ვეფხისტყაოსნის კომენტარი :: მომხმარებლის არჩევანი :: მამარდაშვილის ციფრული ბიბლიოთეკა

ვუკოლ ბერიძე ღრმად განსწავლული ფილოლოგი იყო, მაღალ ნიჭიერებასთან ერთად ეს განაპირობა სამეცნიერო სკოლამ, რომელიც ახალგაზრდობაში გაიარა. ქუთაისის გიმნაზიის დამთავრების შემდეგ, 1908-1912 წლებში, იგი პეტერბურგის უნივერსიტეტის აღმოსავლეთმცოდნეობის ფაკულტეტზე სწავლობდა. აღსანიშნავია, რომ მან წარჩინებით დაამთავრა გიმნახია, მაგრამ ხელმოკლეობის გამო სწავლის გაგრძელება უმალ ვერ შეძლო და ერთხანს სახალხო მასწავლებლობას ეწეოდა.

პეტერბურგში ჩასული 25 წლის ვუკოლ ბერიძე გატაცებით ჩაება სწავლასა და მეცნიერულ საქმიანობაში. ამ მხრივ ფასდაუდებელია გამოჩენილი მეცნიერის ნიკო მარის ღვაწლი, რომელმაც შემოიკრიბა მომავალ ქართველოლოგთა საიმედო ძალები. ახალგაზრდობასთან მუშაობის მრავალფეროვან ფორმებთან ერთად, ნიკო მარისათვის დამახასიათებელი იყო ისიც, რომ იგი თავის მოწაფეებს სტუდენტობიდანვე აბამდა მეცნიერულ საქმიანობაში, ინდივიდუალურ მიდრეკილებათა შესაბამისად ეძებდა მათთვის საკვლევ ობიექტებსა და პრობლემებს. სწორედ ნიკო მარის ხელმძღვანელობით პეტერბურგის უნივერსიტეტის კედლებშივე დაამუშავა ვუკოლ ბერიძემ ისეთი მნიშვნელოვანი ნაშრომი, როგორიცაა „სიტყვის კონა იმერულ და რაჭულ თქმათა“, რომელიც 1912 წელსვე გამოიცა პეტერბურგში. აღსანიშნავია ისიც, რომ ეს ნაშრომი ერთ-ერთი პირველთაგანია საერთოდ ქართული დიალექტოლოგიის ისტორიაში.

ნიკო მარისავე თაოსნობით და ივანე ჯავახიშვილის ხელმძღვანელობით პეტერბურგის უნივერსიტეტის სტუდენტებმა მოამზადეს მომავალი მუშაობისათვის ისეთი საჭირო ნაშრომი, როგორიცაა «Грузинская библиография» (დაიბეჭდა 1916 წელს) რომლის ერთ-ერთი ავტორი ვუკოლ ბერიძეც იყო. ერთი სიტყვით, პეტერბურგის ქართველოლოგიის სკოლა ღონიერი ნაბიჯებით მიიწევდა წინ. და, მართლაც, როგორც ცნობილია, აქ გამოიწრთო და კვლევის სრულიად ახალი მეთოდებით აღიჭურვა მეცნიერთა მრავალრიცხოვანი თაობა, რომელსაც ამშვენებენ ისეთი სახელები, როგორიცაა დიდი ივანე ჯავახიშვილი, იოსებ ყიფშიძე, აკაკი შანიძე. სწორედ ამ თაობამ ფასდაუდებელი წვლილი შეიტანა ეროვნული მეცნიერების აღორძინების საქმეში. ვუკოლ ბერიძე ამ ბრწყინვალე პლეადის ერთი ღირსეული წარმომადგენელი იყო.

ვუკოლ ბერიძის, როგორც მეცნიერის, დახასიათების დროს, არ უნდა დავივიწყოთ აგრეთვე ერთი შესაშური თვისება ძველ ქართველ მოღვაწეთა მსგავსად იგი არ იღზუდებოდა ერთი რომელიმე დარგით და კვლევა-ძიებას ფართო თვალთახედვით წარმართავდა, მაგრამ ასეთ შემთხვევაში დილეტანტიზმის სახიფათო გზა მისთვის სრულიად გამორიცხული იყო. მკაცრი მეცნიერული სკოლა და შესაფერისი ერუდიცია ამის საიმედო გარანტია იყო.

ვუკოლ ბერიძემ 80 წელი იცოცხლა (გარდაიცვალა 1963 წელს), მისი ცხოვრება არ იყო ია-ვარდებით მოფენილი, იყო უმძიმესი წლებიც, მაგრამ იგი სულიერ მხნეობას არასოდეს არ ჰკარგავდა, თავის ხალხის მომავალს რწმენით შეჰყურებდა. ცხოვრების დიდ „გზაზე მას ერთი წუთითაც არ გაუგდია ხელიდან მეცნიერის კალამი, ერთი წუთითაც არ შეუწყვეტია ფიქრი და ზრუნვა ქართველი ხალხის კულტურული აღორძინების ნათელ პერსპექტივებზე.

ახლა როდესაც თვალს ვავლებთ მის ნაღვაწს, ეს არის მართლაც დიდი მეცნიერული მემკვიდრეობა, რომელიც ყოველმხრივსა და დაკვირვებულ შესწავლას მოითხოვს.

მაგრამ მიუხედავად ზემოთ აღნიშნული მრავალმხრივობისა, მეცნიერის გატაცების განსაკუთრებული საგანი მაინც ქართული ლექსიკოლოგია და ქართული კულტურის ყველაზე დიდი ნიშანსვეტი შოთა რუსთველის „ვეფხისტყაოსანი“ იყო.

დაწყებული 1912 წლიდან ვუკოლ ბერიძემ არა ერთი საგულისხმო ნაშრომი გამოაქვეყნა ქართველური ენების შესწავლის ხახით, დიალექტოლოგიაში და განსაკუთრებით. კი ტერმინოლოგიაში როგორც ცნობილია, ტერმინოლოგიური დარგის შესაფერ მეცნიერულ დონეზე ამოზიდვა აღორძინებულ ქართული კულტურის ერთ-ერთი ყველაზე გადაუდებელი ამოცანა იყო. ქართული ტერმინოლოგიის განახლების გარეშე საერთოდ შეუძლებელიც კია რაიმე სერიოხული საუბარი ზოგადად ქართული მეცნიერების განვითარებაზე. მით უფრო ჩვენს საუკუნეში, რომელიც ახალ-ახალი მეცნიერებათა წარმოქმნისა და ინფორმაციის მოზღვავების ნიშნით ვითარდება.

ვუკოლ ბერიძე ამ საშვილიშვილო საქმის ერთ-ერთი აღიარებული ფუძემდებელია ჩვენში. დაუფასებელია მისი წვლილი ტერმინოლოგიის მოუგვარებელი საკითხების როგორც თეორიულ, ისე პრაქტიკულ გადაწყვეტაში.

ახალ ტერმინთა შექმნა-დამკვიდრების დროს მრავალი ცდუნება წამოყოფს, თავს: ერთ-ერთი მათგანია ყოვლად მიუღებელი, შეზღუდული თვალსაზრისი, .აროცა ამა თუ იმ ენაზე ახალი ტერმინების საგანძურად. მხოლოდ საკუთარი ენობრივი წიაღია მიჩნეული, რაც ხელოვნურობასთან ერთად ფაქტიურად მსოფლიო ცივილიზაციისაგან იხოლაციას თუ უწყობს ხელს. ვუკოლ ბერიძე პრინციპულად ემიჯნებოდა საკითხის ასეთ დასმას და ფართო პროგრამას სახავდა ამ მიმართებით: „ინტერნაციონალური ტერმინების თარგმნა – წერდა იგი ჯერ კიდევ 1926 წელს – სასჭირო არაა, უცხოური ფუძეების შემოტანა უფრო ამდიდრებს ქართულ ენას, ვინემ მათი თარგმნა“. რასაკვირველია, ეს სრულიად არ გამორიცხავდა ძველ ქართულ უნიკალურ ტერმინთა აღდგენას, თუ ახალ ტერმინთა შექმნის შესაძლებლობას, ტაქტი და ზომიერება ყველაზე საჭირო იარაღი იყო ამ დარგში წარმატებული მუშაობისათვის.

თვითონ ვუკოლ ბერიძე ერთი პირველთაგანი იძლეოდა ასეთი მუშაობის სამაგალითო ნიმუშებს და დღეს დამკვიდრებული არაერთი, უკვე საყოველთაოდ აღიარებული ტერმინი მეცნიერების სრულიად სხვადასვხა დარგებში სწორედ მის სახელთანაა დაკავშირებული: „ვუკოლ ბერიძის სტიქია – წერს ამის გამო შოთა ძიძიგური – ტეგრმინოლოგიური სიტყვათშემოქმედებაა. მის სახელთანაა დაკავშირებული საქართველოში სხვადასხვა დარგის მეცნიერული ტერმინოლოგიის შექმნა, და, საერთოდ, ლექსიკოლოგიის დისციპლინის მკვიდრ მეცნიერულ ნიადაგზე დამყარება ვუკოლ ბერიძეს ჰქონდა უტყუარი ენობრივი ალღო და დაჯილდოებული იყო სიტყვის ფაქიზი, შეუმცდარი ანალიზის იშვიათი უნარით“. ვუკოლ ბერიძე პრაქტიკულად ხელმძღვანელობდა ჩვენში ამ მუშაობას და წლების მანძილზე იყო ამ დარგში მომუშავე კომისიისა თუ სპეციალური განყოფილების მეთაური. იშვიათია დღეს მრავალრიცხოვან ტერმინოლოგიურ ლექსიკონთაგან რომელიმე, რომელსაც მისი მზრუნველი ხელი არ ეტყობოდეს. მარტო ეს ღვაწლიც დაამშვენებდა ყოველი დიდი მამულიშვილის სახელს.

ვუკოლ ბერიძე სიყმაწვილიდანვე შეება ქართული ფილოლოგიის ისეთ ურთულეს უბანს, როგორიც რუსთველოლოგიაა და, ყოველგვარი გადაჭარბების გარეშე უნდა ითქვას რომ მან ამ დარგის განვითარებამიც შეიტანა თავისი წვლილი.

1911 წელს, ჯერ კიდევ სტუდენტი ვუკოლ ბერიძე ქუთაისში (გაზ. „კოლხიდა“, № 111) აქვეყნებს წერილს „ახალი ვარიანტი ვეფხისტყაოსნისა“, რომელშიც შესწავლილია მეცნიერებისათვის მანამდე უცნობი ერთ-ერთი ნუსხა პოემის. წერილი საყურადღებოა იმით, რომ იგი არ იფარგლება მეცნიერულ-ტექნიკური აღწერილობით და ხელნაწერის მონაცემებზე დაკვირვებით სვამს რუსთველოლოგიური მეცნირებისათვის საინტერესო სხვა საკითხებსაც. მაგალითად, მაშინ ახალგაზრდა მკვლევარი პრინციპულად ემიჯтება პოემის სიუჟეტის მაძიებელთა ამაო შრომას, რაც მხოლოდ და მხოლოდ პოემის მე-9 სტროფის გაზვიადებულ შეფასებაზე იყო დამყარებული. კვლევა-ძიების სიმძიმის ცენტრი, მისი აზრით, უშუალოდ პოემის მხატვრულ-ისტორიულ თავისებურებათა შესწავლაზე უნდა იქნას გადატანილი, რაც თავისთავად მოგვცემს გასაღებს პოემის შეფასებისას. აქვე იგი ეხება პოემის ტექსტოლოგიის მტკივნეულ საკითხებსაც რაც ამ დროისათვის, მართლაც, სრულიად გადაუჭრელ პრობლემად ითვლებოდა. აქ საჭიროა აღინიშნოს ისიც,. რომ ხელნაწერის აღწერისას მკვლევარმა მიუთითა მის მიერ შესწავლილი ხელნაწერის ზოგ რედაქციულ თავისებურებაზე რაც დაადასტურა კიდეც შემდგომმა კვლევა-ძიებამ.

საკმაოდ უცნაურ ფაქტად მოჩანს ერთი გარემოება. ვუკოლ ბერიძე, როგორც ეს მისი ბიოგრაფიიდან ჩანს, თავიდანვე დიდად იყო დაინტერესებული ვეფხისტყაოსნით კერძოდ, ცხოველ მონაწილეობას იღებდა ნიკო მარის რუსთველოლოგიურ სემინარებში (სხვათა შორის, როგორც იგონებენ ნიკო მარის მომდევნო ხანის მოწააფეები, დიდ მეცნიერს არა ერთხელ გაუხსენებია ეს ფაქტები და უთქვამს: „პეტერბურგის უნივერსიტეტის რუსთველოლოგიის სემინარში წამოყენებული მრავალი ვუკოლისებური გონებამახვილური ინტერპრეტაცია პოემის ძნელი ადგილებისა ჭკუაში დამჯდომია და კვლევა-ძიებაში გამომიყენებია“-ო), იგი ერთ-ერთი კონსულტანტი ყოფილა მარჯორი უორდროპის თარგმანის 1912 წლის გამოცემის დროს და ა.შ. მაგრამ გადიოდა წლები და მკვლევარი თითქმის არც ერთი წერილითა თუ გამოკვლევით აღარ გამოხმაურებია რუსთველოლოგიურ საკითხებს.

ვუკოლ ბერიძე რუსთველოლოგიურ დარგში ძალზე ინტენსიურ მუშაობას იწყებს მხოლოდ 30-იანი წლებიდან (ამის შესახებ დაწვრილებით იხ, ი. მეგრელიძე, რუსთველოლოგები, 1970 წ. გვ. 261) და მკვლევრის საგულისხმო ნაშრომები რუსთველოლოგიაში სწორედ ამ ხანებშია შექმნილი. ამავე ნაშრომებიდან ისიც ცხადი ჩანს რომ ვუკოლ ბერიძე არც წინა წლებში (ე.ი. 30-იან წლებამდე) ჩამოშორებია საყვარელ საქმეს და იგი, თუ შეიძლება ასე ითქვას, ემზადებოდა უფრო ნაყოფიერი მეცნიერული ნაბიჯებისათვის, რის დადასტურებაცაა მისივე სიცოცხლეში გამოქვეყნებული „რუსთველოლოგიური ეტიუდები“, სადაც თავმოყრილია მკვლევრის რჩეული ნაწერები.

ვუკოლ ბერიძი რუსთველოლოგიური კვლევისათვის დამახასიათებელია ე.წ. ლიტერატურულ-ფილოლოგიური მეთოდის მომარჯვება რომლის ერთ-ერთი ფუძემდებელი ჩვენში ნიკო მარი იყო. ლიტერატურულ ძიებებს აქ ორგანულად ერწყმის ფილოლოგიურ-ლინგვისტიკური შტუდიები, რის აუცილებლობა გაპირობებულია თვით პოემის შესწავლის თავისებურებათა გამო. ვეფხისტყაოსნის მთლიანობაში შესწავლას სხვა მონაცემებთან ერთად (ისტორიული, სოციალური, კულტურული) საფუძვლად უნდა დაედოს ტექსტოლოგიურ-ფილოლოგიური ღრმა და ყოველმხრივი კვლევა-ძიება.

საგულისხმოა ამ თვალსაზრისით ვუკოლ ბერიძის ისეთი წერილები, როგორიცაა „ვეფხისტყაოსნის ერთი თავისებურება, „ვეფხისტყაოსნის გარშემო“, „ვახტანგისეული ვეფხისტყაოსანი“, „საგან-სიტყვის ეტიმოლოგიისათვის“, „ვეფხისტყაოსნის პროლოგის ერთი სტროფის გაგებისათვის“, „შერი და მიშერი ვეფხისტყაოსანში, „ზოგი რამ ვეფხისტყაოსნის ტექსტისათვის“ და ა.შ. ამ წიგნმი არა ერთ მახვილ შენიშვნას იპოვის მკითხველი და სწორ ინფორმაციას მიიღებს იმ სირთულეებზე, რაც ახლავს პოემის ტექსტისა თუ მხატვრული სახის გაგებას. ერთ-ერთი მნიშვნელოვანია ამ თვალსაზრისით ვუკოლ ბერიძის ვრცელი წერილი ვეფხისტყაოსნის კონსტანტინე ჭიჭინაძისეულ გამოცემაზე რომელშიც მკაცრ და სამართლიან შენიშვნებთან ერთად, პოემის ტექსტის აღდგენის ფართო პროგრამაა მოხაზული. აღსანიშნავია, რომ მკვლევრის ბევრი შენიშვნა პოემის ამა თუ იმ საკითხებზე დღესაც ინარჩუნებს თავის მნიშვნელობას.

ვუკოლ ბერიძე თავის წერილებში ეხებოდა პოემის შესწავლის არა ერთ საკითხს, როგორიცაა ვეფხისტყაოსნის შედგენილობა, მხატვრული ხერხების თავისებურებანი, მსოფლმხედველობისა თუ პოეტიკის საკითხები. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია წერილები «К вопросу о мировоззрении Руставели», „შოთას პოეტიკისათვის, „რუსთაველის შაირი“ და სხვა.

დღეს, როცა ახლებურად ისმის ქართული კლასიკური ლექსის თავისებურებათა საკითხები, ვუკოლ ბერიძის დაკვირვებები საგულისხმო და ანგარიშგასაწევი ჩანს მას ეკუთვნის ვრცელი წერილი „ვეფხისტყაოსნის ხალხურობისათვის“, რომელიც კიდევ ერთხელ წარმოაჩენს პოემის ავტორის ღრმა კავშირებს ქართული კულტურის უღრმეს შრეებთან.

ვუკოლ ბერიძემ არა ერთი საგულისხმო წერილი მიუძღვნა რუსთველოლოგიის ისტორიას და წარმოაჩინა ამ დარგის განვითარებაში წინამორბედთა დიდი ღვაწლი (მაგ. ვახტანგ VI, ილია ჭავჭავაძე, აკაკი წერეთელი, ნიკო ნიკოლაძე, ნიკო მარი და სხვა).

ვუკოლ ბერიძის რუსთველოლოგიური მუშაობის შეფასებისას უნდა გავიხსენოთ მისი წვლილი პოემის ერთ-ერთი საგულისხმო გამოცემის მომზადებაში, რომელიც სხვადასხვა სახით დაიბეჭდა 1937 წლის იუბილის დღეებში. უკოლ ბერიძე იყო იმ გამოცემათა სარედაქციო კომისიის ერთ-ერთი აქტიური წევრი.

მაგრამ გამოირკვა, რომ ის რაც უკვე გამოქვეყნებულია, მთლიანად არ ასახავს შესანიშნავი რუსთველოლოგის მუშაობას ამ დარგში. განსვენებული მეცნიერის პირად არქივში აღმოჩნდა ვრცელი ნაშრომი „ვეფხისტყაოსნის განმარტება“. როგორც ნაშრომის ტექსტზე დაკვირვება ამხელს, მას ეს დიდი და შრომატევადი მუშაობა შეუსრულებია 1937-1950 წლებში. (კერძოდ, ამას მოწმობს წყაროთა მინიშნებანი და თვით პოემის ტექსტი, რომელიც წარმოდგენილია 1937 წლის გამოცემით). შემდეგ მას,. როგორც ჩანს, ჩვენთვის უცნობი მიზეზების გამო, შეუწყვეტია მუშაობა და ნაშრომი დაუმთავრებელი ჩანს.

ვეფხისტყაოსნის პირველ კომენტატორთა (ვახტანგი, თეიმურაზ ბაგრატიონი) მსგავსად, აქ თანმიყოლებით განმარტებულია პოემის ტექსტი და ცალკეული სტროფების მიხედვით წარმოდგენილია ტექსტოლოგიური თუ სხვა სახის ფილოლოგიურ-ლიტერატურული დაკვირვებანი. „განმარტება“, რომელიც ემყარება 1937 წლის გამოცემის ტექსტს, წყდება 1212 სტროფის კომენტარით. ჩვენ ეს ნაშრომი ფილოლოგიურ მეცნიერებათა კანდიდატ გურამ შარაძესთან ერთად მოვამზადეთ (დედნის გადმოწერაში გვეხმარებოდა ვეფხისტყაოსნის კომისიის თანამშრომელი ნანი წაქაძე) ამ რამდენიმე წლის წინ, მაგრამ სხვადასხვა მიზეზთა გამო, მხოლოდ ამჯერად ხერხდება მისი გამოქვეყნება.

ვუკოლ ბერიძის „ვეფხისტყაოსნის განმარტება“ იბეჭდება უცვლელად, ისე როგორც მის ავტორს ჰქონდა წარმოდგენილი. რასაკვირველია, რიგ შემთხვევაში ავტორისეული ზოგი მოსაზრება დღეს გადასინჯვას მოითხოვს, მაგრამ ჩვენ ამგვარი კომენტარებისაგან თავი შევიკავეთ. გასწორებულია აშკარა ლაფსუსები, ხოლო რიგ შემთხვევაში დაზუსტებული და შეესებულია წყაროთა მათითებელი.

ჩვენის ახრით, ამ სახითაც „ვეფხისტყაოსნის განმარტება“ არა მარტო ნათლად წარმოაჩენს ვუკოლ ბერიძის დიდ ღვაწლსა და რუდუნებას უკვდავი პოემის მიმართ, არამედ დიდ დახმარებას გაუწევს ყველას, ვინც კი დაინტერესებულია ვეფხისტყაოსნის ყოველმხრივი შესწავლის საშვილიშვილო საქმით.

2 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - წინასწარი შენიშვნები

▲ზევით დაბრუნება

წინასწარი შენიშვნები

ქართული ენის განვითარების რომელ საფეხურს ასახავს ვეფხისტყაოსანი. 2. ამ ენის თავისებურებანი. 3. და კავშირი, 4. -მცა ნაწილაკი. 5. შაირი.

ვეფხისტყაოსნის ენა ახალი ქართულია, უკეთ, ძველიდან ახალზე გარდამავალი ენაა.

ვეფხისტყაოსანი უაღრესად ლიტერატურული ენითაა შექმნილი. შოთა რომელიმე კილოზე ვერ დაწერდა. იგი განათლებული კაცი იყო და მისი ენაც, უპირატესად, განათლებული წრეების ენაა. მართალია, იმ კუთხეს, სადაც პოეტი წარმოიშვა არ შეეძლო ერთგვარი ელფერი არ მიეცა ნაწარმოების ენისათვის, მაგრამ ეს წვეთია ზღვაში. ყოველ შემთხვევაში, ვეფხისტყაოსნის დიალექტიზმები იმდროინდელი ქართული ენის დიალექტიზმებია, სწორედ ისე, როგორც ჩვენს დღევანდელ სალიტერატურო ენაში მოიპოვება თითო-ოროლა დიალექტიზმი, ხალხურიდან აღებული. თავთავის ადგილას ყველა ამგვარი ხალხური ელემენტი სათანადოდ იქნება გამოვლენილი.

ვეფხისტყაოსნის ენა გარდამავალია. რას ნიშნავს ეს?

ეს იმას ნიშნავს რომ სხვა მრავალ, ახალი ქართულისათვის დამახასიათებელ თვისებათა გარდა, „ძველი ქართულისათვის ნიშანდობლივი წყობა სიტყვათა შეცვლილია ახალით და ამის გამო მძიმე კონსტრუქციები აღარ ისმის „ვეფხისტყაოსნის“ ლექსში მიუხედავად იმისა, რომ მთელი რიგი მორფოლოგიური და სინტაქსური ნორმები (...) „ვეფხისტყაოსანში“ ისევეა დაცული, როგორც ძველ ქართულში“.¹

ერთ-ერთი ამ ძველ ნორმათაგან უნდა აღვნიშნოთ, რომ -მცა ნაწილაკის ხმარება იმგვარადვეა დაცული ვეფხისტყაოსანში, როგორც ძველ ქართულში გვაქვს. სახელდობრ:

ძველ ქართულში -მცა ნაწილაკის ხმარებას ის თავისებურება ახლავს, რომ იგი კავშირებით კილოს ვერ ეგუება. ყოველთვის, როცა კავშირებითი კილოს ფორმაა წინადადებაში მოსალოდნელი, იგი აუცილებლად თხრობითად უნდა გადაკეთდეს, თუ კი სადმე -მცა ნაწილაკი გაერია. ვეფხისტყაოსანშიც -მცა ნაწილაკი ყოველთვის ძველებური სინტაქსური ძალის მქონეა – მოსალოდნელ კავშირებითის ფორმას თხრობითად აქცევს ხოლმე:

მთვარესა მცხრალსა ვარსკვლავმან ვითა მ ცა ჰკადრა მტერობა! (37,4)

მაგრამ -მცა ნაწილაკი შოთას რომ არ ეხმარა, მაშინ ზმნა აუცილებლად კავშირებითში გადაჯდებოდა: „მთვარესა მცხრალსა ვარსკვლავმან აბა ვით ჰკადროს მტერობა?“²

-მცა ნაწილაკის გარკვევას უაღრესი მნიშვნელობა აქვს ქეფხისტყაოსნის ზოგი ადგილის სათანადოდ გაგებისათვის. (თავთავის ადგილას ეს ყველაფერი იქნება ნაჩვენები, ვ. ბ.).

წინასწარ გარკვეული უნდა იყოს აგრეთვე ვეფხისტყაოსნის ლექსის ბუნება:

ვეფხისტყაოსანი 16 მარცვლოვანი შაირითაა დაწერილი, შაირი ორგვარია: მაღალი, ანუ ჩქარი და დაბალი, ანუ ნელი.

როგორი შედგენილობისაა თითოეული მათგანი?

მაღალ შაირში თითოეული სალექსო სტრიქონი ოთხ თანაბარ, თანასწორ მუხლად იყოფა თითოეულ მუხლში ორ-ორ – ოთხ-ოთხ მარცვლოვანი სიტყვებია, ანდა თუ ერთი სიტყვა ერთმარცვლიანია, მეორე აუცილებლად სამმარცვლოვანი უნდა იქნეს რომ საბოლოოდ მუხლში ოთხზე მეტი მარცვალი არ მოვიდეს (მაღალ შაირში რითმისათვის საკმაო და აუცილებელია ორი მარცვალი).

დაბალ შაირში სალექსო სტრიქონი ოთხ არათანასწორ მუხლად იყოფა, ე.ი თუ ერთ მუხლში ხუთი მარცვალია, მომდევნოში აუცილებლად სამი უნდა იქნეს, დაბალ შაირში რითმისათვის საკმაო და აუცილებელია სამი მარცვალი.

ამასთანავე, დაცულია ერთი აუცილებელი პირობა: ცალკეული სტროფი ყოველთვის ერთი შაირითაა გამართული. მაღალ-დაბალი, ანუ ჩქარ-ნელი შაირი ერთსა და იმავე სტროფის ფარგლებში არ გვხვდება, მით უმეტეს, ერთისა და იმავე სტრიქონის მანძილზე ეს შეუწყნარებელია.

სალექსო სიტყვას გაკვეთა და ერთი მუხლიდან მეორეში გადატანა არ სჭირდება.³

სიტყვა ან სიტყვათა კომპლექსი ერთი მუხლის ფარგლებში მთლიანადაა მოცემული. მაგრამ ეს, რასაკვირველია, იმას არ ნიშნავს, რომ აბსოლუტურად ყველა სტროფი აგრეა გაწყობილი. არის შემთხვევები, მართალია, მეტად მცირე, როდესაც პოეტი განსაზღვრული მიზნობრივი განწყობით, არღვევს ამ წესის როდესაც სინტაქსური და მეტრული დანაწევრება სალექსო სტრიქონის პირველ ნახევარს ეკუთვნის ხოლო რიტმულად მეორე ნახევარშია იგი შეჭრილი (ამგვარი შემთხვევა სათანადოდ იქნება აღნიშნული).

ჩვენ ვთქვით, რომ მაღალ შაირში სტრიქონი ოთხ თანაბარ მუხლად იყოფა-თქო. ეს იმას ნიშნავს, რომ თითოეული მუხლის სიტყვების წარმოთქმა თანაბარ დროს მოითხოვს, ტაქტიც თანაბარია, ე.ი. თანაბარ-ზომიერად მოკვეთილ ოდენობას შეიცავს; ამის გამო ტემპიც ჩქარი გამოდის, ამიტომაც მაღალი შაირი ჩქარი შაირია.

სულ სხვა მდგომარეობაა დაბალ შაირში. აქ მუხლები არათანაბარზომიერია ეს იმას ნიშნავ, რომ სალექსო სტრიქონის მსვლელობა, ფიზიკურ მოძრაობაზე რომ გადავიყვანოთ, არათანაბარზომიერი მუხლებით, არათანაბარზომიერი ბიჯებით წარმოებს: ჯერ დიდი ნაბიჯი უნდა გადაიდგას, შემდეგ პატარა. ანდა – პირიქით, ამის გამო მსვლელობაც ერთი სალექსო სტრიქონის მანძილზე არაერთზომიერი, არამედ გრძელ-მოკლეა, მძიმე-მსუბუქია, ამიტომაც – ნელია.

აქედან: მაღალი შაირი ცოცხალია, მსუბუქი, ჩქარი, დინამიკური.

დაბალი – მძიმე, დინჯი, ამასთანავე ღრმა, აღუშფოთებელი, ნელად მედინი.

როდის აქვს გამოყენებული შოთას მაღალი შაირი და როდის მიმართავს იგი დაბალს?

აუცილებელია, შოთა რომ ერთი შაირიდან მეორეზე გადადის, ამით მოსაწყენ მონოტონურობას თავიდან იცილებს და, მაშასადამე, ნაწარმოების წაკითხვას და ათვისებასაც არაჩვეულებრივად აადვილებს.

