ნინიძე მაია

მადლის წყარო

ილია ჭავჭავაძის მრწამსი და მისი შემოქმედება

სამშობლოსადმი ტრფობა, მის აწმყოზე გოდება და მომავლისადმი სასოება ილია ჭავჭავაძის მრავალი ლირიკული ლექსის საფუძველია, მაგრამ პატრიოტული თემატიკისადმი განსაკუთრებით მკაცრი საცენზურო პირობების გამო მწერლის გრძნობები და ჭეშმარიტი მისწრაფებები ხშირად პოეტურ ნიღაბს არის ამოფარებული. მისი ყველაზე საკრალური სათქმელი ხან დედის ნანაში და ყრმის დალოცვაშია ჩაქარგული(იხ. „ნანა“ და „გ. აბხ.“), ხან ვიღაცის სიმღერაში (იხ. „ქართველ სტუდენტების სიმღერა“ და მეგანტურის სიმღერა „მეფე დიმიტრი თავდადებულში“), ხან მთებთან და მდინარესთან საუბარში (იხ. „ყვარლის მთებს“, „ალაზანს“, „მტკვრის პირას“), ხან ბუნების | სურათებში (იხ. „ჩიტი“, „გაზაფხული“, „დაკარგული ედემი“), ხან ლეგენდაში („ბაზალეთის ტბა“), ხან სიზმარში („ძმაო, სურვილით“) და ხანაც პოეტურ სატირაში („ბედნიერი ერი“, „გამოცანები“, „რა ვაკეთეთ, რას ვშვრებოდით“, „რჩევა“).

შესაძლოა ცენზურის სიმკაცრითვე იყოს გამოწვეული ისიც, რომ საუკეთესო პატრიოტული ლექსები: „დაე თუნდ მოვკვდე..“ „მესმის, მესმის...“ „მას აქეთ რაკი...“ „ჩემო კარგო ქვეყან...“ და სხვ. უსათაუროებია, ზოგიერთი ლექსის სათაურში კი მაგ. „ელეგია“, „კითხვა-პასუხი“, „ჩემი თარიარალი“, „იანიჩარი“ და სხვ. აშკარად იგრძნობა, რომ ავტორი თავს არიდებს სათაურში ლექსის შინაარსის, მისი თემის და ჩანაფიქრის აქცენტირებას.

მხატვრულ ლიტერატურას და მით უფრო პოეზიას, ყოველდღიური მეტყველებისა და დოკუმენტური ლიტერატურისაგან განასხვავებს, უპირველეს ყოვლისა, მხატვრული გამომსახველობა. ხელოვანის წარმოსახვაში რეალობა პოეტურ სახეს იღებს და ხშირად ისეთ რთულ, სიმბოლურ-ალეგორიულ ფორმებში მოგვევლინება, რომელთა აღქმა იოლი არ არის. სწორედ ასეთ შემთხვევაში იგრძნობა განსაკუთრებული საჭიროება იმისა, რომ ნაწარმოები განვიხილოთ არა სხვებისაგან მოწყვეტით, არამედ მწერლის შემოქმედების მთლიან სპექტრში.

ილია ჭავჭავაძეს აქვს სტუდენტობისდროინდელი ერთი ლექსი, რომელიც, ისევე, როგორც „ს...ს“, ავტოგრაფულ რვეულში გადახაზულია და მის მიერ დაწუნებულად ითვლება. ლექსი ასე იწყება:

