მცირედი რამ მოთხრობა როსიისა.

(შემდეგი.)

ჩერქეზკისა ვითარება.

ქალაქი იგი ჩერქეზ ქირმანი არს დონისა წყლისა პირსა ზედან. იგი დონისა წყალი არის მცირისა ზღვისა ოდენნი, და იგი წყალი არს გარე ქალაქისა მის აღმოსავლეთით მხარეს დასავლეთით და სამხრეთით, და ჩრდილოეთით არს ხმელი. წყალი ესე განდიდნების მაისით ვიდრე ივლისს გასვლამდინ ეგეოდენ, რომელ ქალაქისა მის დაბალთა სახლთა იპყრობს წყალი იგი და აღავსებას-ცა და ბევრ გზის წარუხდენია ნივთნი სახლისანი. ამა წყლისა პირსა ავლია სრულიად ხისა კედელნი მოჭდეულნი და სქლად. ამა წყალთაგან შემომდინარობს ქალაქსა მას შინა წყალნი ათორმეტ ტოტად, არა მცირედ მცირედ არამედ რაოდენობენ ჩვენებურთა წყალთა არაგვსა და დიდსა ლიახვსა, და არს წყალთა მათ ზედა ხიდნი ახლოს ახლო. ხშირად კარგ გაკეთებულნი. წყალთა მათ შინა იპოვების თევზი მრავალ გვარი რაიცა გნებავს და გწადს, თვინიერ კალმახისა, და არს ესრეთ იეფად ვითა ერთია აბაზისა, რაიცა თევზი სთქვათ კმა საყოფელ არს ოცთა კაცთათვის. დაიპყრობენ მუნებურნი ხალხნი მრავალთა, დამარილვენ და ინახამენ გასასყიდად, და მიაქვსთ შიგნით რუსეთსა შინა. მე გკადროთ მოხსენება თევზთა სიმრავლე მუნებური, და იქნების მსმენია არა რწმუნებულ იქმნეთ, ოდეს წყალთა შინა ნავით მივიდოდით, შორით ვნახეთ ათორმეტსა ადგილსა დიდროვანნი ზვინნი თევზთანი. ზოგთა თქვეს შუშისა ხორად, ზოგთა სათივედ და ზოგთა ყანისა ძნად დაზვინებულად, და ოდეს ახლოსრე მივიწიენით, ვიხილეთ რომელ იყო ახლად დაჭერილი თევზი დაწლული დამარილული და ეგრეთ დაზვინებული. სასახლენი მუნებურნი არიან უმეტესს ქვითკირისანი და ხისაცა კარგ შენებული, მარა არა რუსთა არხიდეკტურობითა ნაშენი, და არცა ქუჩანი და ფოლორცნი სწორესა ხაზსა ზედან, არამედ ვიწროდ და არეულად ადგილთა სივიწროვისა მიერ, და სახლნი ოთხნი და ხუთი ერთად ერთი მეორესა ზედან, მაღლად შენებული, წყალთა შიშისა მიერ. ბაზარნი და ქარვასლანი მათნი უცხოდ ნაშენი ქვითკირისა და სავაჭროო მრავლად, რაიცა გნებავს. არს მუნ იეფად ღვინო და პური და ხორცი და სხვა ხორაგიცა არს ამ ქალაქსა შინა ეკკლესია ათშვიდმეტი გუმბათიანი, არს სობორო, რომელ არს პირველი ეკკლესია დიდი ქვითკირისა, გარე სრულიად რკინისა თუნუქითა გარდაჭედილი და სხვა და სხვად ფერად სამხრონი შეღებილნი. შიგნით უცხოდ ნახატნი და კანკელი მაღლად გაკეთებული და სრულიად მოჭედილნი ზოგი ვერცხლითა, ზოგი ოქროთი და ზოგი თვლითა პატიოსნითა და სხვითაცა ნივთითა მდიდარი. ჰყავსთ მათთა კანონთა მებრ მწიგნობარ მგალობელნი გაწყობილნი. ეგრეთვე სხვანიცა ეკკლესიანი გავშინჯეთ ყოველი და იგიცა კარგ ნაშენნი და გაწყობილნი იყო.

მას ქალაქსა შინა მოსახლენი არიან სრულიად ყაზახნი, – კაცნი მხნენი და მამაცნი, უხვნი სტუმართ მოყვარენი, მოწყალენი, უცხოთა შემწყნარებელნი და პატივის მიმცემნი, თვით სჯულითა მართლისა სარწმუნოებისა აღმსაარებელნი; ტანთა საცმელი მათი, მათნი იარაღნი და მათთა ცხენთა იარაღნი ემგზავსება ჩერქეზისა იარაღთა თვინიერ მშვილდისრისა, ქუდნი ქართული და არა ჩერქეზისა. ქალნი მათნი მშვენიერნი და ახოვანნი თეთრ ყირმიზნი, შავთა წარბ წამწამთა და თვალთა მექონი. ტანისამოსი მათი გრძელნი, და ერთიცა გარედ ჩაცმულნი, ვიდრე ადგილად და კალთანი გარდადებულ არა რუსთა გვარად არამედ სხვად. და ვერა ვსცან, თუ რომლის ქვეყანისა იყო ქუდნი ხურავს სომხის ეფისკოპოზისა ქუდის მგზავნი, ზოგი თვლითა მოჭედილნი, ზოგი მძივით ნაკერნი და ზოგი ფარჩისანი, ვისა ვითა ჰფერობს და ძალუძსთ. მარა არა ძალმიცს აღწერად ქები პურადობისა მათისა, ამად რომელი თუ რომელი რომელსა უსწრებდა მასპინძლობასა სატრფოდ უჩნდათ. და ეგრე მხიარულისა გულითა გვიმასპინძლიან, არა მარტოდ ჩვენ, არამედ არს ადრითვე წესი და ჩვეულება მათი და აქვსთ სჯულად დადებული. ..მაჯამა.

შაირი.

თუცა ძალ მაძს მართებს ქება მათი ასრე მაჯამითა,
არა დავშვრე წერად ამბავთ, მოცა წარხდეს მაჯა მითა,
ვით გვისტუმრნეს, ვით შეგვიტკბეს, ლხინი გვასვეს მაჯამით,
და დაგვავიწუეს ყოვლი ჭირი, შეისმინეს მაჯამითა.
მე იმ გვარი უოფა ქცევა, არ მინახავს არა სადმე,
მხიარულნი კარგ მსიტყველნი, პირველითგან მცირეთადმე.
შეგიტკბობენ მასპინძლობენ, შეგაქცევენ უცხოდ რადმე,
და ესე წესი ძველადვე უძსთ, უოვლთა უცხოს სტუმართადმე.

შემდგომად სამისა დღისა გამყრელთა მათთა მოვაღებინეთ კვალად იგივე ლოტკანი, ჩავსხედით შიგან, ამართეს აფრანი, იყო სამხრით ქარი და ვლეთ წყალთა შინა ორ საათ ნახევარი, და გავხედით იმიერ სოფელსა იახსიას. მათცა მხიარულისა გულითა გვიმასპინძლეს და მას ღამე განგვასვენეს. მეორესს დილასა მოგვივიდა ატუტანტი, რომელ არს ეშიკაღაბაში, მუნ მყოფისა ისპეკტორისა და ეთხოვა მეფის ძეთა თვის ინებოს უგანათლებულესობა მან თქვენმან, და თქვენისა თავადითა ინებეთ განათლება სახლისა ჩემისაო, და გამოეგზავნა კარეტა სამი უცხოდ მორთული. ჩვენ კი კითხეთ ვითარება მისი და გვითხრეს კაცი იგი არს თავადი გვარითა გარჩაკოვი, და მდიდარი გულითა და ნივთითაცა. ხოლო ჩვენ ჩავსხედით კარეტათა შინა და წარვედით. ვიარეთ მუნით ვერსია ცხრა და მივედით მისსა სახლად. როს სცნა მოგვეგება წინად მოცინარისა პირითა, და შინად შეგვიწვია. აქვნდა სახლნი კარგი ქვითკირისა მიერ ნაშენი და კარგ გაწყობილი. რა მცირე ხანი გამოხდა სხვასა სახლსა შეგვიწვიეს და იყო ზაკუსკა დაგებული. რა მივიღეთ იგი, სხვასა სახლსა იყო სტოლი და დავსხედით მუნ სადილად. მარა რა ვიკადრო ქება, ანუ ვითარი სტოლი აქვნდა, ანუ სტოლის იარაღნი, ძვირფასნი და ვითა უცხოთა შეწყნარებისა ჩვეულება არს ეგრეთ მიგვიღო და შეგვაქცია სტოლსა მას ზედან.

ფისტიკაური.

მოუბარი არს უცხოს ენითა, აცვრევს სიტკბოსა ველსა ფენითა,
მარად განსცხრების იგი ლხენითა, ვერა სჭვრეტ მასა თავ შეწყენითა.
იშვებს და ტანცობს საკრავ შტვენითა, და მონარნარობს აღმა ფრენითა,
და მსურს იგი ვაქოთ ამა წერითა, თუცა არ დაშვრა მაჯა სენითა,

მაჯამა.

რადგან დღეს მისთვის სოფლისა დარი აწ დარობს დარული,
არა სწვავს ჭმუნვის ალები, ცეცხლი გეენის დარული,
მისსა ვერ მჭვრეტსა მტირალსა, ცრემლი სდის ვითა დარული.
და საკვდავად შესვამს სამსალას, მკვდრის სახედ იქმნის დარული.

შევექეცით სტოლსა ზედან ვითარ საათი სამი და სტოლის შემდგომად რა ზე აღვდეგით შევედით სხვასა სახლსა. იყო ხილისა სტოლი დაგებული, მრავალნი სხვა და სხვა გვარნი მურაბანი და ხილნი და ეგრეთვე სასმელნიცა. შევექეცით ვის ვითა სწადდა და მერმედ გამოვეთხოვენით, გამოგვესალმა ყოველთა, და ჩვენცა მადლობა გკადრეთ. ჩავსხედით კარეტათა შიგან და წარმოვედით.

