დიდი ქართველი პოეტები

აკაკი წერეთელი

1884 წელს, როცა პირველად ვეწვიე საქართველოს, ბათუმიდან თბილისამდე ვაგონის ფანჯრიდან მთელი დღე გავყურებდი შორეულსა და თან სულისათვის მახლობელ არემარეს. მანამდე ბევრი რამ წამეკითხა საქართველოს შესახებ. ახლა კი მწყუროდა საკუთარი თვალით მეხილა იგი. გაზაფხული იყო და ბუნება მთელი თავისი მშვენიერებით წარმომიდგა. მაგრამ ბუნება იმდენად არ იტაცებდა ჩემს გონებას, რამდენადაც ადამიანები, რკინიგზის სადგურებზე რომ ვხედავდი. თვალს იზიდავდა აგრეთვე შენობები და ეკლესიები, სოფლები, მინდვრები და ბაღები, ურმები, საქონელი და ათასი სხვა რამ. ერთი სიტყვით, ახლო მსურდა გავცნობოდი საქართველოს. და მართლაც, თბილისში ჩამოსვლისას უკვე მქონდა საერთო წარმოდგენა საქართველოს ცხოვრების გარეგნულ მხარეზე. თვალის ერთი გადავლებითაც აშკარა შეიქნა ჩემთვის განსხვავება იმერეთსა და ქართლს შორის.
ჩამოსვლის მეორე დღესვე ილია ჭავჭავაძესთან გავიცანი აკაკი წერეთელი და რაფიელ ერისთავი. ეს სამი მგოსანი ერთმანეთს არც გარეგნობით, არც სხვა რამით არ ჰგვანდნენ. არც თუ ისე მაღალი, მაგრამ მკვრივი აგებულების ილია შესახედავად მეტად მშვიდი იყო მაშინაც, როცა სული და გული ეწოდა. აკაკი სხარტი იყო, როგორც ნამდვილი იმერელი. ისიც მაგარი აგებულებისა იყო, მაგრამ შედარებით სუსტი ნებისყოფის, მისი ლაპარაკი ილიაზე უფრო სწრაფად მოს ჩქეფდა...

მესამე მგოსანი, რაფიელ ერისთავი, უფრო მძიმე მეჩვენა: დინჯად, აუჩქარებლად ლაპარაკობდა.

ჩვენი გაცნობის პირველივე დღეს მივხვდი, რომ ეს ორი მწერალი ილია და აკაკი საქართველოს მთელ მაშინდელ გონებრივ ცხოვრებას განასახიერებდა.

იმ მწერლებზე, რომლებიც თავიანთი სამშობლოს ბეჭედს ატარებენ, გერმანელები იტყვიან ხოლმე: თავისი მიწის სუნი დაჰკრავსო. აკაკის ხომ მთელი თავისი სიცოცხლის მანძილზე თან სდევდა იმერეთისა და იმერული მიწის სურნელება.

გლეხის ოჯახში ძიძასთან გატარებულმა ბავშვობამ ღრმა კვალი დააჩნია მას. ძლიერი შთაბეჭდილების ყმაწვილს, რომლის გონება ნაადრევ ბავშვობიდანვე ცხოვლად აღიქვამ. და ყოველივეს, არაფერი რჩებოდა შეუმჩნეველი. მისი მშობლების ოჯახში ძველი ქართული ტრადიციების ნამდვილი სული ტრიალებდა. აკაკი ყოველდღე ხედავდა სურათებს, რომლებიც მისი სახლის გარეთ უკვე აღგვილიყო. მისი მშობ ლები დაიბადნენ და აღიზარდნენ მე-19 საუკუნის დამდეგს, როცა ჯერ კიდევ არ გამქრალიყო წინა საუკუნის კვალი; ამ სახლში ყველაფერი ქართული სულით სუნთქავდა. აკაკიც თუმცა ამ სულთან იყო მიჯაჭვული, გონებით უარყოფდა: მასში იგი თავისი სამშობლოს მომავლის შემფერხებელს ხედავდა.

ფეოდალად შობილმა ახალგაზრდობიდანვე მოიშორა თავადური შეხედულებები, გლეხებს იცავდა მემამულეთა უსამართლობისაგან, მაგრამ გრძნობებითა და ჩვეულებებით მთლიანად ვერ გათავისუფლებულიყო თავისი ოჯახის პირველი გავლენისაგან.