„ძმაო! სურვილით,

ანთებულ გულით,

რაც ცხადად მწადდა

სიზმარი ხატდა.“

შემდეგ აღწერილია თვით სიზმარი

მესიზმრა მშობელ
ქვეყნის მთა-ბარი;
ხვევნა მსურდა მთის,
ჩემ ძველ ნაცნობის,
შთანთქმა ტკბილ ხმისა
ქართვლის სიტყვისა,
ალერსით შეპყრა
ჩვენ მზის სხივისა;
ვსჭვრეტდი ჩემს მშობელს
მთის პირში სოფელს,
ვით ჩემ დროს, ისევ
ისევე მყოფელს.
იქ ვნახე სახლი,
სადაც მე თვალი
პირველ ვახილე,
და რა ვიხილე?
ტახტზედ ჯდა ქალი,
სწვიმდა მის თვალი;
ჩემს თავსა ვკითხე,
ვინ არს მტირალი?
არის ვითომ ის?..
განა ყვავილის
ჩრდილი თვით ყვავილს
რითმე ედრების?
ვსცნობდი, არც ვსცნობდი
მტირალსა ქალსა
და გულში ვგრძნობდი
რიღაცის ალსა.
დიდხან და დიდხან
ცრემლს თვალით ღვრიდა
და ყრუთ ხანდისხან
კვნესდა, ოხვრიდა,
მერეთ გახეჩნა
ბაგე ფერკრული
და რა ახსენა? დავიწყებული
ჩემი სახელი.
მსმენმან იმ ხმისა
გავშალე ხელი, -

ის იყო!.. ისა!..
მსურდა შემეპყრა..."  და სხვ.

6. ჰაინესთან ლექსის ბოლოს სატრფო და ლირიკული გმირი ერთად არიან, მაგრამ ამ უკანასკნელს მაინც მდუღარე ცრემლი სდის. ილიასთან კი ნათქვამია: „მას ხელთ ეპყრა სხვა ტურფა ვარდი“ და „იმ ვარდს ტრფობითა ის დაჰღიმოდა“, რაც გამორიცხავს ლირიკული გმირის მონაწილეობას ამ „ახალი ბედით ტკბობაში.“

როგორც ვხედავთ, ამ ლექსებს შორის საკმაოდ დიდი განსხვავებაა. ფაქტიურად მათ საერთო მხოლოდ ის აქვთ, რომ ლირიკული გმირი ცრემლებს ღვრის და ეს ერთგვარ ლეიტმოტივად გაჰყვება სატრფოსთან დაკავშირებულ სხვადასხვა სურათებს. მხოლოდ ამ მსგავსების გამო ილიას ლექსი ნათარგმნად არ შეიძლება ჩაითვალოს. რაც შეეხება მიბაძვას, მიბაძვებად ილია ჭავჭავაძის, და არა მარტო მის შემოქმედებაში, ითვლება ის ლექსები, რომლებიც ერთგვარი გამოძახილია რომელიმე სხვა მწერლის ნაწარმოებისა, იქნება ეს ქართული თხზულება თუ უცხოური. ასე მაგალითად, ილიას ლექსი „ჩემი თარიარალი“ ავტორისავე მინიშნებით მიბაძვაა ალექსანდრე ჭავჭავაძისა ანუ პოეტური გამოძახილია მის ლექსზე „მუხამბაზი ლათაიური“, მაგრამ იგი, რა თქმა უნდა, ორიგინალურ ნაწარმოებად ითვლება. ჩვენი აზრით, შესაძლოა ასეთი მიმართება მართლაც არსებობდეს ილიას ლექსსა და ჰაინეს ხსენებულ ნაწარმოებს შორის, (მით უფრო, რომ ასეთი მიბაძვა ილიას ჰაინეს სხვა ნაწარმოებზედაც ქონდა. ლექსს „მეცა მქონია კარგი მამული.“ ხელნაწერებშიც და ერთ-ერთ პუბლიკაციაშიც აწერია „მიბაძვა ჰეინისადმი“. მეცნიერთა ვარაუდით უნდა იგულისხმებოდეს ჰაინეს მესამე ლექსი ციკლიდან „უცხოეთში“ ), მაგრამ უფრო საფიქრებელია, რომ იგი მთლიანად ილიასავე შემოქმედებითი წარმოსახვიდან იღებდეს სათავეს, რადგან ამის მსგავსი პოეტური სახეები გვხვდება ილიას სხვა, ადრინდელ ლექსებშიც, რომელთაგან ზოგი მხოლოდ ავტოგრაფის სახით არის შემორჩენილი და დაუმთავრებლად ითვლება. იხ. მაგ. ზემოთ ციტირებული ლექსი „სიზმარი“: „ტახტზედ ჯდა ქალი, სწვიმდა მის თვალი...“