მაგრამ არა მარტო ამ, ასე ვთქვათ, ფორმალური მოსაზრებით ხელმძღვანელობს რუსთაველი, ამ ორ შაირს რომ ერთმანეთს უნაცვლებს:

მაღალი, ანუ ჩქარი შაირი შოთას უპირატესად გამოყენებული აქვს მაშინ, როდესაც მდგომარეობა, საქმის ვითარება დაუყოვნებლივ მოქმედებას მოითხოვს; ამავე შაირითვეა გადმოცემული მხიარული, სალაღობო სცენები.

დაბალი ანუ ნელი შაირი უპირატესად გამოყენებულია მაშინ, როდესაც მწუხარე, სევდის მომგვრელი სურათებია მოცემული, აგრეთვე მძიმე, სერიოზული საკითხებია გადასაწყვეტი ანდა ეპიკური თხრობაა გადმოსაცემი (კომენტარებში მაგალითებით იქნება ეს ნათელყოფილი, ვ. ბ.).

ვეფხისტყაოსნის სტროფთა მეოთხე სტრიქონი იწყება და კავშირით რაც სტრიქონს 17 მარცვლიანად ხდის. ამის გამო ზოგი შეეცადა მის მოხსნას: დეკორაციულია, ზედმეტია, რიტმს არღვევსო.

რამდენად სწორია ასეთი დამოკიდებულება და კავშირისადმი? არაა სწორი.

რას წარმოადგენს და კავშირი? მართლაც ზედმეტია, სამკაული, ნაშთიღაა იგი, თუ კონსტრუქციულია, ლექსის, ვ.ტ-ის ლექსის არსებითი ნაწილია?

თუ ვ.ტ-ის ლექსს დღეს შემუშავებული პოეტიკის ნორმების თვალსაზრისით განვიხილავთ და კავშირი მხოლოდ დეკორაციული იქნება, მაგრამ ხალხური პოეტიკის თვალსაზრისით (ხოლო ეს და კავშირი უთუოდ ხალხურიდან მომდინარეობს), იგი უაღრესად კონსტრუქციულია, ვ.ტ-ის ლექსის განუკვეთელი ნაწილია თუმცა სათვალავში ზედმეტ, მეჩვიდმეტე მარცვლად მოდის.

რა იწვევს ამ და კავშირს?

და კავშირს იწვევს ის გარემოება, რომ სტროფის სტრიქონები უკავშირობითაა გაერთიანებული.

კავშირს იწვევს უკავშირობა! როგორ? ავიღოთ დღევანდელი სასაუბრო ენა.

1. ჩვენ ფაშისტების წინააღმდეგ ბრძოლაში არაჩვეულებრივი სიმტკიცე გამოვიჩინეთ;

2. დიდი, პატარა, როგორც ერთი ებრძოდა გააფთრებულ მტერს;

3. გასაოცარი სიმტკიცე გამოიჩინა ზურგმაც,

და 4. საბოლოოდ, სამარადისოდ გავანადგურეთ მტერი.

აქ ოთხი თანწყობილი წინადადებაა, ე.ი. ერთმანეთზე დამოუკიდებელი, უკავშირობით გაერთიანებული წინადადებაა. ამასთანავე, მეოთხე წინადადება დასკვნითი ხასიათისაა. ბუნებრივია, რომ დასკვნა და კავშირით დაიწყოს, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ამბავს დასასრული არ ექნება.⁴

ეს თქმა სავსებით ხალხურია. ასეა დღეს, ასე იყო წინათაც. მეტიც: წინათ უფრო, ვინემ დღეს, რადგან მაშინ საუბარი მარტივი, თანწყობილი წინადადებებით წარმოებდა, ენა შედარებით მარტივი იყო, რთული თქმა მას არ გააჩნდა.

რა როლს ასრულებს აქ და კავშირი?

სამკაულია, დეკორაცია, თუ მიუცილებელ კონსტრუქციულ ნაწილს წარმოადგენს?

აუცილებლად კონსტრუქციულია! სხვაგვარად მისი როლი ხალხურ თქმაში გაუგებარია.

ვ.ტ-ის სტროფებიც ამგვარადაა გაწყობილი თვითეული მათგანი თანწყობილ, ე.ი. თანასწორუფლებიან წინადადებათაგან შედგება, რადგან მეოთხე წინადადება დასკვნითია, აუცილებლად და კავშირით უნდა გაუერთიანდეს წინა სტრიქონის წინადადებას.

შოთაც აგრე მოიქცა. მაგრამ სად უნდა დაეწერა მას და კავშირი?

იგი კონსტრუქციულია აზრის არსებითი ნაწილია, მაშასადამე, თექვსმეტი მარცვლის ფარგლებში უნდა მოეთავსებინა. სხვაგვარად სტროფის ყოველი მეოთხე სტრიქონი შიგნითა და კავშირით უნდა დაეწყო.

ეს კი არაჩვეულებრივად შებოჭავდა პოეტს. მეტიც ყოვლად შეუძლებელი იქნებოდა მაშინ ლექსის გამართვა ისეთი დიდი ნაწარმოებისათვის, როგორიც ვეფხისტყაოსანია.

მართლაც, ვ. ტ-ში არც ერთი სტროფის მეოთხე სტრიქონი შიგნით და კავშირით არ იწყება. შოთამ მოხსნა შიგნითა კავშირი, იგი გარეთ გამოიტანა და სწორედ ამაში ჩანს რუსთაველის იშვიათი ხალხურობა. ხალხს, ცხადია, უყვარს ზომა, რიტმი, მეტად ეტანება მას, მაგრამ თუ საქმე საქმეზე მიდგა, ლოგიკას უფრო მაღლა აყენებს და რიტმიც ეწირება მას მსხვერპლად.

მაგრამ იმის გამო, რომ და კავშირი გარეთ გამოვიდა, იგი მაინც კონსტრუქციულია, ლექსის აუცილებელი ნაწილია და არავითარ სამკაულობაზე აქ ლაპარაკი არ შეიძლება.

ეს რომ აგრეა, ამას საუცხოოდ ადასტურებს ის ფაქტი, რომ და კავშირი ყველა სტროფის მეოთხე სტრიქონს ვერ ეწყობა. სახელდობრ, თუ მეოთხე სტრიქონი დამოუკიდებელ წინადადებას არ წარმოადგენს, არამედ დამოკიდებულია წინა სტრიქონის წინადადებაზე და, მაშასადამე დასკვნითი არასგზით არ შეიძლება იყოს, მაშინ და კავშირი მას არ შეეწყობა:

ეგე არ მიმძიმს, ვაზირო, ესეა, რომე მწყენია:
სიბერე მახლაეს, დავლჯენ სიყმაწვილისა დღენია,
კაცი არ არის, სითგანცა საბრძანებელი ჩვენია,
რომე მას ჩემგან ესწავლნეს სამამაცონი ზნენია.

ამ სტროფის ორი უკანასკნელი სტრიქონი ერთ სინტაქსურ მთელს წარმოადგენს. ე.ი. მეოთხე სტრიქონი თანწყობილი წინადადება კი არ არის, არამედ ქვეწყობილი, მესამე წინადადებას დაქვემდებარებული „რომე“ კავშირით; ამიტომაც აქ კიდევ ახალი კავშირი, სახელდობრ, და კავშირი უხერხულად გრძნობს თავს და მეოთხე სტრიქონს ვერ ეწყობა. და კავშირი აქ უადგილოა, რადგან წინა სტრიქონი რთული წინადადების აზრს ვერ ამთავრებს.

კიდევ უფრო ნათელი ხღება და კავშირის კონსტრუქციულობა შემდეგი მაგალითიდან:

აწ, დაო, შენთა ხელთაა ჩემი საბელი ყელისა,
სხვად უღონოა უშენოდ ჩემგან აღპყრობა ხელისა;
რასაცა მიზამ, შენ იცი, შენ ხარ წამალი ხელისა.
თვარ ვისმცა ექმნა გორლითა შეკერა თავისა მრთელისა!

(257)

აქ თვარ კავშირი არაა მაერთიანებელი, არც მაქვემდებარებელი, არამედ მაპირისპირებელია, ხოლო და კავშირი – მაეირთიარნებიელია, მაშასადამე თვარ და და საპირისპირო კავშირებია, აქედან, მათი შეწყობა ყოვლად შეუძლებელია.

1. ვ. ტ-ში ყოველი სტროფის მეოთხე სტრიქონი დასკვნითი ხასიათისაა.

2. რადგან ვ. ტ-ის სტროფები ძირითადად უკავშირობითაა გაერთიანებული, ყოველი უკანასკნელი დასკვნითი წინადადება აუცილებლად, ბუნებრივად და კავშირით იწყება.

3, შოთამ ეს და კავშირი წმინდა ტექნიკური მოსაზრებით გარეთ გამოიტანა და მე-17 მარცვლად დააყენა.

4. იმ შემთხვევაში, თუ მეოთხე სტრიქონი მაპირისპირებელი ან მაქვემდებარებელი კავშირით იწყება, მაშასადამე, დასკვნითს წინადადებას არ წარმოადგენს, მაშინ ამ წინადადებას და კავშირი არ შეეწყობა. ე.ი და კავშირს კონსტრუქციული როლი აღარ აქვს და იგი უნდა მოიხსნას.

მაშასადამე, და კავშირის გამოყენების მხრივ შოთა ქართულ ხალხურ პოზიციაზე დგას და არავითარ უცხოურობაზე აქ ლაპარაკი არ შეიძლება.

-----------------

1. არნ. ჩიქობავა, დიალექტიზმების საკითხისათვის „ვეფხისტყაოსანში“, ენიმკის მოამბე, III, ტფ., 1938, გვ. 227.

2. შდრ. ა. შანთიძე, -მცა ნაწილაკი ძველ ქართულში, „პრომეთე“, 1918, I, გვ. 79-80. (გადაბეჭდილია კრებულში: ა. შანიძე, ქართული ენის სტრუქტურისა და ისტორიის საკითხები, I, თბ., 1957, გვ. 33-34); ა. შანიძე, ძველი ქართული ენა და ლიტერატურა, თბ., 1935, გვ. 034; იხ. აგრეთვე: ვუკ. ბერიძე, „ეეფხისტყაოსნის” ენის თავისებურება, ჟურნ. „საბჭოთა ხელოვნება“, 1936, 1-2 (გადაბეჭდილია კრებულში: ვუკ. ბერიძე, რუსთველოლოგიური ეტიუდები, თბ., 1961, გვ. 9-10).

3. თუმცა ამის მაგალითები პოემაში აქა-იქ გვხვდება: მაგ. სტრ. 52 „მომართვი ჩემი ყველაი, ჩემი ნაუფლისწულევი“ (რედ.).

4. დაკავშირის ამგვარად ხმარების მაგალითები ავტორს მოტანილი აქვს აგრეთვე ი. ჭავჭავაძის მოთხრობიდან „სარჩობელაზედ“.

5. აქვე უნდა შევნიშნოთ, რომ „წინასწარი შენიშვნებისა“, და შემდეგშიც, თვითონ „კომენტარების“ ზოგიერთი ადგილი გამეორებაა ავტორის მიერ ადრე თუ გვიან ბეჭდურად გამოქვეყნებული ამა თუ იმ შეხედულებისა. (ყეელა ესენი ერთად თავმოყრილია ი. მეგრელიძის მიერ შედგენილ კრებულში: ვუკოლ ბერიძე, რუსთველოლოგიური ეტიუდები, თბ., 1961), მაგრამ ხელნაწერის შესაბამისი ადგილები თითქმის არასოდეს ზუსტად არ ემთხვევა დაბეჭდილს და რიგ შემთხვევაში, ავსებს კიდეც მათ განსვენებული მკვლევრის უფრო სრული მსჯელობითა და ახალი საბუთიანობით.

3 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - შესავალი

▲ზევით დაბრუნება

3.1 1. რომელმან შექმნა სამყარო...

▲ზევით დაბრუნება

შესავალი

1. რომელმან შექმნა სამყარო...

სტროფში შინაარსის მხრივ თავდაპირველად გადმოცემულია ბიბლიურიცნობა ქვეყნისა და არსთა, კერძოდ, ადამიანის შექმნის შესახებ.

„შექმნა ღმერთმან სამყარო“ (შესაქ. 1,7).

„შთაბერა პირსა მისსა სული სიცოცხლისა და იქმნა კაცი სულად ცხოველად“ (შესაქ. II, 7).

მსგავსება პროლოგის ამ სტროფის ორ სალექსო სტრიქონსა და დაბადების ამ ამონაწერს შორის უცილობელია,⁶ მაგრამ შოთას უშუალოდ ბიბლიიდან არ უნდა ჰქონდეს გადმოღებული ეს ცნობა. ამ შემთხვევაში პოეტი ემყარება ქართველი ჰიმნოგრაფების საგალობელთ, კერძოდ, მიქაელ მოდრეკილის ერთ ჰიმნს რომელიც მას გამოყენებული აქვს არა მარტო შინაარსის, არამედ, აგრეთვე, პოეტური ხერხების მხრივაც.⁷

სტროფი წარმოადგენს რთულ თანწყობილ წინადადებას. ე.ი. შედგება ოთხი თანასწორუფლებიანი წინადადებისაგან. ოთხივეში დასრულებული, დამოუკიდებელი აზრია მოცემული. სახელდობრ:

ა) რომელმან შექმნა ქვეყანა (სამყარო) ძლიერი ძალით;

ბ) [მან] ზეგარდმო არსებათ ზეციური სული ჩაბერა;

გ) [მან] ჩვენ, კაცებს, მოგვცა უთვალავი ქვეყანა მრავალფერი;

დ) მისგან არის დადგენილი ყოველი ხელმწიფე, მისგანვე გამომდინარე სახით.

ა. თავდაპირველად აღსანიშნავია სტროფის პირველი სიტყვა რომელმან. იგი შემთხვევით არ უხმარია შოთას ამ მხრივ პოეტი მთლიანად და სავსებით ემყარება ჰიმნოგრაფებს რომელნიც, თანახმად შემუშავებული ნორმისა ყოველ ჰიმნსა და ჰიმნის ყოველ სტროფს რომელმან სიტყვით იწყებდნენ.

რომელმან ჩვენებითი ნაცვალსახელია, გააზრებული როგორც სუბსტანტივი. რომელმან იგივეა, რაც, მან. იგი ღვთის სინონიმია⁹. მეორე და მესამე სტრიქონში ეს მან იგულისხმება ხოლო მეოთხეში კვალად მოცემულია მისგან. ამრიგად, აქ ე. წ. გამეორებასთანა გვაქვს საქმე და არც შეიძლებოდა სხვარიგად. დასახული აზრის გაძლიერება ამას უთუოდ მოითხოვდა. რადგანაც რომელმან აქ არა მიმართებითი, არამედ ჩვენებითი ნაცვალსახელია,ა მთელი სტროფი უნდა გააზრიანდეს, როგორც ოთხი თანწყობილი წინადადებისაგან შედგენილი ერთეული. თითოეული უნდა გამოიყოს სულ მცირე, წერტილ-მძიმით, და არას გზით, მძიმით.

„რომელმან შექმნა სამყარო ძალითა მით ძლიერითა“ – პარალელია მიქაელ მოდრეკილის ჰიმნის: „რომელმან სიბრძნით დაამყარა სამყარონი ყოვლით ძალითურთი“.¹⁰

ძალითა მით – მოქმედებითი ბრუნვაა, სახელობითი – ძალა იგი; იგი აქ განსაზღვრებითი ნაწევარია, ძველი ქართულიდან მომდინარეობს. ვეფხისტყაოსანშიაც ხშირადაა იგი გამოყენებული. არის შემთხვევები, თუმცა იშვიათი, რომ ახალ ქართულსაც გადმოყვა მისი ხმარება ეს მხოლოდ მაშინ როდესაც მწერალი განსაზღვრული განწყობის გამო, არქაიზაციას მიმართავს. ამგვარია მაგ, ი. ჭავჭავაძის „განდეგილში“ შემდეგი ადგილი:

სადაც დიდებულს მთასა მყინვარსა
ორბნი, არწივნი ვერ შეჰხებიან,
სად წვიმა თოვლნი, ყინულად ქმნილნი
მზისგან აროდეს არა დნებიან,
სად უდაბურსა მას მყუდროებას
კაცთ ჟრიამული ვერ შესწვდენია,

ილიას იგი, როგორც განმსაზღვრელი ნაწევარი პროზაშიც აქვს ნახმარი.

ბ. ზეგარდმო არსნი სულითა ყვნა ზეცით მონაბერითა – პარალელია ჰიმნის: „აღივსნეს ზეგარდმო საღმრთოსა სულისა სიბრძნითა“.¹¹

არსნი სულითა ყვნა -ყვნა მიუთითებს იმაზე, რომ ობიექტი (არსნი) მრავლობითშია; მხოლოობითი იქნებოდა: არსი სულითა ყო..

გ. ჩვენ კაცთა, მოგვცა ქვეყანა გვაქვს უთვალავი ფერითა –

თუ უთვალავი განმსაზღვრელია ფერისა, მაშინ უნდა ყოფილიყო უთვალავით ფერითა. ანდა, როგორც ეს შემდეგში დამკვიდრდა: უთვალავის ფერითა, აქ კი გვაქვს: უთვალავი ფერითა, რაც მხოლოდ დღევანდელი სალიტერატურო ნორმების მიხედვით შეიძლება შევიწყნაროთ, მაგრამ არასგზით ძველი ნორმებით.

უთვალავი საზღვრავს ქვეყანა სიტყვას. პროზაული წყობა რომ ყოფილიყო, გვექნებოდა ასე: ჩვენ, კაცთა, მოგვცა ქვეყანა უთვალავი, იგი გვაქვს ჩვენ ფერითა, ან როგორც ჰიმნოგრაფი იტყოდა, „მრავალფერითა“.

დ. მისგან არს ყოველი ხელმწიფე სახითა მის მიერითა.

სახითა მის მიერითა – ორი უკანასკნელი სიტყვა უმჯობესია დაიწეროს ერთად: მისმიერითა, იმიტომ, რომ მისმიერი ზედსართავი სახელია ერთი ცნების გამომხატველი, სწორედ ისე როგორც ეს გვაქვს მეორე ადგილას: „ამის მეტსა ნუმცა ვჰნახავ კვლაღა წიგნსა შენმიერსა“ (401,4) ან: „ზეგარდმო მისით შემოგზღოს მუქაფა ჩემმაგიერი!“ (1354,2).

მაშასადამე, მთელი სტრიქონი ამგვარად გაიაზრება: მისგან (ღმრთისაგან) არის დადგენილი ყოველი ხელმწიფე მისგანვე გამომდინარე სახით.

ეს ლექსიც ახალი აღთქმის სათანადო ადგილს ეხმაურება, სახელდობრ:

„არა არს ხელმწიფებაჲ გარნა ღმრთისაგან და რომელნი იგი არიან ხელმწიფენი, ღმრთისა მიერ განწესებულ არიან“ (რომ. XIII, 1).

აქ ლაპარაკია სამეფო უფლების ღვთისმიერობაზე: მეფის უფლება ღვთისაგან მომდინარეობს, ყოველი მეფის უფლება ღვთისმიერია. ეს თეორიული დებულებაა და ურყევია. მაგრამ აქ საგულისხმოა სხვა რამ, სახელდობრ რამდენად დაკავშირებულია ეს გარემოება საქართველოს იმდროინდელ ვითარებასთან. სხვანაირად: არის თუ არა საქართველოს მეფის უფლება, კერძოდ. ბაგრატიონობა უფლება ღვთის მიერი?

როდის შეიძლებოდა ამის თქმა გაბედულად, უშიშრად? რასაკვირველია, არა მაშინ, როდესაც ეს უფლება ჯერ კიდევ არ ჰქონდათ დამკვიდრებული ბაგრატიონებს როდესაც ეს უფლება ჯერ კიდევ ბეწვზე ეკიდა, როდესაც ჯერ კიდევ არავინ იცოდა, ვის დარჩებოდა გამარჯვება: ბაგრატიონებს თუ ორბელიანებს.

ბაგრატიონთა გამარჯვება და ორბელიანთა საბოლოო დამარცხება მოხდა დავით აღმაშენებლის დროს. სწორედ ამ დროს მიეკუთვნება დოკუმენტთა შედგენა ბაგრატიონთა წარმოშობის შესახებს სადაც ის აზრია გატარებული, რომ ბაგრატიონთა გვარი ღვთისგან არის დადგენილი, მათი უფლება ღვთისმიერია (სწორედ ამიტომ იყო, რომ ისტორიკოსმა ბაგრატიონთა გვარი ხელოვნურად ებრაელებს დაუნათესავა: ებრაელები ღვთის ხალხია, ღმერთმა კავშირი დასდო ებრაელებთან, ღმერთმა სცხო საულს, დავითსა და სხვათ, ე.ი. მიჰმადლა თავისი ნიჭი, და თუ ბაგრატიონებს ებრაელთა მეფეთ დავუნათესავებთ, ბუნებრივია, მათი უფლება, ღვთისაგან მონიჭებული, ბაგრატიონებზედაც გადმოვა).

ვ. ტ-ში კატეგორიულადაა ნათქვამი, რომ ყოველი ხელმწიფე ღვთისგანაა დადგენილი, როგორც ხატება და მსგავსება მისი.

ამის თქმა კი განუსჯელად, უშიშრად მხოლოდ მაშინ შეიძლებოდა, როდესაც ჩვენში ბაგრატიონთა უფლება საბოლოოდ განმტკიცებული იყო, ე.ი. მე-12 ს-ის ნახევარში და არა უფრო ადრე, როდესაც მდგომარეობა ამ მხრივ მერყევი იყო. მაშასადამე, ვეფხისტყაოსნის ეს ცნობა არის პოემის დაწერის terminus ante quem non.

თუმცა თვით ვ. ტ-ის ზუსტად დასათარიღებლად კიდევ უფრო მეტი ცნობები მოგვეპოვება (იხ. ქვემოთ).

-----------------

6. პოემის პირველი სტროფის სტრიქონების ბიბლიის ცალკეულ ადგილებთან მსგავსება აღნუსხული აქვს აკად.კ. კეკელიძეს – ქართ. ლიტ. ისტ. 112, გვ. 200-201.
7. იხ. ამის შესახებ 1) მ. ჯანაშვილი, საუნჯე მეათე საუკუნისა, ტფილისი, 1891, 53. გვ. და მისი სხვ. ნაშრომები 2) გ. იმედაშვილი – ვეფხისტყაოსნის პარალელები მეათე საუკუნის ქართულ ჰიმნოგრაფიაში, ლიტ. ძიებანი, LI, თბ., 1944, გე. 197-217,
8. საზოგადოდ, ვეფხისტყაოსანი თანწყობილ წინადადებათაგან შემდგარ სტროფებს წარმოადგენს უპირატესად. მხოლოდ იშვიათ შემთხვევებში გვაქვს ქვეწყობილწინადადებიანი სტროფები.
9. სიმ. ყაუხჩიშვილი, ბერძნეულ-ქართული სემასიური პარალელები (4. რომელი) თსუ შრომები, XXX I. B. 1947, გვ. 421-428.
10. პ. ინგოროყვა, ძველ-ქართელი სასულიერო პოეზია, წიგნი.I, ტექსტები, თბ. 1913, გვ. 206.
11. პ. ინგოროყვა, ძველ-ქართელი სასულიერო პოეზია, წიგნი.I, ტექსტები, თბ. 1913, გვ. 251.

3.2 2. ჰე, ღმერთო ერთო, შენ შეჰქმენ...

▲ზევით დაბრუნება

2. ჰე, ღმერთო ერთო, შენ შეჰქმენ...

ზოგი მკვლევარი ამ სტროფს ყალბად მიიჩნევს:

ა. პირველი სტროფის შინაარსის გამეორებას წარმოადგენს და ის კი იმ პოეტისათვი, რომლის დევიზია – „გრძელი სიტყვა მოკლედ ითქმის, შაირია ამად კარგი“ – მეტად უხერხული იქნებოდაო.

ბ. სტროფი ენობრივად არაა გამართული, შიგ ბევრი სინტაქსური უსწორობააო;

გ. სტროფში მოცემულია ვედრება უფლისადმი იმ ცოდვათა შემსუბუქების შესახებს რომლებიც ადამიანმა იქ, საიქიოში, უნდა წაიტანოს და ეს ყველაფერი კი ეწინააღმდეგება შოთას შეხედულებას საიქიო ცხოვრებაზეო: «Грузинский поэт, писавший Витязя в барсовой коже отнюдь не исповедует церковных взглядов на будущий мир»¹²

არ არის სწორი მოსაზრება:

1. „გრძელი სიტყვა მოკლედ ითქმის, შაირია ამად კარგი“ – იმას როდი ნიშნავს – ყველაფერი ძუნწად, მშრალად წარმოადგინო, პირიქით, სადაც საჭიროა მეტი დამაჯერებლობა, ფაქტები უთუოდ გაშლილად უნდა იყოს მოცემული, ამა თუ იმ მხატვრულ სახეს ხაზი უნდა გაესვას. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ქართული შემოკლდება და სიტყვაც შემცირდება და შოთას დევიზიც ხომ ის არის რომ „არ შეამოკლოს ქართული, არა ქმნას სიტყვა-მცირობა“.

შოთას განსაკუთრებით უყვარს განმეორებანი, თავისებური პარალელიზმები, სადაც ერთი და იგივე ფაქტი რამდენიმე მხატვრული სახითაა გადმოცემული.

2. სინტაქსური უსწორობანი სტროფში მართლაც მოიპოვება, მაგრამ მათ თავისი გამართლება აქვთ პოეტურ ენაში (იხ. ქვემოთ).

3. რაც შეეხება იმ გარემოებას, რომ შოთას არ სწამს საიქიო ცხოვრებაო, ამის საწინააღმდეგო მაგალითები არა ერთი მოიპოვება ვ. ტ-ში. ამგვარია, მაგ.: ავთანდილი, რომელიც ტარიელისათვის მიცემული სიტყვის გატეხის შეუძლებლობას საიქიოში ერთად (ტარიელთან) წარდგომისას შიშითა და სირცხვილით ასაბუთებს. „ვერ ვეცრუები, ვერ ვუზამ საქმესა საძაბუნოსა, პირისპირ მარცხვენს, ორნივე მივალთ მას საუკუნოსა“ (797, 3-4).

ამგვარადვე საიქიოზე მითითებაა ნესტანის ფიცში, ტარიელს რომ განუმტკიცა:

„ამას შევჯერდი დიდითა ზენარითა და ფიცითა,
გეცრუო, ღმართმან მიწა .მქმნას, ნუმცა ცხრითავე ვზი ცითა“ (413, 3-4).

„მე სიკვდილი აღარ მიმძიმს, შემოგვედრებ რათგან სულსა“. (1306, 1) ესეც საიქიოს რწმენის გამომხატველი სიტყვებია ნესტანისა, ტარიელიმსადმი მიმართული.

ამრიგად, ეს სტროფი უნდა დარჩეს ძირითად ტექსტში. რაზეა აქ. ლაპარაკი? – თუ პირველ სტროფში ზოგადადაა ნათქვამი შემოქმედსა და მის შემოქმედებაზე, აქ პირველ სალექსო სტრიქონშივე კერძო მაგალითია ლ. · 1- ლებული: „ჰე, ღმერთო ერთო, შენ შეჰქმენ სახე ყოვლისა ტანისა“, რომელიც კვალად პარალელს პოულობს ჰიმნოგრაფების შემოქმედებაში.¹³

ბ. დათრგუნვა – დაძლევა – მოსპობა, განადგურება: დათრგუნვად.

– რომ დავთრგუნო, დასათრგუნავად.

დათრგუნვად მე სატანისა – შესიტყვება ძველი ქართული ნორმითაა მოცემული, თუმცა ეს ნორმა ვ.ტ-ში ზოგან დარღვეულია:

„დავჯე წერად ანდერძისად – წდერად ანდერძისა-ს მაგიერ (იხ. ქვ.).

გ. სიკვდიდმდე –მდე თანდებულის წინ დ ვითარებითი ბრუნვის ნიშანია, რაიც ძველი ქართული ენის ნორმად მიიჩნევა. ახალ ქართულში ეს დ დაკარგულია – სიკვდიმდე, სიკვდილამდე. თვით ვ.ტ-შიაც ეს უმრავლეს შემთხვევაში არა გვაქვს. ასე რომ ამ მხრივ, პოემა ახალი ქართულის ნორმებს მისდევს.

სიკვდიდმდე გასატანისა – რას საზღვრავს აქ გასატანისა: მიჯნურთას თუ სურვილს?

მომეც [იმ] მიჯნურთა სურვილი, რომლებიც სიკვდილამდე გასატანია, თუ: მომეც მიჯნურთა ის სურვილი, რომელიც სიკვდილამდე უნდა გავიტანოთ.

პირველ შემთხვევაში იქნებოდა: მომეც მიჯნურთა სურვილი სიკვდიდმდე გასატანთა, მაგრამ თუ გასატანთა-ას ნაცვლად გასატანის-ა ამას რითმის ნაკარნახევად მივიჩნევთ. მეორე შემთხვევაში: მომეც მიჯნურთა სურვილი, სიკვდიდმდე გასატანი: სურვილი გასატანი. მხოლოდ ასე. მაგრამ თუ მსაზღვრელი და საზღვრული არაა შეთანხმებული ბრუნვაში, ეს ერთგვარ ლიცენცია პოეტიკად უნდა მიგვეღო; ანდა მთელი სტრიქონი ხომ არ შეიძლება აგრე წაგვეკითხა:

„მომეც მიჯნურთა სურვილი, სიკვდიდმდე გასატანისა“,

ე.ი. მომეც მიჯნურთა სურვილი, რომელიც სიკვდილამდე გასატანია.

