გამოთქმას „საჩხერული“ ფუთიანი, „შროშული ჩაფი“ და სხვ. ჩაფს საწყაოდ ხმარობენ ქიზიყში, საინგილოში. ჩაფის ანალოგიური თიხის საწყაოებია: კოკა -(ქართლი, კახეთი, სამეგრელო), დორა, მენახევრე (რაჭა-ლეჩხუმი), „ჭარიკა“ (გურია)

და ა.შ.

ლიტ.: ც. კაკაბაძე, შროშული კერამიკა, 1982. ლ. ბოჭორიშვილი, ქართული კერამიკა, I, კახური, 1949.
ც. კ.

საწყვეტი - კეხის ამოშვერილ ნაწილებზე წინ და უკან ჩაბმული ჰქონდა ხურჯინის დასამაგრებელი ორი თასმა. ამავე დროს, საწყვეტი ეწოდებოდა შოლტის ბოლოს მიბმულ სატყლაშუნო თასმასაც.

საჭე - ხომალდის მთავარი სამართავი მოწყობილობა, რომლითაც შესაძლო ხდება ხომალდისთვის სასურველი მიმართულების მიცემა, ძვ. ქართულში მისი სინონიმია „სარეველი“.

ლიტ.: ზ. კუტალეიშვილი ნაოსნობა საქართველოში. 1984. (ე. ნ).

საჭვრეთა//საჭრელებელი - ქადების დასაჭრელებელი, ხის საბეჭდავი, რომლის თავი შემკულია სხვადასხვა ხაზობრივი მოტივებით. გამოცხობის წინ საჭვრეთას დააბეჭდავენ სარიტუალო პურს და დააჩნდება. საქართველოში მრავალგან იყო გამოყენებული პურის დაბეჭდვის ამგვარი წესი (იხ. ბიქილა, დასტაგი - დაგი).

ლიტ.: ალ. ოჩიაური, ქართ. ხალხ. დღეობათა კალენდარი, 1988.
ე. ნ.

საჭიკა - თუში ქალის კაბის სარტყელი. მოქსოვილია ფირფიტებით ფერადი ძაფისაგან და გამოირჩევა სიმაგრით. ბილოებში ფოჩით მთავრდება. საშუალო ზომის საჭიკა 1,5-დან 2 მეტრამდეა სიგანით 3-დან 8 სანტიმეტრამდე.

ე. ნ.

საჭმელი//ჭამადი//საჭამადი//საზრდელი - ადამიანთა საკვები პროდუქტის ზოგადი სახელი. საქართველოში და კავკასიის სხვა ხალხებში შემუშავდა სამჯერადი კვების რეჟიმი, გარდა ზოგიერთი გამონაკლისისა, როცა სამუშაოს სპეციფიკა საჭიროს ხდის დღიური რაციონის გაზრდას და კვებაც ოთხჯერადი ხდება (თიბვის, მკის მუშა). ძველ ქართულ წყაროებში ქართველთა კვების რეჟიმი სამჯერადაა წარმოდგენილი: დილას სადილება//დილეული//სადილი, „საშუალო დღისაი“ - სამხრება//სამხრის ყოფა//სამხრობა და საღამოს - ვახშმობა. საბას მიხედვითაც სადილია „დილის საჭმელი“, „შუადღე ჭამადი არს სამხარი“, ვახშამია „მწუხრის საჭმელი“ და იქვე მიუთითებს, რომ „გლეხურია“. მეორეგან „მიმწუხრი ჭამადს“ სერობას უწოდებს. დილის საჭმელს, საბას მიხედვით, საუზმეც ეწოდება. თუ ვინმემ ვახშმის შემდეგ „ჭამადი მიიღო“ მას „სერის კუდი“ ეწოდება. როგორც საბას განმარტებიდან ჩანს, ამ ჯერის (იჯრა, ჯერი - ერთი საჯერო ჭამადი,) ჭამა ჩვეულებრივი მოვლენა არ იყო, „რამეთუ არიან კაცნი მუცელთ მაძოვებელნი, რომელნი ჭამენ ოთხ-ხუთთა ჯერთა“. ფშაველ-ხევსურნი და გუდამაყრელნი ყველაზე ნოყიერად დილას მიირთმევდნენ - ცხელ ხინკალს, ხორცს, ყველს; სამხარზე მონარჩენით და მშრალ საჭმელზე (ყველი, პური) გადადიოდნენ. ვახშამიც შედარებით მსუბუქი იყო - კეცეული, რძე ან უბრალო შეჭამანდი. მთიულები სამხარს უფრო ნოყიერად ამზადებდნენ: წვნიანი, ხორცი. დილას პურყველით სადილობდნენ, ვახშმად ხინკალი, ფაფა ან სხვა რამ. მთიულები გაზაფხულამდე სადილ-ვახშმით კმაყოფილდებოდნენ. გაზაფხულიდან სამხარსაც ჩართავდნენ თავიანთ კვებაში. ძირითადად ყოველდღიური სუფრის კერძები დამოკიდებული იყო შეძლებასა და დროზე. ჭამდნენ რაც გააჩნდათ. XIX ს. სადილ-სამხრის „გლეხური“ სუფრა, ხშირად პურით, ყველითა და ხახვით მთავრდებოდა. XIX ს. დასაწყისში სპეციალურ სამედიცინო ლიტერატურაში ორგანიზმისათვის ყველაზე სასარგებლოდ მიჩნეული იყო საჭმლის განაწილება დღის განმავლობაში სამ ჯერზე. დღეისათვის სამჯერადი კვება წარმოადგენს დადგენილ აუცილებლობას. აქედან ორგანიზმს დღიური რაციონის უდიდესი ნაწილი სჭირდება დღის პირველ ნახევარში, ხოლო საღამოს - დასვენების პერიოდში, ადამიანის ყველაზე ნაკლებ ენერგიას ხარჯავს და ულუფაც ამის მიხედვით ჭირდება. ქართველ მთიელთა დღის რაციონი, რომელიც დროთა განმავლობაში შემუშავდა სეზონურად და დღის სხვადასხვა მონაკვეთში შრომის სიმძიმისა და ზემოთ ჩამოთვლილი ფაქტორების გათვალისწინებით, დღევანდელ ნორმებს შეესატყვისება, რაც უდავოდ, საკვები პროდუქტის შერჩევისა და ათვისების დიდ უნარზე, მისი შრომით ცხოვრებაში რაციონალურად გამოყენებაზე მიუთითებს.

ლიტ.: სულხან-საბა ორბელიანი, სიტყვის კონა, 1928. გ. გოცირიძე, კვების ხალხური კულტურა და სუფრის ტრადიციები საქ-ში, 2007.
ე. ნ.

