II.

ლიდია ანუ ლილი, როგორც შინ, ოჯახობაში, ეძახოდნენ, მარტოდ ერთად-ერთი, მამის-ერთა ქალი იყო ჰერცოგი ბრესსაკისა ამას ყოლია ძმაცა; მაგრამ პატარობაშივე მოკდომოდა და ძმის სიკვდილის შემდეგ მარტო ლილიღა იყო მამის საყვარელი, მამის სიქადული და პატიოსნება. ერთის სიტევით მზე და მთვარე ზედ ამოსდიოდა. მამას ისე უყვარდა, რომ სხვა ყმაწვილი ამის ალაგას მყოფი გაჟინიანდებოდა, განებივრდებოდა, ხასიათს წაიხდენდა, ხოლო ლილიაზე კი მამის უზომო სიყვარულს არაფრისთანა ცუდი ზედ-მოქმედება არა ჰქონია, თუმცა ლილია უსამზღვროდ უფლებდა ბრეს საკს და მისი უმცირესი სურვილიც კი ყველასთვის კანონად იყო. მაგრამ ამ გვარს უფლებას ზომიერად და გონიერად ხმარობდა და ახლო-მახლო იმათ არე-მარეში ცუდი ლილიაზე არსად არავის არაფრისთანა არა გაგონილა რა. მეზობლები ამას კი ამბობდნენ: ძალიან გულკეთილია, მაგრამ ამაყი კიაო. ამ გვარი სჯა ლილის ხასიათზედ მართალი იქმნებოდა, თუ ამაყობათ ჩავთლით ჯერ იმ ზიზღს. რომელსაც ადამიანი გრძნობს საძაგლობის და სულდაბლობის დანახვაზედ და მერე იმ მხურვალე რწმენას კაცის იდეალისას, რომელსაც აჰყავს ადამიანი ყველა სულდგმულზედ იმოდენად მაღლა, რამოდენადაც ცა დედამიწაზედ მაღალია. ვინ იცის, იქნება ეს რწმენა შეექმნეს ახალ- გაზდა ქალს იმ ქვა კლდეთ, რომელზედაც უნდა შეიმუსროს მისი მძვიდობიანობა, რადგანაც იდეალები საშიშარნი არიან ცხოვრების ზღვაში მცურავთა თვის. ამ ქალმა ჯერ არიცოდა, რომ რაცუნდა წმინდა კაცი იყოს, არ შიძლება ცოტარამ მანკიც არა ჰქონდეს. საკვირველიც არის: უფრო ბევრი დრო თავის ყმაწვილობისა მარტო რაინდების ამბების და ისტორიის კითხვაში გაეტარებინა, — ამ გვარის წიგნებით გაჭედილი იყო ბრუსოსაკის ციხე-დარბაზის ბიბლიოთეკა. ამასთან თავისის მამის პატიოსნება და კეთილშობილება, თითქმის წრიდამ გადასული, თუკი შესაძლოა, — ყოველთვის თვალწინ მაგალითად ჰქონდა და ყოველ ამის მიხედვით უნდოდა, რომ ყოველი კაცი სრული ყოფილიყო. ვაყვაცობით, დიდ-სულოვნობით და უანგარობით შველაზედ ცუდი ეს იყო, რომ ყოველი უცნობი ამ გვარ ღირსებით შემკული ეგონა და მურუ კი როცა ნახავდა, რომ არავის ეგ სიკეთენი არა აქვს, გული თუთქებოდა. აი სწორედ უს იყო მიზეზი, რომ ღერცოგის ოცის წლის ქალი ჯერ კიდევ გასათხოვარი იყო. ბევრნი შეტრფოდნენ, ბევრი სდევდა უკან და ბევრიც თხოულობდა, მაგრამ ზოგს იმის თვალში ვაჟ-კაცობა აკლდა, ზოგს მეტად უყვარდა ფული, ზოგს ქცევა და ზდილობა არ უვარგოდა და ზოგი კი თუმცა ვაჟ-კაციც და უანგაროც იყო, მაგრამ ბევრი კვეხნა იცოდა და სხვა ამგვარი. ესეც კი სიმართლით უნდა აღვიაროთ, რომ ლილია როცა საქრმოს უარს ეტეოდა ხოლმე, არას დროს და არას ფრით არ აწყენინებდა და ისე ეტყოდა, რომ არც კი შეამჩნევინებდა რომ უარის თქმის მიზეზი იმთივე ნაკლულევანება იყო ლილია არამც თუ მარტო ძალიან კარგათ იყო გაზდილი, არამედ ძალიან გულ-კეთილიც იყო, და იმიტომ არავისთვი ს ცუდ–უბრალო მცირედი წყენაც კი ანუ ვნება თავის სიცოცხლეში არ მიუყენებია. თუ ვინიცობა იყო რომელიმე იმის თავანის მცემელი ლილიას იდიალს არ ეთანხმებოდა. თვითონვე შეატყობდა რომ ჩემი საქმე წინ არ მიდისო და ყოველივე ღვაწლი უქმიაო.

