ლეონიძე გიორგი

მასალები ილია ჭავჭავაძის ბიოგრაფიისათვის

1931 წ. ჩვენი თხოვნით ექ. დიმიტრი მიხეილის ძე გედევანი შვილმა მთაწმინდის მწერალთა მუზეუმს გადმოსცა ილია ჭავჭავაძის მასალების ძვირფასი კოლექცია, რომელიც 1912 წლიდან დაეგროვებინა მის მამას ექ. მიხ. გედევანიშვილს (1862–1922) - ილია ჭავჭავაძის ცნობილ გამომცემელს (1914 გამოცემა).

შემოწირულებაში აღმოჩნდა: რამდენიმე ავტოგრაფი, პორტრეტები, სურათები (მათ შორის ორი უნიკალური ი. პ. გიმნაზიელობისა და ი. 3. სტუდენტობისა), და. სამი დიდი დავთარი რვეული წითელ კანში, სადაც შეკერილია ერთად: ა) ყველა ბიოგრაფიული მასალა ილია ჭავჭავაძეზე, რომელიც კი უგროვებია გედევანიშვილისეულ გამოცემის სარედაქციო კომისიას; ბ) გამომცემლობის სხდომათა ოქმები; გ) საქმიანი მიწერმოწერა გამოცემის შესახებ და თვით გამოცემის ხარჯების ანგარიშები (სტამბა, ქაღალდი, ცინკოგრაფია და სხ.). ამ შემთხვევაში ჩვენს ინტერესს იწვევს, ცხადია, რვეული პირველი, (# 3), სადაც მოთავსებულია არა ერთი და ორი ახალი ბიოგრაფიული ცნობა ი. ჭავჭავაძის შესახებ, რომელთაც აქ ვაქვეყნებთ.

ქვემოთ გამოქვეყნებულ მასალების გარდა, რვეულებში მოთავსებულია! წერილები გამოცემის გარშემო მიხ. გედევანიშვილთან: ნიკო ნიკოლაძისა, არჩილ ჯორჯაძისა, კიტა აბაშიძის, პროფ. ივანე ჯავახიშვილისა, ნიკო ლომოურისა, გერონტი ქიქოძისა და სხ. აგრეთვე: ა) გიორგი ჟურულის სიტყვა-მოგონება „ილია ჭავჭავაძის ხსოვნას“ (გვ. 27-9), წარმოთქმული ბათომში 1907 წ. 25 ოქტომბერს; გ) ზაქარია ჭიჭინაძის „სიტყვა ილია გრიგოლის ძე ჭავჭავაძისა“ (გვ. 87–90); „ილია გრიგოლის ძე ჭავჭავაძე“ (გვ. 90–96); „ილია ჭავჭავაძის გმობის ამბავი“ (გვ. 34–1o1); „ილია ჭავჭავაძის მტრების ამბები“ (182–1i2); ასიკო ერისთავის მიერ მისივე კომენტარიებით წარმოდგენილი,თ. ჭავჭავაძის გამოცანების ახსნა“ (გე. 121—123); არტურ ლეისტის პატარა შენიშვნა: „გერმანული კრიტიკა და ილია ჭავჭავაძე“ (გვ. 120); . ჭავჭავაძე და ალექსანდრე ეპისკოპოსი (გე. 125) და სხვა.