როგორც ილია ჭავჭავაძე, ისევე აკაკი, თავის დროზე მოწინავენი იყვნენ და ეხებოდნენ ისეთ საკითხებს, რომლებიც მათი ახალგაზრდობის დროს ქართველთა გონებაში ჯერ კიდევ არ იყო სავსებით მომწიფებული. ლიტერატურულ ასპარეზზე გამოსვლის პირველი დღიდანვე აკაკი ამათრახებდა – ყველაფერს, რაც არ მოსწონდა არსებულ ზნესა და ხასიათში. ყველაფრის იმის გაკიცხვამ, რასაც შეეძლო შეეფერხებინა საღი განვითარება ერის ორგანიზმისა, იგი სატირამდე მიიყვანა... ასეთი იყო მისი განწყობილება, ხოლო როდესაც რამე შემთხვევა ან მოვლენა გააღიზიანებდა და დაასევდიანებდა, მაშინ თავის სატირაში შხამ-სამსალასაც გაურევდა...

მახსოვს, როცა აკაკი „კრებულს“ გამოსცემდა, ხშირად ბეჭდავდა თავის ისეთი ხასიათის ლექსებს, რომლებიც მხოლოდ მაშინ იყო გასაგები, თუ მკითხველი იცნობდა ამ ლექსების გამომწვევ გარემოებას. მე მივაქცევინე აკაკის ამ მხარისათვის ყურადღება და ვურჩიე, კვლავ აღარ დაებეჭდა კრებულში ასეთები. აკაკის გაეღიმა და მითხრა, არჩევანი ჩემთვისაც ძნელიაო. მაგრამ ნამდვილად კმაყოფილი დარჩა ჩემი აზრის გამო იმ ლექსებზე, რომლებსაც აღტაცებაში მოვყავდი მუდამ. დიდხანს ეგონა, რომ თავს ვაძალებდი მიუკერძოებელი ვყოფილიყავი და ამიტომ ვაქებდი მის ლექსებს. გულახდილად ვუთხარი, რომ, ჩემი აზრით, ის, როგორც ჭეშმარიტი ლირიკოსი, მაღლა დგას ილიაზე, რომ ის მომღერალია, ილია კი იდეური პოეტი.

ასეც არის, წმინდა გრძნობითი ლექსების გარდა, ილიაში მუდამ ჭარბობს აზრი, გრძნობა კი უფრო მკრთალად გამოსჭვივის.

აკაკი გავიცანი 1884 წელს, როცა იგი დაახლოებით 44 წლისა იყო. თმა წვერში ჭაღარა ეპარებოდა. პირველი პოეტური ძალა, რასაკვირველია, უკვე მიმქრალი თუ არა, მისუსტებული იყო, მაგრამ შემოქმედებით ძალას კიდევ შერჩენოდა ახალგაზრდული გატაცება. მაშინ, როდესაც ილიას პოეტური შემოქმედება ამ წლოვანებაში უკვე გაქრობას იწყებდა.

ჩვენი გაცნობის პირველ ორ წელს აკაკის ხშირად ვხედავდი ქართულ თეატრში. ეს დაწესებულება იმ დროს ყოველთვის როდი იყო სავსე, თუმცა მაშინდელი მთავარი მსახიობები, რომლებმაც საძირკველი ჩაუყარეს ქართულ სასცენო ხელოვნებას, ბუნებრივი ნიჭით იყვნენ დაჯილდოებულნი. ქართული თეატრალური საზოგადოება ჯერ კიდევ მცირე იყო და რეპერტუარიც ღარიბი ჰქონდა. აკაკი ხშირად მარტოუთქ იჯდა. ხანდახან ვეწვეოდი ხოლმე. ის ჩემთან არ ფარავდა, რომ ქართული თეატრის სიღარიბე აწუხებდა, მაგრამ მარწმუნებდა, წლითიწლობით გაუმჯობესებასაც ვამჩნევო. იმედოვნებდა, რომ XIX საუკუნის მიწურულამდე ქართული თეატრი მომაგრდებოდა. ასეც მოხდა, მაყურებელი ყოველ წელს იზრდებოდა. როცა თეატრის შესახებ ლაპარაკობდა, ვხედავდი, რა ძლიერ უყვარდა აკაკის თავისი სამშობლო და როგორ ზრუნავდა მისი კულტურის ამაღლებისათვის. იგი მუდამ ახლო იდგა თეატრთან და მას რამდენიმე მაღალი ლიტერატურული ღირსების პიესაც მიაწოდა. გულმოდგინედ ამხნევებდა მსახიობებს. მისი პიესები, შესაძლოა, სავსებით არ ეთანხმებოდნენ სცენური ხელოვნების მოთხოვნილებებს, მაგრამ უხვად შეიცავდნენ ესთეტიკურ ღირსებებს. მათში იყო ადამიანის თავისებური განჭვრეტა და სხვა. ყველაფერი ეს სიამეს ჰგვრიდა მკითხველს. დიახ, ქართველები არასოდეს გაანებებენ თავს მის კითხვას, არა მხოლოდ იმიტომ, რომ მათში მდიდარი, ცოცხალი მომაჯადოებელი პოეზიაა, არამედ იმისთვისაც, რომ მათი შინაარსი არ არის მარტო უბრალო თხრობა ამბებისა ის ნაყოფია მდიდარი მხატვრული წარმოსახვისა.