მას გზასა ზედან ვიხილეთ მრავლად ალაჩუხნი სრულიად შავნი. რა სიახლოვესა მათსა მივედით, მათ ალაჩუხთაგან გამოვიდნენ კაცნი და ქალნი, სრულიად შავნი ვითა არაბნი, მოგვეგებნენ წინა და ითხოვდნ ყოველნი მოწყალებასა დიდიდგან ვიდრე მცირეთადმდე. ჩვენ ვიკითხეთ მათი ვითარება და გვითხრეს ესრეთ, მაგა ხალხთა სახელად ეწოდების ციგანკები, რომელ არს ბოშა. ეგენი არარიან ბუნებით თვისით ეგრეთ შავნი, არამედ ბინძურობითა და ჩვეულებათა მიყოლითა არიან უსახონი და შავნი. არა ჩაიცმენ ახალთა ტანისამოსელთა, და რომელიცა მოსიესთ იგიცა დახეულნი, და სურსთ შიშვლად ტარება ხალხთა შინა კაცსა და ეგრეთვე ქალთაცა ეგე ყოველი ხალხი რაიცა იხილეთ და სხვასაცა ქვეყანასა არიან მგზავსნი მათნი რუსეთსა შინა. დღე ყოველ ითხოვენ მოწყალებასა ქალაქთა და სოფელთა შინა და მით გამოზარდონ თავნი თვისნი წლითი წლად. სიმდიდრე მათი ეგე არს, რომელ თითოსა კომლსა აქვსთ ალაჩუხნი სადგომად. ჰყავსთ თითოცა ურმისა ცხენი. არა იქმნების ერთსა ალაგსა დგომა მათი, არამედ სადაცა სურსთ ვლიან პირსა ყოვლისა ქვეყანისასა. ზამთარ და ზაფხულ არიან ცასა ქვეშე, არა იციან მუშაკობა რაიმე და არცა შემატება თავის თვისისა. არამედ არიან სავსენი ყოვლისა გრძნეულობითა, ჯადოობითა, თილისმითა და სხვითა საეშმაკოსა ქცევითა. ვითა კაცსა გრძნეულობითა თვისითა სხვა და სხვასა ცხოველთ სახედ შესცვლიანო. ოდესცა გვესმა ყოველივე ამბავი მათი ფრიად საზარო იყო და ვითა სახილველნი იყვნენ ეგრეთცა ამბავი და ვითარება მათი იყო.

შაირი.

პირთა სახე მათი იყო, ვით არაბნი შავნი ცუდნი,
ქალ კაცამდის სრულ შიშველნი, არ ეხურათ თავთა ქუდნი,
მნახავთათვის საზაროდ ხმა, გრძნეულობით სავსე მრუდნი,
და ვწყევ მათ ქცევას ეგრე ყოფნას, რომ არიან უწყლად ქურდნი.
რა ვისმინე ვითარება, მათ წეეულთა შავთა ხალხთა,
შეგვიზარდა ხილვა მათი, ფერად გვანდნენ ცუდთა თალხთა,
ჯადოქართა დაუწყვეტლად, ეშმაკისა გრძნების ჩარხთა,
და ავ მსიტყველთა სახის მგზავსად, ავ საქციელთ ავად ფრაზთა. განვეშორენით მათ და მას ღამე გვალად იახსიას განვისვენეთ და დილას წარვედით. განვლევით მას დღე ვერსი ას ორმოცდა ორი და მივედით სოფელს კამენცკას. ღამე მუნ დავჰყავით და ხვალის დღე ვიარეთ ვერს ას ხუთი და აქაცა დონისა პირსა კაზანცკას დავყავით ღამე იგი. მეორესა დილას წარვედით მუნითცა, გავიარეთ ვერსი სამოც და შვიდი და მას ღამე ბიჩკოვს განვისვენეთ. და დილასა ადრე აღვდეგით ვლევით ვერსიას ორმოცდა ხუთი და ღამე მოსვენებად სოფელსა იეგორცკას გარდავხედით. დილას ჩავსხედით ურემთა შიგან, განვლევით ვერსი ორმოცდა ხუთი და მივედით ქალაქსა ვარონიჟსა.

ვითარება ვარონიჟისა.

აქა პირველად მისავალსა ალაგსა არს წყალი დიდი, რომელიცა იქმნების ოთხისა მტკვრისა ოდენნი და სახელად ეწოდების წყალსა ამას ვარონია. ძევს მას ზედა ხიდი ხისა სიგძითა ვერსი ერთი. რა მას ხიდსა განვლი არს ბორანი დიდი. დასჯდები და განხვალ იმიერ ნახევარსა ვერსისა ოდენსა წყალსა. ქალაქი იგი სახლობს ამა წყლისა პირსა, კარგ ნაშენნი სახლნი ხისანი, მარა უმეტეს ქვითკირისა მიერ. ქუჩანი და ფოლორცნი არა მათითა არხიტეკტურობითა არამედ არეულად და დაფენილი სრულიად ქვითა ბაზარნი და ქარვასლანი ქვითკირისანი და სავაჭროცა მრავალი რაცა გნებავს. ეკკლესია კარგ ნაშენი ათ ცხრამეტი გუმბათიანი არს არხიერი არსენიოს კაცი მშვიდი და წყნარი გულ მხიარული, უცხოთა პატივისა მცემელი. არს აქავე მონასტერი ერთი დედათი და ერთი მამათი. სახლობენ სრულიად რუსნი, და არა სხვის სარწმუნოებისა მექონნი. ტანთა ცმა, ლაპარაკი და ყოფა ქცევა როსიისა აქვსთ. აქავე ჯარი დგას მცველად ქალაქისა ამის.

ოდეს გავედით წყალსა მას მოგვეგება წინა მუნ მყოფი ღუბერნატორი და კამენდატი, წარგვიძღვნენ და მიგვიყვანეს სახლსა დიდ ვაჭრისასა. მას ღამე განვისვენეთ, და მეორესა დილასა ჩავსხედით კარეტათა შიგან და წარვედით ნახვად სობოროსა, დღესა შუა ზადიკობისას, იყო მწირველი თვით არხიერი. ჰყვა კრებულნი კარგად გაწყობილნი, და ეკკლესიაცა მდიდრად მორთული, ყოვლისა საეკკლესიოსა ნივთითა. ოდესცა აღასრულა ჟამისა წირვა, გამოვიდა ყოველი იგი ერი კარს გარე და შემდგომად არხიერიცა იგი კრებულითა თვისითა გამოვიდა ეზოსა მის ეკკლესიისასა, მოიღო წყალი აკურთხა და სცა ყოველთა მათ ერთა, რომელნიცა შეკრებულ იყვნენ მუნ. რამეთუ არს ჩვეულება ესე როსიასა შინა, ვითარცა ნათლისღებისა დღესა ეგრეთ შუა ზადიკობასა და შვიდსა მაისსა აკურთხებენ წყალსა. მერმედ იწყო ლიტანიობა გარემო ეკკლესიისა მის. და ჩვენცა ვიყვენით ხალხთა შინა დასრულებადმდე. და შემდგომად წარმოვედით სახლად ჩვენდა. რა შინა მოვედით, მოვიდა არქიერი იგი ნახვად მეფისა ძეთა თანა, მოიღო ორი ხატი ხარებისა და ერთი დიდი პური მარილ დაყრილი და მით მოულოცა დღესასწაული იგი. რამეთუ იციან ევროპასა შინა დიდ კაცთა მიეგების ხალხი და მიულოცვენ პურსა და მარილსა, იყო მცირესა ხანსა ჩვენთანა, მარა კაცი უკეთესი არა მინახავს, მხიარული და კარგი შემყრული. რა მიიღო. ზაკუსკა გამოეთხოვა მეფისა ძეთა და წარვიდა.

შაირი

კაცი იყო მხიარული, პირ მოცინრად მოუბარი,
სიტყვა მჭევრი, ენა ტკბილი, გულ მწყრალთ კაცთა დამტკბობარი,
გულად უხვი და მდიდარი, ყოვლით უცხოთა შემტკბობარი,
და მე ვით ძალი მის ქება მისი, მრავლად უვის მაქებარი.

შემდგომად ჩვენცა რა მივიღეთ სადილი მოვაღებინეთ კარეტა. ჩავსხედით შიგან ვლეთ ქალაქთა შინა ნახვად ბაზართა, ქარვასლებთა და სახლებთა. ვიხილეთ მუნ მონასტერი ერთი დედათი, რომელსა შინა იყვნენ ორმოც და ოთხნი მონოზანნი, შემოსილნი ბარტყულითა, კუნკულითა და ანაფორითა. და ერთიცა მათ შორის ცქემოსანი, რომელიცა იყო იღუმენი მათი. აქვსთ მათ ეკკლესია უცხოდ გაწყობილი, ეგრეთვე სასახლე და ბაღი, და იზრდებიან წლითი წლად მოწყალებითა მისისა დიდებულებისათა გარდა ამისა სხვაცა ვიხილეთ მონასტერი მამათი. იგიცა კარგ გაწყობილი და ქალაქსა მას შინა ეგრეთ ცხოვრებენ ვითა მეუდაბნოვენი. ვიარეთ ქალაქსა შინა საათი ოთხი და მერმედ სახლსა ჩვენსა მივედით.

შაირი

შეკრებილნი მუნ დედანი, ღირსი ხსოვნის სიბრძნის ჭურნი,
განკრძალულნი მარად ლოცვას, მიუპყრიესთ თვისნი ყურნი,
არა რა აქვსთ სოფლის ზრუნვა, მზად მიუვათ საჭმლად პურნი,
და ვისცა ესმეს ნახვა სურდეს, სახილველად მოსაწყურნი.

