>
„Я былъ храбрымъ солдатомъ въ войнѣ за благо человѣчества“.

Гейне.

მეორე თავში ამ წერილისა ჩვენის შეძლებისა და გვარად ვეცადეთ, აგვეხსნა და განგვემარტებინა ის აზრი, რომ ილია ჭავჭავაძის გამოსვლამდე ცხოვრებისა და სალიტერატურო ასპარეზზედ იყვნენ ქართველები, როგორც ეტნოგრაფიული ნიმუშები და ქართველობა კი, როგორც ერი, სუსტი იყო, შეიძლება, რასაკვირველია, შევიწროვდეს ეს განიერი დასკვნა, შეიძლება ვსთქვათ: იყო ქართველობაც. მაგრამ ეროვნული აზრი ისეთი მკრთალი იყო, რომ არ-ყოფნას უდრიდა. დღეს კი სულ სხვა სურათს ვხედავთ. რასაკვირველია, ამ გზაზედ გასაკეთებელი აწ აღარა იყოს-რაო, ეს არ ითქმის. ჯერ კიდევ ბევრი წყალი ჩაივლის მდინარეში, ვიდრე ყოველი კუთხე ჩვენი ქვეყნისა შეიგნებს, რომ ის განცალკევებული სხეული კი არ არის, ისე არის ნაწილი იმ ერთიანის ტანისა, რომელსაც საქართველო ჰქვიან. მაგრამ ბევრი კი გაკეთდა ამ გზით. თ. ილია ჭავჭავაძემ პირველის დღიდანვე სწორედ ამ აზრს დაუწყო სამსახური. თვით პოეზია, კრიტიკა, პუბლიცისტიკა, მეცნიერება, — სხვა არა იყო-რა იმისთვის, თუ არ საშუალება სამშობლოს სამსახურისა, ქართველობის იდეის განმტკიცებისა. რასაკვირველია, ორმოცი წლის განმავლობაში მხოლოდ და მარტო ილია ჭავჭავაძე არ ემსახურებოდა ამ აზრს; ღმერთმა დაგვიფაროს, რომ ეს ასე ყოფილიყო. მასთანაც გამოვიდნენ და მერეც გაჩნდნენ დიდად პატიოსანნი და ნიჭიერნი მოღვაწენი, რომელნიც ვიდოდნენ ამავე გზით. მხოლოდ ერთს ვერავინ ჰყოფს უარს: მისი კაბინეთი იმ თავით ამ თავამდე იყო ის საოქრომჭედლო, სადაც ყოველი ქართული საკეთილო საქმე თუ აზრი იჭედებოდა. საქმე სხვასაც რომ დაეწყო, არ განახორციელებდნენ, ვიდრე ილიას სანქციას არ მიიღებდნენ. „რას იტყვის ილია“? – აი კითხვა, რომელიც ყოველ ჩვენებურ საქმეს ზურგზე აკერია ამ ორმოცი წლის განმავლობაში. საქმე შეიძლება სხვასაც გაეჩინა, მაგრამ ნათლია-კი უსიკვდილოდ იღლია უნდა ყოფილიყო. ამ რიგად ის იყო ცენტრი, „средоточие“ ყოველის საქმისა, ყოველის ფიქრისა, ყოველის მოქმედებისა, რომელსაც-კი საქვეყნო და საეროვნო ელფერი ედო

ილია ჭავჭავაძე ჩვენში ცნობილია, როგორც პოეტი და როგორც პუბლიცისტი უმთავრესად; ძნელია თქმა იმისი, რომლის მნიშვნელობა უფრო დიდია ერის ზრდაში, პროგრესში: პოეტისა თუ პუბლიცისტისა. იქნება პირველის სახელი დიდხანს დარჩეს შთამომავლობაში, მაგრამ მეორის მნიშვნელობა რომ აღემატება „დღიურის ვარამის“ ბრძოლასთან,— ეს ცხადია. აი, ჩვენის ფიქრით, მიზეზი, რატომაც ილია ჭავჭავაძემ, გვამმა დიდის პოეტურის ნიჭიერებისამ,ეკა ვერ მოისვენა, ვიწროობა იგრძნო პოეზიის კალაპოტში. პოეზიას მან შესაფერი ხარკი მისცა, მაგრამ სრულებით არ დაემონავა. ვერ შეეთვისა იმას, რასაც ჰქვიან „მსახურება წმინდა ხელოვნებისა“ და პირველ წლებშივე თავისის პოეტურ მოღვაწეობისა განაცხადა:

„მისთვის არ ვმღერ, რომ ვიმღერო,
ვით ფრინველმა გარეგანმა;
არა მარტო ტკბილ ხმებისთვის
გამომგზავნა ქვეყნად ცამა.

