მოკლე შენიშვნები სამზღვარგარეთიდამ ტფილისიდამ გრაკოვამდინ

I

ევროპიელების ცხოვრების თვალით ნახვა, მათის აზროვნების და მოქმედების გაცნობა, ერთის სიტყვით, მათის ცხოვრების ჩალხის ტრიალის ახლო ცქერა ვის არ სურვებია და არა სსურს ჩვენში? ვის არ უფიქრნია მაზე და კიდევაც არ უნუგეშნია თავისა თავი, რომ როდესმე მოესწრობა ამის აღსრულებას? აგრეთვე ვინ არ იცის, რომა როდესაც კაცი უახლოვდება თავის გულის წადილის აღსრულების დროს, მაშინ ის ხდება მოუთმენელი და, ასე გაშინჯეთ, იწყებს დღეების და საათების ანგარიშსაც კი?! სწორეთ ასე მომივიდა მე, როდესაც დაჭეშმარიტებით გადავწყვიტე დასავლეთის ევროპისკენ წამოსვლა. რამდენიც აქ წამოსასვლელი ვადა მიახლოვდებოდა, იმდენი უფრო მოუთმენლობა მაწუხებდა და ჩემს თვალში თითქმის დღე და საათი მატულობდა. ჩემს ამ გვარს მდგომარეობას მოეღო ბოლო და ივნისის ორს, პარასკევ დილით, გამოვედი ვაგზალში, სადამდინაც გამამაცილა ერთმა ჩემმა ნამდვილმა მეგობარმა. ორთქლით მავალი მაშინა მალე დაიძრა თავის ადგილიდამ და ერთი კიდევ დაუქნიეთ თავი ერთიერთმანეთს მე და ჩემმა მეგობარმა, რომლის სახეზედაც ამ ჟამათ ნათლად იყო წაწერილი: „მიხარიან, რომ შენი სურვილის აღსრულების კარის ბჭეში დგეხარ. წადი იმგზავრე; ჩვენის კაცისათვის საჭიროა სხვა ხალხების ბედ-იღბლის ადგილობრივი გაცნობა“.

***

ტფილისიდამ ავსტრიის სამზღვრამდინ შვიდი დღე ვიმგზავრე და ამ ხნის განმავლობაში ვნახე მრავალი სხვა და სხვა სურათები, რომლებიდგანაც მხოლოდ ზოგიერთებს დაუხატავ მკითხველს. აი მირბის რიონის ვაკეში ორთქლით მავალი მაშინა და მიჰყავს სიჩქარით მასზე აკონწლილ ვაგონებში მსხდომნი, რომლებშიაც სხვა და სხვა ჯურის ხალხია; მაგრამ ამათში ძრიელ ერჩევიან მეგრელები და იმერლები. აბა შეხედეთ ერთ ყმაწვილ კაცს, ტანოვანს წვერ-ულვაშით შემოსილს, თავით ფეხამდინ შეიარაღებულს, მომავალს იმ გვარათ, თითქო ამბობსო: „ეჰ, განზე, თორემ გაგაპობ“. აი კიდევ მეორე ტანოვანი, ხანში საკმაოდ შესული, თეთრის გრძელის წვერით დამშვენებული, მავალი იმ გვარათ, თითქოს ეპარება ვისმეო. აი კიდევ მესამე ახმახის ტანის პატრონი, წვერ-მოპარსული, თავ-მოტვლეპილი, მაგრამ დიდის ულვაშით დამშვენებული, მშვენივრად შეიარაღებული, მაღალ ხმით მოლაპარაკე, თითქო უწყრება ვისმეო და კიდევ სხვა მრავალნი, რომელიც ნაკლები არ არის თავისის წარმოსადეგობით აღწერილ პირებზე. ახლა ყური დაუგდოთ ამათ ლაპარაკს; მე თქვენ გითხრათ, ენა წამოუბორძიკდებათ. ამათ ლაპარაკს რომ კაცი უცქერის, ასე ჰგონია, რომ სამჯავრო ყრილობაში ანუ უკეთ ვსთქვათ პარლამენტში ასე დახელოვნებულან ლაპარაკშიაო.

***

****

აი კიდევ ერთი სურათი. ოდესიდამ ორთქლით მავალი მაშინა მირბის ერთის საშინელის ბუტბუტით და ვაგონებში მსხდომნი კი ბუტბუტს სრულებით ყურს არ უგდებენ. ზოგს მათგანს სთვლემს და საცოდავათ თავს იქნევს, ზოგი ფანჯრიდამ გასცქერია ჭირნახულით სავსე მიწებს; ზოგნი კიდევ ერთი ერთმანეთს ებაასებიან. ერთი მათგანი ძალზეა მოკაკული და სერთუკის ღილები აქვს გახსნილი; მარცხენა ხელიც ჩამობმული აქვს. საწყალს ორ ადგილას აქვს მორტყმული ტყვია. ეს დაჭრილი რომ ლაპარაკობს, პირს სულ ღიმილი მოსდის – თითქო თავის მობაასეს ასე ეუბნებაო: „ხომ ხედავ, რა ნაირათ ვარ დაჭრილი, მაგრამ მაინც სიკვდილმა ვერ დამაკლო რა და აი ჩემ სახლში, სადაც მიმელიან ჩემი პაწაწკინტელა შვილები და მათი ერთგული დედა“. მეორე მხედარს აფიცერს მარჯვენა ხელი აქვს წამხდარი და სულ დაღვრემილი ზის. მესამე აფიცერი თუმცა დაჭრილი არ არის, მაგრამ სახადს ძრიელ შეუბერტყნია; მადაზე ახალი მოსულია და ხელიდამ პურს არ უშვებს. მეოთხე მხედარი კიდევ სულ პალტოშია გახვეული და ლაპარაკს ძრიელ ზარობს. ერთს მგზავრს ანუ პასაჟირს გულმა აღარ მოუსვენა და ჰკითხა პირ-მოცინარე მხედარს: „რაო, ძრიელ ხართ დაჭრილი?“ „ძრიელ. ერთის ადგილიდამ კი ამომაცალეს ტყვია და მეორედამ კი არა. ეხლა პეტერბურღში მივდივარ მოსარჩენათ, მაგრამ ჯერეთ ჩემ სახლობას შეუვლი“. „ხომ ყოჩაღათ მოქმედობდნენ ჩვენები?“ „ყოჩაღათ ვიქნე- ბოდით მაშ არა? თათრები ხომ არა ვართ, რომლებმაც თავი უთუოდ უნდა ამოაფარონ რასმე, თორემ თოფის სროლას ვერ შეიძლებენ. ჩვენები ყოველთვინ პირდაპირ მიდიოდნენ ხოლმე – სრულებით არაფერს ერიდებოდნენ. ხომ წაკითხული გაქვსთ, რა ოინები ჩავიდინეთ პლევნოს ასაღებათ. მართალია, ბევრი მოგვიკლეს; მაგრამ სამჯერ ჩვენი მიხტომა საკვირველი საქმე იყო“. როცა ეს მხედარი ლაპარაკობდა, ვაგონში საშინელი სიჩუმე იყო – სუყველანი განაბულნი ყურს უგდებდნენ ამის ლაპარაკს. „რუმინელები როგორ მოქმედობდნენ?“ ჰკითხა ამ მხედარს მეორე პასაჟირმა – მგზავრმა. „რუმინელები? აი შეარცხვინოთ ღმერთმა!.. თათრებზე უფრო მხდალნი ისინი ყოფილან. გარდა ამისა გაეშმაკებული და ორ პირი ხალხია. ყველაფერს ერთი-ორად გვაძლევდნენ და ცდილობდნენ, როგორმე მოვეტყუებინეთ“. პალტოში გახვეულმა აფიცერმა ერთბაშათ ხმა ამოიღო და ჰსთქვა: „განა რუმინელები პლევნასთან ჩვენზე ნაკლებად მამაცობდნენ? აგრეთვე – განა მეგობრულად არ გვექცეოდნენ ისინი იქამომდე, მინამ ბესსარაბიას მოვითხოვდით? ეს კი მართალია, რომ ეხლა ცუდის თვალით გვიცქერიან და სურთ, რომ ფეხი გადაგვიბრუნდეს“. „სმა-ჭამა როგორი გქონდაო?“ ჰკითხა დაჭრილს აფიცერს მესამე პასაჟირმა. ღიმილით უპასუხა. „ჰოო, რა უშავდა“. პალტოში გახვეულმა კიდევ ამოიღო ხმა და სთქვა: „რა უშავდა კი არა – საძაგელი იყო“. ხშირათ სალდათები ცარიელის მუცლით ომობდნენ და ბევრს მათგანს ჩექმებიც არა ჰქონდა“. ლაპარაკში მიიღეს მონაწილეობა სხვა მხედრებმაც და სახადში ნამყოფმა აფიცერმა დაიწყო ლაპარაკი: „თუ ჩვენმა ჯარმა გაჭირება გამოიარა სადმე, სწორედ მცირე აზიაში გამოიარა. ხომ იცით რა ადგილები აიღო კავკასიის მხედრობამ, რა ნაირათ გაიმარჯვა, რა მამაცობა გამოიჩინა! ხუმრობა საქმეა ყარსის აღება, მუხთარ-ფაშის დამარცხება? გარწმუნებთ, რომ ჩვენი სალდათები ისე მოქმედებდნენ, როგორც ლომები. ვენაცვალე ჩვენ სალდათებს, იმათ გამოგვიხსნეს სირცხვილისაგან, თორემ ან ლორის-მელიქოვს, ან გეიმანს რა შეეძლო? მაგრამ გაჭირება კი ბევრი გამოვიარეთ. ჩვენი სალდათი ხშირათ ცარიელის მუცლით ღვრიდა სისხლს თავის სამშობლოსათვის. ან სად უშოვნიდით საზრდოს? განა სომხებისგან გამოდნება რამე? ურიები ხომ იცით, ურიები, აბა იმათზე უარესები არიან სომხები. ვინ ჰსთქვა, რომ სომხებს ჩვენთან შემოერთება უნდათო? ეს სულ ტყუვილია და იმათ სრულებითაც არა სურთ ჩვენთან შემოერთება. რაც შეეხება იქაურ მოხელეებს, იმათ სრულებით მიუღიათ სომხური თვისება. ამ აფიცერმა ბევრი რამ ილაპარაკა კიდევ, მაგრამ მე ყური ვეღარ უგდე და ფანჯარაში თავი გავყავ. მივეცი თავი ფიქრებს და ერთბაშათ აფიცრების ლაპარაკმა მომაგონა ერთი პოლშელის სიტყვები: „მე თქვენ უნდა გითხრათ, რომ რუსეთის ხალხი ჩვენ პოლშელებს სრულებით ვერ გვიცნობს: ის იცნობს მხოლოდ იმ პოლშელებს, რომლებსაც უხატავს მას მოხელეების ფანტაზია და ხომ იცით მოხელეების ოინე- ბი. ამათთვის მღვრიე წყალი ყოველთვის საჭიროა, რომ თევზი უფრო ადვილათ დაიჭირონ“. ეს მომაგონდა, მაშინვე გულში გავივლე – ხომ რუმინელებზე და სომხებზედაც რუსის ხალხი შეადგენს თავის აზრს ომიდგან დაბრუნებულის აფიცრების და სალდათების სიტყვებით, რომლებსაც ჩემის აზრით დიდი მნიშვნელობა არ უნდა მიეცათ, რადგანაც მხედრები ომიანობის დროს თავიანთ სარგებლობის თვალით უცქერიან და სხვის სარგებლობას სრულებით ყურს არ უგდებენ. ამის ფიქრში ვიყავი, რომ ორთქლით მავალმა მაშინამ ერთბაშათ შეჭყივლა და ორი წუთიც არ გამოსულა, რომ შედგა კიდეც. მხედრები გადმოვიდნენ ვაგონიდამ სხვა გზით წასასვლელათ; ჩვენ კი ხუთმეტის წუთის შემდეგ ისევ დაგვძრეს ადგილიდამ და ივნისის 8-ს ხუთშაბათს სამ საათზე ვოლოჩინსკის სტანციას თავი დაუკარით. აქ მოგვთხოვეს ბაშფორთები და ნახევარ საათის შემდეგ გაგვისტუმრეს ავსტრიის სტანციაში, რომელიც სამ ვერსტზე იქნება დაშორებული ვოლოჩინსკის სტანციაზე. კონდუკტორების მიხრა-მოხრა და ტანოვანება, ვაგზლის სიმშვენიერე, ვაგონების სიმაღლე და სიფაქიზე – ყველა ეს ცხადათ გვიმტკიცებდა, რომ რუსეთს გამოვეთხოვეთ და უცხო ქვეყნის სამზღვარზე გავედით. ცოტას ხნის განმავლობაში ჩემოდნები ჯერეთ გვისხურეს ერთნაირის სიმჟავით, რომ რა არი რუსეთიდამ სენი არაფერი შეგვეტანა იმათ ქვეყანაში, და მერე გაგვჩხრიკეს; ბილეთები ვისაც არ ჰქონდა, აყიდვინეს და ისე ჩაგვსხეს ვაგონებში. ჩვენი ჩასხდომა ვაგონებში და კარების ჩაკეტა ერთი იყო. მალე ორთქლით მავალი მაშინა დაიძრა თავის ადგილიდამ და გაიტაცა მასზე მიბმული ეტლები. მე ვამბობ ეტლები, მართლაც თითოეული ვაგონი რომ აიღოთ, წარმოგიდგენთ სწორეთ დიდ ეტლს, რომელშიაც ზიხარ და კარები გარედამ გაქვთ ჩაკეტილი. ნუ იფიქრებთ, რომ ერთის ვაგონიდამ ანუ ეტლიდამ მეორეში გახვიდეთ. ამათ ერთი ერთმანეთში გასავალი არა აქვთ. სასხდომი ადგილები ანუ მდივნები და პატარა ჩემოდნების ანუ ყუთების შესადგამები აქ მშვენიერია. აქ მხოლოდ ის აწუხებს კაცს, რომ ჩაკეტილში ზის და თავის ნებით კარში ვერ გაბძანდება. რასაკვირველია, ნემცებს როცა ეს ვაგონები უკეთებიათ, სახეში ჰქონიათ მარტო თავიანთი თავი და დავიწყებიათ, რომ იმათ ვაგონებში სხვა ქვეყნის კაცებიც იმგზავრებენ, რომლების კუჭებიც შესაძლებელია ისე არ იყვნენ მიჩვეულნი დისციპლინას, როგორც ნემცებისა.