როდესაც ლილია ქალაქ ო–დამ ბრესსკაში დაბრენდა, ისე ძარღვებ მოშლილი და ავ-გუნებაზედ იყო, რომ ამ მდგომარეობაში მამას თავის დღეში არ ენახა. ყველაზედ მეტად იმით სტკიოდა გული, რომ ხალხი უგრე გულგრილად დახვდა მტერსა და მწუხარების ნაცვლად ოხუნჯობდა და იცინოდა.

საფიქრებელადაც საზიზღარია, იძახოდა იმედ-გადაწყვეტილი ლილია ტკივილით და ხელების მტვრევით: —საზიზღარია მეთქი რომ იქ ოცისა და ოცდა ათის წლის ყმაწვილ-კაცნი იყვნენ, ურცხვად თამაშად გამოსულიყვნენ, უყურებდნენ მტერს, დაიცინებოდნენ და ერთ მათგანს იმოდენა ვაყვაცობა არ ჰქონდა, რომ მტერს საომრად შეჰსჯახებიყო. ვაი ლაჩრობავ, ვაი ადამიანის გულ-ფლიდობავ, რა ჰყოფილხარ! რა იქნა, სად გაქრა საფრანგეთის ვაყვაცური ქველობა? ამისთანა უბედურს დღეს ყოველი სახლი სიმაგრეთ ურდა გადაქცეულიყო, ყოველი სოფელი ციხეთ ან რა საჭირო იქნებოდა ჩვენთვის სიმაგრენი რომ ჩვენი მამა-კაცნი ისეთი გულადნი ყოფილიყვნენ, ისეთი სიკვდილის შეუპოვარნი, როგორც დედა-კაცნი და ბავშვები სარაგოსისა, როცა ჩვენ გვეომებოდნენ. ჩვენ მარტოდ დამარცხებული კიარა, გაუპატიურებულებიცა ვართ. არც ერთი დედაკაცი საფრანგეთისა ამას იქით აღარ შეხედავს თავ–მოწონებით საფრანგეთის მამა-კაცს. ჩვენ ეხლა ისე პირქვე დავემხენით, რომ ორმოცდა ათის წლის შემდეგ ჩვენი შვილები იკითხამენ, ჩვენი მამები რა ნაირ ცომისაგან იყვნენ შეზელილნიო, რომ ისეთი მოთმინებით ამისთანა სირცხვილი შეჭამესო!

ცრემლი და ტირილი თითქმის ახრჩომდა ქალს და მამა ამაოდ ცდილობა ნუგეშის-ცემას. ნუგეშის ცემა მით უფრო გაუძნელდა, რომ თვითონ ჰერცოგი ზიზღით უყურებდა ეხლანდელს საფრანგეთს, რომელშიც მამულის სიყვარული გაქრობოდა და ამის გამო ვერა მოეხერხებინა რა, რომ თავისი თანა–მემამულენი, როგორმე გაემართლებინა. სამარცხვინო ტყვეთ მიცემა ასი ათასის დაიარაღებულის კაცისა, გულ-გრილად ჩაბარება დიდროვან ქალაქებისა, სულდაბლობით მუხლის დრეკა მტრის წინაშე და უფრო პირ-მოხეული ტრაბახობა ჟურნალ-გაზეთებისა და ორატორებისა — თმას ყალზედ უყნებდა ღერცოგსა. ამ გვარად შერცხვენის მიზეზს იგი ხედავდა მარტო იმაში, რომ მთელი საფრანგეთი ჭკუიდგან შეიშალა და გასულელდაო.

