იანვრის დასაწყისი – იმყოფება თბილისში. მეუღლეს. სტუმრად ამგზავრებს ბაქოში, ქვისლის დიმიტრი სტაროსელსკის ოჯახში.

გაზეთ „ტიფლისკი ვესტნიკის“ № 1 – ში ქვეყნდება დ. ერისთავის ფელეტონი „სიზმარი ახალი წლის წინადღით“ (მარტინ ზადეკაშვილის ხელმოწერით). ფელეტონში სხვებთან ერთად გამოყვანილია ილიაც.

«Я хочу тебе назвать лиц, которые там выставлены, тогда легче можно будет понять всё. Дело касается тех дворянских совраний для решения вопроса о банке, о которых я уже тебе писала Гамбетта это Илья Чавчавадзе, прокурор Гранперэ— Нико Чавчавадзе, председатель окружного суда»(საარქივო მასალები XIX საუკუნის 70 – იანი წლების საქართველოს საზოგადოებრივ – კულტურული ცხოვრების შესახებ. 1965, გვ. 98).

იანვრის 8 – თბილისიდან ბრუნდება დუშეთში და მუშაობას აგრძელებს „გლახის ნაამბობზე“.

„მე რვას შინ მოვედი და გლახის ნაამბობი თითქმის შევასრულე მგონია, ურიგო არ გამოვა. ეხლა დანარჩენსა ვწერ...“ (თსკ, ტ. X, გვ. 258).

იანვრის შუა რიცხვები (?) – წერილს ღებულობს ნიკო ნიკოლაძისაგან თბილისიდან.

იანვრის 18 – საპასუხო წერილს უგზავნის ნიკო ნიკოლაძეს. წერილში უმთავრესად საუბარია „გლახის ნაამბობზე“.

„... ტყუილ – უბრალოდ შეუწუხებიხართ გლახის ნაამბობის კორეკტურის თაობაზედ. მე გთხოვეთ მარტო უკანასკნელი კორეკტურა გამომიგზავნოთ იმ პირობით, რომ მეორე დღეს უკანვე დაგიბრუნდეთ. გლახის ნაამბობის გასწორება ფიქრად აღარა მაქვს, როგორც დაბეჭდილია ისე გადაბეჭდეთ. დეე მაგ პირმშო ძემან ჩემმან ისე იაროს ქვეყანაზედ, როგორც თავდაპირველ შობილა. ვისაც არ მოეწონოს, გზა. აუქციოს“ (თსკ, ტ. X, გვ. 43).

იანვრის 29 – მდე – ამთავრებს „გლახის ნაამბობს“, რის შესახებაც წერილით ატყობინებს კირილე ლორთქიფანიძეს.

„გლახის ნაამბობი დავასრულე და თებერვლის ათამდინ გამოგიგზავნი, რაც დაბეჭდილია, იმაზედ, თუ არ მეტი, ნაკლები არ გამოვა. დიდი ხანია ნაამბობი გულში მედო და ძლივს მოვიშორე. არ ვიცი, როგორ მოგეწონებათ. ზოგიერთი ადგილები მაინც, მგონი კარგი უნდა იყოს. მაგრამ რაც არის, ღმერთმა მიჰსცეს, მე ხომ თავიდან მოვიშორედა!“ (თსკ, ტ. X, გვ. 29).

იანვრის 29 – წერილთან ერთად კირილე ლორთქიფანიძეს „კრებულში“ გამოსაქვეყნებლად უგზავნის გლეხურ სიმღერებს.

„გიგზავნი გლეხურ სიმღერებს. ოცდაათზე მეტია. გამოიზოგე. სხვა ლექსებს ვეღარ გიგზავნი მიზეზისა გამო სხვისა და სხვისა. ჯერ ეს იმყოფე, კაი სიმღერებია“ (იქვე, გვ. 29).

იანვრის ბოლო – მკითხველი საზოგადოება ღებულობს ჟურნალ „კრებულის“ 1872 წლის № 10—12 (ცენზ. ნებართვა 20 იან.), რომელშიც ქვეყნდება „აჩრდილის“ 1—3 თავი.

იანვრის ბოლო – თებერვლის დასაწყისი – ფულს აგროვებს შიმშილობისაგან შევიწროებულ ქიზიყელების სასარგებლოდ, თვით ილიას 10 მანეთი შეაქვს.

„ქიზიყელების ფულის დარიგებაზედ ვერასფერს საბუთიანს ვერ მოგწერ. მე მგონია, რომ ერთს ვისმეს იქაურს სანდო კაცს გაუგზავნო ფული, რომ იმან დაურიგოს, და ვისაც რას მიჰსცემს, ბარათი ჩამოართ თვას მამასახლისის ბეჭედიო დამტკიცებული; ეგ ბარათები რედაქციას გამოუგზავნოს და რედაქციამ კიდევ ფულის მიმღებთა სია დაბეჭდოს საზოგადოების საცნობელად“ (თსკ, ტ. X, გვ. 42).