ღამე განვისვენეთ და მეორესა დილასა წირვისა ჟამსა მოგვივიდა ატუტანტი მის ქალაქის ღუბერნატორისა. მოეგზავნა კარეტტა ორი და ეთხოვა მეფისა ძეთა თვის მას დღე სადილად მისვლა სახლსა თვისსა. სცეს ნება, ჩავსხედით კარეტათა შინა და წარვედით. რა მივედით ვიხილეთ სასახლე დიდი და კარგ ნაშენ გაწყობილი. ოდეს სცნა მისვლა ჩვენი მოგვეგება წინა და შეგვიწვია სახლად. მოიღეს ჩაი, მივიღეთ მცირისა ჟამისა ზაკუსკა და მერმედ სადილი შევექეცით ვითა ჩვენსა უცხოებასა შვენოდა და აღვსდეგით სტოლით, შევედით მეორესა სახლსა, იყო შაქარლამისა და ხილისა სტოლი დაგებული და ეგრეთვე სასმელნი მრავალ გვარნი. იყო გარე სახლისა მის მუზიკანტნი და უკრევდნენ საამოვნოსა ხმასა სხვასა. სახლსა იყო დაგებული ჭადრაკი, ქაღალდი, და სხვანი სათამაშონი და ვითა ვისა რა გვარ სწადდა შეექცეოდა. ზოგნი ტანცაობდნენ, ზოგნი ქაღალდთა და ჭადრაკთა შეექცეოდნენ და ზოგნი ხილთა და სასმელთა და ამა ყოფითა დავჰყავით საათი ოთხი მათ თანა,

შემდგომად მოაყვანინა საბელსა ზედან მოთამაშე, გააბა მან თოკი მაღლად ვითა ადლი ათი და არა ჯამბაზის თოკისა სახედ გაჭიმა, არამედ მოშვებულად. მოიღო. სხვა თოკი, ერთი მოაბა მას მაღლად გაბმულსა თოკსა, მოვიდა კაცი იგი და იმა დაკიდებულსა თოკსა ზედან აცურდა და აღვიდა მაღლად. მოვიდა სხვა დედა-კაცი ერთი იპყრა ხელთა. იგი ძირს დაკიდებული თოკი და აქანებდა ძირით მას კაცსა. ხოლო კაცსა მას არ ეპყრა ხელთა ლანგარი. არამედ ეჭირა ორისა ხელითა თოკი იგი და მრავალი სხვა და სხვა ვარჯიში აღასრულა არაბიჯანისა სახედ. მერმე მოიღო მან დედაკაცმან ერთი მცირე სტოლი. სტოლსა მას ზედა დააწყო პური, ხორცი და ღვინო. გადმოვიდა კაცი იგი თავქვე დაკიდებით, დასთალა პური და ხორცით და სჭამა, მოიღო სტაქანი დაასხა ღვინო და დალია ეგრეთ ქვე დაკიდებულმან. გაგვიკვირდა თუ ვითარ სჭამა და ანუ ვითარ დალია ღვინო იგი.

შაირი.

მას უცხოდ მოთამაშესა, ყოვლნი უძღვნიდენ ქებასა,
უფრო იგ იყო საქები, ვით გარდმოვიდა ნებასა.
ხელთ ეპყრა დანა ჩანგალი, დასთლიდან ხორცსა ხლებასა,
და სვა ღვინო, სჭამა საჭმელი, ეგრეთ ქვე დიკიდებასა.

მერმედ ავიდა თოკსა და ითამაშა მრავალი სხვა და სხვა გვარი და სრულ ჰყო. ჩვენ ამდენისა უცხოსა მასპინძლობისათვის და კარგ შექცევისათვის მადლობა გკადრეთ მას მასპინძელსა ჩვენსა, გამოვეთხოვენით და წარმოვედით სახლად ჩვენდა. გზასა ზედა ვიხილეთ ღორი ერთი ანგლიისა ქვეყნისა, რომელი იყო სიმაღლითა მოზვრისა ოდენნი და სისქითა უმეტესობდა, ყურნი ესხა მსხვილნი და ბრტყელნი ვითა მტკაველ ნახევარი სიგძე და სივრცე, ყურთა და თვალთა ზედან დაფარებული აქვნდა, მარამ საკვირველად მშვენიერი იყო, წმინდა ბეწვი აქვნდა და ლამაზად შავი იყო და კარგად გასუქებული. უჭვრიტეთ მცირესა ხანსა და წარვედით, მას ღამეცა მუნვე განვისვენეთ და დილასა მეორესა ჩავსხედით კარეტათა შინა და მას დღე გავიარეთ ვერსი ოთხმოც და ათი და მივედით დონისა პირსა მცირესა ქალაქსა ზადონსკას. ქალაქი იგი არს მცირე მარა კარგ ნაშენი რუსთა არხიდეკტურობითა. ქალაქის ამის გარე არს მონასტერი ერთი ღირსისა მამისა ტრიფონისა და არს გვამი მისი მთლად ეკკლესიასა მას შინა. ეკკლესია იგი კარგ გაწყობილი, ხატი არს ერთი ღვთის-მშობლისა დიდი და მძიმედ მოჭედილი, და მრავალ სასწაულიანი ესრეთ, რომელ რაცა ქალაქსა მას დაიკარგების ორისა და სამისა დღისა ქურდი იგი მიიტანს მის ეკკლესიისა გარე და დასდებს. ამ ეკკლესიასა ავლია გალავანი უცხო, და ბაღი შიგან და უცხო წყარო ბაღსა შიგან, ცალს მხარესა სასახლე კარგ ნაშენი, მუნ მყოფნი მამანი არიან ოთხმეოცი, უზისთ წინამძღვარი მრავალ მოღვაწე და ღირსი. წარვედით ნახვად. როს სცნა შემოსილია თვით და კრებულნი გარე ეკკლესიისა მოეგება მეფისა ძეთა, შეუძღვა ეკკლესიად, ისადა პარაკლისი, მერმედ თაყვანის ვეცით წმიდათა ხატთა და გვამსა ღირსისასა. გამოვედით რა გარე შეგვიპატიჟა თვისსა სენაკად. ამოდ გვეუბნა და შეგვიტკბო. დაგვიგო სტოლი ხილისა და მრავალ გვართა სასმელთანი. შევექეცით ვის რა გვარი გვეწადა. დავჰყავით მას თანა საათი ერთი და მერმედ გამოვეთხოვენით და წარმოვედით.

შაირი

კაცი არს ღირსი ხსოვნისა, საგონად მოსასურვები,
ტკბილი მოუბარი მარადის, მსმენთათვის მოსაწყურები,
არს სამღთოს მადლით მოსილი, სიბრძნის მოსადგურები,
და მისი მხილველი ყოველი, ვინ იქმნეს დანამდვრები. მას ღამე განვისვენეთ ქალაქსა მას შინა, და დილასა აღვდეგით, დავსხედით ბორანს ზედა და გავხედით იმიერ წყალსა, ვლეთ ვერსი ორმოც და ხუთი და მივედით ქალაქსა ალესიიას მოგვეგებნენ წინად მუნებურნი ხალხნი და უხაროდათ ნახვა ჩვენი, ვინადგან ვიყვენით უცხონი მის ქვეყანისანი. მარა მათებრი მშვენიერი ხალხი არა მიხილავს როსიისა მამულსა შინა, რომელ კაცი ქალთა უმჯობესობდა, და ეგრეთვე ქალნი უმეტეს კაცთა.

შაირი

რა განვლევით ქუჩა გძელი, იდგა მრავლად ქალთა ჯარი,
მივიდოდით უკან გვდევდნენ, წინ გვიხლტოდენ ვით კანჯარი,
თეთრ ყირმიზნი ბაგე ლალნი, ქერა თმანი ხუჭუჭარი,
და მათ შვენოდათ ჭრელთა თვალთა, ინდოთა რაზმი მოაჯარი.

მოგვეგება წინა გოროდნიჩი მის ქალაქისა, შეგვიწვია შინად, მოაღებინა ჩაი, დავლიეთ და მერმედ სადილი შევექეცით ვითა გვეწადა. და შემდგომად სადილისა ვჰკადრეთ მადლობა. ჩავსხედით კარეტათა შინა და წარვედით და მას დღე გავიარეთ ვერსი სამოც და თორმეტი, და მას ღამე მცირეს ქალაქს ეფრემოვს განვისვენეთ. ხვალის დღე ადრე აღვდეგით და განვლეთ ვერსი ას რვა და მივედით ქალაქსა მშვენიერსა ტულს.

ვითარება ტულისა

ქალაქი იგი ტული არს მშვენიერ სახილველი სასახლენი და ქუჩანი უცხოსა ევროპიულისა არხიდეკტურობითა ნაშენნი. ბაზარნი და ქარვასლანი კარგ ნაშენნი და სავაჭრო მრავლად რაიცა გნებავს. არიან მუნ მუნებურნი უცხონი რკინისა მჭედელნი, კარგისა თოფისა, ხლმისა, დამბაჩისა და სხვათა იარაღთა მკეთებელნი, რომელ ევროპასა შინა საქებნი არიან, არს ეკლესია ოც და ათი გუმბათიანი. არის სხვა სობორო დიდი და ზის არქიერი – კაცი კარგი და მხიარული. მუნ მოსახლენი არიან რუსნი და ფრანგნიცა. ლაპარაკი და ტანთა ცმა როსისა აქვსთ და სხვაცა ყოფა ქცევა. აქა დღე ორი დავყავით. დღესა ერთსა წარვედით ნახვად სადაც სახელმწიფო ჯარისა იარაღი იყო. მიგვიძღვა მუნ მყოფი ღუბერნატორი. ვიხილეთ სასახლე დიდი იყო, გარე გალავანი და დაკეტილი კარნი და კართა ზედან ჯარნი მცველად. რა მივედით გააღეს კარნი, შევედით შინა, ვიხილეთ სახლი ერთი, რომელიცა იყო სიგრძითა ადლი ოთხმეოცი, სიგანითა ადლი ოც და ხუთი და სიმაღლითა ადლი ოცი. სახლი იგი იყო სრულიად ხისა უჯრად გაკეთებული ვითა ბაზაზისა დუქნისა ვაფაზა გიხილავსთ. და იუო სრულიად ძირიდგან ვიდრე ჭერად სავსე თოფითა, დამბაჩითა, ხლმითა, შპაგითა, შუბითა და შტიკითა სავსე, უჯრა უჯრად დაწყობილი. მასვე სახლსა ვიხილეთ ორი დიდი თოფი ძველთა კაცთა ნაქონი. იქმნებოდა სიმსხოთი კაცისა წვივისა სიმსხო და სიგრძითა ადლი სამი. მუნვე ძველი შუბი, ნაჯახი და ლასტი. გავშინჯეთ ესე ყოველი და გამოვედით გარე, სხვასა სახლსა ვიხილეთ გაწეული რკინა მრავალი და გვითხრეს: ესე არს სრულიად სამასი ათას ხუთ ასი ფუთიო და ეგრეთვე მრავლად ფოლადი იყო. და ესე იმისთვის არს აქა, რომელ სახელმწიფოდ ჯარისათვის იარაღი უნდა გაკეთდეს, და იყოს აქაო და ოდეს დასჭირდეს ქვეყანასა მაშინ წარიღონო. ვნახეთ იგიცა და წარმოვედით, ვლეთ ქალაქსა შინა საათი სამი ნახვად და მურმედ მოვედით სახლსა ჩვენსა. ღამეცა იგი მუნ დავჰყავით და მეორესა დღესა წარვედით.

შაირი

რუს ქალაქებში სათქმელად, მცირე არს ესე ტულია,
მარა ყოვლითურთ საქებლად, მშვენივრად დასახულია,
სასახლე კარგად ნაშენი, ეკკლესიანიც მკულია,
და მუნ მოსახლენი ხალხნიცა, მშვიდნი წყნარნი და სრულია.

