ხალხის ნების უზენაესობა - ხელისუფლების არჩევითობა

დემოკრატიულ მმართველობაში უმაღლესი ხელისუფლება ეკუთვნის ხალხს. მაშასადამე, დემოკრატიის არსებითი ელემენტი ხალხის ნების უზენაესობაა. “დემოკრატიის დროს ხალხი ერთის მხრივ მონარქია, მეორეს მხრივ კი ქვეშევრდომი. იგი მონარქია იმდენად, რამდენადაც აქვს საარჩევნო ხმები, რომლებითაც გამოხატავს თავის ნებას“.

დემოკრატიაში სუვერენული2 ხელისუფლების მქონე ხალხი თვითონ უნდა აკეთებდეს ყველაფერს, რისი გაკეთებაც მას კარგად შეუძლია, ხოლო იმას, რისი გაკეთებაც მის შესაძლებლობას აღემატება, თავისი ნდობით აღჭურვილი პირების მეშვეობით უნდა ახორციელებდეს. დემოკრატიული მმართველობის ძირითადი მაქსიმა3 ისაა, რომ ხალხი თანამდებობის პირებს თავად უნდა ასახელებდეს.

თავისუფალ სახელმწიფოში ყოველი ადამიანი თვითონ უნდა აკეთებდეს საკუთარ არჩევანს, ყოველ მოქალაქეს უნდა ჰქონდეს ხმის მიცემის უფლება წარმომადგენლის ასარჩევად.

-------------------------

2 სუვერენული - დამოუკიდებელი

3 მაქსიმა - "ძირითადი წესი", "უმაღლესი პრინციპი"

საერთაშორისო სამართლებრივ დონეზე აღიარებული დემოკრატიის ეს ფუძემდებლური პრინციპი - ხალხის ნების უზენაესობა, ხელისუფლების არჩევითობა - საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუციის ქვაკუთხედია. ხალხის ნების უზენაესობის გამოხატულებაა კონსტიტუციის მე-5 მუხლი; იგი მიუთითებს, რომ საქართველოში სახელმწიფო ხელისუფლების წყაროა ხალხი, რომელიც თავის ძალაუფლებას ახორციელებს რეფერენდუმის, დემოკრატიის სხვა, უშუალო ფორმებისა და თავის წარმომადგენელთა მეშვეობით, ცხადია, ხალხში საქართველოს მოქალაქეები იგულისხმება.

საქართველოს კონსტიტუციით განმტკიცებული სახალხო ხელისუფლების პრინციპები ხელს უწყობს მოქალაქეთა ერთობლივ მონაწილეობას სახელმწიფოს მართვის საქმეში. ამის ნათელი დადასტურებაა ისეთი უმნიშვნელოვანესი პოლიტიკური უფლება, როგორიცაა, მოქალაქის უფლება - აირჩიოს და თავად იქნეს არჩეული სახელმწიფო ხელისუფლების წარმომადგენლობით ორგანოებში. სახელმწიფოს მართვაში მოქალაქეთა მონაწილეობის უფლება, თავის მხრივ, უკავშირდება მოქალაქის საარჩევნო უფლებებს. არჩევნები არის საარჩევნო უფლების მქონე პირთა მიერ ხმის მიცემისა და ამ პირთა უმრავლესობის გადაწყვეტილებით სახელმწიფო და თვითმმართველობის ადგილობრივი ორგანოების ჩამოყალიბების საშუალება.