***

ჯერეც ხუთმეტი ვერსიც არ გაგვევლო სამძღვრიდამ ერთმა ჩემ გვერდზე მჯდომმა მგზავრმა წამოიძახა: „ერთი შეხედეთ ამ მიწებს, თუ რა ხელოვნებით არის დახნული და დათესილი“. მაშინვე თავი ფანჯარაში გავყავ და ბეჯითად ყველაფერს შინჯვა დავუწყე, მაგრამ რის გაშინჯვას მოასწრებს კაცი, როდესაც ორთქლით მავალი მაშინა გამალებული მირბის? მაინც კი, მინამ კარგათ არ შებინდდა, კაცის ხელით შემუშავებულ მიწებს თვალი არ მოვაშორე; როცა კი შებინდდა, მივჯექ ეტლის კუნჭულში და მივე თავი თვლემას და ქნევას. მხოლოთ ხანდისხან კი ავდგებოდი ხოლმე, რა არი გამეგო, თუ რომელ სტანციის წინ შედგა მაშინა და რამდენ ხანს იდგება. ჩემმა მეზობლებმაც ძილს მისცეს თავი და ზოგიერთმა მათგანმა დიდი ხვრინვაც ამოუშვეს. მეორე დღეს დილა ადრიან თვალები შევაჭყიტე ორ ჩასუქებულს და პირ-მოპარსულს ნემეცს, რომლებიც ღამეს ჩამოსხდნენ ვაგონში. ერთს მათგანს ძრიელ გულიანათ ეძინა და კარგი ტახისაებრ ხრუტუნებდა. იმის ბედზე, ვაგონში ბუზები არ იყვნენ, თორემ მის დაღებულ-დაღრენილ პირში სწორეთ ლეკურს მორთავდნენ. ამ ტახ-ნემეცს ფეხთ გაეხადნა და თავისი სხვილი ფეხები დაეწყო ერთ რუსის ქალის გვერდზე, რომელიც ტუჩს იწევდა მაღლა, მაგრამ ვერას ხდებოდა. მეორე ნემეცს კიდევ მუცელზე ხელები დაეწყო და გულიანათ სთვლემდა. ამათ ათვალიერებას და ჩათვალიერებას რომ მოვრჩი, მივაჩერდი ჩემს გვერდით მჯდომს, სუსტად აგებულ კაცს. ამის კიკინები ცხადათ მიმტკიცებდენ, რომ ეს იყო ებრაელი. ეს ცქვიტათ იჯდა ვაგონში და თითქო ფთხილობდა არავის ვაწყენინოვო. კარგა ხანს უცქირე მე ამას და მერე ვჰკითხე: „მალე ვიქნებით ლემბერგში?“ „მალე, მალე“, მომიგო სიამოვნებით და მომაყარა კითხვები: „სად მიდიხართ, რისთვის მიდიხართ?“ და სხვა ამ გვარი. რომ როგორმე ამ კითხვებზე პასუხი თავიდამ მომესხლიტნა, მე თვითონ ვკითხე: თქვენ უთუოდ ლემბერგიდამ იქნებით? „დიახ“. მაშ იქ უთუოდ მაღაზია გექნებათ? არა, მე მამულის პატრონი ვარ და მამულის ნაწარმოებით ვცხოვრობ. ჩემი მამული ლემბერგაზე დაახლოვებით არის და ზაფხულობით სულ იქ ვცხოვრობ ზამთრობით კი ლემბერგში. ამ პასუხმა მე გამაკვირვა და ცოტა რა რომ ეჭვშიაც შემიყვანა მისის ვინაობის შესახებ და ამისათვის საჭიროთ დავინახე მეკითხნა ვინაობა. მან თავ-მოწონებით დაასახელა თავისი თავი ებრაელათ და სთქვა: ეხლა გალიციაში და კრაკოვში სხვა დროება არის ჩვენთვის. „ჩვენ ებრაელებს გვაქვს იგივე უფლებები, რა უფლებებიც აქვთ ქრისტიანებს; ამისათვის ჩვენი კაცი ეხლა ცხოვრების ყველა კუნჭულში მოიპოვება“. ამის მშვენიერათ და ფხიანად ლაპარაკმა ნემეცურ ენაზე გამაკვირვა და ვკითხე: სად გისწავლიათ აგრე კარგათ ნემეცური ენა? „სად მისწავლია? ცხოვრებაში და უნივერსიტეტში, პოლშურ ენაზე უფრო კარგათ ვლაპარაკობ და ვსწერ, რადგანაც ჩვენ უნივერსიტეტში ამ ენაზე ასწავლიან მეცნიერებას“. ამ სიტყვებზე ყურები ვცქვიტე და გაკვირვებული სახით შევხედე. „რაო?“ მაშინვე მითხრა ებრაელმა. „ნუ თუ არ გჯერათ, რაც მე გითხარიო?“ სრულებით მჯერა. მე მხოლოდ ისე შემოგხედეთ. ბევრი რამ კიდევ ვილაპარაკეთ მე და დალოცვილმა ებრაელმა, რომელიც ლემბერგის სტანციაში ჩამოხტა. ლემბერგიდამ მოკიდებული მინამ კრაკოვში მივდიოდი, ჩემის თავიდამ არ გამოსულა ებრაელის ლაპარაკი და გონებაში გამოვიხატე სამი ოთხი დღე გამეტარებინა კრაკოვში და აქ სუყველაფერი სანდო კაცებისაგან გამეგო. როგორც გამოვიხატე გონებაში, სწორედ ისეც მოვიქეცი. საღამოს ხუთი საათი იქნებოდა, რომ კრაკოვში თავი ამოვყავი და დავბინავდი „დრეზდენის სასტუმროში“. ამ დროდგანვე შეუდექი ჩემის სურვილის აღსრულებას.

ივერია – ტფ., 1878 – ¹31. – გვ. 7-11; ¹32. – გვ. 2-8; ¹33 – გვ.11-15; ¹34

– გვ. 7-11; ¹35; – გვ. 8-11; ¹39 – გვ. 8-12; ¹41 – გვ. 6-9; ¹42 – გვ. 6-8.

II

კრაკოვი. 9-13 ივნისს

აბა ერთი ჩვენს ჭკუა-გონებას ძალა დავატანოთ და წარმოვიდგინოთ: შუა ქალაქში ამაღლებული ადგილი, შემორტყმული მაღალის კედლით; გალავნის ზოგიერთ ადგილს თითქმის ჩვენებური კოშკები; შიგნიდამ გალავნის კედლებზე ორი მიშენებული სახლია ჯარისათვის; ამ სახლებზე ახლო საშინელი, ერთი უზარ-მაზარი მაღალი, გრძელი და ვიწრო თლილის ქვით ნაშენი ეკლესია მაღლა აწოწვილ გუმბათით; ამ ეკკლესიაში ანუ სობორში პოლშელების თითქმის ყველა ხელმწიფეების და გამოჩენილის კაცების ერთნაირი მარმარილოს ქვისაგან მშვენივრათ გაკეთებული, გამოთლილი სახეები; ეკკლესიის ქვეშ აკლდამეები; ეკკლესიის საკვირველი ძვირფასი მომართულობა. ციხეს გარეთ ცოტა მოშორებით კიდევ სხვა ძველი სობორო გრძელი, ვიწრო და მაღალი, – წოწოლა გუმბათებით, მაღალის და ვიწრო სანათურებით; შიგ სობოროებში – ეკკლესიებში სვეტები და ვიწრო თაღები; ამ ეკკლესიების გვერდზე ვიწრო ქუჩები და ზედი-ზედ მიტყუპული მაღალი სახლები, სიძველის გამო ცოტა თითქო შემურულები: ადგილ-ადგილ მაღალი უნაყოფო ხეების ბაღები; კიდევ ეკკლესიები თითქმის ოც-და-ათამდინ სულერთნაირათ ნაშენნი; აღმოსავლეთის მხრისკენ ახალი სახლები განიერის ქუჩებით;

ყველა ეს რომ წარმოვიდგინოთ, მაშინ თვალწინ გვექნება კრაკოვის სურათი. ეს ქალაქი ერთ დროს დედა ქალაქი იყო პოლშის სახელმწიფოსი და ამისათვის აქ ჰხედავთ დიდს და მაღალ გოთურის შენობის ეკკლესიებს, ქარხნების ადგილებს და მრავალ შენობებს. გარდა ამისა, კრაკოვი, როგორც მკითხველი ჰხედავს, სრულებით საშუალო საუკუნოების ქალაქია. აქ მყოფობის დროს მგზავრს ჰგონია მეცხრამეტე საუკუნიდამ მეთხუთმეტე საუკუნეში დავიწიეო, მხოლოთ სასტუმროში ბიჭების მიხვრა-მოხვრა და საჭმელები აგონებენ, რომ ის ისევ მეცხრამეტე საუკუნეში ჰსცხოვრობს და უკან ერთი ნაბიჯიც არ გადუდგამს.