დ. სწორედ ამგვარად შეიძლება დანაწევრება მეოთხე სტრიქონის უკანასკნელი სიტყვისა:

ცოდვათა შესუბუქება, მუნ თანა წასატანისა.

ე.ი. შემიმსუბუქე ცოდვები, რომლებიც იქ მაინც წასატანია.

-----------------

12. Н. Марр, Вступительные и заключительные строфы Витязя в барсовой коже Шоты из Рустава т., XII, СПб, 1910, ст. 45.
13. შდრ. გ. იმედაშვილის დასახელებულ ნაშრომს, გვ. 205.

3.3 3. ვის ჰშვენის – ლომსა, – ხმარება...

▲ზევით დაბრუნება

3. ვის ჰშვენის – ლომსა, – ხმარება...

ა. ვის ჰშვენის ლომსა... ინვერსიული წყობაა, უნდა ვის, ლომსა, ჰშვენის. ლომი აქ მამაკაცის ეპითეტია.

შუბი – საომარი, საძგერებელი იარაღია.

შიმშერი – ხმალია; ფარ-შიმშერი – ფარხმალი, მამაკაცის (უპირატესად) საჭურველია.

ბ. ღაწვი – ლოყა., .

ბადახში – ბადახშანი – მხარეა ავღანისტანში, ცნობილი (იყო) ძვირფასი ლალით; აქედან გადატანით (მეტონომია) თვით ლალსაც ბადახში, ბალახში ეწოდა. ეს მეტონომია აქ გამოყენებულია, როგორც მეტაფორა. ღაწვ-ბადახში, ე.ი. ლოყაწითელი.

გიშერი – შავი ძვირფასი ქვა; რუსთველს გიშერი ყველგან მეტაფორულად აქვს ნახმარი, როგორც ატრიბუტი, როგორც განსაკუთრებული სიშავის აღმნიშვნელი თმა – გიშერი – აქ გიშერი თმის ატრიბუტია. თმა ისეთი შავ, როგორც გიშერი, მაგრამ ხშირად შოთა უფრო შორს მიდის და მხოლოდ ატრიბუტით აღნიშნავს საგანს.

მაგ.: „ერთგან დასხდეს, ილაღობეს, საუბარი ასად აგეს,
ბროლ-ბადახში შეხვეული და გიშერი ასადაგეს“,

აქ ბროლი, ბადახში, გიშერი არა მარტო ატრიბუტებია, არამედ:

ბროლი – თეთრი კბილები.

ბადახში – ლალისფერი ბაგეები.

გიშერი – შავი თმა – ულვაში.

მზე – თამარის მუდმივი ეპითეტია

გ. შესხმა – შექება.

ხოტბა – ქება, დიდება.

შერი – რჩეული.

დ. ყანდი – შაქარ ყინული

ხამს – ჰმართებს, შეჰფერის, საჭიროა, უნდა.

მართ – მართლაც.

მიშერი (მისარი) ეგვიპტე, რომელიც ცნობილი იყო განსაკუთრებული შაქარ-ყინულით.

მიშერი აგრეთვე აღნიშნავს სკას აქედან გადატანით – თაფლთს.

მთლიანად, სტროფში ლაპარაკია თამარის ქმარზე – დავით სოსლანზე. რად დასჭირდა პოეტს დავითზე საუბარი, როდესაც პოემა მიძღვნილია თამარისადმი? სწორედ იმად, რომ პოემა ძირითადად აქებს თამარს და უხერხული იყო ორიოდე სიტყვით მაინც არ მოეხსენებინა მისი მეუღლე. ვის, ლომს, რომელსაც უხდება, შვენის შუბისა და ფარ-შიმშერის ხმარება, ლომს (ქმარს) მეფისა მზის თამარისა, რომელიც ლოყა-წითელია და შავთმა. აი, ამ ლომს (მას) არ ვიცი როგორ შევკადრო რჩეული ხოტბის შესხმა უმჯობესი მის მჭვრეტელთათვის მირთმევა მართლაც, რომ ეგვიპტურისა ყანდისა.

ვარიანტი: უმჯობესია მის მჭვრეტელთათვის მირთმევა ყანდისა, მართლაც რომ თაფლისა.

რა აზრია აქ გამოთქმული?

თამარის მეუღლე, დავით სოსლანი მეტად მშვენიერია; ეს მშვენიერება ისეთს ნდომას უღვიძებს მჭვრეტელებს, როგორიც აღეძვრება ხოლმე ადამიანს შაქარ-ყინულის ცქერისას.

ამ სტროფში საყურადღებოა აგრეთვე შემდეგი გარემოება: თამარის მეუღლე დავითი ამ სტროფის მიხედვით ცოცხალია. დავითი გარდაიცვალა 1207 წელს. მაშასადამე, ვეფხისტყაოსანი არ შეიძლება დაწერილიყო 1207 წლის შემდეგ.

ამრიგად, დადგინდა პოემის დაწერის terminus post quem non.

დასასრულ, აქ აღსანიშნავია შინზე გაწყობილი ალიტერაცია: „ვის ჰშვენის, – ლომსა – ხმარება შუბისა ფარ-შიმშერისა“, ანაფორული, ალიტერაციაა: „მას არა ვიცი, შევჰკადრო, შესხმა ხოტბისსა შერისა“.. '

მანზეა გაწყობილი:

„მისთა მჭვრეტელთა ყანდისა მირთმა ხამს, მართ მი-შერისა“,

3.4 4. თამარს ვაქებდეთ მეფესა...

▲ზევით დაბრუნება

4. თამარს ვაქებდეთ მეფესა...

ა. თამარს ვაქებდით მეფესა, თავდაპირველად აქ დასახელებულია ქების მთავარი პიროვნება, გვირგვინოსანი თამარი.

ვაქებდით უწყვეტელშია, მაშასადამე, მოქმედება ნაგულისხმევია:

წარსულში. მაგრამ არის ვ.ტ-ის ხელნაწერები და აგრეთვე, ბეჭდური გამოცემები, სადაც წერია: „თამარს ვაქებდეთ მეფესა“.

ვაქებდეთ – კავშირებითია. ე.ი. მოქმედება (ნაწარმოების დაწერა) წარმოიდგინება მომავალში. ისმის კითხვა: როდის დაიწერა წინასიტყვაობა: ნაწარმოების (ვ. ტ-ის) დაწერამდე, თუ დაწერის შემდეგ?

ამას განვიხილავთ შესავალი სტროფების გარჩევის შემდეგ.

ცრემლ-დათხეული – ცრემლ-დაღვრილი, ცრემლ-დანადენი.

ბ, ვთქვენი ქებანი – ვთქვი ქება, ვთქვენი ქებანი.

ვთქვენი წყვეტილშია. მაშასადამე, შოთას ადრე წინათაც უთქვამს თამარის ქება (საერთოდ უნდა ვთქვენ. ი – უფუნქციოა). ამას ადასტურებს მომდევნო სტროფები, სადაც ვ.ტ-ი ახალ წამოწყებადაა მიჩნეული.

არ ავად – არ ცუდად, კარგად.

გ. გიშრის ტბა – მეტაფორაა, იგულისხმება თამარის თვალები. ნა – ლერწამია.

ნა რხეული – მეტაფორაა, თამარის წერწეტი ტანია წარმოდგენილი.

დ. გულსა ხეული – გულს ჩასობილი, გულს განწონილი. ზოგს ეს ორი სიტყვა ერთად აქვს წარმოდგენილი – გულსახეული, ე.ი. ლახვარი. გულის სახის, გულის ფორმისა. არაა მართალი. აგრე რომ იყოს, მაშინ ლექსის მხატვრული ძალა სავსებით მილეული, მკრთალი იქნებოდა.

ამრიგად, სტროფი შემდეგნაირად გაიაზრება:

ვაქოთ თამარ მეფე და თან ვღვაროთ სისხლის ცრემლი; [თამარის] ქება მე [წინათ] უკვე ვთქვი, კარგად გამორჩეული; მელნად (წარმოდგენილი მქონდა) მისი შავი თვალები და კალმად ლერწამი სხეული. ვინც მოისმენს, მას დაესობა ლახვარი, გულს განწონილი.

3.5 5. მიბრძანეს მათად საქებრად...

▲ზევით დაბრუნება

5. მიბრძანეს მათად საქებრად...

წინა სტროფის პირველ სტრიქონში (თამარს ვაქებდით) პოეტი ახალ წამოწყებაზე ლაპარაკობს ამიტომ აქ ერთგვარი დასაბუთებაა საჭირო. თუ რატომაა, რომ ერთხელ შექებულს ხელმეორედ აქებს? და მე-5 სტროფიდან დაწყებული ვიდრე მე-11-მდე და მე-19 სტროფში პოეტი ცდილობს დაასაბუთოს თამარის ხელმეორედ შექების საჭიროება და აუცილებლობა.

ა. მიბრძანეს მათად საქებრად თქმა ლექსებისა ტკბილისა.

აქ ერთგვრ სოციალურ დაკვეთასთან გვაქვს საქმე. ვინ იყო მბრძანებელი? – მმართველი წრეები, ის კლასი რომლის ზრახვათა გამომხატველად შოთა გამოდიოდა.

ცნობილია რომ ჩვენში იყვნენ კარის პოეტები, მთელი ლიტერატურული დეპარტამენტი რომლშიაც შედიოდნენ იმდროინდელი საუკეთესო მწერლები და ხელფასსაც ღებულობდნენ თავისი კვალიფიკაციის მიხედვით. მწერლებიც ვალდებულნი იყვნენ ემსახურათ, ე.ი. საჭიროებისამებრ პოეტურად შეექოთ სახელმწიფოში მომხდარი რაიმე დიადი ამბები. და სწორედ აქედანაა: მიბრძანეს... შეიძლება მბრძანებლად თვით თამარი დავსახოთ. მაშინ „მიბრძანეს“ იქნება pluralis mujestatis.

გ. ბროლ-ბალახშისა თლილისა, მით მიჯრით მიწყობილისა – აღნიშნავს ბაგე-კბილს.

აქვე: ბადახში თუ ბალახში?

რადგან სტრიქონში ლ- ასოზე გაწყობილი ალიტერაციაა, ამ შემთხვევაში უმჯობესია „ბალახში“.

მიჯრა, მი[ჯ]არ[ვ]ა, მიმჭიდროება.

მიჯრით მიწყობილი – მჭიდროდ ჩამწკრივებული (კბილები).

დ. ამრიგად, ჩვენ გვაქვს ერთი საფუძველი შექებისა: მიბრძანეს, მაგრამ მარტო ბრძანებით საქმე არ გაკეთდება, დაკვეთას შედეგი არ მოჰყვება, თუ შენ პოეტი, პირადად არ ხარ სათანადოდ განწყობილი: პირადი განწყობაა აქ უპირატესი და კვალად აქედანვე: გასტეხს ქვასაცა მაგარსა გრდემლი ტყვიისა ლბილისა. ე.ი. თუმც მე მაგარი ვარ, მტკიცე, მაგრამ ნაზმა არსებამ (თამარმა) მაინც გამტეხა – მეორე საფუძველი შექებისა.

ამგვარად: ქების საგანი დასახელებულია, ქების საფუძველიც მონახულია.

რაღა დარჩენია პოეტს ამის შემდეგ? ენა და სათანადო ხელოვნება.

3.6 6. აწ ენა მინდა გამოთქმად...

▲ზევით დაბრუნება

6. აწ ენა მინდა გამოთქმად...

თავდაპირველად აღსანიშნავია სტროფის ფორმალური მხარე. სახელდობრ, რითმა. სტროფი დაბალი შაირითაა გამართული. მაშასადამე, წესის მიხედვით რითმა უნდა იყოს სამმარცვლიანი: ანება||ონება||ენება, ერთ-ერთი ამათგანი და არა ყველა არეულად.

ნ. მარი შეეცადა ამ მხრივ საკითხის მოგვარებას და სტროფი ასე გააწყო: ხელოვნება, გონება, ხსოვნება, მონება, მაგრამ რუსთველური რითმი მაინც არ გამოვიდა. ჯერჯერობით ტრადიციული წაკითხვა უნდა დარჩეს.

ა. რაა საჭირო იმისათვის, რომ ნაწარმოები ჭეშმარიტად მხატვრული გამოვიდეს? ენა, გული და ხელოვნება. პოეტიც ამგვარ მოთხოვნას უყენებს თავის თავს.

ბ. შენგნით – შენგან.

გ. შევეწივნეთ – შევეწიოთ.

ტურფად – ლამაზად, კოხტად.

ტარიელი – უფრო ადრინდელი მისი სახეა დარიელი¹⁴. დარიელ ბიბლიის თარგმანთან ერთადაა ჩვენში შემოსული და სავსებით გაქართულებული¹⁵, იმდენად, რომ შემდეგ ტარიას სახით ვემოწმებით მას ხალხში და ხალხურ ვეფხისტყაოსანში.

ტარიელს არავითარი კავშირი არა აქვს შაჰრიართან, როგორც ამას ნ. მარი ფიქრობდა.¹⁶

ამრიგად:

აწ (ახლა) მე მინდა (მჭირდება) ენა, გული და ხელოვნება. მომეც (მიჰმართავს თამარს) ძალა და დახმარება, შენის დახმარებით შემიძლია გონება მოვიხმარო. ამით შევეწიოთ ტარიელს, რომელსაც ლამაზად, ტურფად უნდა ხსენება.

დ. სამი გმირი მნათობი (ტარიელი, ავთანდილი და ფრიდონი) ერთმანეთისათვის მონა-მოსამსახურეები, ერთგულნი არიან.

პოეტს უკმარად მიაჩნია თავისი საკუთარი ძალა იმისათვის, რომ სათანადოდ შეამკოს ტარიელი; ამიტომაც ამ სტროფშიაც არის ლაპარაკი დახმარების, შეწევნის შესახებ, ხოლო მომდევნო სტროფში უკვე გარკვევით მოუხმობს თავის თანამოკალმეთ, თქვენც მიიღეთ მონაწილეობა ტარიელის ღირსეულად შექებაშიო.

-----------------

14. იუსტ. აბულაძე, „ეეფხიტყაოსნის ორი უმთავრესი გმირის სახელის „ტარიელ“ და „ავთანდილ“ ეტიმოლოგიისათვის, თსუ შრომები, III, 1936, გე. 182-184.
15. კ კეკელიძე, ქართ. ლიტ. ისტ. 112, გვ. 146.
16. ნ მარი, წერილი „ვეფხის-ტყაოსნის“ გამო, თეატრი, 1890, № 12; Н. Марр, Грузинсуая поэма «Витязь в барсовой шкуре» Шоты из рустава и новая культурно-историческая проблема, ИАН, 1917, стр. 428.

3.7 7. მო, დაესხდეთ, ტარიელისთვის...

▲ზევით დაბრუნება

7. მო, დაესხდეთ, ტარიელისთვის...

ა. მო- შეკვეცილი ფორმაა სიტყვისა: მოდით!

შეუშრობილი – სტროფის წამყვანი რითმა. ობილი – შობილი, სობილი, წყობილი, ამან გამოიწვია შეუშრობილი უკანასკნელად ნ. მარი შეუშრობილს კანონიერად მიიჩნევდა:

«Форма с ი (შეუშრობილი) хотя необычная, но грамматически она может быть вполне оправдана: ი есть характер страдательного залога, а в приложении к слезам здесь причастье должно быть концентрированно именно как страдательная форма».¹⁷

ბ. მისებრი მართ დაბადებით ვინმცა ყოფილა შობილი!

აქ მცა-·ნაწილაკიანი წინადადებაა, ამიტომაცაა შემასმენელი დასმული თხრობით კილოში (ყოფილა) ნამდვილად კი შინაარსის მიხედვით აქ კავშირებითი კილო უნდა:

მისებრი (ტარიელისებრი) დაბადებით მართლაც ვინ წარმოიშვას, ვინ გაჩნდეს? სხვაგვარად: მისებრი ამიერიდან არავინ დაიბადებაო. (ნ. მარის დროს მცა- ნაწილაკის ფუნქცია არ იყო გამორკვეული და ამიტომაც მას ეს ადგილი მცდარად აქვს გაგებული: «Кому написана на роду судьба Тариела».¹⁸

გ. დავჯე, რუსთველმან გავლექსე, მისთვის გულ-ლახვარ-სობილი.

დავჯე – მოითხოვს ქვემდებარეს სახელობით ბრუნვაში: დავჯე რუსთველი, ხოლო გავლექსე – მოთხრობითში: რუსთველმან გავლექსე.

ამის გამო, აგრეთვე, იმიტომ, რომ თუ აგრე დავტოვებთ, მაშინ გამოდის, რომ როდესაც წინასიტყვაობას წერდა შოთა, მას პოემა უკვე დაწერილი ჰქონია, რაც ეწინააღმდეგება პირველ სტრიქონში გამოთქმულ მოსაზრებას (მო, დავსხდეთ...). ნ. მარმა ეს სტრიქონი შემდეგნაირად შეასწორა:

დავსჯდე, რუსთველი ვლექსვიდე, მისთვის გულ-ლახვარსობილი.¹⁹

არაა საჭირო შესწორება! ყველაფერი რიგზეა,ა მხოლოდ უნდა გავუწიოთ ანგარიში იმ გარემოებას, რომ ლექსის გამო აქ გვაქვს ინვერსიული წყობა სიტყვებისა:

დავჯე მისთვის გულ-ლახვარ სობილი: [მე] რუსთველმან გავლექსე,

დ. აქამდის ამბად ნათქვამი, აწ მარგალიტი წყობილი.

აქ უპირისპირდება ერთმანეთს ამბავი და წყობილი: ამბავი პროზაა, წყობილი (იგულისხმება; სიტყვა, მხატვრულად გალექსილი ნაწარმოებია.

ამბავი ის მასალა, რომელიც საჭიროა ყოველი შემოქმედისათვის. უმისოდ არაფრის შექმნა არ შეიძლება.

წყობილი კი უკვე მხატვრული შემოქმედებაა. ეს ის მხატვრული ნაწარმოებია, უპირველესად ლექსი, რომელიც შემოქმედმა მასალისაგან ააგო, ააშენა.

ამასთანავე, აღსანიშნავია შოთას შეფასება თავისი ნაწარმოებისა – იგი არაა უბრალო ნაქმნარი, არამედ მარგალიტი წყობილია.

მთელი სტროფი:

მოდით, (მოუხმობს თანამოკალმეთ) დავსხდეთ, ცრემლი გვდის შეუშრობელი.

მისებრი (ტარიელისებრი) მართლაც რომ ვინ დაიბადოს, ვინ წარმოიშვას;

დავჯე მისთვის გულ-ლახვარ-სობილი და მე რუსთველმან გავლექსე
აქამდის მხოლოდ ამბად ნათქვამი, ამიერიდან კი – მარგალიტი წყობილი.

-----------------

17. Н. Марр, Вступ. И закл. строфы გვ. 36, прим. 3.
18 Н. Марр, Вступ. И закл. строфы стр. გვ. 37.
19. Н. Марр, Вступ. И закл. строфы გვ. 37.

3.8 8. მე, რუსთველი, ხელობითა...

▲ზევით დაბრუნება

8. მე, რუსთველი, ხელობითა...

ა, აქ თავდაპირველად გასარკვევა სიტყვა ხელობითა. ხელობა ტრადიციულად ესმოდათ როგორც სიგიჟე. მაშასადამე:

მე, რუსთველი, სიგიჟითა ვიქმ საქმესა.. მაგრამ კ. კეკელმიძემ ეჭვი შეიტანა ამ სიტყვის ამგვარად გაგებაში და იგი გაააზრიანა, როგორც საქმიანობა, მოხელეობა, თანამდებობა: „მე, რუსთველი, ხელობითა, ვიქმ საქმესა, ამადარი, ვის ჰმორჩილობს ჯარი სპათა, მისთვის ვხელობ მისთვის მკვდარი...“ რუსთველი ლექსისა და სიტყვის შეუდარებელი ვირტუოზი, ერთსადაიმავე ადგილას, ერთისადაიმავე მნიშვნელობის სიტყვას არ იმეორებს, ამიტომ პირველ შემთხვევაში (ხელობითა) ლაპარაკი უნდა იყოს არა „ხელობაზე“, გიჟობაზე, არამედ „ჴელობაზე“, მოხელეობა – თანამდებობაზე; მეორე შემთხვევაში კი (ვხელობ) ლაპარაკია „ხელობაზე, ან „გიჟობაზე“.²⁰

„ამადარი“ კ. კეკელიძეს მიაჩნია ალამდარი-ს დამახინჯებად. ალამდარი ესე იგი მედროშე.

ამრიგად, კ. კეკელიძის ინტერპრეტაციით მთელი სტრიქონი ამგვარად უნდა. წავიკითხოთ:

მე, რუსთველი ჴელობითა ვიქმ საქმესა ალამდარი,

რაც ასე გაიაზრება:

მე, რუსთველი, თანამდებობით ალამდარი ვიქმ საქმესა...

განვიხილოთ პატივცემული მკვლევარის მოსაზრებანი: რუსთველი ერთსა და იმავე მნიშვნელობის სიტყვას ერთსა და იმავე სტროფში არ იმეორებსო. გააჩნია მიზანსა და განწყობას.

თუ ფაქტი კონდენსირებულად უნდა გადმოიცეს, თუ ფაქტს ხაზი უნდა გაესვას, რუსთაველი ერთ სიტყვას ორჯერ და სამჯერაც იხმარს ერთსა და იმავე სტროფში.

რაც შეეხება ერთი ფაქტის სუბსტანტივითაც და ზმნითაც გადმოცემას ე.წ. პარანომაზიას ამგვარი მაგალითი შოთას ბევრი მოეპოვება:

მზე აღარ მზეობს ჩვენთანა, დარი არ დარობს დარულად (320.4)

აქამდის მზღვარი თურქთაა, მომზღვრეა ფრიდონ მზღვრებითა (970, 3)

ბროლი ბროლდა, სათი სათდა (867, 3)5 და სხვ.

პარანომაზიით ცნობილია ყველა ბიბლია, მათ შორის ქართულიც. პარანომაზია უყვარს ხალხს: სიკვდილით მოვკვდი, სიხარულით გავიხარე და სხვა. და თუ შოთა მიმართავს მას, ამით იგი კვალად ხალხურობას ამტკიცებს. ასე, რომ აქაც სიგიჟეზე, ხელობაზე მისგან დაუძლურებაზე, უკურნელობაზეა ლაპარაკი და რაც შეიძლება ეს ხელობა, მეტის ძლიერებით უნდა იქნეს წარმოდგენილი: „მე რუსთველი ხელობითა ვიქმ საქმესა ამადარი,.. მისთვის ვხელობ, მისთვის მკვდარი“.

მაშასადამე, ის გარემოება რომ ერთი ფაქტის გადმოსაცემად ერთი და იგივე სიტყვა ორჯერაა ნახმარი (ერთხელ სუბსტანტივი, მეორედ – ზმნა) არ გამოდგება იმის საბუთად, რომ პირველ შემთხვევაში თანამდებობაზეა ლაპარაკი ხოლო მეორე შემთხვევაში – სიგიჟეზე.

არის კიდევ მეორე გარემოება, რაც ალამდარს აქ საეჭველად ხდის:

მე რუსთველი ჴელობითა ვიქმ საქმესა ალამდარი.

თუ ასეთ წყობას დავტოვებთ, მაშინ ჩვენ გვექნება ე.წ. ტმესი, ან გაკვეთა. როდესაც მსაზღვრელი და საზღვრული გაყოფილია ერთმანეთისაგან.

ამგვარი შემთხვევები შოთას მოეპოვება, მაგრამ ეს მხოლოდ მაშინ, როდესაც ამას იწვევს რიტმის საჭიროება.

მაგ.: „ჩემმან ხელ-მქმნელმან დამართოს ლაღმან და ლამაზმან ნები“ (9,4),

აგრე უნდოდა: ჩემმა ხელმქმნელმან ლაღმან და ლამაზმან დამართოს ნები.

შოთას აგრე რომ გაეწყო, რიტმი დაირღვეოდა და ლექსიც წელში გატყდებოდა; ამიტომაც გაკვეთა მან ლექსი, და შემასმენელი, პროზაული წყობის თვალსაზრისით, უცხო ადგილას ჩასვა.

ჰქონდა თუ არა პოეტს ამგვარი გაჭირვება საანალიზო სტროფის შეთხზვისას? არა!

მას თუ იგი ალამდარს იგულისხმებდა, თავისუფლად შეეძლო დაეცვა სიტყვათა წესიერი დალაგება წინადადებაში:

მე, რუსთველი, ვიქმ საქმესა, ხელობითა ალამდარი. აზრიც სწორი გამოვიდოდა. და ლექსიც გამართული.

მაშასადამე, ჯერჯერობით ალამდარის საკითხი თუ არ უნდა მოთიხსნას, კითხვის ქვეშ მაინც უნდა დარჩეს.

ამრიგად, ამა დარის საკითხი ცალკე დაიწერება იგი, თუ ერთად, ვერ არის მოგვარებული:

თუ იგი განსახღვრავს საქმესა – სიტყვას, მაშინ შეთანხმებულიც უნდა იყოს მასთან: ვიქმ საქმესა ამა დარსა. ეს კი რითმის დარღვევაა.

რუსთველს ამგვარი დარღვევანი, უსწორობანი საკმაოდ ბევრი აქვს და იგინი ჩვენ უჩვეულოდ არ გვეჩვენება.

მაშასადამე, შესაძლებელი (საცილობელი) ვარიანტი სტროფის გააზრებისა ასეთია:

მე, რუსთველი სიგიჟით ვიქმ საქმესა ამისთანას
ვის ჰმორჩილობს ჯარი სპათა, მისთვის ვგიჟობ, მისთვის მკვდარი;
დავუძლურდი, მიჯნურთათვის კვლა წამალი არსით არი,
ანუ მომცეს განკურნება, ანუ მიწა მე სამარი.

სამარი შეიძლება წარმოვიდგინოთ სუბსტანტივად, სამარეს ნაცვლად. მაშინ „მიწა, მე სამარი“, მძიმით უნდა გამოიყოს ერთმანეთისაგან, როგორც სინონიმები მაგრამ სამარი შეიძლება ვიგულოთ, როგორც თავისებური ფორმა ზსედსართავისა: „დასასამარებელი, „მაშინ სამარი იქნება მიწა სიტყვის განსაზღვრება და მათ შორის მძიმე აღარაა საჭირო.

ამრიგად: ქების საგანი, ქების საფუძველი, ამგვარ შემთხვევაში საჭირო და აუცილებელი ენა და ხელოვნება და სათანადო განწყობა.

მაგრამ ყველაფერი რომ რიგზე შესრულდეს, ერთგვარი მასალაც ხომ საჭიროა, რომელსაც უნდა დაემყაროს პოეტი, თავისი წამოწყება რომ ღირსეულად დააგვირგვინოს!

აქედან ცნობილი მითითება ფსევდო წყაროზე:

-----------------

20 კ. კეკელიძე, ქართ. ლიტ. ისტ., 112, გვ. 124.

3.9 9. „ესე ამბავი სპარსული,...“

▲ზევით დაბრუნება

9. „ესე ამბავი სპარსული,...“

თუ სადმე უნდა ჰქონდეს ამ სტროფს ადგილი, სწორედ აქ, რადგან ლოგიკური თანამიმდევრობა მას სწორედ აქ მოითხოვს.

ა. ნათარგმანები – გადმოღებული, ნათქვამი.

ბ. მარგალიტი ობოლი – მეტად ძვირფასი, იშვიათი.

ხელის-ხელ საგოგმანები – ხელიდან ხელში სათამაშებელი, მოსავლელი.

გ. საჭოჭმანები: ჭოჭმანი, ყოყმანი, როდის ყოყმანობს ადამიანი როდესაც დიდი, ძნელად გადასაჭრელი ამოცანის წინაშე დგას.

საქმე ვქმენ საჭოჭმანები – დიდი, ძნელად გადასაჭრელი საქმე გავაკეთე.

დ. ხელმქმნელი – გამაგიჟებელი.

დამართოს – დამრთოს.

ნები – თავდაპირველად ხელისგულია. ხელი – ბევრ რასმე დაედვა საფუძვლად, ხელი ბევრის რისიმე აღმნიშვნელია. უწინარეს ყოვლისა, ძალის, უფლების (რა ხელი აქვს ჩემზე და მისთანანი).

ამგვარადვეა ნებიც. განვიხილოთ მის მნიშვნელობათა განვითარების მხოლოდ ერთი ხაზი.

ნები – ხელისგულია. რას ნიშნავს: „დამ(ა)რთოს ნები“?

როდესაც ორ ადამიანს შორის რაიმე საქმე იყო გასარიგებელი, საქმე წყდებოდა, დასტურდებოდა ხელის ჩამორთმევით როდესაც ერთი ხელის ნები დაერთვის მეორე ხელის ნებს. აქედან; ნების დართვა. ანდა: ნებად რთვა, უკანასკნელ: ნებართვა.

დამართოს ნები – დამრთოს, მომცეს ნება.

სტროფი მთლიანად:

ესე სპარსული ამბავი, ქართულად ნაამბობი, როგორც იშვიათი მარგალიტი, ხელის-ხელ სათამაშებელი, ვიპოვე და ლექსად გარდავთქვი, მეტად ძნელი საქმე შევასრულე; ჩემმა გამაგიჟებელმა (თამარმა) დამიდასტუროს ეს ჩემი წამოწყება, დამრთოს საამისოდ ნება (მომიწონოს).

3.10 10. „თვალთა მისგან უნათლოთა...“

▲ზევით დაბრუნება

10. „თვალთა მისგან უნათლოთა...“

მაშასადამე, ჩვენ გვაქვს ქების საგანი, საფუძველი, ენა და ხელოვნება. წყარო, საიდანაც უნდა აიღოს პოეტმა მასალა თავისი ნაწარმოებისათვის, უკანასკნელ, – სათანადო ნებართვაც.

მაგრამ პოეტი მაინც საჭიროდ ცნობს, მას აუცილებლად მიაჩნია, ერთხელ კიდევ განმარტოს, თუ სახელდობრ, რა აიძულებს მას უკვე ხოტბა შესხმულის კვალად შექებას? რა? (ამის შესახებაა ლაპარაკი მე-10 სტროფში).

ა. ენატრამცა ახლად ჩენა – მცა ნაწილაკია, ნიშნავს; მოენატროს ახლად გახელა.

ბ. მიჰხდომია ველთა რბენა – დასჩემებია ველად გაჭრა: ველად გაჭრა მიჯნურის მიუცილებელი თვისება იყო.

გ. მიაჯეთ ვინ – შემახვეწეთ მას ჩემი სახელით, შემახვეწეთ მას!

დ. ლამის – (ვლამი, ჰლამი, ლამის) სურს, უნდა.

მისგან (თამარისაგან) დამწვარ, დაბნელებულ თვალებს ხელმეორედ მოენატრა, მოესურვა თვალების გახელა; შემახვეწეთ მას, ხორცის დაწვა მაკმაროს, მისცეს სულს ლხენა სამი ფერის (გმირის) შესაქებ ლექსებს მოუწადინებია, სურს გამოვლენა (ე.ი. პოეტურმა შთაგონებამ, აღმაფრენამ საზღვარს მიაღწია!).

პოეტი მომდევნო სტროფშიაც ცდილობს დაასაბუთოს თავისი ნაბიჯი, თამარის ხელმეორედ შექება, ახალი ნაწარმოების წამოწყება.

3.11 11. რაცა ვის რა ბედმან მისცეს,...

▲ზევით დაბრუნება

11. რაცა ვის რა ბედმან მისცეს,...

ა. ვისაც რა საქმე, რა სპეციალობა აუღია, მას უნდა დასჯერდეს, მასზე უნდა სიტყვობდეს (მას უბნობდეს!), მის განკარგებას უნდა ცდილობდეს.

ეს საერთო დებულებაა. ამას მოსდევს კერძო, კონკრეტული მაგალითები.

ბ. თუ შენ მუშა ხარ, მიწყივ, ე.ი. მარად უნდა მუშაობდე. მარად შენს ხელობას უნდა მისდევდე.

მეომარი ხარ, მარად უნდა გულოვნობდე. ყველაფერი ეს ერთგვარი პრელუდიაა, სიტყვის მასალაა იმისათვის რომ გამართლდეს მესამე, მთავარი, ძირითადი დებულება:

გ. თუ ადამიანს მიჯნურობა აუღია ხელობად, არასოდეს არ უნდა უღალატოს მას, არამედ:

ერთი უჩნდეს სამიჯნურო, ერთსა ვისმე აშიკობდეს,
ყოვლსა მისთვის ხელოვნობდეს, მას აქებდეს, მას ამკობდეს,
მისგან კიდე ნურა უნდა, – მისთვის ენა მუსიკობდეს! (18, 2-4)

მოკლედ: თითოეული უნდა ხელოვნობდეს თავის დარგში.

ზოგ მკვლევარს ეს სტროფი სხვაგვარად ესმის:

«Существование различных ступней социальной лестницы считается незыблемым устоем общественной жизни, так что автор, не обинуясь, провозглашает: «что судьба нам присудила, нам должно быть это мыло», или, выражаясь прозаически – «пусть каждый доволен тем, что дает ему судьба, и пусть речь каждого будет о своей доле; пусть раб (sic. ვ. ბ.) непрестанно работает, воин проявляет свою храбрость, а влюблённый пусть лелеет безумную любовь».²¹

ჯერ ერთი, „მუშა“ არასოდეს ყოფილა «раб»²² მეორეც: აქ რომ სოციალური კატეგორიების გარდაუვალობაზე, უცვალებლობაზე ამბობდეს შოთა, მაშინ, თუ პირველ რიგში მუშა მოიხსენია, ხოლო მეორე რიგში – მეომარი , მესამედ იგი მიჯნურსა და მიჯნურობას კი არ შეაქებდა, არამედ, ვთქვათ, ვაჭარს და სხვა.

მიჯნურობა სოციალური კატეგორია (მოვლენა) არაა და არც მიჯნურია სოციალური, საზოგადოებრივი დაჯგუფების წარმომადგენელი.

ზოგიც ამ სიტყვებში შემდეგს აზრს აქსოვს თითქოს, ეს ფორმულა გვეუბნება: ფეხი არ წადგა წინ, რაც უნდა ცუდ ყოფაში იყო, რაც უნდა იჩაგრებოდე, შენ ასე თქვი: ღმერთს ეს ურგუნებია ჩემთვის, მეც უნდა დავჯერდე. თქვი და ადგილიდანაც არ დაიძრა შენი ყოფის გასაუმჯობესებლადო.

არავითარი უმოქმედობა, არავითარი გულზე ხელის დაკრეფა აქ არაა, პირიქით აქ უდიდესი საქმიანობა, არაჩვეულებრივი აქტიურობაა მოცემული. საბუთი? საბუთი თვით ძეგლია. როდის იწყებს შოთა მის აგებას? სწორედ ამ სიტყვების შემდეგ.

შოთას რომ ზემოაღნიშნულად გაეგო თავისი სიტყვები, იგი გულზე ხელს დაიკრეფდა და მართლაც, რაც ერთხელ ბედმა არგუნა მას დასჯერდებოდა. მაგრამ შოთა არაა გულზე ხელების დაკრეფის მომხრე და მქადაგებელი. იგი მარად მაძიებელია, წინამსრბოლია, მარად იმის ცდაშია, რომ ახალი რამ დაიწყოს და სათანადოდ დაასაბუთოს ეს ახალი საქმე. და ამგვარ დასაბუთებად მან ზემოთ მოყვანილი სიტყვები მოიმარჯვა.

ეს სიტყვები მისთვის სტიმულია, სათანადო ბიძგია იმისათვის, რომ ერთხელ კიდევ აამეტყველოს თავისი ენა და იგი კიდევაც აამეტყველა ისე, როგორც არავის სხვას არსად და არასოდეს!

-----------------

21. К. Кекелидзе, Конспективный курс Истории древне-грузнской литературы, Тб., 1939, стр. 66, შდრ. აგრეთვე, ქართ. ლიტ. ისტ. 112, გვ. 181.
22. აკად. კ. კეკელიძეს раб არც უწერია. „მუშა“ მას ნათარგმნი აქვს, როგორც рабочий. შდრ. ამავე სტროფის ნ. მარისეულ თარგმანს: «Пусть каждый доволен тем, что даёт ему судьба, и пусть речь каждого будет о своей доле. Пусть пахарь непрестанно пашет, воин проивляет свою храбрость, а влюблённый пусть лелеет безумную любовь…» (Вступ. и закл. строфы, გვ. 8)

3.12 10. „თვალთა მისგან უნათლოთა...“

▲ზევით დაბრუნება

12 (19). ჩემი აწ ცანით ყოველმან,...

ეს სტროფი როგორც ხელნაწერებში, ისე სხვადასხვა გამოცემაში სხვადასხვა ადგილზეა მოთავსებული. საიუბილეო გამოცემამი იგი მე-19 ადგილზეა, სახელდობრ შაირობის შესახები სტროფების შემდეგაა დასმული.

მაგრამ ამ სტროფს უშუალო კავშირი აქვს წინათ განხილული სტროფების შინაარსთან ამიტომ მისი ადგილი სწორედ აქ არის.

ვ. ტ-ის წინასიტყვაობა თეორიულ საკითხებს ეხება იგი უპირატესად მსჯელობას წარმოადგენ, და ცნობილია, მსჯელობა ორგვარად შეიძლება წარმოებდეს ზოგადიდან კერძოს მიმართ და პირუკუ: კერძოდან ზოგადისაკენ. ორივე გზა სწორია, შედეგიც ორსავე შემთხვევაში ერთი და იგივეა, მაგრამ წყობა წინადადებათა ორგანვე ერთი და იგივე არაა.

იმ გარემოების გამო რომ წინასიტყვაობის სტროფებს თხრობის ძაფი არ აერთიანებს, შესაძლებელი შეიქნა გადამწერების ხელში ისინი არეულიყო და თავდაპირველად ერთგვარად გაწყობილი, დროთა განმავლობაში სხვადასხვაგვარად დალაგდა, ზოგჯერ სრულიად აიშალა და დღეს ხელნაწერებს რომ მივმართოთ, მეტისმეტად ჭრელ სურათს დავინახავთ.

რედაქტორ-გამომცემლებიც ცდილობდნენ წინასიტყვაობის სტროფების სათანადოდ დალაგებას, ზოგი რამ ამ მხრივ მოგვარდა მაგრამ საბოლოოდ მოწესრიგებულად იგი ჯერჯერობით მაინც არ შეიძლება ჩაითვალოს.

მე-4 სტროფში პოეტმა პირველად დაასახელა ქების საგანი: თამარს ვაქებდით მეფესა.

შემდეგ სტროფებში, როგორც დავინახავთ, პოეტი მარად იმის ცდაშია, რომ როგორმე დაასაბუთოს ამ ქების აუცილებლობა, სათანადო საფუძველი მოუნახო მას და ამისდა მიხედვით ყოველ შემდეგ, მომდევნო სტროფში თანდათან აძლიერებს საამისო საბუთებს უკანასკნელ იგი აღწევს პირველ ზღვარს მე-11 სტროფში.

მეტად ძნელია უბრალო მოკვდავისათვის გვირგვინოსანის შექების დასაბუთებაა სწორედ ამიტომ მიმართავს იგი გრადაციას. საზოგადოდ რომელიმე აზრის გასაძლიერებლად შოთას ხშირად აქვს გამოყენებული გრადაცია, ე.ი. სიტყვისა და მთელი მასალის თანდათანი გაშლა ისე, რომ თვითეულ სიტყვას თანდათან ემატებოდეს ესა თუ ის თვისება (მაგ, 209, 528, 555 სტროფებში) ამ სტროფებში მეტი დამაჯერებლობისათვის სიტყვები განლაგებულია თანდათან მზარდი ძლიერებით.

მაგრამ გრადაცია შეიძლება არა მარტო სტრიქონებს, არამედ რიგ სტროფებსაც წვდებოდეს.

აქ გრადაციას უჭირავს მთელი ცხრა სტროფი:

პირველი წევრია- თამარს ვაქებდეთ მეფესა.

უკანასკნელი – ჩემ ი აწ ცანით ყოველმან.

ამ მწკრივში პირველი წევრი შედარებით სუსტია აქ მოცემულია საგნის ვითარება ზოგადად მეორე უფრო ძლიერია და ასე ბოლომდე. ერთი სიტყვით გვაქვს მზარდი მწკრივი.

შინაარსობრივი ზრდა განმტკიცებულია აზრის გამოთქმის გარეგნული გამოხატულებებით.

განსაკუთრებით საგულისხმოა სიტყვათი შედგენილობით გრადაციის უკანასკნელი წევრი (ჩემი აწ ცანით ყოველმან).

აქ პოეტმა ერთხელ კიდევ უნდა დაასაბუთოს ქების აუცილებლობა. ამასთანავე ეს თქმა საბოლოოდ დამაჯერებელი უნდა იქნეს.

ცხადია, პოეტი აქ ვერ გაიმეორებს სიტყვების იმ წყებასა და კომპლექსს, რომელიც მან წინათ იხმარა. აზრი უკანასკნელია და სიტყვებიც საბოლოო ხასიათისა უნდა იყოს ამიტომ პოეტი ამ სიტყვის მასალას აუნჯებს ასეთი ხარისხისა და ასეთის შეწყობით, რომ მკითხველს თუ მსმენელს უკვე აღარ რჩება არაფერი საეჭვო და იგი წამოყენებულ დებულებაში საბოლოოდ რწმუნდება.

ამიტომაა პირველ წევრში გვაქვს დამშვიდებული, თხრობითი კილო და სიტყვებიც შესაფერისად შერჩეული თამარს ვაქებდეთ მეფესა – უკანასკნელში კი – აღტაცებული ტონი: ჩემი აწ ცანით ყოველმან.

მდგომარეობას აძლიერებს, განსაკუთრებულ ეფექტს ქმნის სიტყვები: ჩემი აწ ცანით ყოველმან. შეიძლებოდა თუ არა ამ სიტყვების ხმარება მეოთხე სტროფში სადაც პოეტმა პირველად დაასახელა თამარი? არ შეიძლებოდა.

„ჩემი აწ ცანით“... დასაწყისი, ბუნებრივი ტონის სიტყვები არაა. იგი მხოლოდ მაშინ შეიძლება მოვიხმოთ, როდესაც ერთსა და იმავე ფაქტზე რამდენჯერმე განმეორებითაა ლაპარაკი იგი მხოლოდ მაშინ გამოდგება, როცა თხრობა უმაღლეს საფეხურზე ავიდა, უკანასკნელ ზღვარს მიაღწია.

ამითვე აიხსნება ის გარემოება რომ რაკი წინა სტროფებში ქების საგანზეა ლაპარაკი, აქ, ამ სტროფში უკვე აღტკინებული ტონი მოითხოვს, რომ ქება სიტყვა,ა რაც შეიძლება მძლავრად იქნეს წარმოდგენილი.

ამიტომაც, პოეტმა აქ უნდა მიმართოს ე.წ. ტავტოლოგიურ რითმას მეტი დამაჯერებლობისათვის, მეტის ემოციურობისათვის.

ამიტომაც, ცხადია, მცდარნი არიან ის მკვლევარნი რომელთაც ამ სტროფის ორი მიქია, სხვადასხვაგვარად ესმით, მხოლოდ იმ მოსაზრებით რომ შოთა პრინციპულად უარყოფს იდენტური სიტყვების გარითმვასო.

აქ ორივე მიქია ქება სიტყვასთან არის დაკავშირებული და არავითარი გაკვეთა და ხელოვნური, არარსებული სიტყვების წამოყენება არაა საჭირო.

შოთას, რომ მიქია ორჯერვე ქება სიტყვისაგნ არ ეწარმოებინა, ეს გარემოება მას უთუოდ ნაკლად ჩაეთვლებოდა: აქ შექება, ქება რაც შეიძლება კონდენსირებულად, დაუნჯებულად უნდა წარმოდგეს და ამას კი ვაღწევთ ქება ბაიტყვის რამდენიმე ვარიანტით.

ბ. განქიქება: აქამდე გაგებული იყო, როგორც შერცხვენა, გაწბილება.

თავი არ გამიქიქია – თავი არ შემირცხვენი, თავი არ გამიწბილებია.

პროფ. ილ. აბულაძემ უტყუვრად დაამტკიცა, რომ განქიქება ძირითადად უდრის გაცხადებას, გამჟღავნება-გამოაშკარავებას. თავისი მნიშვნელობით იგი უპირისპირდება დაფარვას ხოლო მთელი სტრიქონის აზრი პროფ. ი. აბულაძის მიხედვით შემდეგი შინაარსის ხდება: „ეს მიჩანს (მიმაჩნია) დიდად (ფრიად) სასახელოდ, რომ თავი (ჩემი მე) არ გამიცხადებია ან არ გამიმჟღავნებია“.²³

პროფ. ილ. აბულაძის მიერ მიგნებული, ძირითადი, პირველადი მნიშვნელობა განქიქება სიტყვისა უდავოა, უთუოდ სწორია, მაგრამ ჩვენს შემთხვევაში მისი მნიშვნელობა საბოლოოდ მაინც ტრადიციულს უახლოვდება, ე.ი. მაინც შერცხვენა-გაწბილების მნიშვნელობას ღებულობს, ხოლო თავდაპირველი მნიშვნელობა ამ სიტყვისა არის გაცხადება, გამოაშკარავება – შემდეგ: სააშკარაოზე გამოყვანა, საჯაროდ მხილება, გამოჭენება, შერცხვენა. რომ ეს ასეა, ამას, სხვათაშორის, ადასტურებს ქვემო იმერულში დარჩენილი ამ სიტყვასთან დაკავშირებული ქიაქი, გაქიაქება – სიტყვის მნიშვნელობა.

გაქიაქება გალანძღვას, გათრევას, გაწბილებას ნიშნავს: (ისე გალანძღა და გააქიაქა, რომ რიონი ვერ გაბანსო).

რაც შეეხება იმ გარემოებას, რომ ტრადიციული განმარტებით გამოდის, თითქოს შოთა დიდი წარმოდგენისაა თავის თავზე, რომ სასახელო ნაწარმოები დავწერე, თავი არ შემირცხვენია, თითქოს ეს არ შეეფერებოდეს ძველი ავტორების ბუნებას და ხასიათს, ესეც საცილობელი დებულებაა. შოთა არ დაარღვესს ძველ წესს და არ მიჰყოფდა ხელს კვეხნასო.

მე არ ვიცი კვეხნაა თუ არა საანალიზო სტრიქონში გადმოცემული ამბავი, ის კი ცხადია, რომ შოთა ამ შემთხვევაში მიმართავს თავისთვის ჩვეულებრივ, მხატვრულ ხერხს, სახელდობრ: ერთი და იგივე ფაქტი შოთას ხშირად გადმოცემული აქვს ორი გზით, ორი მხატვრული საშუალებით ერთსა და იმავე სტრიქონის ფარგლებში, ამასთანავე, ხშირად სტრიქონის ერთ ნახევარში ფაქტს გადმოგვცემს დადებითი კონსტრუქციით ხოლო მეორეში – უარყოფითი კონსტრუქციით. ამგვარი პარალელიზმის მაგალითი ვ. ტ-ში უამრავია:

თავისწინა იგონებდეს, ნიადაგმცა ჰქონდა ხალვა (27,2)

თავისწინა – მარტოობას ნიშნავს, ხალვაც იგივეა.

ყველაკაი გაიყარა, ჯალაბი ჩანს არ 'დაჯრილი (101,3)

პარალელიზმია: პირველი ნახევრის ყველაკაის შეესატყვისება მეორე ნახევრის ჯალაბი, ხოლო გაიყარა-ს – არ დაჯრილი.

105, 112, 155, 240, 279, 307 სტროფებშიც ყველგან ერთი ფაქტი, ერთი აზრი (იდეა) ორი მხატვრული სახითაა გადმოცემული.

საანალიზო სტროფშიაც სწორედ ამგვარი მდგომარეობა გვაქვს.

შოთას თავისი ნაწარმოები ფრიად დიდ საქმედ მიაჩნია (საქმე ვქმენ საჭოჭმანები, აქამდის ამბად ნათქვამი აწ მარგალიტი წყობილი)

აქაც: ესე მიჩნს დიდად სახელად, – პირვეელ ნახევარში, ხოლო მეორე ნახევარში ამ დებულებას განამტკიცებს იმავე შინაარსით, მაგრამ უარყოფითი კონსტრუქციით – თავი არ გამიქიქია! ე.ი. ფრიად დიდი სასახელო საქმე ჩავიდინე, თავი არ შემირცხვენია.

ილ. აბულაძის მიხედვით კი, შოთამ სასახელო საქმე იმით ჩაიდინა, რომ თავი დაიფარა, არ გამოაცხადა.

რა არის სასახელო იმაში, რომ თავი დამალა. რა მაინცდამაინც დიდი გმირობა უნდა იყოს ეს?

არავითარი!

დ. ჯიქი – ტომი იყო აწინდელ ჩრდილო-კავკასიაში კაცნი ფიცხელნი შეუპოვარნი და დაუნდობელნი.²⁴ მტერზე შემმართებელი და პირდაპირ მიმხვედრნი. ქართულში დღემდე დარჩენილია ჯიქურ მისვლა – პირდაპირ, მტკიცედ, ურყევად მისვლა.

უწყალო ვითა ჯიქია. – შეუბრალებელი, როგორც ჯიქი.

-----------------

23. ილ. აბულაძე, „ვეფხისტყაოსნის“ ლექსიკიდან II, გა[ნ]ქიქება, თსუ, შრომები, XXXB, 1947, გვ. 295-301.

3.13 13 (12). შაირობა პირველადვე სიბრძნისაა ერთი დარგი.

▲ზევით დაბრუნება

13 (12). შაირობა პირველადვე სიბრძნისაა ერთი დარგი.

პოეზიის საკითხს ვ. ტ-ის წინასიტყვაობაში შვიდი სტროფი აქვს დათმობილი სტროფები ერთ მთელს წარმოადგენენ. თანამიმდევრობაც სტროფებისა საუკეთესო ხელნაწერებში და გამოცემებში ერთგვარადაა დაცული. გადასმა-გადმოსმა ან რომელისამე მათგანის ამოღება არ შეიძლება, არაა საჭირო.

ამასთანავე, მას ორგანული კავშირი, უკეთ, ლოგიკური კავშირი წინასიტყვაობის დანარჩენ ნაწილთან თითქოს არა აქვს, ამიტომ მისი მოთავსება, განსაკუთრებით განხილვა, შეიძლებოდა წინასიტყვაობის ბოლო ნაწილშიც.

აქ, ამ ნაწილში, შოთა განიხილავს:

ა) პოეზიის დანიშნულებას.

ბ) პოეზიის რაობას.

გ) პოეტური შემოქმედების პროცესს.

ყველა ეს საკითხი პოეზიის თეორიას ეხება და პოეტი იმრიგად ერკვევა მათში, რომ გადაჭრით შეიძლება ითქვა, რუსთაველი უდიდეს პოეტობასთან ერთად პოეზიის იშვიათი იდეოლოგიცაა წინასიტყვაობის დეკლარაცია პოეზიის შესახებ იშვიათად თუ ვისმე გაუნაღდებია ისე, როგორც ეს გაშალა და ხორცშესხმულად მოგვცა შოთამ თავის ვ. ტ-ში.

ა. შაირობა – მელექსეობა, პოეზია.

პირველადვე – იმ თავითვე, ძველთაგანვე, უწინარეს ყოვლისა.

ბ. მარგი – მარგებელი, სასარგებლო.

გ. კვლა – აგრეთვე.

ეამების – აბსოლუტური ფორმის ვნებითია: სასიამოვნო იქნება, სასიამოვნოა.

ვარგისი – ვარგისი.

ა) შაირობა სიბრძნის ერთი დარგია, ე.ი. პოეზია, უწინარეს ყოვლისა, სიბრძნის ფილოსოფიის დარგია. ცნობილია რომ ფილოსოფია იმთავითვე მიჩნეული იყო ცოდნის იმ დარგად, რომელიც მიზნად ისახავდა ჭეშმარიტების დადგენას და რომელსაც ადამიანისათვის სარგებლობა უნდა მოეტანა.

ბ) შოთას აზრითაც პოეზია სიბრძნის დარგია ამიტომაც დიდი მარგი, ე.ი. სასარგებლო. აქ აშკარა უტილიტარული შეხედულებაა პოეზიაზე გამოთქმული. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, პოეზია ცხოვრებას უნდა ემსახურებოდეს გაკიდეგანებული არ უნდა იყოს.

გ) მაგრამ მარტო სარგებლიანობით არ შეიძლება შემოიზღუდოს პოეზიის დანიშნულება პოეზია მარტო სარგებლიანობით ვერ ამოწურავს თავის დანიშნულებას მას, გარდა ამისა აქვს ისეთი მხარე, რომელსაც მწერლობის სხვა მხრე მოკლებულია. ეს არის მისი ფორმა, მისი მხატვრულობა, რომელიც უდიდეს ესთეტიკურ სიამოვნებას ჰგვრის მკითხველს, და სწორედ ამ თავისი ფორმით იგი, პოეზია, სასარგებლო რასმე უფრო საგრძნობლად, მაშასადამე, უფრო მისაღებად უფრო აღსაქმელად ხდის შოთას პოეზიის არც ეს მხარე გამოპარვია როდესაც მოკლედ მოკვეთა: კვლა აქაცა იამების, ე.ი. პოეზიას თვისებაა, სასარგებლო რამ სასიამოვნო მხატვრული სახეებით გადმოსცეს.

მაგრამ არც ამით ამოიწურება პოეზიის თავისებურებები. აქვე, ამ სტროფში, რუსთაველი ეხება პოეზიის რაობასაც თავისთავად, დამოუკიდებლად მისი დანიშნულებისა.

დ) რა არის პოეზია. რა ასხვავებს მას პროზისაგან? ჰარმონია, რიტმი, რითმა, მელოდია, მუსიკალობა, რომელსაც პროზა ჩვეულებრივ მოკლებულია. გარდა ამისა ერთი ძირითადი განსხვავებათაგანი იმაშე მდგომარეობს (ამბობდნენ შოთას დროს აღმოსავლეთში) რომ პოეტურ ნაწარმოებისას სიტყვაში დღა მაშასადამე, აზროვნებაში ეკონომიაა დაცული.

ამ ეკონომიას თავდაპირველად ქმნის ის გარემოება რომ ცხოვრების მოვლენათა მრავალგვარობის გამოხატვა წარმოებს შედარებით მცირერიცხოვანი სიმბოლური ფორმებით.

ამას გარდა, პოეზია ხომ რიტმია და ყოველი რიტმი, ე.ი. თანაბარზომიერად მოკვეთილი და წარმოებული ოდენობა, სულერთია სიტყვა იქნება იგი თუ ფიზიკური მოქმედება, ჩქარი ტემპით მიმდინარეობს და სიჩქარე კი იძლევა ეკონომიას. ამრიგად, რიტმულობაა ერთი მთავარი განმასხვავებელი თვისებათაგანი პოეზიისა პროზისაგან. და, ბუნებრივია, აქედან შემდეგი დავასკვნათ: მხატვრული შემოქმედებისას აზრის დიდი გასაქანი ვიწრო სიტყვიერ ჩარჩოშია მოთავსებული. ანდა, შოთასებურად რომ ვთქვათ,. გრძელი სიტყვა მოკლედ ითქმის, შაირია ამად კარგი.

„გრძელი სიტყვა“ აქ დიდი შინაარსის, დიდი აზრის შემცველი ნაწარმოებია. „მოკლედ ითქმის“ ნიშნავს იმას რომ აზრის სიტყვიერი სამოსელი რაც შეიძლება შემჭიდროებულად უნდა იყოს გადმოცემული.

ხაზგასასმელია აქ ის გარემოება რომ შოთა არ არის მარტოოდენ თეორიული დებულების დამდგენი არამედ თვითვეა ამ დებულების საუკეთესო და დღემდე მიუწვდომელი განმასახიერებელი.

ვ. ტ-ი გრძელი სიტყვაა, დიდი ნაწარმოებია მოკლედ, დაყურსულად, დაუნჯებულად ჩამოსხმული. ამ მხრივ იგი მკაფიოდ გამოირჩევა როგორც თავის თანამედროვე, ისე მომდევნო პოეტთაგან.

-----------------

24. ქართლის ცხოვრება, I, ს. ყაუხჩიშვილის გამ., თბ., 1955, გვ. 43.

3.14 14, 15 (13, 14) ვითა ცხენსა შარა გრძელი... მაშინღა ნახეთ მელექსე...

▲ზევით დაბრუნება

14, 15 (13, 14) ვითა ცხენსა შარა გრძელი...
მაშინღა ნახეთ მელექსე...

ეს ორი სტროფი ერთს სინტაქსურ გარდამავლობით დაკავშირებულ მთელს წარმოადგენენ და განცალკევებულად მათი გულისხმება არასგზით არ შეიძლება უერთურთოდ თითოეული მათგანი გაუგებარია, წარმოუდგენელია.

13. ა. ვითა – როგორც.

ბ მართლად – შეუმცდარად.

გ. მართ აგრეთვე – სწორედ ისე.

ხევა – უკანდახევა შედგომა, შეჩერება.

დ. მისჭირდეს – გაჭირდეს, გაძნელდეს.

ლევა – კნინება, მცირება, კლება.

მიხვდეს – მისწვდეს.

14. ბ. ქართული – აქ: სიტყვა ქართულის შესახბ გამოთქმულია მოსაზრება (კ. კეკელიძე), რომ სიტყვის მნიშვნელობით იგი გვიანდელი მოვლენაა. მე-12-13 სს-ში ამ სიტყვას ამგვარი გაგება არ ჰქონდაო.²⁵ მოსაზრება სადავოა. ჯერ ერთი: ჩვენ ცნობაში არ მოგვიყვანია ყველა ქართული წერილობითი ძეგლი. არ გაგვიხილავს სათანადოდ თითოეული მათგანი რომ გადაჭრით შეიძლებოდეს თქმა რომელმა სიტყვამ როდის, რა მნიშვნელობა მიიღო. მეორეც:

ქართული – სიტყვის მნიშვნელობით შოთას დროს უთუოდ იქნებოდა. სხვათა შორის, ამას ამტკიცებს ის გარემოება, რომ თამარის, მაშასადამე, რუსთაველის, თანამედროვე მხითარ გოში სიტყვის მნიშვნელობით ხმაროს ჰაიერენ – სიტყვას. და თუ ჰაიერენ – სიტყვას ნიშნავდა, ქართულიც ამ დროს სიტყვის აღმნიშვნელი იქნებოდა.

ძვირობა – იშვიათობა, კლება.

გ არ შეამოკლოს ქართული, არა ქმნას სიტყვამცირობა.