„დროების“ რედაქციას შიმშილობისაგან შევიწროებული ქიზიყელების შესაწევნელად დუშეთიდამ სამი თუმანი და ნახევარი მოუვიდა...“ (დროება, 1873, 2 მარტი, № 9, გვ. 2).

თებერვლის 1 – წერილს უგზავნის მეუღლეს ბაქოში. ატყობი ნებს „გლახის ნაამბობის“ დასრულებას.

თებერვლის პირველი დეკადა – ჟურნალ „კრებულში“ გამოსაქვეყნებლად კირილე ლორთქიფანიძეს უგზავნის „გლახის ნაამბობს“, ლექსებს: „ვიხილე სატრფო“, „ჩემო მკვლელო...“ „ს – ს, მაშინ დავსტკბები...“ და ნიკოლოზ ბარათაშვილის ლექსს „დამქროლა ქარმან... ამასთან თხოვს აცნობოს მისი აზრი „გლახის ნაამბობზე“ და შეატყობინოს ბეჭდავენ თუ არა სტატიას „ზოგიერთი რამ“.

„... გიგზავნი ჩემს გლახის ნაამბობს. ჯერ ვიდრე დაჰბეჭდდე, შენებურად გადიკითხე და შენი პირმოუფერებელი აზრი მაცნობე... რედაქციას ჩემი სტატია „ზოგიერთი რამ“ უნდა ჰქონდეს მაცნობე, ჰბეჭდავთ მაგ სტატიას თუ არა. ოღონდ ეგ დაიბეჭდოს და შეიძლება ცენზორს ბევრი დაუთმო“ (თსკ, ტ. X, გვ. 29 – 30).

წერილს ღებულობს სერგეი მესხისაგან, რომელიც თხოვს რჩევას ალაზნის სარწყავი არხის გ. ანდრონიკაშვილისეულ პროექტზე და სხვ.

„მესხს უთხარი, რომ შენი წიგნი დღეს მივიღე – თქო“ (თსკ, ტ. X, გვ. 30).

თებერვლის 8 – წერილს უგზავნის მეუღლეს ბაქოში. ატყობინებს, რომ უკვე გადაწყვიტა სამსახურიდან განთავისუფლება.

„ჩვენი ბანკის საქმე, ამბობენ, ცდილობენ, რომ წაახდინონო. საქმე ეხლა ისე მოეწყო, რომ მე ბანკის საქმეს აღარ უნდა მოვუცადო და რაც შეიძლება მალე დავახწიო თავი სამსახურსა და მოვშორდე სუდის ნაწილის სიდამპლესა და სიმყრალესა. იქნება ამ თვის ბოლოს „ატსტავკა“ მივცე და შენს წამოსაყვანად წამოვიდე“ (თსკ, ტ. X, გვ. 262).

თებერვლის მეორე დეკადის დასაწყისი(?) საპასუხო წერილს უგზავნის სერგეი მესხს.

„მივიღე შენი წიგნი გ. ანდრონიკაშვილის პროეკტითურთ, კაცო! აქ რა არის გასარჩევი, რომ გავარჩიო. უსტავი ჯერ დაწერილი არ არის და ამ საქმეში სხვა რა არის გასარჩევი ჩვენგან...

მწერ, ჩამოდიო, სალიტერატურო საღამო გავმართოთო. მიც ძალიან მინდა, მაგარმ ოფიციალურად გამოცხადება ქალაქში არ შემიძლიან, რადგანაც არ დამითხოვენ. ვწუხვარ, მაგრამ რა გაეწყობა. ეს ოხერი, ვერ დავაღწიე თავი ამ უგემურს სამსახურსა. მალე კი ვუღებ ბოლოს“ (თსკ, ტ. X, გვ. 41—42).

თებერვლის მეორე ნახევარი – დუშეთიდან თბილისში ჩადის და იქ რამდენიმე დღე რჩება ბანკის საქმეების გასარკვევად. მონაწილეობს აგრეთვე ლიტერატორთა შეხვედრაში.

„მესხს უთხარი, რომ შენი წიგნი დღეს მივიღე – თქო. მე თუ თავი როგორმე დავაღწიე, იქნება ჩვიდმეტს ამ თვეს ჩამოვიდე ქალაქში“ (ოსკ, ტ. X, გვ. 30).

„მე გუშინ წინ ქალაქიდამ მოვედი და აი რა ახალი ამბები შევიტყე; 1) ჩემი რუსეთში წასვლა, მგონია, აპრილის ადრე ვერა ხერხდება და ვერც ჩემი „ატსტავკა“.

„ეხლახან ქალაქში ვიყავ, ბანკის თაობაზედ დავებარებინეთ...“ (ი. ჭავჭავაძე, წერილები მეუღლისადმი. თსკ, ტ. X, გვ. 264—265).

«Здесь недавно был съезд грузинских литераторов. Говорят, Ил. Чавчавадзе хочет написать критическую статью, в которой проведёт параллель между Гамлетом и Тариелом из «Барсовой кожи» (საარქივო მასალები XIX საუკუნის 70 – იანი წლების საქართეელო!ს საზოგადოებრივ – კულტურული ცხოვრების შესახებ. 1965, გვ. 100).