ახლა მივუბრუნდეთ კრაკოვის მცხოვრებლების განხილვას. აქ მგზავრს ძრიელ მაგარი აგებულება უნდა ჰქონდეს, რომ სეირნობის დროს სიცილით გულ-ღვიძლი არ ამოაგდებინოს. ქალაქის ძველ ნაწილში ფეხს როგორ გადასგამთ, რომ ურიების ქალებმა დამტვრეულ და დახიჩრებულ ნემეცურ ენაზე არ გითხრან: „რა გინდათ? ჩვენთან იყიდეთ, ჩვენ სულ ყველაფერი გვაქვს და იაფათაც ვყიდით; იქნება პერანგები გინდათ, ანუ დანა, ჩითეულება?“ ერთის სიტყვით, ყველას სახელებს ჩამოჰყუებიან, რაც კი დუქანში ულაგიათ. ამაზე ნაკლები არ არიან ამათი მამები, ძმები და ქმრები. კიკინების ნძრევით და წვერების ცანცარით ესენიც იწვევენ რისამე მოსაყიდავათ გამვლელს და გამომვლელს. მაგრამ უფრო ის არის საცინელი, რომ აქ ხშირათ ხედავთ ცამეტ-თოთხმეტის წლის ებრაელს, რომელსაც ხელში უჭირავს წვრილი ჯოხი, თავზე ახურავს შლაპა – ცილინდრი, ტანზე აცვია მღვდლის კაბის მგზავსი სერთუკი და ისე მიცუნცულებს კიკინების ქნევით. საზოგადოთ აქაური ებრაელები თავიანთ ჩაცმა-დახურვით და პატარა ტანადობით სასაცილონი არიან და ქართველს მგზავრს აკვირვებენ. მართლაც, იმ დროს, როდესაც საქართველოში ებრაელნი წარმოსადეგობით და თამამობით, აგრეთვე ქართულის ენის ცოდნით ნაკლები არ არიან ქართველებზე. აქ ესენი შეადგენენ რაღაც ბაჯაჯღანა და წელში გახრილს ხალხს, თუმცა კი ამ ბოლო დროს დიდი თავისუფლება მიუღიათ. ეჭვი არ არის, რომ ამ გვარი აგებულობა და თვალ-ტანადობა აქაურის ურიებისა არის ცხადი ნიშანი იმისა, რომ აქ უწინ საცოდავებს დიდი გაჭირვება სდგომიათ ქრისტიანებისაგან. ნუ იფიქრებ, მკითხველო, რომ კრაკოვში მარტო ურიები სცხოვრობდნენ, – აქ, როგორც პოლშის სახელმწიფოს ძველ დედა-ქალაქში, პოლშელებიც ბევრნი არიან; მაგრამ, მგონი, ურიების რიცხვი კი უფრო ბევრია, მინამ პოლიაკებისა, როგორც ჩვენ დედა ქალაქში თფილისში სომხების რიცხვი უფრო მეტია, მინამ თვითონ ქართველებისა. ხშირათ სოფლიდამაც ჩამოდიან ხოლმე კრაკოვში დროებით საცხოვრებლათ პოლშელი თავად-აზნაურობა. ჩემს აქ ყოფნაში, ერთ საღამოს საზოგადო ბაღში შემხვდნენ წარმოსადგენი და მდიდრულად მორთულნი ვაჟ-კაცნი. ამათმა ტანისამოსმა მიიპყრა ჩემი ყურადღება. მაუდის კაბები უკან გადაგდებულის სახლებით, ტანზე კაბას ზემოთ შემორტყმული ფარჩის სარტყლები, განიერი შარვლები, აპოიკის მაღალყელიან წაღებში ჩაკეცილები, ხავერდის ერთნაირის ფასონის ქუდები, კაბების ქვეშ ახალუხის მგზავსი ჩასაცმელები ყველა ეს სწორეთ კახელის თავადის შვილის მორთულობას მოგაგონებდა. უნდა გეცქირათ, თუ კიკინიანი ურიები როგორ დასდევდნენ თან და გაკვირვებით უცქეროდნენ ამ წარმოსადეგ კაცებს. რაც შეეხება მაღაზიებს კრაკოვში, მომეტებული ნაწილი ებრაელებისაა, მხოლოთ მცირე ნაწილი კი პოლშელებისაა. როგორც გავიგე, ამ ბოლოს დროს ხელი მიუყვიათ პოლშელებს ვაჭრობისათვის და იმედოვნებენ, რომ მათი რიცხვი ძრიელ გამრავლდება.

ნუ იფიქრებ, მკითხველო, რომ კრაკოვი იმ მხრით იყვეს უფრო შესანიშნავი, რა მხრითაც ავწერე. არა, როგორც კრაკოვი და მისი მაზრა, ისე მთელი გალიცია უფრო სხვა მხრით არიან შესანიშნავნი და აი ამათ აღწერას სხვა მხრით შეუდგები ქვემოთ.

III

ავსტრიის სახელმწიფოს სხვა და სხვა კუთხეებში 16 მილიონამდისინ სლავიანების ტომის ხალხნი ცხოვრობენ. გალიციელებს და კრაკოველებს უჭირავთ კარპატის მთების ჩრდილოეთ-დასავლეთი გვერდი და მდინარის ვისლის სათაურის ღელე. ეს მდებიარეობა ნოყიერი მდებიარობაა და კრაკოვის მაზრაში, სხვათა შორის, მარილიც ბევრია. ბოსნიას და ველიჩკას მარილის სიმდიდრით დიდი სახელი აქვთ მთელს ევროპაში.

გალიციელები წარსულსავე საუკუნეში პოლშის ნაწილების ლუკმა-ლუკმა დაფლეთის შემდეგ, ავსტრიის სახელმწიფოს შეუერთეს. რაც შეეხება კრაკოველებს, ამათ 1846-შინ ჰქონიათ პატარა თავისუფალი სახელმწიფო, მაგრამ ამ წელიწადში ბედის ჩარხი უკუღმა დაუტრიალდათ და შემდეგ აქ არეულობისა აიღეს და ესეც სრულებით შეუერთეს ავსტრიას. ამ წელიწადიდამ, როგორც გალიციელების, ისე კრაკოველების ბედი სანატრელი არ იყო; მხოლოდ 1866-დამ ავსტრიის მთავრობა დაადგა მმართველობის გონივრულ გზას და მოხსენებული სლავიანების უფლებაებსაც მოემატა. ამ ჟამად აი როგორია ამ ხალხის მდგომარეობა: გალიცია და კრაკოვი ერთს საგუბერნატოროს შეადგენენ და უფროსად ჰყავთ იმპერატორისაგან დანიშნული გუბერნატორი. ეს არის ადმინისტრატიული მმართველი და წესიერების დამცველი მოხსენებულს მაზრებში. მისს კანცელარიაში საქმეებს აწარმოებენ პოლშურს ენაზე. თვითონ გუბერნატორთანაც პოლშურ ენაზე შევლენ ხოლმე ქაღალდით, და ამისათვის მხოლოდ პოლშურის ენის მცოდნე ინიშნება გალიციაში და კრაკოვში გუბერნატორათ. რაც შეეხება შინაურის საქმეების განგებას, მმართველობას, ამისათვის არსებობს აქ „ხალხის ყრილობა“ (сеймъ), რომელიც წელიწადში ერთხელ შეჰსდგება ლემბერგში – გალიციის დედა ქალაქში. რაღა ლაპარაკი უნდა, რომ ამ ყრილობაში მხოლოდ პოლშურ ენაზე შეიძლება ბაასი და საგნების, საჭირო საქმის განმარტება–განვითარება. რადგანაც ყრილობა წელიწადში ერთხელ მოხდება ხოლმე და მისს წევრებს არ შეუძლიანთ დიდხანს დარჩნენ ლემბერგში, ამისათვის ყრილობა თავის მხრით ირჩევს კომიტეტს, რომლის თავმჯდომარეს ნიშნავს იმპერატორი გალიციის ანუ კრაკოვის მცხოვრებლებიდგანვე ანუ ყრილობის წევრთაგანვე. ეს კომიტეტი ვალდებულია აღსრულებაში მოიყვანოს ყრილობის გადაწყვეტილებანი და თავის მხრით წარუდგინოს ყრილობას თავისი მოსაზრებანი იმ საგნებზე, რომლებიც წლის განმავლობაში გამოჩნდებიან. აი ეს კომიტეტი და გუბერნატორი განაგებენ გალიციის და კრაკოვის მაზრის საქმეებს. ამათ მიწერ მოწერა და ბაასი თავიანთ ყრილობაში აქვთ პოლშურ ენაზე. რაც შეეხება რეიხსტაღთან ანუ შინაურის საქმეების მინისტრთან მიწერ-მოწერას, ეს კი ნემეცურ ენაზეა. გარდა ამისა, მთელი მოხელეები დაწყობილი სოფლის მამასახლისიდგან და მსაჯულებიდგან გუბერნატორის თავმოხელეებამდინ და ქალაქების მსაჯულებამდინ – სულ გალიციელები არიან. ბევრმა მათგანმა სრულებით არ იცის ნემეცური ენა. საქმე მარტო ამით არ თავდება. საჭიროა, რომ გალიციას და კრაკოვის მაზრას თავიანთი წარმომადგენლები ჰყვანდეთ ავსტრიის ყრილობაში – „რეიხსტაღში“ რომ რა არი აქ არ იეშმაკონ და მათი მავნებელი საქმეები არ გადაწყვიტონ. ამათ კიდევაც ჰყავთ თავიანთი წარმომადგენლები „რეიხსტაღში“. ამ სამის წლის წინეთ გალიციის და კრაკოვის „სახლის ყრილობა“ თავის წევრთა შორის ირჩევდა ხოლმე ოცდა თორმეტს კაცს და გზავნიდა ვენაში. ეხლა კი სხვა წესია. ეს ოცდათორმეტი კაცი უნდა ამოირჩიოს თვითონ ხალხმა და არა თუ „ყრილობამ“. ეს ახალი წესი არაფრათ ეპიტნავებათ აქაურ სლავიანებს. ერთ განათლებულს კრაკოველს ჰკითხეს, თუ რატომ არ მოსწონთ ახალი წესდებულება შესახებ დეპუტატების ამორჩევისა, როდესაც ეს უფრო საზოგადო კაცობრიულია, მინამ უწინდელი წესი? „ეგ მართალია“ მითხრა ამ განათლებულმა კაცმა, „მაგრამ აი საქმე რაში მდგომარეობს. დიდი ხანი არ არის, რაც ჩვენ ვიშოვნეთ და მოგვანიჭეს ზოგიერთი პოლიტიკური უფლებანი, ამისათვის ჩვენ დეპუტატებათ იმისთანა კაცები გვინდა, რომლებსაც შეეძლოთ ყოველ შემთხვევაში ამ უფლებისა და საზოგადოდ ჩვენის ქვეყნის სარგებლობის დაცვა. ახალ წესდებულებით კი დეპუტატებში ებრაელებიც ბევრნი ერევიან ანუ ჰყვებიან. ჩვენ წინააღმდეგნი არა ვართ ებრაელებისა და ბევრს ამათგან ყოველ გვარს სამსახურში ვირჩევთ; მაგრამ ჩვენის ქვეყნის პოლიტიკური უფლებების და სარგებლობის დაცვის მინდობა გარდაცემა მათთვის გვეჩოთირება და გვაშინებს. აი ამ პოლიტიკურ მოსაზრების გამო არაფრათ გვეპიტნავება ახალი წესდებულება დეპუტატების ამორჩევის შესახებ“.

– სლავიანები ხომ უმრავლესნი ხართ და შეგიძლიანთ ყოველთვის თქვენი კაცები ირჩივოთ დეპუტატებათ, ვუთხარი მე კრაკოველს და აი რა პასუხი მომცა ამაზე. ზოგიერთ ადგილებში უმეტესად ქალაქებში, ებრაელების რიცხვი უმრავლესია და ამასთანავეც გაიძვერა ხალხია და ყოველთვის მოახერხებენ თითქმის ბევრი პოლშელებიც მიიმხრონ და თავიანთი კაცები ამოირჩიონ. სრულებით სხვა საქმეა, როცა ხალხის „ყრილობა“ ირჩევს. აქ ურიები ჯერეთ ბევრნი არ არიან და ამასთანავე „აღიტაცია“ როგორც სიტყვიერი, ისე ლიტერატურულიც ღირსეულის კაცების სასარგებლოთ შესაძლებელია. თუ აგრე არ მოგწონთ და მავნებელია თქვენთვის ახალი წესდებულება, მაშინ როგორ მოხდა, რომ „რეიხსტაღმა“ ავსტრიის საზოგადო ყრილობამ თქვენი სურვილის წინააღმდეგ მაგგვარი წესდებულება მიიღო იმ დროს, როდესაც მარტო ავსტრიაშიც, რომ ვენგრიელების ქვეყანაც არ ჩავთვალოთ, სლავიანების რიცხვი უფრო ბევრია, მინამ ნემცებისა და, მაშასადამე რეიხსტაღში თქვენი დეპუტატების რიცხვიც ბევრი უნდა იყვეს? ვკითხე კიდევ განათლებულ კრაკოველს.

მე თვითონ ვგრძნობდი, რომ მაგას მკითხავდით და აი მაგისი სრულებით უბრალო პასუხი, მითხრა მე იმან და განაგრძელა: თქვენ ამბობთ, რომ ავსტრიაში სლავიანების რიცხვი ბევრიაო. ეგ მართალია. წიგნებში ბევრგან წაიკითხავთ, რომ ავსტრო-ვენგრიაში 16 მილიონამდისინ სლავიანი ჰსცხოვრობენ; მაგრამ საქმე იმაშია, რომ ამ სლავიანებში ბევრი იმისთანა სლავიანებიც ურევიან, რომლებშიაც სლავიანური აღარაფერი დარჩენილა. მსწავლულების აზრით შტირიაში და კარინტიაშიც სლავიანები ჰსცხოვრობენ, მაგრამ ახლა რაა იმათში სლავიანური? გარდა ამისა, სადაც სლავიანები ჰსცხოვრობენ, იქ სხვა ჯურის ხალხიც სცხოვრობს და დეპუტატებათ ამათ კაცებსაც ირჩევენ; ასე რომ ხშირათ სლავიანების დედ-მამულიდამ დეპუტატებათ მიბძანდებიან ხოლმე ვენაში ნემცები. ყველა ამას უნდა დაუმატოთ შესანიშნავი ამბავი: როგორც იცით, ჩეხელები დაწინაურებული ხალხია ჩვენ სლავიანობაში და სლავიანების წინამორბედათაც ჰსთვლიან თავიანთ თავს. ამათ ამ ოთხის წლის წინეთ, თუ მეხსიერება არ მღალატობს, ჰსთხოვეს იმპერატორს, რომ მათთვის მიეცა ნება ჰქონოდათ საკუთარი რეიხსტაღი და სამინისტროები, ერთი სიტყვით, იგივე უფლებანი, რა უფლებანიც კი აქვთ ვენგრიელებს. იმპერატორმა არ დააკამყოფილა მათი თხოვნა და ჯიბრზე თავიანთ დეპუტატებს ავსტრიის „რეიხსტაღში“ საზოგადო ყრილობაში აღარ გზავნიან. ნემცებსაც ეგ უნდოდათ, რადგანაც ჩეხელებიდგან დეპუტატები აღარ მოდიან „სახელმწიფო ყრილობაში“, ამისთვის სლავიანების დეპუტატების რიცხვი უფრო კიდევ მცირეა და ნემცებს როგორც ჰსურთ, ისე იქცევიან. აი როცა რეიხსტაღში ლაპარაკი იყო დეპუტატთა ამორჩევის წესდებაზე ჩვენ მხარში, ჩვენო დეპუტატები, რომლების რიცხვი იმ ჟამათ ორმოცდათორმეტი იყო, წინააღმდეგნი გახდნენ, მაგრამ ვერა გააწყეს რა. ან რას გააწყობდნენ?!... ჯერ ხომ ჩეხელებიდგან დეპუტატები არ იყვნენ: ამას გარდა, სხვა სლავიანების დეპუტატების რიცხვიც მაგდენი არაფერი იყო და ამის მიზეზის გამო გამარჯვებულნი დარჩნენ ნემცები და „რეიხსტაღმა“ გამოსცა ზემოხსენებული წესდებულება. ამ ჟამათ „რეიხსტაღში“ ნემცების პარტია ძლიერია და ეს გარემოება ჩვენ სლავიანებს გვეჩოთირება, ჰსთქვა ბოლოს ჩემმა მემუსაიფემ, და ამით გავათავეთ კიდეც ლაპარაკი ერთმანეთთან.

აი ამგვარ პოლიტიკურ გარემოებაში არიან გალიციის და კრაკოვის მაზრის მცხოვრებნი. – ახლა დროა შეუდგეთ მათის განათლების გაცნობას.

***

მეცნიერების და ხალხის განათლების გასავრცელებლად მოხსენებულ ადგილებში არის ორი უნივერსიტეტი, ერთი კრაკოვში და მეორე ლემბერგში, – სამეცნიერო აკადემია (академიя наукъ) კრაკოვში, რამდენიმე საოსტატო სემინარია – ორი მათგანი თვით კრაკოვში, გიმნაზიები, როგორც ქალებისთვის, ისე ვაჟებისთვის, სამხედრო სასწავლებლები ერთი თვით კრაკოვში, სასულიერო სასწავლებლები და სოფლის სასწავლებლები. სამხედრო გიმნაზიების გარდა, ყველა სასწავლებლებში მეცნიერებას ასწავლიან მარტო პოლშურს ენაზე; არც ერთს საგანს არ ასწავლიან სახელმწიფო ე.ი. ნემეცურ ენაზე. ერთის სიტყვით პოლშური ენა არის საზოგადო ენად მიღებული და ამ ენაზე ავრცელებენ მეცნიერებას და განათლებას. რაც შეეხება ნემეცურს ენას, ამას ერთ-კლასიან სასწავლებლებში სრულებით არ ასწავლიან; მაშასადამე ერთ–კლასიან და ორ–კლასიან სასოფლო სასწავლებლებში ამისი ხსენება სრულებით არ არის. მხოლოდ ამის სწავლას იწყობენ სამ-კლასიან სასწავლებელში, – ანუ მესამე კლასიდამ, – ერთი, სიტყვით იმ კლასიდამ, სადაც ბავშვები სრულებით დახელოვნებულნი არიან თავიანთ ღვიძლის ენის ცოდნაში. ამ ენისათვის კვირაში ხუთ გაკვეთილზე მეტი თითქმის არც ერთს სასწავლებელში არ არის. რაც შეეხება ფრანციულის ენის სწავლას, ამას დიდ კლასებში ასწავლიან და ამის შესასწავლად კვირაში სამი გაკვეთილია დადებული თითქმის ყველა სასწავლებელში, ასე რომ ნემეცურის ენისთვის უფრო ბევრი გაკვეთილებია მიღებული, მინამ ფრანცულის ენისათვის. რადგანაც აქაურს სასწავლებლებს ამ გვარი მოწყობილობა აქვს და ამას ითხოვს თვით პოლიტიკური მდგომარეობაც, ამისთვის მასწავლებლები სულ დიდიდამ პატარამდინ დახელოვნებულნი არიან პოლშურს ენაში. მათი უმეტესი ნაწილი ეკუთვნის სლავიანთა გვარ-ტომობას.

მე არ მსურს, რომ მკითხველს ჭკუა-გონებაში იჭვნეულობა რამ დარჩეს შესახებ ჩემგან ნაამბობისა და ამისათვის დავასახელებ და გაკვრით კიდევაც ავწერ იმ სასწავლებლებს, რომლებიც თვითონ ჩემის თვალით ვნახე და რომლების უფროსებთან ლაპარაკი მქონდა.

ჩემ კრაკოვში მყოფობის დროს, საათის პირველს გავსწიე აქაურის საოსტატო სასწავლებლების გასასინჯავათ და პირდა-პირ მივედი ჯერეთ კაცების სასწავლებელში. ჩემდა სამწუხაროთ, აქ სწავლას მორჩენოდნენ და შეგირდები თავ-თავიანთ სახლებში მიდიოდნენ. მე მაინც დირეკტორი ვნახე და ვსთხოვე, რომ მას ჩემთვის კლასები ეჩვენებინა. ჩემმა თხოვნამ ეს კაცი ცოტა არ იყოს ჩააფიქრა და რამდენიმე წამის შემდეგ მითხრა: „დიდი სიამოვნებით, მაგრამ ეხლა სწავლა არ არის და ცარიელის კლასების ნახვა რა სასიამოვნო იქმნება თქვენთვის; მაინც წამოდით“. პირველათ შევედით მოსამზადებელ კლასში. უბრალო სტოლებმა, მაგრამ ახალ სისტემაზე გაკეთებულებმა, მშვენიერმა დიდმა, ადვილათ ასაწევ დასაწევმა ფიცარმა, დაკვირვებითის სწავლისათვის სხვა და სხვა სურათებმა, მასწავლებელისათვის კოპწია კათედრამა, კრაკოვის გეგმამ (პლანმა), მთელის კრაკოვის მაზრის და გალიციის დიდმა რუკამა, ყველა ამან მიიპყრა ჩემი ყურადღება და ბოლოს დროს ვკითხე უფ. დირეკტორს: ყველა კლასები ასე გაქვთ მოწყობილი, თუ არა?

– სულ აგრეაო. ჯერეთ ახალათ ვეწყობით და ბევრი რამ კიდევ გვაკლიაო.

სხვა კლასებიც რომ გავშინჯე, შევატყე, რომ უფ. დირეკტორს ეჩქარებოდა სახლში, გაკვრით ვკითხე კიდევ რამდენიმე საგანი, და იმან კითხვაზედ ეს მომიგო: „ეს სასწავლებელი შესდგება სულ რვა კლასიდგან, ოთხი საოსტატო სემინარიაა და ოთხი კიდევ დაბალი კლასებია. ამ ჟამათ აქ სწავლობენ ორასზე მეტი მოწაფენი. მეცნიერებას ვასწავლით პოლშურს ენაზე; ნემეცურს ენას ვიწყობთ მხოლოდ მესამე კლასიდამ.“ ეს პასუხები რომ მივიღე, მადლობა გადავუხადე და გამოვეთხოვე. აქედამ ქალების საოსტატო სემინარიაში გავქანდი. მე თან მომდევდა ერთი ჩემი ნაცნობი რუსი. რომელსაც უჭირდებოდა წარმოდგენა, რომ ავსტრიის სახემწიფოში ამ გვარი წესებია და გზაში ამიხირდა რომ ის დირეკტორი, რომელსაც შენ ელაპარაკებოდი ნემეციაო და ეს ასეც უნდა იყვესო, დირეკტორებად მაინც ნემცები იქმნებიან აქაურს სასწავლებლებშიო.

ეს კაცი რომ ვერაფრით ვერ დავაჯერე, ბოლოს ვუთხარი: აი ეხლა მივალთ ქალების სასწავლებელში და იქ უთუოთ შენთან ვკითხავ იქაურს დირეკტორს და იმისგან შეგვიძლია ნამდვილი შევიტყოთ. ამ ლაპარაკში ვიყავით, რომ ქალების სასწავლებელში მივედით, მაგრამ აი კიდევ უბედურება. აქაც მორჩენილან სწავლას და გასათხოვარი ქალები მხიარულის სახით მღიმარის თვალებით, საამურის ხარხარით, ერთ ხელში წიგნებით და მეორე ხელში შლაპების ჭერით გამოდიან სასწავლებლიდგან. მე მაინც არ დავიშალე და შეველ სასწავლებელის კარიდორში. ერთი ვნახო ქალების წრიდამ გამოქანებული წამოვიდა ჩემსკენ ხანში შესული, მაგრამ ცქრიალა და მალხაზი კაცი და პოლშურად რაღაც დამიძახა. ერთის წამის შემდეგ ეს კაცი ჩემ წინ დაერჭო. ნემეცურს ენაზე პტყელპტყელათ აუხსენი ჩვენი განზრახვა და როდესაც ვუთხარი ჩვენი ვინაობაც, ხანში შესულმა კაცმა გამომიცხადა, რომ ის სიამოვნებით აასრულებს ჩვენ თხოვნას და გაგვიძღვა წინ. დაწვრილებით ჯერეთ კლასები გვაჩვენა, მერე ბიბლიოთეკა, ფიზიკური და მინერალოგიური ოთახები, მასწავლებლების საზოგადო მოხდენილი ოთახი, აგრეთვე შეგირდების სათამაშო დიდი ოთახი, ბოლოს სამუზიკო ოთახი. ყველა ეს ძალიან საამური იყო ჩემთვის. სასწავლებელს ნათლად ეტყობოდა, რომ ცდილობენ ჩვენის დროის პედაგოგიის ყველა მოთხოვნილებანი, რამდენათაც შესაძლოა, დააკმაყოფილონ. როდესაც ყველაფერი გადავათვალიერე, მივმართე მარდს და თავის საქმეში დახელოვნებულს დირეკტორს, უფ. იაბლონსკის ზოგიერთის კითხვებით. თქვენ ვერ წარმოიდგენთ, თუ რა სიამოვნებით ყურს მიგდებდა და თითოეულს კითხვაზე რა გარკვეულს პასუხს მაძლევდა. მხოლოდ ერთმა ჩემმა კითხვამ როგორღაც გააოცა, აი ეს კითხვა: ერთი მიბძანეთ

– მეცნიერებას ამ თქვენს სასწავლებელში რომელ ენაზე ასწავლით. რაო? მითხრა და კარგა ხანს გაჩუმდა. მაშინ მე იმის პირსახეზე წავიკითხე: რა ვქნა ეს კაცი რას მკითხავს! თუ მე ვერ გავიგე ამისი კითხვა?! რამდენიმე ხნის შემდეგ, მიპასუხა: მე თქვენი კითხვა არ მესმის. გთხოვთ გაიმეოროთ. მე რაც ძალა და ღონე მქონდა, მოვიფიქრე, რიგიანათ დავაწყე ნემეცურ ენაზე სიტყვები და კიდევ განუმეორე ჩემი აზრი.