იშვიათი პარალელიზმია: არ შეამოკლოს ქართული, ე.ი. არ შეამოკლოს სიტყვა. სწორედ ეგევეა სტრიქონის მეორე ნახევარში სხვაგვარი მხატვრული სახით: არა ქმნას სიტყვა-მცირობა.

დ. ჩოგანი – თავფართი ჯოხია, ბურთის საცემელი. გადატანით მწერლის კალამი.

ამასთან დაკავშირებით, საჭიროა ვიცოდეთ, თუ როგორ წარმოებდა ძველად ჩოგანბურთის თამაში მოთამაშენი ცხენებზე იყვნენ ამხედრებულნი და თითოეულს ხელში ჩოგანი ეჭირა. მობურთალმა გაისროლა ბურთი, მოწინააღმდეგე მხარის მობურთალი ვალდებულია გამოსროლილ ბურთს არ ააცდინოს ჩოგანი, პირდაპირ შეახვედროს იგი, მაგრამ არ კმარა მარტოდენ ჩოგანის შეხვედრება საჭიროა ისე მტკიცედ მოუქნიო ჩოგანი, რომ ბურთი უკან დაბრუნდეს წინააღმდეგ შემთხვევაში ბურთი ჩოგანს მხოლოდ მოხვდება და ძირს დაეცემა და დამარცხებულად სწორედ ის მხარე ითვლება სადაც ბურთი ჩამოვარდა.

აქედან გასაგებია გამოთქმა: მობურთალს გამოსცდის მართლად ცემა (არ ააცდინოს) და მარჯვედ ქნევა.

მთლიანად ორივე სტროფი:

როგორც ცხენს (კარგია, თუ ავი) გამოცდის გრძელი გზა და დიდი გადარბენა (პატარა მანძილზე ჯაგლაგაც ათოხარიკდება), როგორც მობურთალს (გამოცდის) ჩოგნის უმცდარად ცემა და მტკიცედ მოქნევა, სწორედ ისე ნამდვილ პოეტს გამოცდის დიდი ნაწარმოების დაწერა.

რა გაუჭირდეს, გაუძნელდეს საუბარი და ლექსმან დაუწყოს კნინება, სწორედ მაშინ უნდა ნახოთ პოეტი და მისი შემოქმედება როდესაც საჭირო სიტყვებს ვერ მისწვდება და ლექსი დაუწყებს ძვირობა:, სწორედ ამ დროს, თუ ის ნამდვილი პოეტია, არ უნდა შეამოკლოს სიტყვა, არ უნდა ქნას სიტყვამცირობა, ხელმარჯვედ ხმარობდეს თავის კალამს და გამოიჩინოს დიდი გმირობა.

-----------------

25. თსუ შრომები, 1936, III, გვ. 132.

3.15 16 (15) მოშაირე არა ჰქვიან,...

▲ზევით დაბრუნება

16 (15) მოშაირე არა ჰქვიან,...

ბ. ყოლა – ყოვლად, სრულიად.

გ. განაღა – ბარემც.

მოშაირე, პოეტი არ ეწოდება იმას, ვინც ერთს, ორს იტყვის, თავი სრულიად ნუ ჰგონია მელექსეთა კარგთა სწორი. ბარემ თქვას ერთი, ორი უმგვანო და ერთმანეთს მიუკარებელი, მაგრამ ამბობს ჩემი სჯობსო, ჯიუტობს, როგორც ჯორი.

3.16 17 (16) მეორე ლექსი ცოტაი...

▲ზევით დაბრუნება

17 (16) მეორე ლექსი ცოტაი...

ა. ცოტაი – მცირე.

ნაწილი – ხვედრი.

ბ. არ ძალ-უც – არ შეუძლიათ.

გულისა გასაგმირეთა – რითმისთვისა. უნდა: გულისა გასაგმირთა.

გ. ბედითი – უხეირო, ცუდი, საწყალი, საბრალობელი.

დ. ხელად აქვთ – მათი ხელობაა.

არის მეორე მცირე ლექსი [იმ] მოშაირეთა ხვედრი [რომელთაც] არ შეუძლიან შექმნან სიტყვა გულისგამგმირავი.

ამგვარ მოშაირობას მე მივამსგავსე საწყალი, საბრალობელი მშვილდი ახალგაზრდა, გამოუცდელი მონადირეებისა. დიდ ნადირს ვერ მოკლვენ, მათი ხელობაა პატარ-პატარა მხეცუკების კვლა გადატ.: დიდ ნაწარმოებს, რომელიც გულს ხვდება, ვერ დაწერენ, მათი საქმეა პატარ-პატარა ლექსების წერა.

3.17 18 (17) მესამე ლექსი კარგია...

▲ზევით დაბრუნება

18 (17) მესამე ლექსი კარგია...

ა. როგორც ხელნაწერებში, ისე ყველა გამოცემაზი პირველი სალექსო სტრიქონი ამგვარადაა, ე.ი. პირველი ნახევარი გაწყობილია დაბალი შაირით, ხოლო მეორე – მაღალით. მთელი სტროფი მაღალი შაირია მაშასადამე, უნდა: „მესამეა ლექსი კარგი სანადიმოდ, სამღერელად“.

მესამე ჯგუფის ლექსს შოთა არ იწუნებს, იმგვარ ლექსს პოეტი კარგად მიიჩნევს იგი დანიშნულია სანადიმოდ, სააშიკოდ, სალაღობოდ. აქ უცებ ტყდება სახე და „ამხანაგთა სათრეველადო“ ამბობს პოეტი.

ნიშნავს თუ არა „ამხანაგთა სათრეველად“, ამხანაგთა გასალანძღად, გასაკიცხად? რამდენად სწორი იქნება ასეთი კვალიფიკაცია მას შემდეგ, რაც პოეტმა ამგვარი ლექსის ეს კატეგორია დანიშნა სანადიმოდ, სალაღობოდ და საერთოდ სასიამოვნოდ? თუ მივიღებთ მხედველობაში შოთას ლექსის ბუნებას, რომ მას უყვარს ერთი და იმავე იდეის სინონიმებით გადმოცემა და ამის გამო ხშირად მიმართავს ე.წ. პარალელიზმს, უნდა ვიგულოთ, რომ აქ უთუოდ სხვა მხატვრული სახით იგივე დახასიათებაა ლექსისა გადმოცემული და არა საწინააღმდეგო. ამხანაგთა სათრეველად – კი უთუოდ საპირისპირო დანიშნულებისაა, ვინემ სანადიმო, სამღერელი, სააშიკო, სალაღობო.²⁶

მაშ რა უნდა იყოს „ამხანაგთა სათრეველად“-ის მაგიერ? უნდა იყოს: „სააშიკოდ, სალაღობოდ, ამხანაგთა სართეველად, ე.ი. გასართველად.

ხაზი სწორი,ა არაა გატეხილი.

თუ აზრი ნათლადაა გამოთქმული, შესაწყნარებელია ეს ლექსები, მაგრამ ჭეშმარიტი პოეტი, მოშაირე მხოლოდ ის არის, ვინც დიდ რასმე იტყვის, დიდ რასმე მხატვრულს ააგებს. – ასე აფასებს შოთა ამგვარ ლექსებს.

-----------------

26. გასათრევი ლექსი დღევანდელი გაგებით პამფლეტს ეწოდება. რატომ მაინც და მაინც ამხანაგთა მიმართ უნდა იწერებოდეს პამფლეტი? (ამ საკითხზე ვ. ბერიძეს მოეპოვება სპეციალური ხასიათის წერილები: „ეეფზხისტყაოსნის“ პროლოგის ერთი სტროფის გაგებისათვის, ლიტ. ძიებანი, ტ, VI, 1950:; „ამხანაგთა სათრეველად“, რუსთველოლოგიური ეტიუდები, თბ., 1961; შდრ., აგრეთვე გ. შატბერაშვილის წერილს: „სათრეველი თუ სართეველი?“ ლიტ. და ხელოვნება, 1951. №3

3.18 19 (18) ხამს, მელექსე ნაჭირვებსა...

▲ზევით დაბრუნება

19 (18) ხამს, მელექსე ნაჭირვებსა...

სტროფში შოთა განიხილავს მხატვრული შემოქმედების პროცესს.

როგორ მიმდინარეობს ეს პროცესი. ზოგი ვინმე ფიქრობს, რომ პოეტური შემოქმედება ადვილი საქმეა, განსაკუთრებით მათთვის, ვინც „ზეგარდმო ნიჭით“ ცხებულიაო.

მცდარი აზრია.

ყოველი ჭეშმარიტი მხატვრული ნაწარმოები დიდი შრომის, დიდი ტანჯვის, დიდი ჭირის შედეგია. ყოველი ჭეშმარიტი მხატვარი თავის ნაწარმოებს დიდხანს ატარებს თავის არსებაში, შემდეგ წარმოქმნის და ამ წარმოქმნილზე დიდხანს მუშაობს, მრავალჯერ შეზომავს, მრავალჯერ შეასწორებს და მხოლოდ მას შემდეგ გამოუშვებს, როდესაც დარწმუნდება, რომ ნაწარმოები სრულყოფილია, მწიფეა არა უდღეურია, დროზე დაბადებული და მაშასადამე, იხეირებს. ·

შოთაც სწორედ ამგვარ მოთხოვნილებათ უყენებს ნამდვილ პოეტებს. პოეტური ნაწარმოები ჭირის შედეგიაო. პოეტური ნაწარმოები ნაჭირვებიაო. და როგორც ასეთს, პოეტი ცუდად, ტყუილაუბრალოდ არ უნდა აბნევდეს, არ უნდა ფანტავდეს, არამედ თავისი კალმის საგნად ერთი უნდა ჰყავდეს. და მას გარდა ენას არავისთვის არ უნდა ამუსიკებდეს.

3.19 20 (19). ვთქვა მიჯნურობა პირველი...

▲ზევით დაბრუნება

20 (19). ვთქვა მიჯნურობა პირველი...

ა. ვთქვა – კავშირებითშია, დღევანდელი ენით ნიშნავს – ვიტყვი.

მიჯნურობა – უცხო სიტყვა; ქართულად – სიყვარული, ტრფიალება.

პირველი – ზოგ ვისმე ჰგონია, რომ პირველი აქ დროის მიხედვითი საფეხურია, პირველდაწყებითის სინონიმიაო მიჯნურობა პირველი, ე.ი. ახლად დაწყებული მიჯნურობა. არაა მართალი! პირველი – აქ ხარისხის მაჩვენებელია. მიჯნურობა პირველი, ე. ი. საუკეთესო, უმაღლესი სიყვარული.

ტომი გვართა ზენათა – აქ მაღალი გვარის ცნება „ვთქვა მიჯნურობა პირველი და ტომი გვართა ზენათა“ – ვიტყვი , სიტყვას ჩამოვაგდებ საუკეთესო სიყვარულზე, რომელიც არის მაღალი გვარის მცნება.

ბ. გამოსაგები – გამოსარქმელი. ვ. ტ-ში კიდევ გვხვდება ეგ სიტყვა ამ სახით. „შორით ვუხმე (ტარიელი ლაპარაკობს ასმათის შესახებ) რაშიგან ვართ, ანუ ცეცხლმან რად დაგვდაგნა? მან საბრალოდ შემომტირნა, ძლივ სიტყვანი გამოაგნა“ (569,2-3) ე.ი. ძლივს სიტყვები წარმოსთქვა, ძლივს ენა ამოიღო.

ძნელად სათქმელი, საჭირო გამოსაგები ენათა – სალექსო სტრიქონი ორადაა გაყოფილი, ორსავე ნაწილში ერთი და იგივე აზრია გამოთქმული სხვადასხვა მხატვრული ხერხით ძნელად სათქმელი იგივე, რაც საჭირო გამოსაგები, ე.ი. გაჭირვებით, გაძნელებით გამოსათქმელი.

გ. საზეო – საზენაო, უზენაესი: უმაღლესი.

აღმაფრენა – ზეშთაგონება.

დ. ვინცა ეცდების – ვინც შეეცდება (დაეწაფოს მას, ე.ი. მიჯნურობას).

თმობამცა ჰქონდა მრავალთა წყენათა მცა ნაწილაკიანი კონსტრუქცია, ამიტომაც შემასმენელი წყვეტილშია, ნამდვილად კი, აზრის მიხედვით, კავშირებითში უნდა იყოს თმობაღა ჰქონდეს მრავალთა წყენათა. ხოლო მთელი სალექსო სტრიქონი ამგვარად გაახრიანდება:

ვინც შეეცდება დაეწაფოს მიჯნურობას მას დასჭირდება მრავალ საწყენთა დათმობა, მოთმენა.

მთელი სტროფი:

ვიტყვი პირველი მიჯნურობის შესახებ, რომელიც მაღალი გვარის ცნებაა. იგია ძნელად სათქმელი, ენით გაჭირვებით ამოსაღები, იგია ზენა საქმე, რომელიც ადამიანს აღმაფრენას აძლევს, აღაფრენს; ვინც შეეცდება მას დაეწაფოს, მან მრავალი საწყენი უნდა მოითმინოს.

ამ სტროფთან პირდაპირ, უშუალო ბუნებრივ კავშირშია 24-ე სტროფი.

3.20 21 (24) მივგნურობა არის ტურფა...

▲ზევით დაბრუნება

21 (24) მივგნურობა არის ტურფა...

მიჯნურობა ძნელად გასარკვევი ცნება, მაგრამ მაინც უნდა განიმარტოს. ამ მიზნით პოეტმა მიმართა ე.წ. განმარტების არაპირდაპირს, ირიბ ხერხს:

ამოსავალად სიძვა – ცნება აიღო და იგი იგულისხმა, როგორც ყველასათვის ცნობილი, ყველასათვის გაგებული. ამასთანავე, ირიბი განმარტება რომ უფრო დამაჯერებელი იქნეს ერთგვარი სიტყვების მობილიზაციითა და თავმოყრით ნათელყო მიჯნურობის ბუნება და ხასიათი.

მიჯნურობა სხვა რამეა, არ სიძვისა დასადარი:
იგი სხვაა, სიძვა სხვაა შუა უზის დიდი მზღვარი.

აქ სიტყვათა განმეორება მკაფიოდ გამოჰყოფს შესადარებელ ერთეულებს და ამით მიჯნურობის ცნებაც უფრო ნათლად გვევლინება.

ამავე მიზნით შოთამ იშვიათი, პოეტური ხერხი მოიხმო. მიჯნურობა სიძვს რომ არ შეიძლება შეედაროს, უარყოფითი ნაწილაკი არ დასადარის წინ კი არ დასვა, არამედ სიძვის წინ:

არ სიძვისა დასადარი. ამით მკითხველის ყურადღება განსაკუთრებულად სიძვა სიტყვას მიაპყრო: მიჯნურობა სწორედ სიძვას უპირისპირდება მიჯნურობა სწორედ არაა სიძვა. შუა უზის დიდი მზღვარი – ეს თქმა ახლაც ცოცხალია, იხმარება მაშინ როდესაც უნდათ გამოხატონ ძირითადი სხვაობა ორ მოვლენას შორის, როდესაც საერთო საზომი მათ შორის არ შეიძლება მოინახოს.

ვისია ეგ თქმა: შოთასია და შემდეგ ხალხში გადავიდა, თუ ხალხის იყო და შოთამ აიღო მისგან? ორსავე შემთხვევაში დიდი თქმაა და ვ. ტ-ის უთუოდ ხალხურობის დამამტკიცებელია.

3.21 22 (23). მიჯნურსა თვალად სიტურფე...

▲ზევით დაბრუნება

22 (23). მიჯნურსა თვალად სიტურფე...

ა. თვალად – გარეგნულად, შესახედავად.

მართებს – შეჰფერის, შეშვენის.

ბ. სიყმე – ყმის ბუნება, მისი თვისებაა რა არის ყმა? თავდაპირველი მისი სახეა ყრმა რაც ნიშნავს ბავშვს, ახალგაზრდას, აღსაზრდელს. ამ მნიშვნელობით იგი კომპოზიტის პირველი წევრია; ყმაწვილი. ამავე მნიშვნელობით ყმას შოთასთანც ვემოწმებით. „ვერ ნახეს შენი მნახველი, ვერცა ყმა, ვერცა ბერია“ (289,3). ყმა აქ ახალგაზრდაა.

მაგრამ ვ.ტ-ში ყმა უპირატესად აღნიშნავს დამოკიდებულს, ვასალს (არა მონას) რაინდს. აქედან – სიყმე – რაინდის თვისება, მისი ბუნება.

ამ სტროფს ეხება კ. კეკელიძე და ამბობს, რომ „.. პროლოგი ყოველთვის და ყველაფერში პოემის შინაარსით არ მართლდება.

... ჯერ საკითხავი: სავალდებულოა თუ არა ყველაფერი ეს მიჯნურისათვის თუგინდ მაღალი ფეოდალური წრიდან გამოსულისათვის როგორც ზოგიერთი მკვლევარი ფიქრობს, – განა ფეოდალურ წრეში ყველა მიჯნური ბრძენი, გმირი, ლამაზი და ერთნაირად მდიდარი იყო? დავანებოთ ამას თავი და ვიკითხოთ: აქვს თუ არა ყველა ასეთი „ზნეობა“ პოემის მთავარ გმირს ტარიელს? არა!“²⁷

კ· კეკელიძის ეს დებულება სადავოა ჯერ ერთი: მართებს ერთია და არის და იყო – მეორე! მართებს იდეალს გამოხატავს, ე.ი. თუ როგორი უნდა იყოს ვინმე (ნატვრითი, სასურველი, საწადისი კილო – ეწოდებოდა ძველად), არის და იყო კი ფაქტს აღნიშნავს, ე.ი. როგორია არსებითად ვინმე ან რამე:

„ამ სტროფში შოთა თეორიულ საკითხს იხილავს, მიჯნურის იდეალს გვიხატავს ხოლო თვით ნაწარმოებში ხორცშეხსმულ ტიპებს გადმოგვეემს, პრაქტიკულად მოქმედთ გვითვალისწინებს და არსად, არასოდეს არ ყოფილა, რომ იდეალური და პრაქტიკულად მოქმედი მთლიანდ შეესატყვისებოდეს ერთმანეთს.

ამას გარდა, განა სავალდებულოა, რომ ყველა მოქმედი პირი ერთ თარგზე იყოს აჭრილი, ერთ სქემაში თავსდებოდეს?

მაშინ ტიპთა სხვაობაც არ იქნებოდა, ინტერესთა წინააღმდეგობასაც ვერ დავემოწმებოდით, მაშინ ბრძოლასაც დასაბამი არ მიეცემოდა, მაშინ ნაწარმოებიც არ დაიწერებოდა.

რაც შეეხება კერძოდ იმ გარემოებას, თითქოს ტარიელის საქციელი არ ამართლებდეს პროლოგში გამოთქმულ და წამოყენებულ დებულებათ, თითქოს დიდი გარღვევა არსებობდეს მათ შორის, არც ეს შეეფერება სინამდვილეს, რაც შესანიშნავად ნათელყო ალ. ბარამიძემ თავის გამოკვლევაში, რომელსაც „ტარიელი“ ეწოდება.²⁸

-----------------

27. კ. კეკელიძე, ქართ. ლიტ. ისტორია, 112, გვ. 110.

28. ალ. ბარამიძე, ნარკვევები ქართელი ლიტერატურის ისტორიიდან, 12, თბ., 1945, გვ. 181-203.

3.22 23 (25). ხამს მიჯნური ხანიერი...

▲ზევით დაბრუნება

23 (25). ხამს მიჯნური ხანიერი...

ა. ხამს – საჭიროა, უნდა, ხანიერი – ხანგრძლივი, დიდხანს გამტანი, მუდმივი, მტკიცე.

მეძავი – სქესობრივად დაუდგრომელი, აშვებული.

მეძავი, ბილწი, მრუში, – სინონიმებია, აზრის გასაძლიერებლადაა მოხმობილი.

არ უარყოფითი ნაწილაკი სამსავე სიტყვას ეკუთვნის: არ მეძავი, არ ბილწიდ არ მრუში.

ბ. რა – თუ, როდესაც! მოყვარე – საყვარელი; სულთქმა, უში – სინონიმებია –– ოხვრა, კვნესა.

გ. კუშტი, ქუში – მწყრალი. მრისხანე, სახემოღუშული.

მიხვდეს – შეხვდეს, წილად ხვდეს.

დ. მტლაშა-მტლუში – ხშირ, უთავბოლო, ვულგარული კოცნა. სტრიქონი ორი ნახევრისაგან შედგება. ორივეში ერთი და იგივეა გამოთქმული უგულო სიყვარული იგივეა, რაც ხვევნა-კოცნა; მტლაშა-მტლუში.

მთლად სტროფი:

საჭიროა რომ მიჯნური იყოს მტკიცე, ერთგული თავისი სატრფოსი; არ უნდა იყოს მეძავი და მრუში; თუ ვინიცობაა მოშორდა თავის საყვარელს, უნდა ოხრავდეს, იმწუხროს; თავისი გული მხოლოდ ერთს დააჯეროს, როგორიც უნდა იყოს იგი (საყვარელი);

დასკვნა: მძულს უგულო სიყვარული, ხვევნა-კოცნა, მტლაშა-მტლუში.

3.23 24 (26) ამა საქმესა მიჯნურნი...

▲ზევით დაბრუნება

24 (26) ამა საქმესა მიჯნურნი...

ა. ნუ უხმობთ – ნუ უწოდებთ.

ბ. სთმობდეს გაყრისა თმობასა – გაყრა ერთგვარი თმობაა ჭირია და ვინც მას თმობს, ე.ი. ადვილად იტანს, იგი არაა ნამდვილი მიჯნური (შდრ. წინა სტროფის: „რა მოშორდეს მოყვარესა გაამრავლოს სულთქმა, უში“).

გ. მღერა – თამაში.

ბედითი – აქ: ცუდი, ამაო, ფუჭი.

ყმაწვილობა – ყმაწვილის თვისება, ყმაწვილის საქციელი.

დ. იქმს თმობასა – არა ქართული კონსტრუქცია: ქართულად ზმნურად გადმოიცემა. და სრული მისი შესატყვისი იქნება – სთმობს. ვინ იქმს სოფლისა თმობასა – ვინც სოფელს, ქვეყანას, ქვეყნის მოთხოვნილებათ სთმობს, ითმენს.

მთლიანად სტროფი:

ამ საქმეს ნუ უწოდებთ სიყვარულს: დღეს ერთი უნდეს, ხვალ სხვა, ადვილად იტანდეს გაყრისაგან, განშორებისაგან გამოწვეულ ჭირს; ეს ცუდ თამაშს, ბავშვურ საქციელს ჰგავს. ნამდვილი მიჯნური იგია, ვინც სოფელს, ამ ქვეყნის მოთხოვნილებას თმობს.

3.24 25 (27) არს პირველი მიჯნურობა...

▲ზევით დაბრუნება

25 (27) არს პირველი მიჯნურობა...

3.25 26 (28) ხამს თავისსა ხვაშიადსა...

▲ზევით დაბრუნება

26 (28) ხამს თავისსა ხვაშიადსა...

ა. არ დაჩენა ჭირთა მალვა – არდაჩენა და მალვა – ორივე ერთსა და იმასვე აღნიშნავს, მხოლოდ ერთი – არ დაჩენა – უარყოფითი კონსტრუქციითაა გადმოცემული; მეორე – მალვა – დადებითი, გვაქვს მაშასადამე, ჰენდიადისი.

ბ. თავის წინა – მარტოდ-მარტო.

ნიადაგმცა – ნიადაგ, მარად.

ხალვა – მარტოობა და მარტოობისაგან გამოწვეული წუხილი.

ნიადაგმცა ჰქონდა ხალვა – მცა ნაწილაკიანი . კონსტრუქციაა ნიადაგ, მარად ჰქონდეს ხალვა, წუხილი.

გ. ბნედა – გულის წასვლა.

დაგვა – წვა.

ალვა – წვა,

შორით ბნედა, შორით კვდომა, შორით დაგვა, შორით ალვა – ანაფორული ალიტერაციაა – დებულების გასაძლიერებელი.

დ. შიში, კრძალვა – სინონიმებია – რიდი.

მთლიანად სტროფი:

საუკეთესო მიჯნურობა ისაა, როდესაც მიჯნურობისაგნ გამოწვეულ ჭირს არ დაიჩენ, დამალავ: მარტოდ-მარტოდ (მყოფი) უნდა იგონებდე (სატრფოს) და მარად გქონდეს წუხილი; შორით უნდა ბნდებოდე, შორით უნდა კვდებოდე, შორით უნდა იდაგებოდე, შორით უნდა იწვოდე; უნდა დათმო წყრომა სატრფოსაგან, მისი გქონდეს შიში, კრძალვა.

ამ სტროფს უთუო კავშირი აქვს 23 (25) სტროფთან – „რა მოშორდეს მოყვარესა გაამრავლოს, სულთქმა, უში“.

3.26 26 (28) ხამს თავისსა ხვაშიადსა...

▲ზევით დაბრუნება

26 (28) ხამს თავისსა ხვაშიადსა...

ა. ხამს – საჭიროა, უნდა.

ხვაშიადი – გულისნადები, საიდუმლო.

ბ. ბედითი – საბრალო, საწყალი.

არ ბედითად „ჰაის“ ზმიდეს – საწყლად, საბრალოდ „ჰაი-ჰაის“-ს არ ზმიდეს, არ იზამდეს, არ შვრებოდეს, არ ოხრავდეს.

აყივნებდეს – არცხვენდეს.

გ. არსით უჩნდეს მიჯნურობა – არსაიდან (გა)უჩნდეს მას მიჯნურობა.

არასადა იფერებდეს – არსად სხვაგან შეიფეროს (მიჯნურობა).

ამ სტროფთან უშუალო კავშირი აქვს მომდევნო სტროფებს. აქ ლაპარაკია მიჯნურობის არ დაჩენაზე, მიჯნურობის არ გამჟღავნებაზე.

რას ნიშნავს არ გამჟღავნება, მიჯნურობის არ გაცხადება?

მიჯნურობის არ გამჟღავნება იმას ნიშნავ, რომ არ უნდა დაგაჩნდეს, არ უნდა შეგამჩნიოს ვინმემ, რომ მიჯნურობის გამო შეწუხებულხარ და არა იმას, თითქოს არავის უთხრა, რომ შენ შეყვარებული ხარ.

ეს რომ აგრეა ამას საუცხოოდ ადასტურებს ვ.ტ-ის შემდეგი ადგილები. ავთანდილი შეწუხებულია, მეორედ წასვლის წინ რა უნდა მოშორდეს სატრფოს:

725. „წევს, იტყვის: „გულსა სალხინო...“

726. „ამას მოსთქმიდის ტირილით...“

727. „კვლა იტყვის...“

728. „რა გათენდა...“

ე.ი. „არს პირველი მიჯნურობა არ დაჩენა ჭირთა, მალვა“.

ამ მხრივ წინასიტყვაობასა და ტექსტის სათანადო ადგილებს შორის არავითარი წინააღმდეგობა არ არის: როგორც წინასიტყვაობა, ისე ტექსტი ერთსა და იმასვე იმეორებს, სახელდობრ: მიჯნურობა არ უნდა დაგაჩნდეს, არ უნდღა გამოამჟღავნო, უნდა დამალო.

სწორედ ამაზეა ლაპარაკი აღნიშნულ სტროფებში.

საჭიროა, რომ მიჯნური თავის გულისნადებს არავისთან ამჟღავნებდეს. საწყლად, საბრალოდ არ უნდა ოხრავდეს და ამით სატრფოს არცხვენდეს; არსაიდან გაუჩნდეს მას მიჯნურობა არსად შეიფეროს მან სხვა მიჯნური, არამედ: „მისთვის ჭირი ლხინად უჩნდეს, მისთვის ცეცხლსა მოიდებდეს“.

3.27 27 (29) „მას უშმაგო ვით მიენდოს...

▲ზევით დაბრუნება

27 (29) „მას უშმაგო ვით მიენდოს...

ა. უშმაგო – არშმაგი, ჭკუიანი.

ბ. ამის მეტი რამცა ირგო – ამის მეტი რაღა ირგოს.

გ. რათამცაღა ასახელა – რითღა ასახელოს.

რა სიტყვითა მოაყივნოს – თუ სიტყვით შეარცხვენს.

დ. რა ჰგავა – რა იქნება.

მას, თუ არ გიჟი, ე.ი. ჭკუიანი როგორ მიენდობა, ვინც სატრფოს გაამჟღავნებს; ამის მეტი რაღა ირგოს, სატრფოს ავნოს და თვითვე ივნოს; აბა, რითღა ასახელოს თუ სიტყვით შეარცხვინოს: რა იქნება [ნუთუ ასე ძნელია], რომ კაცმა სატრფოს გული არ ატკინოს.

3.28 28 (30) მიკვირს კაცი რად იფერებს...

▲ზევით დაბრუნება

28 (30) მიკვირს კაცი რად იფერებს...

ა. იფერებს – შესაფერად მიიჩნევს, [შე[იფერებს, შეიშნობს.

ბ. აყივნებს – არცხვენს.

წყლული – დაჭრილი, დაკოდილი.

მიკვირს კაცი რად შეიშნობს, საყვარლის სიყვარულს; [თუ შეიშნობს და] უყვარს, რატომ არცხვენს, მისთვის დაჭრილს, მისთვის მკვდარს [სატრფოს]; თუ არ უყვარს, რატომ არ სძულს და რატომ არცხვენს რაც სძულს [მაშინ ანებოს თავი]; მაგრამ ეს ყველაფერი იმიტომაა, რომ კაცი ავია და: „ავსა კაცსა ავი სიტყვა ურჩევნია სულსა, გულსა“.