განვლეთ მას დღე ვერსი ოთხმოც და ოთხი და მივედით ქალაქსა სარპუხოვს. ამა ქალაქსა შინა ვეწვიენით ვაჭარსა მისს ქალაქისასა. პირველ ამოდ შეგვიტკბო და ამოდ გვესაუბრა. გვთხოვა: უფალნო რა გნებავსთ მიღებად გვებძანოს და ყოველი მზა არსო. ჩვენ ვსთხოვეთ მას ჩაი ვითანადგან არს დილა და ვართ დამაშვრალნი გზისა ამისგან. მოიღო. მასვე წამსა და მივიღეთ ფინჯანი ოთხი. და შემდგომად მცირისა ჟამისა გამოვეთხოვენით და მადლობა ვკადრეთ ოდეს ძირს ჩამოვედით, და კარეტათა შინა ჩავსხედით. მასვე ჟამსა დაგვიჭირა კარი და გვითხრა: უფალნო ამა ჩემსა სახლსა იყვენით, ჩაი მიიღეთ აქა და აწ ინებეთ ფასისა ამის მოცემა. ხოლო ჩვენ ვჰკითხეთ მას: ძმაო რა არს ფასი და გვითხრა მან: რვა რუბლი. გაგვეცინა ჩვენ სიტყვასა მისა ზედა და კვალად ვსთხოვეთ: გვითხარ სწორე და მიიღე ფასი. და ითხოვა ექვსი რუბლი. რა ვნახეთ კაცი იგი, რომელ ცუდსა კაცსა, გვანდა მივეცით რუბლი ხუთ. ბოდიშით და მერმედ გაგვიშვა და ამისთანა მასპინძლობისათვის უფალმან მიაგოს ჩვენ წილ.

შაირი.

გვედრით ყოვლნი განეშორნეთ, მისებრ ცუდსა მასპინძელსა,
პირველ ფლიდსა უცხოდ დამხვედრს, სიტყვა ტკბილსა ამოდ ნელსა,
თვალად ავსა, გონსა, შავსა, თმითა მგზავსსა დათვის ბელსა,
და უსამართლოდ ფასის მიმღებს, თვისს სტუმრათა გულის მწყვლელსა.

ფისტიკაური.

პირველ რა გვითხრა სოტყვა ტკბილები, შავ პირს შეშვენდა თეთრად კბილები,
დასიებოდა ყვითლად ღრძილები, ქერა წვერს შიგან უსხდა წილები,
წირპლით ავსიყო თვალთა მილები, ფერს შეატყობდი სჭირდა სილები,
და დავგმო მარადის იგი დილები, კვლავ აღარა გვხვდეს ეგრე ცილები.

განვეშორენით მას ვიარეთ მას დღე ვერსი ოთხმეოც და ათი და მივიწიენით სამეფოსა ქალაქსა მოსკოვს რა სიახლოვეს მივიწიენით ვითა ვერსი ხუთი მოგვეგება წინად პოლკოვნიკი ერთი, რომელიცა წარმოეგზავნა სალტიკოვს ივან პეტროვიჩს, რომელი არს დღესს ნემესნიკი, და ხალხნი ყოველნი მოსკოვსა შინა მცხოვრებნი ხადიან მას ხელმწიფისა მაგიერად, და არს მბრძანებელი მის ქალაქისა. წარგვიძღვა წინად პოლკოვნიკი იგი და მიგვიყვანა სახლსა სამეფოსა და მუნ განგვასვენეს.

ვითარება მოსკოვის ქალაქისა ვითა ჩემ მიერ შესაძლებელ იქმნების აღწერად.

შაირი.

მივედით და გარდავხედით, სახლსა სამეფოდ გებულსა,
რად ეჭირება აწ ჩემგან, ქება მას ძველად ქებულსა,
ყოვლის სასახლის ნივთითა, გაწყობილ გარდავსებულსა,
და მას უნდა მცოდნე ვაჭარი, ნივთსა მას შიგან დებულსა.

როს მიხვალ ამ მისავალსა ადგილსა დგას ხალხი მცირე და ადგილი ესე არს მაღალი რომელ კარგად დახედავ ქალაქსა მას, რა მცირედ განვლი მას, არს წყალი, რომელსა მოსკოვრიკს უწოდებენ, და წყალი იგი არს მტკვრისა ოდენი. წყალი ესე შევალს ქალაქსა შინა დასავლეთით, და შემდგომად დაიყოფის ქალაქსა მას ქუჩათა შინა. ბევრსა ადგილსა არს პირნი ამა წყლისანი ხითა ამოტანილი, და უმეტესად არს ქვითკირითა და თლილისა ქვითა პირნი მოზღუდვილნი, ოთხსა ადგილსა არს ქვითკირისა ხიდნი და სხვასა ალაგსა ხიდნი რაიცა არს სრულიად ხისა მიერ ქმნილი. ამა წყლისა პირნი ზევით ხისა მოაჯარითა მოკრული და ბევრსა ალაგსა რკინისა მოაჯარითა და ახლოს ახლო ჩასასვლელად კიბენი ვიდრე წყლადმდე, რომელი აღმოივსონ ხალხთა წყალნი, და ასვან ცხენთა, და სხვათა პირუტყვთაცა. იცის წყალმან მან თევზიცა მგზავსი ფიჩხულთა და ნაფოტათა მგზავსნი და სხვანიცა, მარა არა იქნების დიდი თევვზნი მას შინა.

ქუჩანი და ფოლორცნი არა მათთა არხიდეკტურობითა სწორესა ხაზს ზედან, არამედ ქუჩანი ვიწროდ და არეულადცა. ქუჩანი ყოველნი ქვითა დაფენილნი რამეთუ იცის ტალანი და წვიმანი მრავლად. ქუჩათა შინა ორსავ პირსა ზედან ფანარნი მინისანი დიდროვანნი ახლო ახლოს ღამე სანათობელად ხალხითა. კვალად ქუჩათა შინა ახლო ახლოს ასასნი მდგომარენი დღივ და ღამე გაუწყვეტლად. სასახლენი უმეტეს ქვითკირისა მიერ ნაშენი და ხისაცა მრავლად და ესრეთ არს ნაშენი ძირისა სახლნი არს ფოგრებად, რომელსა სარდაფს უხმობენ მას ზევით ოთახებადაა არს იგი ქირითა მიცემული და სხედან მას შინა ბაჰყალნი, მესანთლენი და სხვანი ამ გვარნი მოხელენი, და მას ზევით არს სახლი ორი სამი და ოთხი, გარეგან შეღებილი სხვა და სხვა ფერად. ბანნი სასახლეთანი არიან ანუ რკინითა და ანუ ტყვივითა გადაჭედილი და შეღებილი სრულიად. ბუხართა და ფეჩებთა თავნი უცხოდ ნაშენი და მრავალთა სახლთა ანდრიატნი კაცთა და ქალთა სახენი და სხვათა მფრინველთა და ცხოველთანი. ბევრსა ადგილსა ქულაიფრანგი უცხოდ ნაშენი და საამოვნოდ სახილველი. მრავლად დატანებულნი რკინის მილნი გძლად ვიდრე ქუჩადმდე წვიმიანობისა ჟამსა წყლისა ჩამოსასვლელად. სასახლეთა ავლიათ გარე გალავანი ქვითკირისანი და ზემო მისსა მოჯარნი რკინისანი, უცხოდ მუნაბათად ქმნილნი. ეზოსა კარნი მაღალნი და დიდროვანნი, რომელ ექვსს ცხენოვანი კარეტა დაუყოვნებელად უნდა შევიდეს. კართა ზედან აქვს გამოჭრილი და დაწერილი გვარი, სახელი და ხარისხიცა და ეგრეთვე თუ რომლისა კაველარისა მექონი არს პატრონი მისი იგიცა გამოჭრილი და ესეცა არს დახატული, თუ რომელი ვაჭარი ზის და ანუ მოხელე ოდეს შეხედავ მათ სცნობ. ბევრთა აქვსთ მას გალავანთა შინა ცალი მხარე და ანუ ორივე მხარეს ბაღად. მას შინა მოვალს წვრილი თეთრი ქლიავი, პანტა და მთიური ვაშლი, და სხვა არა რა ხე ნაყოფიერი იპოება, მარა უცხოდ ნაშენი არს. აქვთ ყოველთა ჭანი ეზოთა შინა და მას სმენ. გარეგანი არს ასე გაწყობილი.

ხოლო შინაგან ხალხნი, რომელთამე უცხოდ ნახატნის კედელნი და ლამფანიცა, რომელთამე ფარჩითა მოკრული, რომელთამე ქაღალდითა და სხვათა თეთრად ცარცითა გალესილი. იეტაკნი სახლისანი სრულიად ფიცრითა დაფენილი და სანდალოზითაა გალესილი და დახატული, რომელ პირისა სახესა იხილავ მას შინა, და საშუალი მრგვლად და სამკუთხედ გაკეთებული და დახატული. ფანჯარანი დიდროვანნი ახლოს ახლო, კარგისა ბროლისანი, და დაკიდებულნი ფარდანი სხვა და სხვა გვართა ყალამქართანი. ფანჯართა პირსა წვრილნი სტოლნი ზოგი მარმალიროსი, ზოგი ბროლისა და მინისა და ზოგი ხისა კარგად დახატული. არს სკამნი ხშირად და რიგზედ მდგომარე ზოგი კრესლი, ზოგი სტული, და ზოგი კანაფა, რომელი არს გძელი ვითა კაცი ერთი გაშლით დაწვების და ესე სრულიად ზოგი ფარჩითა მოკრული და ზოგი ყალამქარითა და ჩითითა. არს მრავლად სარკენი დიდროვანნი კაცთა სიმაღლენი და უფროსნიცა არს საათი ვეცხლისა, თითბრისა და ხისა და ეგრეთვე ჩინისა და ქაშანურისა. ზოგი მაღლად მიკრული და ზოგი სტოლსა ზედან მდებარე მათგანი არის ზოგი მფრინველთ სახედ მხმობარე, ზოგი ორღანსა მკვრელი და ზოგი ზარისა მცემელი, საათისა დაკვრისა ჟამსა. არს პატრეტნი მრავლად კიდებულნი ძველთა და ახალთა ხელმწიფეთანი და ძველთა ბოღინათანი და მის სახლის პატრონისა და მასთა ცოლთა შვილთა და მონათესავეთანი. არის კვალად ხატი დასვენებულ მაღლად, როს შეხვალ კარით პირის პირ შენსა იხილავ და არს ჩვეულება როსიასა შინა პირველად შესვლასა უნდა გამოისახო სამ გზის პირ ჯვარი და შემდეგად მას სახლსა შინა მყოფთა დაუკრა თავი. არს მრავლად ხომლნი დაკიდებულნი ბროლისა და მინისანი მსხვილნი და წვრილნი. ესეცა არს ასე გაწყობით.

არს მას ქალაქსა შინა ეკკლესია ათას ექვსასი გუმბათიანი და უგუმბათო, რომელ ესე მრავალთა მუნ მცხოვრებთა და მეოფთა დაგვარწმუნეს.

შაირი

არა ვგონებ თუ სად იყოს, ეგრე მრავლად ეკკლესია,
ერთი ერთს სილამაზით, მატობს და უმჯობესია,
მდიდრად შემკული უოვლითურთ, ვითა არს მათი წესია,
და ვის არ უყვარდეს მის ნახვა, თუცა სწამს ქრისტე მესია.

მუნ არს ეკკლესია პირველი, რომელსა უსპენსკის სობოროს უხმობენ, ესე არ არს დიდი არამედ არს ტფილისისა სიონისა ოდენი სიგრძითა და სივრცითაცა. მარა ძველ ნაშენი და მხატვრობაცა ძველ გვარი, რომელი სრულიად დახატული არს ძირით ვიდრე თავადმდე. გაწყობილი უცხოდ სხვათა ეკკლესიათა ზედან და მდიდარიცა. მუნ არს ორი გვამი დასვენებული მთლად მოუშლელი წმიდათა მამათა, და ყოველსა წირვისა და ლოცვისა ჟამსა ადგას თითო მღვდელ მონოზანი შემოსილი და უკმევს მარად ვიდრე გამოსვლადმდე. აქვე არს ლურსმანი ერთი, რომელიცა სულსა უფლისა ჩვენისა იესო ქრისტესა ყოფილ არს დამსჭვალული. მუნვე არს ღვთასმშობლის მიცვალების ხატი დიდი და მძიმედ ნაჭედი თვლითა და მარგარიტითა, პატიოსნითა და ეგრეთვე კანკელნი კარგ ნახატნი, და არს მრავალნი ნაწილნი მწინდათანი. მარჯვნივ მხარეს არს იმპერატორისა და იმპერატრიცასათვის ტახტნი დასადგომელად, კარგ ნაშენნი და კარგად დახატულნი. ოდესცა მიიღებს კურთხევასა როსიისა ხელმწიფე, გარდა ამისა არა სადა იქმნების, თუ არ აქა მოსკოვსა და ამა სობოროსა შინა. მარცხნივ მხარესა არს არქიერისათვის დასადგომელად იმა ღვთის-მშობლისა ხატისა პირის პირ. არს მრავალნი ხომლნი ბროლისა, მინისა, ვეცხლისა, და თითბრისა და სხვა არს ხომლი ერთი ვეცხლისა დიდი, რომელთაცა დაგვარწმუნეს ვითა არსო ას ორმოც და ათი ათასისა რუბლისა ხელფასითა და კარგ ხელოვნებითა გაკეთებული, რომელიცა იქს ჩვენებურს თეთრს თხუთმეტი ათასსა თუმანსა და ესე არს ერთისა თავადისა მიერ შეწირული. არს ამა ეკკლესიისა არქიერი პლატონ კაცი ღირსი, მართალი და ეკკლესიათა შემმატებელი, მოწყალე, ყოველთა პატივის მცემელი და ყოვლისა მეცნიერებითა აღსავსე. იგი არს მოსკოვისა და სხვისა მიტრაპოლიტი და არხიმანდრიტი სამების ეკკლესიისა, რომელიცა არს მოსკოვით ოც და ხუთი ვერსი. იგი სობორო არს ღვთის-მშობლის დაძინებისა უკკლესია.

ფისტიკაური

მწადს ღირსად ვაქო ღირსად საქები, მას უღონო ვარ მისი მაქები,
ვის შეუსწორო, წარვსთქვა ფაქები, მეტყველი ენა მიმოსაქები,
სიბრძნე აქვს სრული, გულს ნაქები, რიტორ მეტყველი, არ ცუდ ბაქები,

და ენაგ მარადის, მასა აქები, ნურსად განივლტი, კვალად აქ ები.

შაირი

უღვთოთ უსჯულოთ მდევნელი, არს მგზავსად ლომის გულადო,
ნიადაგ დამდაბლებული, ხელის მიმწდომი სულადო,
ყოვლთ კაცთა მიუფერებლად, სიტყვას უგებს მტრულადო,
და მდაბალთა არად მიიჩნევს, დიდთაც არ ექმნის მხდულადო.

ამა არხიერსა აქვს სასახლე აქავე კარგ ნაშენი; მარა არა იმყოფება მუნ, არამედ სხვასა ალაგსა აქვს სახლნი კარგნი ეკკლესიითა გაწეობილნი და მუნ არს. აქა სობოროსა ახლოს არს სამრეკლო, რომელი აღუშენებია თავადსა ივან ველიკოვს, და სახელიცა აღმაშენებელისა უწოდებიათ. ეს არს მაღლად აშენებული, ვითა მას ქალაქსა შინა არა რაი არს ნაშენი უმაღლეს მისსა და ოდეს მას ზედა ახვალ მუნით უცხოდ დახედავ ქალაქსა მას; იგი არს მცირისა, გალავნისა ოდენნი. მარა ბურჯთა სახედ არს ნაშენი; ძირით კართა შევლი მცირეთა, და დგას მუნ ყარაული; ავლი მაღლად კიბესა ქვითკირისასა ორ ასს ათექვსმეტსა ფეხსა, კიბისა ფეხის სიმაღლე არს ჩარექი ერთი. მასზე ვით არს სახლი ოთხი. მას ოთხსა სახლსა არს ზარი დაკიდებული ოც და ათექვსმეტი, მსხვილი და წვრილი. მას ზარებსა შინა არს ზარი, რომელსა სივრცე გული აქვს ადლ ნახევარი, ორი ადლი და მეტიცა და ეგრეთვე სიმაღლეც. მას ოთხსა სახლსა ზევით არღარა აღისვლების, არამედ უფროსად არს წვრილად ასული, და თავსა ზედან ადგას ჯვარი დიდი. და მე ესრეთ ვგონებ, რომელსა არღა აღისვლების იყოს სიმაღლითა ადლი ოცი და მეტიც.

ამა სამრეკლოსა ძირსა არს ზარი ერთი დიდი და გდია ძირსა და ადგას ყარაულნი მარად დდე. იგი ზარი არს სიმაღლითა ადლი ექვსი, და სიგანითა ადლი ხუთი. და უცხოსა ხელოვნებითა არს გაკეთებული, ესრეთ ამას ზედან გამოყვანილი არს ათორმეტნი მოციქულნი და ოთხნი მახარებელნი და უცხოდ ხენი და ყვავილნიცა. აქვს მცირედ მოტეხილნი პირნი და მუნით შიგან შევალს კაცი და გაშინჯავს ეგრეთ. არს წონითა ზარი იგი, რომელიცა გვითხრეს ათორმეტი ათასი ფუთიო, რომელ იქნება სამოცი ათასი ლიტრა.

ამისსა სიახლოვესა არს სახლი ერთი დიდი ქვითკირისა, და მას შიგან აწევია ოთხნი ზარბაზანი ურემთა ზედა გაწყობილნი. ა, აქვს სიგრძე ადლი სამი, და სიმსხოცა ადლი ერთი; ბ, აქვს ადლი სამ ნახევარი და სისქეცა ადლი ერთი და მცირედ მეტიცა; გ, აქვს ადლი ოთხი და სიმსხოცა ხუთი ჩარექი, და მეოთხესა აქვს ადლი სიგრძე ხუთი და სისქეცა ადლ ნახევარი. ამ ზარბაზანთა ადგას მარად ორნი ყარაულნი.

გარე ამისსა არს გალავანი დიდი ქვითკირისა, და გარე ამისსა ბაზარი, რომელსა გოსტისნი დვორს უწოდებენ და გოტინნი დვორ სტუმართ უზოდ ითქმის რუსულად. ესე ბაზარი არს სწორესა ხაზსა ზედან ნაშენი სრულიად ქვითკირისა და მერმედ დაიყოფება ქუჩა ქუჩად; და იგი თითო ქუჩანი არს თითოსა ნივთისა ბაზრად, რომელი სადაცა იყიდების ერთი რაიმე ნივთი, მუნ სხვასა ვერას ჰპოვებ სავაჭროდ. დუქანნი აქვსთ გაწობილნი უცხოდ და სავაჭროცა ყოველივე, რაცა გნებავს. ყოვლისა ბაზრისა თავსა და ბოლოსა არს მაღლად დასვენებული ხატნი, მძიმედ მოჭედილნი, და წინად მისსა. ხომლნი კიდებულნი. ვაჭარი არს მუნებური დიდადრე ძვირად დამფასებელნი სავაჭროსა თვისისა. ვითარ ხუთისა აბაზისასა დაგიფასებს ხუთ ექვს მინალთუნად და მერმედ ბევრისა ლაპარაკითა მოგცემს ისრევ ხუთ აბაზად. ამა ყოფითა არს ვაჭარი მათი.

შაირი

მუნებური ვაჭაში არს, ესრეთ მქცევი თანასწორად,
თვისთა ხალხთაც ეგრე ვაჭრობს, ახლოს იყოს გინა შორად,
არა გეტყვის მართალს სიტყვას, დაგიფასებს ერთსა ორად,
და აწ ირწმუნეთ სიტყვა ჩემი, არა არის ესე ჭორად.

მუნებურნი ხალხნი არიან სრულიად ქრისტიანენი, და მცირედ სომეხნიცა. არს კვალად ფრანგნი, ფარმაზონნი, კალვინნი, ლუტერანი, ფრანცუცნი, ურიანი და ვგონებ სხვისა სარწმუნოებისა მექონნიცა არიან მცირედ ბერძენიცა, და აქვსთ ეკკლესია გაწყობილი კარგად და ყავსთ კრებულნიცა. ყოფა ქცევა მუნებური არს რუსთა და უმეტეს ფრანციცული. ეგრეთვე ტანთა საცმელი ქალთა და კაცთაცა ფრანციცული. და აქვს მოდად ყოველი ქცევა მათი. ლაპარაკი მათი არს რუსული, და უმეტესად ფრანგული, ფრანციცული, ნემეცური და სხვა ენა ევროპიისა. არიან მდიდარნი ხალხნი და არა რა არს ზრუნვა მათი თვინიერ განცხრომისა, რომელ მარად დღე და ღამე იშვებენ და განსცხრებიან ერთი მეორისა თანა.

ამა ქალაქს ავლია გალავანი ერთი და გარე გალავანისა თხრილი დიდი და ღრმა, სადაცა არს სობოროსა ეკკლესია, სახელმწიფო სასახლე და სხვანი სასახლენი ხელმწიფის ხაზინათანი, და ეგრეთვე კარისა კაცთანი, რომელ არიან გამგენი სასახლეთა, ქვეყანათა, და ანუ ჯართანი. სხვა გალავანი არს და გარე თხრილი დიდი, სადაცა არს ბაზარი. მარა გალავანთა და ბურჯთა მათთა ქება შეუძლებელ არს ყოველსა გალავნისა კართა დგას ჯარნი, ზღრუბლთა კარისათა ასვენია ხატი დიდადრე მძიმედ ნაჭედნი, სადაცა არს შიგნით გალავნისა კარსა დასვენებული ხატი ივერიისა ღვთის-მშობლისა. როს მივა სიახლოვესა მისსა კაცი დიდი გინა მცირე მოიხდის ქუდსა თაყვანისცემს და ესრეთ განვლის კარსა მას. და უკეთუ არა მოიხადა ქუდი კარეტათა შინა მჯდომმან და ანუ თუ ეგრეთ განმვლელმან, რომელიცა მუნ მყოფი ყარაული არს იგი მოხდის ძალითა და ეგრეთ გაატარებს კარსა მას. რამეთუ ესე არს ძველად დადებული. სრულიად გარე ქალაქისა არს თხრილი და გალავანი არა აქვს, ვერა ვსცან სწორედ თუ რაოდენნი კარნი აქვს მთლად ქალაქისა მის თხრილთა, რომელსა ზედან ყოველსა ზასტაოსა სდგანან ჯარნი, – და უბაშბორთოთა ვერა ვინ იკადრებს შესვლასა და ეგრეთვე განსვლასა. ქალაქისა მის სიგრძე და სიგანე არს ორივე ერთი, რომელთა მუნ მყოფთა დაგვარწმუნეს ვითა გიორგი ცარევიჩსა გარე შემოევლოს ქალაქისა მისთვის ათორმეტსა საათს კარგისა მოსიარულისა ცხენითა.

გარე ქალაქისა ამისს არს ჩრდილოეთით ბაღნი, რომელსა შიგან მოჰყავსოთ კომბოსტო წითელი და თეთრი, სალათა, სტაფილო, ბოლოკი, ჭარხალი, მიწის ვაშლი, სატაცური და არა ჩვენისა ქვეყანის მგზავსი; ხახვი და ნიორი მრავლად და კარგი. ეგრეთვე ოხრახუში და ქინძი და გარდა ამისა სხვა არა რაიმე. ხოლო ვისაცა აქვსთ ორანჯერეი, რომელსა შინა ყოველსა ხილთა მოიყვანენ, გარდა ყურძნისა. ყურძენი, ნესვი და საზამთრო მოვალს ასტარხნით და არს იეფად ვითა მას ქვეყანასა შვენის, სხვაცა ხორაგნი არს იეფად ეგრეთვე ღვინო და ოტკა უმეტესად პეტრებუხისა.

შაირი.

ნუ ვინ გონებს აწე სრულად, დამეწეროს ქება მათნი,
ვით შევიძელ ანუ მივხვდი, აწარმოვსთქვი სიტყვა ათნი,
მათ ბრძენი ხამსთ მაქებარი, მუნ არიან მინა სათნი,
და ბაგე ლალნი მაელვარნი, უცხოდ რადმე მოვა მათნი.
არა რა აქვსთ ზრუნვა სოფლის, მარად დღე აქვსთ სიხარული,
შეუტკბათ ერთმანერთი, მიუციათ სიყვარული,
ან იხილავ თეატრ კლოპში, ან არს ბაღთა მოარული,
და იშვებენ და განცხრებიან, აღვსილი უძსთ ყოვლით გული.

ოდეს ეცნათ მისვლა ჩვენი მუნ მყოფთა და მუნ მცხოვრებთა ხალხთა საქართველოსთა, რომელნიცა ძველად გარდასრულნი არიან, მოვიდნენ ნახვად ჩვენდა. რა ვსცანით მოსვლა მათი გავეგებენით გარე კარსა მოვიწვიეთ შინადა და ამოდ უმასპინძლეთ. უხაროდათ მათ ნახვა ჩვენი, და ჩვენ უმეტესად მათი ვინადგან ვიყვენით უცხონი მის ქვეყნისანი. დაჰყვეს ჩვენთანა ჟამი მცირე და მერმე წარვიდნენ.

ღამე განვისვენეთ და მეორესა დღესა წარვედით ნახვად. ივან პეტროვიჩის სალტიკოვისა. რა მივედით სახლსა მისსა მოგვეგება წინად მოესალმა მეფისა ძეთა, მოიკითხნა და შეიყვანა სახლად, მოიუბნეს მცირესა ხანსა და შემდგომად წარმოვედით და მოვედით სახლსა ჩვენსა.

დღესა ერთსა წარვედით ფრანცუცისა და ლუტერანისა ეკკლესიისა ნახვად. ვნახეთ ეკკლესია ფრანცუცისა მცირე გუმბათიანი, და შემკობილი უცხოდ იყო ყოველი ხატი დახატული. იყო გძლად სკამნი უჯრა უჯრად, ორსავე მხარესა ისხდენ წინად ქალნი, და უკანა კაცნი, ეპყრათ ყოველთა ფსალმუნი და იკითხევდენ. იყო მაღლად ორღანო დიდი და იდგა მას ორღანოსა თანა ოც და ოთხნი მგალობელნი მარჯული და მარცხულ. მოვიდა მათი ფესტორი, რომელი არს მღვდელი მათი. ეცვა ოფიცრისა ტანისამოსი, ეკერა მხართა ზედან შავი განდიდური გძლად ვიდრე მიწად და სიგანე მისი იყო ადლი ერთი. მივიდა თაყვანისცა ცალმუხლ დაჩოქებით ტრაპეზსა, და შემდგომად საკურთხეველსა. საკურთხეველი მათი ემგზავსება სომხისასა და ეგრეთვე აქვსთ ხატთა წყობილებაცა. შეიმოსა შესამოსელი თეთრისა ნარმისა სტიხრისა მგზავსი, წელთა სარტყელი ფარჩისა პტყელი, და მას ზევიდამ სხვა ჩაცმული, იგიცა ფარჩის ბისვნისა მგზავსად არამედ მოკლედ ვიდრე სარტყლადმდე, და არცა აქვნდა სადამე ღილნი შესაკრავად. გამოვიდა ტრაპეზსა ზედა მოიღო ბარძიმი დაფარებული წითლისა მარმაშითა, დასდგა ტრაპეზსა ზედა და ილოცა ჩუმისა ხმითა. მოვიდა უკანა მისსა კაცი ერთი, რომელსა ეპყრა ხელთა მცირედი ზარი და ურეკდა მას. მერმედ მოიღო ორისა წვრილისა ჩარექითა ღვინო და წეალ შთაასხა ბარძიმსა მას, მოიღო თხელი სეფისკვერი და შთადო. მას შინა და მერმედ იწყეს ორღანოსა კვრა: იწყეს მასთან მდგომთა მგალობელთა გალობა და ეგრეთვე სრულიად ხალხთა ქალითგან კაცადმდე. მცირისა ჟამისა მოიღო ბარძიმი იგი, შესჭამა სეფისკვერი, და შესვა ღვინო იგი და წყალი სრულიად. მერმედ განსწმინდა ბარძიმი იგი და დასდგა ტრაპეზსა ზედა. ჰყვა მას დღე მაზიარებელნი კაცნი რვა, მივიდნენ და დაიჩოქეს წინაშე ტრაპეზისა. იყო ტრაპეზსა ზედა განჯინა ერთი მცირე, გააღო იგი და მუნით ამოიღო შაურისა ოდენნი თხელნი პურნი და თითოსა მათგანს მისცა თითოდ. შეჭამეს იგი თაყვანისცეს ტრაპეზსა მას და თვისავე ალაგსა მოვიდნენ. მოვიდა კაცი იგი, რომელიცა მცირესა არსა ურეკდა, მოიღო სტაქნითა განზავებული ღვინო და წყალი და ასვა მათ კაცთა, და ესე იყო ზიარება მათი, ხოლო მღვდელმან მან შეიღო საკურთხეველად ბარძიმი იგი გაიხადა შესამოსელი, გამოვიდა გარე თაყვანისცა ტრაპეზსა, და მერმედ დაუკრა თავი ხალხთა და სრულ იქმნა წირვა და წარვიდენ.

შაირი

არ სად მიხილავს მათ კიდე, წირვა ამ სახედ გებულნი,
ისხდენ ყოველნი ქალ ყმანი, სკამზედან ჩარიგებულნი,
ხელთ ეპყრათა ლოცვა ფსალმუნთა, იტყოდენ გაკვირვებულნი,
და უჭვრეტდენ თვისსა ფესტორს, არ უკვე ცრემლით ვებულნი.

რა მუნით წარვედით მივედით ლუტერანისა ეკკლესიად. იყო ეკკლესია დიდი, ხატი ათორმეტთა მოციქულთა და სხვა არა. ვითა ფრანცუციისა ეკლესიისა ეგრეთ იყო მუნცა სასხდომნი ქალთა და კაცთანი, ყოველთა ხელთა უპყრათ ფსალმუნი და იკითხვიდნენ, და ორღანოს მას ოდეს დაუკრავდნენ ვითა მგალობელნი ყოველი იგი ხალხი გალობდა შემდგომად მოვიდა მათი ფესტორი, რომელ არს მღვდელი. იგიცა ეგრეთ ოფიცრისა ტანისამოსითა, და მასცა ეკერა ბეჭთა ზედან განდიდური შავი, დაათრევდა ადგილად. მივიდა თაყვანისცა ტრაპეზსა, წარვიდა სხვასა ალაგსა დაჯდა და ილოცვიდა. მერმედ მოკიდა წარიკითხა სახარება ტრაპეზსა ზედა და კვალად მუნვე წარვიდა და ერი იგი გალობდა სმასა მას ზედა ორღანოსასა. და ესრეთ სრულ ჰყვეს ცისკრისა ჟამსა. მერმედ მოვიდა სხვა ფესტორი, შევიდა საკურთხეველად შეიმოსა იგიცა მგზავსად ფრანცუცისა, მოიღო ბარძიმი შთაასხა ღვინო და წყალი და შთადვა სეფისკვერი, ილოცა მცირედ და წარიკითხა სახარება, და კვალად ლოცა და რაიცა აქვნდა ბარძიმსა შინა მიიღო სრულიად. და ორღანოს მას უკრავდენ და გალობდენ საამოვნოს ხმასა. ჰყვა მას ცა მაზიარებელნი, მისცა სეფისკვერი თითოოდ, და აქვნდა სხვა ბარძიმი და აზიარნა მათ ათაევანს ტრაპეზსა და წარვიდენ, მერმედ რა სრულ ჰყო წირვა აღვიდა ფესტორი იგი მაღალსა კათედრასა და იქადაგა ენითა ლათინურით. უჭვრიტეთ მცირესა ხანსა და სახლად ჩვენდა მოვედით.

