ჩრდილოეთის ამერიკის შტატების დაფუძნება და იმათი განთავისუფლება ინგლისის მფლობელობისაგან.

ეხლანდელის ჩრდილოეთის ამერიკის აღმოსავლეთს კიდეებს მიადგა პირველად (ვიწყებთ იმას აქედამ, კოლუმბმა რომ ამერიკა გამოაჩინა,) ერთი ვენეციელი, რომელიც იყო ინგლისის სამსახურში; ეს იყო 1497 წ. მაგრამ რადგანაც ეს ქვეყანა არ მიიზიდავდა ევროპიელებს არც ოქროსა და არც ვეცხლის მადნებით, ამისათვის მრთელი საუკუნის განმავალობაში დავიწყებული ჰქონდათ. 1584 წ. ინგლისის კოროლის ელისაბედის ნებით დააფუძნეს აქ კოლონია[1], რომელსაც ქალწულის მეფის სახსოვრად დაარქვეს ვირგინია და რო მელიც მალე მოიშალა. კოლონიების მყარე საფუძველის დადება მოხდა ინგლისის კოროლის იაკობ I-ის დროს. საფუძველის დამბდები იყო ორი სავაჭრო კომპანია ლონდონისა და პლიმუტისა, რომელთაც იაკობ I-მა მისცა ჩრდილოეთის ამერიკაში კოლონიების დაფუძნების უფლება. პირველმა დააფუძნა ჯერ ვირგინიაში. კარლო I-მა წაართვა ამ კომპანიას ეს უფლება და ვირგინიაც, რომლის ჩრდილოეთის ნაწილი უბოძა ლორდ ბალტიმორს; ამან დაარქვა ნაჩუქარს მიწას მერილენდი (დედუფლის პატივის ცემისათვის). – 1669 წ. დაფუძნდა კაროლინა, რომელიც შემდგომში გაიყო ორად, ჩრდილოეთისა და სამხრეთის კაროლინად. პლიმუტის კომპანიამ დააიფუძნა 1620 წ. პლიმუტი იმ მხარეში, რომელსაც შემდგომ დაერქვა ახალი ინგლისი და საცა გაჩდნენ მასსაჩუზეტსი, როდ-ეილანდი, კონნეკტიკუტი, მენი და ნიუ-გემშირი. შემდგომისათვის კიდევ ჩრდილოეთის ამერიკაში დაარსდა ნიუ-იორკი, ნიუ ჯერზეი დ 1682 წ. პენსილვანია, მერმე გეორგია, ასე რომ მეთვრამეტე საუკუნის შუამდის ინგლისს ჰქონდა აქ 13 კოლონია.

ამ კოლონიებში ინგლისის მმართებლობას ჰყავდა გუბერნატორები, რომელნიც იყვნენ მხოლოდ ზედამხედველები, მცხოვრებლებს კი თავისი მმართებლობა ყავდა. მხარეს მართვიდნენ სჯულის მდებელობითი კრებები, ხალხისაგან გამორჩეულის წარმომადგენელებისაგან ანუ დეპუტატებისაგან შედგენილი. სანამდის ეს სიმართლე ჰქონდათ კოლონიებსა, თავის მეტროპოლიასთან[2] კარგად იყვნენ. მაგრამ როცა კოროლმა ვილგელმ III-ემ მისცა იმათ ახალი დაწყობილება, რომლითაც ყველა მაღალი თანამდებობა ეძლეოდა ინგლისის მმართებლობისაგან ამორჩეულს მოსამსახურე კაცებს, როცა მან შეავიწროა იმათი ვაჭრობა, კოლონისტები დიდად უკმაყოფილოდ დარჩნენ. ეს უკმაყოფილება უფრო გაადიდა შემდგომმა გარემოებებმა. ჩრდილოეთის ამერიკაში ინგლისს გარდა ჰქონდა კოლონიები საფრანგეთსა და ისპანიას. პირველის სამფლობელო აკადია და კანადა მდებარებდა ინგლისის სამიფლობელოს ჩრდილოეთით და უკანასკნელის – ფლორიდა – სამხრეთით და როცა კი ამ სახელმწიფოებს შუა ატყდებოდა ევროპაში ომი, აქაც ჩხუბს დაუწყებდნენ ერთმანეთსა. აგრე, ერთხელ ისპანიის მემკვიდრეობისათვის ომი იყო ევროპაში და აქაც დაიწყეს და უტრეხტის გარიგებით 1712 წ. აკადია ერგო ინგლისს; მაგრამ რადგანაც სამზღვრები კარგად არ იყვნენ დანიშნულნი, ამისათვის საფრანგეთსა და ინგლის შუა მოხდა კიდევ ომი, იმ დროს, როცა ევროპაში შვიდის წლის ომი იყო. საფრანგეთს დაეხმარა ისპანიაცა. გათავდა 1763 წ. მითი, რომ კანადაცა და ფლორიდაც ინგლისს დარჩა. ინგლისს თავისი სამფლობელოს გავრცელება ძლიერ ძვირად დაუჯდა, იმას დაედვა 184 მილლიონი გირვანქა სტერლინგი[3]. მმართებლობამ სთქვა, ამ ვალის გადახდაში კოლონიებიც უნდა შევიყენოო, რადგანაც იმათის მართვისათვის ბევრი ფულებიც მეხარჯებაო და ეს სამფლობელოს გავრცელება იმათის ვაჭრობისათვისაც სასარგებლოაო. ამერიკელები რასაკვირველია ვერ დაეთანხმებოდნენ ამაზედ, ერთი ამისათვის, რომ ამ შემთსვევაში პარლამენტს[4], რომელშიც კოლონისტებს არა ჰყოლიათ თავისი წარმომადგენელები, უფლება არა ჰქონდა მოემატებინა იმათთვის ხარკი; მეორე ამისთვის, რომ კოლონისტებს ომი სრულიადაც არ სურვებიათ, ომის დაწყება მმართებლობის საქმე იყო, მაგრამ გამარჯვება კი იმათ ეკუთვნოდათ. ამ საქმეში ამერიკელების მომხრე იყო გამოჩენილი ორატორი[5] პიტტიცა, რომლის პარტიასაც ერთი ბრძოლა ჰქონდა მმართებლობის განკარგულებაზედ ზედა-პარლამენტშიაცა და ქვედაშიაც. მაგრამ მმართებლობამ მაინც მიიღო ხარკის დადების უფლება და გამოსცა აკტი, რომ შაქარსა, ყავას, ლილის ხესა, ღვინოსა და ინდოურს აბრეშუმის მატერიებში ბაჟი უნდა იხადონო. ეს, თუ არ ცხადად, დაფარულად მაინც ხარკს ახდევინებდა კოლონისტებსა, რადგანაც ამ საქონლების ყიდვა ძვირად უჯდებოდათ ბაჟის მიზეზით. ამ საქმემ არათუ ამერიკაში, ინგლისშიაც ბევრი ააყაყანა, როგორც ზევით მოგახსენეთ. უფრო მეტი უკმაყოფილება ჩამოაგდო კოლონიებსა და მეტროპოლიას შუა შტემპელის აკტმა (1765 წ.), რომლის ძალითაც შემოიღეს ღერბის ქაღალდი კოლონიებში საქმეთ-წარმოებისათვის. ესეც ხარკის დადება იყო. იმათვის. ამას გარდა ცოტა ხანს იქით მოითხოვეს კოლონისტებისაგან სხვა ხარკიც ინგლისის მმართებლობის ჯარებისთვის. ამაზედ ყველა კოლონიების დეპუტატთ კრებაებმა შეადგინეს საზოგადო კონგრესსი ანუ კრება ნუიორკის ქალაქში და გამოაცხადეს მმართებლობის განკარგულებაების უკანონობა. ამერიკელმა ვაჭრებმა გადაწყვიტეს, რომ ინგლისიდამ საქონელი აღარ გამოვიტანოთო. ამან ძლიერ შეძრა ინგლისის ვაჭრები და პარლამენტმა 1706 წ. გააუქმა შტემპელის აკტი, მაგრამ ის კი გამოაცხადა, მმართებლობას შეუძლიანო, რომ კოლონისტებს ხარკი დაადვასო.

ამ დროს იყო ლონდონში მასაჩუზეტისაგან გაგზავნილი დეპუტატი ფრანკლინი, რომელმაც დაიჭირა მასსაჩუზეტსის გუბერნატორისაგან უმაღლესს მმართებლობასთან გაგზავნილი ქაღალდები, რომელშიაც ის ურჩევდა მმართებლობას, სჯობიაო რომ სასტიკად მოვექცეთო. კოლონისტებს და ეს ქაღალდები ფრანკლინმა გაგზავნა ამერიკაში. ამისთვის ის მიიხმეს საიდუმლო რჩევაში; მმართებლობა მოექცა მას როგორც მოღალატეს. ამერიკელები გაცხარდნენ. მმართებლობამ დაარღვია ბაჟის აქტი, დასტოვა მხოლოდ ჩაის ბაჟი, გირვანქაზედ სამი პენსი[6]; მაგრამ კოლონისტებს მითი გული არ შეუჯერდათ. არც ერთს ნავთსადგურთან არ მიუშვეს ჩაით დატვირთული ოსტინდიის კომპანიის გემები. იმათ მხოლოდ ბოსტონში მიდგომა შეეძლოთ, რადგანაც იქ ინგლისის სამხედრო გემები იცავდნენ მათ. მაგრამ 18 დეკემ. 1773 წ. რამოდენიმე დაიარაღებული ბოსტონელები, ველურ კაცებსავით ჩაცმულნი, შემოეხვივნენ გარეშემო ჩაით დატვირთულს გემს და 18 ათასი გირვანქა სტერლინგის საქონელი გადაუყარეს ზღვაში. მმართებლობამ რომ ეს შეიტყო, ბოსტონის ნავთსადგურიც დახურა დ მასსაჩუზეტსის თავისუფლებაც დაარღვია. ამისთანა რომაებმა უფრო შეაერთა კოლონისტები თანხმობითა. 1774 წ. სეკტემბრის თვეში 12-მა კოლონიამ შეადგინა ფილადელფიის ქალაქში საზოგადო კონგრესსი, რომელსაც შემდგომს წელიწადში მიემატა ჩრდილოეთის კაროლინაცა და გადასწევიტეს, რომ ამას იქით ინგლისთან ვაჭრობა მოსპობილიაო. შემდგომ კონგრესსი დაიხურა და მეორე შეკრებისათვის დანიშნეს 10 მაისი 1775 წ.; მაგრამ კრებამდის ომიც დაიწყო მეტროპოლიასა და კოლონიებს შუა. ჩვენ არ გიამბობთ ომის მსვლელობას, ვიტყვით მხოლოდ, რომ ამერიკელები ძლიერ მამაცად ომობდნენ, ქალები სწირავდნენ საზოგადო საქმისათვის თავის ქონებასა, მღვდლები ამხნევებდნენ ხალხს ქადაგებაებითა. ერთი სიტყვით ისე კარგად მიჰყავდათ ამერიკელებს თავისი საქმე, რომ მრთელი ევროპა იმათ შეჰყურებდა. ვინ არ იყო იმათს ბაირახს ქვეშ, ფრანცუზები, პოლშელები, ირლანდიელები თუ ვინ? ამ ომში ამერიკელების მომხრეებათ იევნენ თითქმის მრთელი ევროპის სახელმწიფოები. ომი გათავდა აი ამითი: 3 სეკტემ. 1783 წ. მოხდა ვერსალში[7] გარიგება, რომლის ძალით ჩრდილოეთის ამერიკის კოლონიები განთავისუფლდნენ ინგლისის ხელქვეშიდამ. განთავისუფლდნენ კი, მაგრამ ჯერ კიდევ ბევრი საქმეები ჰქონდათ წინა. ამ ახალს სახელმწიფოს დაადვა ომმა 43 მილლიონი დოლლარი ვალი; ჭკუიანური პოლიტიკური დაწყობილება ჯერ არ იყო შტატებში, საცა იყვნენ ორი პარტია სხვა და სხვა დაწყობილების მოსურნე. 1787 წ. კონგრესმა მიიწვია ფილადელფიაში პოლიტიკურის დაწყობილებისათვის კანონების შესადგენად დეპუტატები, ამორჩეული განგებ ამ საქმისათვის. ამ დეპუტატების კრებამ შეადგინა ის ფედერაციულ-დემოკრატიული კანონები, რომელნიც მიიღეს 1739 წ. ყველა შტატებმა და რომელნიც არიან აქამდისაც, თუმცა რამოდენიმედ შეცვლილნი.

_____________

1ვსთქვათ საქართველოდამ გავიდა რამოდენიმე კაცი ან ადგილის ნაკლულევანების გამო, ან აღებ-მიცემითის ჰაზრით, ან სხვა რამე მიზეზის გამო და დაესახლა უცხო ქვეყანაში. ამ გადასახლებულების სოფელს დაუძახებენ საქართველოს „კოლონიას“, თვითოს კოლონიაში მცხოვრებლებლებს „კოლონისტებს“ და საქართველო იქნება იმათი „მეტროპოლია“. – ერთის ქვეყნიდამ მეორე ქვეყანაში ამ გვარ გადასახლებას ქვიან „კოლონიზაცია“

2 ვსთქვათ საქართველოდამ გავიდა რამოდენიმე კაცი ან ადგილის ნაკლულევანების გამო, ან აღებ-მიცემითის ჰაზრით, ან სხვა რამე მიზეზის გამო და დაესახლა უცხო ქვეყანაში. ამ გადასახლებულების სოფელს დაუძახებენ საქართველოს „კოლონიას“, თვითოს კოლონიაში მცხოვრებლებლებს „კოლონისტებს“ და საქართველო იქნება იმათი „მეტროპოლია“. – ერთის ქვეყნიდამ მეორე ქვეყანაში ამ გვარ გადასახლებას ქვიან „კოლონიზაცია“

3 გირვანქა სტერლინგია ფულის ანგარიში ინგლისში და უდრის 6 მან. და 5 შაურს.

