ოსმალთა ბატონობა ქართლ-კახეთში. კასპიისპირეთში რუსეთის წინსვლის შეჩერების შემდეგ, ოსმალეთს ირანის წინააღმდეგ აქტიური მოქმედებისთვის ხელები გაეხსნა. საამისო საბაბად მას შეეძლო 1722 წელს შირვანიდან მიღებული თხოვნა გამოეყენებინა შიიტების ძალადობისაგან სუნიტების დაცვის შესახებ. ამ თხოვნის საპასუხოდ, თურქული პოლიტი-კის განხორციელებისთვის შესაბამისი პირობების მომწიფებით გულმოცემულმა, ოსმალეთის შეიხ ულ ისლამმა ჯარისადმი გამოსცა ფეტვა*, რაც ფაქტობრივად შიიტობის მოსპობას, შიიზმის საბოლოოდ აღმოფხვრის მოწოდებას შეიცავდა.

1723 წელს მაჰმადყული ხანმა (ქართლ კახეთის მმართველი კონსტანტინე), ლეკთაგან დარბეული თბილისის კლიტეები უომრად ოსმალეთს გადასცა. სტამბულში ამ ფაქტმა უდიდესი აღფრთოვანება გამოიწვია; საერთო სახალხო ზეიმი ილუმინაციებით დაამშვენეს.

თბილისის გამგებლობა კი არზრუმის სერასკირმა, იბრეიმ ფაშამ, სასტიკმა და თვითნება პიროვნებამ, ჩაიგდო ხელში. მან ადგილობრივ ხელი-სუფალთაგან ვერავისთან ვერ შეძლო ურთიერთობის მოგვარება, ამიტომ შეცვალეს და ახლა სერასკირად ყარსის მუსტაფა ფაშა დანიშნეს. უკანასკ-ნელმა ქართლის გამგებლობა იესეს (ვახტანგის ნახევარ ძმას) გადასცა, რომელიც ახლა სუნიტურად მონათლულიყო და მუსტაფა ფაშად იწოდებობა. იესეს ძალაუფლება ქართლში ნომინალური იყო. მისი გარდაცვალების (1727 წ.) შემდეგ კი დამპყრობლებმა აქ მეფობა საერთოდ გააუქმეს და ქვეყანა 6 დიდ თავადს შორის გაანაწილეს, რომელთაც ახალციხის (ჩილდირის) ფაშა ხელმძღვანელობდა. კონსტანტინემ კვლავ კახეთს მიაშურა. მან ოსმალთა ბატონობის პირობებში კახეთში კიდევ ექვსი წელი იმეფა — ეს იყო მეტად მშფოთვარე და უბედური წლები მისთვის და ქვეყნისთვი-საც. იგი ხან ლეკებთან კავშირში ოსმალეთს ებრძოდა, ხან ოსმალების დახმარებით ლეკთა ალაგმვას ცდილობდა. ერთხანს (იესეს სიკვდილის შემდეგ), კახეთში ლეკთა მოძალების გამო, ქართლში გადმოვიდა და აქაური ტახტის დაპატრონებასაც კი აპირებდა; ვერც ქართლელებთან გამონახა საერთო ენა; ვიდრე ოსმათლაგან დაგებულ მახეში არ გაება.

უკანასკნელთ არც კახეთის დათმობა ემეტებოდათ და ვერც მაჰმად ყული ხანის განდგომას ურიგდებოდნენ. ამიტომ ვერაგული გეგმა განახორციელეს: ისაყ ფაშას ძემ, უსუფ ფაშამ იგი, ვითომ კახეთის გადაცემის თაობაზე სულთანის ბრძანების საბოძებლად, თავისთან დაიბარა. კონსტანტინე ოსმალებს არ ენდობოდა, მაგრამ, ალავერდელი ეპისკოპოსის ჩაგო-ნებით, მაინც გამოცხადდა ფაშასთან; იგი პატივით მიიღეს, ხოლო, როცა ნადიმის შემდეგ ცხენზე ჯდებოდა, მიპარვით ზურგში ხანჯალი ჩასცეს და იქვე გაათავეს. შემდეგ მის თანმხლებ კახელებს დაერივნენ და ერთიანად გაჟუჟეს; მათ შორის, თურქებთან გამოცხადების მრჩეველი და ინიცი-ატორი, ალავერდელი ეპისკოპოსიც.

1723 წლიდან აღმოსავლეთ საქართველოში ოსმალთა ბატონობა დამყარდა. ახალი დამპყრობელი ახალი ენერგიით შეუდგა ქვეყნის ძარცვა-აოხრებას. ოსმალებმა საგანგებო გადასახადები დააწესეს: “აღწერეს ქართლი სრულად და დასდვეს ხარკი კაცს სულზე დრაჰკანი, ცხვარზედ ორი შაური, ზროხზედ აბაზი, კამეჩსა და ცხენზედ ექვსი შაური, მოსავლის ზედა ხუთისთავი ხილითურთ და ამის გამო იქმნა ჭირი დიდი”.

ქვეყანაში არ დარჩენილა არც ერთი კლასი თუ ფენა, რომელსაც მტკივნეულად არ განეცადა ახალი დამპყრობის უღელი. ოსმალ მოხელეთა ძალადობა, მექრთამეობა, უვიცობა, მათი უგულობა, სისასტიკე, თავხედობა, მეტნაკლებად აწუხებდა ქვეყნის ყველა მოსახლეს. აბუჩად აგდებას თვით დიდებული თავადებიც ვერ აღწევდნენ თავს: “გარნა დაიმორჩილეს... ოსმალთა ესრეთ, რამეთუ უკეთუ მალემსრბოლისად არა მიეცათ მყის ცხენი, შესხდიან თვით მას ზედა, ვითარცა უყვეს მანუჩარ ყაფლანი-შვილს და გიორგი ქავთარიშვილსა, აღუდვეს ლაგამნი, შესხდნენ და ჩხუტელდნენ დეზითა წასვლად”. ყველაფერმა ამან ხალხის არნახული აღშფოთება და რისხვა გამოიწვია. ოსმალთა ბატონობა აღმოსავლეთ საქართველოში 12 წელიწადს

გაგრძელდა და ამ ხნის განმავლობაში “არც ერთი დღე არ გასულა, რომ ქვეყანა მთლად დამშვიდებული ყოფილიყოს. ყველგან აჯანყებების ცეცხლი ღვიოდა. მისი ალი ხან ერთ კუთხეში ამოვარდებოდა ხან მეორეში”.

დამპყრობნი, კონსტანტინეს ვერაგული მკვლელობის შემდეგ, კიდევ ერთხელ დაერივნენ კახეთს. “უსუფ ფაშას დავალებით სულხავი მოვიდა და მოადგა თელავს... მერმე შემუსრა შილდა, ყუარელი და გავაზი, მოსრნა, მოტყვევნა, წარიყვანა მრავალნი სულნი” (ვახუშტი).

ქართლსა და კახეთში უმძიმესი ვითარება შეიქმნა; მოსახლეობა ამოწყვეტის პირას იყო მისული. განსაკუთრებით მძიმე მდგომარეობაში იყო კახეთი; ლეკთა თარეშისა და ურთიერთ რბევის გამო, ტყვის ყიდვა მომა-კვდინებელ სენად ექცა ისედაც გავერანებულ ქვეყანას. ვინც სიკვდილს და ტყვეობას გადაურჩა, ბევრი მათგანი პერმანენტულ შიშს და მუდმივ ძალადობას მაჰმადიანობაზე გადასვლას არჩევდა. მთელი ქიზიყი და ალაზნის გაღმა მხარე თითქმის გალეკდა და გადაგვარების გზაზე იყო დამდგარი, მხოლოდ ზოგიერთი თავდადებული, ჯერ კიდევ იცავდა მართლმადიდებლურ სარწმუნოებას და ეროვნებას. კახეთის ჩრდილოეთი ნაწილის მოსახლეობა, ფაქტობრივად, მუდმივად ციხეებში იყო ჩაკეტილი.

კონსტანტინეს (მაჰმადყული ხანს) შვილი არ დარჩენია და კახეთის ტახტის მემკვიდრედ მისი უმცროსი ძმა თეიმურაზი ითვლებოდა (ვახტანგ VI-ის სიძე), მაგრამ ერთი მხრივ ლეკთა, ხოლო მეორე მხრივ ოსმალთა მოძალების ვითარებაში, მას კახეთში არ დაედგომებოდა და ოჯახით ფშავს შეაფარა თავი. დიდებულთა დაძალებით და მეუღლის, დიდი ვახტანგ VI-ის ქალიშვილის, დედოფალ თამარის რჩევით, კახეთში დაბრუნება გადაწყვიტა.

როგორც ითქვა, ქართლ-კახეთის ფაქტობრივი ხელისუფალი ამ დროს ახალციხის ისაყფაშა იყო, კახეთის გამგებლობა კი მის შვილს იუსუფ ფაშას ჰქონდა მინდობილი. მაგრამ იგი რეალურ ძალაუფლებას ვერ ანხორციელებდა; ამიტომ, 1732 წელს, ისაყ ფაშამ თეიმურაზი თბილისში დაიბარა და ქრისტიანობით კახეთის გამგებლობა უბოძა.

ყიზილბაშობის აღდგენა აღმოსავლეთ საქართველოში. ამასობაში ირანში მდგომარეობა თანდათან უმჯობესდებოდა. შაჰ თამაზ ყაენის ნიჭიერმა და მამაცმა სარდალმა ნადირ ხანმა, 1728 წელს ავღანელები ისპაჰანიდან განდევნა, ხოლო 1730 წელს მათგან მთელი სპარსეთი გაწმინდა, რის შემდეგაც თამაზ ყული ხანად იწოდებოდა (თამაზის მონა). იგი მეთოდურად იბრუნებდა ირანის კუთვნილ ტერიტორიებს და, ერთდროულად, უმაღლესი ხელისუფლების დასაკავებლად ემზადებოდა.

ნადირმა, ერთ-ერთი პირველი, თავისი მახვილი თურქეთის მიერ დაპყრობილ ტერიტორიების გასაწმენდად მიმართა. 1734 წელს ირანელთა სარდალი ამ მიზნით შირვანში შევიდა, ერთდროულად მან განჯისა და ერევნის წინააღმდეგაც გაილაშქრა.

შექმნილი ვითარება, კახელმა პოლიტიკოსებმა ოსმალთა საძულველი რეჟიმის გადაგდებისთვის ხელსაყრელ მომენტად მიიჩნიეს. ქართველთა რაზმები ოსმალთა შემახიისკენ მიმავალი დამხმარე ჯარს დაესხა და გაანადგურა. შესაბამისად, თამაზ ყული ხანს კარგი სამსახური გაუწია. ამით გულმოცემული თეიმურაზი ეპისკოპოსთა და დიდებულთა თანხლებით თამამად წარუდგა ირანელ სარდალს. ნადირმა იგი საკმაოდ ცივად მიიღო*, მაგრამ

ჯარი მაინც გამოატანა და ჭარის დალაშქვრა უბრძანა. თეიმურაზმა დავალება წარმატებით შეასრულა და მშვიდად გაემგზავრა ერევნისაკენ, სადაც ირანის ფაქტობრივმა გამგებელმა ხელმეორედ დაიბარა. აქ კი კახეთის განმგებელი მოულოდნელად დაიჭირეს, თბილისისკენ წამოიყვანეს და თამარ დედოფლის იქ დაბარებაც უბრძანეს. გზაზე თეიმურაზმა გაქცევა მოახერხა, კახეთს მიაშურა და, ბუნებრივია, დედოფალთან ერთად თბილისს ჩასვლა არც უფიქრია, თუშეთს შეაფარა თავი.

თამაზ ყული ხანმა კახეთი დალაშქრა, აქედან ჭარს შეუტია, მაგრამ დიდი ზარალი ნახა და უკან გაბრუნდა. კახელი და ქართლელი პატიმრების დიდი პარტია კი ირანს გააგზავნა. გზაზე ტყვეებმა დრო იხელთეს და მათმა დიდმა ნაწილმა გაქცევით უშველა თავს.

ნადირი თბილისში შემოვიდა, მაგრამ აქ მხოლოდ 17 დღე დაჰყო და ოსმალთა დასახმარებლად დაგვიანებით მოსული ყირიმელი თათრების ლაშქრის გასანადგურებლად სასწრაფოდ დარუბანდისკენ გაეშურა. ყირიმელები უკუიქცნენ, ხოლო გამარჯვებული ხანი მუღანს მივიდა, იქ მთელი ირანის დიდებულები დაიბარა და თავი შაჰად გამოაცხადა. ეს ნაბიჯი მან წინასწარ ფრთხილად მოამზადა: ჯერ 1732 წ. 26 აგვისტოს, ხანებთან შეთანხმებით, შაჰ თამაზი ტახტიდან გადააყენა და ყაენად მისი 6 თვის ვაჟი დასვა, რომლის რეგენტობა თავადვე იკისრა. მუღანში ღრმად ჩაფიქრებული სპექტაკლის მხოლოდ ბოლო აქტი გათამაშდა. ნაურუზობის დღესასწაულის დროს აქ მოვიდა ცნობა, ყმაწვილი შაჰ აბას III-ის გარდაცვალების შესახებ. ეს ამბავი რომ საგანგებოდ იყო დამთხვეული ნადირის მუღანში ყოფნას და ნაურუზობის დღესასწაულს, ეს აშკარაა. ვინაიდან ჩვილი შაჰ აბას III სეფიანთა დინასტიის უკანასკნელი წარმომადგენელი იყო, ნადირის ტახტზე ასვლას წინ არაფერი ეღობებოდა.

ოსმალები იძულებულნი შეიქნენ ამიერკავკასიაში ირანელთა გამარჯვებას შერიგებოდნენ და ეს რეგიონი ისევ ძველი “პატრონისთვის” დაებრუნებინათ.

1735 წლიდან აღმოსავლეთ საქართველოში ოსმალობა ისევ ყიზილბაშობით შეიცვალა, რასაც ახალი გადასახადები, დარბევები დაპატიმრებები და გადასახლებები მოჰყვა.

ქართლ-კახეთი კვლავ აჯანყებათა ცეცხლმა მოიცვა.

მოძრაობა ირანელ დამპყრობთა წინააღმდეგ. ჯერ კიდევ 1735 წელს ნადირმა ქართლ-კახეთის მმართველობა თეიმურაზის ძმისწულს ალექსანდრე დავითის ძეს (ალიმირზას) უბოძა, რომელიც მუღანის თათბირს ესწრებოდა და ნადირის შაჰად გამოცხადებაში მონაწილეობდა. მუღანიდან ახალმა შაჰმა იგი ჯარით საქართველოში გამოისტუმრა. ამ ჯარს სეფი ხანი (იგივე ხანჯალ ხანი, გასპარსებული ქართველი ორბლიშვილი) სარდლობდა, რომელმაც, ფაქტობრივად, ხელში ჩაიგდო ქართლ-კახეთის მართვა-გამგეობა.

ქართლ-კახეთი აჯანყების ცეცხლში იყო გახვეული, მაგრამ აჯანყებულთა შეუთანხმებელი მოქმედების და დამხმარე ძალების არყოლის გამო, ბრძოლის ეფექტი დიდი არ ყოფილა. ირან-ოსმალეთის ახალი ზავის გაფორმების შემდეგ ქართველებს ოსმალთა მხარდაჭერის იმედი არ შეიძლება ჰქონოდათ. ერთადერთ, სავარაუდო დამხმარე ძალად მათ ალბათ ისევ რუსეთი წარმოედგინათ და სულ რაღაც 2-3 წლის განმავლობაში საქართველოდან იქ რამდენიმე ელჩობა ჩავიდა. უნდა ითქვას, რომ მათ ორგანიზებაში თეიმურაზს პირდაპირი მონაწილეობა არ მიუღია,

რაც მის დიპლომატიურ შორსმჭვრეტელობაზე მიუთითებს. დიდებულთა მიერ რუსეთში დახმარების თხოვნით გაგზავნილ ელჩობებს კი, ბუნებრივია, არავითარი შედეგი არ მოჰყოლია. რაც შეეხება თეიმურაზს, იგი რუსეთის ხელისუფლებას მხოლოდ საქართველოში ირანრუსეთის 1735 წლის შეთანხმების საფუძველზე, ქართლის ტახტის დასაკავებლად ბაქარ ვახტანგისძის გამოგზავნას ითხოვდა. სხვათა შორის, ბაქარს ამასვე ურჩევდნენ რუ-სეთის ხელისუფლების წარმომადგენლებიც. მაგრამ იმჯერად სამშობლოში დაბრუნება თვით ბაქარმა არ ისურვა ნადირ შაჰის ვერაგობის და მოსალოდნელი უპირობის შიშით. ა. ოსტერმანისადმი გაგზავნილ ბარათში იგი აყალიბებს თავის პოზიციას, ანუ პოზიციას ვახტანგის და მისი მომხრე დასისას, რომლის განხორციელების იმედით უკანასკნელნი, თავის დროზე, რუსეთს დაუკავშირდნენ, რომლის, რუსთა დახმარებით გადაწყვეტის იმედი, ჯერაც არ დაუკარგავთ: “და უკეთუ მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის მაღალი წყალობა მოხდა, ჩემი განზრახვა იმაში მდგომარეობს და ვიმედოვნებ, რომ საქართველო (როგორც ვხედავთ საუბარია მთელ საქართველოზე — ავტ.), მისგან (შაჰისგან – ავტ.) ნებაყოფილობით თუ სხვა რაიმე საშუალებით მოვიპოვო და ასევე სხვა იქაურ ხალხთა მიწებიც შემოვიერთო და სრულიად რუსეთის იმპერიის მტრებს ბოროტად მოვეკიდო, ხოლო მოკეთეებს კეთილად მოვექცე”. როგორც ვხედავთ, აქ არსებითად გამჟღავნებულია ის კურსი საქართველოს გაერთიანებისა, რომელსაც ასე დაბეჯითებით ანხორციელებდა ვახტანგ VI და მისი მომხრეები.

დახმარებაზე რუსეთის უარის შემდეგ ქართველი აჯანყებულები მარტონი დარჩნენ. ასეთ ვითარებაში, საქართველოში ყიზილბაშთა ჯარის სარდალმა სეფი ხანმა, აჯანყების მოთავეებს პატიება, ყაენთან შუამდგომლობა და ხარკის შემცირება აღუთქვა და მოსალაპარაკებლად თავისთან მიიწვია. შემდეგ სიტყვა გატეხა, მისულები დააპატიმრა და ისპაჰანში, ნადირ შაჰთან, გააგზავნა. მათ შორის იყო თეიმურაზ IIც.

თეიმურაზ II კახეთის ტახტზე. ვერც გამაჰმადიანებულმა ქართველმა მმართველებმა და ვერც მათ დასახმარებლად გამწესებულმა ყიზილბაშმა სარდლებმა, ქართლ-კახეთში ირანელთათვის სასურველი წესრიგი ვერ დაამყარეს. სეფი ხანსა და ალექსანდრე დავითის ძეს შორის ჩამოვარდნილი უთანხმოების გამო, ნადირმა უკანასკნელს ტახტი ჩამოართვა და სამართავად იესეს გამაჰმადიანებულ ვაჟს არჩილს ანუ აბდულა ბეგს მისცა.

ნადირ შაჰმა ისპაჰანში თეიმურაზი წყალობით მიიღო. ქართველთა გაუთავებელმა აჯანყებებმა ირანის მბრძანებელი დათმობების განწყობაზე დააყენა. მან თეიმურაზს კახეთის ტახტზე დამტკიცება შესთავაზა, სამაგიეროდ კი ვაჟის, ერეკლეს და ქალიშვილის, ირანში გამოძახება მოსთხოვა. ერეკლე ამ დროს მხოლოდ 15 წლის იყო, მაგრამ სახელმწიფო საქმეებში აქტიურად ერეოდა. სამხედრო შეტაკებებშიც მონაწილეობდა. თეიმურაზმა კახეთში შაჰის პირობები შემოთვალა და შვილები ირანში დაიბარა.

კახელი პოლიტიკოსები საგონებელში ჩავარდნენ. ბატონიშვილებს რომ ხელში ჩაიგდებდა, არავინ იცოდა, შეასრულებდა თუ არა ვერაგი ნადირი თეიმურაზისთვის მიცემულ სიტყვას. ქვეყანა უპატრონოდ რჩებოდა და ამ მოტივით, დიდებულები ერეკლეს გამგზავრებას არ გაუპირდნენ; მაგრამ საკითხი ახალგაზრდა ბატონიშვილის პრინციპულმა პოზიციამ

გადაწყვიტა. “მამა ჩემი იქ უნდა ჰყავდეთ და ჩემის იქ მისვლით გამოუტევებდნენ და მე ამაზე დავბრკოლდე და არ წავიდე, ჩემგან შეუძლო არისო” — განუცხადებია მას.

1737 წლის თებერვალში ბატონიშვილები ირანს გაემგზავრნენ, მარტში კი შაჰთან გამოცხადდნენ. ნადირმა თეიმურაზის ქალიშვილი თავის ძმისწულს მისცა ცოლად, ერეკლე თავისთან დაიტოვა, რათა ინდოეთის ლაშქრობაში ეახლა, თეიმურაზს კი კახეთის მეფობა ქრისტიანობით უბოძა და საქართველოში დააბრუნა.

თითქმის ორნახევარი წელი დაჰყო “პატარა კახმა” ნადირთან. ახალგაზრდა ბატონიშვილისთვის ეს იყო შესანიშნავი სკოლა, სადაც მან საფუძვლიანად შეისწავლა ირანის სამხედრო და სამოქალაქო წყობა, გაიწაფა აღმოსავლეთის პოლიტიკაში, დიპლომატიასა და სტრატეგიაში.

1739 წლის 28 მაისს შაჰმა სახელოვნად ნამსახური ბატონიშვილი დიდი ქებითა და საჩუქრებით სამშობლოში გამოისტუმრა. იმავე წლის 13 დეკემბერს ხანგრძლივი მგზავრობით დაღლილი ჭაბუკი ღამის 4 საათზე ალავერდის სასახლეში გამოცხადდა, სადაც იმჟამად მეფე და დედოფალი იმყოფებოდნენ.

ირანიდან დაბრუნებული ბატონიშვილი ჩქარა ჩაება ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაში. სავარაუდოა, რომ სწორედ ამ პერიოდში შეუდგნენ თეიმურაზის კარზე ქვეყნის გაერთიანების გეგმის დამუშავებას, რაც პირველ რიგში ქართლ-კახეთის გაერთიანებით უნდა დაწყებულიყო და რომლის ერთ-ერთი მთავარ ინიციატორად და წარმართველად ვახტანგ VI-ის ასული, კახეთის დედოფალი თამარი გვევლინება.

თეიმურაზის და თამარ დედოფლის საშინაო პოლიტიკა. 1739 წელს ქსნის ერისთავმა შანშემ არაგვის საერისთაოს შეუტია, დაიმორჩილა და ახლა სამუხრანბატონოს და საამილახვროს დაადგა თვალი. ამდენად, შანშე ერისთავი გივი ამილახვარს, დაუპირისპირდა და როცა 1741 წელს, დაღესტნის დასალაშქრავად ამიერკავკასიაში მოსულმა ნადირმა ქართლის თავადები თავისთან მიიწვია, წყალობას შეჰპირდა და შანშეს წინააღმდეგ ბრძოლა დაავალა, გივი ამილახვარმა ეს დავალება სიხარულით მიიღო. ქართველთა და ყიზლბაშთა ერთობლივი ლაშქარი ქსანს შეასია. შანშე დამარცხდა და ახალციხეში გაიქცა. ქსნის ერისთავობა გივი ამილახვარმა შეითავსა.

თეიმურაზი ამ დაპირისპირებაში არ გარეულა, იგი ამ ხანებში დაღესტნელთა წინააღმდეგ იბრძოდა.

1741-1742 წწ. ქართლში ყიზილბაშთა წინააღმდეგ დიდი შეთქმულება მზადდებოდა, რომელსაც თურქეთიც მხარს უჭერდა. ამ შეთქმულების მეთაურად გივი ამილახვარი გვევლინება. აჯანყების საბაბი გახდა ნადირ შაჰის მიერ ქართლისთვის ხარკის სანაცვლოდ პურის მოთხოვნა: 1741-1742 წლებში ქართლში დიდი მოუსავლიანობა იყო. პური ზღაპრულად გაძვირდა. ხალხი შიმშილობდა და ამ დროს ყიზილბაშებმა ხარკის მაგივრად პურის ჩაბარება მტკიცე ფასში მოითხოვეს. ქვეყანას ამბოხება მოედო. გივი ამილახორმა აჯანყებაში მონაწილეობა თეიმურაზსაც შესთავაზა, მაგრამ კახეთის მეფე მას არ აჰყვა.

როგორც ჩანს, თეიმურაზმა სწორი გადაწყვეტილება მიიღო: გივი ამილახვარი ყიზილბაშებთან ბრძოლას ოსმალეთის მხარდაჭერით აპირებდა, გამარჯვების შემთხვევაში ქვეყანაში მათი ბატონობა დამყარდებოდა; ოსმალები კი, როგორც ქართველებმა სულ ცოტა ხნის წინ გამოსცადეს, ყიზილბაშებზე უარესი დამპყრობლები იყვნენ.

დაღესტნის ლაშქრობაში ნადირ შაჰმა რაიმე არსებით წარმატებას ვერ მიაღწია. ამან მისი ავტორიტეტი მნიშვნელოვნად შელახა. თურქეთთან ომი კი კარზე იყო მომდგარი.

ქართლში კახ პოლიტიკოსთა პოზიციების განმტკიცება. 40-იან წლებში თამარი და თეიმურაზი მოხერხებულად იყენებდნენ ქართლში შექმნილ რთულ პოლიტიკურ და ეკონომიკურ ვითარებას და იქ თავის გავლენას მეთოდურად აძლიერებდნენ.

ქართლ-კახეთში ირანის ბატონობის სიმშვიდის ერთ-ერთი მთავარი დამრღვევი გივი ამილახვარი ჩანს. მას საამილახვრო და ქსნის საერისთაო ეჭირა, არაგვის ერისთავი კი მისი მოკავშირე იყო. ამდენად ეს ფეოდალი ფაქტობრივად ქართლის მთელ ჩრდილოეთ და დასავლეთ ნაწილს აკონტროლებდა.

1742 წელს არაგველები ბეჟან ერისთავს აუჯანყდნენ. ამილახვარმა მოკავშირეს დაუჭირა მხარი და აჯანყება სასტიკად ჩაახშო. ქართლის ფლობისთვის არაგვის საერისთაოს დიდი სტრატეგიული მნიშვნელობა ჰქონდა და მისი გივი ამილახვრისთვის ჩამოცილება, ქართლზე ბატონობის ერთერთი მთავარი პირობა იყო. ამის გამო, ნადირმა კახეთის გამგებლები თავისთან სათათბიროდ მიიწვია: “გამოეგზავნა ხელმწიფეს ერთი მახლობელი ყული, ფრიდონბეგ, დაეპატიჟა დედოფალი კახეთისა თამარ და მეუღლე აბდულ ბეგისა, ბატონიშვილისა, რომელი იყო ასული კახეთის ბატონისა — ბეგუმ”. იანვარში აღნიშნული მანდილოსნები და მათთან ერთად თეიმურაზ IIც ყაენს ეახლნენ. ნადირმა ისინი გამორჩეული პატივით მიიღო. “მიიჩნივა ფრიად. დასდვა პატივი უზომო. უბოძა ხალათი მძიმე და ინამი ფრიადი” — გვაუწყებს პ. ორბელიანი.

აშკარაა, ქართლში დაძაბული ვითარების დროს, ასეთი წარმომადგენლობითი დელეგაცია, ყაენმა რაღაც დიდმნიშნელოვან საკითხზე მოსათათბირებლად დაიბარა. თუ რა საკითხებზე იყო მსჯელობა შეხვედრისას, ამაზე წყაროები არაფერს ამბობენ. მაგრამ ამ საიუდმლოების ამოხსნაში იმ ამბების ანალიზი გვეხმარება, რაც აღნიშნულ თათბირს მოჰყვა. პირველ რიგში ქართლში სახელგატეხილი ყიზილბაშური ადმინისტრაცია შეიცვალა. ჩანს, ეს ფაქტი ხალხის თვალში დამპყრობთა ბატონობის უღლის შემ-სუბუქების მანიშნებლად უნდა აღქმულიყო და გივი ამილახვრის ბანაკის შესუსტებას ისახავდა მიზნად. მალე კი არაგვის ხეობაში ახალი შეთქმულება მომზადდა: “მას ჟამსა შინა უღალატეს არაგვის ერისთავს ბეჟანს და მის ბიძაშვილს ოტიას არაგვის კაცთა და ორივე მოკლეს, იავარჰყვეს საქონელი” — გვაუწყებს პ. ორბელიანი.

ამრიგად, არაგვის სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი, ხეობა აჯანყების შემდეგ კახეთის ბატონმა დაიკავა, ხოლო ირანის შაჰმა მას საერისთაოს მფლობელობა ოფიციალურად დაუმტკიცა, თან შეჰპირდა: “თუცა ქსნის ხევსაც დაიჭერო, ორსავ საერისთაო შენთვის მოგვიცემიაო”.

არაგვის ხეობის დაუფლების შემდეგ, ქსნის ხეობის ხელში ჩაგდება დიდ სიძნელეს არ წარმოადგენდა. მაგრამ თავდაპირველად, თეიმურაზი და მისი მომხრეები შეეცადნენ ეს პრობლემა ძმათა შორის სისხლისღვრის გარეშე გადაეჭრათ, ამიტომ “ეცადა მეფე თეიმურაზ მრავლის წყალობის დაპირებითა და ქსნის ხევის კაცნი ვერ შემოირიგა”. მაშინ იძულებული შეიქნა კახეთიდან ერეკლე ეხმო ჯარით და მართლაც ჩქარა შევიდა კახი ბატონი თეიმურაზ დაიმონა ხმლით ქსნის ხევი დადგა შიგ”.

საამილახვროს შემოერთება. იმ ხანებში ნადირ შაჰს საკმაოდ გაურთულდა მდგომარეობა: ოსმალეთთან ომი გრძელდებოდა. იმპერიის არაერთ კუთხეში აჯანყების ალი მძვინვარებდა. თურქეთის წაქეზებით დაიმედებული, აჯანყების პირს იყო ამიერკავკასიის არაერთი სუნიტური სახანო. ასეთ ვითარებაში გივი ამილახვრის ბრძოლა, რომელიც უშუალოდ თურქეთის მოსაზღვრე ქართულ ტერიტორიას აკონტროლებდა, საქართველოში ირანის ბატონობას სერიოზულ საფრთხეს უქმნიდა. მაგრამ აჯანყების ჩაქრობა ირანს უჭირდა, რადგან ქვეყნის ეს ტრადიციული მტერი ხალხის მასებში სიძულვილს და უნდობლობას იწვევდა. ნადირისთვის ყველაზე კარგი გამოსავალი ის იყო, რომ ქართველ ფეოდალთა აჯანყებისთვის ისევ ქართველები დაეპირისპირებინა. ამ ამოცანისთვის იგი თეიმურაზზე უკეთეს კანდიდატურას ვერ იპოვიდა. ქრისტიანი მეფე ქვეყანაში დიდი ავტორიტეტით სარგებლობდა, ამდენად თანამემამულეთა მხარდაჭერა მას გარანტირებული ჰქონდა. მაგრამ ეს შესაძლებლობა, რომ გამოეყენებინა კახეთის მეფის აქტიური დაინტერესება იყო აუცილებელი და აქ თამარის და თეიმურაზის გამაერთიანებელი მისწრაფებები ნადირის გეგმებს დაემთხვა.

კახეთის მესვეურთა ბრძოლა იდეოლოგიურადაც გამართლებული იყო, რადგან გივი ამილახვრის აჯანყება ოსმალთა მხარდაჭერას ითვალისწინებდა და, შესაბამისად, ქვეყანაში მათი გავლენის გაძლიერებას მოასწავებდა, რომელნიც, როგორც ქართველებმა სულ ცოტა ხნის წინ გამოსცადეს, სპარსელებზე უფრო მკაცრი და მიუღებელი დამპყრობლები იყვნენ.

არაგვისა და ქსნის ხეობების შემოერთების შემდეგ, კახეთის ხელისუფალთ გზა ეხსნებოდათ უშუალოდ გივი ამილახვარზე შეტევისთვის. როგორც ჩანს, შესაბიმისი ვალდებულება მათ რეგიონის დაუფლების სანაცვლოდ და ამასთან ახალი ტერიტორიის მიღების იმედით, ნაკისრი ჰქონდათ. ომან ხერხეულიძის თქმით: “ხოლო შაჰ-ნადირ უბოძა არაგვის საერისთაო მეფეს თეიმურაზს და მოუმცნო ბრძოლა და კირთება გივი ამილახვრისა”.

ამრიგად, 1743 წლიდან, აჯანყებული გივი ამილახვრის საკითხის გადაწყვეტა ირანის კარმა უშუალოდ თეიმურაზს დააკირსა. ამ ბრძოლას კახეთის მესვეურთა გამაერთიანებელ მისწრაფებებთან ერთად, მორალურად და იდეოლოგიურად ის გარემოება ამაგრებდა, რომ საციციანოს და ბორჯომის ხეობის დაუფლების შემდეგ, ეს ფეოდალი უშუალოდ ახალციხის საფაშოს დაუკავშირდა და ქვეყანას თურქთა შემოსევის საშიშროება შეუქმნა.

ამავე დროს, ნადირ შაჰი ხედავდა, რომ საყიზილბაშო გადასახადის სიმძიმე ქართლის მოსახლეობას აჯანყებულთა სასარგებლოდ განაწყობდა და ბრძოლისთვის რაზმავდა, ამიტომ, იძულებული შეიქნა, ეს გადასახადები მნიშვნელოვანწილად შეემსუბუქებია, რითაც პროტესტის განწყობილება არსებითად შეანელა.

გივი ამილახვრის აჯანყების ხანებში კახელ პოლიტიკოსთა პოზიცია, ცხადია, არ ნიშნავს, რომ ისინი ვერ აფასებდნენ, ან ურიგდებოდნენ ირანელთა ბატონობას. ისინი რეალურად აანალიზებდნენ ვითარებას და მიიჩნევდნენ, (ჩვენი აზრით სწორად) — რომ იმჯერად ეს პოლიტიკა ეროვნული პრობლემის გადაწყვეტის — ქვეყნის გაერთიანების ინტერესებით იყო გამართლებული.

გივი ამილახვრის წინააღმდეგ ბრძოლა გადამწყვეტ ფაზაში შედიოდა. ქსნის ხეობის აღების შემდეგ ქართველთა და ყიზილბაშთა ლაშქარი უშუალოდ ამ ფეოდალს დაუპირისპირდა, რომელსაც “ჰქონდა გამაგრებული სხვილოს ციხე, ორი ჭალა, სურამი, ქეხვი, ქ. ცხინვალი და საქართლის ციხე ქსნაზე, კიდევ წიქორი”. აღნიშნული ციხეების აღება არტილერიის გამოყენებას მოითხოვდა. ამიტომ თეიმურაზის ბრძანებით, ერეკლემ თბილისიდან “წამოიღო თოფხანა ჯაბახანით და შეეყარა მამასა თვისსა”.

ამასობაში აჯანყებულთა დასახმარებლად ოსმალთა დიდი ლაშქარი გამოემართა. მოკავშირეებმა ეს ლაშქრობა დიდი მონდომებით მოამზადეს, ქართლის თავადებს მოწოდებები, წყალობის დაპირებები გამოუგზავნეს და ზოგიერთი მათგანის გადაბირებაც მოახერხეს.

მაგრამ თეიმურაზი და ერეკლე ენერგიულად და ხერხიანად მოქმედებდნენ და სტრატეგიულად მნიშვნელოვან პოზიციებს ეუფლებოდნენ. მაგალითად, როდესაც ოსმალთა და ამილახვრის ლაშქარი, აჩაბეთის ციხეს მიადგა, აღმოჩნდა, რომ იქ ერეკლე იყო გამაგრებული. ციხისელებმა მტრის შეტევა მოიგერიეს და მომხდურნი სასტიკად დაამარცხეს. აჩაბეთის ციხის შეტევის ჩაშლის შემდეგ ოსმალებს ცხინვალის ციხის დათმობაც მოუხდათ. რასაც მათ მიერ ქართლის საზღვრების დატოვება მოჰყვა. ამილახვარი კი, თავისი მომხრეებით სურამის ციხეში გამაგრდა.

თეიმურაზ II ქართლის ტახტზე. ამრიგად კახეთის ხელისუფლებმა ქართლში პოზიცია მნიშვნელოვნად განიმტკიცეს და მისი პოლიტიკური შეერთების საკითხიც დღის წესრიგში დააყენეს. თეიმურაზის და ერეკლეს ერთგული სამსახურით მადლიერი ნადირი მზად იყო მათთვის ქართლის სამეფო მფლობელობაში დაემტკიცებინა, მაგრამ ამ პრობლემის წარმატებით გადაწყვეტას არა ერთი სერიოზული დაბრკოლება ეღობებოდა. ისიც გასათვალისწინებელია, რომ, როგორც ჩანს, ირანის მბრძანებელი მაინცდამაინც არ ჩქარობდა ქვეშევრდომისთვის ესოდენ სასურველი “საჩუქრის” მიძღვნას. მას ამ საკითხის გაჭიანურება აწყობდა, რათა პრეტენდენტი თავდადებულ სამსახურზე კიდევ უფრო წაექეზებინა. მაგრამ იყო სხვა უფრო მნიშვნელოვანი ობიექტური გარემოებაც, ქართლ-კახეთის პოლიტიკურ შეერთებას რომ ეღობებოდა. მართალია ყიზილბაშთა ბატონობის უკანასკნელი ათი წლის მანძილზე ქართლში არაერთი განმგებელი (ხანი) გამოიცვალა, მაგრამ ისინი ირანის ჩვეულებრივი მოხელენი იყვნენ, რომელთაც ამ სახელოს მემკვიდრეობით გადაცემის არც უფლება ჰქონდათ და არც პრეტენზია. ქართველი პროგრესული მოღვაწენი, თეიმურაზისა და თამარის მეთაურობით ქართლის ტახტის მემკვიდრეობით მიღებისთვის იბრძოდნენ.

მეფეთა ბრძოლის ენერგიამ ყველა დაბრკოლება დაჩრდილა და 1744 წლის ივლისში ნადირ შაჰმა, ქართლის ბატონობა თეიმურაზს, ხოლო კახეთისა ერეკლეს უბოძა.

ამ ცნობას ხალხის არნახული აღფრთოვანება გამოუწვევია, რადგან მემატინის სიტყვებით “კ(20) წელს გადევლო და მემკვიდრე მეპატრონე აღარავინ მჯდარიყო ქართლსა. ამისთვის უფრო სიხარული ჰქონდათ, მემ-კვიდრე ქრისტესმოყვარე მეფე დაუჯდათ და ამით ყველა შეჭირვება დაავიწყდათ ქართველთა” (ხაზი ჩემია — ავტ.)

თანამემამულეებმა ღირსეული პატივი მიაგეს ამ დიდი ისტორული მოვლენის ინიციატორსა და შემოქმედს. ირანიდან სასიხარულო ცნობა რომ მოვიდა, თამარ დედოფალი კახეთში ბრძანდებოდა. თეიმურაზმა მასთან დელეგაცია გაგზავნა და მისი თბილისში ჩამოსვლა საგანგებო ზეიმით მოაწყო: “ქალაქს დააყენა სიძე თავისი, მანდატურთუხუცესი, გასაგებად საქმისა და მზადყოფად ბატონის დედოფლის დასახდომელ. მსწრაფლ აღასრულა ბრძანებანი მეფისანი, მოამზადნა და მოაფარდაგნა სარაია საყოფელნი. კუალად განაწესნა მოქალაქენი ანუ დასი სამღუდელონი, რომელნიმე მიმგებელ და შემსხმელ ქებათა, რომელიმე შლად ფიანდაზთა, მიმრთმეველ შაქარ საყნოსელთა და რომელიმე იყვნენ ცდად მეჯლისისათა”. თამარს ერეკლე მეფე და ანტონ კათალიკოსი მოაცილებდნენ, რადგან დედოფალს მათ გარეშე წამოსვლა არ უსურვებია. “გაეგებნენ დასნი სამღვდელონი ანუ ერთა გუნდნი და დედათა ბანაკნი, შეასხეს ქება და მადლობდნენ ღმერთსა... შემობრძანდა ქალაქში და დაბრძანდა ტახტსა ზედა დედისა თვისისა, რუსუდან დედოფლისათა”.

ქართლ-კახეთის ფაქტობრივი გაერთიანების დასრულება. ირან თურქეთის ომი გრძელდებოდა. საქართველო (ქართლ-კახეთი) ამ ომში თურქეთის წინააღმდეგ ორ ფრონტზე იბრძოდა: ერთი ბორჯომის ხეობის ყელთან გადიოდა, სადაც გივი ამილახვარი იყო გამაგრებული, მეორე — ქვემო ქართლში, სადაც თურქებს დმანისის ციხე ეჭირათ. ცხადია ამგვარი ვითარება ძალთა დაქსაქსვას იწვევდა და ბრძოლის ეფექტს ამცირებდა. საქმეს ისიც ართულებდა, რომ თურქეთის წაქეზებით საქართველოში ლეკთა შემოსევები გახშირდა. მაგრამ ენერგიული მოქმედების შედეგად თეიმურაზმა დმანისის ციხის აღება შეძლო, შემდეგ კი მთელი ქვემო ქართლიც გაწმინდა მტრისაგან და აქედან უკვე ჯავახეთში გადაიტანა საბრძოლო მოქმედება.

იმ ხანებში ირანის ლაშქარი ყარსის აღებას ცდილობდა, მაგრამ ზამთრის სიცივეების გამო ნადირმა ალყა მოხსნა და ჯარით უკან გამობრუნდა. ირანში გზად მიმავალმა თეიმურაზი, ერეკლე და თამარ დედოფალი თავისთან დაიბარა. ჯერ ქართლისა და კახეთის მეფეები ეახლნენ ხელმწიფეს; შემდეგ კი აღჯაყალას, სადაც ნადირი იყო გაჩერებული, თამარ დედოფალიც ჩავიდა ბეგუმისა და ანუკა ბატონიშვილის თანხლებით. შაჰმა მანდილოსნები არაჩვეულებრივი პატივით მიიღო და უეჭველია ქართლ-კახეთის პოლიტიკოსებთან მნიშვნელოვანი თათბირი გამართა. თუ რა საკითხები განხილეს აქ, ამაზე მონაცემები არ გვაქვს. ის კი ცნობილია, რომ შაჰმა ამიერკავკასიაში მოქმედი ირანის ჯარების ხელმძღვანელობა თეიმურაზს მიანდო, თან მრავალმნიშვნელოვნად დააიმედა: “ვითა შვილი ჩემი ეგრე გიყურებო, მარტო ქართლი შენი საკადრისი არ არისო, სხვის ქვეყნისაც მოიმედე იყავიო”. ეს დაპირება ქართლ-კახეთის პოლიტიკოსთა პერსპექტიული პროგრამის თვალსაზრისით მეტად საგულისხმოა და, ცხადია, შემთხვევით არ გაჩენილა. იგი მოკავშირეთა ინტერესების გათვალისწინებით აღჯაყალას თათბირის შინაარსის, სავარაუდო, წარმოდგენის საშუალებას იძლევა.

ნადირ შაჰის მიზნები და მოთხოვნები ნათელია. მას ოსმალეთთან ომი ჰქონდა; ომის ასპარეზი საქართველოს გარშემო იყო გაშლილი. მაგრამ ირანის წარმატებას მნიშვნელოვნად აფერხებდა ზემო ქართლში გივი ამილახვრის განდგომა და მტრული ოპერაციები. შესაბამისად ირანი ხედავდა, რომ ქართლი და კახეთი მისი ნიჭიერი და ერთგული მეფეების ხელმძღვანელობით მტრის წინააღმდეგ ბრძოლის ძირითადი დასაყრდენები იყვნენ. მაშასადამე, აღნიშნულ თათბირზე იგი ქართველ პოლიტიკოსებს ოსმალთა წინააღმდეგ ბრძოლის გააქტიურებას თხოვდა და კონკრეტულ ოპერაციებს უგეგმავდა. უნდა ვიფიქროთ, თავის მხრივ ქართველი დიპლომატები ხელმწიფეს თავდადებულ ბრძოლას ჰპირდებოდნენ და მტერზე გამარჯვების შემთხვევაში, დამარცხებული თურქეთის ხარჯზე ტერიტორიების შემომტკიცებას თხოვდნენ. ნადირ შაჰს ამგვარი მოთხოვნის საწინააღმდეგო, ერთი შეხედვით, არაფერი უნდა ჰქონოდა და საფიქრებელია, რომ მან ამგვარი დაპირება იოლად გასცა. სხვა საქმეა, თუკი მიზანი მიღწეული იქნებოდა, როგორ შეასრულებდა ირანის მბრძანებელი ამ დაპირებას. მისი კეთილგანწყობა ხომ მოცემულ მომენტში ირანის ინტერესებით იყო განპირობებული.

აღჯაყალის თათბირიდან შაჰის დავალებითა და დაპირებებით გულმოცემული და ყიზილბაშური ჯარის ნაწილებით გაძლიერებული, მეფეები პირდაპირ განმდგარი გივი ამილახვრის წინააღმდეგ ილაშქრებენ. აქ მნიშვნელოვან წარმატებებს აღწევენ: რამდენიმე გავლენიან თავადს თავის მხარეს იბირებენ, რითაც მოწინააღმდეგის ბანაკს მნიშვნელოვანწილად ასუსტებენ. შემდეგ საერთო ენას ნახულობენ ამილახვრის ვაჟთან — დიმიტრისთან, რომელიც ახალდაბის ციხეში იდგა, მას ამილახვრობას (სახელოს) ჰპირდებიან და ციხეს ხელთ იგდებენ. ჩქარა მათ ხელში კეხვის ციხეც გადავიდა.

ამ მარცხის შემდეგ, აჯანყებულთა მდგომარეობა მნიშვნელოვნად გართულდა, რადგან ახალდაბის ციხის დაკარგვით მოკავშირესთან (ახალციხის საფაშოსთან) უშუალო კომუნიკაცია დაეხშოთ და აქედან დახმარების მიღების შესაძლებლობა ფაქტობრივად მოესპოთ. ამავე დროს, ქართველ მეფეებს ახალციხეზე პირდაპირი შეტევისთვის გზა გაეხსნათ და მათაც მაშინვე ისარგებლეს: სურამის ციხეს სადაც გივი ამილახვარი იყო გამაგრებული ღრმა თხრილი შემოავლეს და მოალყეები დაუყენეს.

ამის შემდეგ, კვლავ თამარ დედოფლის, აქტიური ჩარევისა და ავტორიტეტის წყალობით მეფეებმა ამილახვრის აჯანყების ჩაქრობა მოახერხეს. მოკავშირეთა დახმარებას მოკლებული, ეს ძლიერი თავადი დედოფლის სიტყვას ენდო და სურამის ციხიდან გამოვიდა. ქართლი მთლიანად თეიმურაზ მეორის მფლობელობაში მოექცა. ამდენად დასრულდა ქვეყნის გაერთიანების ერთი მნიშვნელოვანი ეტაპი.

ქართლისა და კახეთის ფაქტობრივი შეერთებით, ეს ქართული პოლიტიკური ერთეული ამიერკავკასიაში უმნიშვნელოვანეს ძალად იქცა, რომელსაც შეეძლო ქვეყნის გაერთიანების მიმართულებით შემდგომ წინსვლაზე ეზრუნა.
 

თავი XXXV. ქართლ-კახეთის საშინაო და საგარეო მდგომარეობა XVIII საუკუნის შუა ხანებში

ქართლ-კახეთის ძალაუფლების განმტკიცება და გაფართოება. 1745-1750 წლებში ქართლ-კახეთი თანდათან ძალას იკრებდა და ამიერკავკასიაში თავის გავლენას აფართოებდა. ეს მეტად რთული და მტკივნეული პროცესი იყო: მარცხი და წარმატება, სიხარული და იმედგაცრუება, ერთმანეთს ცვლიდნენ. ჯერ იყო და ამდენ ნაფერებ და ნაპატიებ ქართველებს ნადირშაჰი მოულოდნელად შემოსწყრა და უზარმაზარი გადასახადი (200 000 მ.) შეაწერა. ასეთი გაავება, სავარაუდოა, რუსეთს და ირანს შორის ურთიერთობის გამწვავებას, მათ შორის მოსალოდნელ ომს და ქართველთა ტრადიციულ რუსოფილურ მისწრაფებებს უკავშირდებოდეს.

მეფეები ომისთვის მოემზადდნენ, ხალხი მთებში გაიხიზნა. შემდეგ ყაენი თითქოს მოლბა და ქვეყანას გადასახადი აპატია. მაგრამ ერეკლე მეფე თავისთან დაიბარა. ერეკლეს წასვლას ქართველი პოლიტიკოსები არ გაუპირდნენ და ეს მისია თეიმურაზმა იკისრა. არავინ იცის რით დასრულდებოდა მისი ვიზიტი ირანის ცბიერ გამგებელთან, მაგრამ 1747 წელს, ვიდრე თეიმურაზი ირანს მიაღწევდა, ნადირ შაჰი შეთქმულებმა სიცოცხლეს გამოასალმეს.

ირანის საქმეები კლავ აიშალა. ტახტის მაძიებლები ერთმანეთს დაერივნენ.

თეიმურაზმა ირანში ორი წელი დაჰყო, ამ ხნის განმალობაში იქ არაერთი ხელმწიფე შეიცვალა, მაგრამ გამოცდილი დიპლომატი ყველასთან ახერხებდა საერთო ენის გამონახვას და იმასაც კი მიაღწია, რომ ახალი ტერიტორიების დაუფლებით სამეფოს საზღვრები მდინარე აღსტაფის ხეობამდე გააფართოვა.

1749 წელს თეიმურაზი სამშობლოში დაბრუნდა.

იმ ხანებში, ირანის კარზე დაწყებული არეულობების გამო, უპატრონოდ დარჩენილი ამიერკავკასიის მცირე სახანოები ერთმანეთს დაერივნენ. შექმნილი ვითარებით მოხერხებულად სარგებლობდნენ ერეკლე და თეიმურაზი და რეგიონში თავის გავლენას ზრდიდნენ. გაერთიანებული ქართლ-კახეთი ამიერკავკასიაში ყველაზე ძლიერი პოლიტიკური ერთეული იყო. მეზობლის მიერ შევიწროვებული ესა თუ ის ხანი “დახმარებამფარველობას” ქართლ-კახეთის მეფეებთან ეძებდა. როდესაც, 1749 წელს ერევნის ხანმა მისი სამფლობელოს დასაპყრობად წამოსული მაჰმად ხანის წინააღმდეგ დახმარება ითხოვა, ქართველებმა მომხვდური დაამარცხეს და გააქციეს, ხოლო ერევანს ყოველწლიური ხარკი განუწესეს.

იმავე წელს, ქართლკახეთმა ნახიჩევანის ბამან ხანის მფავრელობაც იკისრა და ეს სახანოც თავის გავლენის სფეროში მოაქცია.

იმ დროს ყარაბაღის გაძლიერებული ფანა ხანი განჯასა და ნახიჩევანს ავიწროვებდა. განჯის შავერდიხანმა დახმარებისთვის ქრისტიან მეფეებს მიმართა და ისეთივე ხარკი და მორჩილება იკისრა, როგორც, ერევნისამ. საქართველოსთვის განჯას განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა როგორც სტრატეგიული, ისე პოლიტიკურეკონომიკური თვალსაზრისით.

მეფეებმა კოალიციური ლაშქრის შეკრება მოახერხეს, რომელშიც განჯის ხანის, გიულისტანის მელიქის, განძასარის (ყარაბაღის სომეხთა) კათალიკოსის და სხვ. გარდა გაერთიანებულნი იყვნენ აგრეთვე “იმერნი, ოსნი, კავკაზნი, ერევნელნი, ყაზახი, შამშადილნი, ლეკნი”. გაერთიანებულმა ქართულმა ლაშქარმა ბრწყინვალე წარმატებას მიაღწია. განჯის ხანმა ლაშქრობის საზღაურად მეფეებს ფულადი გასამრჯელო გადაუხადა, შამშადილუს პროვინცია დაუთმო, ამასთან ყოველწლიური ხარკი და მორჩილება ივალდებულა.

ყარაბაღის ლაშქრობის ძლევამოსილი დასრულება უდაოდ გარკვეული ეტაპი იყო ქართლ-კახეთის პოლიტიკურ ცხოვრებაში ბარგუშეთში ქართველებმა და ყარაბაღის ფანა ხანმა ქართველებისთვის სასურველი ხელშეკრულება დადეს, რომლითაც ხანი ქართველთა პირველობას აღიარებდა და მის მოკავშირეობას კისრულობდა. ქართველთა ძალა და ავტორიტეტი მთელს ირანში იყო განთქმული. 1750 წელს შაჰ როჰმა, რომელსაც ერთხელ უკვე ედგა შაჰის გვირგვინი და თუმცა ჩქარა დაკარგა, ბრძოლას მაინც არ წყვეტდა და ქართველთათვის სასურველ პრეტენდენტად ითვლებოდა, ერეკლეს და თეიმურაზს მხარდაჭერა და 30 ათასი მანეთის გაგზავნა თხოვა.

სპარსეთის ტახტის გარშემო დიდი ცილობა იყო გამართული. შაჰ როჰს ქართველთა მხარდაჭერამ არ უშველა, მისი პოზიციები შესუსტდა. ამასობაში ერთობ გაძლიერდა ალი გარდან ხანი, რომელმაც ისპაანიც კი დაიკავა. 1751 წელს მის წინააღმდეგ ერეკლეს წინამძღოლობით ქართველთა ჯარი ამხედრდა. ლაშქარმა თავრიზს მიაღწია და აქედან ცენტრალურ სპარსეთში აპირებდა შეჭრას, მაგრამ მისი წინსვლა ავღანთა საპასუხო მოქმედებებმა შეაფერხა. მათ ტახტის პრეტენდენტის აზატ ხანის მეთაურობით, არეზი გადმოლახეს და ნახიჭევანს და ერევანს დაემუქრნენ, რომელთა დაკავების შემდეგ ყარაბაღის და განჯის დაკავებას გეგმავდნენ. ერეკლე 4 ათასიანი რაზმით ერევნის სახანოში გადავიდა. მის საწინააღმდეგოდ აზატ ხანმა 18 ათასიანი ლაშქარი დაძრა. პირველ შეტაკებაში ავღანელებმა ქართველთა მოწინავე რაზმი დაამარცხეს. მაშინ ძირითად შენაერთებს თვით ერეკლე ჩაუდგა სათავეში და ისე ხერხიანად და ნიჭიერად წარმართა ბრძოლა, რომ ავღანთა 4ჯერ აღმატებული ლაშქარი დაამარცხა და გააქცია. ქართველებს უამრავი დავლა დარჩათ. ეს იყო ბრწყინვალე გამარჯვება, რომელიც სამხედრო ხელოვნების ნებისმიერ სახელმძღვანელოს დაამშვენებდა.

ქართველთა გამარჯვებები ძილს უფრთხობდა მაჰმადიან ხანებს, თუკი ქრისტიანი მეფეები ირანში თავის კანდიდატურას გაამეფებდნენ, მათი გავლენა უზომოდ გაიზრდებოდა და მთელს ამიერკავკასიაზე გავრცელდებოდა.

ამიტომ მაჰმადიან მფლობელებში ანტიქართული კოალიციის შექმნის სულისკვეთება გაძლიერდა.

ამ ხანებში ქართლ-კახეთის საერთაშორისო ავტორიტეტი შესამჩნევად გაიზარდა: “გაითქვა ხმა ყველგან ადრიბეჟანის ქვეყანაში: ქართლის ჯარი ჩამოდგაო” და პირველისებრ ადრიბეჟანის ქვეყანა ბატონმა დაიჭირაო, შეშინდა ყოველი ქვეყანა და მონებდნენ მეფესა ქართლისასა თეიმურაზს და ძესა მისსა, მეფესა კახეთისასა ერეკლეს” გვაუწყებს პაპუნა ორბელიანი. მისივე თქმით: “შეშინდა ყოველი ქვეყანა და მონებდნენ ქართველ ბატონს ხმლის ძალით გარეშემონი

ქვეყანანი”. ქართველთა გამარჯვებების ექო შორს გასცდა კავკასიის ფარგლებს და ევროპის საზოგადოებრივი აზრის ყურადღებაც კი მიიქცია.

ქვეყნის პოლიტიკური გაძლიერება ქრისტიანობის განმტკიცებაშიც გამოიხატა. მრავალი რენეგატი, რომელმაც პირადი ინტერესების გამო უღალატა მშობლიურ ეკლესიას, კვლავ მას უბრუნდებოდა, ოსური მოსახლეობა ინტენსიურად ექცეოდა მართლმადიდებლურ რჯულზე.

ქართული სამღვდელოების სამისიონერო მოღვაწეობა ჩრდილოეთ კავკასიაში. აღნიშნულმა ტენდენციამ მნიშვნელოვნად შეუწყო ხელი ქართველი სამღვდელოების სამისიონერო მოღვაწეობას ჩრდილოეთ კავკასიაში. ამ რეგიონის ხალხებთან საქართველოს უძველესი დროიდან მჭიდრო პოლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული ურთიერთობა ჰქონდა. საქართველოს სამეფო კარი და ქართული ეკლესია ყოველთვის დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ და ხელს უწყობდნენ სამისიონერო მოღვაწეობას ჩრდ. კავკასიაში, რადგან ქრისტიანულ რელიგიას აქ ქართული კულტურის და ქართული პოლიტიკური ორიენტაციის გაძლიერება მოჰყვებოდა. თემურლენგის მიერ ჩრდილო კავკასიის მოსახლეობის გამაჰმადიანებისა და განსაკუთრებით ირან-ოსმალეთის კავკასიაში გაბატონების შემდეგ ქართულჩრდილო კავკასიური ურთიერთობები საგრძნობლად შესუსტდა. ფაქტიურად შეწყდა ქართული სამღვდელოების სამისიონერო მოღვაწეობაც.

1724 წ. საქართველოდან ლტოლვილი ვახტანგ VI ამალაში სასულიერო პირებიც შედიოდნენ. ზოგიერთმა მათგანმა ჩრდ. კავკასიაში გააგრძელა მოღვაწეობა. მათ შორის აღსანიშნავია იოანე მანგლელის (სააკაძე) ღვაწლი დაღესტანში, ოსეთსა და ინგუშეთში ქრისტიანობის გავრცელებაში. თავის აღზრდილ გერმანე თბილელთან და სხვა თანამოაზრეებთან ერთად XVIII სის 2040-იან წწში მან ეკლესიები აღაშენა დარუბანდში, ასტრახანსა და ყიზლარში, სადაც მრავალი ადამიანი იქნა მონათლული. ყიზლარის ეკლესიასთან კი სასულიერო სასწავლებელი დააარსა. იოანეს მატერიალურად დიდად ეხმარებოდა ვახტანგ VI.

ეს პროცესი განსაკუთრებით ფართედ გაიშალა და გეგმაზომიერი ხასიათი მიიღო “ოსეთის სასულიერო კომისიის” დაარსების შემდეგ (მოზდოკი, 1744 წ.). იოსებ სამებელმა და ნიკოლოზ ქართველმა 1742 წ. რუსეთის იმპერატორს წარუდგინეს მოხსენება “ოსეთში სამისიონერო მიზნით ქართველი სასულიერო პირების გაგზავნის მიზანშეწონილობის შესახებ”.

რუსეთის საიმპერატორო კარსაც კარგად ჰქონდა გათვითცნობიერებული, რომ ოსმალეთთან დაპირისპირების ვითარებაში ქრისტიანობა მძლავრი იარაღი იქნებოდა ჩრდ. კავკასიელ ხალხთა რუსეთის მხარეს გადმოსაბირებლად. სარწმუნოების საკითხს მნიშვნელოვანი როლის შესრულება შეეძლო პოლიტიკური ორიენტაციის არჩევაში. ამან განაპირობა, რომ წმ. სინოდმა უყოყმანოდ დაამტკიცა იოსებ სამებელის, იოანე მანგლელისა და ნიკოლოზ ქართველის შედგენილი და იოსებ სამებელის ხელმოწერით წარდგენილი პროექტი კავკასიის მთიანეთში სპეციალური მუდმივმოქმედი მისიის დაარსების შესახებ. არსებულ პოლიტიკურ სიტუაციაში რუსეთი იძულებული იყო “ოსეთის სასულიერო კომისია” მთლიანად ქართველებით დაეკომპლექტებინა. 1739 წის ბელგრადის ზავის პირობებით ყაბარდო და მისი ვასალი ოსეთი ნეიტრალურ ზონად იყო გამოცხადებული რუსეთსა და ოსმალეთს შორის. რუსეთის

ხელისუფლებამ სწორედ განსაზღვრა, რომ ქართველთა და ჩრდ. კავკასიის ხალხთა ისტორიული ურთიერთობა გააადვილებდა მთიელებში ქრისტიანობის გავრცელებას და თან თავიდან ააცილებდა ირან-ოსმალეთის პრეტენზიებს . “კომისიის” დაარსებაში დიდი წვლილი შეიტანა ბაქარ ბატონიშვილმა (ვახტანგ VI ძემ), რომლის 1743 წის ელჩობის შედეგად ყაბარდოელები დათანხმდნენ ოსეთში მისიონერების მიღებას. მისიის ხელმძღვანელად დანიშნულ იქნა იოანე მანგლელი (1751 წ.), ხოლო მისი გარდაცვალების შემდეგ, ასევე ქართველი, არქიმანდრიტი პახომი. მართალია ოფიციალურად მისიას მხოლოდ ოსეთის ტერიტორიაზე უნდა ემოღვაწა, მაგრამ მან საქმიანობა მთელი ჩრდილო კავკასიის მასშტაბით გააჩაღა. “კომისიის” მოღვაწეობა იმდენად შთამბეჭდავი იყო, რომ რომის პაპმა მაშინვე გაგზავნა ოსეთში კათოლიკე მისიონერები, მაგრამ რუსეთის მთავრობამ ისინი უკან დააბრუნა.

მისიის მოღვაწეობა უაღრესად ნაყოფიერი გამოდგა. “კომისიამ” პირველსავე წელს აცნობა სინოდს, რომ ოსების თავკაცებს სურდათ პეტერბურგში ჩასვლა და რუსეთის ქვეშევრდომობაში მიღების თხოვნა . სინოდისადმი გაგზავნილ პირველივე წერილში (1745 წ. 12 ივლისი) აღწერილია ოსების ზნეჩვეულებები და მათი ცხოვრების პირობები. 1751 წ. მისიის ხელმძღვანელმა არქიმანდრიტმა პახომმა რუსეთის მთავრობის წინაშე ქურთაულის ხეობაში სკოლის გახსნის საკითხი დააყენა, მაგრამ სკოლის გახსნა მხოლოდ 1764 წელს მოხერხდა მოზდოკში. ცოტა მოგვიანებით, XVIII სის 60-იანი წწ-დან, “კომისიის” ინიციატივითა და მხარდაჭერით ოსეთში სამი სამთო ექსპედიცია მოეწყო.

მიუხედავად იმისა, რომ “კომისია” რუსული ორგანიზაცია იყო, რუსეთიდან ფინანსდებოდა და სინოდის ინსტრუქციით მოქმედებდა, ქართველი მისიონერები ცდილობდნენ თავისი ძალისხმევა ჩრდ. კავკასიაში ქართული გავლენის გავრცელებისაკენ მიემართათ. ოსთა შორის ქართულ მწიგნობრობას ავრცელებდნენ; სინოდის მოთხოვნით ოსურად თარგმნიდნენ საეკლესიო წიგნებს და საამისოდ ოსურ ანბანს ქართული გრაფიკა დაუდევს საფუძვლად (1771 წდან რუსებმა ქართული ანბანი რუსულით ჩაანაცვლეს). აგროვებდნენ შემოწირულობებს სპეციალურად ჩრდ. კავკასიაში ტყვეობაში მყოფი ქართველების დასახსნელად და სხვ. “კომისიის” მოქმედების პირველ წლებში ადგილი ჰქონდა ქართველი მისიონერების მცდელობას ოსეთი ქართული სამეფოების ქვეშევრდომობაში შემოეყვანათ. ამ მიზნით თბილისში ჩამოვიდნენ “კომისიის” წევრები: ეფრემ ჯანდიერი, თეიმურაზ II და ანტონ I, რომელნიც დიდი პატივით მიიღეს და ყოველმხრივი დახმარებაც აღუთქვეს. სამწუხაროდ “კომისიის” წევრებმა ნიკოლოზ და ქაიხოსრო მახათელიშვილებმა ამ საქმის ინიციატორი პახომი სინოდში დაასმინეს და ეს საქმე ჩაიშალა.

“კომისიის” წევრებს საკმაოდ მძიმე პირობებში უხდებოდათ ცხოვრება და მოღვაწეობა. ზოგ შემთხვევაში მათი სიცოცხლეც კი საფრთხის ქვეშ იდგა. მაგ.: გერმანე თბილელი ლეკებმა ისე მძიმედ დაჭრეს, რომ ძლივს გადარჩა; არქიმანდრიტი პახომი ყაბარდოელმა მთავრებმა გაძარცვეს — წაართვეს ქართველი ტყვეების გამოსახსნელად შეგროვებული ფული; “კომისიის” წევრი გრიგოლ რომანიშვილი თურქეთის აგენტებმა მოკლეს გურიაში 1768 წ. და სხვ. მიუხედავად ამისა ქართველმა მისიონერებმა ღირსეულად შეასრულეს დაკისრებული მოვალეობა. მათ უაღრესად პროგრესული როლი ითამაშეს ჩრდ. კავკასიის ხალხთა

განვითარებაში XVIII-სის I ნახსა და შუა ხანებში. მათი უანგარო და თავდაუზოგავი მოღვაწეობის შედეგად საფუძველი ჩაეყარა ქრისტიანული რელიგიის აღორძინებასა და განმტკიცებას, ზნეჩვეულებების, ცხოვრების წესისა და ბუნებრივ სიმდიდრეთა შესწავლის საქმეს. ეს კი თავის მხრივ მთიელთა განათლებისა და კულტურის განვითარების და საქართველორუსეთჩრდ. კავკასიის ხალხთა პოლიტიკური დაახლოების საფუძველი შეიძლებოდა გამხდარიყო.

ლეკთა საკითხის სირთულეები. ქართლ-კახეთის სამეფოს გაძლიერების პროპორციულად მწიფდებოდა ჭარბელაქანის საკითხი. ეს იყო დაღესტნის მოავაზაკო ელემენტების მეზობელ ბარელებზე თავდასხმის ფორპოსტი და თავშესაფარი; მათი საკითხის გადაწყვეტა XVII საუკუნიდან იდგა ირანის ქვეშევრდომობაში მყოფი ხალხების ერთერთ ძირითად ამოცანად. მაგრამ მისი მოგვარება ირანის ტახტის მესვეურებმაც კი, მათ შორის ნადირ შაჰმა, ვერა და ვერ შეძლო.

მომაგრებული ქართლ-კახეთის სამეფო თავს მშვიდად მანამდე ვერ დაიგულებდა, ვიდრე ჭარბელაქნის პრობლემა არ გადაწყდებოდა. მართალია, ქართველთა ძალა რომ იგრძნეს, იქაურმა აღალარებმა ერთგულების პირობების გაცემა დაიწყეს, მაგრამ ამ ცრუ დაპირებებს რეალური შედეგი არ მოჰყოლია. მეტიც, ქართველთა წარმატებებმა კავკასია შეაშფოთა. მაჰმადიანური სახანოები საქართველოს დაქცევადასუსტებას ესწრაფოდნენ. ამჯერად ბრძოლის ინიციატიორად ჭარბელაქანის “უბატონო თემები” გამოვიდნენ (ისინი გრძნობდნენ, რომ ქართველთა პოლიტიკა იქითკენ მიდიოდა, რომ ჩქარა ჭარბელაქანისა და კაკენისელის ქართლ-კახეთის შემადგენლობაში დაბრუნების საკითხს დააყენებდნენ).

1750 წელს ლეკებმა ქართლკახეთზე გენერალური შეტევა წამოიწყეს, მათმა 7000-ანმა ლაშქარმა ერთდროულად კახეთს და ყაზახს შეუტია. ქართველებმა ენერგიული მოქმედებით, ამ საფრთხის უკუგდება მოახერხეს; მტერი სასტიკად დაამარცხეს და ახლა უბატონო თემების დაპყრობისთვის სამზადისს შეუდგნენ. ყველაფერი ისე იყო ორგანიზებული, რომ საქმის წარმატებით დაგვირგვინებას თითქოს ვერაფერი დააბრკოლებდა, მაგრამ ამ დიდ წამოწყებას წინ შექიშირვანის ხანი, აჯი ჩალაბი აღუდგა, რომელიც ამიერკავკასიაში ერთერთი უძლიერესი მაჰმადიანი მფლობელი იყო და ქართველთა წარმატებებს ერთდროულად შურის და შიშის თვალით უყურებდა. 1751 წელს ჭარელების წინააღმდეგ გალაშქრებულ მეფეებს მოულოდნელად სწორედ აჯი ჩალაბის რაზმთან მოუხდათ შეტაკება. უკანასკნელმა სამხედრო ხერხი იხმარა. ქართველები მის ფანდს წამოეგნენ და 15 თებერვალს აგრიჩაის ნაპირებთან სასტიკად დამარცხდნენ.

ამრიგად ჭარბელაქნის და კაკენისელის საკითხის გადაწყვეტა კიდევ ერთხელ გადაიდო. აგრიჩაისთან მოულოდნელი მარცხის ტკივილი ერთგვარად გაანელა აზატხანზე ბრწყინვალე გამარჯვებამ ყარაბულახთან. მაგრამ აჯი ჩალაბის დასჯა ამიერკავკასიაში ქართლ-კახეთის პრესტიჟს უკავშირდებოდა. ქართველთა მოკავშირე ჯარები (განჯა, ერევანი, ყარაბაღი, ნახიჭევანი) განჯასთან იდგნენ და თითქოს შაქში შესაჭრელად ემზადებოდნენ. აქ ცნობილი გახდა, რომ მათ მტერთან ფარული ურთიერთობა დაამყარეს. მოღალატე ხანების შეპყრობამ და დასჯამ საქმეს ვერ უშველა და მეფეებმა უკან გაბრუნება გადაწყვიტეს. მაგრამ მოულოდნელად მათ გზა ჩასაფრებულმა აჯი ჩალაბის ლაშქარმა გადაუკეტა და 1752 წლის აპრილში ფიცხელ

ბრძოლაში ქართველები კვლავ დამარცხდნენ. ვითარებამ კრიტიკული ხასიათი მიიღო. ქართლ-კახეთი სამი თვე ემზადებოდა შერყეული პრესტიჟის აღსადგენად. ამ ხნის განმავლობაში მეზობელი ხანებისგან წაქეზებული ლეკები საქართველოს წუთითაც არ ასვენებდნენ. არბევდნენ, ანადგურებდნენ, ყაჩაღობდნენ. ერთი პირობა ყუბის, ყარაყაიდდაღის და ავართა მფლობელებთან კავშირში აჯი ჩალაბმა თბილისზე ლაშქრობაც კი განიზრახა, მაგრამ მეფეებმა ენერგიული ღონისძიებები გაატარეს: ლაშქარი შეყარეს და შეფიქრიანებულმა შაქის ხანმა თეიმურაზს ზავი შესთავაზა, მაგრამ უკანასკნელმა შეთავაზება არ მიიღო. მისი გულწრფელობა არ დაიჯერა. იმ ხანებში ერეკლემ ყაბარდოში 2000 მებრძოლი დაიქირავა და ერთგვარად თავისი ლაშქარი გააძლიერა.

აჯი ჩალაბის რაზმები თბილისიდან 60 კილომეტრზე იდგნენ. ერთდროულად ქართლ-კახეთის ტერიტორიაზე ავართა დიდი ლაშქარი მოქმედებდა.

ამასობაში ქართველებმა მზადება დაასრულეს. ერთი პირობა რუსეთსაც კი სთხოვეს დახმარება, მაგრამ, როგორც მოსალოდნელი იყო, უარი მიიღეს. სამაგიეროდ ჩრდილოეთ კავკასიაში მოახერხეს გარკვეული კონტინგენტის შეგროვება. ძირითადად კი საკუთარი ძალებით ემზადებოდნენ მტრის დასახვედრად.

1 სექტემბერს თბილისიდან 20 კილომეტრზე ქართველებმა ლეკთა დიდი ლაშქარი გაანადგურეს, 5 სექტემბერს კი გადამწყვეტი ბრძოლა გაუმართეს აჯი ჩალაბის ლაშქარს და თულქი თაფასთან, ყაზახისა და შამშადილის საზღვარზე, მისი ჯარი მთლიანად გაჟლიტეს. ამასთან სამაგალითოდ დასაჯეს ყაზახი და შამშადილელი მოღალატეები.

აზატ ხანმაც ხელი აიღო საქართველოს დაპყრობის განზრახვაზე და ზავი შემოთვალა.

ქართველებმა ამიერკავკასიაში თავისი უპირატესობა განიმტკიცეს.

მაგრამ მეფეებს ესმოდათ, რომ ეს დროებითი წარმატება იყო და ყველაფერი იმაზე იქნებოდა დამოკიდებული თუ როგორ განვითარდებოდა მოვლენები მის გარშემო, განსაკუთრებით სპარსეთში.

აშკარა იყო, რომ ქართველი მეფეები ამიერკავკასიის შეკავშირებაგანმტკიცებით და ირანში საკუთარი კანდიდატის დასმით, სათანადო პოლიტიკის გატარებას ესწრაფვოდნენ. ამ გარემოებამ განსაკუთრებით შეაშფოთა თურქეთი, რომელიც მზად იყო დახმარება აღმოეჩინა ყველა ძალისთვის, რომელიც ქართლკახეთს გაანადგურებდა. მისი წაქეზებით ქართველთა წინააღმდეგ ბრძოლის ავანგრადში კვლავ აჯი ჩალაბი ივარაუდებოდა.

რუსეთში 1752 წლის ელჩობის მომზადება. ქართველთა გეგმები. ასეთი იყო ქართლ-კახეთის მდგომარეობა იმ ხანებში, როცა თეიმურაზმა და ერეკლემ (1752 წ. 30 მაისს) რუსეთში ელჩობა გააგზავნეს მიტროპოლიტ ათანასე თბილელისა და თავად სვიმონ მაყაშვილის მეთაურობით. მეფეები ელჩობას რუსეთში ცარიელი ხელებით როდი ისტუმრებდნენ; მათ მიჰყვებოდათ ამიერკავკასიაში ქართველთა ბრწყინვალე გამარჯვებების ექო და მოპოვებული დიდი ავტორიტეტი. მეფეები ხედავდნენ, რომ წინა აზიაში შექმნილი ამინდი ისეთი იყო, რომ თუ ძლიერი და დაინტერესებული მოკავშირე ეყოლებოდათ, მათ ახალ, უფრო შორს მიმავალ, გამარჯვებებს ვერაფერი აღუდგებოდა. ამ მოკავშირედ ისინი რუსეთს მიიჩნევდნენ, რადგან კარგად იცოდნენ კასპიისპირეთში მისი ინტერესები და მისწრაფებები. გაძლიერებული ქართლ-კახეთის და რუსეთის მიზნები თითქოს ერთმანეთს ემთხვეოდნენ.

ისტორიოგრაფიაში აღნიშნულია, რომ ელჩობის ამოცანა ზოგადად “ატეხილი მტრების წინააღმდეგ” დახმარების თხოვნა იყო. ეს დებულება ზოგადად, რა თქმა უნდა, სწორია, რადგან მტრულად განწყობილი პოლიტიკური ერთეულებით გარშემორტყმულ ქვეყანას დამხმარე და გულშემატკივარი ყოველთვის სჭირდებოდა, მაგრამ ელჩობის გაგზავნის კონკრეტულ პირობებში საქართველო უშუალო მტრებს თვითონაც უმკლავდებოდა. თუ არ ჩავთვლით ლეკთა ავაზაკურ თავდასხმებს, რომლის აღკვეთის ფორმა, ვერა და ვერ მოიძებნა კავკასიაში.

ლეკების საკითხი მთელი XVIII საუკუნის მანძილზე (ადრეულ პერიოდებზე, რომ არაფერი ვთქვათ) მართლაც, ერთერთი უმნიშვნელოვანესი იყო ქართველთათვის: მიუხედავად სერიოზული წარმატებებისა და სამეფოს გავლენის სფეროების მნიშვნელოვანი გაფართოებისა, თეიმურაზმა და ერეკლემ ეს პრობლემა არა თუ ვერ გადაჭრეს, ამ მიმართულებით რაიმე არსებით წარმატებასაც ვერ მიაღწიეს. მართალია, ქართული რაზმები წარმატებით ებრძოდნენ ლეკთა მსხვილ ურდოებს, მაგრამ მცირე ჯგუფების გაუთავებელი, სისხლისმღვრელი შემოტევები იმდენად საზიანო იყო, რომ მეფეთა დიდ წარმატებებს ანეიტრალებდა.

რუსეთს ამ საქმეში მართლაც არსებითი დახმარება ხელეწიფებოდა. იმ 3000იან რაზმსაც კი, რომელსაც მეფეები ითხოვდნენ, (გაწვრთნილ, რეგულარულ შენაერთებს) მართლაც დიდი ამოცანები შეეძლო გადაეწყვიტა, ამ შენაერთს ერთ მხრივ გამამხნევებელი და იმედის ჩამნერგავი, ხოლო მეორე მხრივ მტერზე მორალური ზემოქმედების როლი უნდა ეთამაშა.

საკითხთა ჯაჭვში, რომლის დაყენება ელჩებს ევალებოდათ, ცენტრალური ადგილი ირანის პოლიტიკურ მდგომარეობას ეკავა. ქართველმა მეფეებმა შესანიშნავად იცოდნენ ირანის მიმართ პეტრე Iის პოლიტიკის არსი, რომელიც მან შთამომავლობას დაუტოვა გადასაწყვეტად და რაც კასპიის ზღვაზე გაბატონებას და, დასუსტებული ირანის ხარჯზე თურქთა მოსალოდნელი გაძლიერების აღკვეთას ითვალისწინებდა. პერსპექტივაში კი მთელ ირანზე გაბატონებას და დიდი სავაჭრო გზის ხელში ჩაგდების ოცნებასაც შეიცავდა.

ქართლ-კახეთისთვის ასეთი პერსპექტივა მიმზიდველი იყო, რადგან მაჰმადიან სიუზერენს ქრისტიანი მეზობელი ჩაენაცვლებოდა. მთავარი ის იყო, რომ, რაკი საქართველო პოლიტიკურად და იურიდიულად ირანის ქვეშევრდომ ქვეყნად ითვლებოდა, მისგან თავის დახსნა, განთავისუფლება, ირანის დაცემის გარეშე შეუძლებელი იყო. ქართველები ვარაუდობდნენ, რომ, თუკი მათ მეზობლად რუსეთი მოიკიდებდა ფეხს, იგი ქრისტიან ქვეყანას დახმარების გარეშე არ დატოვებდა (რაშიც, როგორც ქვემოთ დავინახავთ სასტიკად ცდებოდნენ); მაგრამ როგორც არ უნდა განვითარებულიყო მომავალში მოვლენები, მათ არ შეეძლოთ არ ეზრუნათ, რათა ირანში შექმნილი გართულებები თავის სასარგებლოდ და დამპყრობთა უღლის გადასაგდებად გამოეყენებინათ. ამგვარ პერსპექტივას მათ უმტკიცებდა ქართველთა უდიდესი ავტორიტეტი ირანის იმპერიაში და ის გავლენა, რომლითაც მეფეები მთელს აღმოსავლეთში სარგებლობდნენ.

ირანში შექმნილი ვითარება ქართველთა გეგმის განხორციელებას ესადაგებოდა. ისინი კარგად იყვნენ ინფორმირებულნი რუსეთის პოლიტიკის დეტალებზე. როგრც ჩანს, მათ შესანიშნავად იცოდნენ, რომ 1747-1748 წლებში, ჯერ კიდევ ნადირის სიცოცხლეში და მის შემდეგაც, რუსეთსა და ირანს შორის ურთიერთობა ისე დაიძაბა, რომ კინაღამ ომამდე მივიდა საქმე. საკითხი დგებოდა გილანის ხელში ჩასაგდებად ახალი ექსპედიციის მოწყობაზე. თუმცა საგარეო საქმეთა კოლეგიამ იმჯერად თავი შეიკავა რადიკალური ნაბიჯისაგან, მაგრამ საგანგებო ღონისძიებები დასახა, რეგიონში თურქეთის მოსალოდნელი აქციების შემთხვევაში, საბრძოლო მზადყოფნის შესახებ.

ამრიგად, დასუსტებული ირანის მიმართ თურქეთსაც და რუსეთსაც სერიოზული პრეტენზიები გააჩნდათ, მაგრამ ერთმანეთის შიშით მათი გამოააშკარავებისა და განხორციელებისგან თავს იკავებდნენ.

ამგვარი ვითარების დაუსრულებლად გაგრძელება არ შეიძლებოდა. იგი ასე თუ ისე უნდა გადაწყვეტილიყო. ქართველების გეგმა ირანში სასურველი კანდიდატის დასმას ისახავდა მიზნად, რომელიც მის მეურვეთა მორჩილი და მადლიერი იქნებოდა. მაგრამ დამოუკიდებლად ქართველებს ამის გაკეთება გაუჭირდებოდათ; თუმცა, როგორც ქვევით დავინახავთ, მთელს ირანის იმპერიაში ტახტისთვის ბრძოლაში ორი შესაძლო დაპირისპირებული ძალა განიხილებოდა ქართველები და ავღანელები.

მაგრამ ჩამოთვლილთა გარდა კიდევ იყო ერთი პრობლემა, რომლითაც ქართველი მეფეები სისხლხორცეულად იყვნენ დაინტერესებული და რომლის გადაწყვეტა მაშინ მხოლოდ რუსეთის მეშვეობით შეიძლებოდა, ეს იყო ქართლისა და კახეთის ერთ სამეფოდ გაერთიანების ოფიციალური, იურიდიული ცნობა თეიმურაზ IIის მეთაურობით და მის მემკვიდრედ ერეკლე II-ის აღიარებით.

რუსეთის მდგომარეობა და განწყობა ამიერკავკასიის საქმეების მიმართ. 50-იანი წლების დასაწყისში ევროპაში შექმნილი პოლიტიკური ვითარება და იქ რუსეთის სახელმწიფოს ადგილი და მიზნები ირანის საქმეებში აქტიური ჩარევის შესაძლებლობას გამორიცხავდა. ამიტომ რუსეთის ხელისუფალთა მთელი გულისყური იქითკენ იყო მიმართული, რომ არ დაეშვათ ირანის საქმეებში თურქეთის ჩარევა და თავისი მოქმედებით ასეთი ჩარევის საბაბი არ მიეცათ.

იმჟამად საქართველოსთვის დახმარების არგაწევა, ანუ ირანის საქმეებში ჩაურევლობა, რუსეთის პოლიტიკის ხაზი იყო. მართალი არიან ის მკვლევარები, რომლებიც კრიტიკულად უდგებოდნენ და მიუღებლად მიიჩნევდნენ პაპუნა ორბელიანის ცნობას იმის შესახებ, რომ ელჩობის წარუმატებლობა რუსეთში მყოფი ქართველების ინტრიგებმა განაპირობეს.

წინააღმდეგობა ელჩობაში. ამის მიუხედავად, როგორც ჩანს, ინტრიგებს მაინც ჰქონდა ადგილი. იმავე პაპუნას ცნობით, რუსეთის ხელმწიფეს ქართველებისთვის, “იმედი ებრძანა, ჯარი კი არ მოეცათ შურითა ვისიმე და ეჩხუბა ისევ ქართველთა შვილსა, თორემ დიდი მოხმარებისა და ჯარის იმედი გვქონდა...” და შემდეგ “მას აქეთ (პეტრე პირველის გარდაცვალების მომდევნო ხანაში — ავტ.) ვინცა ხელმწიფენი დასხდნენ რუსეთისა მპყრობელად, იმათაც მოინდომეს რომ პეტრე ხელმწიფის ანდერძს ვერ მოშლიდნენ, მაგრამ ვინა

ქართველთა შვილნი რუსეთსა შინა იმყოფებოდნენ, იმათ ერთმანეთის მტრობა და შური არ მოშალეს და ამათის მიზეზით ქართლში მოხმარება რუსთა აღარ ინებეს”.

რუსეთში მყოფ “ქართველთა შვილთა” ელჩობის საწინააღმდეგო ღონისძიებებზე დოკუმენტური მასალა ჩვენ დღესდღეობით არაფერი გვაქვს, მაგრამ თვით ელჩებს შორის არაერთსულოვნება, შემდეგ კი დაპირისპირებაც რომ იყო, რამაც უარყოფითად იმოქმედა მისიის საქმიანობაზე, სრულიად აშკარაა.

როგორც ირკვევა, ათანასე თბილელი ოფიციალურად ქართლის სამეფოს წარმომადგენელი იყო, სვიმონ მაყაშვილი კახეთისა. დელეგაციის ხელმძღვანელად ათანასე თბილელი ჩანს. მაშასადამე ქართველ მეფეთა დავალების შესრულება ძირითადად მას ეკისრებოდა. მაგრამ, როგორც მაყაშვილს შეუმჩნევია, იგი ამ მისიის განხორციელებას არ ჩქარობდა. მიზანი: რუსეთის მიერ ქართლ-კახეთის ტახტზე თეიმურაზ IIის ცნობა, რაც ფაქტობრივად აღნიშნული დიასპორის წარმომადგენელის ქართლის ტახტზე ლეგიტიმური უფლებების აღკვეთას მოასწავებდა. ბუნებრივია, ისინი შეეცდებოდნენ ელჩობას დასახული მიზნები ვერ განეხორციელებინა. რაკი ელჩობის მეთაური ათანასე თბილელი მათი ინტერესების დამცველი იყო, ელჩობის ჩასაშლელად მათ მიერ მიღებულმა ზომებმა სათანადო შედეგი გამოიღეს.

ამრიგად ქართლ-კახეთის იურიდიული ცნობის საკითხი კვლავ ღია დარჩა და მისი მოგვარება ახალ ძალისხმევას მოითხოვდა. ეს საკითხი კიდევ უფრო გაართულა თამარ დედოფლის, ვახტანგ VI ასულის და თეიმურაზის მეუღლის, გარდაცვალებამ, რომელიც როგორც ითქვა, ვახტანგ V ქალიშვილი იყო და, ამდენად, ქართლის ტახტთან გარკვეული კავშირი ჰქონდა.

ქართლ-კახეთის გაერთიანების იურიდიული აღიარების და მემკვიდრეობის საკითხი. 1752 წლის ელჩობის მსვლელობის გასარკვევად და მის არსში სინათლის შესატანად საჭიროა ზოგიერთი ფაქტის გათვალისწინება: 1744 წლის აქტით ქართლ-კახეთი ფაქტობრივად გაერთიანდა, მაგრამ იურიდიულად ისინი ცალკე სამეფოებად დარჩნენ, მთელი თავისი სამოხელეო აპარატით და სხვა ატრიბუტით. ეს, ცხადია, შემთხვევით არ მომხდარა. ნადირ შაჰმა კარგად იცოდა თუ რას აკეთებდა, როცა თეიმურაზი ქართლის, ხოლო ერეკლე კახეთის მეფეებად დაამტკიცა. გარდა იმისა, რომ ეს დამპყრობელი, რომელიც შექმნილი მდგომარეობის გამო იძულებული იყო თავისი ქრისტიანი ქვეშევრდომებისადმი ლმობიერება გამოეჩინა, და დათმობებზე წასულიყო, იმასაც ითვალისწინებდა, რომ შეცვლილ ვითარებაში, შესაძლოა სრულიად საწინააღმდეგო პოლიტიკის გატარება დასჭირვებოდა. ამდენად მას ქართლისა და კახეთის გაძლიერება მხოლოდ გარკვეულ დროს და გარკვეულ ვითარებაში აინტერესებდა. ნადირ შაჰი ისე გარდაიცვალა, რომ ქართველებისათვის ეს საჭირბოროტო საკითხი გადაუჭრელი დატოვა. ამ დროს თეიმურაზ II ირანში იყო და ტახტისათვის გაჩაღებული ბრძოლის არეულობაში, სხვადასხვა პრეტენდენტებთან ცდილობდა საქართველოსთვის საინტერესო საკითხების მოგვარებას, რომელთა შორის ქართლ-კახეთის გაერთიანების და მისი საერთო მემკვიდრის ოფიციალური ცნობის საკითხი მთავარი იყო. უკანასკნელი, ვისთანაც თეიმურაზს აღნიშნულ საკითხზე შეთანხმება ჰქონდა შაჰრუხშაჰი იყო. ამასობაში თეიმურაზიც სამშობლოში დაბრუნდა, ახალმა შაჰმა კი კვლავ დაადასტურა თეიმურაზის პირველობა ამიერკავკასიაში და, რაც მთავარია, ერეკლე მეფის მისი მოადგილეობა და, უნდა ვიგულისხმოთ, მემკვიდრეობა: “მოვიდა ჩაფარი შაჰრუხშახ ყაენისაგან და ებოძა რაყამი და ებოძა მეფის თეიმურაზისთვის, ერაყისა და ადრიბეჟანის სპასალარობა და მეფის ერეკლესთვის ამის ნაიბობისა და დიდის წყალობისა...” ეს დიდი წარმატება იყო, მაგრამ ჯერ არ იყო გაერთიანების ოფიციალური აღიარება. ამის მეტს კი მეფეებმა ყაენისაგან ვერაფერს მიაღწიეს, რადგან ამასობაში ირანის საქმეები ისევ აირია, იქ ფაქტობრივად შაჰი არ იჯდა და ქართველებისთვის არავის ეცალა.

ქართლკახეთმა, საუკუნეში მეორედ, თავი ირანისაგან დამოუკიდებლად გამოაცხადა, რაც იმაში გამოიხატა, რომ ირანს ყოველგვარი გადასახადი (სიმბოლურიც კი) შეუწყვიტა და საქართველოს ციხეებში ირანული გარნიზონები ქართულით შეცვალა.

ასეთ ვითარებაში, თეიმურაზმა და ერეკლემ კიდევ ერთი მეტად მნიშვნელოვანი ნაბიჯი გადადგეს — ქართლი და კახეთი ერთ სამეფოდ გააერთიანეს: (1750 წ.) “მას ჟამსა გააერთნეს ქართლი და კახეთი, იურვიდნენ საქმესა ორსავ ქვეყნისას ერთად. ვითაც მამაშვილნი იყვნეს მეფენი ჩვენნი, სახელმწიფოც გააერთნეს. დაადგინა მეფემ ერეკლემ დედოფალი დარეჯან სახლსა მამისა თვისისა”.

ქართლისა და კახეთის გაერთიანება ერთბაშად უარყოფითად წყვეტდა ქართლის ტახტის რუსეთში მყოფ პრეტენდენტთა უფლებებს და, შესაბამისად, ამტკიცებდა ერთიანი ქართლ-კახეთის სამეფოს მემკვიდრეობის საკითხს. რაკი ქართლის სამეფო, როგორც დამოუკიდებელი ერთეული აღარ არსებობდა, მაშასადამე ავტომატურად იხსნებოდა ვახტანგის სახლისშვილთა პრეტენზიებიც. ამ ღონისძიების ბოლომდე წარმატებით განხორციელების შემთხვევაში, ერეკლეს შეეძლო ქართლ-კახეთის მომავალ მფლობელობის საკითხი გადაწყვეტილად მიეჩნია და ყურადღება სხვა მნიშვნელოვან (ქვეყნის ფარგლების შემდგომი გაფართოება) საკითხებზე გადაეტანა.

მაგრამ ამ გადაწყვეტილების ცხოვრებაში გატარება მეტად გართულდა. ამგვარი ვითარებით იყო განპირობებული განხილული 1752 წლის ელჩობა, რომელიც ფაქტობრივად ჩაიშალა და ქართლ-კახეთის გაერთიანების იურიდიული ცნობის საკითხი კვლავ გადაუწყვეტი დარჩა.

ბაქარ ვახტანგის ძის ცდები ქართლის სამეფოს მემკვიდრეობის აღსადგენად. ჯერ კიდევ 1748 წელს ბაქარ ვახტანგის ძემ რომელიც ვახტანგ VI მომხრე სხვა ემიგრანტებთან ერთად რუსეთში ცხოვრობდა ქართლის ტახტის დასაბრუნებლად ენერგიული ბრძოლის დაწყება მოინდომა. იმპერატრიცა ელიზავეტასადმი მიწერილ წერილში, იგი მეფობის მისაღებად ირანში წასვლის სურვილს გამოთქვამდა. გასათვალისწინებალია, რომ არსებული ინფორმაციით 1744 წელს გივი ამილახვარმა, მაშინ ყაბარდოში მყოფ ბაქარს, თეიმურაზის წინააღმდეგ, საქართველოში მოუხმო, მაგრამ ტახტის პრეტენდენტი დარწმუნდა, რომ წარმატებას ვერ მიაღწევდა, ხოლო მისი გამოჩენა სამშობლოს მეტ ზიანს მოუტანდა ვიდრე სიკეთეს და განზრახვისაგან თავი შეიკავა.

ოთხიოდე წელიწადში მისი განწყობილება რადიკალურად შეიცვალა და გულმა სამშობლოსაკენ გამოუწია. ამგვარი გადაწყვეტილების საფუძველი ამ ხანებში მომხდარ რამდენიმე მნიშვნელოვან პოლიტიკურ ფაქტშია საძებნი: თამარ დედოფლის გარდაცვალება, ნადირ შაჰის სიკვდილი, დიდებულთა ქართლ-კახეთის მეფეების წინააღმდეგ შეთქმულების სავარაუდო მომზადება, და, რაც მთავარია, თეიმურაზისა და ერეკლეს გააქტიურება ქართლისა და კახეთის ერთ სამეფოდ გაერთიანების მიმართულებით, რასაც შეიძლება საქმე იქამდე მიეყვანა, რომ ბაქარს ტახტზე ყოველგვარი იურიდიული უფლება დაეკარგა.

როგორც ჩანს, ქართლის ტახტის მაძიებლის, ბაქარის სურვილს აქ რაღაც ძალები ამაგრებდა, რომელთაც რეშტისა და განჯის ხელშეკრულებებში ხსენებული მუხლების ამოქმედება სურდათ. მით უმეტეს, რომ ირანის კარმა ქართლის სამეფო კი ჩააბარა, მაგრამ იურიდიულად ერეკლე II ქართლის მეფედ არ აღიარა. საინტერესოა, რომ ელიზავეტასადმი მიწერილ წერილში ბაქარი შენიშნავდა, რომ თუ მისი ირანში გამგზავრება რაიმე მიზეზის გამო რუსეთის კარისთვის მიუღებელი იქნებოდა, იგი მზად იყო პირდაპირ საქართველოში ჩასასვლელად.

იმჟამად რუსეთის ხელისუფლება საქართველოს საქმეებში ჩაურევლობის პოლიტიკას ადგა. ბაქარის გაშვება კი სწორედ ამგვარ ჩარევად შეიძლებოდა შეფასებულიყო. ამასთან ისიც გასათვალისწინებელია, მომავალი გეგმების თვალსაზრისით რა უფრო აწყობდა რუსეთის დიპლომატიას, ის, რომ ქართლის ტახტი “კანონიერ” მემკვიდრეს სჭეროდა თუ საქართველოს გამგებლებს ეს საკითხი გადაუწყვეტელი დარჩენოდათ, და მათზე ზემოქმედებისთვის მემკვიდრე პრეტენდენტი, ყოველი შემთხვევისთვის, რუსეთს თავისთან ჰყოლოდა. როგორც ქვევით დავინახავთ, საჭირო ვითარებაში, მან მეტად მოხერხებულად და ეფექტიანად გამოიყენა ქართველ მეფეზე ზემოქმედების ეს საშუალება. მართალია მაშინ აღარც თეიმურაზი იყო ცოცხალი და აღარც მისი ცოლისძმა ბაქარი, მაგრამ ქართლის ტახტის პრეტენდენტის როლში ახლა ალექსანდრე ბაქარის ძე გამოდიოდა, რომლის მოქმედებამ რადიკალური ზემოქმედება მოახდინა ერეკლე II პოლიტიკაზე.

ეს გვიან მოხდა, მანამდე კი რუსეთის კარისაგან მიღებული უარის მიუხედავად, ბაქარ ვახტანგის ძე ჯიუტად ცდილობდა თავისი განზრახვის სისრულეში მოყვანას, მას შემდეგაც კი, რაც რუსეთის გამგებლები დაემუქრნენ: თუ შენსას არ დაიშლი, რაც ჩვენგან წყალობა მიიღე, მამულების თუ სხვა სახით, ყველაფერს ჩამოგართმევთო. არ დაიშალა. ჩამოართვეს. მერე შეჰპირდნენ: თუ ჩვენს სიტყვას დაიჯერებ და საქართველოში დაბრუნებაზე ხელს აიღებ, ყველაფერს უკან დაგიბრუნებთო. კვლავ არ დაიშალა და ძნელი განსასაზღვრავია, რა ამბავი შეიძლება დატრიალებულიყო საქართველოში, რომ მოულოდნელად, 1750 წლის 1 თებერვალს ბაქარი არ გარდაცვლილიყო.

შემთხვევითი იყო თუ არა ბაქარის მოულოდნელი გარდაცვალება არავინ იცის, მაგრამ დამაფიქრებელია, ბაქარის ამგვარი სიჯიუტე და სწრაფვა. როგორც აღვნიშნეთ, თავის დროზე თეიმურაზი თვითონ ეპატიჟებოდა მას რათა კუთვნილი ტახტი დაეკავებია, მაგრამ უარი თქვა. ახლა, როცა ქართლ-კახეთის გაერთიანება რეალური შეიქმნა, სავარაუდოა, რომ, ქართლის განაწყენებული დიდებულების ჩარევით, აქ რაღაც შეთქმულების სამზადისი იყო, რომელსაც ბაქარი უნდა ჩადგომოდა სათავეში. ასე იყო თუ ისე, იმჯერად საშიშროებამ ჩაიარა.

ბაქარის სახით თეიმურაზს და ერეკლეს ერთერთი მთავარი მოცილე ჩამოსცილდა.

მაგრამ თეიმურაზს და ერეკლეს გაუჭირდათ ქართლისა და კახეთის გაერთიანების ცხოვრებაში გატარება. ყოველ შემთხვევაში, არსებული მასალების მიხედვით არ ჩანს, რომ გარდა აღნიშნული გადაწყვეტილების გამოცხადებისა, მათ ამ მიმართულებით სათანადო ღონისძიებების გატარების პოლიტიკა გაეგრძელებინათ. (სახელმწიფო აპარატის შეერთება, გარდაქმნა და სხვა). ამას თვით ის გარემოებაც ადასტურებს, რომ ერეკლე და თეიმურაზი ორივე მეფედ იხსენიება თანაც ერთი ქართლისა, მეორე კი კახეთისა.

ქართლ-კახეთის გაერთიანების სამართლებრივი ცნობის პრობლემა. ამრიგად, ქართლისა და კახეთის გაერთიანების იურიდიული გაფორმების საკითხი გართულდა. ადგილზე მისი გადაწყვეტა შეუძლებელი შეიქნა. საჭირო იყო გარეშე ძალა, დიდი ავტორიტეტული სახელმწიფო, რომელიც ამ პოლიტიკურ აქტს ცნობდა და ვახტანგის სახლისშვილთა პრეტენზიებს მოხსნიდა.

იქ არსებული მდგომარეობა და, განსაკუთრებით, თეიმურაზისა და ერეკლეს შემდგომი გეგმების განხორციელების პერსპექტივები, ირანის, საკითხს უკანა პლანზე აყენებდა და ერთადერთ სასურველ გამოსავალად ზემოხსენებული აქტის, რაღაც ფორმით, რუსეთის მიერ ცნობა და დამტკიცება რჩებოდა. მით უმეტეს, რომ ქართლის ტახტის ძირითადი პრეტენდენტები რუსეთში ცხოვრობდნენ და თავიანთი სურვილების განხორიცლებეაში ძირითადად რუსეთზე იყვნენ ორიენტირებულნი.

მაგრამ რთული საერთაშორისო ვითარებისა და რუსეთის საგარეო პოლიტიკის განსხვავებული მიმართულების გამო, რუსეთის მხრიდან რაიმე რეალური დახმარების იმედი იმჯერად უპერსპექტივო იყო.

ურთიერთობა ამიერკავკასიის პოლიტიკურ ერთეულებთან. რუსეთი და თურქეთი, ერთმანეთის შიშით არ ერეოდნენ ირანის და მისი ყოფილი ქვეშევრდომების საქმეებში, ირანში ცენტრალური ხელისუფლების, ფაქტობრივი არარსებობის პირობებში, მის ხელდებულ კავკასიაში ჩვეული თანაფარდობა და ნომინალური წესრიგიც დაირღვა. ირანის ფორმალური ქვეშევრდომები თავისი თავის იმედზეღა რჩებოდნენ. ასეთ ვითარებაში აზერბაიჯანის ხანები ძრწოლით შეჰყურებდნენ, თუ როგორ აფართოებდნენ თავის გავლენის სფეროს ქრისტიანი მეფეები — თეიმურაზი და ერეკლე და მათ დამოუკიდებლობას საფრთხეს უქმნიდნენ.

მეფეები აშკარად შეცდნენ, თუ მართლაც გაამჟღავნეს თავიანთი გულისნადები (როგორც რუსი ისტორიკოსი პ. ბუტკოვი ირწმუნება), კერძოდ, განზრახვები ირანის ტახტის დაკავების თაობაზე.

ყოველ შემთხვევაში 1752 ელჩობის საიდმულო პუნქტები, ირანში შეჭრისა და იქ სასურველი შაჰის ტახტზე აყვანის თაობაზე, გავრცელდა და ამ ხმებმა ამიერკავკასიის სახანოებამდე თავისებური შეფერილობით მიაღწია: ქართველებს თვითონ სურთ ირანის ტახტის ხელში ჩაგდება, ირანის და მისი ქვეშევრდომი მოსახლეობის გაქრისტიანება და ა. შ.

სახანოების ანტიქართული და ანტი ქრისტიანული სულისკვეთება, ასეთ ვითარებაში, კიდევ უფრო მწვავდებოდა. “დამპყრობი” გურჯისტანის განადგურება გარემომცველ სამყაროს თავის გადარჩენის ერთადერთ საშუალებად ესახებოდა. ამ განწყობილებას მოხერხებულად ნერგავდა

და აღვივებდა თურქეთის აგენტურა, რომელიც მიუხედავად დიდი სურვილისა, საქმეში აშკარა ჩარევისაგან, რუსეთის გამო, თავს იკავებდა.

ამ ხმებს ევროპელი თანამედროვენიც ადასტურებდნენ. მაგალითად ინგლისელ მოგზაურს, ჰანვეისაც მიაჩნდა, რომ ერეკლე შაჰის ტახტისთვის იბრძოდა, თუმცა ქრისტიანობის და, აგრეთვე, თურქეთთან მოსალოდნელი დაპირისპირების გამო, ამ მიმართულებით მის წარმატებას ერთობ საეჭვოდ თვლიდა.

ერეკლე რეალისტი პოლიტიკოსი იყო და, ძნელი დასაჯერებელია, ირანის ტახტის დაკავების თვალსაზრისით რაიმე ილუზიები გასჩენოდა. სხვა საკითხია, ამ პატივის მისაღები კანდიდატურისთვის მინიჭება, რის სურვილსაც იგი არ მალავდა და არაუსაფუძვლოდაც თვლიდა, რომ იმპერიაში თავის მდგომარეობის (გურჯისტანის ვალი) გამო იგი ამ საქმეში სერიოზულ ძალას წარმოადგენდა.

ისე იყო თუ ასე, ირანის ცენტრალური ხელისუფლების სისუსტემ ამიერკავკასიის საქმეები კიდევ უფრო არია და ამის მოწესრიგებაში ერეკლე და თეიმურაზი მართლაც სასიცოცხლოდ იყვნენ დაინტერესებულნი. წესრიგის აღსადგენად კი თავისი ძალაუფლების დამტკიცება იყო საჭირო.

ლეკთა შემოსევების ხასიათი, მათ წინააღმდეგ ბრძოლის მეთოდები. საქართველოს მრავალრიცხოვან მტერთაგან 1750-1760 წლებში, როგორც ყოველთვის, განსაკუთრებით ლეკები მძვინვარებდნენ. მათი თავდასხმის ტრადიციული და ნაცადი მეთოდი ის იყო, რომ მთებიდან ჩამოსულები და წვრილწვრილ გუნდებად დანაწილებულები, ბარში უღრან, მიუვალ ადგილებში იბუდებდნენ და მშვიდობიანი მოსახლეობის ძარცვას და ტაცებას ეწეოდნენ. ამასთან სამოქმედოდ ძირითადად ისეთ დროს ირჩევდნენ, როცა ბარის მცხოვრებნი გაცხოველებულ სასოფლო სამეურნეო საქმიანობაში იყვნენ ჩაბმულნი. ამ დროს მინდვრად მშრომელ მიწის მოქმედთა წინააღმდეგ ბრძოლაც ადვილი იყო და ოჯახში უმამაკაცებოდ დარჩენილ ქალბალღებისაც. ისინი იტაცებდნენ ყველაფერს: ადამიანებს, საქონელს, იარაღს, ჭურჭელს, სურსათს და ა. შ. იყო შემთხვევა, როცა მათ კერაზე ქვაბით მდუღარე ლობიოც კი წაუღიათ. უკან კვლავ მიუვალი უღრანი ხევ ხუვებით ბრუნდებოდნენ და ჭარს რომ მიაღწევდნენ სამშვიდობოს იყვნენ გასული. აქ შეეძლოთ დაესვენათ, ნაძარცვი შეენახათ და, ახალი რბევისთვის, უკან დაბრუნებულიყვნენ.

მოტაცებულ ტყვეებს ძირითადად ყირიმელ ვაჭრებზე ასაღებდნენ.

ქართველებს, წლების განმავლობაში მათ წინააღმდეგ ბრძოლის არაერთი მეთოდი ჰქონდათ შემუშავებული: მდევრის დაუყოვნებლივ შეკრება და მისი მატერიალური დაინტერესება, სიგნალიზაცია და ხალხის სასწრაფოდ ციხეებსა და მიუვალ ადგილებში გახიზვნა, ბოლოს ჭარისა და დაღესტნის სოფლებზე საპასუხო თავდასხმები, მაგრამ განსაკუთრებულ ეფექტს მაინც ვერ აღწევდნენ.

ლეკების წინააღმდეგ ბრძოლას უშუალოდ ერეკლე ხელმძღვანელობდა. არსებული ცნობებით იგი, ფაქტობრივად, ზოგჯერ 23 დღის განმავლობაში უნაგირზე იჯდა და ლეკთა ურდოებს ებრძოდა კახეთში, საგურამოში თუ ქართლის სოფლებში.


ძნელი არ არის იმის წარმოდგენა თუ რა ფიზიკურ და მატერიალურ ზარალს აყენებდა ეს შემოსევები ქვეყანას. ლეკების შიშით ხშირად მთელი სოფლები იცლებოდა.

იმ ხანებში გათამამებულმა ავაზაკებმა მოქმედების გეგმა შეცვალეს და წვრილწვრილი ძარცვების პარალელურად ქართლ-კახეთის ერთიანი განადგურება გადაწყვიტეს.

ქართლ-კახეთის განადგურების გეგმის ჩაშლა. მჭადიჯვრის ბრძოლა. 1754 წელს ხუნძახის ბატონმა დიდ ლაშქარს მოუყარა თავი და ალაზანი გადმოლახა. გზადაგზა მას ლეკთა ახალი რაზმები ემატებოდა.

კახეთის მოსახლეობა ერეკლემ ციხეებში და მიუვალ ადგილებში შეიყვანა. ქართლის გახიზვნას თეიმურაზი ჩაუდგა სათავეში. მტერი კახეთს მიადგა, იქაურობა დაარბია, შემდეგ არაგვის ხეობაში გადავიდა და მჭადიჯვრის ციხეს შემოარტყა ალყა, რათა იქ შეხიზნული ხალხი დაეტყვევებინა.

ჯარის სიმცირის მიუხედავად, ერეკლე მხნედ შეეგება რიცხვმრავალ მომხდურს. სასტიკი ბრძოლა 16 აგვისტოს დუშეთის მიდამოებში გაიმართა. ლეკთა ქვეითი ლაშქარი ქართველებისას მნიშვნელოვნად აჭარბებდა “მაგრამ ერეკლეს სიმხნემ და სამხედრო ნიჭმა”, ომის ბედი ქართველთა სასარგებლოდ გადაწყვიტა. ბრძოლის ერთერთი მონაწილის სიტყვებით რომ ვთქვათ “რა გასჭირდა ომი, ბრძანა ბატონმა (ე. ი. ერეკლემ) დაქვეითება ჯარისა. გადახდა თვით მეფე ერეკლე ცხენისაგან და უბრძანა გადახდომა ყოველთა: — “ეს არის დღე ვაჟკაცობისაო და სიყვარული სჯულისაო” — დაიქვეითეს ქართველთა და კახთა, შეიქნა სროლა თოფთა, რომ კომლისაგან კაცი აღარა ჩანდა. მეფე ერეკლე ხან იქით, ხან აქა აძლიერებდა ჯარსა და პირდებოდა წყალობასა. შეუტიეს ქართველთა და კახთა გულსრულად, დაუშინეს ზამბურაკნი და ზარბაზანნი. გააქცივეს ერთი დასი ჯარი ლეკისა, ჰკრეს ეს გაქცეული ჯარი მეორისა ჯარსა, აირივა ეს საშინელი ჯარი ლეკისა. გაიქცნენ, შეუტივეს ხმალდახმალ (ქართველთა), დაერივნენ შიგ, რომ ვითა კატა ეგრე ხოცდნენ ლეკთა. თვითონ მეფემ, ერეკლემ, ჩამოკაფა ლეკი ხმალდახმალ, მიყვეს ხოცვით არაგვამდის”... მაგრამ ლეკთა უბედურება ამით არ დამთავრებულა “წავიდა ეს დამარცხებული ჯარი, გაიარა, დახვდნენ კახნი და დაუმრცხეს. მივიდა ხუნძახის ბატონი სირცხვილეული დაღისტანში”.

ქართველები ზეიმობდნენ, მაგრამ ლეკთა წვრილწვრილი, ქურდული თარეშები გრძელდებოდა.

ყვარლის ციხის გმირული დაცვა. მჭადიჯვართან განცდილმა მარცხმა, ნურსალ ბეგს ჭკუა ვერ ასწავლა. სირცხვილი რომ გამოესყიდა ქართლ-კახეთის განადგურებისთვის მზადებას გულმოდგინედ შეუდგა. მთელი დაღესტანი და ჭარბელაქანი ფეხზე დააყენა. ოციათასიანი ლაშქარი შეჰყარა და ყვარლის ციხესთან დადგა. აქედან იგი მოციქულებს აგზავნიდა განჯას, შაქს და ა. შ. და მებრძოლებს იმატებდა.

ქართველებმა წინასწარ მიიღეს ზომები და მოსახლეობა ციხეებსა და სხვა გაუვალ ადგილებში გახიზნეს. გაღმა მხრის მოსახლეობა ყვარლის ციხეში იყო თავშეფარებული. გახიზნულებს ოთხი თვის სურსათი ჰქონდათ. სწორედ ყვარლის ციხეს შემოადგა შაქის ხანი ოციათასიანი ლაშქრით.

იმის გამო, რომ ლეკის ჯარი რიცხობრივად ჭარბობდა ქართველებს (ერეკლეს არ შეეძლო სხვა ციხეები უგარნიზონოდ დაეტოვებინა და მთელი ძალები ყვარელთან მოეყვანა), ამიტომ ლეკებთან პირდაპირ შებმა მიზანშეწონილი არ იყო, მტრის დამარცხება მხოლოდ მოქნილი ტაქტიკით შეიძლებოდა.

მძიმე მდგომარეობაში ჩავარდნენ დამცველები, რადგან მოალყეებმა მოახერხეს ისეთი მაღალი საფრების შეკვრა, რომ შიგ ციხეში ჩაისროდნენ თოფს.

ერეკლემ მეციხოვნეთა გასამხნევებლად და გასაძლიერებლად ციხეში დამხმარე რაზმის შეგზავნა გადაწყვიტა. მოხალისეებს თუ თავადი ან აზნაური იქნებოდა მეფემ თანამდებობები აღუთქვა, გლეხებს კი გააზატება (ბატონყმობისგან განთავისუფლება). საგმირო საქმეზე 206 ვაჟკაცი შეიკრიბა: 6 თავადიშვილი, 2 აზნაური, ერთი მღვდელი და დანარჩენი გლეხები, რომელთაგან ასსამი ქიზიყელი იყო.

თავდადებულმა პატრიოტებმა მოქმედება ღამით დაიწყეს, გადალახეს ალაზანი და ციხისკენ ხმალდახმალ გაიკაფეს გზა. ლეკთა ყარაულების ხელჩართულ ბრძოლაში დამარცხებით ციხეს მიაღწიეს და შიგ თოფისწამლის მარაგი შეიტანეს. გამხნევებულმა ციხისელებმა გაათამაგებული ენერგიით გაშალეს ბრძოლა და მოალყეთა გალავნის გარშემო აგებული საფრების დაწვა მოახერხეს. მტრის ბანაკში მერყეობა დაიწყო.

ამასობაში ერეკლემ მამაც მეომართა რაზმი ჭარის დასარბევად გაგზავნა. ქართველებმა დაუცველად დატოვებული ჭარიდან დიდძალი საქონელი და ტყვე გამორეკეს. ყვარელთან მდგარი ჭარლელები შეშფოთდნენ და სახლში წასვლა დააპირეს, ერთხანს ნურსალ ბეგმა მოახერხა მათი შეკავება, მაგრამ, როცა ქართველებმა ამ ოპერაციის უფრო დიდი მასშტაბით გამეორება სცადეს, მოალყეთა შემადგენლობა აირია. ჭარელები სახლებს დაუბრუნდნენ. ერეკლემ ხერხი იხმარა ჯარს მათთან შებმა კი არ უბრძანა, არამედ ალაზნის პირას გაჩერება, რომ ჭარელ ჯარს სახლების მიტოვება არ შეძლებოდა.

ერეკლეს ხერხმა გაჭრა. ჭარელებმა ციხე მიატოვეს და მთლიანად უკან დაბრუნება განიზრახეს, ამის გამო მათსა და ლეკებს შორის დაპირისპირება ჩამოვარდა და ერთმანეს დაერივნენ.

ჭარელებს კაკის სულთანიც მიჰყვა, რადგან ქართველთა თავდასხმა მის სამფლობელოს ემუქრებოდა, ამის შემდეგ ნუხის ხანმაც თავის ქვეყანას მიაშურა. მარტოდ დარჩენილ დაღესტნელებს ციხის აღების იმედი გადაეწურათ და თანდათან ისინიც ჩამოსცილდნენ მას. ბოლოს ნურსალ ბეგმა და შამხალმაც მიატოვეს პოზიციები.

ნურსალბეგმა შურისძიების ნაცვლად ახალი მარცხი იწვნია. საქართველოს აოხრების გეგმა ჩაიშალა. თუმცა ლეკთა წვრილი შემოტევები არ წყდებოდა, ცხადია, ნაკლები ინტენსივობით.

1756 წელს დაღესტნელებს ახალი ორგანიზატორი კოხტა ბელადი გამოუჩნდათ და ზემო ქართლს შეესივნენ, 1757 წელს კი ლიახვის ხეობას მოედვნენ. ქართველებმა ეს შემოსევებიც წარმატებით მოიგერიეს და დაღესტნელთა ჟინი მნიშვნელოვნად დააშოშმინეს. მაგრამ ეს დროებითი შესვენება იყო.

მტრული პოლიტიკური ერთეულებით გარშემორტყმული ქართლ-კახეთის სამეფო მოკავშირის და დამხმარე ძალის ძიების აუცილებლობის წინაშე იდგა.