ილიასა და ჰაინეს ლექსებს, ჩვენი აზრით, განასხვავებს კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი რამ – ილიას ეს ნაწარმოები მთლიანად ალეგორიული უნდა იყოს. დავაკვირდეთ ლექსის პირველ სტროფს:

„ვიხილე სატრფო:იგი ცრემლს ჰღვრიდა,
ბედს და სიყვარულს მოთქმით დასტირდა,
მის ცრემლი დამჭკნარ ვარდს დასდიოდა
და მეც შორს მისგან ცრემლი მცვიოდა!“

ეს ნაწარმოები პოეტს რუსეთში აქვს დაწერილი და თუ გავიხსენებთ, სამშობლოსთან განშორებისას წარმოთქმულ მის სიტყვებს: „მშვიდობით, ჩემნო, თვალში ცრემლით განებებთ თავსა“ და მის დაპირებას: „უცხოეთიდამ კვლავ მოგაწვდით ჩემს გულს და თვალსა“, იოლად მივხვდებით, რომ ეს ცრემლებიც, რომლებიც „შორს მისგან“ სცვიოდა, იმავ გრძნობით და დარდით უნდა იყოს გამოწვეული.

რა თქმა უნდა, თეორიულად შესაძლებელი იქნებოდა, რომ ამ „სატრფოში“ რეალურად არსებული პიროვნება, მაგალითად, როგორც წიგნის „ილია ჭავჭავაძის ცხოვრებისა და შემოქმედების მატიანე“ ავტორებს მიაჩნიათ, იგივე ... ჩაიკოვსკაია ყოფილიყო ნაგულისხმევი, მაგრამ სხვა დასკვნამდე მივყავართ ლექსის მხატვრულ სახეებზე დაკვირვებას.

ვარდის – ყვავილის სიმბოლოს ილია ხშირად იყენებს ლირიკულ ნაწარმოებებში. მაგალითად ნიკოლოზ ბარათაშვილისადმი მიძღვნილ ლექსში ვკითხულობთ:

„რაოდენ იმედთ და ნუგეშთა კოკრად ყვავილნი
ჩასჭკნენ შენს გულში განუშლელად ეგრე უდროოდ?“

იგივე მხატვრული სახეა ლექსში „ოჰ, სად არიან...“

„თვალწინ მიყრია უკეთესნი ყვავილნი მჭკნარნი,
მომიკვდა ეჭვ-ქვეშ მაცხოვარი თვით სასოება.“

და „დედა და შვილის“ ანუ „ქართვლის დედის“ პირველ რედაქციაშიც:

აი იმ დროთგან ერთი სცენა ამოღებული,
სადაც გონება ჩვენი ხშირად ერთადა ჰფრენდა,
სადაც ჭაბუკი ფანტაზია გალაღებული,
უკეთესო ყვავილთ ქართვლის გულში ლხენითა ჰკრეფდა.“

ყოვლად წარმოუდგენელია, რომ ამ სტროფთაგან რომელიმეში სიტყვა „ყვავილი“ პირდაპირი მნიშვნელობით იყოს გააზრებული. ამ მხატვრულ სახეებზე დაკვირვებიდან ჩანს, რომ ილიასთან მისი პოეტური შინაარსი იმედს უნდა უკავშირდებოდეს, მისი დაჭკნობა კი შესაბამისად იმედის დაკარგვას. ამ დასკვნიდან გამომდინარე გადავხედოთ ლექსის „ვიხილე სატრფო“ მეორე სტროფს:

„მოვიდა სხვა დღე, — განქრა მის დარდი,
მას ხელთა ეპყრა სხვა ტურფა ვარდი,
იმ ვარდს ტრფობითა ის დაჰღიმოდა —
და მე კი მაინც ცრემლი მცვიოდა“.