* * *
— მე ცა მნიშნავს და ერი მოდის,
მიწიერი ზეციერსა;
ღმერთთან მისთვის ვლაპარაკობ,
რომ წარუძღვე წინა ერსა.

* * *
დიდის ღმერთის საკურთხევლის
მისთვის ტკივის ცეცხლი გულში,
რომ ერისა მოძმედ ვიყო
ჭმუნვასა და სიხარულში;

* * *
ერის წყლული მაჩნდეს წელულად
შეწოდეს მის ტანჯვით სული,
მის ბედი და უბელობით
დამელაგოს მტკიცედ გული.

* * *
მაშინ ციდამ ნაპერწკალი,
თუ აღმიფეთქს გულში ცეცხლსა,
მაშინ ვიმღერ, მხოლოდ მაშინ
მივსწმენდ ერსაც ტანჯვის ცრემლსა!

1860 წელი.

ჩვენ ეს ლექსი აქ იმიტომ-კი არ ამოვწერეთ თავიდგანა ბოლომდის, რომ იგი მიგვაჩნდეს „მარგალიტად“ ყველა მისს ლექსებში. პირიქით იგი, როგორც პოეტური ნაწარმოები, სუსტიც გვგონია. საქმე ის არის, რომ ეს პაწია ლექსი არის სრული პროგრამმა ილია ჭავჭავაძის ღვაწლისა და მოქმედებისა. თუ რომ შესაძლებელია დიდებულის მოღვაწის ორმოცის წლის საქმე გამოიხატოს სავსებით ერთს პაწია ლექსში, ამაზე უკეთესს ძვირად იპოვით ჩვენს ლიტერატურაში. მითხარით, როდის იყო, რომ ილია ჭავჭავაძე ორმოცი წლის განმავლობაში არ უძღვოდა „წინ თავის ერს“? მითხარით, როდის მღეროდა ილია ჭავჭავაძე, „ვით ფრინველი გარეგანი“? მითხარით, როდის არ იყო ილია ჭავჭავაძე „მოძმე თავისის ერისა ჭმუნვასა და სიხარულში“? მითხარით, როდის არ ედაგოდა გული „მისის უბედობით“? მითხარით, როდის არ შეადგენდა მის უწმინდესს გულის წადილს, „მოწმენდა ტანჯვის ცრემლისა“ თავისს ერისათვის?

წინ-დახედული და გონება-გამჭრიანი მკითხველი, უეჭველია, მკითხავს,-და ძალიან სამართლიანად, — რითა და რა გზით ემსახურებოდა ჭავჭავაძე თავის ერსაო. ხშირია, რომ ერთის კაცის ღვაწლს და ნამოქმედარს მეორე ჰშლის და აქარწყლებს; ორივეს-კი თავიანთი თავი საზოგადოებისა, ერისა და მისის პროგრესის მსახურად მიაჩნია. ქვეყანა უყვარდათ სლავიანოფილებსაც, „ზაპადნიკებსაც“, ლიბერალებსაც, კონსერვატორებსაც და სხვა, და სხვა. ხოლო ერთი მოძღვრება მეორეს-კი ისე უხდება და უდგება, როგორც ცეცხლი ნავთს.

მკითხველი სამართლიანად მოელი ჩვენგან, განვუზიაროთ ჩვენი შეხედულება მაზედ, თუ „რომელს ღმერთს“ ემსახურებოდა და ემსახურება თ. ილია ჭავჭავაძე. სამშობლოს სამსახური ბევრნაირია, და რომელ გზას ადგა ილია..

შეძლებისა და ჩვენის გაგებისა და-გვარად ამ საგანსაცმ. უნდა შევეჭიდოთ. კიდევაც რომ შევცდეთ ამ საგანში, არ ვინანებთ. მაშინ ჩვენ მივსცემთ საბუთს, რომ, ვისაც ეს საგანი უკეთ გაეგება, კეთილ ინებოს თავისი აზრების საქვეყნოდ აღიარება და ჩვენი და, იქნება, მრავალის სხვისაც განათლება. ის მის

დავიწყოთ იქიდამ, რომ, რაგვარის მიმართულებისაც უნდა იყოს თ. ილია ჭავჭავაძის მოღვაწეობა, იგი არ შეცვლილა ამ ორმოცის წლის განმავლობაში. სახელმძღვანელო მისი დედა-აზრები დღეს იგინივე არიან, რაც ამ ორმოცის წლის წინად. ამ გარემოებას დიდი მნიშვნელობა აქვს ილიას დიდ-ბუნებოვანების აღსანიშნავად. ის იმიტომ-კი არა სდგას იმავე მიმართულებაზედ, რომ ჯიუტობს, ანუ არ იცის, რაფერ იცვალნენ ფილოსოფიური აზრები ამ უკანასკნელ დროში; არა, იმიტომ და მხოლოდ იმიტომ, რომ სტუდენტობის დროსვე შედგენილი თვისი პროგრამა მოღვაწეობისა, დღემდის მიაჩნია ერთად-ერთ სწორე გზად პროგრესისა. მისს მახვილს და დიდად განათლებულს გონებას არა ეუცხოვება-რა დღეს ევროპის ახალს თუ ძველს აზრებში, გარნა, ვიმეორებთ, არ ჰღალატობს თავისს ბაირაღს, ვინაიდგან დარწმუნებულია, რომ სამართლიან გზაზედ სდგას.

ილია ჭავჭავაძე იყო რუსეთში მესამოცე წლებში; იმ დროს, როდესაც რუსეთის ახალგაზდობა მაჭარივითა სდუღდა. ტიპი მაშინდელის სტუდენტებისა ყველას უნდა ახსოვდეს: ლურჯი ხალათი, გძელი, დიაკვნური თმა. ბევრი ჩვენი ახალგაზდათაგანიც გაჰყვა დენას იმ დროინდელ აზრისა და ცხოვრებისას. არ გაჰყვა მხოლოდ ილია ჭავჭავაძე. ის ფიქრობდა, რომ ცხოვრება ფიჩოჩხი არის, რომ აიღო და დაჰლეწო. საუკეთესო იდეალები ამ მიმართულებისა, რასაკვირველია. მიიღო და თანაუგრძნობდა. მხოლოდ პრაქტიკული გზა იდე ალების მისაღწევად ილიას სხვანაირად ჰქონდა შეგნებული. „ზომიერი ლიბერალიზმი“, — აი ორის სიტყვით მისი მიმართულება ორმოცი წლის განმავლობაში. განხორციელება სამშობლოში ამ მიმართულებისა შესდგებოდა ასეთის ნაწილებიდგან: ა) დაცვა ეროვნობისა, ეთნოგრაფიულის თვით-არსებობისა, გ) სრული და ერთგული ქვეშევრდომობა სრულიად როსსიის დიდის იმპერატორისა, გ) განათლებისა და სწავლის გავრცელება სამშობლოში, დ) შემოღება ჩვენშიც იმ პროგრესიულ რეფორმებისა, რომლებიც ებოძა შიდა რუსეთის გუბერნიებს. ამაზედ იქით ფიქრი უნაყოფო ოცნებობად მიაჩნდა ილია ჭავჭავაძეს. ჩვენი მოღვაწე იმ თავითვე დაადგა იმ ჭეშმარიტ გზას, რომელსაც თვით ევროპის მეცნიერებამ ამ ბოლოს დროს მიაგნო: პროგრესს ჰქმნის ევოლუცია და არა რევოლიუციაო, — აი უკანასკნელი დასკვნა ევროპის საფილოსოფო აზრისა.

ილია ჭავჭავაძე ვერ გაიტაცა „ახალ მოდის მოძღვრებამ. ის მტკიცედ ადგია ერთხელ არჩეულს გზას. მის ნაწერებში, არც დაბეჭდილებში და არც ხელთნაწერებში, ვერ ნახავთ ძებნას იაფის პოპულიარობისას ხალხისა და ახალგაზრდობის თვალში, მისმა მუზამ არ იცის ლექსი, თუ პროზა ასეთს ტემებზედ: „ხმალი“, „თოფი“, „ხანჯალი“ და სხვ. იარაღად ბრძოლისა მას მიაჩნია სიტყვა: ხოლო ეს სიტყვა მისი ხშირად უფრო მწვავეა და მახვილი, ვიდრე ხანჯალი და მწარე, ვიდრე შხამი.

ასეთს შეუდრეკელს ნასიათს მისის რწმენისას, მისის მისწრაფებისას დიდი აღმზრდელი ზეგავლენა ჰქონდა ქართველობაზედ,მეტადრე ახალგაზდობაზედ. ახალგაზდობას თვალწინ ედგა სურათი დიდებულის მოღვაწისა, რომელიც ეუბნებოდა მათს გონებას: ისა სჯობია, რომ კაცმა ისწავლოს, შეიარაღდეს მეცნიერებით და დაუბრუნდეს ერს, მისს აღმზრდელს; აქ, სამშობლოში, სამკალი დიდია და მომკლები კი, ერთობ ცოტა.

1848 წელს ოგიუსტ კონტმა გამოსცა პროკლამაცია, რომელშიაც ფილოსოფოსი მიჰმართავდა მთელს ევროპას ასეთის სიტყვებით: „ჯერ უნდა გადაკეთდეს, გადახალისდეს რწმენა და ზნე ხალხისა; ამას თავის თავად მოჰყვება გადაკეთება და შეცვლა ცხოვრებისა“. ამ სიტყვებიდამ ცხადად სჩანს მოვალეობაც საზოგადო მოღვაწისა: გავრცელება ერში ცოდნისა და სწავლისა, დათესვა ხალხში კეთილშობილურ გრძნობებისა, პატიოსნურ და ჭეშმარიტ შეხედულობისა, გავრცელება ხალხში ძმობის, ერთობის და სიყვარულის იდეებისა.

ყოველსავე ამას პუბლიცისტი ილია ჭავჭავაძე დიდის ძლევამოსილობით ემსახურება საქართველოში ორმოცის წლის განმავლობაში.

ორმოცის წლის განმავლობაში არ იყო წამი, როდესაც ილია ჭავჭავაძეს სრულის საბუთიანობით და სამართლიანობით არ შესძლებოდა ეთქვა ქართველობისთვის და საქართველოსთვის გოგოლისებური სიტყვები:

«Русь! чего ты хочешь отъ меня? Қакая непостижимая связь таится между нами? Что глядишь ты такъ, и зачѣмъ все, что ни есть въ тебѣ, обратило наменя полныя ожиданія очи»?
ჩვენ ეს ლექსი აქ იმიტომ-კი არ ამოვწერეთ თავიდგანა ბოლომდის, რომ იგი მიგვაჩნდეს „მარგალიტად“ ყველა მისს ლექსებში. პირიქით იგი, როგორც პოეტური ნაწარმოები, სუსტიც გვგონია. საქმე ის არის, რომ ეს პაწია ლექსი არის სრული პროგრამმა ილია ჭავჭავაძის ღვაწლისა და მოქმედებისა. თუ რომ შესაძლებელია დიდებულის მოღვაწის ორმოცის წლის საქმე გამოიხატოს სავსებით ერთს პაწია ლექსში, ამაზე უკეთესს ძვირად იპოვით ჩვენს ლიტერატურაში. მითხარით, როდის იყო, რომ ილია ჭავჭავაძე ორმოცი წლის განმავლობაში არ უძღვოდა „წინ თავის ერს“? მითხარით, როდის მღეროდა ილია ჭავჭავაძე, „ვით ფრინველი გარეგანი“? მითხარით, როდის არ იყო ილია ჭავჭავაძე „მოძმე თავისის ერისა ჭმუნვასა და სიხარულში“? მითხარით, როდის არ ედაგოდა გული „მისის უბედობით“? მითხარით, როდის არ შეადგენდა მის უწმინდესს გულის წადილს, „მოწმენდა ტანჯვის ცრემლისა“ თავისს ერისათვის?

წინ-დახედული და გონება-გამჭრიანი მკითხველი, უეჭველია, მკითხავს,-და ძალიან სამართლიანად, — რითა და რა გზით ემსახურებოდა ჭავჭავაძე თავის ერსაო. ხშირია, რომ ერთის კაცის ღვაწლს და ნამოქმედარს მეორე ჰშლის და აქარწყლებს; ორივეს-კი თავიანთი თავი საზოგადოებისა, ერისა და მისის პროგრესის მსახურად მიაჩნია. ქვეყანა უყვარდათ სლავიანოფილებსაც, „ზაპადნიკებსაც“, ლიბერალებსაც, კონსერვატორებსაც და სხვა, და სხვა. ხოლო ერთი მოძღვრება მეორეს-კი ისე უხდება და უდგება, როგორც ცეცხლი ნავთს.

მკითხველი სამართლიანად მოელი ჩვენგან, განვუზიაროთ ჩვენი შეხედულება მაზედ, თუ „რომელს ღმერთს“ ემსახურებოდა და ემსახურება თ. ილია ჭავჭავაძე. სამშობლოს სამსახური ბევრნაირია, და რომელ გზას ადგა ილია...

შეძლებისა და ჩვენის გაგებისა და-გვარად ამ საგანსაცმ. უნდა შევეჭიდოთ. კიდევაც რომ შევცდეთ ამ საგანში, არ ვინანებთ. მაშინ ჩვენ მივსცემთ საბუთს, რომ, ვისაც ეს საგანი უკეთ გაეგება, კეთილ ინებოს თავისი აზრების საქვეყნოდ აღიარება და ჩვენი და, იქნება, მრავალის სხვისაც განათლება. ის მის

დავიწყოთ იქიდამ, რომ, რაგვარის მიმართულებისაც უნდა იყოს თ. ილია ჭავჭავაძის მოღვაწეობა, იგი არ შეცვლილა ამ ორმოცის წლის განმავლობაში. სახელმძღვანელო მისი დედა-აზრები დღეს იგინივე არიან, რაც ამ ორმოცის წლის წინად. ამ გარემოებას დიდი მნიშვნელობა აქვს ილიას დიდ-ბუნებოვანების აღსანიშნავად. ის იმიტომ-კი არა სდგას იმავე მიმართულებაზედ, რომ ჯიუტობს, ანუ არ იცის, რაფერ იცვალნენ ფილოსოფიური აზრები ამ უკანასკნელ დროში; არა, იმიტომ და მხოლოდ იმიტომ, რომ სტუდენტობის დროსვე შედგენილი თვისი პროგრამა მოღვაწეობისა, დღემდის მიაჩნია ერთად-ერთ სწორე გზად პროგრესისა. მისს მახვილს და დიდად განათლებულს გონებას არა ეუცხოვება-რა დღეს ევროპის ახალს თუ ძველს აზრებში, გარნა, ვიმეორებთ, არ ჰღალატობს თავისს ბაირაღს, ვინაიდგან დარწმუნებულია, რომ სამართლიან გზაზედ სდგას.