ხსენებელი მასალები უგროვებია გედევანიშვილისეულ გამოცემის სარედაქციო კომისიას სხვადასხვა პირთა დახმარებით და მონაწილეობით. კომისიას აწედიდნენ ცნობებს: ასიკო ერისთავი, ვ. კარბელაშვილი, დავ. ნაბუცრიშვილი და სხვ. ზოგი მასალა შეუკრებია გამოცემის სარედაქციო კომისიის მდივანს იოსებ გედევანიშვილს, ასე, 1912 წ. 9 იუნისის ოქმში შეტანილია: „დაევალოს ი. გედევანიშვილს ინახულოს თავ. კოხტა აფხაზი და ჩაწეროს მისი მოგონებანი ილიას შესახებ“ 97 გვ.); ოქმ. # 24 2 მეხლში სწერია: „კომისიამ დაავალა ი. გედევანიშვილს შეკრიბოს დუშეთში „ილიას შესახებ ცნობები“ (გვ. 29. კომისია დაუდგენია აგრეთვე არქივების გადათვალიერება ახალი ბიოგრაფიული მასალების აღმოსაჩენად: საბიოგრაფი მასალების შეგროვებისათვის გადასინჯულ იყოს მუზეუმი, ბანკის არქივი, არქივი საოლქო სასამართლოსი, არქივი საგუბერნიო სამმართველოსი, წ-კ. საზოგადოებისა და დუშეთში მომრიგებელ მოსამართლისა და მომრიგებელ შუამავლია, რისთისაც გამომცემლობამ თხოვნით მიმართოს, ვისაც ჯერ არსო“ (ოქმი # 17, 1912 წ. მაისის 12-ს; გვ. 93). ამას გარდა კომისიამ მეორე სხდომაზევე დაადგინა: „მიჰმართოს კომისიამ საზოგადოების მოწოდებით და უნლუს საბიოგრაფიო და გამოცემისათვის გამოსადეგ მასალების გაშოაენა“ (ოქმი # II, 1912 წ. მარტის 1-ს, გ. 5).

ამ გზით შემდგარ საკმაო მასალით უნდა ესარგებლ ი. ჭავჭავაძის ბიოგრაფს გრ. ყიფშიძეს, რომელსაც სარედაქციო კომისიამ 1912 წ.1 მარტს მიანდო „ვრცელი ბიოგრაფიის შედგენა“ (ოქმი # ll).

გ. ყიფშიძეს თავისი შროშა 1913 წ. 31 ივნისს უკვე მზად ჰქონდა, მაგრამ სარედაქციო კომისიამ იგი დაიწუნა, რადგანაც არ გამოდგა „დასაბუთებულ ბიოგრაფია დაწერილი მეცნიერულ პრინციპების მიხედვით“.

კომისიის აზრით გრ. ყიფშიძეს თავის ნაშრომის შედგენისას კომისიის მიერ შეგროვილი მასალები სავსებით არ გამოუყენებია. ეფიქრობთ, იგი, როგორც საჭირო საკვლეო მასალა და იმავე დროს მეტად საყურადღებოა ჩვენი მკითხველი საზოგადოებისათვის გამოგვექვეყნებინა მცირე შენიშვნებით.

მასალებში ყურადღებას იქცევს ჭავჭავაძეთა გვარეულობის გენეალოგიური შტო, საიდანაც ჩანს, რომ ი. ჭ. ჩამომავალი ყოფილა ცნობილ ისტორიული პირების მამუკა (XVII ს.), ბესპასზ და პაატა (XVII ს.) ჭავჭავაძეებისა .* * ილიას პაპა – პაატა კ. ცნობილი სარდლობით. ერეკლე II-ის ერთგული. (იხ. პ.იოსელიანი „ცხოვრება გიორგი XIII“, გვ.320). “ გენეალოგიური შტო ჩვენ შევადგინეთ

ტფილისის თავ.-ასწ. სადეპუტ. აკრე: ბულო არქივიდან ამოღებულ გვარტომობის იმ ორი საბუთიდან, რომელიც #3 რეეულშია დაცული (პირველი, დიმიტრი და სოლომონ ჭავავაძეებისა, შედგენილი 1628 წ. პირი 1865 წ. 14 იენისისა, იხ. რვ. #2, 3). 63, მეორე შედგენილი კონსტ. აფხაზის მიერ).

აქვეა დაცული ცნობა ვ. კარბელაშვილისა, გაგონილი მის მიერ კახეთში, ი. ჭავჭავაძის მშობლების შესახებ, სათაურით ,სიმღერა ილიას მამაზედ“.

„გრიგოლ ჭავჭავაძე - ცოლს ირთავდა, სომხის ქალ, ეს ლექსი გამოუთქვეს:

გოდორი და კალათაო

 ბებერსა რთვენ ქალათო,

საწყალ ჭავჭავაძესაო

ჯვარსა სწერენ ძალათაო.

რაკი ვალები ჰქონდა და ღარიბად იყოვო, უნდა ძალაუნებურად დათანხმებულიყოო".