აშკარაა, რომ ამ ვარდს, რომლის სახე საერთოდ არ არის ჰაინესთან, აქაც ალეგორიული მნიშვნელობა აქვს. არაერთი იმედის ასეთი ახალი ყვავილი ჰქონიათ ქართველებს მრავალსაუკუნოვანი ისტორიის მანძილზე. ეგონათ ისიც, რომ რუსეთთან სამეგობრო ტრაქტატის დადება და მჭიდრო ურთიერთობა ააყვავებდა სპარსეთ-ოსმალებთან ურიცხვი თავდაცვითი ბრძოლებით დასუსტებულ ქვეყანას, მაგრამ, როგორც ილია ჭავჭავაძის ცხოვრებიდან და შემოქმედებიდან ჩანს, იგი ამის შესახებ განსხვავებული შეხედულებისა იყო. ლექსში „რა ვაკეთეთ, რას ვშვრებოდით..“ ილია ამ ისტორიულ ფაქტს ასეთ სატირულ ფერებში აღწერს:

 „..უცხო ხალხმა ხელთა გვიგდო,
ქართვლის ბედი ბურთსავითა

სათამაშოდ წინ გაიგდო...

„საშველად ნოწვეულმა

 წაგვიჭირა თოკი ყელში..“

არასაიმედო აღმოჩნდა პოეტის აზრით იმედის ის ახალი ყვავილი — ის „სხვა ტურფა ვარდი“, რომელსაც „ტრფობით დაჰღიმოდა“ ქართველთა დიდი ნაწილი. ამდენად ალეგორიულ პლანში ლექსის პოეტური სემანტიკა სავსებით ჩამოყალიბებულ სახეს ღებულობს. პოეტი წერს მის საყვარელ სამშობლოზე, რომ იგი დასტიროდა მამულიშვილთა უსიყვარულობას და თავის ბედს, დამჭკნარი ჰქონდა იმედის ვარდი; მის ცრემლებს უერთდებოდა ლექსის ლირიკული გმირის ცრემლებიც. შემდეგ თითქოს ქვეყანამ დარდი გადაიყარა და ახალი იმედი გამოუჩნდა. ის ტრფობით და ღიმილით შეჰყურებდა ამ იმედს, მაგრამ ლირიკულ გმირს, როგორც ჩანს, ამისი არ სჯეროდა და ამიტომაც მაინც ცრემლს ჰღვრიდა.

როგორც ვხედავთ, არ არის საჭირო აქ ვინმე კონკრეტული ასულის ვინაობის ძიება. ლექსი ეძღვნება მას, ვისაც „მარად ეტრფოდა“ მისი ავტორი და ეს ცრემლებიც იმავე მიზეზით არის დაღვრილი, რა მიზეზითაც პოემა „აჩრდილის“ წერისას იღვრებოდა. მისი პირველი ვარიანტის ეპილოგში ვკითხულობთ:

„აჰა, გათავდა!.. ქართველნო, მიცნობთ.
ამ ლექსში მწუხარს და მტირალს ქართველს!
შორით, რუსეთით ძმა ძმებს მოგითხრობთ
მას, რაც არ უშრობს ნამდვილ შვილსა ცრემლს.
ჩვენი მშობელი, ტკბილი მამული და
ცხადათ წინ მედგა ბედით მოკლული...“

ამრიგად, ჩვენი აზრით, ლექსი „ვიხილე სატრფო“ მთლიანად ალეგორიული ხასიათისაა, სატრფოს სახეში მამულია ნაგულისხმევი და ამ მხრივაც იგი არ შეიძლება ჩაითვალოს ჰაინეს ლექსის თარგმანად ან შემოქმედებითი ჩანაფიქრით მის მსგავს ნაწარმოებად. _ იმის გამო, რომ არსებობს მწერლის ამგვრი ლექსები, გვაქვს მხატვრული სახეების და ღრმა ალეგორიების შექმნის ასეთი პრეცედენტები, ალბათ აღარ შეიძლება, რომ ყოველ ნაწარმოებში, სადაც სიყვარული, ტრფიალება , ქალია ნახსენები, აუცილებლად ვინმე, კონკრეტული, რეალურად არსებულ ადამიანის სახე ვეძიოთ.