„ეგ რა საკითხავია, მიპასუხა მან, როდესაც თქვენ სინჯავთ პოლშურს საოსტატო სემინარიას. რასაკვირველია პოლშურს ენაზე ვასწავლით ყველაფერს. რაც შეეხება ნემეცურის ენის სწავლას, ამანაც ისევ ჰსთქვა, რაც პირველმა დირეკტორმა. სხვა ჩემს კითხვებზე მივიღე ამ გვარი პასუხები: ექვსი წელიწადია, რაც ეს სემინარია არსებობს და ამ ჟამათ 190 ყმაწვილი ქალი სწავლობს. სულ რვა კლასია; ოთხი მათგანი უფროს კლასებათ ითვლება, ოთხი კიდევ დაბალ კლასებათ. ამ დაბალ კლასებში პირველის კლასის შეგირდები აძლევენ გამოსაცდელს გაკვეთილებს და გამოცდილ მასწავლებლების გაკვეთილებზე დაიარებიან. ყველანი ძრიელ ბეჯითნი არიან და სიამოვნებითაც მიდიან სოფლის მასწავლებლათ. ჩემის ნაცნობის დასაკმაყოფილებლათ, თუმც კი მეთაკილებოდა მეკითხნა, გავბედე და ვკითხე: ვაჟების სამასწავლებლო სემინარიის დირეკტორი ხომ პოლშელია? რასაკვირველია პოლშელია ბუნებითი და იმის გვარი არის ტვორაკ, მამიგო ფიცხლავ დირეკტორმა. ამ დროს ჩემს ნაცნობს შევხედე, რომლის სახეც თითქო ამას ამბობდა: რა ვქნა, ეს სადა ვარ? ბოლოს დიდი გულითადი მადლობა გადავუხადე უფ. დირექტორს და კიდევაც ვთხოვე რჩევა, თუ რომელი სოფლის სასწავლებელი მენახა. იმან მირჩია სიახლოვისა გამო ლობზის სასწავლებელი, სადაც სადილის შემდეგ თავი ამოვყავი და იქ მასწავლებელს და ერთ გასათხოვარს ქალს ველაპარაკებოდი. დიდი გაჭირებული ლაპარაკი გვქონდა მე და ამ მასწავლებელს, ეს ნემეცურს ჩემზე უხეიროთ ლაპარაკობდა და პოლშურის ენისა კი მე არა ვიცოდი რა. რაც შეეხება ქალს ამან ხომ ერთი სიტყვაც არ იცოდა ნემეცურს ენაზე. მასწავლებელმა ვაი-ვაგლახით ამიხსნა, რომ მე სხვა შკოლის მასწავლებელი ვარო და ამ შკოლის მასწავლებელი კი ეს ეს არის კრაკოვში წავიდაო. ამ ლაპარაკში რომ ვიყავით, გასათხოვარმა ქალმა პოლშურათ რაღაც უთხრა მასწავლებელს; ამან ბოდიში მოითხოვა ჩემთან და ცოტა ხნობით მეორე ოთახში გავიდა. რამ წამს უკან დაბრუნდა, მაშინვე, როგორც იყო, მკითხა ჩემი ვინაობა. სახეზე ნათლად ეტყობოდა, რომ დაერიგებინათ მეორე სახლში, რომ გაეგო თუ ვინა ვარ მე. რასაკვირველია, მე ავუხსენი ჩემი ვინაობა და განზრახვაც. ცოტა-ხნის სიჩუმის შემდეგ, დაწვრილებით გამოვკითხე ამ ყმაწვილს, როგორც სასწავლებლის, ისე მასწავლებლის მდგომარეობა. აი რა შევიტყვე: დიდი ხანი არ არის თურმე, რაც ლობზეს სასწავლებელი არსებობს და ითვლება ერთ კლასიან სასწავლებლათ. მოწაფენი ამ კლასში უნდა დარჩნენ ხოლმე ექვს წელიწადს. ამ ჟამათ აქ სწავლობს 50 მოწაფე, ამათში ოც-და-ათი ვაჟია და ოცი ქალი. სასწავლებელს რამდენიმე განყოფილება აქვს და სასწავლებლათ დანიშნულია: საღმთო სჯული, წერა-კითხვა, პოლშური ენა, არითმეტიკა, სხვა და სხვა ცნობები ბუნების მეტყველებიდამ; შესანიშნავი ისტორიული მოთხრობები უფრო პოლშის ისტორიიდამ; სამშობლო გეოგრაფია და საზოგადო ცნობა მთელის ქვეყნის გეოგრაფიიდამ, გალობა და ხატვა. ყველა ამას ასწავლიან პოლშურს ენაზე. სასწავლებლის სახლი არ არის ხრიანცელი, ის კიჟინა, ის მაღალი ხმით ხარხარი რასაც კაცი ხედავს და ესმის საქართველოში მკის დროს, აქ არსად ისმოდა. ყველგან სიჩუმე სუფევდა. გავუდექი ისევ ჩემ გზას და კაი მანძილი რომ გავიარე, შორიდამ დავინახე, რომ ერთი კაცი მიწას ხნავდა და გუთანში ება ორი ზორბა ცხენი მე ამისკენ გავწიე, და როგორც გამოვედი მიწის თავში, ანუ ხნულის თავში, მე კიდეც გამარჯობა დავუძახე. იმან ღიმილით პასუხი მომცა და კიდეც შეაყენა ცხენები. ეს გუთნის-დედა მოყვანილი ტანის ახალ-გაზდა ვაჟ-კაცი იყო და რაღაც პატიოსნება იხატებოდა ამის სახეზე. თქვენ ეგ თქვენი გუთანი უნდა გამაშინჯოთ კარგად. „გაშინჯეთ, თუ კი აგრე საინტერესოა თქვენთვის“

– მიპასუხა და ცხენებს უკან დააწევინა. ეს გუთანი მსუბუქი გუთანი იყო, ერთი შეხედულობით მოაგონებდა კაცს ქართულ გუთანს; სახნავი ცოტა რამ რომ უფრო წვეტიანი ჰქონდა და ხეზე არ იყო წაცმული; ამას კაცი ჭახრაკით ადვილათ მიატრიალ-მოატრიალებდა. საკვეთელაც ისე ახმახი არ ჰქონდა, როგორც ქართულ გუთანს აქვს. თვლებს გარეშემო შემორტყმული ჰქონდა რკინის რგოლი. ორი ცხენი რათ გიბია, განა მძიმეა ეს გუთანი? „არა, ხშირად ერთი ცხენითაც ვხნავ ხოლმე. გუშინ ცოტა მოჭარბებულად ვამუშავე ეს ცხენები და იმისთვის დღეს ვეღარ გავბედე ერთი ცხენით ხვნა“. ხნული რომ გავშინჯე კიდევ მივე კითხვა: ასე მაღლა რათ ხნავთ, განა ამ გუთანს არ შეუძლიან ღრმად მოხსნას? „როგორ არ შეუძლიან, მაგრამ აქ ამაზე ღრმად მოხვნა საჭირო არ არის. აი მიცქირეთ, რა ღრმად მოვახვნევინო“ და კიდევაც მოატრიალა ცხენები მერე სახნავი ძირ დაუშვა ჭახრაკით – ერთის სიტყვით მომართა გუთანი და გააწვინა ცხენებს. მართლაც ღრმათ წააღებინა ხნული; მტკაველ-ნახევარზე კი ხნავდა და მეტი რა უნდოდა. ეხლა კი მჯერა რომ თქვენ გუთანს ღრმად შეუძლიან ხვნა და ახლა ეს მითხარით: რომელი ქვეყნისაა ეს გუთანი? „ეს ნამდვილი ნემეცური გუთანია და არც ძვირია. ამაშია მიცემული სულ ოცი მარკა. საბოსტნე მიწის სახნავი გუთანი ანუ კავი ხომ უფრო იაფია. – თქვენი იქნება ეს გუთანიც და ეს ცხენებიც? „არა,“ ამოოხვრით მითხრა, – „მინდა კი რომ ჩემი იყოს, მაგრამ არ არის ჩემი. მე სხვის მოჯამაგირე ვარ“. დიდი ჯამაგირი გექნებათ? – „მაგდენი არაფერი. თვეში მაძლევს ჩემი აღა სულ 25 მარკას“. კარგია სოფლად ამოგირჩევია მუშაობა.

– „ისევ სოფლათ სჯობია, ვიდრე ქალაქ ადგილას ქარხანაში მუშაობა. მე ეხლა აქ ჯამაგირს ცალკე ვიღებ და ამას გარდა სმა ჭამა აღისაა. მე შემიძლიან ცოტაოდენი ფული მოვაგროვო და სადმე მიწა ვიყიდო. ამას კიდევაც მოვახერხებ და ქარხანაში რომ მემუშავნა, მაშინ კი ვერას დროს ვერ მოვახერხებდი“. ამ ახალგაზდა უმამულო გლეხს ნათლად ეტყობოდა როგორც ლაპარაკში, ისე პირისახეზე, რომ ამას ბევრჯელ ძილი გაჰკრთობია ფიქრის გამო თავის მდგომარეობაზე. მე მოვუწონე, რასაკვირველია, ამას განზრახვა და კიდევაც გამოვეთხოვე. ავედი ისევ გზაზე და ნახევარ საათის შემდეგ მე მივედი ერთ სოფელში, სადაც სასტუმროში ხუთმეტ მინუტამდინ დავისვენე და „ნემეცურის სასმელით“ პივით გული გავიგრილე, დასვენების შემდეგ გავუდექი ისევ გზას. როგორც კი გამოველ ქალაქის მგზავსი სოფლიდამ, ამის პირზე დამხვდა დიდი თლილი ქვით ნაშენი სახსოვარი, რომლის გვერდზედაც იყო წარწერილი გვარები და სახელები იმ მხედართა, რომლებიც ომის დროს ნემეცების და ფრანცუზების შორის (1870 წ.) დაჭრილობით დახოცილან. მე ამ სახსოვარს დავუწყე ცქერა და ამ ცქერაში რომ გავერთე, ერთბაშათ ხმა შემომესმა: „რას შესცქერიხართ აგრე, არ იცი რა არის?“ მივხედე უკან და შევაჭყიტე თვალები ერთ ლურჯ პერანგიან მოხუცებულ მაღალ კაცს, რომელიც, როგორც ბოლოს შევიტყე თურმე 87 წელიწადია, რაც დედა-მიწის ზურგზე დაიარება. როგორ არ ვიცი „ოო! აბა მაგის ქვეშ მდებარებენ ჩვენი გმირები, რომლებმაც თავი შესწირეს მამულს ომის დროს ფრანცუზებთან (ეს უკანასკნელი სიტყვა ძრიელ კაფიერათ გამოსთქვა). ეგ ამბავიც ვიცი. „რასაკვირველია გეცოდინებათ. წამოდით, თუ თქვენც აქეთ მოდიხართ“ გაიშვირა ჯოხი ვისბადენის გზისკენ. – სწორეთ მეც მანდეთ მოვდივარ – ვუპასუხე მე იმას და ერთათ გავუდექით გზას. 87 წელს, რასაკვირველია, ეს მაღალი ტანის გლეხი კაცი წელში მოეხარა, მაგრამ მაინც ისე მიანაბიჯებდა, რომ ბევრ ყმაწვილ კაცს გაუჭირდებოდა ამას ფეხ-და-ფეხ მიჰყოლოდა. რაღა ლაპარაკი უნდოდა, რომ ამ ახირებულ მოხუცებულ კაცთან სიარული მე ხეირს არ დამაყრიდა, მაგრამ მაინც ვაივაგლახით მივსდევდი. „დიდი ხანია მგზავრობთ ნემეცების ქვეყანაში და ან როდის გამოხვედით ინგლისიდამ?.. მეორე თვეა, რაც გერმანიაში ვმგზავრობ. მაგრამ ინგლისიდამ კი არა ვარ. „მაშ ინგლისელი არა ხართ?“ არა: მაშ საიდამა ხართ? ეს კითხვა რომ მომცა, შედგა და პირდაპირ შემომხედა. „საფრანგეთიდამ ხომ არა ხართ?“ არა. მე რუსეთიდამ ვარ. „ო,ო,ო“. გაგრძელებით და კმაყოფილებით გამოსთქვა. „ეგ სხვა არის, რუსეთიდამაა! რუსეთის ხელმწიფისა დიდი მეგობარია ჩვენი ხელმწიფე ვილჰელმი და დიდი მეგობრობაც გაუწია ოსმალეთთან ომის დროს“. თქვენ საიდამ იცით ეგ? „როგორ თუ საიდამ? გაზეთებიდამ და ეს ყველამ იცის. „აი ეხლა ბერლინში როგორ გათავდა საქმე! ეს სულ ჩვენი ხემწიფის და თქვენი ხემწიფის მეგობრობის წყალობაა. ეს ჩემი თანა მოგზაური იმ ნაირათ ლაპარაკობდა პოლიტიკურ საგნებზე, რომ კაცს ეგონებოდა სადღაც დიპლომატიური მაღალი სასწავლებელი გაუთავებიაო და ამ ჟამად სწორედ მიწერ-მოწერა აქვს დიპლომატებთანა. – თუმცა მინდოდა ეს ახირებული კაცი ბევრი მელაპარაკებინა, მაგრამ ამისმა სიჩქარით სიარულმა გული გამიწვრილა და ვფიქრობდი, თუ როგორ ავსხლეტოდი. ამ ფიქრში რომ ვიყავი, ჩემ ბედზე, ერთი პატარა ბილიკიდამ შარა-გზაზე ამოვიდა ჩვენ პირდაპირ ერთი დარგვალებული და პირ მოპარსული შუა ხნის კაცი, რომელიც ჩემი მემუსაიფეს ნაცნობი გამოჩნდა. ამათ რომ ერთი ერთმანეთს ლაპარაკი დაუწყეს, მე ცოტა-ცოტაობით უკან დავრჩი და ბოლოს ერთ ადგილზე კიდევაც ჩამოვჯექი. მოხუცებულმა, მაგრამ ყოჩაღმა მოსიარულემ შემოიხედა უკან, დამიქნია ხელი, მაგრამ მე ვეღარ გავბედე იმასთან სიარული.