მარტის 1 – წერილს უგზავნის მეუღლეს ბაქოში ატყობინებს „გლახის ნაამბობის“ ბეჭდვის მდგომარეობას და თავისი ნაწერების გამოცემის განზრახვას.

„ჩემი გლახის ნაამბობი სრულად იბეჭდება და როცა დაიბეჭდება, გამოგიგზავნი. ვინც ხელნაწერი წაიკითხა, მოიწონა. ამასთანაც გაცნობებ, რომ ქალაქში მესტამბე მელიქოვმა მითხრა, რომ შენი თხზულებანი სრულად უნდა დავბეჭდოო იმ პირობით, რომ ნახევარი მოგება ჩემი უნდა იყოს. ჩემი თხზულებანი სულ სამი ტომი გამოვა ანგარიშით. ჯერ გადაწყვეტილად ნება არ მიმიცია, იმიტომ რომ ჩემის თხზულებების დაბეჭდვის ნება ამას წინათ ნიკოლაძემ მთხოვა და მითხრა, რომ მეტად მდიდრად უნდა გამოვცეო და ნურავის მიჰსცემ დასაბეჭდათაო. ეხლა ნიკოლაძე ისევ პარიჟში წავიდა და ის რომ მოვა. მაშინ გადავწყვეტთ ამ საქმის ვითარებას.

ჩვენი ბანკის საქმე ამ ორს – სამს კვირაზედ უნდა გათავდეს აქ „გლავნი უპრავლენიაში“. დიდი იმედია, რომ არ მიჰსცემენ არაფერს დაბრკოლებას“ (თსკ, ტ. X, გვ. 268).

მარტის 14 – საადგილმამულო ბანკის წესდების პროექტი იგზავნება პეტერბურგში. ამ ამბით გახარებული ილია მეუღლეს ბაქოში სწერს: „...მიხარებია შენთვის: ჩვენი ბანკის პროექტი აქ მიიღეს და 14 – ს მარტს პეტერბურგში გაგზავნეს დასამტკიცებლად. ეხლა კი, მგონი, იმედია, რომ ბანკის საქმეს ბოლო რიგიანი მოუხდეს“ (იქვე, გვ. 276).

ამავე დღეს წერილს უგზავნის კირილე ლორთქიფანიძეს და ითხოვს წიგნების გაგზავნას ბიბლიოთეკიდან.

„თუ ივანოვის ბიბლიოთეკაში იყოს ეს წიგნი უსათუოდ გამომიგზავნე: Философия и наука. Очерки из современных Европейских писателей. Издание Вольфа...» ესეც გამომიგზავნე თუ ივანოვს აქვს: Всеобшее землеописание (география) ...» (იქვე, გვ. 30).

მარტის 16 – წერილს უგზავნის მეუღლეს ბაქოში. ატყობინებს სამსახურიდან განთავისუფლების განზრახვას.

„... თუმცა შენის მიზეზით ძალიან მეძნელება სამსახურიდამ გამოსვლა, მაინცა და მაინც უნდა გამოვიდე. აპრილში ვაპირობ ქაღალდის მიცემას, თუ უეცარმა რამ მიზეზმა არ დამაბრკოლა კიდევ, ერთი ფიქრი მაწუხებს, ვაი თუ ამ ვაინაჩრობის ცხოვრებიდამ სიღარიბეში ჩავცვივდეთ, და შენ, ანუ მე, ეგ ვერ ავიტანოთ. ეს ფიქრი რომ არა მწყლამდეს, დღესვე ამ ოხერს სამსახურს თავს დავანებებდი“ (იქვე, გვ. 272).

აპრილის დასაწყისი – წერილს უგზავნის მეუღლეს ბაქოში. ატყობინებს თბილისში წასვლის განზრახვას.

„... ხვალზევით ქალაქს მივდივარ, იქ შევიტყობ, როდის მომცემენ „ატსტავკას...“ (იქვე, გვ. 276).

აპრილის 5 – 10 – ბანკის საქმეებზე იმყოფება თბილისში. თხოვნა შეაქვს საოლქო სასამართლოში სამსახურიდან განთავისუფლების შესახებ.

„მე ქალაქში ჩავედი 5 – ს აპრილს და აის აპრილს უკანვე დავბრუნ

„ქალაქს ვიყავ, „ატსტავკა“ მივე, რომელიც აქამომდე „ოკრუჟნოი სუდს" არ გაუსინჯავს...“ (თსკ, ტ. X, გვ. 278, 281).

აპრილის ბოლო – გამოდის ჟურნალ „კრებულის“ 1873 წ. პირველი ნომერი (ცენზ. ნებართვა 26 აპრ.), რომელშიც ქვეყნდება „გლახის ნაამბობი“ (I – IV თავები), „აჩრდილის“ გაგრძელება (IV—VIII თავები), ილიას მიერ შეკრებილი გლეხური სიმღერები და ილიას მიერ თავისი დის ელისაბედისა და სიძის ალექსანდრე საგინაშვილის ოჯახში მიკვლეული ნიკოლოზ ბარათაშვილის ოთხი წერილი მაიკო ორბელიანისადმი. ნ. ბარათაშვილის წერილებს წინასიტყვაობის სახით წამძღვარებული აქვს ილიასეული შენიშვნები.

აპრილი – მაისი ილია – მოუთმენლად ელოდება სამსახურიდან განთავისუფლების ნებართვას.

„მე ყოველდღე მოველი „ატსტავკას“ და არ მამდის. არ ვიცი რა მიზეზია. ეხლახან შევიტყე, რომ ჩემს მაგიერ ალექსანდრე სავანელსა ნიშვნენო“.

„დუშეთში პირველის მაისიდამ სულ სადილებს გვიმართვენ, საზანდრებიც დაიბარეს ქალაქიდამ და ვიდრე მე წამოვალ... აქ ეყოლებათ“.

„მე „ატსტავკა“ არ გამამსვლია და არ ვიცი როდის გამომივა. „უატტავკოდ“. ჩემი აქედამ წამოსვლა შეუძლებელია. თუ ამ მაისის ოცამდინ „ატსტავკა“ არ მომივიდა, უნდა ავადმყოფობის ქაღალდი მივცე“ (თსკ, ტ. X, გვ. 280, 282, 283).

მაისის 14 – საოლქო სასამართლოს ბრძანებით ილიას ათავ7სუფლებენ დუშეთის მაზრის მომრიგებელი მოსამართლის მოვალე ბისაგან (საისტ. მოამბე, ტ. 3, 1947. გვ. 275).

მაისის 17 – წერილს უგზავნის მეუღლეს ბაქოში (ბოლო წერილი დუშეთიდან მეუღლისადმი გაგზავნილი). აცნობებს, რომ განთავისუფლების ნებართვა ჯერ არ მიუღია. როგორც კი მიიღებს ბაქოზე გავლით რუსეთს მიემგზავრება.

„რა წამსაც „ატსტავკა“ მამივა და საქმეებს ჩავაბარებ, მაშინვე წამოვალ. სამი დღე, ანუ ორი, ქალაქს დავრჩები, ერთი კვირა კახეთში მომიგვიანდება, და მას შემდეგ შენკენ წამოვალ... დიმიტრი ყაზიბეგი ზის ქალაქში, მე მელის... მე და ეგ ერთად მივდივართ ბაქოზედ და მაინდამ ერთად წავალთ რუსეთს. რუსეთში ორი – სამი თვე დავრჩებით, მეტი ართ. იქიდამ კიდევ ბაქოს მოვალ, რომ წამოგიყვანო“ (თსკ, ტ. X, გვ. 286).

მაისის 18—20 (?) – ღებულობს სახელმწიფო სამსახურიდან (მოსამართლეობიდან) განთავისუფლების ნებართვას. ილია ელოდება მის შემცვლელ მოსამართლის მოსვლას.

„... ყოველ დღე ველი ჩემს მოადგილეს და ყოველ დღე ვაპირებდი და კიდევაც ვაპირებ ქალაქში ჩამოსვლასა... აი ან დღეს ან ხვალ ჩემი მოადგილე მოვა და წამოვალ“ (თსკ, ტ. X, გვ. 63).

მაისის 23 (?) – ილია მის შემცვლელ მოსამართლეს – ალექსანდრე სავანელს აბარებს სასამართლო საქმეებს.

მაისის 24 – დუშეთის საზოგადოება გამოსათხოვარ სადილს უმართავს ილიას. სადილზე ვრცელ სიტყვას წარმოთქვამს პლატონ იოსელიანი. ილია 8 წლის სამსახურებრივი მოღვაწეობის მემდეგ საბოლოოდ ემშვიდობება დუშეთის საზოგადოებას.

ივნისი – პეტერბურგში გამგზავრებამდე ილია ჩადის ყვარელში და იქ იწყებს სახლ – კარის საამშენებლო სამუშაოების ორგანიზებას.

„...შენი ჭირიმე, ოლიკო, ყვარელში რო გახვიდე, ყველაფერი კარგად გასინჯე. მე რომ წამოვედი, ისე დავაწყეთ მე და პოდრიაჩიკმა. რომ აგური, კირი, კრამიტი ერთად უნდა დაგვეწვა; ხე – ტყე სახლისა, კარი და ფანჯარა მოტანილი უნდა იყოს... თუმცა კუტრები ვართ, მაგრამ თუ სახლი როგორმე მოვიხერხეთ, როგორც იქნება თავს დავირჩენთ და ვიცხოვრებთ, თუ ქალაქში არა, სოფელში მაინცა. ხომ იცი. რომ ჩემი ნატვრა ის არის, რომ სოფლად ვიცხოვრო და ხილად ქალაქში ჩავდიოდეთ. შენი ჭირიმე, ოლიკო, შენებურად დატრიალდი და გაისარჯე, რომ სახლის აშენებას დაბრკოლება რამ არ მიეცეს“ (სკ, ტ. X, გე. 331).

ივნისის მეორე ნახევარი (?) – საადგილმამულო ბანკის წესდების პროექტის დასამტკიცებლად და საბანკო საქმის გასაცნობად ილია დიმიტრი ყაზბეგთან ერთად მიემგზავრება პეტერბურგში.

„ჩვენ გავიგეთ, რომ უფ. ილია ჭავჭავაძე და დიმიტრი ყაზიბეგი, რომელთაგან პირველი აქაური სათავადაზნაურო ბანკის მმართველად არის ამორჩეული და მეორე დირექტორად, ამ დღეებში პეტერბურღში მიდიან“ (დროება, 1873, 1 ივნ. № 21, გვ. 2).

ივნისის ბოლო – ივლისის დასაწყისი – ილია ჩადის მოსკოვში და ბინავდება მისამართზე: Большой бронный переулок, номера Андреева № 43.

მოსკოვში ჩასვლისთანავე ილია იწყებს ბანკის საქმეების მოგვარებას.

ივლისის დასაწყისი – გამოდის და მკითხველს ურიგდება ჟურნალ „კრებულის“ №2 (ცენზ. ნებართვა 26 ივნ.), რომელშიც დაბეჭდილია „გლახის ნაამბობის VI – VIII თავები და „აჩრდილის“ XI – XVI თავები.

ივლისის 12 – მოსკოვიდან მიემგზავრება პეტერბურგში. ამავე დღეს ბაქოში წერილს უგზავნის მეუღლეს.

„მე დღეს ოთხს საათზედ პეტერბურღში მივდივარ.ю. რადგანაც ამბობენ, რომ ჩვენი ბანკის საქმე ძალიან ცუდად არისო, მინისტრს უთქვამს, რომ პროექტს არ დავამტკიცებინებო, რადგანაც ფული ცოტა ჰქონიათო“ (თსკ. ტ. X, გვ. 287—288).

ივლისის 28 – პეტერბურგიდან ბრუნდება მოსკოვს. ილია სასოწარკვეთილია, რომ ბანკის წესდების დამტკიცება და საბანკო საქმიანობის შესწავლა ყოვნდება, მაგრამ ძალღონეს არ ზოგავს, რომ რაიმე გამოვიდეს.

„შენმა გარდამ, ასეთს ვაივაგლახში ვარ, რომ მეტი არ იქნებაю.. ჩვენ არა ბანკში არ გვიშვებენ, რომ რამე შევისწავლოთ. საშინელ გაჭირვებაში ვართ. ქალაქში მივსწერე ეს ჩვენი გაჭირვებული გარემოება და არ ვიცი რა პასუხი მოგვივა...“

აგვისტოს 3 – „მე ოცდაექვს[ს] პეტერბურგიდამ მოვედი. ყოველ ცისმარე დღე ჩვენს ბანკის საქმეზედ დავრბივარ და ვერა გავხდით რა. არც ერთს ბანკში არ გვიშვებენ, რომ შევისწავლოთ რამე. მე ამი სთანა გულშეუტკივარი ხალხი არ მინახავს, ამის გამო ბევრი დრო გვეკარგება და იქნება დიდი ხნით დავბრკოლდე აქა. თუ არ შევისწავლეთ რა და ისე ხელცარიელები მოვედით ქალაქს, ხომ იცი რამდენს ცილს დაგვწამებენ. აი, ბატონო, იტყვიან, ჩაჯიბეს ოთხმოცი თუმანი, გაისეირნესო, და ხელცარიელები მოვიდნენო. მე არ მინდა, ოომ ჩემზედ ესენი ჰსთქვან: რაც უნდა მოხდეს, თუნდა ერთი წელიწადი დაოჩომა მომინდეს, დავრჩები აქა, რომ შევისწავლო რამე და როგორმე ბანკების კარი გავაღო“ (თსკ, ტ. X, გვ. 289, 293—294).

„საქმის წინ წაგდებისათვის, მე აღარავის მოვუცადე, ავიღე თავი და პირდაპირ მოსკოვის ბანკის უპრავლიაუშჩთან შევეხეტე ვუამბე ყოველივე ჩემი ნაღველი შესაფერის წინასიტყვაობითა, ვეცა090 რომ მისი კაცობრიული გული ამეძრა ჩვენდა საკეთილდღეოდ, მაგრამ ცერცვი კედელს. ვერაფერი ვერ მოვიბირე, ასეთი ბრიყვი რამ ყოფილა. გადაწყვეტილად უარი მითხრა, ვერასგზით ნებას ვერ მოგცემთ, რომ ჩვენი წესი შეისწავლოო. მომეკვეთნა ფრთენი და ლაღადვყავ უდაბნოსა შინა. ცუდად არის ჩვენი საქმე“. (თსკ, ტ. X, გვ. 49).

ივლისის ბოლო – გამოდის ჟურნალ „კრებულის“ № 3 (ცენზ. ნებართვა 7 ივლ.), რომელშიც ქვეყნდება „გლახის ნაამბობის“ დასასრული (IX – XII თავები) და ილიას მიერ შეკრებილი გლეხური სიმღერები.