სახაბაზო - პურის საცხობი. ძვ. ქართულად „პურის საქმარი“ ეწოდებოდა. შენობა-ნაგებობა, სადაც გამართული იყო ფურნე ან თორნე ყველა იმ ატრიბუტებით, რაც პურის გამოცხობას ესაჭიროება (გობები, ასტამები, საკეცეები და სხვანი). სახაბაზო პურის ცხობას წარმართავდა ხაბაზი.

ე. ნ.

სახვნელი - ყველა ტიპის სახვნელი იარაღის ზოგადი სახელწოდება. ტერმინი „სახვნელი“ რამდენადმე ადრე უნდა გაჩენილიყო, ვიდრე სახვნელთა სახეობანი და მათი სახელები. გვიან სახვნელმა, როგორც სახვნელის კერძო სახელწოდებამ, ვეღარ დაიტია განვითარების შედეგად სახვნელთა მრავალსახეობა და ზოგად ტერმინად იქცა. მის შიგნით მოხდა სახვნელების სახეობათა მიხედვით სათანადო სახელწოდებათა შექმნა. თუმცა „სახვნელი“, როგორც იარაღის კერძო სახელი, მთლად არ დაკარგულა. ზოგიერთ კუთხეში (ხევსურეთი, რაჭა, ლეჩხუმი) იგი შემორჩა სახვნელის კონკრეტული ტიპის აღსანიშნავად.

ლიტ.: ივ. ჯავახიშვილი, საქართველოს ეკონომიური ისტორია, 1930.
თ. გ.

სახვნიელი (ხევს.) - მარტივი სახვნელი იარაღი. შედგებოდა: ქუსლის, მხრის, ვერქვანის, საბეწვოს, სახნისისა და საკვეთლისაგან. ქუსლი სწორად გათლილი ხის წვერწამახულ ძელს წარმოადგენდა, რომელსაც წამოცმული ჰქონდა სახნისი. ქუსლს უკან ჰქონდა ორი ნაჩვრეტი, რომელშიც ჩაიდგმოდა სახვნელის მხრის ერთი თავი და ერქვანი (სახელური). სახვნელის მხარი ბლაგვკუთხედ მოხრილი ხის ძელი იყო, რომელიც ერთი მსხვილი თავით ქუსლის ნაჩვრეტში იყო ჩადგმული, ხოლო მხარის სწორი თავი წაგრძელებული ჰქონდა უღელზე მისაბმელად. მხარს ორი ნაჩვრეტი გააჩნდა: ერთში საკვეთელი თავსდებოდა, ხოლო მეორეში საბეწვე. შაბეწვე სამალდის გამობმით, სახვნელის გამწევ ძალას უკავშირდებოდა. ერქვანი წარმოადგენდა ოკლე გაკუთხულ სახელურიან ჯოხს, რომელიც მხვნელისათვის სახელურების დანიშნულებას ასრულებდა. ხევსურული სახვნელის კომპლექსში გარკვეული მნიშვნელობის დეტალია ჯამბარა, რომლის საშუალებითაც სახვნელი უღელზე იყო მიბმული. ჯამბარას ტყავისგან ამზადებდნენ. ხევსურები ამ საქმის კარგი მოხელეები ყოფილან. მეჯამბრეობას მთელი პირაქეთელი ხევსურები მისდევდნენ (იხ. ჯამბარა). სახვნიელში ერთი უღელი ხარი იბმოდა.

ხვნის დროს მიმართავდნენ შრომის ორგანიზაციის მარტივ ფორმას - „მანდავს“// „მონდავს“. ერთიანდებოდა ორი ოჯახი თითო ხარით. თითოეული მათგანი თავისი მიწის ხვნისას საკუთარ სახვნელ იარაღს - „სახვნიელს“ იყენებდა. იმ შემთხვევაში, თუ ერთ-ერთ მონაწილეს არ ჰქონდა სახვნიელი, ის მეორე წევრის სახვნიელს გამოიყენედა საზღაურის გარეშე. მანდავის წევრები ჯერ ერთთან მუშაობდნენ, მერე მეორესთან. თითოეული ხნავდა იმდენს, რამდენიც სჭირდებოდა. ე.ი. თუ ერთ-ერთ წევრს მეტი ჰქონდა დასახნავი ფართობი, მას მანდავის მუშაობის დროს ხვნადღეების მეტი რაოდენობა ერგებოდა. ზოგჯერ ამ განსხვავებას „ათანაბრებდნენ“ -ვისაც ნაკლები ჰქონდა მოსახნავი, იმას შეეძლო თავისი მანდავის ხარი სხვა დროს გამოეყენებინა. მაგრამ ეს არ იყო აუცილებელი და თუ ხდებოდა, აბსოლუტურ სიზუსტეს არ იცავდნენ. თუმცა, ასეთ შეამხანაგებას ეკონომიკური თვალსაზრისით დაახლოებით ერთნაირი მდგომარეობის ოჯახები მიმართავდნენ, რომელთაც მოსახნავი მიწებიც დაახლოებით თანაბრად ჰქონდათ და ამდენად, ფაქტობრივად შრომის შედეგის (ხვნადღეების) განაწილებაში მნიშვნელოვან განსხვავებას ადგილი არ ჰქონდა.

ლიტ: გ.ჯალაბაძე. მიწათმოქმედება ფშავ-ხევსურეთში. თბ., 1963
Читая Г. С. Земледельческие системы и пахотные орудия Грузии - Вопросы этнографии Кавказа 1952
თ. გ.

სახინკლე - აქ. ოვალური ფორმის ტარიანი დაფა, რომელზედაც დააწყობდნენ ხინკალს და მიართმევდნენ სტუმარს. ამ ნივთით ხდებოდა აგრეთვე სარიტუალო დღესასწაულებზე მიცვალებულთა სულებისათვის „ხინკლის დადგმა“. სახინკლე შემკული იყო სხვადასხვა სახის ასტრალური გამოსახულებებით, რაც მთიელთა რწმენა-წარმოდგენების გამოძახილია.

ე.ნ.

სახლი - საზოგადოებრივი, სამეურნეო და ადამიანთა საცხოვრისის აღმნიშვნელი ზოგადი ტერმინი. ძველ საქართველოში საცხოვრისის გარდა არსებობდა: სახლი საქვრივო (გლოვისა), სალხინო, სამდივნო (სასამართლო), ასევე სახლი წისქვილისა, სახლი რკინისა. პატარა საცხოვრისს სახლაკს უწოდებდნენ.

ე.ნ.