მაღლობზე კარგახან ვიჯექი და როცა საკმაოდ დავისვენე, გავუდექ ისევ გზას და დავეწიე ერთ თოთხმეტის წლის სუფთად ჩაცმულ ყმაწვილს, რომელსაც სოფლიდამ ხილი მოჰქონდა. ამასაც ცოტა რა რომ უჭირდებოდა ფეხით სიარული და ამისათვის ნელ ნელა წავედით. ბოლოს გადავდექით მე და ეს ყმაწვილი მაღლობზე და წინ გაგვეშალა მშვენიერი სურათი: მაღალი ხეების ბაღებიდამა და პარკებიდამა გამოიცქირებოდნენ თეთრად გალესილი მაღალი სახლები და ამათ ზემოდამ დასცქეროდნენ გოტიური შენობის ეკკლესიების გუმბათები; ერთად-ერთი ვიზანტიური შენობის ეკკლესი- ის ოქროთი დაფერილი გუმბათი. კიდევ ტყიანი ბორცვიდამ ბრწყინავდა და თავის არე-მარეს ამშვენიერებდა7. ზოგიერთი ბორცვების გვერდებზე ანუ მხარეებზე დაბალი აქაურათ შემუშავებული ვაზი შეფენილი იყო და მზის ჩავარდნის დროს მშვენიერ სანახავს წარმოადგენდა. ყველა ამას რგოლივით შემორტყმული ჰქონდა ტყით შემოსილი ბორცვები. ეს გახლდათ ვისბადენი. სადაც ათი წამის შემდეგ ქუჩა-ქუჩა დავდიოდი და ვეძებდი ჩემთვის კარგს და იაფის ფასის ოთახს.

ივერია – ტფ., 1878 – ¹31. – გვ. 7-11; ¹32. – გვ. 2-8; ¹33 – გვ.11-15; ¹34

გოლოსის აზრი პოლშის საქმეებზე

თბილისი, 23 ივლისს. მას აქეთ, რაც პოლიაკების დეპუტაცია, განსვენებული იმპერატორის დასაფლავების გამო, პეტერბურღში იყო და ახალი მეფობა დაიწყო, რუსეთის მოწინავე საზოგადოება, უკეთესი რუსული გაზეთების საშვალებით, არჩევს ამ დაუსრულებს კითხვას: რა ნაირ მიმართებაში უნდა იყოს სახელმწიფო თავის შორეული და უცხო ტომით დასახლებულ პროვინციასთან. ამ დღეებში, ლიუბლინის დემონსტრაციის გამო, რომელზედაც ჩვენ ვწერდით ჩვენ გაზეთში, რუსის გაზეთებმა ხელ-ახლა დაიწყეს

„ოკრაინებზე“ სჯა და წერა.

აი რას სწერს გაზეთი „გოლოსი“ პოლიაკებზე:

„ჩვენ ჯერ კიდევ ვერ გაგვიგია, რომ ერთობის პრინციპი მარტო სახელმწიფო მიმართობის სფერით უნდა იყოს გარშემოფარგლული. ეს სფერა ითხოვს მეუფების მორჩილებას მარტო; სხვა დანარჩენი სფერა – სარწმუნოება, სამოქალქო წყობა, ენა და სხვ. არ ეკითხება სახელმწიფო ერთობის პრინციპს. თეკელები, ყირგიზები, სარტები ამბობენ რომ ესენი მორჩილნი არიან თეთრი ხელმწიფისა, ჩვენ ეს გვყოფნის, ჩვენ ეს გვჯერა და, რადგანაც ისინი ცხოვრებენ შორეულ ქვეყანაში, ჩვენ არც კანონებს ვაჩემებთ იმათ, არც მმართველობის წესს, არც სარწმუნოებას და არც ენას; თუ იმათ რუსული ლაპარაკი იციან ხომ კარგი, თუ არა და თითონ იმათ ინაღვლონ; მაგრამ ჩვენ მაინც და მაინც არ ვთხოვთ იმათ, რომ რუსულით ილაპარაკონ. ჩვენთვის საჭიროა, რომ ისინი ემორჩილებოდნენ ჩვენ სახელმწიფო მეუფებას, იხდიდნენ ხარკს, ასრულებდნენ სახელმწიფო სამსახურს, მსახურებდნენ ჯარში და ჩვენსავით კვდებოდნენ რუსეთისა და ხელმწიფისთვის. მაგრამ ამგვარი ჰაზრი უცებ იცვლება, როდესაც ჩვენ წინ ყირგიზის მაგიერ პოლიაკი სდგას. პოლიაკებისთვის ჩვენ საჭიროთ ვრაცხთ ყოველგვარი ცხოვრების წესები გამოვიგონოთ, ისეთი წესები, რომელთაც სახელმწიფოს სარგებლობასთან არავითარი კავშირი არა აქვთ და ცალკე პირებისთვის კი ძლიერ შემავიწროებელნი არიან.

„ჩვენ გვგონია, რომ პოლიაკების გაჭირვების გამასამართლებელ ნიადაგს ყველა ხედავს. დეე, პოლიაკებმა მისცენ რუსეთის სახელმწიფოს, რაც სახელმწიფოს ეჭირვება; სხვა ყველაფერში დარჩნენ ისინი ისე, როგორათაც ისენი ბუნებამ და ისტორიამ გააკეთა თავის სამოქალაქო წყობით, თავისი სარწმუნოებით, თავისი ენით, თავისი ადგილობრივი, თვის-ტომური და კულტურის თვისებით. რუსეთს უნდა რომ პოლიაკები ემორჩილებოდეს რუსეთის სახელმწიფო მეუფებას და ჩვენთან ერთად ყოველ სახელმწიფო გაჭირებაში თანა-ზიარნი იყვნენ. დანარჩენზე არც ჩვენ სახელმწიფოს, არც რუსეთის ხალხს ხელი არა აქვს...“

ჩვენ არა გვინდა ამ მშვენიერ ტირადის ძალა განმარტებით შევასუსტოთ. დავსვათ მხოლოდ პოლიაკების მაგიერ ქართველები, დაუმატოთ, რომ ქართველნი მუდამ ერთგულნი ყოფილან რუსეთის ტახტისა, მათ მუდამ აუტანიათ რუსეთის მხედრობასთან ომის გაჭიერება, თანაზიარნი ყოფილან რუსეთის სიხარულისა და შეჭივრებისა და უფრო დიდის ხელმწიფებით შეგვეძლება გავიმეოროთ: თუ რუსეთისთვის ის არის საჭირო რომ მისმა ქვეშევრდომებმა მას მორჩილება და სამსახური გაუწიონ ეს მორჩილება და სამსახური საქართველოს ყოველთვის ჰქონია და აქვს და მაშასადამე, როგორც პოლშაში, არც აქ არის სახელმწიფო სარგებლობისთვის საჭირო, რომ ჩვენი „ენის, სამოქალაქო წესის, ჩვეულების და რწმუნების“ პატრონნი ჩვენ თვითონ არ ვიყოთ, თვის-ტომური, ნაციონალური და კულტურული თვისება ჩვენივე არა გვქონდეს. რუსეთის სკიპტრის ქვეშევრდომ ყველა უცხო ტომის ხალხს იმედი აქვს, რომ რუსეთის პოლიტიკის მიმართულება ამ მოწინავე საზოგადოების ჰაზრთან თანახმა იქმნება. ჩვენი იმედიც ეს არის.

წამ და უწუმ სწერდენ გაზეთს:

აპირებენ ზოგიერთა ჩინოვნიკების ჯამაგირების შემცირებას.

აპირებენ სამხედრო უწყების ხარჯის შემოკლებას.

აპირებენ კავკასიის სანამესტნიკოს გაუქმებას.

აპირებენ სასულიერო აკადემიების და სასწავლებლების რეფორმას.

აპირებენ სახალხო გაზეთის გამოცემას.

აპირებენ ერობის უფლების გადიდებას.

აპირებენ ხალხის გადასახადის შემსუბუქებას.

აპირებენ პოლიციური წყობის გადაკეთებას.

აპირებენ სამხედრო ოკრუგების გაუქმებას.

და სხვ. და სხვ.

ამ დღეებში ერთი ამგვარი „აპირებენ“ ჩამოგვიტანა ამ გაზეთმა, რომელიც აქ სიტყვა-სიტყვით მოგვყავს:

„აპირებენ პოლშაში ბეჭედს უფრო მომეტებული თავისუფლება მიანიჭონ; დაბალ კლასებში პირველდაწყებითი სწავლა პოლშურ ენაზე და წარმართონ საშუალ სასწავლებლებში პოლშური ენის სწავლას, ლიტერატურას და ისტორიას უფრო დიდი ადგილი მისცენ. ვარშავის გუბერნატორის ალბედინსკის პეტერბურღში ჩამოსვლას აწერენ ამ რეფორმას.“

ამ „აპირებენ“-ს ჩვენთვის სხვაზე ნაკლე მნიშვნელობა არა აქვს, რადგანაც ჩვენი სკოლაც, ლიტერატურაც, ისტორიაც და ენაც სწორეთ იმავე მდგომარეობაში არიან, რა მდგომარეობაშიც პოლშის ლიტერატურა და სკოლა არის.

ამას წინათ მომხდარ ლიუბლინის დემოსტრაციას, რომელზედაც ჩვენ ვწერდით „დროებაში“, ეტყობა, ეს კარგი შედეგი დაჰყოლია. შკოლების და ლიტერატურის ცუდი მდგომარეობა, რომელზედაც დღემდის პოლშელები და რუსის მოწინავე საზოგადოება მარტო ლაპარაკობდა, დღეს მმართველობის საყურადღებო საგნათ გამხდარა და ბატ. ალბედინსკის წყალობით, იმ საქმეთ რიცხვში ჩათვლილა, რომელთ ცვლილება საჭიროთ დაინახა ახალი ხელმწიფის მმართებლობამ.