აგვისტოს დასაწყისი – წერილს უგზავნის მოსკოვიდან უფროს დას ნინოს კარდანახში, ატყობინებს თავის მდგომარეობას და თხოვს მიაშველოს ფული.

„მე ეს თვენახევარია, რაც მოსკოვში ვარ და ის საქმე, რაზედაც მე აქ წამოვეთრივე, როგორღაც ხელთ არ მოდის, თუმცა ჩვენი ბანკი მტკიცდება. შენ იცი, რომ მე, სხვათა შორის, იმისთვინა ვარ აქ გამოგზავნილი, რომ ბანკის საქმე აქაურს ბანკებში დაწვრილებით შევისწავლო. მაგრამ ჭირი ეს არის, რომ ჩვენ არც ერთს ბანკში არ შეგვიშვეს და გზას არ გვაძლევენ, თუმცა კი ჯერ სრული იმედი არ დამკარგვია...

ერთი, შენი ჭირიმე, შემატყობინე: შეიძლება რაიმე იმედი ვიქონიო ჩემის მამულის შემოსავალზედ, თუ არა? თუ როგორმე ერთს ოციოდე თუმანს მამიხერხებთ, სწორად შიმშილისაგან დამიხსნით. იქნებ როგორმე და რაიმე შემოსავლიდამ გამიყიდოთ და ფული მომაშველოთ...“ (თსკ, ტ. X, გვ. 10).

აგვისტოს 18 – საპასუხო წერილს უგზავნის თავის დას ლიზას მოსკოვიდან თბილისში, ითხოვს გირავნობის ბილეთის გამოხსნას და ხელახლა დაგირავებას.

„... გუშინ წინ მივიღე შენი წიგნი და ალექსანდრესი... ეხლა აი რასა გთხოვ, ჩემო ლიზო! მანდაურს „გოსუდარსტვენნი ბანკის ატდელენიაში“ ორი ბილეთი გვაქვს დაგირავებული. თერთმეტ ღვინობისთვეს ვადა გადის. თუ მანამდე არ დავიხსენით, დაგვეკარგება და ათიოდ თუმანს ვიზარალებო. რომ ეს ასე არ მოხდეს, უნდა ეგ ბილეთები მინამდინ დავიხსნათ და იქავ ჩემს სახელზედ დავაგირავოთ იმავ დღეს... (თსკ, ტ. X, გვ. 64 – 65).

აგვისტოს ბოლო – დიდი ვაივაგლახით ახერხებს მოსკოვის საკრედიტო ბანკში საბანკო საქმის შესწავლის ნებართვის მიღებას. ამის შესახებ წერილით ატყობინებს მეუღლეს.

„ძლივს გავირიგე ბანკში შესვლა. ორშაბათიდამ დავიწყებ ბანკში სიარულსა. იქით კვირას მოგწერ. რამდენი ხანი მომინდება ბანკის წესის შესწავლისათვის. რაკი შევისწავლი, მე აქ საქმე აღარა მექნება რა და წამოვალ. თუ ქალაქიდამ „ნაბლიუდატელნი კამიტეტი“ მომწერს, რომ მანდ ნუღარ დარჩებიო...“ (იქვე, გვ. 299).

აგვისტოს 27 – სექტემბრის 6 – მოსკოვის ბანკში სწავლობს საბანკო საქმიანობას. ამის შესახებ წერილით ატყობინებს მეუღლეს.

„მე ეხლა ძლივს შევდგი ფეხი ბანკში და რაც საჭიროა ვსწავლობ. დილიდამ ათ საათიდამ ოთხ საათამდე ბანკში ვარ ხოლმე. ორი ნაწილის საქმის დაწყობა შევისწავლე, ორი კიდევ დამრჩა. იმ კვირას სულ ღვთით გავათავებ. თუ 15 – ს სექტემბრამდინ რევაზისაგან ანდრონიკოვისაგან აქ დარჩენის ბრძანება არ მომივა (იმიტომ რომ სხვა და სხვა ბანკირებთან სალაპარაკო ბევრია), მაშინ ოცს სეკტემბერს მაინდკენ წამოვალ. თუ მომივიდა კი, მაშინ ჯამაგირსაც დამინიშნავენ და უნდა დავრჩე იმ დრომდი, ვიდრე უსტავი დამტკიცდება და ბანკირებთან საქმეს გავათავებ. აი ჩემის აქ ყოფნის თავი და ბოლო. ეს არის“ (თსკ, ტ. X, 83 – 300).

სექტემბრის დასაწყისი – გამოდის ჟურნალ „კრებულის“ № 5— 6 (ცენზ. ნებართვა 29 აგვ.), რომელშიც ქვეყნდება „აჩრდილის“ მე – 17 თავი. ლექსი „პარიჟი“ (თხზ. სრულ კრებულში ტ. 1. სათაურით: „1871 წელი 23 მაისი“) და ილიას მიერ შეკრებილი გლეხური სიმღერები.