რუსი ქალიშვილის ჩაიკოვსკაიას გაცნობამდე და საერთოდ ჯერ კი რუსეთში" გამგზავრებამდე დაწერილ ლექსში „ყვარლის მთებს“ უკვე XII პოეტის მოზღვავებული, უსაზღვრო გრძნობაც სამშობლოსადმი, ცრემ ნაკადულიც და უპასუხოდ დარჩენილი ტრფობის უნუგეშობაც. ილია მიმართავს მშობლიურ მთებს:

„თქვენ შეგჩიოდით, შეგტიროდით, თუმც კი იმ ჩემს ცრემლს,
როგორცა ეხლა, ისე მაშინ არ სცემდით ნუგეშს...“

უიმედო ტრფობით არის აღსავსე 1859 წლის 19 თებერვალს დაწერილი ლექსიც „ვაი მას ვისაც..“

 „ვაი მას – ვისაც ვაძლევდი მსხვერპლად
ჩემს თავს, სიცოცხლეს, გრძნობას, სურვილსა,
ის აღარ ჰყვავის ამა ბნელ ქვეყნად,
ეხლა ის არის მცხოვრები ცისა!

გამიქრა ბედის ჩემის ვარსკვლავი,

კვლავ დამიობლდა ობოლი თავი,

წამერთო ყველა და ნუგეშად დღეს
მარტოღა ცრემლნი მე დამშთენიეს.

წერს პოეტი. ლექსის პესიმიზმი არ უნდა იყოს გამოწვეული პირადული ამბებით, რასაც მოწმობს მისი შექმნის წინა დღეს პოეტის მიერ მისი დისადმი მიწერილი ბარათი, რომელიც ზემოთაც ვახსენეთ და რომელშიც იგი ერთი ქალიშვილის და მისი მშობლების შესახებ წერს. ბარათის მიხედვით ილიას პირადი ცხოვრება კარგად მიედინება. იმ ქალთანაც, რომელიც წერილშია ნახსენები და რომელსაც მკვლევარები მის სატრფოდ მიიჩნევენ, კარგი ურთიერთობა უნდა ჰქონდეს. როგორც ჩანს ვაებისა და ტანჯვის მიზეზი აქაც არა პირადული, არამედ საზოგადო სატკივარია, ქვეყნის ბედთან დაკავშირებული.

უპასუხოდ დარჩენილი სიყვარულის ტანჯვით არის განმსჭვალული „ს“-სადმი მიძღვნილი პირველი ლექსიც, რომლის ადრეული ვარიანტი ასე იკითხება:

„მაშინ დავსტკბები სრულ სამოთხითა,
რომ სულ შენ ცისფერს შევყურებდე თვალს!..
ვცხოვრობდე მხოლოდ მის გამოთქმითა,
ჩემ გულზედ ვგრძნობდე შენს მშვენიერს თავს,
ვსნთქავდე შენს სუნთქვას მთელისა გრძნობით...
მაშინ, ოხ მაშინ კი დავლოცავ ცას,
მაშინ აღვივსებ გულს წმინდა ლოცვით.“

რა თქმა უნდა, მხოლოდ ამ ტექსტზე დაყრდნობით, ავტორისეული სტილის, მხატვრული სახეებისა და მრავალი სხვა, თუნდაც ფსიქოლოგიური ფაქტორის გაუთვალისწინებლად, იგი ერთი წაკითხვით მართლაც შეიძლება მოგვეჩვენოს რეალურად არსებული ქალიშვილისადმი მიძღვნილ ნაწარმოებად, მაგრამ, როგორც აღვნიშნეთ, ჩვენი მიზანია, შევამოწმოთ ეს ვერსია და ვნახოთ, ხომ არა გვაქვს უფრო მეტი რეალური საფუძველი ამ ლექსის სხვაგვარად გააზრებისათვის. დავაკვირდეთ ცალკეულ ფრაზებს და გამონათქვამებს: „მაშინ ავსტკბები სრულ სამოთხითა“, წერს პოეტი. ამქვეყნიურ მიწიერ რეალობათაგან ილიას ნაწარმოებებში სამოთხესთან არის ხოლმე შედარებული მისი სამშობლო. იხ. მაგ. პოემა „აჩრდილი“:

„ვიშ ეს ქვეყანა ხმელეთის თვალი
დიდი სამოთხის კუთხე პატარა...“

ლექსში „კითხვა-პასუხი“ მწერალი სამშობლოს ათქმევინებს:

„მე სამოთხე ვარ და თქვენ კი, თქვენ კი!..
ვაი, ძე ჩემი ბედკრულ-უძლური!..“

ერთგან სამშობლო დაკარგულ ედემთან არის შედარებული, იხ.,,დაკარგული ედემი“:

„ვის უნახავს ის ედემი შლილი...
ვის უნახავს ის სამშობლო ჩემი?“

რისი თქმა შეიძლება უნდოდეს უცხო ქვეყანაში და უცხო ხალხში მცხოვრებ პოეტს სიტყვებით:

„მაშინ დავსტკბები სრულ სამოთხითა,
რომ სულ შენ ცისფერს შევყურებდე თვალს...“,

იმავე 1858 წელს დაწერილ ერთ ლექსში – „უცხოეთში“ პოეტის ნოსტალგია მწვავედ არის გამოხატული მშობლიური ცის მონატრების სახით:

„ და მხოლოდ ჩემი ურვით მოკლული
შემომტირის მე მწუხარედ გული...
მისთვის ხომ არა, რომ ვსჭვრეტ სხვა ზეცას,
სხვათა უფერულთ ვარსკვლავთა დენას?
თუ მოაგონდა, რომ ერთხელ მეცა
ეგრეთ დამცქერდა სამშობლოს ზეცა,
ზეცა სულ სხვა ფრად გაბრწყინებული
და სულ სხვა რიგად დამშვენებული.“

ამ პერიოდის ლექსების სტილზე, მათ მხატვრულ სახეებზე დაკვირვებიდან გამომდინარე სავსებით შესაძლებელია, რომ „ცისფერ თვალში“, რომლის მუდმივ ცქერასაც ნატრულობს პოეტი, სამშობლოს ზეცა იგულისხმებოდეს. ეს ერთგვარად ჩანს კიდევაც ბოლო ტაეპის ემოციურ ამოძახილში:

 „მაშინ, ოხ მაშინ კი დავლოცავ ცას,

მაშინ აღვივსებ გულს წმინდა ლოცვით.“.

ფრაზაში – „ჩემ გულზედ ვგრძნობდე შენს მშვენიერს თავს..“ გამოხატულის მსგავსი ალეგორიის შესახებ უკვე გვქონდა საუბარი ლექსის „სიზმარი“ განხილვის დროს, იხ. „მსურდა შემეპყრა, გულსა მიმეპყრა...“ მსგავსი ალეგორიაა „მგზავრის წერილებშიც“: „იქნება (ჩემმა ქვეყანამ) მიმიღოს კიდეც და, როგორც თავისი შვილი, გულზედაც მიმიკრას და ხარბად დამიგდოს ყური, მაგრამ შევიძლებ კი, რომ მას ღვიძლი სიტყვა ვუთხრა და იმ სიტყვით გულისტკივილი მოვურჩინო, დავრდომილი აღვადგინო, უნუგეშოს ნუგეში მოვფინო, მტირალს ცრემლი მოვწმინდო..“

ახლა ვნახოთ, რამდენად შესაძლებელია, რომ სამშობლოსადმი მიძღვნილ ლექსში იყოს ისეთი გამონათქვამები, როგორებიც გვხვდება ამ ნაწარმოების მეორე ვარიანტში: „როს ვით მე გეტრფი, შენცა მეტრფოდე..“ თუკი ლირიკულ ნაწარმოებში შეიძლება, რომ ქვეყანა ცრემლს ჰღვრიდეს, კვნესოდეს, მშველელს ეძახდეს, ცხადია, რომ მას შეიძლება გააჩნდეს გრძნობა და აქედან გამომდინარე, სხვისი გრძნობის გაზიარების უნარიც, რადგან ქვეყანა სხვა რა არის, თუ არა – ხალხი, მისი თანამემამულეები. ამას მოწმობს ლექსის ერთი ტაეპის ვარიანტული წაკითხვაც: „მაშინ... მაშინ კი მე ვირწმენ კაცსა...“ აქ რომ ერთი კონკრეტული ქალისადმი ტრფობა იყოს გამოხატული, მაშინ ეს ფრაზა შეუსაბამო იქნებოდა.