4 პარლამენტი ჰქვიან წარმომადგინებლობითს კრებას, ე.ი. იმ პირთა კრებას, რომელნიც გამოირჩია ხალხმა იმისთვის, რომ ისინი იყვნენ ხალხის სურვილის და ჰაზრის წარმომადგენელნი, რომ იმათ ისე განსაჯონ ყოველივე საზოგადო საქმე, როგორც ხალხს უნდა და როგორც ხალხის საჭიროება მოითხოვს. ძველს საბერძნეთის სახელმწიფოებში, ათინაში და სპარტაში, ყოველივე საზოგადო საქმეს სწყვეტდა თვითონ ხალხი. მაგ. ვსთქვათ გამოჩნდა ერთი იმისთანა საქმე, რომელიც შეეხება მრთელს სახელმწიფოს, მაშინ ყველანი შეკრბებოდნენ, საქმეს განსჯიდნენ, დასდებდნენ განკარგულებას, გარდაწყვეტილებას, და იმის ასრულებას მიანდობდნენ ერთს ვისმე საიმედო კაცს. აი ეს არის იდეალური წარმომადგინებლობა და პარლამენტი. ახლანდელს დასავლეთის ევროპის სახელმწიფოებში თუმცა არიან პარლამენტები, მაგრამ ამ გვარი წარმომადგინებლობა და პარლამენტი შეუძლებელია, რადგანაც ძლიერ დიდრონი სახელმწიფოებია და ბევრი მცხოვრებლებიც არის შიგა, რადგანაც რამდენიმე ათასი, ან რამდენიმე მილლიონი კაცის ჩქარად და ერთად შეკრება არ მოხერხდება. ამისათვის საზოგადოება ირჩევს დეპუტატებს, რომელნიც შეადგენენ წარმომადგინებლობითს კრებას. ევროპიულს სახელმწიფოებში წარმომადგინებლობას აღარა აქვს არც ის იდეალური გარეგანი ფორმა, არც შინაგანი არსება. წარმომდგინებლობა უნდა იყოს ხალხის აზრის და ნების გამომთქმელი. თვითონ წარმომადგინებლობის აზრი მოითხოვს, რომ წარმომადგინებლობითს კრებაზედ უნდა იყოს დამოკიდებული აღსრულებითი უფლება. ამ გვარად არის მხოლოდ ინგლისში, ჩრდილოეთის ამერიკის და შვეიცარიის შტატებში. ინგლისში თუმცა ხელმწიფება არის მემკვიდრეობითი, მაგრამ კოროლს არაფერი არ შეუძლიან უპარლამენტოდ. ამერიკაში პრეზიდენტია ხალხისაგან ამორჩეული და თავის ნებაზედ მოქმედება სრულიად არ შეუძლიან. ამ გვარადვე უჭირავს ხალხს ხელში აღსრულებითი უფლება შვეიცარიის შტატებშიც. სხვა ევროპის სახელმწიფოებში, სადაც კი არის წარმომადგინებლობა, ყოველგან გადასხვაფერებულია პარლამენტები, ასე რომ თითქმის ფორმისათვის არიან, მისთვის რომ არაფერს პარლამენტის გარდაწყვეტილებას არა აქვს ძალა, თუ ხელმწიფემ არ დაამტკიცა, მაგალითად, როგორც საფრანგეთშია. ამ სახელმწიფოებში პარლამენტის აღსრულებითი უფლების მორჩილი მოსამსახურე – ეხლანდელი პარლამენტები საზოგადოდ განიყოფებიან ორ ნაწილად, ზედა პალატად და ქვედად. ზედა პალატაში არიან ან უმაღლესი წოდების და უმაღლესი ხარისხის კაცები, როგორც საერო, ისე სასულიერო, რომელთაც ან მემკვიდრეობით აქვსთ პარლამენტის წევრად ყოფნის სიმართლე, ან დროებით აქვსთ მიცემული ხელმწიფეებისაგან; ან არა და, ამ პალატაში არიან ხალხისაგან ამორჩეული პირები, მაგ. როგორც ამერიკაში. ზედა პალატას ჰქვიან სხვა და სხვა სახელმწიფოში სხვა და სხვა სახელები, მაგ. ინგლისში „ლორდების პალატა“, საფრანგეთში „სენატი“ და სხვ... ქვედა პალატაში არიან ხალხისაგან ამორჩეული პირები. ამასაც სხვა და სხვა სახელი ჰქვიან, მაგ. ინგლისში „საზოგადოებაების პალატა“, საფრანგეთში „სჯულის-მდებულობითი კრება“ და სხვ. დეპუტატების ამორჩევა სხვა და სხვა სახელმწიფოებში სხვა და სხვა რიგზეა, ზოგან ხალხის რიცხვზედ არის დამოკიდებული და ამასთანავე უძრავ-მოძრავის ქონების სიდიდეზედ (ცენზზედ) (ბელგიაში), ზოგან ქალაქებზედ და სოფლებზედ, რომელთაგან ზოგს აქვს დეპუტატების გამორჩევის უფლება, ზოგს არა. ერთი პატარა სოფელი ირჩევს მაგ. ორს დეპუტატს, ქალაქი შეიძლება რომ ერთის მეტს არ ირჩევდეს, ამისათვის რომ, როცა იმათ ეს სიმართლე მიიღეს, მას აქეთ დიდი ხანი გავიდა, ქალაქი გადიდდა, მაგრამ დეპუტატების რიცხვი კი არ მოუმატებიათ იმისთვის, ამასთანავე ცენზიც არის, ასეა ინგლისში. ზოგ სახელმწიფოში, მაგ. ჩრდილოეთის ამერიკის შტატებში, ცენზი არ არის, გამორჩევა ხალხის რიცხვზედ არის დამოკიდებული. მცირე წლოვანებსა და ჭკუა შეშლილებს გარდა ყველას ხმა აქვს რჩვვაში.

პარლამენტიანი სახელმწიფოების კანონებს, რომელშიაც არის გამოხატული როგორც პარლამენტის, ისე ხელმწიფის სიმართლე დ სახელმწიფოს დაწყობილების საზოგადო საფუძვლები, ეძახიან „კონსტიტუციას“. – სახელმწიფოსა და ხელმწიფეს ამ შემთხვევაში ქვიან „კონსტიტუციული სახელმწიფო“, „კონსტიტუციული ხელმწიფე“.

5აქ ორტორი იმ კაცს კი არ ნიშნავს, რომელიც მარტო მჭევრად ლაპარაკობს ე.ი. მარტო ყურისათვის სასიამოვნოდ, რასაკვირველია ზოგიერთი ყურის სასიამოვნოდ; ასე რომ ყოფილიფო, იქნება ჩვენშიაც და მეტადრე ტფილისში (რადგანაც იქ ბევრი მცხოვრებლების) გამოჩენილიყვნენ ზოგი ორატორები. აქ ორატორი ნიშნავს იმ კაცს, რომეილც სჯის საქმეებზედ საზოგადოების წინ. – მაგ. დეპუტატი, რომელიც ლაპარაკობს პარლამენტში, არის ორატორი; ხალხის კრებაში რომ ვინმე წამოდგეს და სჯა, დაიწყოს რამე საქმეზედ ისეც ორატორი იქნება; შეიძლება მჭევრად ლაპარსკობდეს ორატორი, შეიძლება არა, მაგრამ საქმეზედ კი უნდა ლაპარაკობდეს, ენის ხმარებაში ვარჯიშიბა მისი საკადრისი არ არის. მაგრამ ესეც კი უნდა ვსთქვათ რომ ზოგიერთს პარლამენტში და ზოგიერთი საზოგადოების წინ სწორედ მარტო სიტყვების გადაბმაში ვარჯიშობენ.

6 პენსი ინგლისელი ორკაპეიკ ნახევრიანი ფულია

7ვერსალი – ქალაქი პარიჟის სიახლოვეს

II. ამერიკის დემოკრატიის დასაწყისები და ევროპიელების ამერიკაში გადასახლების მიზეზები. – ჩრდილოეთის ამერიკის შტატების პოლიტიკური დაწყობილება

ამერიკის დემოკრატია[1] მომდინარეობს იმ ისტორიულის გარემოებისაგან, რომელთა გავლენითაც შეკავშირდნენ იქაური პირვანდელი მოსახლეების პოლიტიკური რწმუნებაები; ამის განსამარტებელად ჩვენ უნდა მივაქციოთ ყურადღება ძველი ქვეყნის[2] ისტორიასა.

ისტორიის სრული მსვლელობა გვიჩვენებს, რომ პიროვნობის სიმართლე თანდის თან მატულობდა, რომ კაცები განთავისუფლდებოდნენ იმ ავტორიტეტებისაგან[3], რომელნიც დაჰბადა ცრუ მორწმუნეობამ და უმეცრებამ. შუა-საუკუნეების ევროპის ისტორია არის ამ აზრის ერთი უცხადეს დამტკიცებათაგანი. პაპების ავტორიტეტის თანდისთანი გაქრობა, ფეოდალური სისტემის[4] დაცემა, სამოქალაქო საზოგადოებების გამძლავრება, პარლამენტების დაფუძნება, – ეველა ეს შუასაუკუნური ისტორიის წარმოებები ავიწროებდნენ არისტოკრატიულს პრინციპებს[5] დაცემა და ავრცელებდნენ პიროვნობის კაცობრივს სიმართლეს რეფორმაციის ეპოქის[6] დროს პიროვნობამ ცხადად მოითხოვა თავისი სიმართლე: რელიგიაში[7] ჭკუამ მოითხოვა თავისუფლება საღვთო წერილის ასახსნელად, ურთი ერთმანეთს შორისს საქმეებში მოინდომეს უფრო მტკიცე გარანტიები[8], აღარ ერწმუნებოდნენ კერძოობითის პირების თვით მონებლობას და მოითხოვდნენ ცხადად განსაზღვრულს კანონებს საზოგადოს და კერძოობითის საქმიანობისათვის. ეს წარმოებები რომელნიც იყვნენ საზოგადოდ მრთელს ევროპაში XV და XVI საუკუნეში, ძლიერ გავრცელებული იყვნენ ინგლისში, საიდამაც გამოვიდნენ ჩრდილოეთის ამერიკის პირველი მოსახლეები. ხალხის პოლიტიკური განათლება ინგლისში იდგა ამ დროსაც უფრო მაღლა, ვინემ ევროპის სხვა მხარეებში. პარტიების ასწლობითი ბრძოლა, ნიადაგ მიიზიდავდა მრავალს მოქალაქეებს იმათ სამშობლოს პოლიტიკურის საქმეებისათვის, და ამითი რასაკვირველია უნათლდებოდათ მათ აზრები სიმართლესა და კანონიერებაზედ და ეხსნებოდათ ჭეშმარიტის თავისუფლების საჭიროება. კომმუნური დაწყობილება[9], რომელსაც ძლიერ ღრმად გაესხა ფესვები ინგლისელების საზოგადო ზნეში, მხარს აძლევდა ხალხისაგან თავისის ძალის გრძნობას; და რელიგიური სეკტები[10] გამოითხოვდნენ საზოგადოებას უმაღლესის სასულიერო კითხვაების მართლად განსჯისათვის და ამითი დაასრულებდნენ მის ზნეობითს განათლებას. ახალი ინგლისის კოლონიების საფუძველი დასვეს. XVII საუკუნის დასაწყისში ერთის ძლიერ მაღალი ზნეობის სეკტის კაცებმა. ესენი იყვნენ პურიტანები, რომელნიც გავიდნენ სამშობლოდამ რელიგიურის შევიწროებისაგამო სტიუარტების დროს[11] გადასახლების დროს იმათ ცხადად განისაზღვრეს მიზანი და მოქმედებების ხასიათი, რომელთაც ისინი უნდა მიყოლოდნენ. მათის გარდაწევეტილების სახსოვრად დარჩენილა. შემდგომი აქტი, შედგენილი იმათგან ამერიკაში მისვლისთანავე:

„ჩვენ ქვემოთ ამისა ხელის მომწერნი, რომელნიც გამოვემგზავრეთ აქეთკენ, იმისთვის, რომ ღვთის სადიდებელად, ქრისტიანობის განსავრცელებელად, ჩვენის კოროლისა და სამშობლოს სასიქადულოდ დავაფუძნოთ კოლონია ჩრდილოეთის ვირგიანიაში, საქვეყნოდ, ღვთისა და კაცის წინაშე ვაცხადებ, რომ ჩვენ ვადგენთ ერთს პოლიტიკურს და სამოქალაქო საზოგადოებას, იმ ჰაზრით, რომ დავიცვათ ერთმანეთს შორის წესიერება და ავასრულოთ წინათ განზრახული მიზანი. ამ პირობით ჩვენ ჩვენს საზოგადოებაში უნდა მივიღოთ იმისთანა კანონები, იმისთანა წესდებულება, დავაფუძნოთ იმისთანა დაწესებულებები და მივსცეთ თანამდებობა იმისთანა კაცებს, რომ ჩვენთვის მიუცილებელი იყოს და სასარგებლო. იმათ ჩვენ შევპირდეთ სრული მორჩილება, ქრისტეს აქეთ 1620 წ. 11 ნოემბერს.“

ამ აკტს დავუმატოთ კიდევ რამოდენიმე სიტყვა, რომ ავხსნათ, თუ რა მიზეზებისაგამო გადასახლდებოდნენ პურიტანები ინგლისიდამ.