თუმცა ღერცოგი ამ აზრისა იყო, მაგრამ დიდი შესაწირავი შესწირა ახალის ჯარის მოგროვებაზედ, თუმცა გამარჯვების იმედი გადაწყვეტილი ჰქონდა, თვითონაც კი შევიდოდა ჯარში, მაგრამ ფეხი დაშავებული ჰქონდა, რადგანაც ამ ოცის წლის წინად დუელში დაეჭრათ. მაინც და მაინც კი აპირებდა თავის ციხე დარბაზში გამაგრებულიყო, მაგრამ მარტო თვითონ და თავის ქალი თუ თორემ სულ ყველამ, ვინცკი ახლდა შინ, შორს დაიჭირა ეს ამბავი, როცა ღერცოგის განზრახვა შეიტეს, სულელობააო, ამბობდნენ, ტუუილ უბრალოდ თავები დავიხოცოთო. მარტო ერთმა ინგლისელმა მეჯინიბემ გულ-დადინჯებით მოახსენა, მეც თქვენთან მზათა ვარო და ზედ დაატანა: წინადვე კი ვიციო, რომ არა გამოვა რაო.

ლილია ბრესსაკი როცა შინ დაბრუნდა, იმის ბედზედ სახლში ბევრი საქმე დახვდა და ამაში ცოტაოდნად გაერთო და შეიმცირა მწვავი წუხილი გულისა. ჰერცოგს ბრესსაკს არა ჰსჯეროდა საერთოდ ხალხში გავრცელებული ხმა, რომ ვითომ პრუსსიელები რასაც მაახელებენ ყველაფერს იტაცებენო და მძლავრობენო, ამიტომაც დააპირა მივიღებო. ჩემს სახლში ყველა პრუსსიელ აფიცარს, ვისაც კი აქ ბინას დაუნიშვნენო და ისეთის პატივით დავხვდებიო, როგორც ეკადრება ვაჟ-კაცობაში გამოჩენილს მტერსაო. ამიტომაც ლილიამ წინადვე დაიარა, რომ ენახა მომზადებულია თუ არა საუკეთესო ოთახები სტუმრების მისაღებად, მაშინ როდესაც ღერცოგმა თავისთვის და თავის ქალისათვის ორიოდე უბრალო ოთახი დაიგდო. მოშორებით, ციხე — დარბაზის კუთხეში, სადღაც მივარდნილი. რაკი ლილიამ სასტუმრო ოთახები დაალაგებინა და მოაწყო, ტილოს თეთრი არდანი ჩამოიფარა წინ და წავიდა ციხედარბაზზედ მოშენებულს პატარა სახლში, საცა სამკურნალო გაემართათ დაჭრილთათვის და საცა ამ ჟამად იწვვენ ექვსიოდ აფიცერი და ჯარისკაცი. იქავ ო-ის ქალაქის ახლოდ ომში დაჭრილები. სხვათა ჯარში ნებით გასულებს შორის იმყოფებოდა ბიძაშვილიც ლილიასი მარკიზი კრიტკო.