სიტყვებში: „როს ვით მე გეტრფი, შენცა მეტრფოდე“, განსხვავებული მხატვრული გამომსახველობით იგივე აზრი უნდა იყოს გამოთქმული, რაც ლექსში „დაე თუნდ მოვკვდე..“სადაც პოეტი ამბობს, სიკვდილის არ მეშინია, ოღონდ „ქართველმა, ჩემგან შეყვარებულმა“ ნახოს ჩემი ნაკვალევი, რასაც ვთავაზობ მოიხმაროს და სამარეში მაინც ჩამომძახოს, რომ ამაოდ არ მიზრუნია მასზეო. ვფიქრობთ, რომ თანამემამულეთა ამგვარ დამოკიდებულებაში, მათ მიერ მისი შემოქმედების სწორ აღქმაში ხედავდა ილია სატრფოს თანაგრძნობას მის სიყვარულზე. ეს აზრი მით უფრო დამაჯერებლად გვეჩვენება იმით, რომ ამ ლექსების დაწერის თარიღებს სულ რაღაც ერთი თვე აშორებს ერთმანეთისაგან.

რამდენად შესაძლებელია, რომ სიტყვებში: „ქალწულების კრთომით, მორცხვობით მე შენს სიყვარულს მეუბნებოდე“ სამშობლო იგულისხმებოდეს? ქალწული საერთოდ სახეა უბიწოებისა და სიწმინდისა და სავსებით შესაძლებელია, რომ იგი რაიმე წმინდას, თუნდაც ცოდვებისაგან განწმენდილ ერს განასახიერებდეს. ასეა მაგალითად ვახტანგ ორბელიანის ნაწარმოებში „იმედი“. ლირიკულ გმირს თითქოს ვერ გაურკვევია, ვინ მოეჩვენა მშვენიერი ქალწულის სახით და ეკითხება:

„ხარ ანგელოზი სამოთხითგან გადმოფრენილი...
ან ხარ სატანა...
ან ხარ ასული ამ ქვეყნისა, ვით სხვა ასული,
მაგ ლამაზ მკერდქვეშ, როგორც სხვათა, შენც გიძგერს გული...“

ვახტანგ ორბელიანის ამ ლექსის გახსენება განსაკუთრებით საინტერესოა იმდენად, რამდენადაც ჩვენთვის ცნობილია” ილიას აზრი მის შესახებ და ლექსის ალეგორიულ სახეთა მისეული ხედვა. პოეტი აღნიშნავს, რომ ეს ტურფა ასული ლექსში იმედს განასახიერებს – იმედს, რომელიც ტექსტის შინაარსიდან გამომდინარე ქვეყნის ბედნიერ მომავალს უკავშირდება. საერთოდ ვახტანგ ორბელიანის შემოქმედებაში ძალიან ხშირია სამშობლო ქვეყნის ტურფა ასულთან, სატრფოსთან ასოცირება. ამის შესახებ ქვემოთაც გვექნება საუბარი.

იმ ასულზე, რომელიც ორბელიანის ლექსში იმედს განასახიერებს, ვკითხულობთ: „გრძნობითა სახე უბრწყინავდა, უძგერდა გული...“ და თუკი ქვეყნის იმედის ალეგორიული სახის შესახებ ამის თქმა შეიძლება, რა თქმა უნდა, ისიც არ არის გასაკვირი, რომ ასევე ალეგორიულ ლექსში ილია ჭავჭავაძესთან ქალწულს, რომელიც იმავე სამშობლოს განასახიერებს, ქალწულებრივი კრთომა და მორცხვობა ეტყობოდეს. პოეზია, როგორც ილია ჭავჭავაძე იტყოდა მრავალმნიშვნელოვნად – პოეზიაა და მას გამომსახველობის ნატურალისტური სიზუსტე არ უნდა მოვთხოვოთ. ქალწულ იმედს შეუძლია დაამშვიდოს ამ პოეტური წარმოსახვის ავტორი – ვახტანგ ორბელიანი. ქვეყნის ბედნიერი მომავლის წინასწარმეტყველებით და ასევე ქალწულის სახეში განხორციელებულ სამშობლოს პოეტურ ხატსაც შეუძლია ამ მხატვრული სახის ავტორს – ილია ჭავჭავაძეს სიყვარულზე სიყვარულით უპასუხოს, რაც არ უნდა გვაკვირვებდეს. ეს ხომ პოეზიაა...

„მე დაგყურებდე ტრფიალებითა...“ ვკითხულობთ ლექსი „ს.ს“ მეორე ვარიანტში და არ შეიძლება არ მოგვაგონდეს 1858 წლის მიწურულშივე დაწერილი პოემა „აჩრდილის“ პირველი რედაქციის კიდევ უფრო ხატოვანი შედარება:

„სულ საქართველო მოჩანდა შორს...
და ის მოხუცი, როგორც სატრფოსა,
თვალითა სჭამდა, თრთოლით უმზერდა,
და უფრო, უფრო გული უძგერდა.

საქართველოცა თვის უხვ სიმდიდრით,
თვის მინდვრებითა გარდიშლებოდა
და მას ტრფიალსა ზღვანი ორივ მხრით
როგორც საყვარელს გარდახვევოდა.“

ერთი წუთით წარმოვიდგინოთ, კონტექსტიდან მოწყვეტილ ამ სტროფებში საქართველო რომ არ ყოფილიყო ნახსენები და ქარაგმა გვქონოდა. ალბათ მისი პოეტური სემანტიკა და დედააზრი ბევრად უფრო ძნელი ამოსაცნობი იქნებოდა.

როგორც ვხედავთ, ქარაგმიანი სათაურის მქონე ლექსში წარმოდგენილის მსგავსი მხატვრული ასოციაციები პოეტის იმ პერიოდის ნაწარმოებებში უჩვეულო არ არის. სამშობლოს ხატი და სატრფოს სახე ერთი და იგივეა, მართალია, აჩრდილი პოემაა, მაგრამ საყოველთაოდ აღიარებულია, რომ იგი ლირიკული პოემაა. ნაწარმოების შესავალშიც და ეპილოგშიც პოეტი რამდენჯერმე გვიმეორებს: „ჩემს გულის წვასა“, „ჩემს ტანჯვასა და ჩემს ფიქრს“ მოგითხრობთ ეს პოემაო. ამდენად, უნდა ვივარაუდოთ, რომ ზემოთ განხილული ციტატაც სწორედ მისი თვალებით დანახულ საქართველოს აღწერს.

„მწყუროდეს, მაგრამ კრძალულებითა მე შენთვის კოცნაც ვერ გამებედოს.“ ამბობს პოეტი იმავე ლექსში და რომ მსგავსი რამის თქმა არა მარტო პირდაპირი, არამედ ალეგორიული მნიშვნელობითაც შეიძლება, ამას მოწმობს „აჩრდილის“ იმავე ვარიანტის კიდევ ერთი სტროფი, სადაც ყაზბეგის მთის შესახებ ნათქვამია: კი

„იმ მორჭმულს მოხუცს თვით მთიებთ კრება
თითქოო კრძალვით ეალერსება“

როგორც ვხედავთ, მხატვრულ სახეთა ღრმა ალეგორიულობა ილია ჭავჭავაძის პოეზიაში ჩვეულებრივი მოვლენაა და თუ „მთიებთ კრება“ კრძალვით ეალერსება მთას, პოეტური წარმოსახვისათვის არც ის უნდა იყოს გასაკვირი, რომ მწერალს სატრფოს სახეში წარმოჩენილი ქვეყნისათვის კრძალვით კოცნა ვერ გაებედოს.