სახლი ბარული - ერთთვლიანი სახლი, გავრცელებული ხევსურეთის ზოგიერთ პუნქტში, რომელიც წარმოადგენს მიწისზედა ნაგებობას და გვიანდელ პერიოდში უნდა იყოს შესული ხევსურეთში.

ე. ნ.

სახლი ბოყვებიანი - ბოყვების მეშვეობით აგებული ხის სახლის ტიპი, რომელიც გავრცელებული იყო დასავლეთ საქართველოში. ესაა იმავე ბოყვებით აშენებული ოდა (იხ. ბოყვები).

სახლი დუროიანი - საცხოვრებელი სახლის ტიპი მთიან რაჭაში, რომელსაც თავდაცვითი დანიშნულებაც ჰქონდა. ოთხსართულიანი კოშკის მეოთხე სართულს დუროები (სათოფურები) ჰქონდა დატანებული ქვითკირით ნაშენ კედლებში. სახლის პირველ სართულს საქონლის სადგომად იყენებდნენ, მეორე სართულზე ოთახის შუაგულში კერა იყო გამართული და ოჯახის წევრები ცხოვრობდნენ. მესამე სართული წლის სარჩოს და სასოფლო-სამეურნეო ინვენტარის შესანახად გამოიყენებოდა. სართულები ერთმანეთს შიდა კიბით უკავშირდებოდა.

ლიტ.: გ. ჩიტაია, შრომები, ტ. IV, 2001.

სახლი ერდოიან - გვირგვინიანი - ქართული საცხოვრებლის სახეობა. ცნობილია ასევე „დარბაზისა“ და „ერთობის სახლის“ სახელწოდებით. დამახასიათებელი იყო საოჯახო თემის, დიდი ოჯახის სპეციფიკისათვის. გავრცელებული იყო ამიერკავკასიისა და მახლობელი აღმოსავლეთის ქვეყნებში. სახელწოდება მიიღო ორიგინალური გვირგვინისებური გადახურვის გამო. ერდო-გვირგვინიანი სახლის მოდიფიცირებული ვარიანტებით გამოირჩევა ამიერკავკასია. საქართველოში მან თავისი განვითარების უმაღლეს საფეხურს მიაღწია. ერდო-გვირგვინიანი სახლი სხვადასხვა ვარიაციებით გავრცელებული იყო ქვემო და შიდა ქართლში, მესხეთ-ჯავახეთსა და თრიალეთში. ჩვეულებრივ ნაგები იყო ქვითა და ტალახით. მკაცრ კლიმატურ რეგიონებში მისთვის დამახასიათებელია მიწაში ღრმად ჩასულობა. ბანი გადახურული იყო ხის კონსტრუქციებით. სახურავი კი დაფარულია თიხატკეპნილით.

ერდო-გვირგვინიანი სახლის კონსტრუქციაში უმნიშვნელოვანესი ადგილი უჭირავს ხის ძელებით ორიგინალურად აგებულ გვირგვინს, რომელიც ერთდროულად წარმოადგენს როგორც შუაცეცხლის კვამლის გასასვლელს, ასევე დარბაზის სინათლის წყაროსაც. გვირგვინის გადახურვა ეყრდნობა თავხეებსა და უმთავრეს სამაგრს - დედაბოძს. მისი ყელი აცილებულია ბანს.

ერდო-გვირგვინიანი სახლის ცენტრალური ნაწილია დარბაზი, რომლის ფართობი 50-დან - 120 კვ. მ.-ს აღწევდა. შუაგულში გამართული იყო კერა, ზედ დაშვებული რკინის საქვაბე ჯაჭვით. ერდო-გვირგვინიან სახლში დედაბოძს არქიტექტურული მნიშვნელობის გარდა, სიმბოლური დატვირთვაც გააჩნდა - როგორც წესი, მასზე ამოკვეთილია რელიგიურ-აპოთროპეული შინაარსის სიუჟეტები. დარბაზში ადგილები განაწილებული იყო ასაკობრივ-სქესობრივი ნიშნით. ყველაზე გამორჩეული ადგილი (კერა, დედაბოძი) და საგანგებოდ შემკული სკამი ეკუთვნოდა ოჯახის უფროსს.

დარბაზის კედლებში, შიდა მხრიდან, დატანებული იყო ნიშები, სადაც თავსდებოდა ყოველდღიური მოხმარებისათვის განკუთვნილი დგამ-ჭურჭელი.

ერდო-გვირგვინიანი სახლი წარმოადგენს კომპლექსურ ნაგებობას, რომლის ცენტრალურ ნაწილსაც მჭიდროდ ეკვრის სამეურნეო სათავსები: მარანი, ბეღელი, სათონე, ბოსელი, საჯინიბო. ერდო-გვირგვინიანი სახლის მოდიფიცირებულ ვარიანტში, მესხურ-ჯავახურში, მნიშვნელოვანი ადგილი ეჭირა ნახევრად ღია სათავსს - კარაპანს, სადაც აწარმოებდნენ საოჯახო სამეურნეო საქმიანობას.

ლიტ.: გ. ჩუბინაშვილი, ქართლის დარბაზი, 1926; თ. ჩიქოვანი, ამიერკავკასიის ხალხურ საცხოვრებელ ნაგებობათა ისტორიიდან, 1967. ე.ნ.

სახლი კათხა (ზ. იმერ.) - ძველებური სახლი, შუაში კერა და ზემოთ ერდო ჰქონდა. შეკრულია მორებით.

სახლი კალოიანი - საცხოვრებლის ტიპი ხევსურეთში. წარმოადგენს ლიტონი ქვისგან აგებულ შენობას. პირველ სართულს ეწოდება სახლი, სადაც განთავსებულია კერა, ადამიანები და საქონელი. მეორე სართულს ეწოდება ჭერხო, რომელიც წარმოადგენს მამაკაცთა თავშესაფარს და ამასთანავე, სამეურნეო მარაგის საცავს, ხოლო მესამე სართულია კალო, ანუ მაღალი ბანი, სადაც ზამთრობით ყინულზე პურს ლეწავენ. აქვე განთავსებულია დახურული სათავსი, სადაც იარაღს ინახავენ. კალოიანი სახლი წარმოადგენს ხევსურეთისთვის ყველაზე დამახასიათებელ საცხოვრისს.