აკაკი თვითმპყრობელი მეუფე იყო პოეზიისა ხელოვნების სამკვიდროში.

ერთხელ, ოთხმოციან წლებში, აკაკის შევხვდი ქუთაისის ერთ-ერთ ქუჩაზე. თიბათვის მშვენიერი დღე იდგა, მზის სხივებით ნაფენი იყო ქალაქის ყოველი კუნჭული. დღისით გელათი მოვინახულე და ჯერ კიდევ გონებით იქ ვიყავი, ხილული ბუნების სიკეკლუცისა და სიძველეთა შთაბეჭდილებით დატვირთული.

აკაკი გაერთო და ენაწყლიანად, გატაცებით საუბრობდა გელათზე, ქუთაისზე, საქართველოსა და ქართველი ქალების სილამაზეზე. ჩვენ წყნარად მივდიოდით თბილისის ქუჩაზე გორაკისაკენ, სადაც მწვანეში კოხტად გამოიყურებოდა ბაგრატის ტაძრის ნანგრევები, ყოველ ხუთ წამში ჩაგვივლიდა აკაკის რომელიმე ნაცნობი ტურფა ასული და ჯადოსნური ღიმილით აძლევდა სალამს პოეტს.

ბედნიერი კაცი ხართ! — ვუთხარი მე. ისინი მგოსანს აძლევენ სალამს და არა მე, — ღიმილით შენიშნა აკაკიმ და განაგრძო ამწვანებული სამშობლოს ქება. მასთან საუბარში ისე არასოდეს მიგრძვნია ყველა მისი ბრწყინვალე მხარე, როგორც მაშინ.

დიახ, ის გახლდათ ჭეშმარიტი მგოსანი, მდიდარი ფანტაზიის პატრონი, ენაწყლიანობითა და გრძნობით აღსავსე, მხატვარი და ჭკუამახვილი მჭევრმეტყველი.

რომ ვუსმენდი და სახეში შევცქეროდი, უნებლიეთ მაგონდებოდა მისი რამდენიმე ლექსი და დრამა. უდიდეს სიამეს ვგრძნობდი, რომ ჩემ წინაშე ვხედავდი ამ მდიდარი პოეზიის წყაროს. სეირნობის დროს აკაკის ყველა დიდი პატივისცემით ესალმებოდა; მივხვდი, მას შეეძლო ეამაყა. აკაკი თავის სამშობლოს დიდი მგოსანი იყო, ისეთი დიდებული და ბრწყინვალე, რომ მისთვის შეგვეძლო გვეწოდებინა ახალი ცხოვრების გამომაფხიზლებელი. ბუნებამ მასში თავი მოუყარა გონების ყოველგვარ ღირსებას. თუმცა ბუნება ხომ არასოდეს ჰყოფს ადამიანს სრულყოფილად, იგი თავის რჩეულებსა და ნებიერებსაც უტოვებს ნაკლსა და სისუსტეს, მე მგონია აკაკი ბუნებისა და ბედის ნებიერი გახლდათ და, შესაძლოა ამიტომაც იყო დაჯერებული თავის უპირატესობებში.

აკაკიმ თავის ხალხს მისცა დიდი და მრავალრიცხოვანი განძი. წაართვით საქართველოს აკაკი და... დარჩება ლირიკის ადგილი, რომელიც ალბათ დიდხანს ვერ შეივსება.

ჩემი აზრით, აკაკი ყველა თავის პოეტურ თხზულებაში ლირიკოსი ანუ გრძნობის მგოსანი იყო. მისი დრამები და ეპიკური პოეტური თხზულებებიც ლირიკული ხასიათისაა. აკაკის ცოცხალი ბუნება ვერ იტანდა ეპიკური ობიექტურობის ბორკილებს და ამიტომ მისი პოემები და დრამები, ბაირონის თხზულებებივით, სავსეა ლირიზმით. ეს გრძნობებზე ძლიერად მოქმედი ლირიზმი მკითხველში არ ასუსტებს მოთხრობილი ამბის შთაბეჭდილებას, პირიქით, აცხოველებს კიდეც. როცა აკაკის პოეტურ ნაწარმოებს კითხულობ, განა შეიძლება ხელოვნების წესებზე იფიქრო? კითხვით გატაცებული ხარ, ვიღას ახსოვს ისინი.