ეს ფერ-მკრთალი მარკიზი ძალიან მდიდარი რამ იყო, და იქნებოდა ოცდა რვა წლისა. ამ ყმაწვილ-კაცს მინამ მეორე იმპერია ბედნიერობდა, ცხენების და დოღის მეტი სხვა საფიქრებელი დარდი არა ჰქონიარა. რა დროც უნდა ყოფილივო, ამის ნახვა ყოველთვის შეიძლებოდა შანტილში ანუ ნიუმარკეთში ცალთვალა სათვალით მარცხენა თვალზედ, მხარზე გადაგდებულ მსუბუქის პალტოთი და პატარა წიგნით უბის ჯიბეში, რომელშიაც სანაძლეოს დანიშნავდა ხოლმე. უამის ცხენებით არც ერთი დოღი არ იქნებოდა ხოლმე, მაგრამ ათასში ერთხელ კი ძლივს მოხდებოდა, რომ ამის ცხენს დოღში გაემარჯვნა და ჯილდო მიეღო, და ამითი როგორც ეტყობოდა, მაინც არ აკლდებოდა სანაძლევოს ხურუში. ასე და ამაში აღამებდა თავის სიცოცხლეს, ამ საზარელ ომიანობის ზაფხულამდინ და როცა სტუმრად მოვიდა ბრუსაკის ციხე-დარბაზში თავის მამიდა-შვილის, ლილიას სილამაზემ ისეთი თავ-ბრუ დაახვია, ისე გააოცა, რომ მთელი საჯინიბო და ცხენებიც საჩქაროდ გაყიდ-გამოყიდა, ცალ თვალა სათვალე შორს გადააგდო, სანაძლეოების ჩასაწერი პატარა წიგნი ცეცხლში დაწვა და ნების დართვა სთხოვა ღერცოგ ბრესსაკსა, რომ მე თქვენი ქალის შერთვა მსურსო. ამ ცხარე სიყვარულის და ლილიას უკან დევნის დროს საფრანგეთი და გერმანიის შუა ატყდა ომიანობა. თავდაპირველად ამ მარკიზს ეგონა, რომ საფრანგეთის ჯარი უამისოთაც პრუსიელებს ადვილად მოერეოდა და იმიტომ თავის ადგილიდამაც არ დაიძრა, მაგრამ ვიორტის ომის შემდეგ კი, როცა საფრანგეთის მთავრობამ ხალხის შემწეობას მიმართა და ყველა, დიდი- და-პატარა საფრანგეთის შვილი საომრად მოიწოდა, ლილია ბრესსაკმა ეს თავის ბიძა-შვილი შეაგულიანა, გაამხნევა, რომ ჯარში ვოლონტერათ შესულიო. ამაზედ ხმა ამოუღებლივ დაემორჩილა, რადგანაც ყოველთვის მზად იყო ოღონდ ლილიას კი ებნანებინა და მარტო მივიდოდა თუნდა ზარბაზანზედაც. ეს სუდანის ომში დაესწრო, ტყვედ დაიჭირეს და გამოექცათ. შემდეგ შევიდა იმ ჯარში, რომელიც ახლად მოკრიფეს და შეაგროვეს საფრანგეთის მაზრებში ამ მარკიზმა იმოდენად და იქნობამდის დაამტკიცა თავის ვაჟ-კაცობა და მხნეობა, რომ გამბეტტამ აძლია პოლკოვნიკობის ხარისხი და ჯვარი, პირველზედ მარკიზმა უარი სთქვა და ჯვარი კი გამოართვა. ო–ის მახლობლად ომში შტუცერის ტყვიამ ერთი მხრის ძვალი დაუმსხვრია და ამ დაჭრილობამ დროებით გაუუქმა სამხედრო ასპარეზი.

თუ რომ ეს ჭაბუკი—კოლონტერი სხვა რომელსამე სამკურნალოში ყოფილიყო, იქნება მაშინ ძალიან სანანური და სანაღვლელი გახდენოდა ეს დაჭრილობის უბედური შემთხვევა, მაგრამ ეხლა ამ მდგომარეობაში ბევრს არა სწუხდა. ამის დაჭრილობა მძიმე არ იყო და მოსარჩენად მარტო მეუდროება და მოსვენებაღა იყო საჭირო. ამიტომაც ეს მთელი დღე ტახტზე იწვა გაშოტილი, ხელ-ჩამობმული, განუწყვეტლივ თამბაქოს ეწეოდა და, როცა იმის ბიძა, ან მამა- დას შვილი, ლილია, მასთან არ იყვნენ, სულ ყოველთვის რომანების კითხვაში იყო ხოლმე. ეს მარკიზი სწორედ იმ დროს კითხულობდა წიგნს, როცა ლილია შევიდა იმის ოთახში, და წამალი შეიტანა, რომელსაც დაჭრილი მარკიზი სიამოვნებით მიიღებდა ხოლმე, სრულიად დარწმუნებული, რომ უებარი წამალია, რადგანც ლილიას მომზადებული და გაკეთებული იყო. შავ—შალის კაბაში, თეთრ, სუფთად გახამებულ საყელოთი და მაჯებითა და ბამბის პატარა თავ-სახურავით, რომელიც ფარავდა მის მშვენიერს წაბლის ფერს თმებსა წარმოადგენდა უკეთესს იდეალს გულ–შემატკივარ დისას. ხმა–ამოუღებლივ ფეხ–აკრებით შევიდა, გაიარა ოთახი, მივიდა ავათ-მყოფის გვერდთ, დასდგა სინითა წამალი და ისეთის ნაზის ხმით დაელაპარაკა, რომ უცებ მარკიზს გულმა კანკალი დაუწყო.

– დღეს, თქვენ თავს როგორა გრძნობთ?

რა კი ლილია დაინახა, მარკიზმა მაშინვე პაპიროსი და საკითხავი წიგნი ხელიდამ გააგდო.

— მე ყოველთვის უკეთა ვარ ხოლმე მაშინ, როცა თქვენა გხედავთ და როცა არა, უარესობა მომდის, უპასუხა მარკიზმა ხუმრობითაც და მართლის გულითაც:— ერთი ეს მიბძანეთ, თვალები რათა გაქვსთ დაწითლებული, გიტირნიათ?