შაირი.

ოდეს მივედით მუნ სხედრად, დავყავით მათთან ხლებანი,
მწადდა სრულიად შემეტეო, მე მათი ვითარებანი,
ან რაგვარ აქვნდათ წირვანი, ანუ სად აქვნდათ კლებანი,
და მათსა მნახავსა არ ძალ მიძს, წარმოვსთქვა მათი ქებანი.

მაისსა ა აქვნდათ დღესასწაულობა და განვიდა ქალაქისა მის ერი ვიდრე ვერსი რვა, და ჩვენცა წარვედით მათთანა. რა ვიხილეთ ხალხი იგი მე ესრეთ ვგონებ კაცთა თვალი უკეთესსა ვერასა იხილვიდა, იგი ხალხი იყო ტყესა მას შინა, სადაცა არს სრულიად ფიჭვისა ტყე და ესრეთ მშვენიერ სახილველი, რომელ გონებ კაცთა მიერ დარგულსა და ნამუშაკევსა. იყო ცალს მხარეს სავაჭრო რაცა გნებავს, და ამ ახალთა შეკრილობასა შინა დავჰყავით საათი ექვსი, და ვხედევდით განცხრომასა მათსა, და შემდგომად სახლად ჩვენდა წარმოვედით. მეორესა დღესა რომელ გამოვიდა ამბავი რაცა ხალხი ყოფილიყო. მუნ, კარეტა სამი ათას შვიდი ასი, კალასკასა, ლინეიკასა, და დროშკასა, გარდა და ქვევითთა ხალხთა რიცხვსა ვინ შეიგებდა.

შაირი.

ჩვენცა მათთან განვცხრებოდით, სვლით ხალხშია ერთად მყოლნი,
შეტკბობილნი მეგობარნი, თანა ზრდილნი ვითა ტოლნი,
რუსნიც მრავლად მოარულნი, ხელთა ეპერათ თვისნი ცოლნი,
და იშვებდენ და თამაშობდნენ, ფერხით ლახნეს მრავლად მოლნი.

ღამე განვისვენეთ და ხვალის დღე გვიწვივა ჩვენმა არხიერმა მროველ მიტრაპოლიტმა გედეონის ძემ იონამ. ამოდ გვიმასპინძლა და შეგვაქცია და დღეცა იგი ამა უოფითა დავჰყავით.

მეორესა დღესა მოვიდა კამუნდატი მის ქალაქისა და რქვა უკეთუ სურსთა მეფის ძეობასა თქვენსა ხილვა ხელმწიფისა სასახლეთა და სალაროთა ინებეთ და მობძანდითო. ხოლო ჩვენ მისვე ჟამსა მოვაღებინეთ კარეტა ჩავსხედით მიგან და წარვედით. ვიხილეთ სახლი სახელმწიფო, რომელიცა იყო. ოთხმეოცდა რვა სახლი, იყო მას შინა ზალა დიდი ოთხი, და იყო ოთხსავე ალაგსა ტახტი სამეფო გაწყობილი ბალდაღინითა. მარა ქება სახლთა შენებისა, და ანუ გაწყობისა რა ვიკადრო. ვითა მისსა დიდებულებას შვენის სასახლეცა ეგეთი იყო, და გაწყობილიცა ეგრევე. რა სრულიად გავშინჯეთ წარვედით ნახვად სალაროთა.

ა, სახლსა ვნახეთ ვეცხლის იარაღი სტოლისა სრულიად ოქროთა სხურვებული, და იგი სხვა და სხვად გვარად იყო ნამუშავარი, ზოგი მხეცთა სახედ, ზოგი ფრინველთ სახედ, ზოგი კაცთა და ქალთა სახედ. ამავე სახლსა მიერ დიდსა პეტრეს ნაქონი ჩექმანი ესრეთ დიდი, ვითა აწ ჟამსა ერთისა დიდის კაცისა ორთა ფერხთათვის კმაა, იყო მისივე ხმალი ისპენტონი, რომელ არს შუბი, და სხვანი იარაღნი მისსი ყოველი გავშინჯეთ და შევედით სხვასა სახლად.

ბ, სახლსა ვიხილეთ ორნი სახელმწიფონი სკამნი დიდნი, სრულიად მოჭედილნი ოქროთა თვლითა და მარგარიტითა პატიოსნითა და ფირუზითა, რომელიცა ჟამსა კურთხევისასა იმპერატორი და იმპერტრიცა დაჯდება მას ზედა, სხვასა მხარესა ორნი ხელნი ქალთა და კაცთა სახელმწიფონი ტანისამოსელნი. იყო მუნვე გვირგვინი, სკიპტრა და სპერა, პორფირი და სხვანი, ვნახეთ იგიცა და წარვედით.

გ, სახლსა ვიხილეთ უცხოდ ნამუშაკევნი საათნი, ოქროსა, ვეცხლისა, და ზოგი თვლითა პატიოსნითა მოჭედილნი. მათგან საათისა დაკვრისა ჟამსა ზოგთაგან გამოვა კაცი, ზოგთაგან ქალი და ზოგთაგან მხეცი და ფრინველი და გამოსვლასა მათსა იკვრის ორღანო საამოვნოსა ხმად. მუნვე იყო ცალსა მხარესა უცხონნი ბურნუთისა კოლოფნი, ზოგი ოქროსა და ზოგი მძიმედ ნაჭედი ბრილიანტითა ეგრეთვე დანა ჩანგალნი, რომელსა ტარნი მძმედ ბრილიანტითა აქვნდა გაკეთებული. იყო. მათ შორის თვალნი და მარგარიტნი უცხონი, ეგრე წყობით ვიხილეთ იგიცა.

დ, სახლსა ვიხილეთ ცხენის იარაღნი უნაგირნი, უზანგონი და რახტნი ზოგი ვეცხლისაო აქროთა სხურვებული, ზოგი ოქროსა და ზოგი თვლითა მოჭედილნი, ეგრეთვე ორთუქნი, დიდროვანნი ყაჯარნი მძიმედ ნაკერნი და ხშირად მარგარიტისა ფოჩნი დასხმულნი, და ამა იარაღთა შორისა იყო აზიისა, ოსმალთი და ევროპიისა უმრავლესი, აქავე ამავე ქვეყანათა კაცთა საჭურველნი ყოველნი ძველნი თუ ახალნი იგიცა სრულიად გავშინჯეთ.

ე. სახლსა ვიხილეთ მარტო რქის რქა ერთი, რომელსა აქვნდა სიგრძე ადლი ორ ნახევარი და სიმსხო მკლავისა ოდენნი. მუნვე იყო ოცი ხელი იმპერატორის მძიმე ფარჩისა და ეგრეთვე ნაკერი ტანისამოსი, და ოცი ხელი იმპერატრიცასი მგზავსი მისივე. და გვითხრეს ოდეს როსიისა ხელმწიფე იქნების ცხებულ, რაცა მას დღე ანუ იმპერატორსა, და ანუ იმპერატრიცას მოსიათ, დღისა მისა შემდგომად აქა უნდა დაეწყოსო, გავშინჯეთ იგიცა ყოველი.

ვ. სახლსა ვიხილეთ პატრეტნი მრავლად ქალთა და კაცთანი და გვითხრეს ესე ყოველნი ძველნი მეფენი და დედოფალნი არიანო, და ანუ ვინცა იმყოფებიან მათი სახე არსო და მათთა ძეთა, რძალთა და ასულთაო. მასვე სახლსა იყო საათი ერთი ოქროსა დიდი. ოდეს მოიწია ჟამი საათის დაკვრისა იწყო ორღანოსა ჰკვრა. შემდგომად გაეღო კარნი ძირით გამოვიდა ექვსნი ყმაწვილნი კაცნი, და ზემო მისსა ათორმეტნი ქალნი, და ხმასა მას ორღანოსას იგინი ტანცაობდნენ და ტრიალობდენ, მცირისა ხანისა მიეხურა კარი იგი, და იგინიცა უჩინო იქმნენ, და დაჰკრა რაოდენსა საათსა გაევლო. გავშინჯეთ იგიცა და გაგვიკვირდა ხელოვნება იგი მისი.

ზ, სახლსა ვიხილეთ, იყო ორი დიდი სახე თუჯისა მიერ ქმნილი და ცხენსა ზედან მსხდომი. ერთი ალექსანდრე მაკედონელი, და მეორე მეფე დარიოზ. ალექსანდრესა უპყრა შუბი ხელთა და დარიოზს ხმალი, და ერთი ერთისა მიმართ მრისხანედ იყვნენ მაყურებულნი, იყვნენ შეკაზმული ყოვლისა, სამამაცოსა იარაღითა და ესრეთ კარგ ხელოვნებითა იყვნენ ქმნილნი, რომელ მნახავი მათი იტყოდა მათსა ცხოველობასა. იყო მუნვე მრავალი სხვა და სხვა გვარი იარაღი ძველთა კაცთანი, გავშინჯეთ იგი ყოველი და გარე გამოვედით კარსა მისს სასახლისასა ვიხილეთ მარმარილოსა მიერ ქმნილი ანდრიანტები კაცია თუ ქალთა და ეგრეთვე მფრინველთა და მხეცთანი კარგ სახილველნი, და ზოგი ეგრეთ ცხოველთ სახენი, რომელ კაცთა შეხედვა მათი შეზარავდა. რა ესეცა გავშინჯეთ წარმოვედით, და მუნით მიგვიწვია კმენდატმა თვისსა სახლად. მოაღებინა ზაგუსკა და მით გვიმასპინძლა. შემდგომად ვკადრეთ მადლობა პირველად იმოდენისა უცხოსა სანახავისათვის და მერმედ მასპინძლობისათვის და წარმოვედით. და ამავე სასახლის ახლოსვე არს მონასტერი ჩუდოვისა, რომელსა შინა არიან არხიერნი ჩვენი, და მას დღე სადილად მიგვიპატიჟა ჭერემელ ეფისკოპოზმა ევლოღიმ ავალის შვილის ძემ, და ამოდ შევექეცით მას დღეცა მასთანა.