3.29 29 (31) თუ მოყვარე მოყვრისათვის...

▲ზევით დაბრუნება

29 (31) თუ მოყვარე მოყვრისათვის...

ა. ემართლების – (მემართლება, გემართლება),) ამ სიტყვის დღევანდელი გაგება შემდეგია: რას ერჩის, რა უნდა მისგან, რას უჩივის, რა სარჩელი აქვს [ტირილი მისთვის უპრიანია].

თუ მოყვარე მოყვრისათვის ტირს, ტირილსა ემართლების – მას მართებს იტიროს მოყვრისათვის, იგი ვალდებულია იტიროს მოყვრისათვის, მას ტირილი ევალება მოყვრისათვის ანუ: იგი ტირილს ევალება მოყვარეს.

ბ. გაჭრა – ძველისძველი მოვლენა. ლიტერატურის ხაზით მისი სათავე უნდა ვეძებოთ ძველს სასულიერო მწერლობაშიც.

წმინდანის სამსახური ღმრთისადმი აქ შეცვლილია სატრფოსადმი მიჯნურობით, ხოლო წმინდანის უდაბნოში წასვლა იგივეა, რაც მიჯნურის გაჭრა ველად, სადაც იგი შორით კვდება შორით ბნდება.

გ. მისგან კიდე ნურაოდეს მოეცლების – მის გარდა სხვისთვის არ უნდა მოიცალოს (შდრ. „მიჯნურსა თვალად სიტურფე მართებს, მართ ვითა მზეობა, სიბრძნე, სიმდიდრე, სიუხვე, სიყმე და მოცალეობა“), თუ საყვარელი საყვარლისათვის ტირის, იგი ვალდებულიცაა იტიროს მისთვის. სიარული, მარტოობა შვენის უხდება იგი მას გაჭრად ჩაეთვლება საყვარელი თავის სატრფოს მარად უნდა იგონებდეს, მას გარდა სხვისთვის არ უნდა მოიცალოს. მიჯნურს მიჯნურობა არ უნდა დააჩნდეს, თუ იგი მას ეწვევა.

დავუბრუნდეთ ახლა წინასიტყვაობის დაწერის თარიღს. როდისაა იგი დაწერილი: პოემის დასრულების შემდეგ, თუ მანამდე?

ეს საკითხი წამოაყენა კ. კეკელიძემ: „ვთქვენი ქებანი ვისნიმე“... სტროფის ინტერპრეტაცია ვერ არის სწორი: „ავტორი აქ, შესავალში, ლაპარაკობს იმავე ვეფხისტყაოსანზე, მას ის გულისხმობს უკვე დაწერილად, ნათქვამად“.²⁹

მართლაც, წინასიტყვაობის სტროფთა უმრავლესობა ჩვენს აზროვნებას იქითკენ მიმართავს, რომ პოემა შესავალზე ადრე დაწერილად უნდა ვიგულოთ.

ამგვარია, უწინარეს ყოვლისა, ის სტროფი, სადაც ქების საგანი პირველადაა დასახელებული.

„თამარს ვაქებდით მეფესა“... (4) – ვაქებდით და არა – ვაქებდეთ.

ამგვარივეა: „მიბრძანეს მათად საქებრად“... (5). მაგრამ შემდეგი სტროფი ამის საწინააღმდეგოა. „აწ ენა მინდა გამოთქმად“... (6) მაშასადამე, ჯერ, გამოთქმული არაფერი აქვს. გამოთქმა მომავალში იგულისხმება. შემდეგ სტროფში: „მო, დავსხდეთ, ტარიელისთვის“... (7) პოემა უთუოდ დაწერილადაა წარმოდგენილი. „მე, რუსთველი, ხელობითა“, (8) ესეც შეიძლება გავიგოთ ისე, რომ ნაწარმოები უკვე დაწერილია. აგრეთვე: „ესე ამბავი სპარსული“... (9). მაგრამ. „თვალთა მისგან უნათლოთა ენატრამცა ახლად ჩენა“ (10) ზემოთქმულს უთუოდ ეწინააღმდეგება. მით უმეტეს, რომ სტროფი შემდეგი სიტყვებით თავდება. „სამთა ფერთა საქებლათა ლამის ლექსთა უნდა ვლენა“.

ეს ნიშნავს, „იმ ლექსთ, რომელთაც უნდა შეაქონ სამი ფერი, ლამისთ – სურთ გამოვლენა.

მოქმედება უთუოდ მომავალშია მოსალოდნელი. რაც შეეხება: „რაცა ვის რა ბედმან მისცეს, დასჯერდეს და მას უბნობდეს“ (11) – აქ მოქმედება შეიძლება მივაკუთვნოთ, როგორც წარსულს, ისე მომავალს – (კვლა).

ბოლოს „ჩემი აწ ცანით, ყოველმან, მას ვაქებ, ვინცა მიქია“ (19) – მოქმედებას წარსულში გულისხმობს

-----------------

29. კ კეკელიძე, ქართ. ლიტ. ისტორია, 112, გვ. 125-126.

4 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - თავი პირველი

▲ზევით დაბრუნება

4.1 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 32. „იყო არაბეთს როსტევან,...“

▲ზევით დაბრუნება

ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - თავი პირველი

32. „იყო არაბეთს როსტევან,...“

ა. არაბეთს – მიცემით ბრუნვაში; ახლა ვიტყვით „არაბეთში“. თუმცა დღესაც იხმარება ამგვარი ფორმა. მაგრამ მხოლოდ იმ შემთხვევაში როდესაც მიმართულება აღინიშნება გავემგზავრე ქუთაისს, მაგრამ: ვცხოვრობ ქუთაისში.

სვიანი – წარმოებულია სიტყვისაგან სვე – ბედი; სვიანი – ბედნიერი.

ბ. მაღალი – ზოგს ვისმე ფიზიკური სიმაღლე ჰგონია, არა ტანადობით, არა მოსულობით მაღალი, არამედ გონებრივად, მორალურად მაღალი.

უხვი – ხელგაშლილი.

მდაბალი – ახლა ამ სიტყვის მნიშვნელობის დაყოფა მოხდა: დაბალი – ფიზიკურად დაბალი, მომცრო ტანისა მდაბალი – ზნეობრივად დაბალი, ცუდი აქ მდაბალი – თავმდაბალს აღნიშნავს.

ლაშქარ-მრავალი – დიდძალი ლაშქრის პატრონი.

ყმიანი – ყმათა, დამოკიდებულთა პატრონი.

გ. მოსამართლე – ახლა ეს სიტყვა გარკვეულ თანამდებობას აღნიშნავს, მსაჯულს ეთანაბრება აქ: სამართლის დამდგენი, განმაჯელი.

მოწყალე – მწყალობელი. ·

მორჭმული – ეს სიტყვა ვ. ტ-ში რამდენჯერმე გვხვდება.

რას მაქნევდით, რა გინდოდათ, ერთმანერთსა რითა ეჰგვანდიო!
თქვენ მორჭმულნი თამაშობდით, ჩეენ მტირალნი ღაწეთა ებანდით. (293, 1-2)

უამბობს ტარიელი ავთანდილს თავის თავგადასავალს.

მორჭმული უპირისპირდება მტირალს: მორჭმული, მაშასადამე, მხიარული, ბედნიერი.

მივიდეს, სადა სამყოფლად სახლი დგა მუნ აგებული.
მოვიდა ნახვად ყოველი მის ქალაქისა კრებული,
მაშინვე დაჯდა ნადიმად მორჭმული, ლაღი, შვებული (676, 1-3)

ლაპარაკის ავთანდილის დაბრუნებაზე, ტარიელი რომ პირველად ნახა. აქაც „მორჭმული – ლაღს, ბედნიერს, შვებულს აღნიშნავს.

„როსტევან – მეფე უკადრი, მორჭმული შეუპოველი“ (681,1).

აქ: სინონიმები კიდევ უფრო აძლიერებენ მორჭმულის მნიშვნელობა: მაგარი, მტკიცე, ურყევი, განდიდებული.

„მზე უკადრი ტახტსა ზედა ზის მორჭმული, არ ნადევრი“ (694,1)

აქ მორჭმულის მნიშვნელობა გადმოცემულია თავისებური ჰენდიადისით მორჭმული, ე.ი. არ დევნილი, არ ჩაგრული.

მაშასადამე, ისევ ბედნიერი, ისევ ლაღი. მაშასადამე, საბოლოოდ მორჭმული – ლაღი, უკადრი, საკრძალავი, ვერვისგან ვნებული, შვებული, ბედნიერი.

განგებიანი – განგება სიტყვისაგან მოდის, განგება ბევრის რისამე აღმნიშვნელია აქ: გამგებლობის მნიშვნელობა აქვს, მაგ. „ჴელთ-იდვა რაი განგებაი სამცხისაჲ, დააწყნარა ყოველი საბრძანებელი თჳსი“. ე.ი. როგორც კი ხელი მოჰკიდა სამცხის გამგებლობას კალაპოტში ჩააყენა, დააწყნარა თავისი საბრძანებელი (ლაპარაკია მღვდელთ მოძღვარ გიორგი შუარტყლელზე).³⁰

განგებიანი – კარგი განმგებელი, ქვეყნის მართვა-გამგეობის მცოდნე.

დ. უებრო – უებარი, შეუდარებელი.

მოუბარი წყლიანი – მჭერმეტყველი, კარგი ორატორი მთლიანად სტროფი:

არაბეთში იყო მეფე როსტევან, ღვთისაგან გაბედნიერებული. ზნეობრივად მაღალი, ხელგაშლილი, თავმდაბალი, ბევრი ლამქრისა და ყმების მფლობელი; სამართლიანი, მოწყალე, ლაღი, ყოველმხრივ განდიდებული და ქვეყნის ჩინებული განმგებელი “შეუდარებელი მეომარი და იშვიათი მოლაპარაკე,. მჭერ-მეტყველი.

აქვე უნდა აღინიშნოს შემდეგი:

გადმოცემულია ამბავი როსტევან მეფისა, ამბავი – თხრობაა, იგი დინჯად, „დამშვიდებით უნდა მიმდენარეობდეს. არავითარი აღტკინება, აბორგება მას არ უნდა ახასიათებდეს; ამიტომაცაა იგი დაბალი შაირით გადმოცემული, ხოლო დაბალ შაირს, როგორც ვიცით, ნელი ტემპი ახასიათებს. ეს სინელე, ეს სიდინჯე რომ უფრო გაძლიერდეს, შოთა აქ მიმართავს ალიტერაციას, რომელიც გაწყობილია ლ, რ ბგერებზე. ლ, რ – მტკბარი ნარნარა ბგერებია და ცნობილია ეს ბგერები (ყველგან, ყველა ენაში) ნელი ტემპის გადმოსაცემადაა ხშირად გამოყენებული.

მაღალი, უხვი, მდაბალი, ლაშქარ-მრავალი, ყმიანი,
მოსამართლე და მოწყალე. მორკმული, განგებიანი,

და განჯაკუთრებით სტროფის დასკვნითი სტრიქონი:

4.2 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 33. სხვა ძე არ ესვა მეფესა,...

▲ზევით დაბრუნება

33. სხვა ძე არ ესვა მეფესა,...

ა. ესვა – ჰყავდა; არ ესვა – არ ჰყავდა. ზმნის საწყისია სმა. იგივეა, რაც ყოლა ვისიმე, ქონა რისამე; ეს მხოლოდ მაშინ, როდესაც ქვემდებარე მხოლოობითშია, ხოლო როდესაც იგი მრავლობითშია, მაშინ მას სხმა ფუძე ენაცვლება. პირველ სერიაში კი სულ სხვა ფუძე აქვს:

მივის, გივის, უვის.

ძე არ ესვა მეფესა და დედოფალსა, მზისა დარსა, (318,1)
არ ავი გესვა მოყვარე, ჟამი თუ მომხვდეს ჟამისად (635,1)
ყმა არ მოგვცა, (ღმერთმან) ქალი გვივის, ვისგან შუქი არ გვაკლია,
ყმისა არ სმა არად გვაგვა, ამათზედან წაგვითვლია (508, 3-4)
თვენი ესხნეს ორანიღა, ამად სულთქვამს, ამად იშობს (185,2)
ფატმან შექმნა თავსა ცემა ღაწვნი ესხნეს ნახოკარნი; (1102,2)

ბ. მნათი – მანათობელი.

მზისაცა დასთა დასული – მზის დასის (კრებულის) წევრი (დასელი).

გ. წაუღის – ხოლმეობითი. ხოლმეს გაგებას შეიცავს. წაუღებდა ხოლმე, ე.ი. წაართმევდა ხოლმე.

ეს სიტყვა რამდენჯერმე გვხვდება ვ. ტ-ში:

„მეფემან ახმა დურაჯთა მითხრა მიტანა ქალისა; გამოვუხვენ და წავედით“.. (342,1-2).

მეფემან ახმა, ე.ი. აღება მითხრა დურაჯთა.

გამოვუხვენ, ე.ი. გამოვუღე, გამავართვი და წავედით.

„ჯოგი წავუღოთ, მოსრულნი ვესმით ჯოგისა წაღებად“ (1376,1). ე.ი. ჯოგი წავართვათ. ·

როცა ობიექტი მრავლობითშია, მაშინ მას „წახმა“ ფუძე ენაცვლება. ასე:

„ცხენთა მათთა ნატერფალნი მზესა შუქთა წაუხმიდეს“ (76,1)

„ქვაბნი წაუხმან დევთათვის, სახლად აქვს დევთა სახლები“ (690,1)

ე. ი. დევთათვის წაურთმევია ქვაბი (გამოქვაბული) და ახლა სახლად დევთა სახლი აქვსო.

„მე ოდეს ქვაბნი წაუხვენ, დავხოცე დევთა დასები“ (1364,3)

ე.ი. როდესაც მე დევებს ქვაბი წავართვი...

დ. ბრძენი – ახლა ფილოსოფოსს აღნიშნავს მისი მნიშვნელობა ახლა დავიწროებულია. ძველად პოეტსაც აღნიშნავდა, მაგრამ არა ყოველ პოეტს არამედ დიღსა და ამავე დროს, გამოჩენილს.

ხამს – უნდა, საჭიროა: მიხმს – მინდა, მჭირდება; II. პ. გიხმს, III. პ. უხმს – უნდა, სჭირდება.

ბრძენი ხამს მისად მაქებრად – ბრძენი საჭირო მის მაქებრად.

ენა ბევრად ასული – ენა ბევრად ასეული; ბევრი –– ათიათასს აღნიშნავდა; ბევრად ასეული, ე.ი. მილიონი. ჰიპერბოლაა: როსტევანის ასული ისეთია, რომ მის ღირსეულად შესაქებელად მილიონი ენა, მილიონი პოეტია საჭირო.

მთელი სტროფი:

მეფეს სხვა შვილი არა ჰყავდა, მარტოოდენ ქალი (შვილი); იგი სოფლის მანათობელი მნათობი იყო; მზის კრებულის წევრიც. მან მის მჭვრეტელთ წაართვა გული, გონება და სული (ე.ი. მთელი არსება. ერთი კაცის ქება მისთვის უკმარია; მის შესაქებლად საჭიროა ბრძენი და მრავლის უმრავლესი პოეტი.

-----------------

30. ცხორებაჲ სერაპიონ ზარზმელისაჲ, ძვ, ქართ, აგიოგრაფიელი ლიტერატურის ძეგლები, I, ი. აბულაძის რედ, თბ., 1963, გვ. 340.

4.3 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 34. მისი სახელი – თინათინ,...

▲ზევით დაბრუნება

34. მისი სახელი – თინათინ,...

თავდაპირველად მორითმავე, სიტყვების შესახებ, საცოდნარია – საწუნარია შეიძლება ყოფილიყო საცოდნელია – საწუნელია; მაგრამ ორი უკანასკნელი სტრიქონის მორითმავე სიტყვებმა: წყნარია – საუბ(ნ)-არია – გადაწყვიტა საკითხი სხვაგვარი ვარიანტი ამ სიტყვებისა ქართულმა არ იცის, მაშასადამე, პოეტი იძულებულია სწორედ ამ სიტყვებს შეუფარდოს ორი პირველი სიტყვა და იხმაროს, კანონიერის ნაცვლად, ხელოვნური, ყოველ შემთხვევაში, ნაკლებად გავრცელებული.

ა. თინათინ – ქართული სახელია.

ბ. გაიზარდა, გაივსო – სინონიმებია; ასაკში მოვიდა, დასრულდა, დაქალდა.

გ. იხმნა ვაზირნი – ვაზირნი მრავლობითშია (ნ) „და ეს სიმრავლე ზმნაში აღინიშნებოდა: იხმნა. ახლა ვიტყვით – მეფემ იხმო ვაზირნი.

დ. დაისხნა – აქაც ობიექტი მრავლობითშია; მხოლოობითში რომ იყოს, მაშინ დაისხა არ იქნებოდა, არამედ დაისვა.

ამო – ტკბილი, სასიამოვნო.

საუბნარია – საუბარია.

4.4 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 35. უბრძანა: „გკითხავ საქმესა,...“

▲ზევით დაბრუნება

35. უბრძანა: „გკითხავ საქმესა,...“

ა. გკითხავ საქმესა – ახლა ვიტყვით გკითხავთ საქმესა წინათ, მიცემითი ბრუნვის მრავლობითობა არ აღინიშნებოდა: გკითხავ თქვენ, ვაზირთ.

ერთგან სასაუბნაროსა – ისეთს, რომელიც მოითხოვს ერთ ადგილას შეკრებას და გადაწყვეტას; კოლექტიურად მოსალაპარაკებელს.

სტროფი დაწერილია დაბალი შაირით, მაშასადამე, სტრიქონი აგრე უნდა დანაწილდეს: უბრძანა (3) გკითხავ საქმესა (5) ერთგან სასაბუნაროსა (2+6).

რიტმი დარღვეულია. ეს განგებაა.

ბ. მისი ყვავილი – ახლა ვიტყვით: თავისი ყვავილი. და ყველგან ვ. ტ-ში ძველი ენის ნორმაა გადმოცემული. თუმცა შოთას დღევანდელი ენობრივი ვითარებაც აქვს:

თვით ორნივე ბიძა-ძენი მისნი ხრმლითა ჩამოყარნა,
ხელნი წმიდად დაეკყეთნეს, იგი ასრე ასაპყარნა,

მოიყვანნა მხარ-დაკრულნი, ერთიან ორნი არ დაყარნა,
მათნი ყმანი აატირნა, მისნი ყმანი ამაყარნა.(617)

(ლაპარაკია იმ ამბავზე, როდესაც ტარიელმა უშველა ფრიდონს ბიძაშვილებთან დავაში). :

აქ მათნი – დღევანდელი მნიშვნელობითაა ნახმარი.

გაახმოს, დაამჭნაროსა – პლეონასტური თქმაა, აზრის გასაძლიერებლად მოხმობილი. გაახმოს, დაამჭკნაროს სინონიმებია.

ამასთანავე აღსანიშნავი: მრავალფეროვნებისათვს ერთი ზმნა გათავსართითაა გადმოცემული, მეორე და – თავსართით.

ამ მხრივ განსაკუთრებით აღსანიშნავია სტროფის უკანასკნელი სტრიქონი:

მზე ჩაგვისვენდა, ბნელსა ვსჭვრეტთ, ღამესა უმთენაროსა.

აქ ერთი და იგივე ფაქტი სამი სხვადასხვა მხატვრული ხერხით (სახით) აქვს გადმოცემული: მზის ჩასვენება იგივე, რაც ბნელი და ორივე კი – ღამე. ამასთანავე, აღსანიშნავია, უკანასკნელი სტრიქონის მორითმავე სიტყვა. წინათ და საიუბილეო გამოცემაში გვაქს უმთვაროსა, რაც რითმას არღვევს. აქ რითმა სამმარცვლიანი უნდა იყოს. ამ მხრივ უმთვაროსა იცავს წესს, მაგრამ სყრდენი თანხმოვნის მხრივ (ამ შემთხვევაში – ნ). წესი დარღვეულია, ამიტომ ჩვენ „უმთვაროსა“ შევცვალეთ „უმთენაროსა“ სიტყვით როგორც ეს ხელნაწერშიცაა და ერთ გამოცემაში (ი. აბულაძე)³¹: სასაუბნაროსა||დაამჭნაროსა||საბაღნაროსა||უმთენაროსა.

4.5 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 36. „მე გარდასრულვარ, სიბერე“...

▲ზევით დაბრუნება

36. „მე გარდასრულვარ, სიბერე“...

ვ. ტ-ის სალექსო სტრიქონი ორ მთავარ ცეზურად იყოფა. თითოეული ორ ცალკეულ დამოუკიდებელ სინტაქსურ მთელს წარმოადგენს, სხვაგვარად: სტრიქონის თითოეულ ნახევარში სინტაქსური და მეტრული (რიტმული) დანაწევრება სიტყვებისა ერთმანეთს ემთხვევა არაა გარღვევა მეტრსა და აზრს შორის:

იყო არაბეთს როსტევან მეფე ღმრთისაგან სვიანი (32,1)

მაგრამ არის შემთხვევები როდესაც სინტაქსური და მეტრული დანაწევრება სტრიქონის სიტყვებისა არ ემთხვევა ერთმანეთს:

სიტყვა სინტაქსურად სტრიქონის პირველ ნახევარს ეკუთვნის, ხოლო რიტმულად შეჭრილია სტრიქონის მეორე ნახევარში სწორედ ასეთი მაგალითი გვაქვს აქ:

მე გარდასრულვარ, სიბერე მჭირს, ჭირთა უფრო ძნელია.

რიტმულად ეს სტრიქონი ორ თანაბარტომიერ ოდენობად იყოფა:

ა. მე გარდასრულვარ, სიბერე

ბ. მჭირს, ჭირთა უფრო ძნელია.

მაგრამ აზრობრივად აგრე გაკვეთა არ შეიძლება, არამედ:

ა. მე გარდასრულვარ, სიბერე მჭირს,

ბ. ჭირთა უფრო ძნელია.

მაგრამ დაირღვა რიტმი.

პოეტი აქ განგებ, შეგნებულად არღვევს ლექსის ჩვეულებრივ წყობას, რომ მოულოდნელი გარდატეხა მოახდინოს მკითხველისა და მსმენელის ყურადღებაში გაამახვილოს მისი სმენა და ყურადღება განსაკუთრებული ფაქტის მიმართ მკვეთრად გამოარჩიოს ეს ფაქტი – სიბერე და სწორედ განსაკუთრებული მახვილი სიბერე სიტყვაზე უნდა მოვიდეს მთელი სტროფის აზრის მიხედვით. მე გარდასრულვარ – აქ სიბერე ზმნურადაა გადმოცემული. ეს იგივეა, რაც – მე დავბერებულვარ. ეს პოეტმა უნდა გააძლიეროს სუბსტანტივით – სიბერე სიტყვით.

მაგრამ ცალკეულად აღებული სიბერე, შემასმენელის გარეშე, ვერავითარ აზრს, მაშასადამე, ვერავითარ ლოგიკურ მახვილს ვერ შექმნის. შემასმენელი კი, რიტმული ერთეულების მეორე ნახევარშია. აზრობრივად იგი პოეტმა პირველ ნახევარს დაუკავშირა, ამით ჩვეულებრივი რიტმი ვ. ტ-ის ლექსისა დაარღვია და მკითხველმაც (მსმენელმაც) იგრძნო არაჩვეულებრივი რამ და მას განსაკუთრებული ყურადღება მიაქცია: ლექსიც უფრო ემოციური, უფრო შთამბეჭდავი შეიქნა.

მთლიანად, ორ სტროფში მოცემულია როსტევანის, მაშასადამე, შოთას შეხედულება სიცოცხლე-ცხოვრებისა და საერთოდ, ქვეყნის განვითარების შესახებ.

ამ ქვეყნად არ არსებობს რაიმე ერთხელ და სამარადისოდ დადგენილი. ყველაფერი მოძრაობს, იცვლება, კვდება, ცოცხლდება.

სხვაგვარად: ეს ქვეყანა, კერძოდ სიცოცხლე-ცხოვრება მარად-მედინი და ცვალებადია:

რა ვარდმან მისი ყვავილი გაახმოს დაამჭნაროსა,
იგი წავა და სხვა მოვა ტურფასა საბაღნაროსა (35, 2-3).

აქ ვარდი სიცოცხლეა, ხოლო მისი გახმობა, დაჭნობა – სიბერე და ბოლოს – სიკვდილი.

აქ გადმოცემულია აგრეთვე აზრი, რომ სიკვდილ-სიცოცხლის ამბავი ერთია, განუკვეთელია, სიკვდილი სიცოცხლის არსებითი მომენტია, ამდენად სიკვდილი ყველასთვის გარდუვალია:

„დღეს არა, ხვალე მოვკვდები, სოფელი ასრე მქმნელია.

აქვე: ძე ორისავე სქესის შვილს აღნიშნავს, როგორც ვაჟს, ისე ქალს. სიტყვა დაკავშირებულია შეძენა სიტყვასთან ახლაც ამბობენ: რა შეგეძინა? ე.ი. რა გეყოლა, ვაჟი თუ ქალი, განურჩევლად სქესისა. შემდეგში ძე უფრო ვაჟის აღმნიშვნელი შეიქნა თუმცა გვარებში ძე ახლაც ორივე სქესის აღმნიშვნელია.

-----------------

31. იუსტ. აბულაძე (1926) „უთენაროს“ კითხულობს (სხვათაშორის, ასეა უკან.სკნელ (1966) ვ. ტ-ს კომისიის გამოცემაშიც – გ. წერეთლის, ს. ცაიშვალისა და გ. კარტოზიას მიერ მომზადებულ ტექსტში). „უთენაროს“ წაკითხვა აქამდე პ. ინგოროყეას (1953 წ. გამ.) ეკუთვნოდა (ამავე წაკითხვას ემხრობა ა. შანიძისა და ალ. ბარამიძის რედაქციით გამოცემული (1966 წ) ტექსტიც).

4.6 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 37. ვაზირთა ჰკადრეს „მეფეო,...

▲ზევით დაბრუნება

37. ვაზირთა ჰკადრეს „მეფეო,...“

ა. რად ბრძანე თქვენი ბერობა – თქვენი

pluralis majestatis-ია, მაგრამ არსებითად ერთზეა ლაპარაკი და ამიტომაც გვაქვს ბრძანე და არა – ბრძანეთ.

ბ. ვარდი თუ გახმეს, ეგრეცა გვმართებს მისივე ჯერობა – თუ ვინიცობაა ვარდი გახმა, მაინც მას უნდა დავჯერდეთ, მაინც იგი უპირატესია.

გ. სული – სუნი.

ტურფა ფერობა – სილამაზე.

დ. მთვარესა მცხრალსა – მთვარეს გალეულს.

ვარსკვლავმა ვითამცა ჰკადრა მტერობა – აქ კავშირებითი ვითარებაა გადმოცემული, მაგრამ, რადგან მცა ნაწილაკია მოხმობილი, შემასმენელი ნამყო წყვეტილშია უ-მცა-ნაწილაკოდ ასე იქნება:

მთვარესა მცხრალსა ვარსკვლავმა აბა ვით ჰკადროს მტერობა, ე.ი. რაც უნდა გალეული იყოს მთვარე, ვარსკვლავი მას მტერობას, მეტოქეობას ვერ გაუბედავს.

მთვარე ხომ თითქმის ყველა პლანეტაზე უმცირეა, და ამასთანავე, თავისი საკუთარი შუქით არ ანათებს, არამედ შუქი მისი თინათინია მზისა. ამავე დროს ცნობილია, რომ ვარსკვლავი (ბევრი მათგანი) მთვარის უდიდესია და ამასთანავე ,მეტად კაშკაშა.

საქმე ის არის რომ აქ ყველაფერი ივარაუდება ადამიანს პოზიციიდან, ამ ქვეყანაზე მყოფი ადამიანის თვალსაზრისიდან. და ამ ქვეყნიდან მთვარე (თუმცაღა თავისი საკუთარი შუქით არა), მაინც ყოველ ვარსკვლავზე უფრო მანათობლად ჩანს და სწორედ აქედანაა ეს შედარება რაც უნდა გალეული იყოს მთვარე, ვარსკვლავი მასს მეტოქეობას ვერ გაუბედავსო,

4.7 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 38. „მაგას ნუ ბრძანებთ, მეფეო,...“

▲ზევით დაბრუნება

38. „მაგას ნუ ბრძანებთ, მეფეო,...“

ეს სტროფი იმასვე გადმოგვცემს, რაც წინა სტროფშია მოცემული, მხოლოდ სხვაგვარი მხატვრული სახით, სახელდობრ: რაც წინა სტროფში ბუნების შესახებაა ნათქვამი, აქ იგი ადამიანზეა გადმოტანილი.

ა. წინა სტროფი: ვაზირთა ჰკადრეს: „მეფეო, რად ბრძანე თქვენი ბერობა!

აქ: მაგას ნუ ბრძანებთ, მეფეო, ჯერ ვარდი არ დაგჭნობია

ბ. წინა სტროფი: ვარდი თუ გახმეს, ეგრეცა გვმართებს მისივე ჯერობა

აქ: თქვენი თათბირი ავიცა სხვისა კარგისა მჯობია;

გ. ხამს განაღამცა საქმნელად – საჭირო იყო ბარემ გეთქვა;

რაცა თქვენ გულსა გლმობია – რაც თქვენ გულში გტკეია.

დ. ვისგან მზე შენაფლობია – ვინც მზეს დაუფლებია, ვისაც მზე დაუპყრია, ვინც მზეს სჯობნის, მზეს აღემატება.