— დიაღ, ლალიმ ჩუმად წარმოსთქვა, მძიმედ ამოიოხრა, წამა ლი დაუსხა და სთქვა: — დალიეთ; ცოტათი მწარე წამალია, მაგრამ მკურნალი ასე ამბობს, რომ ძილს მოგგვრისთ და კარგად დაგეძინებათო.

მარკიზმა ასე გულიანად და სიამოვნებით დალია ეს მწარე წამალი, თითქო უკვდაების ნეკტარიაო, ტუჩები მოიწმინდა და უპასუხა:

— ეს ბურგონიის ღვინოზე უფრო სასიამოვნოდ მეჩვენა. მანამდის მარკიზ წამალს მიაღებდა. ქალმა უნებურად აიღო ხელში ის წიგნი, რომელსაც მარკიზი კითხულობდა. ეს წიგნი იყო ერთი სახელ–განთქმულ თხზულებათაგანი თეოფილე გოტიესი. რა კი წიგნის სათაური ამოიკითხა, წიგნი ისევ თავის ალაგას დასდო და ავათ–მყოფს შეწუხებულის სახით და უგემურის თვალით გადახედა. ზღაპრებია! წამოიძახა ბოლოს ლელიამ. — მე არ მეგონა, რომ თქვენ ეხლა, ამისთანა დროს ზღაპრების კითხვას მოუნდბოდით!

მარკიზი ვერ მიხვდა რაზედაც ეუბნებოდა და ამანაც თავის მხრით გაოცებით შეხედა.

ეს წიგნი გოტიეს თხზულებაა, ჩემო ბატონო, წყნარად სთქვა მარკიზმა.

— განა გოტიეს ზღაპრების კითხვის დროა ეხლა? კაცმა ეხლა ეგ უნდა იკითხოს, როცა პრუსიელებმა თავიანთი ბაირაღი ამართეს ჩვენს სამშობლო ო–ის ქალაქში?! როცა ისინი კადნიერად ჩვენს ციხე-დარბაზში მოდიან?! წამოიძახა ლილია ბრესაკმა! — მე ვხედავ, როშ ეხლანდელს უგვანობას ძალიან ღრმად გაუდგამს ფეხი ამ ჩვენს საწყალ ქვეყანაში, თუ მაგისთანა კაცი როგორც თქვენ, აგრე მსუბუქის თვალით უყურებს თავის სამშობლო მამულის და მიწა-წყლის პირ–ქვე დამხობას! მარკიზი წამოწითლდა, და ცოტათი შეკრთომით უპასუხა: — ეგრე უწყალოდ ნუ მსჯით, ჩემო დედიდა-შვილო! როცა თქვენ აქ არა ხართ, დრო ისე უგემურად გვიან გადის, რომ იძულებულვარ რითიმე გავატარო და გავერთო. საიმისოდ ბევრიც არა წამიკითხავს რა, აი ნახეთ, მარტო მესამე გვერდზედ ვდგევარ ვკითხულობ, მართალია, მაგრამ ყოველთვის გონება და გულის-ყური სულ სხვაზედა მაქვს.

— თქვენ ყოველთვის მარტო ერთ საგანზედ უნდა ფიქრობდეთ, და ნაღვლობდეთ, უპასუხა მკვახედ ლილიამ: — სახელდობრ მასზედ თუ როგორ მოვემზადნეთ იმ დღისთვის, რომ ჩვენ ეხლანდელი სირცხვილი ჩამოვირეცხოთ და მტერს მაგიერი გადვუხადოთ. როცა თქვენ გაძლევდნენ პოლკოვნიკის ხარისხსა, არ მიიღეთ, უარი ყავით და სთქვით, რომ თქვენ იმის ღირსი არა ხართ. თუ მართლად ნამდვილად ამაში დარწმუნებული იყავით, მაშ კეთილ-შობილურად და პატიოსნად მოქცეულხართ. ხოლო რატომ არ უნდა ეცადოთ, ღირსი ოდესმე მაინც შეიქნათ? მე რომ კაცი ვყოფილვიყავ, ერთს წუთსაც არ მოვისვენებდი ვიდრე სალაშქრო საქმე არ მეცოდინებოდა და ჩვენის მტრის ენას არ ვისწავლიდი კარგად, რომ მით მზათ ვყო- ფილვიყავი იმ ღირს სანატრელ დღისთვის, როცა ჩვენ მტრის- ჯავრს ამოვიყრიდით, იმათ ქვეყანას და მიწა-წყალს დავიმონავებდით. —

დუმილი ჩამოვარდა. ახალ–გაზრდა მხედარმა დაიარავებულს ხელს უიმედოდ დახედა, დაღონდა და მწუხარებით შუბლზედ ხელი გადისო.

— ვშიშობ, რომ მე ცუდსა და უღირს თაობას ვეკუთვნი, წარმოჰსთქვა მარკიზმა რამდენიმე წამის შემდეგ ხმადაბლა — ჩემი ხელმძღვანელი თქვენ უნდა იყვნეთ. მე შემიძლიან ყოველი თქვენი ბძანება ავასრულო. ამას იქით მე არასოდეს, არც ზღაპრების, არც რომანების წიგნს ხელში აღარ ავიღებ, ვიდრე მე პრუსიელების ენას და იმათს სამხედრო წესსა არ ვისწავლი.

— ყველა საფრანგეთის-შვილი რომ აგრე მოიქცეს, ჩვენ ხუთის წლის შემდეგ პრუსიელების ჯავრს ამოვიყრიდიო და მაგიერს გადუხდიდით, წამოიძახა ლილია ბრესსაკმა გულინად და მხურვალედ. იქნება ჩვენები ეგრე მოქცეულიყვნენ, თუ რომ დამრიგებელად თქვენ ყოლებოდით, უპასუხა მარკიზმა ღიმილით, მივარდა ლილიას ხელს, რომელიც სტოლზედ ესვენა, მიიტანა ტუჩებთან და ზედ დააკვდა.

სწორედ ამავე დროს, კარები დაურახუნეს. ლიდია ბრესეაკმა ხელი გამოიტაცა და მოაშორა, ოთახში მოსამსახურე შევიდა, სწორედ ის, რომელიც იმავე დილით ჰერცოგის ეტლზედ იჯდა. ეს იყო ერთძველებურ მოსამსახურეთაგანი, რომელთაც ტანასამოსი თავის დღეში რიგიანად არ ადგათ ხოლმე და მებატონეებს ისეთის მფარველობის სახით ექცევიან თითქო თავისიანიაო და რიმელისაც ყოველთვის გეშინიან აი სტუმრებს საჭმელს ჩამოურიგეცს თუ არაო, თითონაც სუფრაზე და გვერდით გამოიჭიმებაო. ეს დიდიხნის მოსამსახურე ჰერცოგისა და სახელად ჟანბატის ბარბკრიუში ერქვა. ბატონთან ისე იყო, რომ საცა არ გინდოდა ბატონების ლაპარაკში გაერევოდა ხოლმე. ომამდე ყველას გმირად მიაჩნდა და ყველას ეგონა რომ გაჭირების დროს თავს გამოიჩენსო. როცა მართლა გაჭირება მოვიდა და ჰერცოგმა ბძანა ციხე-დარბაზი ნემენცებისაგან გავიმაგროთო, ცხადად გამოჩნდა, რომ თუმცა ბარბკრიუშს უყვარდა ჰერცოგი, ამაზედ მეტად ვიღაც სხვა უყვარდა, სახელდობრ, თავისი საკუთარი თავი. ჯერ არ გაეგო, რომ თავ-მოყვარეობამ მისმა აზრი გამოუცვალა ყველას და ისეთის ნდობით აღარ უეურებდნენ და ამის გამო აღარ უღალატა თავის ჩვეულებას, რომ ყოველი ბძანება ბატონების ბოლოსდაბოლოს დაიწუნოს თუ მოიწონოს და თავ-მოწონებით და მძიმედ მოახსენა ლილიას:

— ბატონი ჰერცოგი გთხოვთ, ქალბატონო, ქევით ჩამობრძანდეთ პრუსსიელების დასახვედრად. გაგონილა! ბატონს ნებავს ის საძაგლები დიდის ამბით და პატივით მიიღოს! ეგ, სწორედ მოგახსენოთ, მე გულს მიკლავს. მე მოვახსენე ჰერცოგს: ბატონო, მეთქი, ოღონდ პრუსსიელებს კი ნუ დამანახვებთ და საკუჭნაოში თავს დავიმწყვდევ და მთელი ექვსი კვირა იქიდამ ფეხს არ დავიძვრი მეთქი. — ეს კიდევ არაფერი: ჰერცოგს ნებას გასაღებები იმათ ჩააბაროს და სთხოვს ნება მომეცითო ჩემის ოთახებიდათ არ გამოვიდეო, ვიდრე თქვენ აქ იქნებითო. ეგღა გვაკლდა! ნება მომეცითო, თითქო აქ ისინი იყვნენ ბატონები და არა ჩვენ. მე კი მოვახსენე ჰერცოგს ბატონო ჰერცოგო, მეთქი, სჩანს ძალიან ცუდი დღე დაგვდგომია, რომ მე თქვენ ძველს მოსამსახურს მაგას მიბძანებთ მეთქი. ჰერცოგმა მიბძანა, საცა შენი საქმე არ იყოს, ნუ გამოერევი და ამასთანვე ხელმეორედ მიბძანა, თქვენ, ქალ–ბატონო, გთხოვოთ მალე წამობძანდეთ. მე ფანჯრიდამ მოვკარ თვალი: რაღაც ბრიყვებს და კაცი მჭამლებსა ჰგვანან. გაგონილა! ისინი ჩვენის ღვინით უნდა თვრებოდნენ, ისინი, ის არამზადები. ის კაცის მჭამლები...

— კმარა! დაიძახა ლილია ბრესსაკმა და შეხედა მძულვრის თვალითა: — თქვენ, ჟან ბატისთო, მაშინ შეგეძლოთ მაგათი ცუდად ხსენება თუ იმოდენა ვაჟ-კაცობა გქონიყოთ, რომ მაგათ შებმოდით. ეხლა კი ეს თქვენთვის გონებაში ჩასანერგი მწარე მაგალითია, მით რომ მხდალნი და ლაჩარნი, რომელთაც გულ-და-გულის ომისა ეშინიანთ, გამარჯვებულებს ისე უნდა ემსახურებოდნენ, როგორც ყურ-მოჭრილი ყმანი. რა ხანიც პრუსიელები ამ სასახლეში დარჩებიან, თქვენ უნდა ემსახუროთ იმათ და... რაც კი შეიძლებოდეს— მართებულად და პატივისცემით და თუ თქვენა გსურთ მართლა საკუჭნაოში თავი ჩაიკეტოთ მაგის ნებასაც გაძლევთ, ხოლო საკუჭნაო კი სხვაგან მონახეთ და არა ბრესსაკის ციხე-დარბაზში. სახრე რო გაეწნათ, ისე არ გაშრებოდა ეს უბედური ჟან-ბატისთი, როგორც ამ ქალის სიტყვებისაგან გაშრა. მაგრამ პირი დააღო თუ არა, რომ პასუხი მიეცა, ახალგაზდა ქალის ისეთის შეუწყალებელის სახით შეხედა, რომ ჭკუა და კეთილ-გონიერება მოიხმარა და დაჩუმება ამჯობინა. მარტო მაშინ, როცა ლილია ოთახიდამ გავიდა, ამ ნამაგდარ მსახურმა ავათ–მყოფს მარკიზს თვალი უყო, ხელები გაშალა და მაღლის ხმით დაიძახა:

— ეგ ავაზაკნი — პრუსიელები, ეგა! სულ მაგათი ბრალია. ნეტავი ჩვენს ჯარს ისე ეომნა, როგორც რიგია და ეკუთნოდა! მაგრამ რა? ჩვენი ეხლანდელი ჯარის-კაცი დაშინებულია, გალაჩრებულია! ჩემ დროს, ეგ ეგრე არ იყო! დიაღ, მაშინ სულ სხვა იყო! დაუმატა ბარბკრიუშმა და ის კი დაავიწყდა, რომ იმ ოთახში დაჭრილი ახალ-გაზდა ჯარისკაცი იწვა, და დაცინვით ყურს უგდებდა.