„ქვეყანას, საცა ჩვენ ვცხოვრებთ (ამბობდნენ გადასახლების მსურველნი) მგონია მობეზრდა თავისი მცხოვრებლები; კაცს, ქმნულებათაგანს უკეთლშობილურს, უფრო ცოტა პატივსა სცემენ აქ, ვინემ მიწას, რომელზედაც ის დადის. ყმაწვილებს, მეზობლებს, მეგობრებს უყურებენ იმ ნაირის თვალით, როგორც მძიმეს ტვირთს. ღარიბს კაცს ყურს არ უგდებენ. შეურაცხჰყოფენ ყველაფერს, რაც უნდა იყოს კაცისთვის უუდიდესი ქვეყანაზედ სიამოვნება, თუ რომ ბუნებითი წყობილება არ იყოს დარღვეული. ჩვენმა სურვილმა იმდენზედ მიაწია, რომ კაცს არ შეუძლიან კმაყოფილებით იცხოვროს, ისე იცხოვროს, რომ დაიცვას თავისი ღირსება თანასწორების წრეში. დ თუ ვინმემ ვერ მოახერხა ესა, ყველას ის ეზიზღება, ყველა მას სამასხაროდ იგდებს. აქედამ ეს გამოდის, რომ ყველა გვარ საქმიანობაში გართული კაცი იმას სცდილობს, რომ როგორმე გამდიდრდეს, თუნდ ბოროტის ღონისძიებითაც. ამისათვის პატიოსანს კაცებს ძლიერ უჭირთ კმაყოფილებით ცხოვრება, ისე რომ არ შეურაცხჰყონ ისინი. – სასწავლებლები,რომელშიაც ასწავლიან სხვა და სხვა მეცნიერებასა და რელიგიას, ისეთები არიან, რომ უმეტესი ნაწილი ყმაწვილებთაგან სრულიად ფუჭდება და ხშირად ძლიერ ნიჭიერებიც, რომელთაგანაც ძლიერ ბევრს უნდა მოვლოდებოდით; ფუჭდებიან იმისათვის, რომ ცუდს მაგალითებსა ხედვენ, ცუდს ზნეობას. განა მრთელი ქვეყანა ღვთისა არ არის? განა ადამს და ევას და მათს შთამომავლობას არ მისცა ის ღმერთმა დასამუშავებელად? რასთვის ვკვდებით აქ შიმშილით უმიწობისაგამო, მაშინ როდესაც ფართო ფართო ქვეყნები, რომელნიც არიან ყველას საკუთრება, უდაბურად და დაუმუშავებელად რჩებიან?“

აგრე, პურიტანების გადასახლება წარმოსდგებოდა რელიგიურის გრძნობისაგან. მაგრამ იმათი რელიგია კი იმისთანა იყო, რომ იმას არა ოდეს არ ექნებოდა ის შედეგი, რომელიც წარმოსდგა კათოლიკის რელიგიისაგან. ახალის ინგლისის პირველს მოსახლეებს პიროვანის ავტორიტეტების წინ დამდაბლება დ ჭკუის სიმართლის დამცირება კი არ გამოუცხადებიათ, იმათ გამოაცხადეს საზოგადოების ყველა წევრის თავისუფალი ძმობა და სწავლათა გავრცელებას დიდი თავისუფლება. ამერიკის სამართლის წიგნში, შედგენილს 1620 წ. არის შემდგომი მუხლი: „რადგანაც სატანა, კაცობრივობის მტერი, ყოველთვის უსწავლელს კაცებს შეუჩნდება და რადგანაც ამისათვის საჭიოა, რომ მეცნიერების ნათელი, რომელიც მოუტანიათ აქ ჩვენს მამებს, არ ჩაჰყვეს მათ საფლავში; რადგანაც ყმაწვილების გაზრდა შეადგენს სახელმწიფოს უპირველესს ინტერესს ანუ საჭიროებას, ამისათვის ვსდებთ ყველა საზოგადოების ვალად, რომ გაიკეთოთ თავთავისთვის შკოლები და თუ ვინიცობაა ეს არ აასრულეთ გადაგხდებათ ჯარიმა“. აი თუ როგორ წარმოსდგა კანონიერად გახსნილის რელიგიურის გრძნობისაგან ხალხის საზოგადო განათლების მოთხოვნილება. ამავე გრძნობისაგან მომდინარეობს პურიტანების სამოქალაქო თავისუფლებისადმი მისწრაფებაც. აი იმთი აზრი ამ საგანზედ:

„ჩვენ არ უნდა ვატყუვებდეთ ერთმანერთს იმაში, თუ რაში უნდა მდგომარეობდეს ჩვენი დაუმოკიდებლობა ანუ თავის უფლება. არის ერთი გვარი თავისუფლება, თავისუფლება უგუნური, საზოგადო კაცისა და ცხოველებისათვის, რომელიც მოითხოვს: რაც გსურდეს, ის იმოქმედეო; ამისთანა თავისუფლება ყოველ გვარის მთავრობის მტერია; იმას სძულს ყოველი წესი, ყოველი კანონი; იმითი ჩვენ თავს ვიმდაბლებთ; ის არის ჭეშმარიტებისა და მშვიდობის მტერი, თვით ღმერთია მისი წინააღმდეგი. მაგრამ არის კიდევ მეორე თავისუფლება, სამოქალაქო და ზნეობითი, რომელიც დამყარებულია ერთობაზე და რომელსაც მხარი უნდა მისცეს ყოველმა მთავრობამ. ეს არის ჭეშმარიტი თავის უფლება, რომლითაც უშიშრად ვმოქმედობთ მას, რაც კარგია და სამართლიანი. ეს წმინდა თავისუფლება უნდა დავიცვათ ჩვენ ყოველს შემთხვევაში და, თუმც საჭირო იქნეს, შევსწიროთ მას თავისი სიცოცხლეც“.

ცხადია, რომ ამგვარად თვისუფლების განმარტებით ამოიფხვრება ბრმა, უგუნური თვით მონებელობა და შეიწყნარებს ჭკუიანურის რწმუნების სიმართლე. კაცმა უნდა იმოქმედოს, მაგრამ, რაც მოაგონდება ყველა კი არა, მხოლოდ ის, რაც კარგია და სამართლიანი. ამითი ძლიერ დიდი თავისუფლება ეძლევა კაცს სჯაში; მას შეუძლიან თავისუფლად განსაჯოს, თუ რაა სამართლიანი და რა უსამართლო, რა არის კარგი და რა ცუდი; ................................................................................................................................................................................................................................... იმათ საზოგადოებაში ამ დასაწყისისაგან სწარმოებს აზრი ძმობაზედ და ყოველის წევრის სამართლის თანასწორობაზედ. მართლა აგრე მოხდა იმ საზოგადოებებშიც, რომელნიც შესდგენ ჩრდილოეთის ამერიკაში. სრული დემოკრატიული თავისუფლება არის ყველა იმათის კანონების საფუძველი.

მაგრამ, რომ სთქვას კაცმა, მარტო პურიტანული ჰაზრები არ შეწევნიან ახალს ინგლისში დემოკრატიის გავრცელებას, გარეგან გარემოებებმაც ბევრი უშველეს. პირველად აი რამ: იმ კაცებს, რომელნიც გადასახლდნენ ამერიკაში, სრულიად არაფერი ცილება არა ჰქონიათ ერთი ერთმანეთის უფროსობაზედ. თუმცა სამშობლოში სხვა და სხვა ხარისხი ჰქონდათ იმათ, მაგრამ საერთო უბედურებამ გაასწორეს ისინი. რაკი ახალს ნიადაგზედ ფეხი დაადგეს, ძლიერ კარგად მიხვდნენ, რომ აქ ყველასი სიმართლე ერთიაო და რომ ყოველს გვაროვნობითს პრივილეგიას[12], ყოველს საზოგადოებითის იერარხიის[13] სხვადასხვაობას, რომელნიც დასტოვეს იმათ ოკეანეს იქით, აქ არაფერი ჰაზრი არ ექნებაო. ამას გარდა, ამერიკაში რას უნდა ეკვება და დაეცვა არისტოკრატიული ჰაზრები. ყველამ იცის, რომ არისტოკრატიის საფუძველი ყოფილა ყოველთვის მიწის საკუთრება, რომელიც მემკვიდრეობით გადადის მამისაგან შვილზედ. მიწაზედ იყო დამყარებული ყოველთვის არისტოკრატების დიდი მნიშნველობა, იმაზედ იყო. დაფუძნებული მათი სიმართლე, უმიწოდ არაფერს არ ნიშნავდა იმათი მაღალი ხარისხი, მათი საპატიო წოდება. ამერიკაში მიწა არ ყოფილა არავის განსაკუთრებითს მფლობელობაში. პურიტანების ჰაზრით, მიწა იყო ღვთის საკუთრება, რომლითაც ყველას ერთ ნაირად შეუძლიან ისარგებლოს. მართლადაც რომ ყოველს ახალს მოსახლეს მიჰქონდა იმ თვალუწთომის და ხელუხლებელის მიწებისაგან იმდენი, რამდენის დამუშავებაც შეეძლო, რამდენიც მისთვის საჭირო იყო. თავდაპირველად, როგორც ახალს ინგლისში, ისე ვირგინიაშიაც მიწის დამუშავებაც საზოგადო იყო, საიდამ უნდა გაჩენილიყო მიწის საკუთრებაზედ დამყარებული არისტოკრატია? თუმცა მართალია ამერიკაშიაც გადასახლდნენ იმისთანები, რომელნიც მედიდურობდნენ თავის ფეოდალური მნიშვნელობით, რომელნიც თავისდა წილად ისაკუთრებდნენ დიდს ადგილებს და ამაში მოდავე არა ჰყავდათ; მაგრამ მათს მიწაზედ ვინ დაესახლებოდა, რომ იმათ ვასსალად გამხდარიყო, რომ იმათთვის უძლია ღალა; – თვალუწთომელი დაუჭერელი ადგილები იწვევდნენ ყოველს ახალს მოსახლეს. აგრე, მიწის საკუთრებაზედ დამყარებულმა არისტოკრატიამ თავდაპირველად ფეხი ვერ დაიდგა ჩრდილოეთის ამერიკაში: ის ვერ შეითვისა ვერც იქაურმა ნიადაგმა, ვერც პირვანდელის მცხოვრებლების ზნემ და რწმუნებებმა.

ვირგინიაში, საცა გადასახლდნენ არისტოკრატები, რომელნიც არ ჰკადრულობდნენ მუშაობას, თუმცა კარგად ხედვიდნენ, რომ მათს ადგილზედ არავინ სახლდებოდა, მაშასადამე პურის ჭამა არ შეეძლოთ, ვირგინიაში ძლიერ ადრე დაფუძნდა ტყვეობა, რომელიც თანდისთან განვრცელდა სხვა შტატებშიაც. მაგრამ ესეც ვერ შეეწია არისტოკრატიის გავრცელებას. პირველად ამისთვის, რომ ტყვის ყოლა მარტო ზოგიერთი კაცების უფლება კი არ ყოფილა, ყველა მოქალაქეებისა იყო; მეორედ – ტყვეებს არ რაცხდნენ საზოგადოების წევრებად, ისინი ითვლებოდნენ რაღაც სხვა დაბალი ხარისხის. არსებაებად. მაშასადამე ტყვეების ყოლა არაფერს განსხვავებითს მნიშნველობას არ აძლევდა კაცს მისს საზოგადოების წრეში, და ტყვეობის დაფუძნება სრულიად არ უშლიდა დემოკრატიის გავრცელებასა. ამერიკელებმა ძალიან კარგად იცოდნენ, რომ ტყვის ყოლა არ იყო კიდევ არისტოკრატობა.