რა შეიძლება კიდევ ითქვას აკაკის ლირიკულ პოეზიაზე მისი პოეტური მემკვიდრეობა ქართველი ხალხის ძვირფას განძად იქცა და ბევრი დააკლდებოდა, ეს განძი რომ დაეკარგა. მე აკაკის ლექსების კითხვა დიდ სიამეს მგვრის, ამგვარია მისი გავლენა ქართველთა უმრავლესობაზეც. აკაკის პოეტური სული არა მარტო წიგნებში იცოცხლებს, იგი საქართველოს ყველა კუთხის შვილთა გულსა და გონებაშია დამკვიდრებული.

შევეცდებით პასუხი გავცეთ კითხვას: რა ქმნის აკაკის პოეზიის უდიდეს ღირსებას? ორიოდე სიტყვით ამ საკითხს ვერ ამოვწურავთ, ჩემი აზრით და გემოვნებით, აკაკი ყველაზე უფრო ლამაზად და ძლიერად საქართველოს სიყვარულს დამღეროდა; მის სევდიან ხვედრსა და მომავლის სასოებას ისეთი მომხიბვლელობით გამოხატავდა, რომ სულსა და გულს სწვდებოდა...

ბუნების მშვენიერების აღწერაში აკაკი მაღალ ხელოვნებამდე ადის. იგი არ მისდევს წვრილმანებს, ბუნების აღწერისას მას მთლიანობა ხიბლავს.

აკაკი არა მარტო სილამაზისა და სიყვარულის მგოსანი იყო, არამედ დაბეჩავებულთა, დამცირებულთა და შეურაცხყოფილ ძმათა მეგობარიც. იგი მეხად ევლინებოდა ფარისევლებს, მჩაგვრელებსა და კაცობრიობის სხვა მტრებს, გესლიანი დაცინვით ამათრახებდა მათ.

აკაკის თავის თხზულებებში დროშასავით მაღლა ეჭირა ზნეობრივი მხარე, ამით ის კიდევ უფრო მტკიცედ დარჩება თავისი ხალხის ხსოვნაში.

მოხუცებულობის ხანს აკაკი რამდენიმე ხნით საზღვარგარეთ გაემგზავრა, გერმანია და საფრანგეთი მოინახულა. დაბრუნების შემდეგ დაწვრილებით მესაუბრა თავის შთაბეჭდილებებზე და თან შენიშნა, მეტად გვიან მომიხდა მოგზაურობაო.

აკაკის რომ ოცი-ოცდაათი წლით ადრე ემოგზაურა გერმანიასა და საფრანგეთში, თავის დაკვირვებებს გამოიყენებდა ლიტერატურულ მოღვაწეობისათვის. იგი თვითონვე შენიშნავდა, რომ მას მხოლოდ ზოგადი წარმოდგენა ჰქონდა საზღვარგარეთზე.

როცა ქართველები აკაკის იუბილეს დღესასწაულობდნენ, მას უკვე ემჩნეოდა თავისი სამწერლო მოღვაწეობის შესუსტება. შემდეგ მან ნელა, მოხუცებულობის სნეულებასთან ბრძოლაში დაასრულა თავისი ხანგრძლივი სიცოცხლე. ის იმერეთში, თავის კუთხეში გარდაიცვალა, მაგრამ დედაქალაქში დაასაფლავეს თავისი დიდების რაყიფის ილია ჭავჭავაძის გვერდით.

მართლა იყვნენ ისინი რაყიფნი? დიახ, ეს ასე იყო, აკაკი და ილია ახლო მეგობრები არ ყოფილან, მაგრამ წინააღმდეგობის მიზეზებს აშკარად როდი ამჟღავნებდნენ. ამიტომ არიან ორთავენი პატივსაცემნი. ორთავეს კარგად ვიცნობდი და ვიცი, რომ ისინი მალავდნენ თავიანთ გრძნობებს. უნდა ითქვას, ორივე, როგორც ნამდვილი ფილოსოფოსები, ისე ეპყრობოდნენ ერთმანეთს.

ნახევარი საუკუნის განმავლობაში ისინი თითქმის მხარი მხარს იდგნენ ქართული გონებრივი ცხოვრების ასპარეზზე, მაღლა ეჭირათ და იცავდნენ მის იდეალებს! ორთავენი ერთნაირივე გულისწყრომითა და თავდავიწყებით ებრძოდნენ ყველას, ვინც კი ზურგი აქცია თანამემამულეებსა და სამშობლოს მომავლის რწმენას; თვით უმძიმეს დროსაც არ კარგავდნენ იმედს, თავიანთი ხანგრძლივი სიცოცხლის უკანასკნელ წლებშიც იმედიანად შეჰყურებდნენ ქართველი ერის კულტურული ცხოვრების მომავალ აღორძინებას.