ნახევარი საათის შემდეგ, ბრესსაკის ციხე-დარბაზის დიდს სადღესასწაულო და სასტუმრო ოთახში ისეთი რამ ამბავი მოხდა, რაც არ ენახათ არას დროს იმის ძველ კედლებს და ზედ ჩამოკიდებულ, ჯავშნით მოსილ დახატულ რაინდებს, რომელნიც თავიანთ ოქროს ჩარჩოებიდამ გაოცებით გადმოსცქეროდნენ ამ უნახავს, ახალ ამბავს: ჰერცოგი ბრესსაკი, სულ შავებში, როგორც მგლოვიარე და მისი ქალი იდგნენ პატარა სტოლის წინ, რომელზედაც რამდენიმე დიდრონი გასაღებები ეწყო. მათ უკან ჩამომწკრიებულნი იყვნენ მოსამსახურეები და წინ იდგა მჭიდრო გუნდი პრუსსიელის აფიცრების, რომელთ ხმლებს ჩახა–ჩუხი გაჰქონდათ ჩუქურთმიანს ფილაქანზედ. როცა ეს აფიცრები ციხე-დარბაზს მიახლოვდნენ, მაშინ როდი იყნენ ასე მშვიდობიანად და გულ–დინჯად. ამათ არ იცოდნენ, რა მოელოდათ იქ და როგორ დახვდებოდნენ. თუმცა გამზადებულნი იყვნენ ყოველ-გვარ განსაცდელისათვის, მაგრამ მაინც რასაკვირველია, იმას ამჯობინებდნენ, რომ უსიამოვნება არა შემთხვევოდათ რა ამასთა კაცთან, როგორც ჰერცოგ ბრეკასსაკი იყო. მშვიდობიანობა– ზედ მალე დააჯერეს გული ღერცოგმა ამათ მართებულად დაუკრა თავი, ამაზედ, როგორც პრუსსიელ აფიცრებშია ჩვეულება, სამაგიერო სალამი გადუხადეს და სამხედრო პატივი მისცეს.

— მოწყალნო ხელმწიფენო უთხრაჰ საკმაოდ რიხიანის ხმით ჰსთქვა, საფრანგეთის ენაზე: —ომიანობის ბედმა ბატონებათ მოგიყვანათ თქვენ ამ სახლში. მე, სხვა გარემოებაში, დიდათ მოხარული და მოწადინე ვიქნებოდი მემასპინძლა აქ და მიმეღეთ თქვენ, როგორც სტუმრები. მე ჩემს აქ ყოფნით თქვენ არ შეგაწუხებთ, რა ხანიც თქვენ აქ იქნებით; მე და ჩემი ქალი გთხოვთ ნება მოგვცეთ, რომ ჩვენ სადგომ ოთახებიდამ არ გამოვდიოდეთ თქვენს სანახავად, დანარჩენი ეს სასახლე თქვენ განკარგულების ხელ-ქვეით იყოს. მე ჩემ სასახლის ნაზირ-მოურავისთვის მიბძანებია, რომ ყოვლი თქვენი ნება და წადილი აღასრულოს ხოლმე; იგივე ყველა გისაღებს გადმოგცმსთ. მაგრამ აი ეს გაღები, ზედ დაატანა და ჯიბიდამ მომცრო გასაღები ამოიღო:— ეს, გასაღები იმ სანიშნისაა, საცა საოჯახო, ძველადგანვე ჩვენი გვარეულობის მამა-ჰაპური სხვა და სხვა ძვირფასი ნივთები აწყვია. ნება მიბოძეთ, ღენერალო, ის გასაღები საკუთრად თქვეს ჩაგაბაროთ და ჰერცოგი ერთი ნაბიჯით წინ წადგა, პრუსსიულების უფროსს გასაღები მიაწოდა: იმანაც ჩამოართო, ხელში ატრიალა, წამოწითლდა, მაგრამ მაინც ჯიბეში ჩაიდო და შეინახა.

ამ ამბის დროს იქ ისეთი სიჩუმე სუფევდა, რომ ფილაქანზე ქინძის-თავიც რომ დაცემულიყო, ადამიანი იმის ხმასაც შეიტყობდა. მერე ჰერცოგმა თავის ქალს ხელი მისცა და ოთახიდამ გავიდა. პრუსსის აფიცრები იმათ წინ ორ-პირად ჩამომწკრივდნენ და მარჯვენა ხელი ყველამ, ჩაჩქნებზე მიიდეს და ასე სამხედრო პატივი მისცეს. როცა ჰერცოგი თავისის ქალით ოთახის კარებში გადიოდნენ, მაშინ ერთი იმ აფიცრებთაგანი გამოქანდა, სტოლიდამ ხელთ-თათმანი აიღო, მიართვა ლილია ბრესსკას და საფრანეთის ენაზე უთხრა:

— თქვენ დაგრჩათ, თქვენი ხელ-თათმანია. ლილიამ მადლობის ნიშნად ჩუმად და წყნარად თავი მოუხარა და იცნო რომ ეს აფიცარი, ის იყო, რომელიც იმ დილით ნახა სახის მეტყველება წინანდელივე ჰქონდა და ლილიას მაშინ არ მოეწონა. ეხლა კი საზიზღრად არ ეჩვენა იმტომ, რომ, როცა იმას თავის ხელ-თათმანი, გამოართო, მაშინ შეატეო, რომ ამ აფცარს ხელი აუკანკალდა და თვალებში ცრემლი მოეგუბა.