სახლი კოშკური - საცხოვრებლის ტიპი ხევსურეთსა და საქართველოს მთიანეთის სხვა რეგიონებშიც. მისი პირველი სართული საქონლისთვისაა განკუთვნილი (საძროხე, ბაშტე (თუშ)), მეორესა წვრილფეხა პირუტყვისთვის, მესამე - კერისა და ჯალაბობისთვის, ხოლო მეოთხე - ჭერხო მამაკაცებისა და სამეურნეო მარაგის შენახვისთვის. ასეთი სახლი შეთავსებულია მაღალმთიანი ზოლის სამეურნეო და საცხოვრებელ მოთხოვნილებასთან. იგი წარმოადგენს თავდაცვით ნაგებობასაც და ამ მიზნით არცთუ იშვიათად დატანებული აქვს ჩარდახი და სათოფურები.

ე. ნ.

სახლი ლაზური - დასავლურქართული ოდის ნაირსახეობა. ლაზური სახლი თავისი არქიტექტურული და დეკორატიული სრუქლმნილებით სამშენებლო ხელოვნების ძლიერ მიმართულებად გამოიკვეთება. ამასთანავე, ასეთი სტილის სხვადასხვა ვარიაციებით ფართოდ იყო გავრცელებული საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში. ლაზური სახლის მშენებლები ძირითადად იყვნენ ლაზი ოსტატები, რომლებიც არცთუ იშვიათად გეოგრაფიული და კლიმატური პირობების გათვალისწინებით ქმნიდნენ ლაზური სახლის კომბინირებულ ტიპებს, ამ მხრივ შესაძლოა დასახელებულ იქნეს თრიალეთში გავრცელებული ლაზურის ტიპის მიწურბანიანი ოდები. ლაზური სახლი ხასიათდება ქვითხუროობის დახვეწილი ფორმებით, რაც გამოიხატება აივნის, ბოძების, ფარდებისა და კარ-ფანჯრების მხატვრული ჭრილებით გაფორმებაში. ლაზურ ორნამენტში განსაკუთრებით გამოკვეთილია ზოომორფული, ასტრალური და მცენარეული (სიცოცხლის ხე) მოტივი, რაც, მჭიდრო სიუჟეტურ მსგავსებას ამჟღავნებას მახლობელი აღმოსავლეთის კულტურულ სამყაროსთან.

ლიტერატურა.: გ. ჩიტაია, სიცოცხლის ხის მოტივი ლაზურ ორნამენტში, შრომები, ტ. II, 2000
ე. ნ.

სახლი ოდა - დასავლეთ საქართველოში გავრცელებული ტიპური საცხოვრებელი, დახვეწილი არქიტექტურული ფორმის ნაგებობა, რომლის პირველი სართული წარმოადგენს ქვის ბლოკებით აშენებულ პალატს, მეორე სართული კი მთლიანად ხისგანაა გაკეთებული. ოდასახლისთვის დამახასიათებელია ფართო აივანი, ზოგჯერ მასზე მიმაგრებული გრძელი სკამებით. ტიპიური ოდასახლის მეორე სართული მოიცავს სამ ოთახს, ორი განაპირა საძინებლებისათვის და შუაში დიდი „ზალა“, რომელიც ერთმანეთისგან გამიჯნულია ხისავე ტიხრებით. ოდასახლში ზოგჯერ გამართულია ქვის ბუხარი და განსაკუთრებით კარგადაა გამოხატული ქვისა და ხის ერთმანეთთან შერწყმის ხელოვნება. როგორც წესი, ოდასახლის აივნებს უკეთდება ხის აჟურული ფარდები, რაც მას თავისებურ კოლორიტს სძენს. ოდასახლის პალატი განკუთვნილია სხვადასხვა საოჯახო და სამეურნეო საქმიანობისთვის.

ე. ნ.

სახლი საბძლური - ქვის ორფერდიანი მიწისზედა ნაგებობა, რომელიც გავრცელებული იყო ხევსურეთში, სადაც მას ფშაურ სახლად მოიხსენიებენ.

ე. ნ.

სახლი დარბაზული - ძვ. ქართული საცხოვრებლის ტიპი. მოიცავს მთელ კომპლექსს, რომელშიც შედის კარაპანი, დარბაზი, საკუჭნაო, ბოსელი, საბძელი და ფურნე. მისი საუკეთესო ნიმუშები გავრცელებულია მტკვრისა და ქვაბლიანის ხეობებში.

ე. ნ.

სახლი შუა - შუა სახლი, საცხოვრებლის ერთ-ერთი ტიპი, რომელიც გავრცელებული იყო რაჭასა და ლეჩხუმში. ესაა სქელი ფიცრისგან (ზოგჯერ 10 სმ სისქის) ნაშენი, დაახლოებით 60მ² ფართობის ნაგებობა, რომელიც ეყრდნობა მიწაზე „მორგებულ“ ქვებს. კედლის ფიცრები კოტებისა და ჭდეების საშუალებით, ხოლო ფიცრის ჩაჭრილი თავები ერთიმეორეზე მიყოლებით ერთმანეთშია ჩაჭედილი და შეკრულია ქილიქით. სახლი იხურებოდა ყავრით. შუა სახლში გაკეთებულია მიწის ტკეპნილი სოხანე და შუა ადგილას გამართულია კერა, რომლის ზემოთ - ჭერში დამაგრებულია კაჩა//კაჩხა და ზედ დაკიდებულია ნაჭა, დაგრეხილი რკინის საქვაბე ჯაჭვი (იხ. ნაჭა). კაჩას გამოიყენებენ შაშხის გამოსაყვანად, სუნელეულობის საშრობად, კვახიწელას გასახმობად და სხვა. კაჩაში გადის კვამლი და ადის საკვამურში, რომელიც სახლისათვის სინათლის წყაროსაც წარმოადგენს. შუა სახლს აქვს მასიური კარები, რომელიც იკეტება ურდულითა და საგდულით. სახლის დირესა და სართულზე ფიცრებია გაყრილი, რომელსაც ქორედს უწოდებენ და ამ ნაწილს გამოიყენებენ სხვადასხვა სამეურნეო პროდუქტების შესანახად. შუა სახლში კედელთან მიდგმულია დიდი საწოლი ტახტი ე.წ. კოჩაბანდი (იხ.) რაზედაც იძინებდა ოჯახის ყველა წევრი, კოჩაბანდთან ერთად ასეთ სახლში საწოლის მოვალეობას ასრულებდა სკამლოგინიც. შუა სახლში წარმოდგენილია „სალარო“ - კედლის კუთხეში მიშენებულია ჭურჭლის შესანახი სათავსი და „ბუჯერი“ - მაღალი მაგიდა სხვადასხვა სამზარეულო ჭურჭლის დასალაგებლად. შუა სახლის სახურავი დიდადაა გადაცილებული კედლებს და მის ქვეშ წარმოქმნილია წვიმისგან დაცული სივრცე, სადაც ინახავენ სამეურნეო იარაღებს. ადრეულ პერიოდში შუა სახლში ადამიანისა და შინაური საქონლის თანაბინადრობაც დასტურდება.

ლიტ.: ა. კიკვიძე, შუა სახლი რაჭა-ლეჩხუმში, 1940.
ე. ნ.

სახლი ხულა - აჭარლების სადგომი საზაფხულო იალაღებზე (იაილა). ხულა სახლში ქვემო სართული საქონლისთვისაა განკუთვნილი, მეორეზე კი ადამიანები ცხოვრობენ და შედგება სამი განყოფილებისგან: იაზღულის, საცეცხლურისა და სარძიესგან, სადაც რძის პროდუქტებს ამზადებენ და ინახავენ. ხულა სახლის ტიპი გ. ჩიტაიას შეხედულებით, იმეორებს ვიტრუვის მიერ აღწერილ კოლხური სახლის ფორმებს და ქართველთა უძველესი საცხოვრისის განვითარებულ ფორმად წარმოგვიდგება.

ე. ნ.

სახმილი//სახუმილი (ძვ.) - ღუმელი, ქურა, ბრძმედი, ცეცხლის დასანთები ადგილი.

სახნისი - აქ: სახვნელი იარაღის რკინის დეტალი. საქართველოს ბუნებრივ-გეოგრაფიული ზონების შესაბამისად სახვნელის სხვადასხვა ტიპი არსებობს და ყოველი მათგანი ადგილობრივი პირობების გათვალისწინებით არის ჩამოყალიბებული. გამოიყოფა სახნისის სამი ტიპი:

1. მთის ზონის სახნისები - სოლისებური ფორმის, უფრთო. ამგვარ სახნისიან სახვნელს საკვეთელი არა აქვს.

2. მთისწინეთის სახნისი - ორფრთიანი. გვხვდება საქართველოს ყველა რეგიონში. ამ ტიპის ზოგიერთი სახნისი ფრთიანი გუთნის სახნისისაკენ გარდამავალ საფეხურს ასახავს. ასეთი სახნისები ძირითადად სამკუთხედის ფორმისაა, მაგრამ არის სხვადასხვა სიდიდის, პირმომრგვალებული სახნისებიც. (უფრო ხშირად გვხვდება ცენტრალური კავკასიის მოსახლეობაში). იგი ყველაზე დიდი ზომის სახვნელი იარაღის ნაწილია, რომელშიაც არანაკლებ ორი უღელი ხარი იყო შებმული. ამგვარი სახნისი აღმოსავლეთ საქართველოს მთისწინეთისათვის არის დამახასიათებელი და ბარის დიდი ფრთიანი გუთნის სახნისზე გარდამავალ საფეხურს წარმოადგენს. ასეთ სახნისის მქონე სახვნელ იარაღს საკვეთელიც დიდი ზომის ესაჭიროებოდა (45-47სმ ).

3. სახნისის ეს ტიპი ბარული დიდი ფრთიანიგუთნისათვისაა, რომელშიც რვა და მეტი უღელი ხარ-კამეჩი იყოშებმული. სახნისებს ჭედავდა სათანადო კვალიფიკაციის მქონე ადგილობრივი მჭედელი, რომელიც ყოველწლიურად ახდენდა ასევე მათ დაპირვა-დაფოლადებას. ამ სამუშაოსათვის მოდგამისაგან მას ერთი ალო (სამუშაო დღის მანძილზე მოხნული მიწის ფართობი) ეკუთვნოდა. სახნისი იჭედებოდა ერთი მთლიანი რკინის ნაჭრისგან, რომელსაც ჰქონდა საკვეთი ფრთები, ბუდე, ანუ საეშვე ყურები, მუცელი, ზურგი და წვერი. ცნობილია სახნისის დამზადების ორი წესი: 1) ლითონის გახურება-გაწევით სახნისის ფორმის მიცემა და 2) რკინის ნაჭრის ცივად გამოჭრა. სახნისის ცალკეული ფორმები ასახავს სახვნელი იარაღისა და საკუთრივ ამ დეტალის განვითარების სხვადასხვა დონეს - მარტივიდან რთულამდე. მთის, მთისწინეთისა და ბარის სახვნელი იარაღების რკინის დეტალებიც თავის მხრივ განვითარების სხვადასხვა ეტაპებს ასახავს.

ლიტ.: გ.ჩიტაია, საქართველოს სამიწათმოქმედო სისტემა და სახვნელი იარაღები შრომები, ტ.1. 1997; თ. გ.

სახოპავი - თევზის საჭერი ბადე, რომელიც გამოიყენება იქ, სადაც მდინარე მდორედ მიედინება. წარმოადგენს ოთხკუთხედ ჯოხებზე მიმაგრებულ ამოსასმელ ბადეს.

ლიტ.: ქელ., 2009.

სახრე - შვიდი მტკაველი სიგრძის, სალოკი თითის სიმსხო შვინდის ჯოხი, გამოიყენებოდა სიგრძის საზომად. მაგ., იტყოდნენ: „სახვნელის რვილა სამი სახრის სიგრძე უნდა იყოს“.

გ. გ.

საჯილდაო ქვა - დიდი ზომის ქვა, რომლის აწევაშიც ერთმანეთს ეჯიბრებოდნენ ძლიერი მამაკაცები. იგი სოფლის გამორჩეულ ადგილას იდო და ვისაც ძალა ერჩოდა, შეეჭიდებოდა.

საჯინიბო - ცხენების სადგომი. ფეოდალურ საქართველოში შეძლებულ ოჯახს, როგორც წესი, ცხენებისთვის ცალკე სადგომი ჰქონდა. ცხენი, როგორც სუფთა ცხოველი და ამავე დროს გამოსაჩენი, თავმოსაწონებელი, განსაკუთრებით ზრუნვის ობიექტი იყო. ამიტომ მისი განცალკევება სხვა საქონლისგან სასურველი იყო. საერთო ბოსელშიც კი იგი გამოყოფილი იყო ხარ-ძროხისგან. საჯინიბოში ინახებოდაცხენის აღკაზმულობა, რაც კიდევ ერთი პირობა იყო საჯინიბოს სისუფთავისთვის.