როგორც ვიცით, ილიას დედა მაგდან ბებურიშეილის ასული – სარწმუნოებით სოშენ-გრიგორიანი იყო. გრ. ყიფშიძის ცნობით, როცა მაგდანი ილიას მამას უთხოვია, სულ 13 წლისა ყოფილა (იხ. ი. ჭავჭავაძის თხზულელებანი, მ. გედევანიშვილის გამოცემა, გ. VII) ვიცით აგრეთვე, რომ მარიამი, ხუთი შვილის დედა 30 წ. გარდაცვლილა. ამ სატირული ლექსის მიხედვით კი იგი ხნით გრიგოლზე უფროსი, ბებერი“ იყო და თითქოს ილიას მამას იგი შეურთავს შევიწროებელ ნივთიერ მდგომარეობის გამოსასწორებლად. გ. ი. მდიდარ მზითვის გულისათვის, რადგან მაგდანი ტფილისელ მდიდარ მოქალაქის შვილი იყო,. რასაკვირველია, ცნობა სინამდვილეს არ შეეფერება.

ტფილ. სადე. საკრებულოს ცნობებიდანვე სჩანს (რვ. 3, გვ. 84), რომ 1841 წ. 15 იანვარს პორუჩიკ გრიგოლ ჭავჭავაძეს,–ილიას მამას,–უთხოვია თავადების სიაში ჩარიცხვა თავისი შვილების კონსტანტინესი, ილიასი და სხვებისა. ამასთანავე მას წარუდგენია ორივეს ნათლობის მოწმობა, რომელიც მიულია ჰონოდარ კანტორიდან.

ჩვენს რვეულში შენახულია აგრეთვე საინტერესო ცნობა პოეტის მშობლების, დაძმების და მათი გარდაცვალების შესახებ. ასე, ილიას დედა დაბადედებულა 1818 წ. და გარდაცვლილა 1848 წ. ხოლო მამა დაიბ. 1812 წ. და გარდაიცვალა 1852 წ., როცა ი. ჭ. გიმნაზიელი იყო, 15 წლისა. რაც შეეხება მის უფროს ძმას კონსტანტინეს, იგი მოუკლავთ ლეკებს წინანდალში დ. ჭავჭავაძის სახლობის დატყვევების დროს, 1854 წელს, საყურადღებოა მცირე მოგონებანი ი.ჭ. დის ელისაბედ საგინაშვილისა, რომელიც რამდენიმე წლის წინათ გარდაიცვალა. როგორც მასალებიდან ირკვევა, სადაეოდ ჩასახელე ლია ი. კ. დაბადების თარიღი. თვით ილიას მიერ გაცხადებულ და მაშასადამე ოფიციალურ თარიღად დღემდე მიღებულია 1837 წ. 27 ოქტომბერი მაშინ, როცა ყვარელის იოანე ნათლისმცემლის მეტრიკული ამონაწერიდან ი. ჭ., დაბადება 1837 წ. 20 იანვარს მიეკუთვნება. გრ. ყიფშიძე ილიას ბიოგრაფი, გამოუკვლეელად ემხრობა პირველ თარიღს მხოლოდ იმ მოსაზრებით, რომ გარდა ი. ჭ. მის დასაც ასე ხსომებია, ერთ ძველებურ სახარებაზე იყო ასე ილიას დაბადების დრო აღნიშნული ყოველ შემთხვევაში, ილია ათი თვით ადრეა ჩაწერილი მეტრიკულ წიგნში და ეს გარემოება თითქოს უნდა აბათილებდეს ღეშდე შილებულ ოფიციალურ თარიღს პოეტის დაბადებისას –27 ოქტომბერს. ამიერიდან საკითხი უნდა შესწავლილ იქნეს და გამორკვეული. რვეული #3 მდიდარ მასალას იძლევა აგრეთვე ი. ჭ. მოწაფეობის დროს პირველ გიმნაზიაში, საიდანაც ჩანს, რომ ილია საშუალო მოწაფე ყოფილა. მაგ. V კლასში მას შემდეგნაირი ნიშნები ჰქონია:

IV კლასში: