გიორგი მირიანაშვილი

I. ევროპული ინტეგრაციის ისტორია და ინტეგრაციის თეორიები

ევროპული ინტეგრაცია წარმოადგენს სახელმწიფოთა ფართო კონსენსუსის შედეგად დაფუძნებული და განვითარებული თანამშრომლობის ზეეროვნულ ფორმას, რომელსაც საფუძველი მეორე მსოფლიო ომის დასრულების შემდეგ ჩაეყარა. თუმცა, ევროპული სახელმწიფოების გაერთიანების აუცილებლობაზე ჯერ კიდევ ალფონს დე ლამარტინე, ვიქტორ ჰიუგო, მოგვიანებით — რიჩარდ კარლეგი საუბრობდნენ. რიჩარდ კარლეგმა 1920-იანი წლების დასაწყისში შექმნა პანევროპული მოძრაობა და გამოაქვეყნა ნაშრომები:

„ევროპის პრობლემა ორი სიტყვით: უნიფიკაცია ან კოლაფსი“ და „პანევროპა“, „რა სურს პანევროპულ მოძრაობას“, სადაც ჩამოყალიბებული იყო ევროპულ სახელმწიფოთა თანამშრომლობის ზუსტი და თანმიმდევრული პოლიტიკური პროგრამა. კალერგის ინიციატივა მიზნად ისახავდა, გერმანიისა და საფრანგეთის მჭიდრო პოლიტიკური ურთიერთობის ჩამოყალიბების გზით ევროპულ სახელმწიფოთა კავშირის დაფუძნებას. მისი სახელმძღვანელო მოდელი უნდა ყოფილიყო პანამერიკული გამოცდილება, თუმცა, ევროპული სახელმწიფოების კავშირის შექმნა უნდა მომხდარიყო ეროვნული დამოუკიდებლობისა და საერთაშორისო თანამშრომლობის ინტერესის დაბალანსების გზით. კალერგიმ წამოაყენა ევროპული ორგანოების — საბჭოს (შემადგენლობაში შევიდოდნენ წევრ სახელმწიფოთა დელეგატები), ეროვნული პარლამენტების წარმომადგენლებისგან შემდგარი საპარლამენტო ასამბლეის, მართლმსაჯულების სასამართლოს, საერთო სამხედრო ალიანსის, საბაჟო კავშირის შექმნის, საერთო ვალუტის შემოღების ინიციატივები და სხვა. ამ იდეებმა პოლიტიკურ ჯგუფებში მოწონება დაიმსახურა. ევროპულ სახელმწიფოთა კავშირის პრინციპების, ორგანიზებისა და საქმიანობასთან დაკავშირებული საკითხები ერთა ლიგის ფარგლებშიც განიხილეს, თუმცა, მეორე მსოფლიო ომის დასრულებამდე მათ რეალიზაცია ვერ განხორციელდა.

მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ევროპაში დაახლოებით 50 მილიონმა ადამიანმა დაკარგა საცხოვრებელი ადგილი, 60 მილიონი ლტოლვილად იქცა. ევროპა იყო ეკონომიკურად ჩამორჩენილი, პოლიტიკურად დანაწევრებული, ინფრასტუქტურული თვალსაზრისით ჩამოშლილი. 1946 წელს ციურიხის უნივერსიტეტში სიტყვით გამოსვლისას უინსტონ ჩერჩილმა კიდევ ერთხელ მიუთითა ევროპულ სახელმწიფოთა კავშირის შექმნის საჭიროებაზე. მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ პერიოდში ევროპულ სახელმწიფოებთან მიმართებაში ამერიკის შეერთებულ შტატებს განსაკუთრებული მიდგომები ჰქონდა. ის ხელს უწყობდა მათ პოლიტიკურ დამოუკიდებლობას, ეკონომიკურ კეთილდღეობას და აძლევდა ჰუმანიტარულ დახმარებას. ევროპული ინტეგრაციის შექმნის იდეურ მხარდაჭერად ითვლება 1947 წელს ამერიკის შეერთებული შტატების სახელმწიფო მდივნის, ჯორჯ მარშალის, ინიციატივა, რომელიც ცნობილია ე.წ. „მარშალის გეგმის“ სახელწოდებით. მას ორი მიზანი ჰქონდა: ევროპულ სახელმწიფოებს უნდა ეთანამშრომლათ ამერიკული ჰუმანიტარული დახმარების განაწილების პროცესში და მათ თანდათანობით, ეტაპობრივად უნდა აეკრძალათ სავაჭრო ბარიერები. ამ გეგმას სტალინმა კაპიტალისტური შეთქმულება უწოდა და მოუწოდა საბჭოთა კავშირზე დაქვემდებარებულ ქვეყნებს, მონაწილეობა არ მიეღოთ მის განხორციელებაში. საბოლოო ჯამში, ამერიკამ ევროპულ სახელმწიფოებს ჰუმანიტარული დახმარების სახით 12 მიალიარდი დოლარი გადასცა.