სევადა - ვერცხლის ნაკეთობის მოსართავი ნივთიერება. სევადის დასამზადებლად აიღებენ თითო გირვანქა სპილენძს, გოგირდს, ტყვიასა და ხუთ მისხალ ვერცხლს, ერთად შეაზავებენ და დაადნობენ. კარგი დუღილის შემდეგ ჯამში გადმოასხამენ, გაცივების შემდეგ ნადნობისაგან დადგება შავი ნივთიერება - სევადა. საოქრომჭედლო სამუშაობისას მას კარგად დანაყავენ და აქცევენ წმინდა ფხვნილად, იმისათვის, რომ სევადამ კარგად „იმუშაოს“, კარგად დაადნეს, ფხვნილს ბორას შეურევენ. ვერცხლის ნაკეთობაზე ამოჭრილ ორნამენტში ასეთი ტექნიკით მომზადებულ სევადას დააყრიან, შემდეგ გაახურებენ და იგი ჩადნება ამონაჭრელში, შემდეგ გაასუფთავებენ და მიიღებენ ფერად, მოშავო ნაზ მხატვრულ სახეებს.

მ.ბ.

სეილანი - წითელი ფერის მინერალი, რომელიც გამოიყენებოდა საიუველირო ხელოვნებაში. საკმაოდ დიდი გამოყენება ჰქონდა ელინისტური ხანის გლიპტიკაში. სეილანით შემკული სამკაულები იშვიათად მაგრამ მაინც გვხვდება საქართველოს არქეოლოგიურ ძეგლებში. სეილანით არის შემკული სხვადასხვა სახის საეკლესიო ნივთები.

ლიტ.: ვ. ზუხბაია, ქვის კულტურა საქართველოში, 1965.
ე. ნ.

სელი - სატვირთო ტრანსპორტის სახეობა. აგებულების მიხედვით სელი შერეული ტიპის საზიდთა რიგს განეკუთვნება, რადგან მასშიც გორვა-სრიალის შეერთებული პრინციპია მოცემული. იგი ახლო დგას აჩაჩა ურემთან იმ მხრივ, რომ აქაც ურმის წინა ნაწილით ხორციელდება თრევა-სრიალი, ხოლო უკანა ნაწილით - გორვა. აჭარაში სელი ეწოდება როგორც ბორბლიან საზიდს, ისე უბორბლოსაც. თუ აჩაჩა ურემში სასრიალო მოწყობილობა ფჩხილებია, რომელთა ბოლო მიწაზე ეთრევა, ხოლო თავი უღელს უერთდება, ბორბლიან სელში თრევის მოვალეობას ასრულებს ფეხები ანუ საცურავები, შედგმული საზიდის წინა ნაწილში სკამის ფეხის მსგავსად. ამრიგად, სელის ფეხები, როგორც სათრევი ნაწილი, ერთსა და იმავე დროს საზიდისა და გამწევი ძალის შემაერთებელი კი არაა, არამედ გამოყოფილია, როგორც ცალკე შემადგენელი ნაწილი. სელში უღელი ხელნების საშუალებით უერთდება საზიდს.

სელი გავრცელებულია სამხრეთ საქართველოს დასავლეთ ნაწილში. აღსანიშნავია, რომ გავრცელების ამ არეში სამეურნეო-გეოგრაფიული პირობების შესაბამისად სელის კონსტრუქციას კონკრეტული თავისებურება ახასიათებს. აჭარაში საზიდის ეს სახეობა საგრძნობლად პატარა ზომისაა, ხოლო ზემო ქართლში სულ უფრო და უფრო იზრდება და ჩვეულებრივი ქართული ურმის სიდიდეს აღწევს.

ლიტ.: მ. გეგეშიძე, დასურათებული ლექსიკონი, 2008.

სელი - აქ: მცენარე, რომლისგანაც ამზადებდნენ საკვებ ზეთს. სელი უძველესი დროიდან მოჰყავდათ საქართველოში. კოლხებისაგან ნაქსოვ სელს, როგორც საუკეთესოს, ახსენებს ჰეროდოტე. სელი არის როგორც საბოჭკოე, ისე საზეთე მცენარე, მაგრამ მისი ადრეული მოხმარება საბოჭკოე მიზნით წარმოებდა. სელის ზეთი ფართოდ გამოიყენებოდა საკვები პროდუქტების მომზადებისას. სელის ზეთის გამოხდას ბოლო დრომდე მისდევდნენ მესხეთსა და თრიალეთში, რისი დასტურიცაა დღემდე შემორჩენილი სელის ზეთის სახდელი კომპლექსის ისეთი მნიშვნელოვანი დეტალი, როგორიცაა გელაზი (იხ.).

ლიტ.: ლ. მოლოდინი, ხალხური ზეთსახდელი იარაღები, 1963.
ე. ნ.

სენაი//სენე (სვ. ხევს.) - სვანეთში სენაი//სანაის სახელწოდებით სპეციალური დანიშნულების სამეურნეო ოთახს გარდა აღინიშნება სახლის („ქორ“) პირველი სართულის („მაჩვიბ“) კედლის მცირე ნიში, რომელიც მორწმუნე სვანის ყოფაში განსაკუთრებული დანიშნულების იყო. სვანის რწმენით, ყოველ გვარსა თუ გვარში შემავალ ყოველ ოჯახს თავისი „მეზირი“ ჰყავდა ამა თუ იმ უჩინარი ცხოველის სახით: ვერცხლის ან ოქროსფრად მოელვარე თაგვი, ხვლიკი, ხბო, ცხენი, კვიცი და სხვა. მეზირი გვარისა თუ ოჯახის მფარველად ითვლებოდა. მისი საცხოვრებელი ბინა სვანური სახლის სენაი//სანაი იყო. „მეზირის“ სახელზე ოჯახის უფროსი ქალი სენაისთან აცხობდა ორი სახის პურს - ლემზირს „ქორა ლეგემს“ ოჯახის სიუხვისთვის და „კერი ლემზირს“ (კერის შესაწირავი პური). პირველს ნიშში შედებდა და იქვე პატარა ჯამით რძეს დადგამდა. მეორე ლემზირი კერასთან მიჰქონდა, კერის მარჯვენა ფეხს მარცხნიდა მარჯვნივ სამჯერ შემოავლებდა ლემზირს და დაჩოქილი ხმადაბალი ლოცვით „მეზირს“ ოჯახის კარგად ყოფნას შესთხოვდა.

ხევსურეთის სენეც საგანგებო ადგილია სახლში, სადაც წარმოებდა რძის პროდუქტების დამზადება. ეს უძველესი ტერმინი გვხვდება ნიკორწმინდის სიგელში (XIს.), სადაც ის აღნიშნავს სახლში გამოყოფილ ადგილს ან ცალკე ოთახს, სადაც განსაკუთრებული სამეურნებო საქმიანობა ტარდებოდა. ყველაზე არგუმენტირებული ვარაუდით, აქაც რძის პროდუქტების დამზადება უნდა იყოს ნაგულისხმევი. ტერმინი სენე - სხვადასხვა ვარიაციებით გვხვდება ძველი აღმოსავლეთის უძველეს ხალხთა ენებშიც. ამ ტერმინს იცნობს სვანური და რაჭული დიალექტებიც. ყველა ვარიანტით ტერმინი სენე//სენა - მჭიდროდ უკავშირდება რძის მეურნეობის დარგს და ხაზს უსვამს ორგანიზებული მესაქონლეობის არსებობას.

ნ.გ. ე. ნ.

სერი//სერა - ერთგვარი სარქველი, რომელსაც სადღვებელზე პირს გადასაკრავად იყენებდნენ საქართველოს მთაში (მთიულ. ხევს. გუდამ.). ამზადებდნენ მსხვილფეხა საქონლის ფაშვისაგან. გაასუფთავებდნენ, გაფხეკდნენ და გაახმობდნენ. საბას განმარტებით „სერი“ ქოთნის პირგადასაკრავია.

ლიტ.: ალ. ღლონტი, ქართულ კილო-თქმათა სიტყვის კონა, 1979

სერი//ლიშანი - ხეზე დადებული დამღა, რომელიც კუთვნილ ხეზე პიროვნების ხელდებას ამტკიცებს. საქართველოში ასეთი ნიშნების მრავალსხაეობა დგინდება. მაგ.: „თაჯი“-აჭარაში, „დაღარ“ - სვანეთში, „ნიშანი“ - ბორჯომის ხეობაში, „დაჯვარა“ - გურია, „თარჯი“ - ქართლი და სხ.

გ. გ.

სერკვი// მუხლის ძნა (ხევს.)// ხუთულა (ფშ)//ბულული, ჩერგილი (იმერ)// მექვ (სვ). - თივის უსაყრდენო პატარა ზვინი. ასეთი ზვინები იდგმება სათიბ ადგილებში და ზამთარში მარხილებით ან დაცურებით მოაქვთ სახლში (იხ. ბულული).

სეფა - სანადიმოდ გაშლილი გრძელი სუფრა, ზოგჯერ სახელდახელო გდახურვით. „სვანი“ // შურო // „ძელის სავალი“ // „გერდევანი“// „ხალახინი“ - ტყეში გამორჩეული ბუნებრივი ღარი, სადაც საგორავებისა და კეტების დახმარებით სატივე მორებს აცურებენ. სვანის შესატყვისი „ძელის სავალი“ მოიხსენიება გიორგი მერჩულეს „გრიგოლ ხანძთელის“ ცხოვრებაში (Xს). ტყეში მოჭრილ მორებს მიათრევენ ასეთ ადგილთან, გაასწორებენ და დაცურებული ხე ჩასრიალდება სატრანსპორტო საშუალებასთან უფრო მოხერხებულ ადგილთან.

გ. გ.

სვასტიკა - სვასტიკა უძველესი სიმბოლური ნიშანია, რომელიც არსით ბრუნვის იდეასთანაა დაკავშირებული. სვასტიკა განვითარებულია ბოლოშეხრილი ჯვრებისაგან და ორივენი საფუძველს უქმნიან ბორჯღალას წარმოშობას. სვასტიკის გამოსახულებები დაფიქსირებულია ადრებრინჯაოს ხანის არქეოლოგიურ მასალებზე. საქართველოს არქეოლოგიურ ძეგლებზე სვასტიკის საუკეთესო გამოსახულება გვხვდება ზემო ქართლში (საბიდახჩე) მიკვლეულ თიხის ჭურჭლებზე, რომელიც II ათასწლეულის შუა ხანებით თარიღდება. სვასტიკის საუკეთესო ნიმუშები დასტურდება ეთნოგრაფიულ ყოფაში განსაკუთრებით დედაბოძებზე, ავეჯსა და სხვადასხვა საოჯახო ნივთებზე. ზოგადად შესაძლებელია ითქვას, რომ ეს ნიშანი კავკასიის ხალხთა ორნამენტში უწყვეტად გვხვდება მთელი სამი ათასწლეულის მანძილზე. ფიქრობენ, რომსვასტიკა აზიური წარმოშობის ემბლემაა, რომელიც შემდგომში გავრცელდა მთელს მსოფლიოში. სვასტიკაში გადმოცემულია მარადიული ტრიალის პრინციპი, რაც ეთანადება მზის მარადიულობას და შესაბამისად მასში მზის სიმბოლოცაა ნაგულისხმევი. განსხვავებით ჯვრისგან, სვასტიკა ერთი მიმართულებით ბრუნვას გადმოგვცემს და ეტოლება ციურ სხეულთა მოძრაობის მიმართულებას.

სვასტიკა არაერთხელ ყოფილა გამოყენებული პოლიტიკური ძალაუფლების ემბლემად, როგორც მარადიულობისა და ძლიერების ნიშანი. ამ მხრივ შესაძლოა, მაგალითად, ავიღოთ გერმანელი ნაცისტები, რომლებმაც ეს ნიშანი უძველესი კულტურებიდან ისესხეს და გამოიყენეს.

ლიტ.: ი. სურგულაძე, ქართული ხალხური ორნამენტის სიმბოლიკა, 1993.
თ. ნ.

სვეტი ქვისა - (აქ. ჭიშკრის სვეტი) საქართველოში ეზო-კარმიდამოს ჭიშკრის გაფორმების დიდი ტრადიცია არსებობდა და ასეთი ნაგებობანი იგებოდა სხვადასხვა მასალისაგან. ჭიშკრის მშენებლობაში ადრიდანვე გამოიყენებოდა ქვა, როგორც ერთ ერთი საიმედო და მტკიცე მასალა. ჭიშკრების მშენებლობაში განსაკუთრებულ დახვეწას მიაღწია სვეტებმა, რომელთა სრულყოფილი ნიმუშები დასტურდება ქვემო იმერეთსა და სამეგრელოში. აქაური ჭიშკრების უმეტესობა წარმოადგენს ერთიან ლოდში ამოჭრილ საშუალოდ 2-2,5 მეტრის სიმაღლის ოთხკუთხა ქვის მონოლითებს, რომლებიც შემკულია მცენარეული და ცხოველური მოტივებით. ჭიშკრის კომპლექსში სვეტი გვხვდება სამი ცალი და წარმოქმნის ორ გასასვლელს - ერთს პატარას - ადამიანთათვის და მეორეს - დიდს - სატრანსპორტო საშუალებათათვის. სვეტებს შორის ძველად კრამიტით გადახურული ხის ჭიშკრები იყო აბმული, რაც ბოლო ხანს შეცვალა რკინის ჭიშკარმა. ჭიშკრის სვეტების დამზადება წმინდა ხელობის რიგში ექცევა, რაც პირველ ყოვლისა, მის შემკულობაში გამოიხატება. ჭიშკრის ქვის სვეტები ოჯახის ეკონომიკური სიძლიერის მანიშნებელიც იყო.

