— კარგად ლაპარაკობს, კარგი ორატორია, — იტყოდა ხოლმე ილია — მაგრამ ნამეტანი გარდამეტებული კილო აქვს. მე სხვასაც ვფიქრობ: ალადინი უმეტეს ნაწილად გულწრფელი, არ არის.

ვინც პირველ სათათბიროს ცხოვრებას და კერძოდ ალადინის მოღვაწეობას თვალს ადევნებდა ბოლომდის — ილიას სიტყვებს განმეორებს და ადვილად მიხვდება — თუ რა სერიოზულ ყურადღებას აქცევდა ის სათათბიროს.

სათათბიროში ერთ ისტორიულ კრებაზე ნაბოკოვმა მთავრობის წინააღმდეგ სასტიკი სიტყვა წარმოსთქვა. იმ მთავრობის წინააღმდეგ, რომელსაც მაშინ მოუფერებლად ეუბნებოდენ: „როდისღა მოგვშორდებით!“ ყველა მინისტრები დარბაზში ბრძანდებოდნენ და ისმენდნენ მსუსხავ მსჯავრს. მე ჟურნალისტების ლოჟაში ვიჯექი. სახელმწიფოს საბჭოს წევრთა ლოჟა ჩვენ გვერდით იყო. აქ იყო ილიაც. ნაბაკოვის სიტJცის შემდეგ წამოდგა, ჩამოუარა ჩვენს ლოჟას და ნელის ფეხის ნაბიჯით გასწია კულუარებისკენ. მაშინდელი მისი სახის გამომეტყველება არასდროს არ დამავიწყდება. აქ იხატებოდა უსაზღვრო კმაყოფილება, სიამოვნება, ნეტარება, მტრის დამარცხებაზე აშენებული. ილიას სული და გული ღელავდა, მთელს სახეს ალმური მოდებოდა, ზღვა — თვალნი ბრწყინავდნენ.

— მშვენიერი სიტყვა წარმოსთქვა... ნეტავ რა გუნებაზე არიან მინისტრები? ძლიერი მათრახია, ურყევ საფუძველზე აშენებული. ღირს შესანიშნავი აქ ის არის, რომ ნაბოკოვი მინისტრის შვილია. იცის მინისტრების სუსტი მხარე... ამბობდა ენერგია აღძრული და აღელვებული ილია.

ესეთი სცენის მოწმე ხშირად ვიყავი.

როგორც ხედავთ ილიას ოპოზიციის სიტყვიერი გამარჯვებაც გულს უხარებდა ამას არავის არ უმალავდა და ხმა მაღლა გაიძახოდა.

სათათბირო ერთ თვეზე მეტი მუშაობდა. დაგვიანებულ არჩევნების წყალობით ჩვენი დეპუტატები არ ჩამოდიოდნენ. ჭავჭავაძე თითქმის ყოველ დღე იგონებდა პირველ დეპუტატებს. მას აინტერესებდა იმათი მომავალი საპარლამენტო ტაქტიკა, მომავალი შრომა და პირველი შთაბეჭდილება სათათბიროში.

სანამ ჩვენ დეპუტატების ჩამოსვლას შევეხებოდე, მოვიგონებ ერთს საყურადღებო ფაქტს.

იმ დღეს, როდესაც ილია პირველად ესტუმრა სახელმწიფო სათათბიროს, მე იქ არ ვყოფილვარ. მასთან ერთად • სათათბიროში წავიდა ცნობილი ქართველი მწერალი და მოღვაწე ა. ყ.

— როგორ მოეწონა ილიას სათათბირო? — დავეკათხე. საღამოს ბ. ყ.

— დღეს საინტერესო კრება იყო, ბევრმა კარგმა ორატორმა ილაპარაკეს, — ჩვენი მგოსანი კმაყოფილი დარჩა.

— თვითონ სასახლე მოეწონა?

ბ. ყ. გაკვირვებით შემომხედა და მხოლოდ ცოტა ხნის შემდეგ მომცა პასუხი, რომელშიაც მთლად გამოიხატებოდა უსაზღვრო სიყვარული და პატივისცემა ილიასადმი:

— რას ლაპარაკობ!!... ასეთი კითხვით როგორ შევა წუხებ მოხუცს...

ა. ყ. პასუხმა დამაფიქრა. ჭავჭავაძეს საქართველოში ორჯერ თუ სამჯერ შევხვედრივარ საზოგადოებაში. ბ. ყ.-კი თითქმის ყოველ საქმეში ილიასთან იყო. მე ვიფიქრე: ალი ად ილიას ჯერ კიდევ ვერ ვიცნობ და მასთან სიფრთხილეა აჭირო. სულ სხვა ტიპი წამომიდგა თვალწინ.,

მესამე დღე სათათბიროს კულუარებში გამოჩნდა ილია. იმის ჩვეულებრივი ტანსაცმელი იყო შავი სერტუკი, ნაცრის ფერი ზოლებიანი შარვალი, შავი ჟილეტი და გადმოკეცილი კრახმალიანი თეთრი საყელო. ეს გარეგანი ნიშნობლიობა ვიცოდი, ასე რომ ილიას სახეც რო არ დამენახა შორე მანძილიდან ისედაც ვიცნობდი.

— მგონი ადრე მოველი? — მხიარულად დამეკითხა ილია.

— კრება ნახევარ საათის შემდეგ დაიწყება, — ვუპა– უნე მე. ა რ

— შენობა მინდა დავათვალიერო, თუ დრო გაქვთ დამატარეთ, გეთაყვა. დარბაზი და კულუარები მომწიგნს, მაგრამ ეს ხომ მთელი შენობა არ არის. სტეიგეგ0

ილიამ ხელი გამომდო (ეს ჩვეულებად ჰქონდა) და შევუდექით სასახლის დათვალიერებას. არც ერთი კუთხე არ დაგვიტოვებია, ყველაფერი ვნახეთ. მთელი დრო სასახლის არნიტექტურაზე და მოწყობილობაზე მელაპარაკა. ამის შემდეგ დიდად პატივცემულ : ა. ყ. სიტყვები „ასეთ კითხვით როგორ შევაწუნებ მოხუცს“ — არ მაშინებდა. ილიასთან ყველაფერზე შეიძლებოდა ბაასი. აგრე გაეცნო საყვარელი მოხუცი სათათბიროს შენობის ყოველ კუთხეს.

— ეხლა, ყველაფერი შევისწავლე... რას იფიქრებდა პოტიომკინი — თუ მის სასახლეში პარლამენტი მოთავსდებოდა! ცხოვრება მირბის, ცვალებადობს... ასეთი სიტყვებით დაასრულა ილიამ სასახლეში სეირნობა.

ჩვენი წარმომადგენლებიც ჩამოვიდნენ: ნოე ჟორდანია, ისიდორე რამიშვილი, ივანე გომართელი, იოსებ ბარათაშვილი, ჯაფარიძე, წერეთელი. ჩამოვიდნენ თუ არა იმ დღესვე სათათბიროს კრებას დაესწრნენ. ილიაც მოვიდა. განა შეეძლო მას ამ დღეს არ მოსვლა! მოსვლისთანავე დამეკითხა — ილაპარაკებენ თუ არა ჩვენებიო. მაგრამ ამის პასუხს თვით დეპუტატებიც ვერ იძლეოდნენ. დეპუტატებზე აქ გაკვრით ვამბობ, რადგან ამათზე სულ სხვა დროს და სხვა შრომაში ექნება ლაპარაკი. მე ჯერ ვიგონებ იმას, რაც ილიას ენება.

გია ნოო სიმპოზიუთიტ

ჭავჭავაძემ კრების დაწყებამდის სთქვა:

— ისიდორე რამიშვილი და ნოე ჟორდანია ნიჭიერი კაცები არიან. ისიდორეს სიტყვა მომისმენია. კარგად ლაპარაკობს, ქართული ენაც კარგად იცის. დანარჩენებზე რა მოგახსენოთ გარდა ი. ბარათაშვილისა, რომელიც კარგ ორატორად ითვლება.

ორიოდე საათის შემდეგ ისიდორე რამიშვილი უკვე სათათბიროს ტრიბუნაზე იდგა. წარმოსთქვა გრძელი სიტყვა, მაგრამ ეს ექსპრომტი იყო. იგი ლაპარაკობდა თავის პარტიის (სოც.-დემოკრ.) სახელით ხშირად იგონებდა „Великiй руский народ“?!-ს. რამიშვილის სიტყვა მეტად მკაცრი იყო, ილია ის. რამიშვილის მთელს სიტყვას დიდის ყურადღებით ისმენდა, ხშირად სახის გამომეტყველება ეცვლებოდა.

მე ვჩქარობდი გამეგო ილიას აზრი. გამოვიდა თუ არა ის დარბაზიდან და დამინახა თვითონვე დაიწყო:

— ქართულად სულ სხვა შთაბეჭდილებას ახდენს რამის შვილის სიტყვა. ასეთ გამოთქმას არ არიან მიჩვეულნი რუსები. ჩემმა ამხანაგებმა პირველ ხუთ წუთის განმავლობაში ვერა გაიგეს რა. ეს კიდევ არაფერია: რამიშვილი შეეჩვევა საპარლამენტო ორატორობას, მსმენელნი ისიდორეს თავისე" ბურ კილო-გამოთქმას. სიტყვა აზრიანი იყო, მაგრამ დალო ცვილმა რა დაიჟინა ეს „Великiй руский народ“?! თითქმის მთელი სათათბირო რუსების ინტერესებზე ლაპარაკობს, რა ღა მაგის თავ-გამოდება ესაჭიროება რუსის ხალხს? მე არ მე გონა თუ ერთ სიტყვით არ მოიგონებდა ჩვენს ქვეყანას, ჩვენს ხალხს. დაიჟინა „Великiй руский народ“… არა მგონი ბოლომდის გასტანოს ასეთმა ძახილმა....

რამდენად მართალი იყო უკანასკნელი აზრი სხვა დროს გავიგებთ.

დიდხანს დასეირნობდა ილია სათათბიროს კულუარებში, ძალა უნებურად ისმენდა დეპუტატთა აზოს რამიშვილზე. ისმენდა, მაგრამ მისი სული და გული ამ დროს სულ სხვაგან იყო. წარბშეკრული, მოღუშილი სახე სავსებით ხაი ტავდა მგოსნის ღრმა ფიქრს...

— შორს წავედი, — ცოტა სიჩუმის შემდეგ დინჯად ჩაილაპარაკა ილიამ, აზრთა ასოციაცია ასეთია. რამიშვილის სიტყვამ ჩვენში გადამაფრინა... ბარათაშვილიც იტყვის რასმე უეჭველია?

ილია ისევ დარბაზს დაუბრუნდა. მოლოდინი გაუმართლდა; ი. ბარათაშვილი ცქვიტად ავიდა ტრიბუნაზე და ლამაზ გარკვეული ხმით ქართველი ერის სახელით მიესალმა მთელს სათათბიროს. ილია მთლად გადასხვაფერდა. შუბლი საამოდ გაეშალა, სახე იღიმებოდა და კმაყოფილად უცქერდა ხალხის წარმომადგენელთა კრებულს. ეს იყო ქართველ მგოსნის, ქართველთა დაღლილ მოღვაწის კმაყოფილება.

ქართველ დეპუტატთა ჩამოსვლამ ჭავჭავაძე სათათბიროს უფრო დაახლოვა. ავადმყოფობა თუ შეუშლიდა ხელს, თორე არც ერთ კრებას არ გამოტოვებდა. არც სიშორე აშინებდა, სათათბიროდან ილია დაშორებით იდგა. მისი ბინა იყო სერვე როჟდესტვენსკის ქუჩაზე. ჩვეულებრივ სათათბიროს კრებები თავდებოდა 6 ან 6 6 ½ საათზე. ხანდისხან დღეც და ღამეც 8—12 1/2 ს. მოხდებოდა კრება. დასუსტებული ილია დაღლილობას არ უშინდებოდა და ღამის კრებასაც ესწრებოდა. სათათბიროს ასეთი მოყვარული სახელმწიფო საბჭოს წევრთა შორის რამდენიმე კაცი იყო. მახსოვს ისეთი კრებები, როდესაც საბჭოს წევრთა ვრცელ ლოჟაში მარტოკა ილია იჯდა.

ივნისის შუა რიცხვები იყო, როდესაც მთელს პეტერბურგს მოედო ხმა, „სათათბიროს მალე დახურავენო“. ილიამ სახელმწიფო საბჭოს წევრთა შორის გაიგო დანამდვილებით მთავრობის აზრი და გადაწყვეტილება. სათათბიროს მომავალი დახურვა მოხუცს მეტად აღონებდა. ის კარგად გრძნობდა რა მოჰყვებოდა ასეთ სახელმწიფო აქტს. ის ნათლად ითვალისწინებდა საზოგადოდ მთელი სახელმწიფოს შავ დღეს და კერძოდ ჩვენი ქვეყნის ვაებას, იმ ვაებას, რომელსაც დღესაც ვერ ავშორებივართ.