ვინ იცის, ახალს ინგლისში პირვანდელის მოსახლეების დემოკრატიული მიდრეკილება იქნება კიდევაც გაექრო ახალი ემიგრანტების იქ მისვლასა, ემიგრანტების[14], რომელთ რიცხვშიც ხანდის ხან გამოერეოდა არისტოკრატიულის ზნეობის კაცებიც, რომელნიც ამაყობდნენ სახელით და სიმდიდრით. მაგრამ პირველს დროებში ამისთანა კაცები მრავალნი არ ყოფილან; უფრო ხშირად მიდიოდნენ იქით ისინი, ვისაც არ შეეძლო მოეთმინა ევროპაში პოლიტიკური და რელიგიური დევნულება და შემდგომისათვის კი გადასხლებულებმა შეადგინეს სამოქალაქო, საზოგადოებაები და დაიწყეს თავისი საკუთარი პოლიტიკური ცხოვრება. მაშინ ძლიერ გვიან იყო, ძველი ევროპიული დასაწყისების განვრცელება ამერიკის საზოგადოებაებში შეუძლებელი იყო. მაშინ, მეტადრე იმისთვის, რომ ჩრდილოეთის ამერიკის პოლიტიკური დაწყობილება სულ სხვა გზით წავიდა, ვინემ ევროპისა. ევროპაში სახელმწიფოების ფორმა დაწესდა უფრო უწინ, ვინემ ხალხებში გავრცელდებოდა პოლიტიკური შეგნება. თვითოეულს საზოგადოებას არაოდეს არა ჰქონია აქ საკუთარი, განკერძოებითი მყოფობა; სახელმწიფოს ცხოვრების დასაწყისები იმათში კი არ გავრცელებულან თავდაპირველად, ისინი გავრცელდნენ უმაღლესს წოდებაებში, რომელნიც მოცილებული იყვნენ ხალხის ცხოვრებისაგან. ამ გარემოებას გავლენა ჰქონდა ევროპიელ სახელმწიფოების დაარსებაზედ შემდგომისათვის. აქ ყველაფერი იმისთანა წესდებოდა რაც სახელმწიფოს განსამძლავრებლად ჰქონდათ სახეში: სულის მდებელობას სახეში ჰქონდა უმაღლესი პოლიტიკური ინტერესები, ადმინისტრაცია[15] სახელმწიფოის თვითოეულის ნაწილისათვის იყო იმისთანა, როგორც საზოგადო, მაგრამ საზოგადო საქმეებში კი ძლიერ იშვიათად ეძლეოდა ხალხს მონაწილეობა. ამერიკაში სულ სხვა ამბავი მოხდა: სახელმწიფოს ესე იგი მეტრაპოლიას, დიდი გავლენა არა ჰქონია კოლონიებზედ საზოგადოდ და ახალი ინგლისი მაინც სულ ფუჭის ქვეშევრდომობის ფორმას ასრულებდა. ინგლისის მმართებლობამ მისცა ემიგრანტებს ის სიმართლე, რომ იმათ შეეძლოთ სამოქალაქო. საზოგადოებაები შეედგინათ და თავისი მმართებლობაც ჰეოლოდათ, მაგრამ ყოფილიყვნენ კი ინგლისის მფარველობას ქვეშ. აი ამ გვარად, დასაწყისიდგანვე ამერიკელი საზოგადოებები ცხოვრებდნენ საკუთრის პოლიტიკურის წესდებულებით. ინგლისის მმართებლობა იყო იმათი გარეგანი მფლობელი, მაგრამ შინ კი თავისუფალნი იყვნენ და აფუძნებდნენ დემოკრატიულს დაწესებულებაებს. საზოგადოებაებისაგან შესდგა საგრაფო, რომელიც დაწესებულებაებით სრულიად ემსგავსებოდა საზოგადოებასა; რამოდენიმე საგრაფომ შეადგინა შტატი და ბოლოს შეერთებულის შტატებისაგან ინგლისი ხელ ქვეშიდამ განთავისუფლების შემდეგ შეკავშირდნენ ჩრდილოეთის ამერიკის შეერთებული შტატები. მაშასადამე, აქ ცალკე ნაწილები კი არ შემდგარან სახელმწიფოის გავლენით, სახელმწიფო შესდგა პატარვანი საზოგადოებაების თანდისთანი შეერთებით. აქედამ გამოვიდა ის ჩრდილოეთის ამერიკის შტატების განსხვავებითი თვისება, რომ იმათში სრულიად არ არის ადმინისტრაციული ცენტრალიზაცია[16] და თვითეული საზოგადოება შინაურს საქმეებში სრულიად თავისუფალია საგრაფოს და შტატის მმართებლობისაგან. სახელმწიფოის ნაწილების ამ გვარი შეკვშირება ადვილად გაგაგებინებსთ იმ ხალხის დემოკრატიულს სრულის სიმართლის ქონებას, რომელიც დაუმკვიდრა ჩრდილოეთის ამერიკაში. ქალაქებისა და სოფლების საზოგადოებაები სდგანან აქამდისაც პირველს ადგილზედ შეერთებულის შტატების პოლიტიკურს წყობილებაში. იმათშია საქმიანი ცხოვრება, იქ დაიბადებიან უპირველესი შინაგანს საქმეებზედ კითხვები, რომელნიც შემდეგ გადადიან კონგრესში განსასჯელად. განცალკევებულის საზოგადოები; მნიშნველობა და დაწყობილება უფრო შესანიშნავია ჩვენთვის და საცოდნელათაც სასურველი, რადგანაც იმისაგან აიხსნება შეერთებული შტატების მრთელი კონსტიტუცია[17]. საზოგადოდ, უმაღლესი დაწესებულებაების დაწყობილებას ისეთი დიდი მნიშნველობა არა აქვს სახელმწიფოში, როგორათაც იმათ, რომელთაც პირდაპირ ხალხთან აქვსთ საქმე. ხალხის პოლიტიკურ ცხოვრებაში სასამართლოებს, რომელნიც ეკუთვნიან განცალკევებულის საზოგადოების დაწყობილებას, იმ ნაირივე მნიშნველობა აქვსთ, როგორათაც სახალხო შკოლებს ხალხის განათლებისათვის. უნივერსიტეტებისა და აკადემიების დაწყობილებით კი ვერ შევიტყობთ ჩვენ, თუ რა ხარისხზედ სდგას განათლება რომელიმე ხალხში; აგრეთვე კონგრესსით და სამინისტროებით კი არ იცნობება ხალხის მდგომარეობა. ყველაზედ უკეთესი და უფრო საიმედო აშ შემთხვევაში არის თითქმის მხოლოდ უმდაბლესი დაწესებულებების დაწყობილება, რომელიც შეეხება პირდაპირ კერძოობითს პირებს და პატვრანს საზოგადოებებს. ამ საფუძვლით, ჩვენ გვსურს წარმოგიდგინოთ დაწვლილებით საზოგადოებაების შინაგანი დაწყობილება შეერთებულს შტატებში და მერმე შემოკლებით მოგელაპარაკოთ იმ დაწესებულებაებზედ, რომელნიც ეკუთვნიან განცალკევებულის და ყველა შეერთებულის შტატების წყობილებას.

ახალს ინგლისში თვითოეული საზოგადოება, როგორც ქალაქისა, აგრეთვე სოფლისა ჩვეულებრივ შესდგება ორი, ანუ სამი ათასის მცხოვრებისაგან. რა საზოგადოებაშიაც მარტო ამდენი კაცია, იქ შესაძლებელია, რომ კარგი და ერთგვარი ადმინისტრაცია იყოს. ერთს ადგილზედ და ერთსა და იმავე პირობებს ქვეშ მცხოვრებთ საჭიროებების შეთანხმება ძნელი არ არის, მეტადრე თუ ბევრნი არ ცხოვრებენ ერთად. მოქალაქეებს ადვილად შეუძლიანთ ერთმანეთში მოლაპარაკება საკუთარს საქმეებზედ; იმათში ყოველთვის მოიპოვება იმისთანა კაცები, რომელთაც შეეძლებათ წარმატებით წაიყვანონ საზოგადო საქმე, რომელსაც მათ მიანდობენ თანამოქალაქეები. ამ სახით, ახალი ინგლისის საზოგადოებაში შეუძლიან სრულად გამოცხადდეს ხალხის უფლება, რომელიც შეადგენს შეერთებულის შტატების ზოგად-წყობილების საფუძველს, მართლა, ახალის ინგლისის შტატებში თითქმის წარმომადგინებლობასაც მხოლოდ საზოგადო საქმეებში ხმარობენ, საქმეებში, რომელნიც შეეხებიან მრთელს შტატს და საზოგადოებებში კი ყველა საქმეები, რომელნიც საქვეყნო განსჯას მოითხოვენ, სწვდებიან საზოგადოების ყველა წევრთა კრებაში; მხოლოდ დიდრონს და შეერთებულს საზოგადოებაებში, მაგალითად ქალაქებში არიან მერები[18] და იმათთან ქალაქის რჩევნები. –

უმთავრესი ნაწილი საზოგადოების ადმინისტრაციისაგან არის რამოდენიმე მოხელე კატების ხელში, რომელნიც გამოირჩევიან ყველა წევრებისგან და იწოდებიან „გამორჩეულებად“. ისინი ირჩევიან ყოველ წლივ პატარვან საზოგადოებებში სამ სამი და ძლიერ დიდრონებში ცხრა ცხრა. იმათ აქვთ განსაზღვრული თანამდებობის წრე, ცხადად ნაჩვენები კანონებში და დადებულის კანონების ასრულებაში სრულიად თავისუფლად მოქმედებენ, ისე რომ საზოგადოებას სრულიად არა ფერსა ჰკითხვენ. მაგრამ, თუ საქმე რამოდენიმედ საიჭვოა, თუ საჭიროა, რომ რომელიმე დადებული კანონი შეიცვალოს, ან ახალი შემოიტანოს, მაშინ გამორჩეულები არიან საზოგადოების ნების მორჩილი მოსამსახურე. ამ შემთხვევაში იმათ უფლება აქვსთ, რომ შეჰკრიბონ გამომრჩეველი მოქალაქეები და მოახსენონ მათ საქმე განსასჯელად. ვთქვათ რომ ქალაქში შკოლის გახსნაა საჭირო; გამორჩეულები მაშინვე დაუძახებენ მოქალაქეებს და იმათ კრებას ეტყვიან, თუ რა არის საჭირო ახალი შკოლის დაწესებისათვის, უჩვენებენ, რა ღონისძიებებიც არიან ამ საქმის ასრულებისათვის, უანგარიშებენ საზოგადოებას, თუ რავდენი უნდა გადიხადონ ხარჯისათვის, აცნობებენ მას თავის ჰაზრებს, რამ სიდიდე უნდა იყოს ახალი შკოლა, სად უნდა აიშენოს და სხვა. საზოგადოება მოუსმენს იმათ, ან მიიღებს მათ აზრებს, ან არა და თუ იმათ უმთავრესს აზრს დაეთანხმა ესე იგი იმას, რომ შკოლის გახსნა საჭიროაო, მაშინვე განიხილავს საქმეს და დაწვლილებით განსაზღვრის ხარჯს, დანიშნავს გადასახადს, რომელიც უნდა დაედვას საზოგადოების ყველა წევრებს ახალის შკოლის დასაფუძნებელად და სარჩოდ – ამის შემდეგ გამორჩეულებმა მხოლოდ უნდა აასრულონ საზოგადო კრების ნება. –

რასაკვირველია, გამორჩეულებს შეეძლებოდათ ბოროტად მოეხმარათ თავისი უფლება, თუ რომ მოქალაქეების საზოგადო კრების შედგენა მათს მიწოდებაზედ იყოს დამოკიდებული. საქმე ის არის, რომ საქმეების განსჯისათვის მოქალაქეების შეკრების უფლება მარტო იმათ არ ეკუთვნისთ. იმათაც რომ არ სურდესთ, ათი მოქალაქის მოთხოვნილებითაც შეკრბება საზოგადოება; საზოგადოება გამოუცხადებს თავის სურვილს გამორჩეულებს და ისინი ვერაფერში უარს ვერ ეტყვიან. აქედამ სჩანს, რომ საზოგადოების საქმეების მართვა თავის დღეში ვერ ასცილდება ხალხის კონტროლსა[19] და ისე შეზღუდულია, რომ გამორჩეული მოხელეების თვით მნებელობა იმას ვერას ავნებს.

ამ რჩეულებს გარდა, რომელნიც უნდა ზრუნვიდნენ ადმინისტრაციის საზოგადო მსვლელობაზედ, ახალი ინგლისის საზოგადოებაში არის კიდევ ოციოდე მოხელე, რომელთაც აქვსთ მინდობილი მმართველობის რომელიმე განკერძოებითი შტო; აგრე, ზოგი იმათგანია გადასახადის შემწერად, ზოგი შემკრებად, საზოგადოების ხაზინადრად, პოლიციურის ზედამხედველობისათვის, საზოგადო კრების მოლაპარაკების და გარდაწყვეტილებების დამწერად და სხვ. ეს მოხელეები ამოირჩევიან ყოველ წლივ მოქალაქეების საზოგადო კრებაში: თვითოეულს მოქალეს შეუძლიან „გამორჩეული“ იყოს და ვერც ერთი იმათგანი უარს ვერ იტყვის იმ თანამდებობის აღებაზედ, რომდისათვისაც ის აირჩიეს. მაგრამ, ან კი რასთვის უნდა სთქვას უარი: ვინც საზოგადოებას ემსახურება, ჯეროვნად აკმაყოფილებენ და ყოველს წევრს შეუძლიან შესწიროს საზოგადო საქმეს თავისი შრომა და დრო, ისე რომ ზიანი სრულიად არა ჰქონდეს მატერიალურს მდგომარეობაში. აქ უნდა შევნიშნოთ კიდევ ამერიკის ზოგად წყობილების ერთი განსხვავებითი თვისება: უმრავლესს ნაწილს მოხელეებთაგან არ ეძლევათ განსაზღვრული ჯამაგირი, მაგრამ ყოველის მათგან გარიგებულის საქმისათვის იღებენ დანიშნულს ფასს, ასე რომ, ისინი იღებენ ერთი ერთმანეთზედ მეტნაკლებს ჯამაგირს, საზოგადო სარგებლობისათვის სამსახურისა და გვარად.

სხვა თანამდებობებთა შორის, რომელნიც არსებობენ საზოგადოებებში არიან იმისთანანი, რომ ძლიერ გააოცებს იმ კაცს, რომელსაც თვალი შეუჩვევია ევროპიულის ადმინისტრაციისათვის. ახალი ინგლისის საზოგადოებაებში ნიშნვენ, მაგალითად, საკუთარ მოხელეს, რომელიც უნდა ზედამხედველობდეს ღარიბთ შესახების კანონების ასრულებაზედ; არიან კაცები, რომელნიც ამორჩეულნი არიან ზედამხედველებად სასწორებსა და საწყავებზედ, პურის მკაზედა და ყველა მოქალაქეების მოქმედებაზედ ცეცხლის დროს და სხვ. ამ გვარებზედ... ჩვენ ამას ჩავთვლით შევიწროებად, რომელიც ეწინააღმდეგება დემოკრატიულს თავისუფლებას, რომელითაც განირჩევიან ყველა საზოგადოებითი დაწესებულებაები ჩრდილოეთის ამერიკაში. მაგრამ ადმინისტრაცია სულ სხვანაირად ესმისთ ამერიკელებს, ვინემ ჩვენ. ისინი ხედვენ იმაში უბრალო შრომის განზიარებას საზოგადოების წევრებთ შორის და პირს, გამორჩეულს, საზოგადოებისაგან რომელიმე საქმისათვის, სრულიადაც არ მიეჩემება იმ გვარი უფლება, როგორსაც მივაწერთ ჩვენ ჩვეულებრივ თვითოეულს ადმინისტრაციულს პირს. ამერიკის საზოგადოებაებში არ არის, მაგალითად, საკუთარი ცეცხლის მქრობელი ჯარი, მაგრამ ცეცხლის წაკიდების დროს კი ყველა მოქალაქეები ვალდებული არიან, რომ ცეცხლი გააქრონ. საჭიროა, რომ ამ დროს იყოს ვინმე თავი კაცი, რომელიც განმგებლობდეს მოქალაქეების მოქმედებას, მაგრამ ამერიკელს არა სურს, რომ დაემორჩილოს ამ შემთხვევაში იმ მოხელეების ბრძანებას, რომელთაც მინდობილი აქვსთ საზოგადო ადმინისტრაცია; იმას სურს, რომ უფლება და შრომა როგორც კი შეიძლება ისე იყოს განზიარებული, განაწილებული საზოგადოების წევრებს შორის და ცეცხლის წაკიდების დროებისათვის გამორჩეული ჰყავს სხვა კაცი, რომელიც ბრძანებლობს ცეცხლის დროს, მაგრამ სხვა შემთხვევაში კი სრულიად არაფერი უფლება არა აქვს. ამ სახით განკერძოობითის თანამდებობაების განაწილება მრავალ პირებს შორის სრულიად ეთანახმება იმ მხარის დემოკრატიულს ხასიათსა.

ახალს ინგლისში საზოგადოების წევრებთ შორის არის საზოგადოდ სიმართლის სრული თანასწორობა. ისინი ვინც განაგებს, მართავს, და ისინი, ვინც იმთ უმორჩილება, სრულიადაც არა გრძნობენ ერთი ერთმანერთისაგან შევიწროებასა პირველებს ძლიერ კარგად ესმისთ, რომ თვითონ იმათი უფლება არის მხოლოდ სხვა გვარი სამსახური საზოგადოების სასარგებლოდ და რომ ის უფლება დარჩებათ ხელში იმათ მხოლოდ მაშინ, თუ კეთილ სინიდისიანად მოიქცევიან. სხვები ემორჩილებიან უფლებასა, მაგრამ იმის გამო კი არა, რომ ის ვითომც იმათი უფროსი იყოს, ემორჩილებიან იმისათვის, რომ საკუთარს სარგებლობას ხედვენ საზოგადო სამსახურის განაწილებაშია. როცა რომელიმე უფლებას მიიღებს ამერიკელი საზოგადოების კაცი, ძლიერ კარგად სცნობს, რომ ის არის გამორჩეული საზოგადოებისაგან და ამისთვის არ შეუძლიან, რომ იმან უყუროს საზოგადოებას, როგორც მაზედ უმაღლესმა, მეტადრე რადგანაც ყოველთვის გრძნობს მაზედ დამოკიდებულებას თავის თანამდებობის ასრულების დროს. აგრეთვე მოქალაქეები, რომელნიც ირჩევენ მოხელეს რომელიმე საქმისათვის, გამორჩევით ამტკიცებენ, რომ ისინი დანდობილი არიან გამორჩეულის ნიჭიერებასა და პატიოსნებაზედ. ამის გამო საზოგადოების ადმინისტრაცია არც არავის ამძიმებს და არც არავის ავიწროებს; ადმინისტრატიული პირები არ შეადგენენ განსაკუთრებულს, პრივილეგიებიან წოდებას და როგორც ამერიკაში მოგზაურები ამბობენ, თუ ძლიერ არ დააკვირდა კაცი, სრულადაც არ დაინახება, თუ ვინ მართავს ამ მხარეს და როგორ.

მაგრამ რა გვარად იცვის შტატების ერთობა? რა და რა იმედებია იმისათვის, რომ თვითოეული საზოგადოება და ქალაქი საერთო. კონსტიტუციის კანონებს არ გადახდნენ და უწესოება არ მოახდინონ მმართველობაში? ეს კითხვები აიხსნებიან სამსაჯულო ადგილების დაწესებულებით. თითქმის ყველა საქმე ადმინისტრაციისათვის სამძიმო სამსაჯულო რიგით სწყდება, და ამის გამო მსაჯულებს ძლიერ დიდი მნიშნველობა აქვსთ, თითქმის პოლიტიკურიცა. სამსაჯულო ნაწილის დაწყობილება და საქმიანობა არის აი ამ გვარი. შტატის გუბერნატორის დანიშნვით და ზოგიერთს შტატებში ხალხის გამორჩევით განწესდებიან იმდენი მსაჯულები, რამდენიც რიგია. ამათგან სამი კაცი შეადგენს სამსაჯული პალატას. ამ მსაჯულების ვალდებულებაა, რომ დადიოდნენ ხალხში და განასამართლებდნენ საქმეებს შეფიცებულებისა და ადვოკატების[20] შემწეობით. მსაჯულმა მხოლოდ კანონი უნდა შეაფარდოს, შეურჩიოს კერძოობითს შემთხვევას და საქმის განსჯა კი მინდობილი აქვს შეფიცებულებს, რომელთაც ირჩევს თვითონ საზოგადოება. ამისათვის, ვისაც მსაჯულად ნიშნვენ, ის უნდა იყოს იურიდიკულად განათლებული[21], იმან უნდა იცოდეს მარტო კანონების სიტყვები კი არა, მას უნდა ესმოდეს სჯულისმდებელობის აზრი და საზოგადო კონსტიტუციის კანონებთან კერძოობითი კანონების კავშირი – მსაჯულს შეუძლიან დასდვას გადაწყვეტილება, დაფუძნებული კერძოობითს კანონებზედ კი არა, საზოგადო კონსტიტუციის მოთხოვნილებაზედ; იმას უფლება აქვს, რომ გამოაცხადოს, ესა და ეს კანონი კონსტიტუციის წინააღმდეგიაო და საქმეებში ამითი ხელთმძღვანელობა არ შეიძლებაო. მოხდება კიდევ ამ გვარი საქმეებიცა: სთქვათ რომ სენატმა ანუ დეპუტატო კრებამ დასდვა რომელიმე კანონი; თუ ხალხმა ნახა, რომ ეს კანონი არ ეთანხმება კონსტიტუციას, წავა და მსაჯულს შესჩივლებს ამ კანონზედ. მსაჯული საქმეს განიხილავს და თუ ხალხის საჩივარს სამართლიანად იცნობს, მაშინ კანონს დაეკარგება ვალდებულებითი ძალა და ცოტ-ცოტად გამოდის ხმარებისაგან. აქედამ სჩანს, რომ მსაჯულს დიდი მნიშნველობა აქვს და რომ მისგან მოითხოვება უმაღლესი კეთილ-სინიდისიანობა, უმაღლესი იურიდიკული განათლება და დაუმოკიდებლობა. აი ამას სცდილობენ ამერიკაში, ამისთვის ირჩევენ უბრალოს, ხალხის საყვარელს კაცებს კი არა, იურისტებს, გამოცდილს კაცებს, რომელთაც წინათვე სახელი მოუპოვიათ ადვოკატობითა. რომელიმე შტატებში მსაჯულებსაც ხალხი ირჩევს; მაგრამ სხვებში კი გუბერნატორებსა და მისს რჩევაებს აქვსთ მინდობილი მსაჯულების დანიშნვა. დემოკრატიისათვის მავნე ბოროტება ვერ შემოიპარვის ამ გვარს არჩევის დროსაც, ერთი იმისათვის, რომ გუბერნატორიცა და მისი რჩევაც თვითონ ხალხისაგან არიან ამორჩეულები, მეორე – გუბერნატორს არ შეუძლიან, რომ გამოცვალოს მსაჯული, რომელიც თვითონ დააყენა; – მსაჯულის თანამდებობას ასრულებს ერთი და იგივე პირი მრავალს წელს და გუბერნატორები კი ყოველ წლივ ახალ-ახალი ირჩევიან. მეორეს მხრით – მსაჯული ხალხის ზედმოქმედებისაგანაც განთავისუფლებულია ცოტაოდენად, რადგანაც იმას უძლევა გვარიანი დიდი ჯამაგირი: მასსაჩუზეტსში მსაჯულს აქვს გაჩენილი 5000 მანეთზედ უფრო მეტიც.

მსაჯულები განიხილვენ ჩვეულებრივ ყველა იმ გადახდომას შტატების საზოგადო კანონებზედ, რომელიც მოხდება ხოლმე საზოგადოების მოხელეების, ანუ რომელიმე წევრის მხრით. ამ გვარი გადახდომაები იშვიათად მოხდებიან, მისთვის რომ, როგორც ზევით არის ნათქვამი, სახელმწიფო (შტატი) არ ერევა საზოგადოებაების კერძოობითს საქმეებში, ის აძლევს მათ სრულს თავისუფლებას, ასე რომ, ყოველს საზოგადოებას შეუძლიან ისეთი წესდებულება იქონიოს, როგორიც უკეთესად მიაჩნიან. მაგრამ არის საზოგადო მოთხოვნილებაებიც, რომელნიც უნდა აასრულოს თვითოეულმა საზოგადოებამ. ეს მოთხოვნილებაები სამუდამოდ დაწესებულია კანონებით, და იმათ ასრულებას არავინ არ უყურებს თვითონ საზოგადოების წევრებს და მსაჯულებს გარდა. საგრაფოს, რომელიც შესდგება რამოდენიმე საზოგადოებისაგან, არაფერი დიდი მნიშვნელობა არა აქვს ადმინისტრაციაში, იმას აქვს სამსაჯულო მნიშნველობა. ყოველ საგრაფოში არის სამსაჯულო პალატა, შერიფი, რომელიც არის სამსაჯულოს განჩინებაების ამსრულებელი და საპყრობილე დანაშაულებისათვის. ადმინისტრაციულის საქმეებისაგან – საგრაფოში ადგენენ მხოლოდ ბიუდჟეტის პროეკტს[22], რომელსაც შემდგომ განიხილვენ მრთელი შტატის სჯულის მდებელობითს კრებაში და შემდეგ, ამ კრების გარდაწევეტილებისა და გვარად, შეეწერება საზოგადოებაებს გადასახადი. ამას გარდა – გზების გაკეთება და მოვლაც საგრაფოის სამსაჯულო პალატას ადევს კისერზედ. საზოგადოებას მიუდის მხოლოდ მიწერილობა, რომ ამდენი და ამდენი უნდა გადიხადოო და ესა და ეს გააკეთოო დასს. ზოგადოების წევრებს შორის გადასახადის განაწილება და კანონის ასრულების ფორმის შეცვლა თვითონ საზოგადოებაზედ კიდია. საზოგადოებაში უთუოდ უნდა იყოს, მაგალითად, შკოლა; თორემ ჯარიმას გადაახდევინებენ „უმეცრებისა და ცუდის ზნეობის გავრცელებისათვის“. მაგრამ, თუ როგორ უნდა გაკეთდეს შკოლა, ფულები როგორ უნდა შეაგროვონ იმისთვის, რა რიგი უნდა მისცენ სწავლას და სხვ. ყველა ეს საზოგადოების საქმეა. მაგრამ, თუ საზოგადოების წევრების სიძუნწის გამო ცუდი შკოლა გაკეთდა, ან თუ რომელიმე იმათგანი, ვინც შკოლის მომვლელად არიან დაყენებული, თანამდებობას კარგათ და გულდადებით ვერ ასრულებს, ყოველ მამას შეუძლიან ამ პირებზედ, ან არა და მრთელს საზოგადოებაზედ, საჩივარი შეიტანოს სამსაჯულო პალატაში. მაშინ საქმე განიხილვება სამსაჯულო რიგით და თუ საჩივარი საფუძვლიანი გამოდგა, საზოგადოებას ჯარიმას დებენ. ამ გვარადვე იქცევიან ყოველგვარ საქმეში. ინსტანციები[23] სრულიად არ არიან, უმცროს მოხელეს უფროსისაგან არაფერი მიწერილობაები, არაფერი განმეორებები და კითხვები და სხვ. ამ გვარი არ მიუდის; მაგრამ, თუ იმან თავისი ვალდებულება კარგად არ აასრულა, ყოველთვის შეიძლება როშ სამსაჯულოში მიიხმონ. არის, მაგალითად, საკუთარი მოხელე გზების ზედა მხედველად; იმას გადასცემენ ხოლმე გადასახადის მკრეფელები გზის გასაკეთებელად შეგროვებულს ფულებს. თუ გზა ყოველთვის რიგიანი არ არის, ყველას, ვისაც კი ურმის თვალი გაუტყდება ოღროჩოღროიანობის გამო, ან გზის სიცუდის გამო რამე უსიამოვნება დაემართება, შეუძლიან სამსაჯულოში მიიყვანოს ზედამხედველი მოხელე. მოხელემ იცის ეს და ამისთვის თვითონვე სცდილობს, რომ გზის გასაკეთებელი ფულები მიიღოს. თუ საზოგადოებამ ფულები არ მისცა გადასახადის მკრეფელებს გზების ზედამხედველს უფლება აქვს თვითონვე მოითხოვოს, თუმცა ამითი ჩვეულებრივი რიგი ირღვევა. თუ არა და საქმე სწედება ისევ სამსაჯულოში.

ამ გვარი საზოგადო საქმეებში გარევის უფლება, რომელიც აქვს ყველა მოქალაქეს, პირველის შეხედვით საფრთხილო უნდა ყოფილიყო, რადგანაც შეიძლებოდა რომ მას ბევრი შარის მოგონება და ურიგობა მოჰყოლოდა. ამერიკაში კი უფრო მოხდებოდა ესა, ამისთვის რომ უკანონო საქმეების მთხრობელს ხშირად მიაქვს იმ ჯარიმის ნაწილი, რომელსაც დამნაშავეს ახდევინებენ. მაგრამ დაწყობილება სიტყვითი სამსაჯულოების, ადვოკატებითა და შეფიცებულებით და ამას გარდა საქმეების სახალხოდ განსჯა სრულიადაც არ ეწევიან შარის მოგონების გავრცელებას. ამას გარდა, არის კიდევ ერთი გარემოებაც, რომელიც ხდის ამერიკელებს კეთილ გონიერებისა და სამართლიანობის მოევარულებად, – ეს არის განათლების დასაწეისების მრთელს ხალხში გავრცელება. ყოველ გვარი ცრუ და უსამართლო დავა არის ხოლმე განუხსნელს საზოგადოებაებში, საცა არა აქვს მართალი აზრები საგნებზედ; განათლების განვრცელებისთანავე ერთმანეთს შორისი კავშირი განისაზღვრება უფრო ადვილად, ჭკუიანურად და მეგობრულად. ეს ძლიერ კარგად გაიგეს ამერიკელებმა და ამისთვის ყოველი იმათი საზოგადოება ვალდებულია, რომ ქონდეს შკოლა, თავდაპირველ სასწავლებელად. ყმაწვილებს ასწავლიან სახელმწიფო ხარჯით და ყოველს საზოგადოებაში არის საკუთარი კაპიტალი შკოლებისთვის. თვითოეულმა მოქალაქემ უნდა შესწიროს შკოლისათვის საკუთარის შემოსავალის ნაწილი, რადგანაც ყველა სარგებლობს საზოგადო განათლების ნაყოფითა: შვილებიც რომ არ ჰყავდეს ვისმეს, მაინც სასარგებლოა მისთვის შკოლა, რადგანაც საზოგადოებაში მაშინ არის წესიერება და კეთილ-დღეობა, როცა წევრები განათლებულები არიან. ამისათვისაც ვისაც შკოლაში არ უსწავლია იმას ფაბრიკაზედ მუშადაც არ მიიღებენ; მაგრამ ესეც უნდა ვსთქვათ, რომ სასწავლებლის დაფუძნებასა და იმათ კარგს მდგომარეობაში მოყვანისათვის არაფერი არა შურსთ ამერიკელებს და ყოველს დაუდევნელობას ამ შემთხვევაში სასტიკად სდევნიან ისინი. ფულებით გადასახადს გარდა შკოლების სასარგებლოდ, ყოველის საზოგადოების დაფუძნების დროს, საერთო მაწებისაგან გამოჰყოფენ ერთს და მეოცდა თექვსმეტე ნაწილს; ამ მიწას ყიდიან და აღებული ფულებით ადგენენ საშკოლო კაპიტალს[24], რომელიც არას შტატის განკარგულების ქვეშ, – მაგალითად 1857 წლის ანგარიშებისაგან სჩანს, რომ მასსაჩუზეტსის შტატში ყოველ წლივ იკრიფება 2,300,000 დოლლარი (3 მილ. მანეთამდის) შკოლების სასარგებლოდ და საშკოლო კაპიტალი ადის 1,625,000 დოლლარამდის; უკანასკნელის ნამთავნია წელიწადში 50 ათასი დოლლარი, რომელსაც უნაწილებენ სხვა და სხვა ქალაქების შკოლებს. ამ შემწეობის მიღების უფლება მხოლოდ იმ საზოგადოებას აქვს, რომელიც ყოველ წლივ თითო ახალგაზდა ყმაწვილზედ, 5 წლის ყმაწვილიდამ დაწყებული 15 წლისამდის, არ იხდის ნახევარ დოლლარზედ ნაკლებს[25]. – შკოლების მმართველობაშიაც სრულიად არ არის ცენტრალიზაცია. ყოველი საზოგადოება მართავს საკუთარს შკოლას ისე, როგორც სამჯობინაროდ ჰპოებს; ეს კიდევ არაფერი; თუ რომელიმე საზოგადოება, განსაკუთრებით ქალაქებში, ძლიერ დიდია, მაშინ ის განიყოფება მაზრებად და მრევლებად: ამ გვარად, ბოსტონის ქალაქი არის გაყოფილი მაზრებად და ყოველს მაზრაში თვითონ მოქალაქეები ირჩევენ სასწავლებელთ კომიტეტის წევრებს, რიცხვით ექვსს და ამასთანავე ისე, რომ ორი იმათგანი სამის წლის სამსახურის შემდეგ გამოდის კომიტეტიდამ და იმათ ადგილზედ აყენებენ ახლად არჩეულებს, თუ რომ ხელმეორედ არ გამოირჩიეს ისინივე. ეს ექვსი სასწავლებელთ კომიტეტის წევრები თავის მაზრისათვის ირიცხებიან საკუთარ კომიტეტად და განკერძოებითი შკოლების ადგილობრივის მართვისათვის იყოფენ სასწავლებლებს ერთმანეთს შუა ისე, როგორც მათ სურსთ; ასე რომ, მხოლოდ სამძიმოსა და განსაზღვრულს შემთხვევაებში საქმეები გადადიან ადგილობრივის კომიტეტებიდამ მაზრისაში და უფრო იშვიათად ქალაქის საზოგადო კომიტეტში. მაგრამ უნდა შევნიშნოთ, რომ შკოლების მმართველობის დაწყობილება ყოველ შტატში ამ გვარი არ არის. ნიუიორკის შტატში, მაგალითად, არის რაღაც რუსული სასწავლებელთ მაზრების учебный округъ-ების მსგავსი და ადგილობრივი შკოლები არიან შტატის საზოგადო მოხელეების მთავრულს ზედამხედველობას ქვეშ.

საზოგადო ჰაზრი განათლებისა ჩრდილოეთის ამერიკაში არის ყმაწვილების მომზადება საშოქალაქო საქმიანობისთვის, რომელიც მოელით მათ შკოლიდამ გამოსვლის შემდეგ. – ამისთვის ელემენტური შკოლები[26] ითვლებიან მიუცილებელ საჭიროებად ყველასთვის; შემდეგ უპირველესად ითვლებიან საშუალო შკოლები, რომელნიც აძლევენ კაცს საზოგადო განათლებას და რომელშიაც პირველს პლანზედ სდგას მათემატიკის, ახალი გეოგრაფიის, შეერთებული შტატების ისტორიის და მათი კონსტიტუციის სწავლება, სხვა – კლასსიკური სწავლა, ღვთის მეტყველებითი და ფილოსოფიური და სხვ. თვითოეულის ნებაზედ ჰკიდია და მსურველები არ არის ძლიერ ბევრი. მაგრამ ამერიკელს ამის რა დარდი აქვს, იმას სცდილობს, რომ მოქალაქეები იმდენად განათლებული იევნენ, რომ ხალხის ნების აღსრულება შეეძლოსთ, – სწავლულები კი მისთვის ნამეტანია.[27]

საზოგადოდ ყმაწვილების სწავლებაში და შკოლების დაწყობილებაში სჩანს იმ გვარივე მიმართულება, როგორიც ყველაფერში განასხვავებს ამ მხარეს, სახელდობრ ისა, რომ რაც შეიძლება უფრო მეტი ასარგებლოს ხალხსა და რაც შეიძლება უფრო ცოტა ნება მისცეს არისტოკრატიულის ჰაზრების გავრცელებასა. ამ შემთხვევაში კარგია ვიცოდეთ ამერიკული ყმაწვილთ აღზრდის შედარებითი თვისება ინგლისურთან. ინგლისში იშვიათი არ არის უსწავლელი კაცის ნახვა, მაშინ როდესაც ვერა რომელის ქვეყნის უმაღლესი უწყება ვერ შეედრება ინგლისის არისტოკრატიას კლასსიკურს განათლებაში. მაგრამ აქამდისაც დარჩენილა აქაურს აღზრდაში შუა საუკუნური მონასტრული ხასიათი, რომელიც ჰქონდა მას მრთელი საუკუნეების განმავალობაში. ძველი ენების, ბერძულისა ლათინურის, სწავლა ნამეტანს დროს ართმევს განსაკუთრებით უმაღლესს შკოლებს ინგლისში და ავიწროებს ცხოველი ენების და უფრო გამოსადეგი საგნების სწავლას. – ცხადია რომ ამერიკელებში არც ამ გვარი ნაკლებობა იქნებოდა სწავლისა და არც ცალკერძოობა; სწავლის სხივებს უნდა გაენათლებინათ ყველა მათგანი, მის ნიჭიერებისა და განათლებისადმი მისწრაფების შესაფერად. და იმას ხომ სრულიად ვერ ვიტყვით, რომ ამერიკაში მოსწავლეები დაყოფილი იყვნენ სხვა და სხვა წოდების დახედვით, როგორც ინგლისშია, მაგალითად, უმაღლესი წოდების ყმაწვილებისათვის ცალკე სასწავლებელი გაკეთებული და უმდაბლესისათვის ცალკე, ან არა და ერთსა და იმავე შკოლაში სხვა და სხვა ოთახები აქვთ მიჩენილი, ან სხვა და სხვა სტოლები და ამასთანავე განირჩევიან ტანისამოსითაც.

ამ ნაირია თვითოეული საზოგადოების დაწყობილებისა და მდგომარეობის საზოგადო სახე ჩრდილოეთის ამერიკაში. საზოგადოებაებსა და შტატს შორის შემაკავშირებული გრგოლი არიან საგრაფოები, რომელთაც თითქმის არაფერი მნიშვნელობა არა აქვსთ. შტატის მმართებლობას შეადგნენ სენატი და წარმომადგენელათ დეპუტატთ, პალატა. ეს ორი დაწესებულება ძლიერ გვანან ერთმანეთს და სრულიადაც არა აქვსთ იმ ნაირი კავშირი, როგორც ორს პალატას ინგლისში. ისინი იმითი განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან, რომ სენატს, სჯულის მდებელობითს საქმიანობას გარდა აქვს ხანდისხან კიდევ ადმინისტრაციულიცა და სამსაჯულოც. და დეპუტატთ პალატა განსაკუთრებით სჯულის მდებელობაშია და სამსაჯულო. ნაწილში ერევა მხოლოდ იმითი, რომ საჩივარი შეაქვს სენატში იმ მოხელეებზედ, რომელნიც არ ასრულებენ თავის ვალდებულებას. ამას გარდა, ის განსხვავებაა კიდევ იმათ შორის, რომ სენატის წევრები უფრო ცოტანი არიან რიცხვით და აირჩევიან უფრო დიდის ხნით, ვინემ დეპუტატები. ერთის მაგიერ ორ პალატის დაწესების არსებითი აზრი კი ის არის, რომ სჯულის მდებელობითი უფლება გაიყოს ორ პოლიტიკურ დაწესებულებაებს შორის და ამითი უფრო მეტი გარანტიები ჰქონდეს ხალხს კანონების მართლმსაჯულებისა და კარგად მოფიქრებისათვის.

აღსრულებითს უფლებას შტატში წარმოადგენს გუბერნატორი, რომელსაც ირჩევენ ყოველწლივ მას შეუძლიან, რომ სენატის გარდაწევეტილება შეაჩეროს და ამ შემთხვევაში საქმე გადადის კონგრესში[28] განსახილავად. თვითონ გუბერნატორს კი არ შეუძლიან არც კანონების გამოცემა და არც ადმინისტრაციაში შერევა. იმას შეუძლიან მხოლოდ, რომ სჯულის მდებელობითს კრებას აჩვენოს შტატის საჭიროებები და ღონისძიებაები, რომელთაც მოხმარება მისი აზრით სასარგებლოა. სხვა – მას მართებს მხოლოდ აასრულოს სენატის და წარმომადგენელთა პალატის განჩინებაები. საჭიროების დროისათვის მის ხელშია სამხედრო უფლებაცა.

ფედერალური კონგრესსი იმ გვარი იყო, როგორც თვითოეულის შტატისა. იმას შეადგენს სენატი და დეპუტატთ პალატა. ასრულბითი უფლებაა პრეზიდენტის ხელში, რომელსაც მაშასადამე იმ ნაირივე მნიშნველობა აქვს ყველა შტატებში, როგორც გუბერნატორს ცალკე შტატში. ორი პალატის არსებობას აქვს ისტორიული საფუძველი. როცა პირველად კონგრესის შედგენა დააპირეს, გამოჩნდა ორი პარტია: ერთს უნდოდა, რომ შეერთებულს შტატებს შეედგინა უბრალო ხალხთა შორისი კონგრესსი, რომელშიაც უნდა ყოფილიყო თვითოეულის შტატიდამ რიცხვით თანასწორი დეპუტატები; მეორე პარტიას სურდა უფრო მჭიდრო და ნაციონალური შეერთება, რომელისათვის საჭირო იყო, რომ წარმომადგინებლების რიცხვი დამოკიდებული ყოფილიყო მცხოვრებთ რიცხვზედ და არა შტატებისაზედ. ძნელი არ იყო ამ ორი მოთხოვნილების შეთანხმება და ამისთვის მიიღეს ორივე. იმისთვის რომ დაიცვან სრული დაუმოკიდებლობის და თანასწორობის პრინციპი შტატებს შუა დაწესებულია სენატი, რომლისათვის თვითოეულის შტატიდამ ჰგზავნიან ორ ორ წარმომადგენელს; ისინი ჩვეულებრივ ინიშნვებიან ექვსის წლის ვადით, შტატის სენატორებისაგან. მაგრამ შტატის მცხოვრებლებს რომ რიცხვისა და გვარად ჰქონდესთ გავლენა საერთო წარმომადგინებლობაზედ, დეპუტატთა პალატისათვის იგზავნებიან სხვა და სხვა შტატებიდამ რიცხვით მეტნაკლები დეპუტატები. მაგალითად, ნიუ-იორკის შტატი გზავნის კონგრესისათვის 40 დეპუტატსა და დელავარი მხოლოდ ერთს. ახლა ხალხის წარმომადგენელთა რიცხვია 234, ასე რომ, 93 ათასი კაცის თავზედ მოდის ერთი დეპუტატი.

საერთო კონგრესის განსჯაშია: საქმეები უცხო ქვეყნელს პოლიტიკაზედ, ჯარების და ფლოტის შენახვა, საერთო საქმეებისათვის საჭირო ვალების აღება, ახალი შტატების შემოერთება, კანონები უცხო ქვეყნელების ქვეშევრდომობაში მიღებაზედ. ბანკროტობაზედ[29], თეთრზედ და სხვ. სჯულის მდებელობითს უფლებას გარდა საერთო კონგრესს აქვს სამსჯულოცა, მაგრამ მარტო იმ საქმეებში, რომელიც გამოდის ერთის შტატის უფლების წრიდამ, – მაგ. ორ შტატს შუა. ან რომელიმე შტატის მოქალაქესა და უცხო ქვეენელს შუა საცილო საქმეებში და სხვ. ამ გვ. მაგრამ საზოგადოდ კი, კონგრესსი სრულიად არ ავიწროებს შტატის შინაგანს ცხოვრებას.

პრეზიდენტის მნიშნველობა ისევ ის არის, რაც გუბერნატორისა ცალკე შტატში. ის მოახსენებს კონგრესს, თუ რა სჭირია მხარეს, უჩვენებს რისი ასრულება შესაძლებელი და როგორ, განიხილავს კონგრესსის წესდებულებებს და შეუძლიან შეაჩეროს ისინი თავის წინააღმდეგობით; ამ შემთხვევაში წესდებულება გადადის ისევ ორივე პალატაში განსახილავად და მიიღებს ძალას მხოლოდ მაშინ, როცა ორი მესამედი კონგრესსის წევრებთაგან არ დაეთანხმება პრეზიდენტის აზრსა. გარეგანს პოლიტიკაში პრეზიდენტს შეუძლიან, რომ კონგრესის თასახმობით ჰქონდეს მოლაპარაკებაები და შეკრას ტრაკტატები[30] უცხო ქვეყნელს მმართებლობაებთან; ის არის საერთო ჯარების უფროსი ომის დროს. სამსახურისათვის ეძლევა მას 25 ათასი დოლარი წელიწადში თუ პრეზიდენტმა უღალატა სახელმწიფოს რამეში, ან ქრთამი აიღო ან სხვა რამე დააშავა კონგრესსი დასჯის იმას.

თუმცა ეს შეერთებული შტატების დაწესებულებაებისა საზოგადო აღწერა (დანიშნული იმათთვის, ვინაც სრულიად არაფერი არ იცის ჩრდილოეთის ამერიკისა) ზედაპირია, მაგრამ ცხადად კი აჩვენებს, რომ შტატების დაწყობილების საფუძველია ხალხის ნება დ თუმცა რომ ამ მხარის მმართებლობაში არის ზოგიერთი ცენტრალიზაციის ნიშანი, მაგრამ ადმინისტრაციაში (მმართებლობაში) კი ძლიერ სრული დეცენტრალიზაციაა. –

რასაკვირველია, არ შეიძლება რომ ბევრი ნაკლულევანება არ ჰქონდეს ჩრდილოეთის ამერიკის ზოგად-წყობილებას და უმთავრეს. ამათგან არის. ტყვეობა, დაშთენილი ინგლისის მმართებლობის დროიდამ, ტყვეობა, რომელიც სრულიად ეწინააღმდეგება შტატების კანონების ხასიათსა.

(შემდეგიც იქნება )

_____________

1 დემოკრატიაა ხალხის მმართებლობა ე.ი. იმისთანა ხალხის მმართებლობა, რომელშიაც უმთავრესი მნიშვნელობა აქვს ხალხსა, რომლის წევრებსაც თანასწორი სიმართლე აქვსთ. იმ კაცს, რომელიც ხალხის მმართებლობის დაწესებისათვის ზრუნავს, ეძახიან „დემოკრატს“. რამოდენიმე სახელმწიფო ერთად შეერთებული, ისე რომ თვითოეული მათგანი საკუთარს საქმეებს თვითონ სწყვეტდეს, მაგრამ საზოგადო საქმეებისათვის კი ჰქონდესთ მათ დანიშნული საერთო მმართებლობა, არის ფედერაციული სახელმწიფო ანუ ფედერაცია. ვინც ამ გვარის სახელმწიფოის შედგენას სცდილობს იმას ფედერალისტი ჰქვიან. თუ ფედერაცია და დემოკრატია ერთსა და იმავე სახელმწიფოშია, მაგ. როგორც ამერიკაშია ისე, მაშინ იტყვიან ეს სახელმწიფო. „ფედერაციულ-დემკრატიულიაო“.

2 ძველი ქვეყნების ევროპა, აზია და აფრიკა და ძველებ იმისათვის ეძახიან იმათ, რომ ძველთგანვე იცოდნენ იმათი არსებობა ევროპიელებმა. აქ ძველი ქვეყანა ევროპას ნიშნავს.

3 ავტორიტეტი – ის, რასაც, ან ვისაც განუსჯელად ერწმუნები, შენი ავტორიტეტია. – მაგ. ერთი ვინმე რომ დარწმუნებული იყოს ყარამანიანში რაც სწერია ყველა მართალი არისო და ამბობდეს, მისს წინააღმდეგს რასმეს ყურში არ შევუშვებო; ან, მკითხავები რასაც ამბობენ ყველა მართალი არისო, მაშინ იტყვიან ამ კაცს ყარამანიანისა და მკითხავის ავტორიტეტი სწამსო, ამ კაცის აუტორიტეტი ესა და ეს არისო. თუ დაუმტკიცე ყარამანიანის სიცრუე და მკითხავის სიფლიდე და ის კაცი აღარ ერწმუნა იმათ, მაშინ იტყვიან იმის ავტორიტეტები დაეცნენო, ის განთავისუფლდაო ავტორიტეტებისაგან. იმ კაცზედა, რომელიც სხვის ჭკუაზედ დადის და არა თავისაზედ, იტყვიან ავტორიტეტი ჰყავსო. – კიდევ: შუა საუკუნეებში პაპების ავტორიტეტი ისე დიდი იყო, რომ მრთელი დასავლეთის ევროპის სახელმწიფოები თითქმის მისს ხელში იყო, ისე ეშინოდათ იმისი და კანკალებდნენ იმის წინ; თითქმის ის ატრიალებდა მაშინდელს პოლიტიკურს საქმეებს. მას შეეძლო. ხელმწიფეები და მრთელი სახელმწიფოები შეეჩვენებინა. პეტრეს საყდრისათვის რომ ფულები, ან ადგილი მამული შეეწირა ვისმეს, პაპა განათავისუფლებდა მას შენდობის წიგნით (ინდულგენციით) არა თუ იმ ცოდვებისაგან, რომელნიც უქმნია. მას თავის სიცოცხლეში, ის განათავისუფლებდა წინდაწინ შემდგომის ცოდვებისაგანაც; ასე რომ როგორც იმ დროში სწამდათ, კაცს შეეძლო ინდულგენცია აეღო და მერმე რამდენიც უნდოდა იმდენს ცუდს საქმეს იქმოდა, რადგანაც იმედი ჰქონდა, რომ ამ ინდულგენციით სამოთხის. კარებს შევამტვრევო.

4 სისტემა ნიშნავს რიგს, წესს; დაწეობის რიგს; რომელიმე სწავლის რიგზედ მოყვანას და გარდამოცემას.

შუა საუკუნეებში იყო. დასავლეთს ევროპაში ერთნაირი წოდებაების ერთი ერთმანეთზედ დამოკიდებულება, რომელიც ემგზავსება ჩვენებურს თავად აზნაურების და გლეხების დამოკიდებულებას. როცა მაგალითად, რომელიმე გერმანიელი კოროლი დაიპყრობდა რომის იმპერიის ნაწილს, მიწას ჰყოფდა სამ ნაწილად, ერთი ნაწილი და ამასთანავე ყველა საიმპერატორო საკუთრება მიჰქონდა თვითონ კოროლს; მეორეს უნაწილებდა მხლებელებს, იმ პირობით რომ მშვიდობის დროს სასახლეში ემსახურნათ და ომის დროს სამხედრო სამსახური აესრულებინათ; მესამეს უტოვებდა ადგილობრივს ხალხს, იმ პირობით, რომ ღალა ეძლიათ. მხლებელები, რომელთაც მიწა უბოძა კოროლმა, შეადგენდა თავის უფალს წოდებას. კოროლს უნდოდა რასაკვირველია, რომ ეს თავისუფალი კაცები ძლიერ ერთგულები ყოფილივნენ მისი და ამისთვის, ვინც იმათგანი ცოტაოდენს სიერთგულეს და სიმხნეს გამოიჩენდა, იმას აძლევდა ისა საჩუქრად თავისი საკუთარი მიწის ნაწილს (ლენი, ბენეფიციუმი); ამ დასაჩუქრებულს ეწოდებოდა „მელენე ყმა“ ანუ „ვასსალი“, და კოროლს „მელენე უფალი. ნაჩუქარი მიწა ან დროებით იყო მიცემული, ან პიროვნებით საკუთრებად, რომელსაც კოროლი წაართმევდა, თუ რომ ვასსალი კარგად არ აასრულებდა პირობას. მაგრამ შემდგომში, დროებითი საკუთრება სამკვიდროდ მიითვისეს ვასსალებმა და ისე გაძლიერდნენ, რომ თვითონაც კოროლსავით ცხოვრებდნენ; ჰქონდათ თავიანთი სასახლეები, ციხეები; ომის დაწყება, შერიგება და სხვ . თვითონვე შეეძლოთ უკოროლოდ. თავის მხრით ვასსალები სხვა ღარიბ-თავისუფლებს ასაჩუქრებდნენ ლენებით თავის საკუთრებისაგან. აგრეთვე ეპისკოპოსები და აბბატებიც, რომელნიც კაროლის ვასსალები იყვნენ, აძლევდნენ ლენებს რაინდებსა, რომელთაც უნდა დაეცვათ მონასტრები – ზოგიერთი თავისუფლები, თუ იმისათვის რომ სამხედრო სამსახურისაგან განთავისულდნენ, თუ იძულებული უმდიდრესის ვასსალობისაგან, სრულიად ეყმენ კოროლის ვასალებს, მიწა იმათ შეატოვეს თუ ნებით, თუ უნებურად; ბეგრად დაადვეს ამ ყმებს მიწის ღალა, სამსახური და მუშაობა. იმ დროში იყვნენ კიდევ სხვა გლეხებიც, რომელნიც მიწას ეკუთვნოდნენ, ე.ი. ვისაც მიწას მისცემდნენ, ეს გლეხებიც იმას უნდა ყმობოდნენ. ამ გლეხებს არაფერი სიმართლე არ ჰქონდათ მიცემული, ეპყრობოდნენ იმათ ისე, როგორც ტყვეებს. თავისუფლებთაგან ზოგიერთმა დაიცვეს დაუმოკიდებლობა, თავისი სიმდიდრის გამო, და ისინი იწოდებოდნენ ბარონებად. მტაცებლობა, ომი, გზაზედ ცარცვა, კაცის კვლა და სხვა ამ გვარი თითქოს ხელობა იყო მაშინდელი საერო და სასულიერო კაცებისა; ვასსალები ერთმანეთს აიკლებდნენ; ღარიბები იმისთვის ემორჩილებოდნენ მძლავრ ვასალს რომ დაიცვას ისინი, რომ ის ყოფილიყო იმათი შემწე, პატრონი. მაგრამ ვაის გავუარე და ვუის შევეყარეო, ისე დაემართათ იმათ. სანამ თავისუფალნი იყვნენ, მანემდის იმისთვის იკლებდნენ, რომ ღარიბიაო და როცა ვასსალს ეყმენ, ახლა იმისთვის აოხრებდნენ მათ სახლ კარს, რომ ჩემს მტერს ვასსალს ეკუთვნიანო – აგრე, ყველაზედ უფროსი იყო კოროლი, იმას ქვევით ვასსლი, როგორც სასულიერო წოდების, აგრეთვე საეროს; კოროლის ვასსალებზედ უფრო დაბალი ხარისხის, მაგრამ მათზედ დაუმოკიდებელი, იყო. ბარონი. ვასსალს შემდეგ უცროსი ვასსალი და რაინდი; ბოლოს გლეხი და ტყვე. ეს სხვა და სხვა წოდებაების ერთმანეთზედ დამოკიდებულება, რომელიც ართმევდა თავისუფლებას, როგორც მაღალის წოდების კაცებს, ისე დაბალისას, და რომელის პირობებიც ძლიერ დაიხლართა შემდგომისათვის, იწოდება ლენურ დაწყობილებად, ფეოდალურ სისტემად, ფეოდალიზმად.

5 პრინციპი ნიშნავს საფუძველსა, რომელზედაც დამოკიდებულია კაცის აზრის გამოხატულება ყოველივე საგანზედ, ან კითხვაზედ; – გზასა, რომელსაც შესდგომია კაცი ყოველს თავის მოქმედებაში; – საზოგადო აზრს, რომლისაგან, როგორც წყაროისაგან, მომდინარეობს ყოველივე კერძოიბითი ანუ დაწვლილებითი ჰსჯა.

6 რეფორმაციაა სარწმუნოების გადასხვაფერება რომელიმე ხალხში, გადაკეთება. მაგ. ლიუტერმა რომ კათოლიკების სარწმუნოება გადააკეთა და უმრავლესმა ევროპის ხალხმა მიიღო ის, ამასა ჰქვიან რეფორმაცია; თვითონ ლიუტერს ეძახიან რეფორმატორს. რეფორმაცია შესანიშნავი შემთხვევაა ევროპის ხალხთ ცხოვრებაში. ამისთანა შემთხვევაებს უწოდებენ ეპოქად. მაგ. ქრისტეს დაბადება ეპოქაა ქრისტიანებისათვის, მაჰმადის – თათრებისათვის და სხვ.

7 რელიგია – სარწმუნოების აღსაარება რომელიმე სწავლის კანონთამებრ; სჯული. –

8 გარანტია – თავისი სიმართლის დაცვის იმედი ლაპარაკში, ან მოქმედებაში, ან კუთვნილებაში. საზოგადოების გარანტიაა სამართლიანი კანონები. იმ საზოგადოებაში, საცა ერთს პირს მეორესი დაჩაგრვა შეუძლიან, იტყვიან, პიროვნობას გარანტია არა აქვსო. – ფულის გამსესხებელის გარანტიაა ვექსილი, ან გირაო, –

9 ვსთქვათ რომ არის ერთი საზოგადოება, რომელშიაც კერძოობითი საკუთრება არ არის, ე.ი. საცა მიწა საზიაროა (საერთო, დაუყოფელი), საცა საზოგადოების წევრები ყველაფერს ზიარად მუშაობენ და შრომის ნაყოფს ზიარად ხარჯავენ, საცა ყველა წევრები თანასწორი სიმართლით სარგებლობენ, ყმაწვილებს საზოგადო ხარჯზედ ზრდიან და ასწავლიან, მმართველობა და მსაჯულება თვითონ ხალხს ეკუთვნის, აი ამისთანა საზოგადოებას უწოდებენ „კომმუნას“. ძველს დროში ყოველს ხალხის საზოგადოებაებს რაღაც ამის მსგავსი დაწყობილება ჰქონიათ ე.ი. კომმუნური, და ახლაც არის ზოგიერთს ხალხში. ისტორია წარმოგვიდგენს მრავალს მაგალითს. ერთი ამათგანია გერმანიელი ხალხების ძველი ზოგადაწყობილება. ინგლისელები, რომლებსაც აქ იხსენებს რუსული მწერალი, არის გერმანიელი ხალხი, რომელიც მეხუთე საუკუნეში გადასულა ბრიტანიის კუნძულზედ, სადაც გადიტანეს იმათ თავისი წესიც. ინგლისელებს (უწინ ანგლები და საქსები) ჰქონდათ პირველად საზოგადო მიწა; საზოგადო საქმეებს სწყვეტდა ხალხის კრება; ჰყავდათ ხალხისაგან ამორჩეული მოხელე კაცები. – მეთერთმეტე საუკუნეში ბრიტანიაში დაეფუძნა ფეოდალური სისტემა და მას აქეთ ინგლისელებს არა ჰქონიათ საზოგადო მიწა. მიწა ჩაიგდეს ხელში დამპყრობელმა კოროლმა და მის მხლებელ მხედრებმა. მაგრამ თავისუფლება, მონაწილეობა საზოგადო საქმეებში და კომმუნური ხასიათი არას დროს არ დაუკარგავთ ინგლისელებს. ამ თვისებაებით განირჩევიან შემდგომში როგორც ქალაქებისა და სოფლების საზოგადოებაები, ისე საერთო შრომა პატარ-პატარა საზოგადოებებში (ასსოციაციები). ერთის სიტვით ინგლისელებმა იმდენზედ გაიტანეს საქმე, რომ ეხლანდელს ინგლისელს მსაჯულებაში დ მმართველობაში ისევ ის უწინდელი წყობლებაა საფუძვლად. – მუდამ ყოფილან და არიან კიდეც იმისთანა კაცები, რომელნიც სრულს კომმუნურს დაწყობილებაში ხედვენ ზოგად-წყობილების იდეალსა, და ამბობენ რომ კაცობრივობა ამ იდეალისკენ მიისწრაფისო, რომ კაცობრივობის ზოგად-წყობილების პროგრესსი, წინ მსვლელობა ის არისო, რომ ახლდებოდესო. ძველუბური კომუნური წყობილება, მაგრამ ამასთანავე უფრო იხსნებოდესო, უფრო სისრულეში მოდიოდესო. – კაცობრივობას ჯერ ვერ მიუწევიაო ამ იდეალთან სხვა და სხვა გარეგან გარემოებების გამო და ამისთვის ყოველი კაცი იმას უნდა სცდილობდესო, რომ ეს გარემოებები ღო-ესავით გადაამტვრიოსო, მაგრამ იმათ ვინ აჰყვება.

10 რელიგიური სექტა-რელიგიური პარტია, რომელიც დასცილებია სარწმუნოებას მხოლოდ იმისთვის, რომ არ ეთანხმება მას ზოგიერთს წვრილმან დოღმატებში ან ღვთის მსახურების გარეგან წესში.

11 სტუარტები იმ კოროლების გვარია, რომელნიც მეფობდნენ ინგლისში მრთელს მეჩვიდმეტე საუკუნის განმავლობაში.

12პრივილეგია – განსხვავებული ან მომეტებული სიმართლე. მაგ. ჩვენში თავად აზნაურებს უფრო ბევრი სიმართლე აქვსთ მიცემული, ვინემ გლეხებს. –

13იერარხია – უცროს უფროსობა რომელიმე საზოგადოების დაწყობილებაში, ან მმართველობაში. მაგ. გლეხი, აზნაური, თავადი არის საზოგადოებითი იერარხია; დიაკვანი, მღვდელი, ეპისკოპოსი სასულიერო წოდების იერარხია. – მართველობაში – მაზრის ნაჩალნიკი, უეზდის ნაჩალნიკი, გუბერნატორი და სხვ...

14 ემიგრაცია – გადასახლება ერთის ქვეყნიდამ მეორეში. ემიგრანტი – იძულებით გასული ერთის სახელმწიფოსაგან მეორეში, და ამასთანავე დროებით. –

15 ადმინისტრაცია – მმართველობა.

16 თუ რომელიმე სახელმწიფოში უოველივე მაზრა თავისუფლად მართავს თავის თავს, როგორც მმართველობაში ისე მსაჯულებაში, საცა მაზრის საქმეები იშვიათად მიაწევს ხელმწიფის ყურამდის, ან ყველა მაზრების საზოგადო სასამართლომდის, მაშინ იტყვიან იმ სახელმწიფოში დეცენტრალიზაციაო; თუ თავუყუღმა არის ე.ი. თუ სახელმწიფოის ყველა საქმეები ერთის კაცის ხელში ან ერთს საზოგადო სამართლოში გადის, მაშინ იქ ცენტრალიზტია იქნება

17 კონსტიტუცია – ნახე მეხუთე შენიშვნა.

18 მერი – ქალაქის თავი, ქალაქის მსაჯული.

19 კონტროლი ზედა მხედველობაა ვისმეს მოქმედებაზედ და ანგარიშის მოთხოვა. –

20 ადვოკატი – მოსარჩლე, ვექილი. კაცი რომელიც ლაპარაკობს მოდავეების მაგიერ სახალხო პირადს სამსაჯულოში – შეფიცებულები – საქმის გამსჯელები, ე.ი. ისინი რომელნიც გარდასწევეტენ, ეს დანაშაულიაო და ეს მართალი. –

21 იურიდიკულად განათლებული – ვინც კანონები კარგად იცის, – იურისტი. – იურისპრუდენცია – კანონების ცოდნა; სწავლა კანონებზედ. –

22 პროეკტი – რამე საგანზედ ჰაზრის გამოხატვა, რჩევა პლანის შედგენა – ბიუდჟეტი – ხარჯი, საჭირო რომელიმე დაწესებულებისათვის, ანუ საზოგადოებისათვის, სახელმწიფოსათვის – შემოსავალი და გასავალის ანგარიში.

23 ხარისხი მმართველობის ან სამსაჯულო სასამართლოებისა იწოდება ინსტანციად. –

24 კაპიტალი – სერმია, ნაღდი ფული, რომლითაც ვაჭრობს ან რამეს აკეთებ; ყოველისფერი რაც კი სარგებლობს, მთავნობს. ყველა ის სასარგებლო ან გამოსადეგი ნივთები, რაც ერთს კაცს ან საზოგადოებას აქვს და ატრიალებს თუ აღებ მიცემაში, თუ სხვა რამეში.

25 დოლლარი უდრის 1 მან. და 31 კოპ. –

26 ელემენტი – შემადგენელი ნაწილი რისამე. ელემენტური პირველ-დაწყებითი, თავ და პირველი – ელემენტური შკოლები – უმდაბლესი შკოლები

27 სწავლაზედ ბევრი სიტყვა გვაქვს ჩვენ თუ დამტკიცებითი, თუ უკუთქმითი, და ამათი განმარტება მსურს: „უსწავლელი, უმეცარი, გაუნათლებელი; ნასწავლი, სწავლული, მეცნიერი, განათლებული,“ – შეიძლება რომ კაცს სრულიად არაფერი არ ესწავლოს, მაგრამ უმეცარიაო ვერ ვიტყვით ხანდისხან, ვიტყვით კი, უთუოდ გაუნათლებელიაო; შეიძლება კაცი ნასწავლი იყოს, და ამათთან სწავლულიცა და მეცნიერიც, მაგრამ შეიძლება რამ გაუნათლებელიც იყოს ამ შემთხვევაში; ნასწავლი და განათლებულიც შეიძლება იყოს კაცი და სწავლული კი არა, ახლა მიხვდით ვგონებ, რომ ამერიკელებს არა სურთ არც უსწავლელები და არც მარტო სწავლულები და მეცნიერები, რომელთაც ჩვენში დიდი პატივისცემა აქვსთ, რადგანაც ისინი ხმა მაღლად მჭევრ მეტყველებენ. –

28 სენატსა და დეპუტატთ კრებას ჩრდილ. ამერიკაში ეწოდება ორივეს ერთად კონგრესსი. –

29 ამ სიტყვის ახსნა მგონია საჭირო არ იყოს, იმედია ყველამ იცის –

30 ტრაკტატი – შეკრულობა, პირობა ორს სახელმწიფოს შუა.