სასიამოვნოა ეს ამბავი ყველა განათლების მოყვარე და ხალხთაწარმატების მოსურნე კაცთათვის; სასიამოვნოა არა მარტო პოლშის კეთილ-დღეობის სურვილისთვის, არამედ ყველა იმ უცხო ტომის ხალხისთვის, რომლებიც შეადგენენ რუსეთის იმპერიის ნაწილს. რა კი სახალხო განთლების სისტემის განხილვას შეუდგა მმართველობა, რა კი უცხო ენას და ლიტერატურას, სწავლულების ენით რომ ვთქვათ, პრინციპზე მიეცათ პატივი, უეჭველია საქმე მარტო პოლშაზე არ შეჩერდება და კეთილ განზრახვა მმართველობისა სხვა უცხო ტომის ხალხებსაც არ დაურჩება უსარგებლოთ და მაშასადამე ჩვენ ენასაც და ლიტერატურასაც გასწვდება, „დიდთა და წვრილთა, ვინათგან მზე სწორეთ მოეფინების.“

ჩვენ გვწამს და გვჯერა, რომ განათლების და პროგრესის გზა ამ საწადელ მყობადთან მოგვიყვანს, რომელშიაც ყოველ კანონიერ მოთხოვნილებას და ყოველს საჭიროებას შესაბამი კმაყოფილება მიეცემა. ცხოვრების მოძრაობის კანონს, სიცოცხლის ლოღიკას, დარწმუნებული ვართ, ვერც ტოლსტოის სისტემა შეცვლის და ვერც ნაპოლეონ პირველის „დიდი არმია“... [ბოლო ნაწილი, სავარაუდოდ, ამოღებულია ცენზურის მიერ]

„პეტერბურგის ვედომოსტების“ კორესპოდენტი აი, რას იწერება პარიჟიდგან: „პარიჟში ყოფნა თუ გინდა, შენი ჩვეულება და ხასიათი, მანამ იქა ხარ, უნდა დაივიწყო. არც შენებური შეხედულება გამოგადეგბა ცხოვრებაზე: პარიჟი ძალა უნებურათ ყველას იმორჩილებს ამ შემთხვევაში: რა ცხოვრების წესიც იქ არის, იმას ვერავინ გადასცდება. მეც საზოგადო ხასიათს და ჩვეულებას გავყევი. კორესპოდენტი ამბობს, რომ პარიჟში ყოფნა იმ დროს შემეხდა, როცა ავსტრიასა და პრუსსია შუა ომი ატყდა, მაგრამ მე საპოლიტიკო ამბები სრულებით არ მართობდაო, რადგანაც პარიჟში ზოგიერთ სამეცნიერო საგნების განსახილველათ მივედიო და ამისთვის საიმპერატორო ბიბლიოთეკაში დავდიოდიო. – „საზოგადო ჩვეულებისამებრ სადილი საღამოს ექვსს საათზე უნდა მეჭამა ხოლმე და რადგან საიმპერატორო ბიბლიოთეკა შუადღის უკან 4-ს საათამდის არის კარ-გაღებული სამუშაოთ, ამისთვის სადილობამდის ორი თავისუფალი საათი კიდევ მრჩებოდაო. ამ დროს ვამდომებდი პარიჟისა და ოიმის მრავალგვარ მცხოვრებლების გაცნობასაო. თავიდგანვე საზღვარგანდევნილ-პოლშელების ცხოვრების ვითარებამ მიიპყრო ჩემი ყურადღება. იმათ ხშირად შევხვდებოდი ხოლმე ერთს ყავახანაში, სადაც პოლშურისა და რუსულის გაზეთების კითხვაში ატარებდნენ დროსა. მე წაველ მშვენიერ პოლშელი ბიბლიოთეკის სანახავათ, რომელიც იმყოფება მდინარის სენის პირს განდევნილ-პოლშელებისაგან ნასყიდს სახლში; მე პოლშელების უსუფთავო სამზარეულოშიაც კი ვიყავ ორჯერ, თუ სამჯერ, სადაც ღარიბი ლათინის კვარტალში მცხოვრები პოლშელები შეექცევიან ხოლმე თავის ქვეყნის საჭმელებსა. ლუქსემბურდის [სიც] ბაღის მახლობლათ რომ პოლშური საკითხავია, იქაც კი ვიყავი... მაგრამ ამისთანა მგზავრობით პოლშელების ცხოვრებას კარგათ ვერ გავიცნობდი პარიჟში, თუ რომ შემთხვევით არ გამეცნო ორი მეტად გამოჩენილი კაცი პოლშის მეცნიერებისა და ლიტერატურისა პარიჟში მყოფთ განდევნილ პოლშელებთ შორის: ერთია სლოვენური ლიტერატურის პროფესორი კოლლეჟ-დეფრანსში, ალექსანდრე ხოზკო; მეორე ვლადისლავი მიცკევიჩი უფროსი შვილი წარჩინებულესი პოეტის ადამ მიცკევიჩისა.

ერთხელ ხოზკოს ლექციაზე მივედი ყურდასაგდებათ და ის მაშინ გავიცანი. ის ათავებდა თავისს საკითხავ ლექციებსა კანიკულების წინათ და უნდოდა გაეთავებინა რუსული ლიტერატურის ამბავი მოკლე განხილვით... როცა ლექციის კითხვა გაათავა ხოძკოსთან მივედი და ვუთხარი ჩემი ვინაობა. იმან მიქო მამა ჩემი და ორიოდე სიტყვა დასძინა მამიჩემის მეგობრობის შესახებ ადამ მიცკევიჩთან: „განსვენებული ჩემი მეგობარი (ადამ მიცკევიჩი), როცა მოსკოვში ყოფნას მოიგონებდა ხშირად ახსენებდა მამა თქვენსო.“ – მითხრა პროფესორმა ხოძკომ დიდის ალერსით მიმიწვია თავის სახლში სანახავათ. როგორც კი თავისუფალი დრო ჩავიგდე ხელში, ისე წავედი იმასთან და შინაც დამხვდა; რაღაც აღმოსავლეთურს ხელნაწერს ჩხრეკდა. იმან რუსულათ დამიწყო ლაპარაკი, მაგრამ დავრწმუნდი, რომ ხოძკოს სრულებით არ სცოდნია რუსული ენა, თუმცა ოდესმე რუსის სამსახურში ყოფილა და მგონია, სპარსეთის შაჰის კარზე ელჩათაც ყოფილა. სლოვენური ლიტერატურა კარგათ ვერა სცოდნია; რუსულს ლიტერატურას რაიცა შეეხება, თვითონ ხოძკოც ამბობს, რომ რუსულ ლიტერატურისა ბევრი არა გამეგებარაო და დიდი ხანია იმისი ახალი არა მიკითხავს რაო. ბოლოს შევიტყვე, რომ ხოძკო შემთხვევით გამხდარა სლოვენურ ლიტარატურის პროფესორათ. ეს ადგილი სპარსეთის ელჩის მუდარებით მიუცია იმისთვის მთავრობას. სპარსეთის ელჩი დიდს პატივსა სცემს ხოძკოს, რადგან ამან სპარსული და არაბული ზედმიწევნით იცის. – მეტი საინტერესო იყო ჩემთვის ხოძკოს საუბარი ადამ მიცკევიჩის სახლობაზე და ან რამდენათ შეწევიან წარჩინებულის პოეტის სახლობას საზღვარს-განდევნილი პოლშელები. პოეტის სიკვდილის შემდეგ საზღვარს-განდევნილ-პოლშელებმა შეჰკრიბეს და დაუნიშნეს ქალებს თითოს 30 ათასი ფრანკი და ვაჟებს – თითოს 40 ათასი ფრანკი. სამს ვაჟში ერთი მალე მოკვდა და რადგან იმისი წილი ფული კიდევ ორმა ძმამ თანასწორათ გაიყო, ამისთვის ისინი კარგა შეძლებულნი გახდნენ. „უფროსი შვილი ვლადისლავი ახლა ლიტერატურაში და ჟურნალისტიკაში გართულია, აგრეთვე წიგნებით ვაჭრობაც კარგად მიჰყავს. მეორე შვილმა ეს არის მაღალ სასწავლებელში კურსი შეასრულა და ადვოკატობას ემზადება.“

ხოძკოსთან რომ საუბარი გავათავე წავედი პოლშელს წიგნის სავაჭროში, რომელსაც ჰქვია „Lიბრაირე დუ Lუხემბურგ“ – ლუქსემბურგის საწიგნე. რაც იმ უკანასკნელს ჟამს პოლშის მდგომარეობის შესახებ წიგნები დაბეჭდილა პარიჟში და რაც პოლშური თხზულებები გადათარგმნილა ფრანცუზულათ, იმათი ძებნა და კითხვა დავიწყე. პრიკაშჩიკმა ესე ყოველი დიდის ალერსით მიჩვენა და დასძინა, რომ წიგნის სავაჭრო და საკითხავი თავიდგანვე ვლადისლავმა მიცკევიჩმა დააფუძნა და აქამდის ეს იმის ხელშიაო. „თუ იმის ნახვა გსურთ, აი, თვითონ ისიცა“ – მითხრა ენა მჭევრმა პრიკაშჩიკმა და თვალებით მიჩვენა ყმაწვილი კაცი, რომელიც იქითა ოთახში კარებთან რაღაც გაზეთს კითხულობდა. მივიხედე და დავინახე შავგრემანი ახალ გაზრდა კაცი ოცდა ათის წლისა, წვერი პატარა ჰქონდა და სახეზე ფერი მკრთალი იყო. იმას პოლშელობა არ ეტყობოდა, ისევ სახეირს ებრაელს უფრო ჰგავდა. მე მიცკევიჩთან მივედი, ვუთხარი ჩემი ვინაობა და ისიც არ დამვიწყებია, რომ ოდესმე მამანი ჩვენნი დიდი მეგობრები ყოფილან მოსკოვში. – „დიახ, ის დრო კარგი დრო იყო, კარგი“ ამოოხვრით სთქვა მიცკევიჩმა და ხელი მეგობრულათ დამიჭირა. ჩვენ მოვიგონეთ მამები და იმათ შესახებ დიდ ხანს ვილაპარაკეთ. ჩვენ საუბარს შემდეგ ისე დაუახლოვდით ერთმანერთს, რომ უფრო დაახლოვებით გავიცანით ერთმანეთი. მართლაც ამ პირველი ნახვის შემდეგ ხშირათ დავდიოდით ერთმანეთთან. ჟაკობის ქუჩისკენ გავისეირნებდი ხოლმე და კარგათ მომარჯვებულს მიცკევიჩის პატარა სადგომში ხანდახან ნაშუაღამევამდის დავრჩებოდი. მიცკევიჩიც მოვიდოდა ხოლმე ჩემს პატარა ჩარდაყზე.