ჟურნალის ამავე ნომერში ქვეყნდება ნ. ნიკოლაძის (ნ. სკანდელის) ვრცელი წერილი „გლახის ნაამბობზე“.

სექტემბრის 7 – საბანკო საქმიანობის შესასწავლად მიემგზავრეაბა მოსკოვიდან პეტერბურგს, სადაც ბინავდება ქარავნის ქუჩის № 18 სახლში, ვინმე მალცევის ბინა № 7 – ში.

ბანკის წესდების დამტკიცება უსაშველოდ ჭიანურდება. ილიას ზოგჯერ უიმედობა იპყრობს, მაგრამ თავს არ ანებებს დაწყებულ საქმეს და ცდილობს ბოლომდე მიიყვანოს იგი.

„... ნუ იწუხებ და მომეცი შენის კაი დედაკაცობით იმოდენა დრო, რომ ჩემი კისრად აღებული საქმე შევასრულო პირნათლად და პატიოსნად... თუ უფულობამ შეგაწუხოს, რაც მოახერხო გაყიდე, ცხენი იქნება თუ ტარანტასი. სხვა გზა არ არის. მეც აქ ვალში ჩავვარდები, მგონია. იმიტომ რომ, რაც ფული მქონდა, ამ თვის ბოლოს სრულიად გამომელევა; იქნებ ოკტომბრის ნახევრამდინ როგორმე ვიმყოფინო. თუმცა ჩვენმა რევაზმა [ანდრონიკაშვილმა], ოცდაათი თუმანი კიდევ შემომაძლია, მაგრამ სხვადასხვა საძაგლობის გამო, რომელიც ზედ დაეტანებინა, მე ფულზედ უარი უთხარი და ლაზათიანადაც გამოგილანძღე რევაზიცა და სხვა მისი დამქაშებიცა... (იქვე, გვ. 310).

„შენ ვერ წარმოიდგენ, რა რიგად მაპრკოლებენ ჩვენი „ნაბლიუდატელნი კომიტეტი“ და იმის უხეირო მოთავენი... ყიფიანი და ყაზბეგი ხომ ჯერ. მკათათვეში ერთი, და მეორე აგვისტოში, გაიქცნენ. აქედამა და დამაგდეს მე მარტო. ამას გარდა, შური და მტრობაც გამოჩნდა „ნაბლიუდატელნი კომიტეტში“ ჩემს წინააღმდეგ. ეს ყველაფერი აქ შევიტყე, მაგრამ არავისი არ მეშინიან“ (იქვე, გვ. 314 – 315).

პეტერბურგის უნივერსიტეტში შეხვედრები აქვს პროფესორ დავით ჩუბინაშვილთან.(იქვე. გვ. 307).

... აქ პეტერბურგში მე დავდივარ. ჩვენ ძველ პროფესორთან ჩუბინოვთან.“ (იქვე. გვ. 307).

სექტემბრის 7 – ის შემდეგ(?) – პეტერბურგში ჩასვლის შემდეგ ეცნობა პეტერბურგის უნივერსიტეტის საბუნებისმეტყველო ფაკულტეტის სტუდენტ ვანო მაჩაბელს, რომელთანაც ერთად იწყებს შექსპირის „მეფე ლირის“ თარგმნას ქართულ ენაზე.

„აქაური ამბავი რა მოგწერო: მე უსაქმობის გამო ანგლიურის ენის სწავლას შევუდექი და შექსპირის ტრაგედიას კოროლ ლის ვჰსთარგმნი სხვასთან ერთად. აქედამ რომ მოვალ ანგლიური მეცოდინება იმდვეწად. რომ სუბუქს თხზულების წაკითხვა შემეძლოს“ (ი. ჭავჭავაძე. წერილი მეუღლისადმი. იქვე. X, გვ. 326).

სექტემბრის 11 ალექსანდრე ცაგარელი ილიას უძღვნის თავის წიგნს (О грамматической литературе грузинского яз. Критический очерк.СПб.,1873) წარწერით: თ. ილიკო ჭავჭავაძეს ნიშნად ხსოვნისა ავტორისაგან. სპბ. 1873. 11—IX “.

სექტემბრის ბოლო – ჟურნალ „კრებულის“ № 7 – ში ქვეყნდება, გლეხური სიმღერა ი. ჭავჭავაძისაგან შეკრებილი.

ოქტომბერი – ცალკე წიგნად გამოდის რაფიელ ერისთავისა და ილია ჭავჭავაძისაგან შეკრებილი „გლეხური სიმღერები, ლექსები და ანდაზები“ (ცენს. ნებართვა 8 სექტ.).

ოქტომბრის დასაწყისი – ჟურნალ „კრებულის“ № 8 – ში ქვეყნი დება ილ. ჭავჭავაძისაგან შეკრებილი გლეხური სიმღერა.

ოქტომბრის 1 – ილიას სადილს უმართავენ ქართველი კანვოელები.

„წარსულს ორშაბათს კანვოელებმა დამპატიჟეს, ქართული სადილი გამიკეთეს, მშვენიერის სიმღერით, თარით და ჭიანურით შემაქციეს...“ (იქვე, გვ. 313).