ილია ჭავჭავაძე იყო რუსეთში მესამოცე წლებში; იმ დროს, როდესაც რუსეთის ახალგაზდობა მაჭარივითა სდუღდა. ტიპი მაშინდელის სტუდენტებისა ყველას უნდა ახსოვდეს: ლურჯი ხალათი, გძელი, დიაკვნური თმა. ბევრი ჩვენი ახალგაზდათაგანიც გაჰყვა დენას იმ დროინდელ აზრისა და ცხოვრებისას. არ გაჰყვა მხოლოდ ილია ჭავჭავაძე. ის ფიქრობდა, რომ ცხოვრება ფიჩოჩხი არის, რომ აიღო და დაჰლეწო. საუკეთესო იდეალები ამ მიმართულებისა, რასაკვირველია. მიიღო და თანაუგრძნობდა. მხოლოდ პრაქტიკული გზა იდე ალების მისაღწევად ილიას სხვანაირად ჰქონდა შეგნებული. „ზომიერი ლიბერალიზმი“, — აი ორის სიტყვით მისი მიმართულება ორმოცი წლის განმავლობაში. განხორციელება სამშობლოში ამ მიმართულებისა შესდგებოდა ასეთის ნაწილებიდგან: ა) დაცვა ეროვნობისა, ეთნოგრაფიულის თვით-არსებობისა, გ) სრული და ერთგული ქვეშევრდომობა სრულიად როსსიის დიდის იმპერატორისა, გ) განათლებისა და სწავლის გავრცელება სამშობლოში, დ) შემოღება ჩვენშიც იმ პროგრესიულ რეფორმებისა, რომლებიც ებოძა შიდა რუსეთის გუბერნიებს. ამაზედ იქით ფიქრი უნაყოფო ოცნებობად მიაჩნდა ილია ჭავჭავაძეს. ჩვენი მოღვაწე იმ თავითვე დაადგა იმ ჭეშმარიტ გზას, რომელსაც თვით ევროპის მეცნიერებამ ამ ბოლოს დროს მიაგნო: პროგრესს ჰქმნის ევოლუცია და არა რევოლიუციაო, — აი უკანასკნელი დასკვნა ევროპის საფილოსოფო აზრისა.

ილია ჭავჭავაძე ვერ გაიტაცა „ახალ მოდის მოძღვრებამ. ის მტკიცედ ადგია ერთხელ არჩეულს გზას. მის ნაწერებში, არც დაბეჭდილებში და არც ხელთნაწერებში, ვერ ნახავთ ძებნას იაფის პოპულიარობისას ხალხისა და ახალგაზრდობის თვალში, მისმა მუზამ არ იცის ლექსი, თუ პროზა ასეთს ტემებზედ: „ხმალი“, „თოფი“, „ხანჯალი“ და სხვ. იარაღად ბრძოლისა მას მიაჩნია სიტყვა: ხოლო ეს სიტყვა მისი ხშირად უფრო მწვავეა და მახვილი, ვიდრე ხანჯალი და მწარე, ვიდრე შხამი.

ასეთს შეუდრეკელს ნასიათს მისის რწმენისას, მისის მისწრაფებისას დიდი აღმზრდელი ზეგავლენა ჰქონდა ქართველობაზედ,მეტადრე ახალგაზდობაზედ. ახალგაზდობას თვალწინ ედგა სურათი დიდებულის მოღვაწისა, რომელიც ეუბნებოდა მათს გონებას: ისა სჯობია, რომ კაცმა ისწავლოს, შეიარაღდეს მეცნიერებით და დაუბრუნდეს ერს, მისს აღმზრდელს; აქ, სამშობლოში, სამკალი დიდია და მომკლები კი, ერთობ ცოტა.

1848 წელს ოგიუსტ კონტმა გამოსცა პროკლამაცია, რომელშიაც ფილოსოფოსი მიჰმართავდა მთელს ევროპას ასეთის სიტყვებით: „ჯერ უნდა გადაკეთდეს, გადახალისდეს რწმენა და ზნე ხალხისა; ამას თავის თავად მოჰყვება გადაკეთება და შეცვლა ცხოვრებისა“. ამ სიტყვებიდამ ცხადად სჩანს მოვალეობაც საზოგადო მოღვაწისა: გავრცელება ერში ცოდნისა და სწავლისა, დათესვა ხალხში კეთილშობილურ გრძნობებისა, პატიოსნურ და ჭეშმარიტ შეხედულობისა, გავრცელება ხალხში ძმობის, ერთობის და სიყვარულის იდეებისა.

ყოველსავე ამას პუბლიცისტი ილია ჭავჭავაძე დიდის ძლევამოსილობით ემსახურება საქართველოში ორმოცის წლის განმავლობაში.

ორმოცის წლის განმავლობაში არ იყო წამი, როდესაც ილია ჭავჭავაძეს სრულის საბუთიანობით და სამართლიანობით არ შესძლებოდა ეთქვა ქართველობისთვის და საქართველოსთვის გოგოლისებური სიტყვები:

«Русь! чего ты хочешь отъ меня? Қакая непостижимая связь таится между нами? Что глядишь ты такъ, и зачѣмъ все, что ни есть въ тебѣ, обратило наменя полныя ожиданія очи»?