ბევრჯერ გვქონია საუბარი ერთმანეთში და ზოგი ერთი აზრები ცოცხლათ მაქს დახსოვნილი; უმთავრეს საგნებზე ბაასი მაინც კარგათ მახსოვს და ამათში პოლშა ყოველთვის საგულებელ საგნათ იყო. როგორც რომ ბაასს გავმართავდით, ჩვენდა უნებურათ მაშინვე პოლშაზე უნდა გადავსულიყავით. ვლადისლავი მიცკევიჩი ძალიან განათლებული კაცი გამოჩნდა და პოლშის ისტორიაში მეცნიერი იყო; ის ყოველთვის ძალიან დამშვიდებით და ჭკვიანად ლაპარაკობდა, ბაასში არაოდეს არ ჩქარობდა, და ცდილობდა ძალიან მოსაზრებული მაგალითები მოეყვანა, რომ დავეძლიე. ის იყო ძველი პოლშის მომხრე, ძალიან აქებდა იმის დაწყობილებას, ამტკიცებდა, რომ პოლშას შეუძლიან და კიდევაც უნდა აღსდგესო იმ სახით, როგორც წინათ ყოფილაო. მანამ პოლშის საქმე პოლშელების სასარგებლოთ და კარგათ არ გადაწყდება, ევროპა ტყუილათ ნუ ელის მოსვენებასაო. ამასთან გამოჩნდა, რომ ვლადისლავ მიცკევიჩს სრულებით არ სცოდნია რუსული ისტორია, ანუ თუ სცოდნია, მხოლოდნემეცური, პოლშური და ფრანცუზულ წყაროებიდგან სცოდნია. ამ გვარი ცოდნის წყალობით ვლადისლავი მიცკევიჩი როცა რუსეთის ხალხის მდგომარეობაზე დაიწყებდა ლაპარაკს, ძალიან სცდებოდა ხოლმე ასე, რომ მე ვიტყოდი: „თუ გნებავთ ჩვენზე ილაპარაკოთ, რუსული ისწავლეთ და რუსული წიგნები იკითხეთ. ის თანახმა იყო, რომ რუსულის სწავლა და რუსული სწავლული ლიტერატურის გაცნობა ძალიან ბევრს ძალას შემძენსო და ბევრში შემიცვლის ჩემს აზრსო; მაგრამ თავის აზრზე კი ისე იყო დამყარებული, რომ იმის გამოცვლა სათუოა. ამ სახით ვლადისლავი მიცკევიჩი ფრანციისა და ევროპის წინაშე წარმომდგარა და მხურვალედ იცავს ძველს პოლშის დაწყობილებას. ვლადისლავი მიცკევიჩი მთელს თავის ღონესშრომას ამას ანდომებს და არასფერს არ ზოგავს, რომ ფრანციის თანაგრძნობა აღძრას პოლშისადმი და ამ მოკლე ჟამს ძალიან ბევრი გააკეთა. ერთი რომ ის ბეჭდავს უმთავრეს თხზულებებს თავის მამისას ფრანცუზულს ენაზე. და მეორე როგორ ბეჭდავს! – რა მშვენიერი ქაღალდია, რა მხატვრობა და სილამაზეა შიგ წიგნებში გამოყვანილი! ვლადისლავს მიცკევიჩს ზედმიწევნით შეუტყვია ფრანცუზულ მკითხველების გემო: ისინი ამბობენ წიგნი თუ დაიბეჭდოს, შემკობილ უნდა დაიბეჭდოსო და ამისთანა წიგნებით გამოვიდა: „კონრად ვალენროდი“, „დრამატიკული ნაწყვეტები“ და „ჟივილლა“. ვლადისლავმა მიცკევიჩმა იხმარა ყოვე- ლი ღონისძიება, რომ რომელიმე გამოჩენილს პარიჟის ჟურნალს პოლშის მხარე სჭეროდა და ამ განზრახვით თვითონ ის შეიქმნა წარჩინებულ გაზეთის „Mონდე“ რედაქტორათ და გამომცემლათ. დიდი ხანი არ არის, რაც ფრანცუზულს ენაზე გამოვიდა ძველი პოლშის არსებობის ამბები რჟევუსსკისა. ეს ამბები კარქი სქელი წიგნია და მშვენიერ მხატვრობებით არის გავსებული. თითოეულს ამბავს დაუბეჭდა ვ. მიცკევიჩმა ძალიან ვრცელი შენიშვნები. რჟევუსსკის წიგნს შემდეგ დაბეჭდა „არმან-კარელის სტატიები პოლშის დასაცავათ დაწერილი“ ვლადისლავ მიცკევიჩის წინა სიტყვაობით და შენიშვნებით: „პოლშის მეგობრები“; ეს არის წიგნი სხვა და სხვა სტატიებით გავსებული; ამ წიგნში სხვათა შორის „ლაფაეტის სიტყვაა პოლშის დასაცველათ წარმოთქმული. ეს კიდევ ცოტაა რაც ვლ. მიცკევიჩს გაუკეთებია თავის სამშობლოს საკეთილ-დღეოთ. (აქვე ვლ. მიცკევიჩის წინა სიტყვაობაა). და არმან ლევის სტატიები „პოლშისადმი ფრანციის მოვალეობა“. არც ერთს იმისთანა შემთხვევას არ გაუშვებს, რომ ვ. მიცკევიჩმაც თავისი აზრი არ წარმოსთქვას პოლშის შესახებ. ის ყოველ შემთხვევით სარგებლობს, რომ ყველას გაახსენოს პოლშა და პოლშის საქმე. აი ამ გვარათ წარმოსდგა მრავალი სტატიები, წერილები სხვა და სხვა პირებსა და საზოგადოებასთან. ამათში რომელნიც უფრო შესანიშნავები არიან, იმათ დავასახელებ: „წერილი გრაფთან მონტალამბერთან პოლშის ადგომაზე“, „წერილი ჟენევის კონგრესის პრეზიდენტთან“. აქ ძალიან ცოცხლათ ამტკიცებს ვლ. მიცკევიჩი, რომ მიუცილებელი საჭიროება მოითხოვს ევროპის საზოგადო ომიანობას, რომ ამით განახლდეს ერთობ დაძველებული დაწყობილება ევროპისაო. ვერ დავივიწყებთ ვ. მიცკევიჩის წიგნს ბოგემიის დეპუტატებთან რიგერთან და პალაცკისთან. ის ამ წერილში ამტკიცებს, რომ ჩეხებს, პოლშელებს, სერბებს და რუსებს სიმართლე აქვთ, რომ ერთმანეთთან განკერძოვებულათ და თავისუფლათ იცხოვრონ ისე, როგორც ევროპაში გერმანიის ტომის ხალხები განკერძოვებულათ და თავისუფლათ ცხოვრობენო“. ამ სიტყვებში სჩანს არამც თუ მარტო ვლ. მიცკევიჩის საყვარელი აზრი, არამედ მთელი განდევნილი პოლშელების კრების ხელსამძღვანელო აზრი და წადილი. სამზღვარს განდევნილს პოლშელებს სწამთ, რომ ყოველივე შეუძლებელი საქმე პოლშის შესახებ შეიძლება, რომ მოხდესო და იმათი პოლიტიკური რწმუნება სრულებით იხატება ყოველ იმ წიგნის სათაურზე, რომელსაც ვლ. მიცკევიჩი გამოსცემს ხოლმე. ყოველ წიგნის წინა ფურცელზე რგოლია დახატული და შიგ პოლშის სამეფოა გამოხატული თავისის ძველის საზღვრებით. ქვეით აწერია: დამოუკიდებლობა, ერთობა, თავისუფლება. (Iნდéპენდენცე, Uნიტé, Lიბერტé). ამ მიმართულებით ვლ. მიცკევიჩი ძალიან ბევრს ეწევა საზღვარს განდევნილ პოლშელებს. მართლაც ჩვენთვის ყველასთვის გასაკვირველია ეს დაუღალავი შრომა და მოქმედება, განსაკუთრებით როცა ჩვენს დაუდევნელობას და სიზარმაცით ცხოვრებას შევადარებთ იმასთან. ახლოს რომ გავიცნოთ ვლად. მიცკევიჩისთანა მოქმედი პირები, რომელთაც არა ჰშურთ არც ფული, არც თავისი ღონე და სიცოცხლე, რომ ფრანციას და ევროპას კარგი თვალით დაანახონ თავის სამშობლო და მოძმენი, უნებურათ გაუკვირდება კაცს, როგორ დაუდევრათ ვუყურებთ იმათს მტრულს მოქმედებას ჩვენ წინააღმდეგ და იმათ დაუღლელს შრომას თავის აზრის დასაგვირგვინებლათო, – ამბობს რუსის გაზეთის კორესპოდენტი.

ამ რამდენიმე ხნის წინად ვარშავს ეწვია მოსკოვის გამოჩენილი არტისტი ქალი ფედოტოვისა რუსული დასით. ეს მთელი რუსეთიდან თაყვანცემილი არტისტი არაფრად ჩაუგდიათ ვარშავაში და იმის წარმოდგენაზედ ძალიან ნაკლებად ესწრებოდა საზოგადოება. ამ ამბის შესახებ მოსკოვის ვედომოსტები აი რას იწერებიან:

„ჩვენი მართველობა (რუსეთი) ყოველ წელიწადს 60,000 მან. სუბსიდიას აძლევს ვარშავის თეატრს და ფულებით იქაური დირექცია სულ პოლშურ თეატრს და არტისტებს ახარჯებს. პოლშური თეატრი იმდენად გაძლიერებულია ვარშავაში და ისე ეტანება ხალხი, მარტო პოლშელები-კი არა, არამედ რუსებიც, რომ სრულებით საჭირო არ არის ამისათვის სუბსიდია. ჩვენის აზრით, დიდს შეცდომაში შევდივართ, ჩვენ ფულებს რომ ვხარჯავთ ჩვენივე რუსების გასაპოლშელებლად. რუსები ვარშავაში დადიან პოლშურ თეატრებში და გაიძახიან, რომ სრულებით მოუხერხებელია აქ რუსული თეატრიო, რადგან პოლშელ არტისტებზედ უკეთ ვერ ითამაშებენ და არც იმისთანა განვითარებული რეპერტუარი გვაქვს ჩვენაო, როგორც პოლშელებსაო. რუსები დადიან ყოველ პოლშელთა შეკრებილებაში, მოსწონთ მათი ზნე, ჩვეულებანი, მიხვრა-მოხვრა, ლაპარაკი – ასე, რომ იმის მაგიერ, რომ ჩვენ პოლშელნი გავარუსოთ, რუსები პოლშელებად შევიქენით.

ზევით მოხსენებული სუბსიდია სწორედ იმ აზრით იყო დანიშნული, რომ ვარშავაში რუსულ თეატრს, ფეხი მოედგა და ახლა რას ვხედავთ ჩვენ? ეს ფულები სრულებით წინააღმდეგ ამ აზრისა იხარჯება და თუ რომელიმე რუსული დასი მივიდა ვარშავაში რამოდენიმე წარმოდგენის გასამართავად, დირექცია ჩვენგანვე დანიშნული და თვით რუსეთის დიდი იმპერიის მოხელეები, არა თუ რაიმე დახმარებას გაუწევს ამ მოგზაურ დასს, არამედ თეატრს ქირით აძლევს და რაც შეიძლება ხელს უშლის.

ყოველ-ღამ ყოველ პოლონელ არტისების წარმოდგენაზედ ხალხით სავსეა თეატრის დარბაზები და უმეტესი ნაწილი თუ არა ნახევარი მაინც რუსობა არის. ჩვენის საუკეთესო არტისტი ქალის წარმოდგენაზედ-კი აქაური რუსობა სრულებით არ დადის, რასა ჰგავს ეს? სადამდის უნდა ვიყვნეთ ასე? უბრალო პოლშელი კლოუნის წარმოდგენაზედ ხალხით გაივსება ხოლმე ცირკი და ჩვენმა გამოჩენილმა დუროვმა-კი თავისს თაგვების საკვებიც ვერ იშოვნა ვარშავაში. ყოველ ამას თქვენ დაუმატეთ პოლშელ გაზეთების უცნაური მოქმედება: რუსების სახელს, ან მათ წარმოდგენას, ან თუ როდის არის, ან რომელ თეატრში – სრულებით არ იხსენებენ გაზეთში. ამ გვარად თუ პოლშელი არტისტები თამაშობენ, მაშინ ყოველდღე სხვა-და-სხვა ცნობები, რეკლამები იბეჭდება ყველა გაზეთებში და ხალხიც, რასაკვირველია, იმათკენ გარბის!?

წერილის ავტორი შეძრწუნებულა ამ ამბებით, გულ-აკვნესებული ათავებს:

„დროა ყოველივე ამას ყურადღება მიეპყრას და ჩვენი დაცემული სახელი წამოვაყენოთ – მართალია პოლშელები ჩვენ არ შეგვირიგდებიან, არ ივლიან ჩვენს თეატრში და მათ ყოველთვის ეყოლება საუკეთესო არტისტები, მაგრამ ჩვენც უნდა ჩვენი თეატრი – მუდმივი, უნდა დავაარსოთ ვარშავაში და ის სუბსიდიაც ჩვენს თეატრზედ უნდა დავხარჯოთ. პოლონელთ შეიძლება რომელიმე თეატრის დარბაზი დავუთმოთ და თითონ განაგონ თავიანთი საქმე – ჩვენმა დირექციამ-კი რუსულ თეატრს მოუაროს“.

მ

მაევსკი, გენრიხი

მაზურკევიჩი

მარი-ტერეზა (დედოფალი)

მეროსლავსკი, ლუდვიგ

მიკოშევსკი, კარლოს

მიცკევიჩი, ადამ

მიცკევიჩი, ვლადისლავ

 მუხთარ-ფაშა

ნ

ნაკაშიძე, პეტრე

ნაპოლეონ პირველი/ნაპოლეონი/ბონაპარტე

პ

პალაცკი

პოროგჟელსკი, ვლადისლავი

პოტკოვსკი, პასპერი (ბერი)

პრჟიბილსკი, ვაცლავ

პუსტოვოიტოვა, ჰენრიეტტა 31,

ჟ

ჟულინსკი

რ

რიგერი

რილსკი

რიძეევსკი, ესტატე

როგოვსკი

როჟიცკი, ედმინდი

რჟევუსსკი

ს

საპეგა, ალექსანდრე

სვენტორჟეცკი

ტ

ტაილორი (ლონდონელი ბანკირი)

ტანსკი

ტვორაკ

ტილე (ეპისკოპოსი)

ტოლსტოი

ტომჩინსკი, ვალერი

ტრაუგუტი, რამუალდი

ფ

ფაიფუსი

ფედოტოვი

შ

შუვალოვი (გრაფი)

ჩ

ჩარტორიჟსკი, ვლადისლავი

წ

წერეთელი, თ. ნ. 

ხ

მ

მთიულეთი

მონპელიე

მოსკოვი

მცირე აზია

ო

ოდესა

ოიმი

ოსმალეთი

ოსმალოს სომხეთი

პ

პარიჟი

პეტერბურღი/პეტერბურგი

პლევნო

პოზნანი

პოლონეთი/პოლშა

პრაგა

პრუსიის პოლშა

პრუსია

,ჟ

ჟაკობის ქუჩა

ჟენევა

რ

რიონი

რუსეთის იმპერია/რუსეთი

ს

სან დომინგოს კუნძული

საფრანგეთი

საქართველო

სენა

სილეზია

სომხეთი

სტამბოლი

ტ

ტიშნოვიცი

ფ

ფრანცია

ქ

ქართლი

ყ

ყარსი

შ

შავი ზღვა

შვეიცარია

შვეცია

შტირია

შუახმელეთის ზღვა

ხ