შაირი.

ამ ნივთთ მხილველნი ყოველნი გამოვდით კარსა გარე,
ვიგონებდი განცვიფრებით, გული მისკენ დავამყარე,
მასა ლართა სიმრავლესა, ვერა მივხვდი ვერას ვერე,
და ვისსა ძალუძს იგი აღრიცხვად, ანუ ვინ არს მისი მწერე.
ოქროთ და ვეცხლთა სიმრავლე, ანუ თვალთ პატიოსანთა,
სხვა და სხვა გვართა ბრილიანტთ, მუნ მდებარეთა ვით ქანთა,
ფარჩათა ძველთა ძვირ ფასთა, დას მწყობარეთა ვით ლართა,
და საათთა უცხოდ მხმობართა, ხანით დამკვრელთა და ხანთა.

ღამე იგი განვისვენეთ და მეორესა დღესა სადილის შემდგომად მოვაღებინეთ კარეტანი ჩავსხედით შიგან, და წარვედით ხილვადა ხელმწიფისა ბაღთა, სადაცა ვიხილეთ მრავლად ჩინებულნი ხალხნი და ესრეთ იყო ხალხთა სიმრავლე, რომელ თუ არა დიდისა გაჭირვებითა ვერას გაივლიდი მარა უამესი სახილველი არა რა იქმნებოდა უმეტეს მათსა, ვითა ეგეოდენი ჩინებულნი კეთილნი გვამნი, ერთი ერთისა მიმართ რა გვარ განსცხრებოდნენ და შეექცეოდნენ. მას ბაღსა შიგან ვიხილეთ სამსა ალაგსა ტბანი დიდროვანი, და მას შიგან თევზნი მსხდომარენი, და იყო გარე ტბისა მის პირთა მაღლად სასხდომნი სკამნი, და ისხდა ხალხი მრავლად, და უჭვრეტდენ თამაშობასა თევზთასა. ამავე ბაღსა შინა არს სასახლე მცირე სახელმწიფო კარგ ნაშენი და კარგად გაწყობილი. ამას სასახლეთა წინა არს ხიდი ქვითკარისა, რომლისაგან მოსდის წყალი მოსკოვ-რიკისა და სხვასა მხარესა განვალს, და ამა ხიდისა პირთა არს უცხოდ ნამუშაკევნი შადრევნები, სხვათა და სხვათა მფრინველთა და მხეცთა სახენი. ხოლო ამა ცხოველთა, ზოგთა პირსა და ცხვირთა, ზოგთა ყურთა და შუბლთა, და ზოგთა ხელთა და ფერხთა აღმოსდის წყალი, საამოვნო სახილველად. კვალად ამა სასახლისა მხარესა არს ბაღი ინჯინერისა, რომელსა მოიყვანენ გათბობით მას შინა ხილსა, არს სრულიად ოთხივე მხარე მინის ფანჯრითა დაფარებული ორკეცად ოდეს ვიხილეთ იყო მას შინა ფეხები მრავლად, და ხილნი მრავლად მდგომარე გარშოკებსა შინა იყო ქლიავი სხვა და სხვა, ვაშლი, სხალი, ლეღვი, ატამი, ბალი, აპელცინი, ლიმონი, ანანასი, და სხვანი გარდა ყურძნისა, იყო ვაზიცა ერთი მცირე და არა აქვნდა ნაყოფი. ამათგან ზოგი მწიფობდა, ზოგი თვალშესულიყო, და ზოგი ახლად ყვავოდა, და უცხოსა ნაშენობითა შვენიერ სახილველი იყო, ეგრეთვე მრავალი ყვავილნი სხვისა და სხვისა სუნისა მექონნი და ეგრეთვე ფეროვანიცა. გავშინჯეთ იგი ყოველივე გამოვედით გარე და ხალხთა მათ შინა შევექეცით საათი სამი ვითა ჩვენსა უცხობას შეეფერებოდა, და მერმედ წარმოვედით.

შაირი

ოდეს გვიხილეს მათ ხალხთა, სცნეს ჩვენი აზიელობა,
შედგომით დიდ ხანს გიჭვრეტდენ, მით უწყლად გვიყვეს მკვლელობა,
ქერა წამწამთა ისრითა, გულს დააჩნიეს მჭრელობა,
და მათსა მოშორვსა აწ მარად. გვმართებს მართ ვითა ხელობა.
უცხოდ რადმე შევექეცით, მტირე ხანსა იმ ხალხში,
ერთმანერთსა ეკითხევდიან, ვინა ვლიან იგი ბაღში,
იტყოდიან იგი სამნი, რო შვენიან უცხოდ თალხში,
და საქართველოს მეფის ძენი, ქველი ქებულნი ხმალს და ლახტში.

მათთა გამყრელთა განვისვენეთ ღამე მუნ, და დილასა მეორეს დავემსადენით, მოვაღებინეთ კარეტა, კალასკა და პოუსკანი, ჩავსხედით შიგან და წარვედით პეტრებუხისკენ. დილით ვიდრე მწუხრადმდე ვლიდით, და ღამე განვისვენეთ და გზასა ზედა დავშთით ღამე რვა და მეცხრესა დღეს მივედით სოფელსა ცარსკისელოს რომელი ითარგმანების სამეფო სოფლად. აქა არს სასახლე სახელმწიფო და ბაღი საზაფხულო. მარა ქება სასახლეთა ესე არს ვითა რუსეთის ხელმწიფესა არა აქვნდეს მისებრი სახლიო. და ჩვენ შიგნითა ვერა ვიხილეთ, ვინადგან არა იყო მას ხანსა უპრავიტელი, რომელარს განმგე მისი იყო მას დღე დღესასწაული სულის წმიდის მოფენისა. მოვისმინეთ წირვა მუნ. მივიღეთ სადილი და შემდგომად სადილისა მოგვივიდა კარეტანი, ჩვენის თავადის გარსევან ჭავჭავაძისა მიერ, რომელიცა იყო ელჩად წარგზავნილი სანატრელის მეფის მეათცამეტისა გიორგის მიერ. ჩავსხედით კარეტათა შიგან და წარვედით. ოდეს საშუალსა მისს ქალაქისასა შევედით, სადაცა იყო სახლნი სერგი ლაზარიჩის ლაშქარევისა, რომლ არს შტატისა ღერანალ პორუჩიკი და კავალერი. მიგვიძღვნენ სახლსა მისსა და ჩამოვხედით. იგი კაცი თვით მეფისა ძეთა გამოეგება კართა ზედა, მოესალმა მოიკითხნა, და ჩვენცა შემდგომად მოგვესალმა და მოგვიკითხნა, და შეგვიძღვა შინა სახლად.

მასვე ჟამსა მოიღეს ჩაი დავლიეთ. შემდგომად მცირისა ჟამისა ადგა გამოგვიძღვა წინ ქვევითად და მოგვიყვანა ახლოს თვისსა სახლსა დიდი ვაჭრისა ვასილი მათეიჩისასა, ფანთალკაი ულიცას წოდებულსა. ამისთვისს დაგვაყენა მახლობელად თვისსა, რამეთუ იყო. ყოველი საქმე საქართველოსა ხელთა მისთა, და ჩვენც მას ვებარენით. მოგვცა. სახლი თვისი თვისად მეფისა ძეთა და ეგრეთვე ჩვენცა, და ჩვენთა მოსამსახურეთაცა. გვიმასპინძლა სამსა დღესა ყოვლითავე, რომელ ნაკლულევანება არა რა გვაქვნდა. და შემდგომად სამისა დღისა მოგვცეს ულუფად დღეში ას ორმოც და ათი რუბლი, რომელ ჩვენებურს იქს თხუთმეტს თუმანსა. მოგვცეს სტოლისა იარაღი ოც და ოთხისა კაცისა ყოველივე უნაკლულოდ. ეგრეთვე ჩაისა და ყავისა იარაღნი, და ეგრეთვე სამზარეულოსნი. მოგვცეს ლაქია ორი, მზარეული ერთი. ჩასაოდ მარად სალდათი ოთხი, სახლასა მგველად სალდათი ორი, და წყლის მზიდავიცა კაცი ერთი თვისითა ცხენითა და ურემ ბოჭკითა გაწყობილი.

მოგვიჩინნა პრისტავად, რომელსა ჩვენ მემანდარს უძახით, ერთი შვილი თვისი სერგი სერგეიჩი, შტატისა მაიორი, მეორე გერასიმ სერგეიჩი იგიცა მაიორი, და პრეოჩიკად ვასილი მათეიჩი ჩილაევი, კაპიტანი. და გარდა ამისა მაიორი ერთი სასახლეთა მათ ჩვენთა რაცა გაწყობა უნდის მას უნდა გაეწყო. ლეკრი ერთი სასახლისა, ეგრეთვე ყაზახისა ოფიცარი ორი და ბაზარსა შიგან მატარებლად სხვა კაცი. ეს ყოველნი დილით ვიდრე ღამისა ნახევრობადმდე იყვნენ განუშორებულად ჩვენთანა მოსცეს მეფისა ძეთა კარეტა სახელმწიფო სასახლისა ექვს ცხენოვანი, ხელმწიფისა ლაქიითა და კუჩრითა გაწყობილნი და კარეტაცა უცხოდ მორთული, ეგრეთვე ვინცა სხვანი თავადნი გახლდით მეფისა ძეთა მოგვცეს ჩვენცა ორი კარეტა ოთხ ოთხ ცხენოვანი, იგი არა სასახლისანი, არამედ ქირითა დაჭერილი და კარგად გაწყობილნი. პირველად ამა პატივითა მიგვიღეს და შეგვიტკბეს. და შემდგომად ღმერთმან უწყის ვით იქმნების, და ვითა მოხდების საქმე ჩვენნი ბედნიერად და ანუ უბედურად, ვითა ცრუსა ამა სოფელსა შვენისა.

შაირი

ცრუმან სოფელმან ყოვლითურთ, ასე უწყლად დაცაგვსაჯა,
მყის შეგვიკრნა ხელნი მაგრად, არა ოდეს არ გვინჯა,
გადმოგვკარგნა უცხოს თემსა, მოგვაყენ ამით ჯაჯა,
და აწე დავჯდე წერად ამბავთ, თუნდა დაშვრეს ამით მაჯა.