ევროპული ინტეგრაციის ჩამოყალიბების დასაწყისის რეალური ეტაპია საფრანგეთის საგარეო საქმეთა მინისტრ რობერტ შუმანის ინიციატივა (ცნობილია ე.წ. შუმანის გეგმის სახელწოდებით). შუმანი თვლიდა, რომ ევროპას გააჩნდა სამი ძირითადი პრობლემა: ეკონომიკურად — ამერიკის შეერთებულ შტატებზე, ხოლო სამხედრო თვალსაზრისით, საბჭოთა კავშირზე იყო დამოკიდებული; არსებობდა საფრთხე, გერმანიას საომარი მოქმედებები კვლავ წამოეწყო. იგი ამ გამოწვევების გადაჭრას საფრანგეთსა და გერმანიას შორის მჭიდრო თანამშრომლობაში ხედავდა. შუმანის გეგმა ეყრდნობოდა ცნობილი ფრანგი ეკონომისტის, ჟან მონეს, კონცეფციას, რომელიც ითვალისწინებდა გერმანიისა და საფრანგეთის ქვანახშირისა და ფოლადის ინდუსტრიების გაერთიანებას და სამართავად სუპრანაციონალური ინსტიტუტისთვის გადაცემას. ამ ინდუსტრიების გაერთიანებით ეს რესურსი გახდებოდა ვაჭრობის ობიექტი და ხელს შეუწყობდა ეკონომიკის განვითარებას. გარდა ამისა, ქვანახშირი და ფოლადი იმ პერიოდის მსოფლიოში იყო ორი ძირითადი პროდუქცია, რომლებიც საერთაშორისო მასშტაბის საომარი მოქმედებებისთვის იყო აუცილებელი. შესაბამისად, თუ გერმანია ამ რესურსს დამოუკიდებლად, ინდივიდუალურად ვერ გამოიყენებდა, ომის საფრთხე იქნებოდა მინიმუმამდე შემცირებული. აქედან გამომდინარე, აუცილებელი იყო, რომ ევროპულ სახელმწიფოებს შეექმნათ ისეთი ორგანო, რომელიც იქნებოდა დამოუკიდებელი ეროვნული ხელისუფლებისგან, ექსკლუზიურად უფლებამოსილი ქვანახშირსა და ფოლადთან დაკავშირებული პოლიტიკის შექმნასა და განხორციელებაზე.

ქვანახშირისა და ფოლადის ევროპული გაერთიანების დაფუძნება

1951 წელს გერმანიამ, საფრანგეთმა, იტალიამ და ბენელუქსის ქვეყნებმა პარიზში ხელი მოაწერეს ქვანახშირისა და ფოლადის ევროპული გაერთიანების შესახებ ხელშეკრულებას. ხელშეკრულების მიზანს ქვანახშირისა და ფოლადის საერთო ბაზრის დაფუძნება, დასაქმების ზრდა, მონაწილე სახელმწიფოთა მოქალაქეების ცხოვრებისეული პირობების გაუმჯობესება წარმოადგენდა. ხელშეკრულებით დააფუძნდა ქვანახშირისა და ფოლადის ევროპული გაერთიანება, განსაზღვრა მისი კომპეტენციები, სტრუქტურა. ევროპული გაერთიანება შედგებოდა ოთხი ძირითადი ინსტიტუტისგან: უმაღლესი ორგანო — შედგებოდა წევრ სახელმწიფოთა წარმომადგენლებისგან; მინისტრთა სპეციალური საბჭო — საკანონმდებლო და საკონსულტაციო ორგანო, რომელიც გაერთიანების დონეზე იცავდა წევრ სახელმწიფოთა ინტერესებს; საერთო ასამბლეა — შედგებოდა წევრ სახელმწიფოთა უმაღლესი საკანონმდებლო ორგანოს წარმომადგენლებისგან; მართლმსაჯულების სასამართლო. ამ ხელშეკრულების მოქმედების ვადა გავიდა 2002 წელს, ქვანახშირისა და ფოლადის ევროპული გაერთიანების სამართალმემკვიდრედ იმავე წელს ევროპული გაერთიანება გამოცხადდა.

ევროპული ეკონომიკური გაერთიანებისა და ატომური ენერგიის ევროპული გაერთიანების დაფუძნება

ქვანახშირისა და ფოლადის ევროპული გაერთიანების საქმიანობამ გაამართლა. ზემოხსენებულმა სახელმწიფოებმა მიზნად დაისახეს თანამშრომლობის კიდევ უფრო გაღრმავება. 1957 წელს მათ ხელი მოაწერეს ხელშეკრულბებს ევროპული ეკონომიკური გაერთიანების დაფუძნებისა და ატომური ენერგიის ევროპული გაერთიანების შესახებ.

ევროპული ეკონომიკური გაერთიანების დაფუძნების იდეას წევრი სახელმწიფოების მოქალაქეების სოციალურ-ეკონომიკური კეთილდღეობის მიღწევა წარმოადგენდა. იგი მიზნად ისახავდა ეკონომიკური საქმიანობის ჰარმონიული განვითარების, განგრძობადი და დაბალანსებული გაფართოების ხელშეწყობას, ეკონომიკური პოლიტიკის კონვერგენციას, სამუშაო ადგილების შექმნას, კონკურენტუნარიანი გარემოს ჩამოყალიბებას და სხვა. მის ფარგლებში შეიქმნა: საერთო ბაზარი, რომელიც დაეფუძნა მუშახელისა და კაპიტალის თავისუფალი გადაადგილების, დაფუძნებისა და მომსახურების მიწოდების თავისუფლებებს; საბაჟო კავშირი, რომელმაც წევრ სახელმწიფოებს შორის გააუქმა ქვოტები და საბაჟო გადასახადები, მესამე სახელმწიფოებისთვის დააწესა საერთო ტარიფები; ევროპული საინვესტიციო ბანკი და სხვა. ევროპული ეკონომიკური გაერთიანების მიზნებისა და ამოცანების მიღწევისთვის შეიქმნა ასამბლეა, საბჭო, კომისია და მართლმსაჯულების სასამართლო.

ატომური ენერგიის ევროპული გაერთიანების დაფუძნების მიზანი იყო ატომური ინდუსტრიების დროული ჩამოყალიბებისა და გაფართოებისთვის აუცილებელი პირობების შექმნა. მის ძირითად ორგანოებს წარმოადგენდნენ: ასამბლეა, საბჭო, კომისია და მართლმსაჯულების სასამართლო.

ცარიელი სკამის პოლიტიკა და ლუქსემბურგის კომპრომისი

კავშირის წევრ სახელმწიფოებს შორის პირველ სერიოზულ უთანხმოებას ადგილი ჰქონდა 1965 წელს, რომელიც ცნობილია ე.წ. „ცარიელი სკამის“ კრიზისის სახელწოდებით. 1965 წლის იანვრამდე საფრანგეთი არ ესწრებოდა საბჭოს სხდომებს. საფრანგეთის პრეზიდენტი ჩარლზ დე გოლი ეწინააღმდეგებოდა ინტეგრაციის კომპეტენციების ზრდას და მხარს უჭერდა მთავრობათაშორისი თანამშრომლობის მეთოდის გამოყენებას. დე გოლის პროტესტი გამოიწვია კომისიის წინადადებამ, რომელიც უკავშირდებოდა კომისიისა და ევროპული პარლამენტის კომპეტენციების ზრდას, გაერთიანების დაფინანსების წყაროს შეცვლას (თვითდაფინანსების სისტემის შემოღებას) და საბჭოში გადაწყვეტილებების ხმათა უმრავლესობით მიღებას. ამ საკითხებზე მსჯელობის მიზნით, დე გოლის ინიციატივით, ლუქსემბურგში გაიმართა გაერთიანების წევრი სახელმწიფოების მაღალი რანგის თანამდებობის პირების შეხვედრა (შეხვედრაზე კომისია არ იქნა მოწვეული), სადაც ხელი მოეწერა შეთანხმებას (ე.წ. „ლუქსემბურგის შეთანხმება“). ამ შეთანხმების მიხედვით, კომისიის მიერ ინიცირებულ წინადადებებზე საბჭო გადაწყვეტილებას არა ხმათა უმრავლესობით, არამედ ერთხმად მიიღებდა, თუ ეს ინიციატივები შეეხებოდა გაერთიანების რომელიმე წევრი სახელმწიფოს მნიშვნელოვან ეროვნულ ინტერესებს. ეს წესი მოქმედებდა ერთიანი ევროპული აქტის მიღებამდე (1986 წელი). ლუქსემბურგის შეთანხმება არ ითვლებოდა გაერთიანების სამართლის წყაროდ, შესაბამისად, იგი გაერთიანებისათვის შესასრულებლად სავალდებულო ძალის დოკუმენტს არ წარმოადგენდა.

ევროპული გაერთიანებების ორგანოების შერწყმა

1965 წელს წევრმა სახელმწიფოებმა ხელი მოაწერეს ე.წ. შერწყმის შესახებ ხელშეკრულებას, რომლითაც განხორციელდა ქვანახშირისა და ფოლადის ევროპული გაერთიანების, ევროპული ეკონომიკური გაერთიანებისა და ატომური ენერგიის ევროპული გაერთიანების ორგანოების შერწყმა, რაც გულისხმობდა სამივე გაერთიანებისათვის საერთო კომისიისა და საბჭოს არსებობას. თუმცა გაერთიანებები დამოუკიდებლად განაგრძობდნენ ფუნქციონირებას.

ევროპული ინტეგრაციის სტაგნაციის პერიოდი

1970-1985 წლებში გაერთიანებების წევრ სახელმწიფოებს არ ჰქონდათ ევროპული ინტეგრაციის დონეზე თანამშრომლობის გაღრმავების სურვილი. ამ პერიოდში ეროვნულ ინტერესებს მიენიჭა პრიორიტეტი ინტეგრაციის ინტერესებთან მიმართებაში. ეს პროცესი ცნობილია ე.წ. ევრო-სკლეროზის სახელწოდებით, რადგან სახელმწიფოებს დაავიწყდათ ევროპული ინტეგრაციის განვითარების საჭიროება. თუმცა, ამ პერიოდში გაერთიანების ბიუჯეტი რეფორმირდა და 1979 წელს პირდაპირი წესით პირველად აირჩიეს ევროპული პარლამენტი.

ერთიანი ევროპული აქტი

1986 წელს წევრმა სახელმწიფოებმა ხელი მოაწერეს ერთიან ევროპულ აქტს, რომლითაც დაფუძნდა ევროპული გაერთიანების შიდა ბაზარი და განისაზღვრა მისი ფორმირების ვადა, ევროპის კავშირის საბჭოს ფორმატში გაფართოვდა გადაწყვეტილების კვალიფიციური უმრავლესობით მიღების სფეროები, გაიზარდა ევროპული პარლამენტის როლი საკანონმდებლო პროცესში, ფორმალიზდა ევროპული საბჭო, როგორც ინტეგრაციის ინსტიტუტი, შეიქმნა ევროპის კავშირის პირველი ინსტანციის სასამართლო, გაფართოვდა ევროპული გაერთიანებების კომპეტენციები და ა.შ.

ევროპის კავშირის შესახებ ხელშეკრულება (მაასტრიხტის ხელშეკრულება)

ევროპული გაერთიანებების დონეზე თანამშრომლობის გაღრმავება, კომპეტენციების ზრდა, კოოპერაციის საერთო ევროპული ჩარჩოს შექმნა ეტაპობრივად ხორციელდებოდა. თუმცა, ევროპული ინტეგრაციის ორიენტაციის ვექტორს მხოლოდ ეკონომიკის, ვაჭრობის, ინდუსტრიული სფეროების განვითარება წარმოადგენდა. იგი არ იყო წევრ სახელმწიფოთა შორის პოლიტიკური თანამშრომლობის ფორმატი. 1990-იან წლებში ევროპული ინტეგრაცია განვითარების ახალ ეტაპზე გადავიდა. 1992 წელს მაასტრიხტში ხელი მოეწერა ევროპის კავშირის შესახებ ხელშეკრულებას, რომელმაც ინტეგრაციას პოლიტიკური იმპულსები შესძინა. ევროპის კავშირის დაფუძნებით წევრ სახელმწიფოებს შორის გაჩნდა პოლიტიკურ საკითხებზე თანამშრომლობის მყიფე ჩარჩო განვითარების დიდი პერსპექტივით. თავდაპირველად, ევროპის კავშირის ფარგლებში ხორციელდებოდა მთავრობათაშორისი თანამშრომლობა, იგი არ წარმოადგენდა ზეეროვნულ ორგანიზაციას, მას არ გააჩნდა სამართალსუბიექტობა. ინტეგრაციის განვითარების ამ ეტაპზე ქვანახშირისა და ფოლადის ევროპული გაერთიანება, ევროპული გაერთიანება (ევროპული ეკონომიკური გაერთიანების სახელწოდება შეიცვალა ევროპული გაერთიანებით) და ატომური ენერგიის ევროპული გაერთიანება ორგანიზაციული თვალსაზრისით დამოუკიდებლად არსებობდნენ. ევროპული ინტეგრაციის ამგვარი ორგანიზაციულ-ფუნქციონალური ფორმა ე.წ. ტაძრის სტრუქტურის სახელწოდებით არის ცნობილი, რომლის თანახმად ევროპული ინტეგრაცია შედგებოდა ტაძრის სახურავისა და სამი სვეტისგან: ტაძრის სახურავი — ევროპის კავშირი; პირველი სვეტი — ევროპული გაერთიანებები (მოქმედებდა გაერთიანების თანამშრომლობის მეთოდი); მეორე სვეტი — საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკის სფერო (გამოიყენებოდა მთავრობათაშორისი თანამშრომლობის მეთოდი); მესამე სვეტი — მართლმსაჯულება და შიდა საქმეები (გამოიყენებოდა მთავრობათაშორისი თანამშრომლობის მეთოდი). გაერთიანების თანამშრომლობის მეთოდი გულისხმობდა: ევროპული კომისიის მონოპოლიას საკანონმდებლო ინიციატივის წარდგენაზე; ევროპის კავშირის საბჭოს ფარგლებში გადაწყვეტილებების ხმათა კვალიფიციური უმრავლესობით მიღებას; ევროპული პარლამენტის აქტიურ როლს; ევროპის კავშირის მართლმსაჯულების სასამართლოს უფლებას, განეხორციელებინა გაერთიანების სამართლის ინტერპრეტაცია. მთავრობათაშორისი თანამშრომლობის მეთოდი ითვალისწინებდა წევრ სახელმწიფოებსა და ევროპულ კომისიას შორის საკანონმდებლო ინიციატივის წარდგენის უფლებამოსილების განაწილებასა და ზოგადად კავშირის მოქმედების ფარგლების შეზღუდვას; ევროპის კავშირის საბჭოს ფორმატში გადაწყვეტილებების ერთხმად მიღებას; ცალკეულ სფეროებში ევროპის კავშირის მართლმსაჯულების სასამართლოს კომპეტენციის არარსებობას.

ამსტერდამის ხელშეკრულება

ევროპული ინტეგრაციის განვითარების დინამიკა 1990-იანი წლების ბოლოსაც გრძელდება. 1997 წელს სახელმწიფოებმა ხელი მოაწერეს ამსტერდამის ხელშეკრულებას, რომლითაც ევროპის კავშირისა და ევროპული გაერთიანებების მიზნები და ამოცანები გაფართოვდა. ხელშეკრულებით კიდევ უფრო განვითარდა კავშირის მოქალაქეობის კონცეფცია, ევროპულ პარლამენტს საკანონმდებლო პროცესში მიენიჭა დამატებითი კომპეტენციები, დაინერგა ე.წ. „გაძლიერებული თანამშრომლობის პრინციპი“, ინკორპორირებულ იქნა, ერთი მხრივ, ევროპული სოციალური ქარტია ევროპული გაერთიანების დაფუძნების შესახებ ხელშეკრულებაში, მეორე მხრივ, ე.წ. „შენგენის სამართალი“ ევროპის კავშირის შესახებ ხელშეკრულებაში და სხვა.

ევროპის კავშირის ძირითად უფლებათა ქარტია

2000 წელს ევროპულმა კომისიამ, ევროპულმა პარლამენტმა და ევროპის კავშირის საბჭომ საზეიმო ვითარებაში მიიღეს ევროპის კავშირის ძირითად უფლებათა ქარტია. მისი მიღებით ევროპის კავშირის ფარგლებსა და დონეზე არსებული ფუნდამენტური უფლებების, თავისუფლებების, პრინციპების ერთ, კოდიფიცირებულ აქტში კონსოლიდაცია განხორციელდა. ქარტია შეიცავს ძირითად უფლებებსა და ეთიკურ პრინციპებს, რომლებიც დაკავშირებულია ადამიანის ღირსებასთან, სხვდასხვა თავისუფლებასთან, თანასწორობასთან, სოლიდარობასთან, მოქალაქეთა უფლებებთან და მართლმსაჯულებასთან. ძირითად უფლებათა ქარტიაში დეკლარირებული უფლებების, თავისუფლებებისა და პრინციპების ინსპირაციის წყაროა ადამიანის უფლებათა დაცვის სფეროში გაეროსა და ევროპის საბჭოს ეგიდით მიღებული სხვადასხვა აქტები. ძირითად უფლებათა ქარტიის ადრესატებს წარმოადგენენ ევროპის კავშირის ინსტიტუტები, ორგანოები და წევრი სახელმწიფოები (CFEU 51 (1)). წევრ სახელმწიფოებს ეკრძალებათ ევროპის კავშირის სამართლის იმპლემენტაციის პროცესში დაადგინონ ძირითად უფლებათა ქარტიაზე უფრო მაღალ უფლებათა დაცვის ეროვნული სტანდარტები. თავდაპირველად ქარტიას მავალდებულებელი ძალის მქონე დოკუმენტის სტატუსი არ გააჩნდა, თუმცა ლისაბონის ხელშეკრულების ძალაში შესვლის შედეგად იგი აყვანილ იქნა პირველადი სამართლის რანგში. აქტუალური მდგომარეობით, ძირითად უფლებათა ქარტიის სამართლებრივი სტატუსი ევროპის კავშირის დამფუძნებელი ხელშეკრულებების ეკვივალენტურია.

ნიცას ხელშეკრულება

2001 წელს ხელი მოეწერა ნიცას ხელშეკრულებას. მან გაამარტივა ევროპის კავშირის ინსტიტუციონალური სისტემა, გადაწყვეტილებების მიღების წესები და პროცედურები. ამგვარი ცვლილებების საჭიროება მომდინარეობდა კავშირის სახელმწიფოთა რაოდენობის მოსალოდნელი გაზრდით, კერძოდ, კავშირში 2004 წლისათვის იგეგმებოდა სახელმწიფოთა ახალი ჯგუფის გაწევრიანება.

ევროპული კონსტიტუციის შესახებ ხელშეკრულება (ევროპული კონსტიტუცია)

ევროპული კონსტიტუციის შექმნის შესახებ გადაწყვეტილება ევროპული საბჭოს ლაეკენის 2001 წლის სამიტზე იქნა მიღებული. კონსტიტუციის პროექტის მომზადება დაევალა კონვენტს, რომლის თავმჯდომარედ დაინიშნა საფრანგეთის ყოფილი პრეზიდენტი ვალერი გისკარდ ესტეინგი. ევროპულ კონსტიტუციას ხელი მოეწერა 2004 წელს. ხელშეკრულება ძალაში არ შესულა, რადგან საფრანგეთსა და ნიდერლანდებში ჩატარებულ რეფერენდუმზე ხალხმა მის რატიფიკაციას მხარი არ დაუჭირა.

ევროპული კონსტიტუციით ხორციელდებოდა ევროპის კავშირის მისი წინამორბედი ორგანიზაციების სამართალმემკვიდრედ გამოცხადება (1 TECE), კავშირისთვის სამართალსუბიექტობის მინიჭება (7 TECE), ძირითად უფლებათა ქარტიით აღიარებული ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების კავშირის პირველადი სამართლით აღიარება (9 TECE), წევრი სახელმწიფოების კანონმდებლობასთან მიმართებაში ევროპული კონსტიტუციისა და კავშირის ინსტიტუტების მიერ თავიანთი კომპეტენციების განხორციელების პროცესში მიღებული სამართლებრივი აქტების უპირატესი ძალის აღიარება (6 TECE), ევროპის კავშირის საგარეო საქმეთა მინისტრის თანამდებობის შემოღება (28 TECE) რეგულაციის ევროპულ კანონად, დირექტივის ჩარჩო-კანონად გარდაქმნა (36 TECE) და სხვა. ევროპული კონსტიტუცია საკუთარი არსითა და ბუნებით წარმოადგენდა საერთაშორისო ხელშეკრულებას, თუმცა მასში გაცხადებული თანამშრომლობის მიზნები და ფარგლები, გამოყენებული ტერმინები წევრ სახელმწიფოთა მოქალაქეებში იწვევდა სახელმწიფო სუვერენიტეტის დაკარგვის შიშს, რაც, თავისთავად, გახდა ევროპული კონსტიტუციის უარყოფის ძირითადი მიზეზი.

ლისაბონის ხელშეკრულება

წევრმა სახელმწიფოებმა გააცნობიერეს, რომ ევროპული კონსტიტუციის იდეის რეალიზაციას პერსპექტივა არ გააჩნდა და გადაწყვიტეს ევროპული ინტეგრაციის უფრო უმტკივნეულო ფორმით განვითარება. ამ მიზნით, 2007 წელს კავშირის წევრმა სახელმწიფოებმა ხელი მოაწერეს „ევროპის კავშირის შესახებ ხელშეკრულებასა და ევროპული გაერთიანების დაფუძნების შესახებ ხელშეკრულებაში ცვლილების შეტანის შესახებ“ ხელშეკრულებას. იგი ცნობილია ე.წ. „რეფორმის“ ხელშეკრულებისა და „ლისაბონის“ ხელშეკრულების სახელწოდებით.

ლისაბონის ხელშეკრულებით გაუქმდა ე.წ. ტაძრის სტრუქტურა და ევროპის კავშირი გამოცხადდა ევროპული გაერთიანებებისა და ევროპის კავშირის სამართალმემკვიდრედ, კავშირს მიენიჭა სამართალსუბიექტობა, გაფართოვდა და დაზუსტდა მისი კომპეტენციები, გაიზარდა ევროპული პარლამენტის საკანონმდებლო, საბიუჯეტო, საზედამხედველო ძალაუფლება, ევროპის კავშირის საბჭოში დაინერგა გადაწყვეტილების მიღების ახალი მექანიზმი, ჩამოყალიბდა საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკის სფეროში კავშირის უმაღლესი წარმომადგენლისა და ევროპული საბჭოს პრეზიდენტის თანამდებობები, ევროპული გაერთიანების დაფუძნების შესახებ ხელშეკრულების სახელწოდება შეიცვალა ევროპის კავშირის ფუნქციონირების შესახებ ხელშეკრულებით, ძირითად უფლებათა ქარტიას მიენიჭა სავალდებულო ძალის მქონე აქტის სტატუსი და აყვანილ იქნა პირველადი სამართლის რანგში, განისაზღვრა წევრი სახელმწიფოს მიერ ევროპის კავშირიდან გასვლის პროცედურები და ა.შ.

აქტუალური მდგომარეობით, არსებობს ევროპის კავშირი, რომელიც ევროპული გაერთიანებების (გარდა ატომური ენერგიის ევროპული გაერთიანებისა) სამართალმემკვიდრეს წარმოადგენს. კავშირის დონეზე გადაწყვეტილებები ძირითადად ორდინარული საკანონმდებლო პროცედურის (ევროპის კავშირის მეთოდი) ფარგლებში მიიღება, თუმცა, მთავრობათაშორისი თანამშრომლობის მეთოდი მოქმედებს საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკისა და სისხლის სამართლის საქმეებზე სასამართლოებს შორის თანამშრომლობის სფეროებში.

ევროპული ინტეგრაციის გაფართოების ტალღები

ევროპული ინტეგრაციის დამფუძნებელი სახელმწიფოები არიან: ბელგია, საფრანგეთი, გერმანია, იტალია, ნიდერლანდები და ლუქსემბურგი. 1973 წელს მასში გაწევრიანდნენ დანია, ირლანდია და გაერთიანებული სამეფო. 1981 წელს ევროპის კავშირში გაწევრიანდა საბერძნეთი, 1986 წელს — ესპანეთი და პორტუგალია, 1995 წელს — ავსტრია, ფინეთი, შევედეთი, 2004 წელს — კვიპროსი, ჩეხეთი, ესტონეთი, უნგრეთი, ლატვია, ლიეტუვა, მალტა, პოლონეთი, სლოვენია და სლოვაკეთი, 2007 წელს — ბულგარეთი და რუმინეთი, 2013 წელს — ხორვატია.

ევროპის კავშირში გაწევრიანების კრიტერიუმები და წესები

ნებისმიერი სახელმწიფო, რომელიც მკაფიოდ აცხადებს ევროპის კავშირში გაწევრიანების სურვილს, უნდა აკმაყოფილებდეს ევროპის კავშირის პრინციპებისა და ღირებულებების მოთხოვნებს (49 TEU). გაწევრიანების კრიტერიუმები 1993 წელს ევროპული საბჭოს კოპენჰაგენის სამიტზე შემუშავდა და განმტკიცდა ევროპული საბჭოს მადრიდის სამიტზე 1995 წელს. ევროპის კავშირში გაწევრიანების სურვილის მქონე სახელმწიფო უნდა აკმაყოფილებდეს პოლიტიკურ, ეკონომიკურ, სამართლებრივ და გეოგრაფიულ კრიტერიუმებს. იმისათვის, რომ ევროპის კავშირის საბჭომ მიიღოს კავშირში გაწევრიანების სურვილის მქონე სახელმწიფოსთან დიალოგის დაწყების შესახებ გადაწყვეტილება, ასეთი სახელმწიფო, სულ მცირე, პოლიტიკურ და გეოგრაფიულ კრიტერიუმებს მაინც უნდა აკმაყოფილებდეს.

კავშირში გაწევრიანების სურვილის მქონე სახელმწიფომ ევროპის კავშირის საბჭოს, ევროპულ პარლამენტსა და ეროვნულ პარლამენტებს უნდა მიმართოს განცხადებით,რომელშიც გამოთქმული იქნება კავშირში გაწევრიანების სურვილი. ევროპის კავშირის საბჭო, ევროპულ კომისიასთან კონსულტაციისა და ევროპული პარლამენტის თანხმობის საფუძველზე, კავშირში ამ სახელმწიფოს გაწევრიანების თაობაზე პროცესის დაწყების შესახებ გადაწყვეტილებას იღებს ერთხმად. ევროპის კავშირის ძირითად ხელშეკრულებებში ცვლილების შეტანასთან, გაწევრიანების თარიღთან, პირობებსა და გარდამავალ პერიოდთან დაკავშირებით, კანდიდატ სახელმწიფოსა და ევროპის კავშირს შორის იდება საერთაშორისო შეთანხმება, რომელიც ექვემდებარება მხარეების მიერ რატიფიკაციას საკუთარი კონსტიტუციური მოთხოვნებისა და პროცედურების შესაბამისად. პრაქტიკაში კავშირში გაწევრიანება არ ხორციელდება ავტომატურ რეჟიმში და არ წარმოადგენს სუბიექტისთვის კანდიდატი სახელმწიფოს სტატუსის მინიჭების თანმდევ მოვლენას. უმეტესწილად, გაწევრიანების პერიოდის ხანგრძლივობა დამოკიდებულია უშუალოდ კანდიდატი სახელმწიფოს ეკონომიკურ, პოლიტიკურ მდგომარეობაზე, სამართლებრივი სისტემის ხარისხზე. კანდიდატ სახელმწიფოს აუცილებლად ესაჭიროება გარკვეული პერიოდი სახელმწიფო ინსტიტუტების ადაპტაციისთვის, კავშირის სტანდარტების გაზიარებისა და შესაბამისი ინფრასტრუქტურის შექმნისათვის.

ევროპული ინტეგრაციის თეორიები

ევროპული ინტეგრაციის თეორიები მიუთითებენ იმ გარემოებებზე, რომლებიც ინტეგრაციის დაფუძნებიდან დღემდე ევროპის კავშირის ფარგლებში თანამშრომლობის განვითარებას, შედეგებს ან სამომავლო პერსპექტივებს განაპირობებენ. თეორიებს გააჩნიათ პოლიტიკური, ეკონომიკური და სამართლებრივი კონტექსტი. ინტეგრაციის თეორიებიდან აღსანიშნავია ფუნქციონალიზმის, ნეოფუნქციონალიზმის, ინსტიტუციონალიზმის, მრავალდონიანი მმართველობის, მთავრობათაშორისი და სამართლის მეშვეობით ინტეგრაციის თეორიები.

ფუნქციონალიზმის თეორია მიტრანის მიერ ჩამოყალიბებული კონცეფციაა. ფუნქციონალისტებს მიაჩნიათ, რომ სახელმწიფო, როგორც სოციალური ორგანიზაციის ფორმა, მოძველებულია და გლობალური პრობლემების გასაჭრელად აუცილებელია სახელმწიფოთა კოლექტიური მმართველობა ე.წ. მსოფლიო მმართველობის სახით, სადაც თითოეულ სახელმწიფოს ექნება „მატერიალური დამოუკიდებლობა“. ნეოფუნქციონალიზმის თეორია ფოკუსირებულია რეგიონულ ინტეგრაციაზე. ნეოფუნქციონალისტების მიხედვით, სახელმწიფოთა თანამშრომლობა დაიწყო შეზღუდულ ფუნქციონალურ ან ეკონომიკურ სფეროებში, თუმცა, ერთ კონკრეტულ ეკონომიკურ სფეროში თანამშრომლობა ბუნებრივად, ეტაპობრივად გავრცელდა სხვა ეკონომიკურ სფეროებზე და, უფრო მეტიც, — მათ მიღმაც.

ინსტიტუციონალიზმის თეორია ეფუძნება ვარაუდს, რომ ევროპული ინტეგრაციის პოლიტიკა ევროპული ინსტიტუტების საქმეა. იგი არ არის ერთი კონკრეტული თეორია, არამედ შედგება სხვადასხვა კონცეფციებისგან, რომლებიც ევროპის კავშირის ინსტიტუტების როლს სხვადასხვა გადმოსახედიდან ხედავენ. ინსტიტუციონალიზმის თეორია სამ ხედვას მოიცავს: ისტორიულ ინსტიტუციონალიზმს, რაციონალური არჩევანის ინსტიტუციონალიზმს და სოციოლოგიურ ინსტიტუციონალიზმს.

მრავალდონიანი მმართველობის თეორიის მიხედვით, ევროპული ინტეგრაცია, მისი მიზნების რეალიზაციის პროცესი იმდენად კომპლექსურია, რომ მისი ახსნა რთულია ინტეგრაციის სტატიკური თეორიებით. ამ თეორიის მხარდამჭერების აზრით, ძალაუფლებამ და სუვერენიტეტმა ეროვნული ხელისუფლებიდან გადაინაცვლა არა მხოლოდ სუპრანაციონალურ — ევროპის კავშირის დონეზე, არამედ ასევე რეგიონული და ადგილობრივი ხელისუფლების დონეებზე. შესაბამისად, ევროპული ინტეგრაციის განვითარების პროცესში მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ როგორც სუპრანაციონალური ორგანოები, აგრეთვე ცენტრალური, რეგიონული და ადგილობრივი ხელისუფლება.

მთავრობათაშორისი თანამშრომლობის თეორია აღიარებს წევრი სახელმწიფოს განსაკუთრებულ როლს ინტეგრაციის პროცესში. მის თანახმად, სახელმწიფოს კონცეფცია არ არის მოძველებული ევროპული ინტეგრაციისთვის. ამ თეორიის მიმდევართა შეფასებით, წევრი სახელმწიფოები არიან ინტეგრაციის ძირითადი აქტორები, რომლებიც თავიანთი სუვერენული ძალაუფლების კავშირისთვის გადაცემით კი არ დასუსტდნენ, პირიქით, გაძლიერდნენ.

სამართლის მეშვეობით ინტეგრაციის თეორია ავითარებს მოსაზრებას, რომ ევროპული ინტეგრაციის ფარგლებში თანამშრომლობის გაღრმავება არის ზოგადად ევროპის კავშირის სამართლის განვითარების შედეგი, უფრო კონკრეტულად, მართლმსაჯულების ევროპული სასამართლოს აქტივიზმის საფუძველზე ევროპის კავშირის დამფუძნებელი ხელშეკრულებების კონსტიტუციონალიზაციის პროდუქტი.

ლიტერატურა ევროპული ინტეგრაციის ისტორიასთან დაკავშირებით:

1. Graig Paul, De Burca Grainne, EU Law: Text, Cases and Materials, Sixth edition, Oxford University Press, 2015, pp. 1-26.

2. Kaczorowska Alina, European Union Law, Second edition, Routledge, 2011, pp. 1-38.

3. Barnard Catherine, Peers Steve (eds.) European Union Law, Second edition, Oxford University Press, 2017, pp. 9-36.

4. Vataman Dans, History of the European Union [article], Juridical Series Lex ET Scientia International Journal, Vol. 17, Issue 2 (2010), pp. 107-137.

5. Rosamond Ben, Theories of European Union Integration, Basingstoke, 2000.

6. Dinan Desmond, (ed.) Origins and Evolution of the European Union, Oxford University Press, 2014.

7. Dougan Michael, Dashwood Alan, Rodger Barry, Spaventa Eleanor, Wyatt Derrick, European Union Law, 5th edition, Sweet & Maxwell, 2006, pp. 3-26.

8. European Parliament, The historical development of European integration, 2018, (ელ. ვერსია ხელმისაწვდომია ბმულზე — http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/PERI/2018/618969/IPOL_PERI(2018)618969_EN.pdf უკანასკნელად შემოწმებულია: 30.08.2019).