4.8 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 39. „თუცა ქალია, ხელმწიფედ...“

▲ზევით დაბრუნება

39. „თუცა ქალია, ხელმწიფედ...“

ა. თუმცა ქალია, მაგრამ ის წინდაწინ ხელმწიფედაა დაბადებული. აქ ლაპარაკია მეფის უფლების ღვთისმიერობაზე: მეფის უფლება ღვთისგან მომდინარეობს, ყოველი მეფე ღვთისაგანაა დადგენილი; ყოველი მეფე თავის უფლებას ღვთისაგან იღებს.

ბ. მაგრამ ერთია ღეთისაგან მონიჭებული უფლება მეორეა –სამაეფო მართვა-გამგეობის ნიჭი მაშასადამე; მარტო ღვთისაგან დადგენა უკმარია; პირადი ნიჭით, პირადი ღირსებებით უნდა იყოს შემკული. და აი, მეორე სტრიქონიც ამას გადმოგვცემს პირში არ გეფერებით, იცის მეფობა, უთქვენოდაც, ზურგს უკან, დიაღაც არაერთხელ გვითქვამს, არ გათნევთ – პირში არ გეფერებით.

დია – დიაღ.

გ. მესამე სტრიქონი განმარტავს მეორე სტრიქონის აზრს უკვე დეტალურად; მისი ბრწყინვალებისებრ მისი საქმეც მზესავით ცხადი და ნათელია.

დ. იმიტომ, რომ შენ მეფე ხარ ლომი, და მეფის შვი–ლ- ვიაჟ ი იქნება, თუ ქალი, თანასწწორი უფლებითაა აღჭურვილი.

ზოგს ვისმე ეს სტრიქონი ისე ესმის, თითქოს აქ ქალთა თანასწორობაზე იყოს ლაპარაკი საერთოდ, არაა მთლად სწორი. აქ, თუ ვინმეა შექებული, ისევ მეფეა და არც შეიძლება მაშინ XII ს-ში საერთოდ, საყოველთაოდ ქალთა თანასწორობის საკითხის დასმა.

რაც შეეხება მაღალ წრეებს, იქ ცხადია, ქალი არამცთუ გათანასწორებული იყო მამაკაცთან, არამედ, ზოგჯერ ქალი კიდევაც ჰმეტობდა ვაჟს უფლებებით.

ამის საუკეთესო მაგალითია თვით თამარი, რომელიც ისეთი დიადი იყო, რომ დაჩრდილა ყველა წინამორბედი და მის შემდეგ მოვლინებული ქვეყნის მმართველნიც.

ცალკე აღებულიც „ლეკვი ლომისა...“ რასაკვირველია, გამოდგება როგორც აფორიზმი ქალთა თანასწრობისათვის, მაგრამ, როცა ვ. ტ-ს ვეხებით არ უნდა დავივიწყოთ, რომ იგი განსაზღვრულ ეპოქაშია წარმოშობილი, განსაზღვრული კონკრეტული გარემოცვის ღვიძლი შვილია და მის ზრახვათა და სულისკვეთებათა გამომხატველი.

4.9 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 40. ავთანდილ იყო სპასპეტი...

▲ზევით დაბრუნება

40. ავთანდილ იყო სპასპეტი...

ა. სპასპეტი – ჯარის უფროსი.

სპასალარი – მთავარსარდალი.

ბ. სარო – კვიპაროსის ხე. სარო იხმარება როგორც ეპითეტი, ტანის ნაკვთიერობის, სიწერწეტის აღსანიშნავად.

მზე და მთვარე – აქ ესენი მაგგვარსავე როლს ასრულებენ; ორივე გარდამეტებული სილამაზის აღმნიშვნელია.

გ. სადარო ბროლ-მინა საცნობარისა – რომელსც შეიძლება შეადარო მხოლოდ გამოჩენილ საუკეთესო ბროლსა და მინანქარს.

დ. მას თინათინის შვენება ჰკლევდის წამწამთა ჯარისა – მას თინათინი უყვარდა, აღსანიშნავია წყობა ამ სტრიქონისა. აქ გვაქვს ე.წ. ტმესი, ე.ი. გაკვეთა. ჩვეულებრივი პროზაული წყობა წინადადებისა ამგვარი იქნება. მას კვლევდის თინათინის წამწამთა ჯარისა შვენება სიტყვათა რაოდენობაც იმდენივე, როგორც ლექსში მაგრამ ლექსი არ გამოვიდა ამიტომ პოეტმა გაკვეთა წინადადება, დააშორა ერთმანეთს მსაზღვრელი და საზღვრული: თინათინის წამწამთა – და მათ შორი ჩასვა – შვენება ჰკლევდის, რაც პოეტურად ძალზე ეფექტური გამოვიდა.

4.10 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 41. გულსა მისსა მიჯნურობა...

▲ზევით დაბრუნება

41. გულსა მისსა მიჯნურობა...

ა. აქ პირველი სტრიქონი იმეორებს წინა სტროფის უკანასკნელი სტრიქონის შინაარსს „მას თინათინის შვენება ჰკლევდის წამწამთა ჯარისა“, იგივეა, რაც „გულსა მისსა მიჯნურობა მისი ჰქონდა დამალულად“, მხოლოდ აღსანიშნავია, რომ წინასიტყვაობაში წამოყენებული დებულება სიყვარულის ხასიათის შესახებ აქ უკვე გამართლებულია, ხაზგასმულია:

არს პირველი მიჯნურობა, არ დაჩენა ჭირთა მალვა (27,1).

აქაც: „გულსა მისსა მიჯნურობა მისი ჰქონდა დამალულად“ (ე.ი. გულსა თვისსა).

ბ-გ-დ. აღსანიშნავია აქ ზმნების ის ფორმა, რომლითაც გადმოცემულია სტროფის შინაარსი შინაარსი ეხება სიყვარულსა, სიყვარულს მუდმივს, უწყვეტელს, და პოეტმაც სწორედ ამიტომ გადმოსცა იგი შესაფერი გრამატიკული ფორმით:

მოჰშორდის, შექმნის, ნახის, გაუახლდის, გახდის. ყველა ეს ზმნა, ამ ფორმით მოხმობილი, ერთ მიზანს ემსახურება: რაც შეიძლება ხაზი გაესვას იმ გარემოებას რომ ავთანდილის სიყვარული გაუნელებელია, მუდმივია; ამასთანავე, მწვავე, გულის მომკვლელი. ამიტომაცაა:

„საბრალოა სიყვარული, კაცსა შეიქმს გულ-მოკლულად!“

4.11 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 42. რა მეფედ დასმა მეფემან...

▲ზევით დაბრუნება

42. რა მეფედ დასმა მეფემან...

ა. მისისა ქალისა – თავისა ქალისა.

ბ. მიჰხვდა – შეხვდა, მოუხდა, ერგო.

ვსება სჭირს მას აქ ალისა – სიყვარულის ალი ევსება, უქრება ცნობილია სტრიქონის ამ ნახევრის შესწავლის ისტორია.³² უკანასკნელ მიღებულია: ვსება სჭირს მას აქ ალისა.

მე ვასწორებ: ვსება სჭირს მის აქ ალისა რადგან „მის“ აქ განმსაზღვრელი ნაწევარია, რომელიც სახელს უთანხმდება ბრუნვაში: მის ალისა. ამას გარდა, რითმაც უფრო გამართული გამოდის: მისისა ქალისა – მის აქ ალიჩა.

აღსანიშნავია, რომ ქუთაისის ხელნაწერში არის:

ავთანდილს მიხვდა სიამე, ვსება სჭირს მისვე ალისა.

ავთანდილს მიჰხვდა სიამე||ვსება სჭირს მის აქ ალისა; სტრიქონი ორადაა გაყოფილი: თითოეულ ნახევარში ერთი და იგივე აზრია გამოთქმული, მაგრამ სხვადასხვა მხატვრული საშუალებით, ჩვეულებრივი ხერხი შოთა რუსთაველისა. „სიამის მიჰხვდომა“ იგივეა,ა რაც „ალის დავსება“, „ალის დამრეტა“.

გ. მომხვდების – შემხვდების, მომხვდების.

ნახვა მის ბროლ-ფიქალისა – ნახვა თინათინისა, ბროლსა (სახე) და ფიქალს (თმის მეტაფორაა) რომ ჰგავს.

დ. ნუთუ – ეგების, იქნება შეიძლება, რომ...

მთელი სტროფი:

როდესაც მეფემ თავისი ქალის მეფედ დასმა ბრძანა, ამ გარემოებამ სიამოვნება მოჰგვარა ავთანდილს, მას დაუშრტდა სიყვარულის ცეცხლი; თქვა: ამიერიდან (სამსახურის გამო) ხშირ-ხშირად მომიხდება მისი ნახვა, იქნება ამით მაინც ვპოვო ჩემი ფერ-გამქრალის წამალი.

-----------------

32. მას თავის დროზე ეხებოდნენ დ. კარიჭაშვილი, შ. დავითაშვილი, ილ. აბულაძე, მ. ჯანაშვილი, სილ. ხუნდაძე, ნ. მარი და სხვ.

4.12 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 44. მოვიდეს სრულნი არაბნი...

▲ზევით დაბრუნება

44. მოვიდეს სრულნი არაბნი...

დ. საჯდომი – ტახტი.

რომე – სრული ფორმაა – რომელ. სამუალო – რომე – მოკლე – რომ. უმოკლესი – რო. რომე და რო დღეს დასავლურ კილოებშია შენარჩუნებული.

4.13 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 45. თინათინ მიჰყავს მამასა...

▲ზევით დაბრუნება

45. თინათინ მიჰყავს მამასა...

თინათინის ტახტზე აყვანისა და საერთოდ, კურთხევის წესი სავსებით იგივეა, რაც ამ დროს მიღებული იყო საქართველოს მეფის კურთხევისას.

იგივე საჯდომის დამზადება, გვირგვინის თავზე დადგმა, სკიპტრის მიცემა, დალოცვა, თაყვანისცემა, მოსალოცის მიტანა სამეფო ხელისუფლების ნიშნები (პორფირი, ბისონი) და სხვა და სხვა. განსხვავებაა მხოლოდ იმაში, რომ წელზე ხმალი არ შემოურტყამთ და ეს იმიტომ, რომ მემკვიდრე ქალი იყო. არც თამარ მეფისთვის შემოურტყამთ ხმალი, რადგან მას, ვითარცა ქალს, ხმალი არ შეშვენოდა. ე.ი. ტერმინები მთლიანად ქართულია; კურთხევა ორ მომენტს შეიცავდა საეკლესიოსა და საეროს, მეფემ დასდვა გვირგვინი იმიტომ, რომ ამით უნდა აღინიშნოს თვით მეფემ (მამამ) გადასცა მას უფლება და არა სხვა ვინმემ.

4.14 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 50. „მეფეთა შიგან სიუხვე“...

▲ზევით დაბრუნება

50. „მეფეთა შიგან სიუხვე“...

ა. მეფეთა შორის სიუხვე, ხელგაშლილობა ისეა, როგორც ედემს ალვა რგულიო.

ალვა – სხვაგვარად, ედემის ხე. ბიბლიის გადმოცემით, სამოთხე შემორგული, სავსე იყო ამ ხით. ეს ხე მეტად ლამაზია და არაჩვეულებრივად სურნელოვანი. ამ სურნელებას იგი აფრქვევს მიდამოთ განუწყვეტლივ, უშურველად. ამიტომაა, განსაკუთრებული სიუხვის აღსანიშნავად, ალვა მოჰყავთ.

გ. სმა-ჭამა, – დიდად შესარგი, დება რა სავარგულია?

დაგმობილია სიძუნწე, გარდამეტებული ხელმოჭერილობა, რასაც ადასტურებს უკანასკნელი სტრიქონი.

დ. რასაცა გასცემ – შენია, რას არა – დაკარგულია. – გასცემ მოითხოვს მიცემით ბრუნვას და სტრიქონის პირველ ნახევარში ასეცაა – რასაცა გასცემ... მეორე ნახევარმი აგრე უნდა იყოს. – რასაც არა – დაკარგულია, მაგრმ რასაც ქმნის ზედმეტ მარცვალს. ამიტომ ნ. მარმა ეს სტრიქონი ასე შეასწორა: რასაცა გასცემ შენია რა[ს]ც არა – დაკარგულია,³³ ხოლო 1937 წ. საიუბილეო კომისიამ ასე რასაცა გასცემ, შენია, რას არა – დაკარგულია.

არა საჭირო შესწორებაა! რა არის: რაც არა – დაკარგულია – რასაც არ გასცემ, ის. ამგვარი თქმა დღესაც დამახასიათებელია. ხალხური ენისათვის: რასაა(ა) რომ ჰკითხულობ? ე.ი რა არის ის, რასაც ჰკითხულობ. ან თვით ვ. ტ-ში „რაცაღაა სამსახურსა, ვტყუვი, თუღა ვერიდები“ – რა არის ის სამსახური, რომელსა სამსახურს, მტყუანი ვიყო, თუ მოვერიდო.

სიტყვის ეკონომია ამაზე მეტი შეუძლებელია ხალხური ხერხია, მაშასადამე, კვალად ვიმეორებ, შესწორება მას არ სჭირდება და უნდა დარჩეს ასე:

რასაცა გასცემ – შენია, რაც არა – დაკარგულია!

4.15 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 51. ამა მამისა სწავლასა...

▲ზევით დაბრუნება

51. ამა მამისა სწავლასა...

ა ამა მამისა სწავლასა – მამის ამ სწავლასა.

ბრძნად მოისმინებდა – ბრძნულად მოისმენდა (ისმენდა).

ბ. მეორე სტრიქონში ეს ფაქტი კიდევ უფრო გაძლიერებულია, განსაკუთრებული ყურადღების აღსანიშნავად სამი სხვადასხვა მხატვრული სახითაა გადმოცემული:

ყურსა უპყრობდა, ისმენდა, წვრთასა არ მოიწყინებდა.

გ. მეფე სმასა, და მღერასა იქმს – აქ ფაქტი გადმოცემულია სახელებითა და ზმნით, სმას იქმს, მღერას იქმს.

რამდენად ქართულია ეს კონსტრუქცია? იგი ჩვენ ვ. ტ-მდე გაცილებით ადრე გვხვდება. იგი უთუოდ ქართულია. ეს რომ ასეა, ამას ადასტურებს ის გარემოება, რომ ასეთი ფორმა დღესაც არის დაცული კითხვითს წინადადებაში, სხვაგვარად არ ვამბობთ თუ არ – რასა იქმს? რას შვრება?

მაგრამ პასუხად დღეს არავინ იტყვის ჭამას ვიქმ, სმას ვიქმ.·ერთი სიტყვით, სუბსტანტივითა და ზმნით. ეს აზრის გადმოცემა ქართულია, მაგრამ ამ დროისათვის ის მილევაზე უნდა ყოფილიყო და გზას ზმნურობას უთმობდა შოთა ხომ ზმნურობით გადმოცემის იშვიათი ოსტატია. ეს ხერხი მას სჭირდება სხვათა შორის იმისათვის რომ გრძელი სიტყვა მოკლედ თქვას და ცდილობს, რაც შეიძლება, თავი დააღწიოს სუბსტანტივებს და გადაერთოს ზმნას. აქაც ასეა: „მეფე სმასა და მღერასა იქმს“, თქვა ეს და იქვე ეგევე აზრი ზმნურად გადმოგვცა: „მეტად მოილხინებდა“. საზოგადოდ, როგორც აღვნიშნეთ, შოთას, ამა თუ იმ ფაქტის გაძლიერებისათვის, უყვარს თავისებური პარალელიზმები.

მღერა – შეიძლება, აქ თამაშიც იყოს და სიმღერაც, მაგრამ უფრო საგულვებელია, რომ სიმღერა იყოს.·

დ. თინათინ მზესა სწუნობდა, მაგრა მზე თინათინებდა:

თინათინ არაფრად მიიჩნევდა მზესა, მაგრამ მზე, ცდილობდა, გამხდარიყო თინათინად. თინათინის გარდამეტებული სილამაზის აღსანიშნავადაა ეს დაპირისპირება მოცემული.

-----------------

33. ТР, XII, стр. XLIX.

4.16 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 52. მოიხმო მისი გამზრდელი,...

▲ზევით დაბრუნება

52. მოიხმო მისი გამზრდელი,...

„ა-ბ-გ. მოხმო მისი გამზრდელი – მოიზმო თავისი გამზრდელი.

დაიბადებოდა თუ არა მემკვიდრე, მას იმთავითვე მიუჩენდნენ სარჩოდ, საბადებლად სახელმწიფოს რომელსამე კუთხეს რომელიც ამიერიდან უფლისწულის, მეფის შვილის ქონებად იწოდებოდა. მეფის წულს ჰყავდა გამზრდელი (აღმოსავლეთში მას ათაბაგი ეწოდებოდა), რომელიც პასუხისმგებელი იყო უფლისწულის ქონებისა და მთელი შემოსავლისათვის. გამზრდელი აღრიცხავდა ქონებას მის ხელში იყო ბეჭედი, უმისოდ არავის შეეძლო საჭურჭლის გახსნა და ქონების გადმოღება თუმცა ქონება მეფის წულის იყო, წულის სრულს საკუთრებას შეადგენდა ქონება მეფის წულის იყო, მაგრამ მისი განმკარგველობა განსახღვრულ დრომდე, ე.ი. მეფისწულის სრულწლოვანობამდე გამზრდელს ეკუთვნოდა.

გ. ნაუფლისწულევი – უფლისწულობის დროს შეძენილი.

აქ ის გარემოება, რომ გამზრდელია განმკარგულებელი, ისაა ბეჭდის დამსმელი, პოეტმა იმით აღნიშნა, რომ სტროფის ჩვეულებრივი რიტმი დაარღვია: უკანასკნელი მუხლი, ნაცვლად ხუთისა, ·ექვსმარცვლიანი მოგვცა. ამიტომაც ლოგიკურმა მახვილმა გადმოინაცვლა შენგან სიტყვაზე და საბოლოოდ მივიღეთ შემდეგი წაკითხვა და გაგება: „უბრძანა: „ჩემი საჭურჭლე, შენგან დანაბეჭდულევი“ და არა: უბრძანა: ჩემი საჭურჭლე შენგანა ნაბეჭდულევი, რაც შოთას სრულიად დაუბრკოლებლივ შეეძლო, რომ არა გამზრდელის უფლების აღნიშვნა არაჩვეულებრივი მახვილით... რაც შეეხება იმ გარემოებას, რომ ქონება მეფისწულის სრულ საკუთრებას შეადგენს, ეს ანაფორული ალიტერაციით არის მიღწეული: „უბრძანი: „ჩემი საჭურჭლე... ჩემი ყველა, ჩემი ნაუფლისწულევი“.

დ. გასცა უზომო, უანგარიშო, ულევი – სიტყვები კიბური წესითაა გაწყობილი გრადაციაა, მაგრამ აღმავალი.

უზომო ისეთი, რაც არ გაიზომება, მაგრამ უანგარიშოში მეტია ეს უზომობა, შეიძლება გაიზომოს, მაგრამ ვერ მოახერხო მისი ანგარიში. გაზომვა, ანგარიში ადამიანზეა დამოკიდებული. ულევი კი დამოუკიდებლად ადამიანის საქმიანობისა, დამოუკიდებლად ადამიანის ანგარიშისა, თავისთავადა ულევი.

4.17 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 53. მას დღე გასცემს ყველაკასა...

▲ზევით დაბრუნება

53. მას დღე გასცემს ყველაკასა...

ა. სივაჟისა მოგებულსა – არის თუ არა ეს სრული შესატყვისი, სინონიმი ნაუფლოისწულევისა?

არა!

ნაუფლისწულევი მემკვიდრეობით მიღებული ქონება, ბოძებული ქონებაა, ხოლო სივაჟის მოგებული – პირადად შეძენილი ვაჟობის, სივაჟის დროს, ე.ი. ტახტზე ასვლამდე.

ბ. ამოაგებს – ამოავსებს, სიმდიდრით აავსებს.

გ. მცირესა და დიდებულსა: ყველას დიდებისა და მდგომარეობის განურჩევლად.

დ. საჭურჭლესა დაღებუ – საგნძარში: შენახულს.

4.18 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 54. უბრძანა „წადით გასსენით...“

▲ზევით დაბრუნება

54. უბრძანა „წადით გასსენით...“

ბ. ამილახორი – მეჯინიბეთუხუცესი, მეცხენეთუხუცესი.

რემა – ჯოგი – სინონიმებია

დ. ლარი – განძი ძვირფასეულისა.

მეკობრე – ზღვის ყაჩაღი, ქონებას, სიმდიდრეს იტაცებდნენ ლაშქარნი, როგორც მეკობრენი.

4.19 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 55. ალაფობდეს საჭურჭლესა...

▲ზევით დაბრუნება

55. ალაფობდეს საჭურჭლესა...

ა. ალაფობდეს: საჭურრჭლესა მისსა – იტაცებდნენ ქონებასა მისსა.

ვითა ნათურქალსა – როგორც ნათურქალს ე.ი. თურქებისათვის წართმეულს. მტერთაგან წართმეული, რაც უნდა ძვირფასი იყოს, მაინც შედარებით მდარედ ფასდება. მაშასადამე, ადვილად მისატაცებელია: ვითა ნათურქალსა – ე.ი. ოხრად დარჩენილს, უპატრონოს, განმეორებულია წინა სტროფის ფაქტი.

ბ. ტაიჭი – არაბული ცხენი.

ქვე – ნაბამსა, ნასუქალსა – სინონიმებია: საგანგებოდ, გასასუქებლად დაბმული, ნასუქი.

დ. არ ყმასა და არცა ქალსა – არ ვაჟსა და არცა ქალსა.

4.20 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 56. დღე ერთ გარდახდა; პურობა...

▲ზევით დაბრუნება

56. დღე ერთ გარდახდა; პურობა...

ა. დღე ერთ გარდახნდა – გათავდა, მიიწურა ერთი დღე.

პურობა, სმა-ჭამა – სინონიმებია.

ხილობა – აღსანიშნავია, სმა-ჭამის შემდეგ ხილი, როგორც იყო ჩვენში წესი წინათ და ახლა.

ბ. მეფემან თავი დაჰკიდა და ჰქონდა დაღრეჯილობა – პარალელიზმია: ორივე ნახევარი ერთსა და იმასვე აღნიშნავს – მოწყენილობას.

აღსანიშნავია დაღრეჯილობა. ახლა, „დაღმეჭას, სახის დაკრეჭას, დაჯღანვას ნიშნავს. – აქ მოწყენილობას. მოწყენილობა უნდა იყოს უწინარესი რომელ დროს ადამიანს სახე ეღმიჭება რაც თანაარსია მოწყენილობისა.

დ. ნეტარ – ნეტავი.

რა უმძიმს, რა სჭირსო – სინონიმებია.

შექმნეს ამისა ცილობა – დაიწყეს ამის შესახებ ლაპარაკი: ზოგი რას ამბობდა, ზოგი რას!

4.21 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 57. თავსა ზის პირ-მზე ავთანდილ...

▲ზევით დაბრუნება

57. თავსა ზის პირ-მზე ავთანდილ...

ა. თავსა ზის პირმზე ავთანდილ – შეიძლება სუფრის ხელმძღვანელს ნიშნავდეს.

ბ. სპათა სპასპეტი – ჯარების უფროსი.

ჩაუქი – ცქვიტი, ყოჩაღი.

გ. ვაზირი ბერი – ვაზირი მოხუცი, შეიძლება აქ უხუცეს ვაზირს ნიშნავდეს, მით უმეტეს რომ მას ავთანდილის გვერდით უჭირავს ადგილი.

დ. რა უმძიმს·მეფესა, ანუ რად ფერი ჰკრთომია? –რა ·მოუვიდა მეფეს, რად შეეცვალა ფერი?

4.22 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 58. თქვეს თუ: „მეფე ცუდსა რასმე...“

▲ზევით დაბრუნება

58. თქვეს თუ: „მეფე ცუდსა რასმე...“

ა. პირველი სტრიქონი იმეორებს წინა სტროფის უკანასკნელი სტრიქონის შინაარსს. შოთა ამგვარ ხერხს ხშირად მიმართავს, სახელდობრ, მაშინ, როცა წინა სტროფმა ვერ ამოსწურა გადმოსაცემი ფაქტის შინაარსი.

თქვეს თუ: მეფე ცუდსა რასმე გონებასა ჩავარდნილა, იგივეა რაც: თქვეს თუ: რა უმძიმს მეფესა, ანუ რად ფერი ჰკრთომია?

ბ. თვარა აქა სამძიმარი მისი ყოლა არა ქმნილა – თორემ აქა მისი საწყენი რამ სრულიად არ ქმნილა, სრულიად არ მომხდარა.

აღსანიშნავია თვარა ფორმა: იგი ვ.ტ-ზე უფრო ადრეა დადასტურებული ქართულ ძეგლებში. ხოლო დღეს შენახულია დასავლურ კილოებში.

გ. ვჰკითხოთ, გვითხრას – რაცა შეგვეცილა? – ვჰკითხოთ, გვითხრას, რა ნახა საწინააღმდეგო.

დ. ვჰკადროთ რამე სალაღობო, რასათვისმცა გაგვაწბილა – რამე სამხიარულო რამ ვუთხრათ, არა მგონია, რომ „გაგვაწბილოს.

4.23 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 59. ადგეს სოგრატ და ავთანდილ...

▲ზევით დაბრუნება

59. ადგეს სოგრატ და ავთანდილ...

ა. ადგნენ სოგრატ და ავთანდილ ტან წერწეტნი.

ბ. აივსეს ჭიქები და წყნარად წავიდნენ მეფისაკენ აღსანიშნავია „თვითო აივსეს ჭიქები“. ეს წესი დღესაც ცოცხალია ჩვენში. ამ წესს განსაკუთრებით მაშინ მიმართავენ, როდესაც პატივსაცემი პიროვნებაა სადღეგრძელებელი: ადგომა და შორიდან დღეგრძელობა უკმარად მიაჩნიათ. საჭიროდ მიიჩნევენ სავსე ჭიქებით ეახლონ სადღეგრძელებელ პიროვნებას.

გ. მიუსხდნენ მუხლმოყრით, გაღიმებულნი.

დ. ვაზირმა დაიწყო მჭერმეტყველური ლაპარაკი.

4.24 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 60. „დაგიღრეჯია მეფეო...“

▲ზევით დაბრუნება

60. „დაგიღრეჯია მეფეო...“

ა. დაგიღრეჯია მეფეო, იგივეა რაც „აღარ გიცინის პირიო“.

ბ. წახდა საჭურჭლე თქვენი –დაიღუპა, მოისპო ქონება, სიმდიდრე თქვენი.

მძიმე – აქ: არამსუბუქი, გადატ. ბევრი, დიდი, ძვირი – ძვირფასი,იშვიათი.

გ. საბოძვარ-ხშირი – ხელგაშლილი, უხვად გამცემი.

დ. ყოლამცა მეფედ ნუ დასვი – სრულიადაც მეფედ რომ არ დაგესვა.

4.25 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 61. რა მეფემან მოისმინა...

▲ზევით დაბრუნება

61. რა მეფემან მოისმინა...

ა. გაცინებით შემოხედნა – წესით უნდა ყოფილიყო – გაცინებით შემოხედა, რადგან შემოსახედი ობიექტი ერთია; აბა, რატომაა შემოხედნა? შესაძლებელია, აქ სხვა ობიექტი იგულისხმება, რომელიც თავის დროს იყო, ახლა დაკარგულა სახელდობრ, თვალნი. შემოხედნა თვალნი. თქმა იმისა, რომ შოთამ ეს რითმისათვის ჩაიდინაო, ამ შემთხვევაში არ შეიძლება რადგან ამგვარი მოვლენები გვაქვს იქაც, სადაც რითპის საქიროება სრულებით არაა (იხ. სტრ. 64).

დ. ამგვარივე მდგომარეობა გვაქვს „დაიყბედნა“ სიტყვაში. აქაც არ ჩანს ობიექტი და ისიც მრავლობითში. თუ დაკარგულ სუბიექტს არ ვიგულისხმებთ, მაშინ უნდა შევურიგდეთ იმ გარემოებას, რომ რითმის საჭიროებამ გამოიწვია „ნ“ ბგერის ჩართვა.

ახლა წარმოვიდგინოთ წინა სტროფებსა და ამ სტროფში წარმოდგენილი სურათი: საერთო ნადიმობისა და მხიარულობის დროს მეფემ უცებ მოიწყინა. ამ გარემოებამ ყველა შეაშფოთა შეიქმნა მითქმა-მოთქმა, ჩურჩული, რა მოუვიდა მეფეს, ვაი, თუ ჩვენგან, ჩვენი საქციელის გამო ეწყინაო. ავთანდილმა და სოგრატმა გადაწყვიტეს ალბათ იმიტომ მოიწყინა, რომ მისმა ქალმა, თინათინმა მთელი ქონება დაარიგაო. ნეტავი მეფედ არ დაგესვა მთელ თქვენს ქონებას გაანიავებსო, მოისმინა მეფემ ეს და იქვე მყოფს (მდგომს) თინათინს სიცილით, სიყვარულით შეხედა. ამათ ლაპარაკს ყურს ნუ უგდებ. შენი საქციელი მე მომწონს, მადლობელი ვარო (წყალობა უიმედნა), შემცდარი ბრძანდება ყველა ის, ვინც დაიყბედებს, რომ მე ძუნწი ვარო; „ჩემი ზრახვა სიძუნწისა, ტყუის, ვინცა დაიყბედნა“.