არჩევნები არის სახელმწიფოს წარმომადგენლობითი ორგანოების ჩამოყალიბების ყველაზე დემოკრატიული პროცედურა, რომლის მეშვეობითაც მოსახლეობას საშუალება ეძლევა შეარჩიოს და წარმომადგენლობით ორგანოში წარგზავნოს ღირსეული ადამიანები, რომლებიც, თავის მხრივ, გამოხატავენ ხალხის ნებას სახელმწიფოს უმნიშვნელოვანესი საკითხების გადაწყვეტის პროცესში. ეს არის დემოკრატიის ფუძემდებლური პრინციპი, რომლის თანახმადაც, პოლიტიკური სუვერენიტეტი ეკუთვნის - ხალხს, ხოლო სახელმწიფო სტრუქტურებს მათი უფლება-მოსილება დელეგირებული4 აქვთ ამ პოლიტიკური სუვერენისაგან - ხალხისაგან - პირდაპირი ან არაპირდაპირი არჩევნების გზით. ზემოთ აღნიშნული პრინციპები საყოველთაოდ არის აღიარებული კონსტიტუციურ დონეზე მსოფლიოს სხვადასხვა მოწინავე დემოკრატიულ სახელმწიფოებში. საქართველოშიც სწორედ ამგვარმა პრინციპებმა უნდა განაპირობოს არჩევნებში მოსახლეობის ფართო მასების მონაწილეობის უზრუნველყოფა. ეს არის საკუთრივ დემოკრატია ვიწრო გაგებით, რომლის თანახმადაც, პოლიტიკური სუვერენიტეტი ეკუთვნის მთლიანად ხალხს, ხოლო სახელისუფლებო სტრუქტურებს მათი უფლებამოსილება დელეგირებული აქვთ ამ პოლიტიკური სუვერენისაგან (ხალხისაგან) პირდაპირი ან არაპირდაპირი არჩევნების გზით.

-------------------------

4 დელეგირებული - გადაცემული

ხელისუფლების დანაწილება

სახელმწიფო ხელისუფლების განაწილების აუცილებლობაზე ჯერ კიდევ ანტიკური დროის მოაზროვნეები მიუთითებდნენ თავიანთ თხზულებებში. კერძოდ, ესენი იყვნენ პლატონი („სახელმწიფო”, „კანონები”), არისტოტელე („პოლიტიკა”), პოლიბიოსი („ისტორია”). ხელისუფლების განაწილების თვალსაზრისით, ჩინებული ინსტიტუტები ჰქონდა რომის რესპუბლიკას.

კლასიკური სახით სახელმწიფო ხელისუფლების განაწილების პრინციპი - როგორც სამართლის უზენაესობისა და ადამიანის, როგორც საზოგადოების წევრის პოლიტიკური თავისუფლების წინაპირობა - ჩამოაყალიბა შ.ლ. მონტესკიემ. ავტორის აზრით, სახელმწიფოში პოლიტიკური თავისუფლება მიიღწევა მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც საკანონმდებლო, აღმასრულებელი და სასამართლო ხელისუფლება განაწილებული არის სხვადასხვა უწყებას შორის.

ყოველ სახელმწიფოში რეალურად არსებობს სამი სახის ხელისუფლება: საკანონმდებლო, აღმასრულებელი და სასამართლო. როდესაც ერთი ქვეყნის ორგანიზმში გაერთიანებულია საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლება, თავისუფლება უკიდურესად იზღუდება, რადგან ყოველთვის არსებობს იმის საშიშროება, რომ მეფემ ან ან პარლამენტარმა შექმნას ტირანული კანონები იმისთვის, რომ ისინი ტირანულად განახორციელოს.

პოლიტიკური თავისუფლება იმ შემთხვევაშიც არ გვაქვს, როცა სასამართლო ხელისუფლება ცალკე არ დგას საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლებისაგან. თუ იგი გაერთიანებული იქნება საკანონმდებლო ხელისუფლებასთან, მაშინ მისი ძალაუფლება მოქალაქეთა სიცოცხლისა და თავისუფლების მიმართ თვითნებური იქნება, რადგან მოსამართლე თვითონვე ხდება კანონმდებელი. თუ ეს ხელისუფლება გაერთიანებული იქნება აღმასრულებელ ხელისუფლებასთან, მოსამართლეს შესაძლებლობა ექნება გახდეს მჩაგვრელი.

ხელისუფლებათა განაწილება დემოკრატიული კონსტიტუციონალიზმის ერთ-ერთი ფუძემდებლური პრინციპია, რომლის თანახმადაც ერთიანი სახელმწიფო ხელისუფლება განაწილებულია ერთმანეთისგან დამოუკიდებელ საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო ხელისუფლებას შორის. ეს ყოველივე კი მომავალში, სამართლის უზენაესობისა და ადამიანის თავისუფალი განვითარების წინაპირობას წარმოადგენს. თავისუფლების უზრუნველსაყოფად ასევე აუცილებელია, რომ რომელიმე მათგანმა არ მიიღოს გაბატონებული მდგომარეობა მეორეზე. თითოეული ამ ხელისუფლების დამოუკიდებლობა უნდა იყოს გარანტირებული.