ლიტ.: ე. ნადირაძე, ხალხური ქვითხუროობა იმერეთში, 2001.
ე. ნ.

სვია//სვე - ლუდის საკაზმი მცენარე, რომელიც ლუდს აძლევს მომწარო და არომატულ გემოს. ლუდის მომზადებაში სვიის გამოყენებამ ახალ ეტაპს დაუდო სათავე. სვიის გამოყენებამდე, საკმაოდ ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში, ადამიანები მოიხმარდნენ მოტკბო ლუდს. საქართველოს მთიანეთში ეს მცენარე ძნელად ხარობს, ამიტომ მთიელები მას ყიდულობდნენ ან თავად ამზადებდნენ, იქ სადაც სვია ხარობდა. სვიას ამზადებენ შემდეგნაირად: მოკრეფენ, დაკეპავენ და დაყრიან წინასწარ კარგად გასუფთავებულ ადგილას. დაფუთნიან და ჩაახურებენ. სამი დღის შემდეგ გაშლიან, გააშრობენ, ჩატენიან ტომრებში და წამოიღებენ. სახლში მას ინახავენ გამომშრალ ადგილას. სვია გაწურულ სისწვენს დაეყრება იმდენი ჩხუტი, რამდენიც ფორი იყო. ასეთი პროპორციით მიცემული სვია ლუდს „სიმწარესა“ და „დათრობას“ აძლევს. სისწვენის ადუღებისას სვია მასში ჩაიხარშება, რის შემდეგაც სისწვენს კიდევ ერთხელ გაფილტრავენ სვიის ნარჩენებისგან (გაწურვა ხდება ჩალაში, ზარფუშის ყელში ან წვრილად მოწნულ გოდორში). სისწვენისთვის სვიის მიცემისა და მისგან გაფილტვრის შემდეგ იწყება ლუდის ფუება.

ლიტ.: ე. ნადირაძე, ქართული ლუდი, ეთნოლოგიური ძიაბანი, ტ. III, 2007.
ე.ნ.

სვირი - 1. თიხის მილი, საიდანაც გამოდის საბერველიდან დაბერილი ჰაერი ცეცხლის გასაღვივებლად. 2. ხმელი, ადვილად საწვავი შეშა (ქართლ).

სვირიკე - ბლის ქერქისაგან მოქსოვილი, მცირე ზომის კალათა, სახელურებიანი.

ლიტ.: მსშხი, ტ. II. 1981.

სიათა - ფითილიანი თოფის სახეობა (იხ. არკებუზი).

სიმი - სიმებიანი საკრავის მთავარი ელემენტი, ძუისა, ცხოველის შიგნეულის ნაწლავისა (ძალი), ძაფისა (ლარი, ძაფი), ლითონისა (სიმი). სიმი იჭიმება და თითის ჩამოკვრისას გამოსცემს ხმას (იხ. ფანდური).

სიმქაში - ბრტყელტუჩა იარაღი, რომლის მეშვეობითაც იჭერენ ნივთს მუშაობისას (გახეხვა, გახვრეტა, გაჭრა, გაპრიალება).

სინგური - წითელი ფერის საღებავი, რომლითაც ჩვეულებრივ ძველ ტექსტებში სათაურები და საზედაო ასოები იწერებოდა. სინგური ფართოდ გამოიყენებოდა წიგნის მინიატურების შესრულებისას. შიო მღვიმისადმი გაცემულ ანდერძზე დავით აღმაშენებელს ხელი სინგურით აქვს მოწერილი.

ლიტ.: ივ. ჯავახიშვილი, ქართული დამწერლობათმცოდნეობა ანუ პალეოგრაფია, 1996.
ე. ნ.

სინი - სამზარეულო ჭურჭელთა რიგს განეკუთვნება. სინი ძირითადად მზადდება სპილენძისა და თითბერისაგან. ფორმით სხვადასხვაგვარია. დამზადების ტექნიკის მიხედვით გამოჭედილია სპილენძის ერთი ან რამდენიმე ფურცლისაგან. ზომების მიხედვით ყოფაში სამი ზომის - დიდი, საშუალო, და პატარა სინი დასტურდება. ყოფაში სინის რამდენიმე სახელწოდება მოწმდება: სინი, ლანგარი, ლანგარდი, თეფში-სინი, ტაბაკ-ხონჩა და სხვა. სინების განსაკუთრებულ ჯგუფს ქმნიან აღმოსავლური (სპარსული) სინები, რომლებიც რადიკალურად გამოირჩევიან ქართული სინებისაგან, როგორც ზომით, ასევე შემკულობით. სპარსული სინები ხელოვნების თვალსაჩინო ნამუშევრებია, მათი განსაკუთრებული სიდიდე გამოიწვია მუსულმანური ტრადიციული კერძის „ფლავის“ საერთო სინიდან ჭამის ჩვეულებამ.

ე.ნ.

სირმა - 1. 96%25 ვერცხლი, რომელსაც ნივთების გრეხილი შემკულობისთვის ხმარობდნენ. იგი შემდეგნაირად მზადდებოდა: გადმნარ სირმას ვერცხლს რიჯაში ჩაასხამდნენ. მერე ზინდანზე ჩაქუჩით დანაყავდნენ, სიგრძეზე გაწევდნენ და ჰადიდში//ადიდში გაატარებდნენ. ადიდში გატარება იწყება დიდი ნახვრეტიდან და თანდათანობით გადადიან უფრო წვრილებში, რისი მეშვეობითაც საბოლოოდ მიიღებენ სასურველი სისქის მავთულს. სირმის გამოსაწევად ხმარობენ ქალიფთინს (იხ.). მავთულებს წყვილად შეაერთებენ და დაგრეხენ. შემდეგ ცეცხლზე გამოალბობენ და დაჭრიან სასურველი ზომების მიხედვით და მიადუღებენ ნამზადის სასურველ ადგილებში.

2. ქვითხუროობაში ფანჯრის ჩარჩოს გრძელი ქვა, „უკარა“ ჰქვია პატარას. ჩარჩო შენდება ასეთი გათლილი ბლოკების - „სირმა“ „უკარას“ მონაცვლეობით, ხოლო შუაში ჩაიკეტება „ზანგით“.

მ.ბ.
ე.ნ.

სირჩა - ბროლის პატარა ჭიქა. მთიულეთ-გუდამაყარში ლუდის ფეხიან სასმელს ჰქვია და სმურობისას პატივისცემის ნიშნად მსმელები ერთმანეთთან გადადიან.

ე. ნ.