ოქტომბრის 15 – საპასუხო წერილს უგზავნის თავის დას ლიზას პეტერბურგიდან თბილისში. ილია დიდ მადლობას უთვლის ფულის გაგზავნისათვის.

„...შენი წიგნი და ოცი თუმანი ფული მომივიდა და სწორედ გითხრა სულის მოსწრებაზედ მომივიდა ერთიცა და მეორეც. დიდი მადლობელი ვარ, დიდი და დიდი!.. მარტო ამას ვწუხვარ, რომ შენ შეგაწუხეს და ხუთი თუმანი შენ დაგაყრევინეს. მაგრამ იმედი მაქეს, რომ მაგ ხუთს თუმანს დაგიბრუნებ. ძმებმა ანგარიში ქმნეს და მაინცა ძმურად დარჩნენო, ნათქვამია“ (თსკ, ტ. X, გვ. 66).

ოქტომბრის 23 – ბანკის წესდების დაუმტკიცებლობით შეწუხებული ილია მეუღლეს უგზავნის წერილს:

„ჩვენი ბანკის საქმე ხათაბალა გახდა ის უფალი, რომლის ხელშიაც არის ეგ საქმე, საძაგელი, უგულო და უადამიანო კაცია. თუმცა არ შეუძლიან იმდენი, რომ საქმე საბოლოოდ გააფუჭოს, მაგრამ აგვია ნებს კი და პიოდაპირ ყველაფრით გვაჩვენებს, რომ მაგისთანა საქმეო უქრთამოდ ვერ გარიგდებაო. აბა ქრთამის მიცემა როგორ შეუძლიან ჩვენს კუტრს ბანკსა!..

ამას წინათ ვიფიქრე, მოდი წავიდე შინ მეთქი, რისთვის ვიტანჯები და ვწვალობ მეთქი? მაგრამ შენმა წიგნებმა კიდევ გული მომცეს და ვჰსთქვი: ეს ხომ ჩემგან სილაჩრე იქნება, რომ გაუთავებლად საქმე. დამოჩეს; ეგ ბრძოლის ველიდამ გაქცევა იქნება და სირცხვილი მეთქი. ვინ რას მეტყვის? ხომ მიწასთან გამასწორებენ მეთქი...“ (იქვე, გვ. 317).

ნოემბერი – გოგებაშვილის „ბუნების კარში“ ქვეყნდება ლექსები: „ჩიტი“. „გაზაფხული“, „არაგვი“ (აჩრდილიდან), „მძინარე ყმაწვილს“ და ნაწყვეტი პოემა „კაკო ყაჩაღიდან“.

ნოემბრის ბოლო – დეკემბრის დასაწყისი(?) – ილია ივანე მაჩაბელთან ერთად ამთავრებს „მეფე ლირის“ პირველი მოქმედების თარგმანს და ჟურნალ „კრებულში“ გამოსაქვეყნებლად თბილისში უგზავნის პეტრე უმიკაშვილს.

დეკემბრის 6 – პეტერბურგიდან თბილისში ილია წერილს უგზავნის ნიკო ნიკოლაძეს და სთხოვს არ აღასრულოს გაცხარების დროს მეღებული გადაწყვეტილება სამშობლოდან წასვლის შესახებ.

„...წავიკითხე შენი გამოსალმება, წავიკითხე, მაგრამ წაკითხული აქამდისაც არ მჯერა. ნუთუ მართლა შენ დაჰსწერე ის... ნუთუ მართლა შეუშინდი ჭიაჭუებს და იმათს ბზუილზე გაფთხი? მე იმოდენად შენს პატივსა გცემ, რომ იმის დაჯერება არ მინდა, რასაც შენ ეგრე გაცხარებით გვაჯერებ. არ დავიჯერებ, რომ შენისთანა საიმედო კაცი მაგისთანა სულმოკლეობამ დაიბრიყვოს.“ (თსკ, ტ. X, გვ. 46).

დეკემბრის 15 – პეტერბურგიდან თბილისში წერილს უგზავნის დას ლიზას. უსაყვედურებს წიგნის მიუწერლობას. ატყობინებს თავის ამბებს.

დეკემბრის 15 – 16(?) – პეტერბურგის ქართველთა წრეში კითხულობს „მეფე ლირს“. თარგმანმა დიდი მოწონება და აღფრთოვანება გამოიწვია მსმენელთა შორის.

„იმ დღეს გიორგი შერვაშიძესთან ვიყავ, აი მთავრის შვილი რომ არის. ამას წინად თითონ მოვიდა და მთხოვა შექსპირის ტრაგედია, [მეფე] ლირი, რომელიც ქართულად ანგლიურიდამ გადავთარგმნეთ, წაგვიკითხეო. წავედი. წასაკითხად“. (თსკ, ტ. X, გვ. 332).

დეკემბრის 15 – 31 – ბანკის საქმეებისაგან თავისუფალ დროს აგრძელებს მუშაობს „მეფე ლირის“ თარგმანზე.