ხელისუფლებათა განაწილებისას მთავარია არა ის, რომ ხელისუფლება განაწილებულია ან ის, რომ ხელისუფლებას ახორციელებს სხვადასხვა ორგანო, არამედ ის, რომ თითოეული ამ ხელისუფლების მფლობელი თანასწორია თავისი კომპეტენციის ფარგლებში, ე.ი. ისინი სრულიად დამოუკიდებელი არიან და ერთმანეთის მიმართ ანგარიშვალდებული არ არიან, თუმცა მჭიდრო ურთიერთკავშირში იმყოფებიან.

დემოკრატიის ეს ფუძემდებლური პრინციპი ახალი ქართული კონსტიტუციის მნიშვნელოვანი მონაპოვარია. მისი მიზანია არ დაუშვას ერთი რომელიმე ხელისუფლების განდიდება, საზოგადოებაში ავტორიტარული და დიქტატორული რეჟიმის დამკვიდრება. ასევე, ურთიერთკავშირისა და გაწონასწორების პრინციპზე დაყრდნობით, სახელმწიფო მმართველობაში შესაძლო შეცდომების მინიმუმამდე დაყვანა.

ამრიგად, ხელისუფლებათა განაწილება არის ისეთი მოქმედი მექანიზმი, რომელიც აღწევს სხვადასხვა სახელმწიფო სტრუქტურის ერთიანობას, შეთანხმებისა და სპეციალური სამართლებრივი პროცედურების ურთულესი პროცესის საფუძველზე, რომელიც გათვალისწინებულია კონფლიქტური მდგომარეობის შემთხვევებშიც.

პიროვნების თავისუფლება

ზემოემოაღნიშნული ორი პრინციპის - არჩევითობა და ხელისუფლების დანაწილება

- განხორციელება შეიძლება თავისთავად საკმარისი არ აღმოჩნდეს დემოკრატიული მმართველობის ლეგიტიმურობისათვის, თუ არ არსებობს პიროვნების თავისუფლების, ღირსებისა და თანასწორობის დაცვის გარანტიებიც. აღნიშნულ ღირებულებათა გარკვეული ნორმების დაცვის გარეშე დემოკრატიული სისტემა ლეგიტიმურად ვერ ჩაითვლება.

დემოკრატიის მესამე არსებითი პრინციპი არის, პიროვნების თავისუფლების, ღირსებისა და თანასწორობის აღიარება პრივილეგირებულ ღირებულებად. თავისუფლება ადამიანის ბუნებიდან მომდინარეობს ,,,თავისუფლებაზე უარის თქმა საკუთარ ადამიანურ ღირსებაზე, ადამიანურ უფლებებზე, თვით მოვალეობებზე უარის თქმის ტოლფასია”.8

თავისუფლება, ძირითადად, არის ის, რომ ადამიანი არ აიძულო მოიმოქმედოს ისეთი რამ, რასაც კანონი არ ითვალისწინებს. ეს კი შესაძლებელია მხოლოდ იმ პირობით, თუ ადამიანებს სამოქალაქო კანონები განაგებენ. მაშასადამე, თავისუფლება იმის კეთების უფლებაა, რაც კანონით დასაშვებია. სადაც ძალაუფლება კანონს არ ემორჩილება, იქ პიროვნების უფლებათა დაცვის შანსები მცირეა. ,,თუ მოქალაქეს შეუძლია აკეთოს ის, რასაც კანონები კრძალავენ, მაშინ მას აღარ ექნება თავისუფლება, რადგან იგივე შესაძლებლობა სხვებსაც ექნებათ”.10

დემოკრატიული მმართველობისას სახელმწიფო წყობის ბუნება მოითხოვს, რომ მოსამართლეები ზუსტად იცავდნენ კანონის ტექსტს. დემოკრატიულ სახელმწიფოებში ყველა თანასწორია. აქედან გამომდინარე, ნებისმიერი მოქალაქის მიმართ არ შეიძლება კანონის ბოროტად გამოყენება, როცა საქმე ეხება მის ქონებას, მის ღირსებას ან მის სიცოცხლეს.