4.26 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 62. „ეგე არ მიმძიმს, ვაზირო...“

▲ზევით დაბრუნება

62. „ეგე არ მიმძიმს, ვაზირო...“

ბ. სიბერე მახლავს, დავლიე სიყმაწვილისა დღენია – პარალელიზმი: სიბერე მახლავს იგივე, რაც დავლიე სიყმაწვილისა დღენია, ე.ი. დავასრულე სიყმაწვილის დღენია.

4.27 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 63. „ერთაი მიზის ასული“...

▲ზევით დაბრუნება

63. „ერთაი მიზის ასული“...

ა. ერთაი – სავსებით კანონიერი ფორმაა, თანაც აქ სტრიქონის სათანადო მარცვლით შევსების მიზნითაა მოხმობილი.

ბ. ყმა-შვილი – ვაჟი-შვილი.

ვარ საწუთროსა თმობითა – ვითმენ ამ ქვეყნიდან, დასჯილი ვარ.

გ. ანუმცა მგვანდა მშვილდოსნად – რომ მგავდეს მშვილდოსნად.

დ. ცოტასა შემწევს ავთანდილ – ცოტასა შემგავს ავთანდილ, ცოტათი მემსგავსება ავთანდილ.

ჩემგანვე განაზრდობითა – ისიც იმიტომ რომ ჩემი გაზრდილია.

4.28 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 64. ყმა მეფისა ბრძანებასა...

▲ზევით დაბრუნება

64. ყმა მეფისა ბრძანებასა...

ა. ლაღი – თამამი.

ბ. თავმოდრეკით გაიღიმნა – გაიღიმა (იხ. 61 სტრ).

გ. თეთრთა კბილთა გამომკრთალთა შუქთა ველთა მოაფენდა – ჰიპერბოლაა: კბილები ისეთი თეთრი ჰქონდა, რომ მისგან გამოსხივებული შუქი ველს განანათლებდა.

4.29 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 65. კვლა უბრძანა: თავსა ჩემსა...

▲ზევით დაბრუნება

65. კვლა უბრძანა: თავსა ჩემსა...

ბ. მოგახსენებ და ფარმანი მიბოძეო – მოგახსენებ და წყალობა მოიღე.

გ-დ. შემდეგ ორს უკანასკნელ სტრიქონში მოხმობილია სინონიმური სიტყვები, რომელთა მიზანია, რაც შეიძლება მეტად მოარბილოს მეფე, რაც შეიძლება მეტად დაამშვიდოს იგი; ამასთანავე, ეს სიტყვები გრადაციული, კიბური წესითაა გაწყობილი, რომ მეტი სიმკვეთრე, მეტი დამაჯერებლობა ექნეს. თანვე აზრის გასაძლიერებლად ეს სიტყვები გადაბმულია ანაფორული ალიტერაციით „არ“.

4.30 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 66. უბრძანა: „რადმცა ვიწყინე...“

▲ზევით დაბრუნება

66. უბრძანა: „რადმცა ვიწყინე...“

ა. ავთანდილის სიტყვებმა იქონია გავლენა მეფეზე, ამიტომ იგი მოლბა, კილოც მისი უკვე სხვაგვარია; რატომ უნდა ვიწყინო შენგან სიტყვები საწყინარი?

დ. ავთანდილ დამშვიდდა და თანვე გათამამდა. აქედან მისი პასუხის კილო: ნუ მოჰკვეხ მშეილდოსნობასა, თქმა სჯობს სიტყვისა წყნარისა.

ჩვეულებრივ ამგვარი კილო (ნუ მოჰკვეხ) მეფის მიმართ გაუგებარია, ერთგვარი უზრდელობაცაა, მაგრამ განხილულ სიტუაციაში სავსებით გასაგებია და გამართლებული.

4.31 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 67. „მიწაცა თქვენი ავთანდილ...“

▲ზევით დაბრუნება

67. „მიწაცა თქვენი ავთანდილ...“

ა. მიწაცა თქვენი ავთანდილ – თავმდაბლობის აღმნიშვნელი თქმაა: მე, ავთანდილ, თქვენ წინ მხოლოდ მიწა ვარ, უბრალო მოკვდავი თქვენ წინა – ხელნაწერებში და გამოცემებშია თქვენს წინა. თქვენს არაა სწორ. თქვენს მიცემითი ბრუნვაა სიტყვისა: თქვენი (კუთვნილებითი ნაცვალსახელი).

აქ კი გვაქვს არა კუთვნილებითი ნაცვალსახელი, (არც შეიძლება აქ იყოს კუთვნილებითი), არამედ მხოლოდ პიროვნული: მე, შენ, ის, ჩვენ, თქვენ...

რომელ ბრუნვაშია თქვენ?

თქვენ წინა – სინტაგმაში თქვენ ნათესაობითშია საამისოდ საკმაოა ჩანაცვლების სისტემას მივმართოთ: კაცის წინა.

მაგრამ წინა შეიძლება მოითხოვდეს მიცემით ბრუნვას, როგორც ეს ძველ ქართულში იყო, შეიძლება, მაგრამ მიცემითშიაც მხოლოდ თქვენ იქნება და არა თქვენს. თქვენს მიცემითია თქვენი სიტყვისა და არა თქვენ სიტყვისა.

ბ. ნაძლევი დავდვათ – დავნაძლევდეთ!

მოვასხნეთ მოწმად თქვენნივე ყმანია!

მოვიყვანოთ მოწმეებად თქვენივე ყმები.

გ. მოასპარეზედ ვინ მგავსო – მოკლედაა ნათქვამი: თქვენ რომ ბრძანეთ მოასპარეზედ, ასპარეზზე მოთამაშედ, მოვარჯიშედ, ვინ მჯობსო...

ცუდნიღა უკუთქმანია – ტყუილუბრალოდ უარყოფ!

თქმა და უკუთქმა – ითქმა და საწინააღმდეგოს თქმა, რისამე თქმულის უარყოფა, წინააღმდეგობა.

დ. გარდამწყვედელი მისიცა ბურთი და მოედანია – ამ თქმას უეჭველად კავშირი აქვს ცნობილ ხალხურ თქმასთან: ჰა ბურთი და ჰა მოედანი! როდის იხმარება ეს თქმა როცა უნდათ. ვისიმე სიტყვიერი (თეორიული) განცხადება შეამოწმონ პრაქტიკაზე. როდესაც უნდათ წაქეზება რაიმე საქმეში, შეჯიბრებაში, ასპარეზობასა და ბურთაობაში. ეგ თქმა ჩვენში ალბათ ძველადვე იყო ცნობილი, გაცილებით ადრე ვ.ტ-მდე. აქედან იგი გადავიდა ხალხში და შოთამაც ხალხისაგან აიღო ეს ხალხური თქმა.

4.32 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 68. „მე არ შეგარჩენ შენ ჩემსა...“

▲ზევით დაბრუნება

68. „მე არ შეგარჩენ შენ ჩემსა...“

ა. დაცილება – გაჯიბრება, მეტოქეობა.

მე არ შეგარჩენ შენ ჩემსა მაგისა დაცილებასა – მე არ შეგარჩენ, არ გაპატიებ შენ მაგ გაჯიბრებას, მაგ მეტოქეობას.

ბ. ბრძანე ვისროლოთ, ნუ იქმო შედრეკილობა-კლებასა – ბრძანე და მერმე არ დაიწყო უკანდახევა, მერყეობა.

დ. მერმე გამოჩნდეს მოედანს, ვისძი უთხრობდენ ქებასა... – მერმე გამოჩნდეს მოედანს თუ ვის, თუ რომელს ჩვენგანს დაუწყებენ ქებას, ე.ი. რომელი ჩვენგანი გაიმარჯვებსო.

ვისძი – თუ ვის.

4.33 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 69. ავთანდილცა დაჰმორჩილდა,...

▲ზევით დაბრუნება

69. ავთანდილცა დაჰმორჩილდა,...

ა. საუბარი გარდაწყვიდეს – საუბარი დაასრულეს.

ბ. რაკი შესიტყვება კარგად დამთავრდა, რაკი ატმოსფერო, ასე ვთქვათ, განიტვირთა, მძიმე მდგომარეობა სიხარულით შეიცვალა და ეს ფაქტი გადმოცემულია სამი ზმნური გამოთქმით. იცინოდეს, ყმაწვილობდეს, საყვარლად და კარგად ზმიდეს.

კარგად ზმიდეს – კარგად იქცეოდეს.

დ. თავშიშველი სამ დღე ვლიდეს – გადატ. ღირსება ახდილი, შერცხვენილი სამ დღეს ვლიდეს.

ქუდი ვაჟკაცობის, კაცობის ნიშანი იყო. ქუდი ვაჟკაცის დამაგვირგვინებელია.

თავდადგმული, თავდახურული – სრული.

დღესაც დარჩენილია ჩვენში თქმა: ქუდი არ გხურავს, ე.ი. კაცი არა ხარ, მოკლებული ხარ ყოველგვარ კაცურ ღირსებას, პატიოსნებას.

აქედან სასჯელი: თავშიშველა გატარება – შერცხვენა.

4.34 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 70 (...) კვლა ბრძანა: „მონა თორმეტი...“

▲ზევით დაბრუნება

70 (...) კვლა ბრძანა: „მონა თორმეტი...“

ა. მარებლად – მოსიარულედ.

ბ. თორმეტი ჩვენად ისრისა მომრთმევლად – ჩვენად თუ ჩემად? – საბოლოოდ ხომ აგრე გადაწყდა: თორმეტი როსტევანის დამხმარე იყო, ხოლო ერთი – შერმადინ ავთანდილისა ასედაცაა ნათქვამი: ერთაი შენი შერმადინ, არს მათად დასადარებლად – მაშასადამე უნდა: თორმეტი ჩემად ისრისა... თუ არა, მაშინ ჩვენად უნდა მივიღოთ როგორც plur. majest.

დ. უტყუვრად, მიუმცდარებლად – პლეონაზმია – სინონიმებით გადმოცემული.

4.35 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 71 (70). „მონადირეთა უბრძანა:...“

▲ზევით დაბრუნება

71 (70). „მონადირეთა უბრძანა:...“

ბ. დაცევით ჯოგი ნადირთა, თავნი ამისთვის არენით – მორეკეთ ჯოგი ნადირთა, თავნი ამისთვის არონინეთ.

გ. ლაშქარნი სამზოდ აწვივნეს – ლაშქარნი სამზერად, საყურებლად მოიწვიეს.

მოდით და მოიჯარენით – სინონიმებია.

დ. გაყარეს სმა და ნადიმი – შეწყვიტეს, გაათავეს სმა და ნადიმი; მუნ ამოდ გავიხარენით – იქ ვისიამოვნეთ, გავიხარეთ.

5 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - თავი მეორე

▲ზევით დაბრუნება

5.1 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 72 (71). „დილასა ადრე მოვიდა...“

▲ზევით დაბრუნება

72 (71). „დილასა ადრე მოვიდა...“

ა. სოსანი – სწორღეროიანი ყვავილია; ნაზარდი სოსანი – სწორად გაზრდილი სოსანი – ავთანდილი.

ბ. ძოწეულითა მოსილი – წითელი მოსასხამით.

ბადახში – საუკეთესო ლალი ბადახშისა (ავღანისტანში).

პირად ბროლ-ბადახშოსანი – თეთრ ლალისფერიანი.

გ. პირ-ოქრო რიდე ეხვია – ოქროთი მოპირკეთებული რიდე, ოქროსფერი რიდე ეხვია.

ჰშვენოდა ქარქაშოსანი – უხდებოდა ხმალი.

დ. მოდგა თეთრ-ტაიჭოსანი – მოდგა, მოადგა კარს თეთრ-ცხენიანი.

5.2 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 73 (72). შეეკაზმა მეფე, შეჯდა...

▲ზევით დაბრუნება

73 (72). შეეკაზმა მეფე, შეჯდა...

ა. შეეკაზმა – მოემზადა.

ნადირობას გამოვიდეს – შემასმენელი მრავლობითშია. (გამოვიდეს – გამოვიდნენ). რატომ? თუ მეფე იგულისხმება, მაშინ plur. majest. თუ არა და მაშინ სპანი უნდა ვივარაუდოთ.

ბ. მგრგვლივ – ირგვლივ.

მგრგვლივ მინდორსა მოსდგომოდეს, ალყას გარე შემოჰკრვიდეს – პარალელიზმია.

გ. ზეიმი და ზარი იყო – სინონიმებია, დიდი მხიარულება.

დ. ისროდეს და ერთგან სრვიდეს – ისროდნენ და ნასრევს, დახოცილთ ერთ ადგილას ჰყრიდნენ.

5.3 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 74 (73). უბრძანეს: „მონა თორმეტი...“

▲ზევით დაბრუნება

74 (73). უბრძანეს: „მონა თორმეტი...“

ბ. მშვილდსა ფიცხელსა – სწრაფ მშვილდსა – სწრაფად გამავალ მშვილდსა.

ფიცხელი – ბევრის რისამე აღმნიშვნელია ვ.ტ-ში, მათ შორის სწრაფვის სინონიმიცაა:

547,4 მერმე წასლვა არა მწადდა, ამად მივალ, არფიცხელი.

231,2 ფიცხლა გაიქცა, ...

403,1 'ფიცხლა მოვიდეს...

გ. ყოველთა მინდორთა კიდითა – ყოველი მხრიდან.

5.4 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 75 (74). მოვიდა ჯოგი ნადირთა.

▲ზევით დაბრუნება

75 (74). მოვიდა ჯოგი ნადირთა.

ბ. კანჯარი – გარეული ვირი.

ქურციკი – ჯეირანი.

გ. მას პატრონ-ყმანი გაუხდეს – აქ: მას პატრონ-ყმანი დაედევნენ, პატრონმა და ყმამ შეუტიეს.

ჭვრეტადმცა სჯობდა რომელი – ვერ გაარჩევდი რომელი რომელს სჯობდეს.

დ. აჰა – შეძახებაა, ნიშნავს აბა ახლა გამოჩნდეს აჰა, მშვილდი და ისარი და მკლავი დაუშრომელი. – აბა, ახლა გამოჩნდეს, ვის აქვს (უკეთესი) მშვილდი და ისარი (ვისაც შეუძლია უკეთესად სროლა) და მკლავი დაუღალავი.

დაუშრომელი – დაუღალავი:

5.5 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 76 (75). ცხენთა მათთა ნატერფალნი...

▲ზევით დაბრუნება

76 (75). ცხენთა მათთა ნატერფალნი...

ა. ნატერფალი – ნაკვალევი, მტვერი.

ცხენთა მათთა ნატერფალნი – ცხნეთაგან დაყენებული მტვერი.

მზესა შუქსა წაუხმიდეს – მზესა შუქსა წაართმევდეს, მზეს დააბნელებდეს.

ბ. ნადირობენ ცხენებზე ამხედრებულნი, მაშასადამე, მოქმედება მოძრაობაში წარმოებს და ეს მოძრაობა რომ უფრო ცოცხლად იქნეს წარმოდგენილი ზმნური გამოთქმაა, ანაფორული ალიტერაციაა მოხმობილი:

მიჰხოცდეს და მიისროდეს, მინდორს სისხლთა მიასხმიდეს.

გ. მოქმედების ხანდაუზმელობა რომ გამოხატოს უწყვეტლის ხოლმეობითია ნახმარი: რა ისარი დაელივის – რა ისარი დაილეოდა ხოლმე.

მონანიყე მოართმიდეს – ყე ნაწილაკი ობიექტის მრავლობითობის მაჩვენებელია; მონანი მათ მიართმევდნენ ხოლმე.

დ. მხეცნი, მათგან დაკოდილნი, წაღმა ბიჯსა ვერ წასდგმიდეს – მათგან დაჭრილი მხეცი ყველა ეცემოდა, ყველა კვდებოდა.

5.6 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 77 (76). იგი ველი გაირბინეს,...

▲ზევით დაბრუნება

77 (76). იგი ველი გაირბინეს,...

ა. ჯოგი წინა შემოისიეს – ჯოგი წინა შემოირეკეს.

ბ. დახოცეს და ამოწყვიტეს – სინონიმებია.

გ. ველნი წითლად შეეღებნეს, ნადირთაგან სისლი ისხეს – პარალელიზმია.

დ. ავთანდილის შემხედველთა... აქ სათქმელი რომ უფრო მოკლე და მახვილი იქნეს, გამოტოვებულია სიტყვა: თქვეს. ე.ი. ავთანდილის შემხედველნი ამბობდნენ: იგი ჰგავს ალვას, ედემის ხეს.

5.7 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 78 (77). იგი მინდორი დალივეს,...

▲ზევით დაბრუნება

78 (77). იგი მინდორი დალივეს,...

ა. იგი მინდორი დალივეს – მინდორი გაირბინეს, იგივეა, რაც მართ მათგან განარბენია.

ბ. ნადირნი ტყესა შეესწრნეს – ნადირთ ტყეში შეასწრეს, ნადირმა ტყეს შეაფარა თავი.

სადა ვერა რბის ცხენია – სად ცხენოსანი ვერ გაატანდა, ვერ შეატანდა.

გ. იგი მაშვრალნი ორნივე მოსწყდეს, რაზომცა მხნენია – ორივე მაშვრალი სასტიკად დაიქანცა ორივე დაეცა, მიუხედავად იმისა, რომ მხნენი იყვნენ.

5.8 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 79 (78). ერთმანერთსა,: თუ: „მე გვგობო...“

▲ზევით დაბრუნება

79 (78). ერთმანერთსა,: თუ: „მე გვგობო...“

ბ. ამხანაგობდეს, ლაღობდეს, იქით და აქათ დგებოდეს – ამხანაგობდნენ, ხუმრობდნენ და ეს ამხანაგობა და ხუმრობა იმაში გამოიხატებოდა, რომ თითოეული მათგანი ხან ერთ მხარეს ამოუდგებოდა ამხანაგს, ხან – მეორეს. სურათი დღესაც ცოცხალია: ორი ცხენოსანი გზად მიდის, გაცხარებულ ლაპარაკში არიან, სიცილ-ხარხარი აქვთ და ამავე დროს ერთმანეთს ადგილს ენაცვლებიან.

დ. ჩვენ თქვენგან არ გვეთნებოდეს – ჩვენ თქვენგან არ გვეპირფერებოდეს, პირფერობით არაფერი გვითხრათ.

5.9 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 80 (74). მონათა ჰკადრეს: „მართალსა...“

▲ზევით დაბრუნება

80 (74). მონათა ჰკადრეს: „მართალსა...“

ა. მონათა ჰკადრეს: „მართალსა...“ ერთი რიტმული ერთეულია, „...გკადრებთ და ნუ გემცთარებით“ – მეორე რიტმული ერთეულია.

მაგრამ თუ სინტაქსურად დავყოფთ, მაშინ სხვა ერთეულებს მივიღებთ:

1. მონათა ჰკადრეს: მართალსა გკადრებთ...

2. და ნუ გემცთარებით.

რატომ დაანაწევრა პოეტმა ასე ეს ერთეულები? აქ სიმართლეზეა ლაპარაკი მაშასადამე, მახვვილიც, მართალსა სიტყვაზე უნდა მოვიდეს. ჩვეულებრივი წყობით ეს არ ხერხდება პოეტმა სტრიქონის მეორე ნახევრის სიტყვა მოიხმო და სინტაქსური ერთეული მკვეთრად გამოჰყო.

„ნუ გემცთარებით“ – იშვიათი ნიმუშია გრძელი სიტყვის მოკლედ თქმისა: ნუ იფიქრებთ თქვენ რომ ჩვენ თქვენ მიმართ მცდარი ვიქნებით, ნუ იფიქრებთ, რომ ჩვენ თქვენ სიცრუეს გეტყვით.

ბ. მეფეო, ყოლა ვერ ვიტყვით შენსა მაგისა დარებით – მეფეო, სრულიად ვერ ვიტყვით, რომ შენ მაგას, ავთანდილს შეედარები და ეს შეუდარებლობა გაძლიერებულია მესამე სტრიქონის ალიტერაციულად გაწყობილი სიტყვებით:

გ. აწვეცა დაგვხოც ვერა ჰგავ, – ვერად ვერ მოგეხმარებით.

დ. ზოგ ხელნაწერში და დაბეჭდილში: ვისგან ნაკრავნი გვინახავნ; მე ვამჯობინებ: მისგან ნაკრავნი გვინახავნ.

რატომ?

იმიტომ, რომ აქ შედარებულია ორი კონკრეტული პიროვნება – მეფე და ავთანდილი; „..ყოლა ვერ ვიტყვით შენსა მაგისა დარებით“ – და სწორედ ამ კონკრეტულობის, განმსაზღვრელობის მაჩვენებელია მისგან, ხოლო ვისგან უთუოდ განუსაზღვრელია.

მისგან ნაკრავნი გვინახავნ მხეცნი ვერ წაღმა წარებით – მისგან (ავთანდილისაგან) ნაკრავი მხეცი გვინახავს ხოლმე, რომ წაღმან ვერ დადიოდა, ე.ი. კვდებოდა. შემდეგ ეს ფაქტი უფრო გაშლილადაა მოთხრობილი მომდევნო სტროფში.

5.10 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 81 (80). ორთავე ერთგან მოკლული,...

▲ზევით დაბრუნება

81 (80). ორთავე ერთგან მოკლული,...

ბ. უფროსი დაუხოცია – უფრო მეტი დაუხოცია.

გ. რაც ოდენ შეუტყორცია – რაც ოდენ გაუსვრია.

დ. მიწითა დასრვილი დაგვიხოცია – მიწითა დასვრილი გაგვიწმენდია.

5.11 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 82 (81). მეფესა ესე ამბავი...

▲ზევით დაბრუნება

82 (81). მეფესა ესე ამბავი...

ა. მეფეს ეს ამბავი მიაჩნია, როგორც ნარდის თამაში,

ბ. უხარია თავისი გახრდილის ასეთი სიკეთე.

გ. აქვს მისი სიყვარული, როგორც ვარდს ბულბულისა.

დ. სიცილით მხიარულობს, გულიდან დარდი ამოიყარა.

5.12 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 83 (82). იგი ორნივე საგრილად,...

▲ზევით დაბრუნება

83 (82). იგი ორნივე საგრილად,...

ა. იგი ორნივე საგრილობლად გარდახდენ ხის ძირში.

ბ. ლაშქარმა დაიწყო მოსვლა, მოვიდა ბზეზე მეტი.

გ. ახლოს უდგას თორმეტი მონა, ყოვლის მამაცის უმამაცესი.

დ. თამაშობდნენ და უჭვრეტდნენ წყალსა და ტყის პირს.

6 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - თავი მესამე

▲ზევით დაბრუნება

6.1 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 84 (83). ნახეს უცხო მოყმე ვინმე,...“

▲ზევით დაბრუნება

84 (83). ნახეს უცხო მოყმე ვინმე,...

ა. უცხო – უცნობი.

მოყმე – რაინდი.

ბ. ჰყვა – ჰყავდა.

დ. ესხა (ითქმის „მრავალზე) – ჰქონდა, ეწყო, ელაგა.

დ. ცრემლსა ვარდი დაეთრთვილა გულსა მდუღრად ანატირსა – სჩვეულებრივ გამოცემებში დაეთრთვილა-ს შემდეგ მძიმეა დასმული. თუ აგრე დავტოვეთ, მაშინ სტრიქონის მეორე ნახევარი გაუგებარი იქნება. არ უნდა მძიმე მაშინ მთელი სტრიქონის აზრი ნათელია:

ცრემლს გულში მდუღრად ანატირს ვარდი, ე.ი. ლოყები დაეთრთვილა, დაესველებინა და მოეყინა.

დაეთრთვილა – II თურმეობითია, III სერიაში.

6.2 ვეფხისტყაოსნის კომენტარი - 85 (84). მას ტანსა კაბა ემოსა...

▲ზევით დაბრუნება

85 (84). მას ტანსა კაბა ემოსა...

ა. მას ტანსა – მას ნაწევარია, ტანის განმსაზღვრელი, თუ ნაცვალსახელია? თუ ნაცვალსახელია, მაშინ მას ტანსა ასე გაიაზრება: უცხო ყმას ტანზე ემოსა.

კაბა – ზემოთ ჩასაცმელი, გარე ჩასაცმელი. „მას ტანსა კაბა ემოსა გარე – თმა ვეფხის ტყავისა“ – რამდენ სამოსზეა აქ ლაპარაკი? ერთზე თუ ორზე? სხვაგვარად: კაბა ერთი სამოსია და ვეფხის ტყავი მეორე? არა! აქ ერთი სამოსია – კაბა; ხოლო სტრიქონის მეორე ნახევარში მოცემულია განმარტება, რომ კაბა ვეფხის ტყავის იყო, ამას ადასტურებს მეორე სტრიქონიც სადაც ქუდზეა ლაპარაკი: „ვეფხს ტყავისა ქუდივე“ – ვე დასკვნითი სათქმელის ფორმაა.

ბ. სარქმელი – სახურავი.

გ. უსხოსი მკლავისა – პოეტური ფორმაა მათრახის სისხოთი დახატოს მოყმის გოლიათობა:

დ. ნახვა მოუნდა – მოუნდა შეთანხმებულია ობიექტთან. „ნახეს და ნახვა მოუნდა“ – დაინახეს და ნახვა მოუნდათ. აღსანიშნავია ნახვის ასწრაფებული სურვილის გადმოცემა.

ნახვა – სამი კომბინაციითაა მოცემული

6.3 86 (85). წავიდა მონა საუბრად...

▲ზევით დაბრუნება

86 (85). წავიდა მონა საუბრად...

ა-ბ-გ. მოლიზღარი – მოცინარი.

ჰგია – არის.

გიშრისა ღარი – აქ: თვალები, თვალების სიღრმე.

„საუბრად მის ყმისა გულ-მდუღარისად, არ ჭვრეტით მოლიზღარისად“ – შესიტყვების ძველი ნორმა დარღვეულია. უნდა: „საუბრად... გულმდუღარისა, არ ჭვრეტით მოლიზღარისა“, სწორედ ისე, როგორც „თავჩამოგდებით მტირლისა“. დარღვევა გამოიწვია მესამე სტრიქონის მორითმავე სიტყვამ: „ჰგია გიშრისა ღარი სად“, თუმცა ისიც უნდა ითქვას რომ საშუალო ქართულში რითმის მიუხედავად ძველი ნორმა ისედაც დარღვეულია.

„თავჩამოგდებით მტირლისა“ იგივა რაც „არ ჭვრეტით მოლიზღარისად“. მეორე ავსებს პირველს, ხოლო მესამე სტრიქონი მხატვრულად გადმოგვცემს პირველი ორი სტრიქონის ტირილის სურათს:

გ. შავი თვალებიდან თეთრი ცრემლი მოდიოდა არაჩვეულებრივი მეტაფორებითა და მეტაფორული ეპითეტებით არის გადმოცემული.

დ. მოსცალდა სიტყვისა თქმად აღარისად – სიტყვის თქმისთვის ვერ მოიცალა, სიტყვის თქმა ვერ შესძლო.

6.4 87 (86). ვერა ჰკადრა საუბარი...

▲ზევით დაბრუნება

87 (86). ვერა ჰკადრა საუბარი...

ა. მონა მეტად შეუზარდა – მონა მეტად შეუშინდა.

ბ. უმაგარდა – რითმისთვისაა. უნდა იყოს – უმაგრდა.

გ. მოახსენა „გიბრძანებსო“ – მხოლოდ ერთი სიტყვითაა გადმოცემული დავალება მეფისა. არაჩვეულებრივადაა დახატული შეშინებულის მდგომარეობა მხოლოდ ერთი სიტყვით.

ახლოს მიდგა, დაუწყნარდა – ახლოს მივიდა, დაუშოშმინდა.

დ. მისგან გაუუმეცარდა – მისთვის, მონისთვის უცნობი შეიქნა.

6.5 88 (87). მის მონისა არა ესმა...

▲ზევით დაბრუნება

88 (87). მის მონისა არა ესმა...

ა. სიტყვა, ნაუბარი – სინონიმებია.

ბ. ერთობ – სავსებით.

გ. უცხოდ – საგანგებოდ, განსაკუთრებით.

6.6 89 (88). სხვაგან ქრის მისი გონება...

▲ზევით დაბრუნება

89 (88). სხვაგან ქრის მისი გონება...

ა. მისმან თავისა წონამან – ვფიცავ მის თავის წონას. რატომ თავის წონას? – იმიტომ, რომ გონება თავშია მოთავსებული და იგი გონებით, ე.ი. თავით, მთელი თავისი არსებით აღარაა ამქვეყნად, სხვაგანაა გადაბარგებული.

დ. არცა გახლიჩა ბაგეთათ თავი ვარდისა კონამან – პირი არ გააღო, დუმდა.

ეს ორი წინა სტროფი ერთსა და იმასვე გადმოგვცემს, სახელდობრ; უცნობ ყმას მძიმე რამე აწუხებდა, გარეშე ხალხის ხმაურზე იყო ერთობ უგრძნობარი. ამ აზრს პოეტი თანდათან აძლიერებს და უკანასკნელ სტროფში ეს მდგომარეობა კულმინაციამდე აჰყავს სათანადო მხატვრულ საშუალებათა მოხმობით. სახელდობრ, ალიტერაციული ანაფორებით:

არცა დააგდო ტირილი, არცა რა გაიგონა მან.

არცა გახლიჩა ბაგეთათ თავი ვარდისა კონამან.

ე.ი. უცხო ყმამ მონას პასუხი არ გასცა – და მონამაც შედეგი «უნდა აცნობოს მეფეს.