VI.

განსაკუთრებით იმით ჯირითობს ჩემზე ბ. ურო – ავტონომიის, ქართველობის მტერია, შავრაზმელია, ძველ თავის აზრს უღალატაო. დროა ეს მხარეებიც გამოვიკვლიოთ, განზრახ ხმა არ ამომიღია შარშან ამ საგანზე: შემწამებდენ– არჩევნების აქით თუ იქით გადახრას მეცადინობსო. ახლა კი, როცა ბრძოლა დაცხრა, უფრო გულდამშვიდებით შეუძლია ყველას ამ კითხვების განსჯა და გადაწყვეტა.

რათ ვიქნებოდი ავტონომიის მტერი, როცა მთელი ჩემი მოღვაწეობა – როგორც წინათ დავამტკიცე – თვითმართველობას მოვანდომე? ავტონომიაზე ყოველთვისმარტო იმას ვამბობდი, რომ რასაც ჩვენში ამ სახელს არქმევენ, მეცნიერებაში„ფართო ადგილობრივი თვითმართველობა“ ჰქვია, და ჩვენც ეს სახელი რომ ვიხმაროთ, უფრო ადვილად მივაღწევთ მიზანს მეთქი. მტრობაა ეს, თუ მოყვრობა?

სახელზე უთანხმოება ჩვენ ვერ გაგვყრიდა. მარტო ის გარემოება გვაშორებს ერთმანეთს, რომ ჩემი წინააღმდეგები მართლა კი არ ემსახურებიან ავტონომიას და ქართველობას, ანკესად ხმარობენ სულ სხვა საქმისთვის, რომელსაც არა თუ არასოდეს არ მიმხრობივარ, ბავშობიდგან – როგორც ნახავთ – ცხარედ ვებრძოდი, სწორედ ავტონომიის და ქართველობის ერთგულობით. ავტონომიის (ესე იგი ფართო თვითმართველობის_ და ქართველობის საქმე მარტო ლოიალურ ნიადაგზე იქნება დაცული. მას საძალადო სრულიად არა აქვს-რა. უკიდურესობა მასერთიანად ღუპავს. ქართველობას რა საქმე აქვს „მშრომელ ჯგუფთან,“ რისი შოვნა შეუძლია მისი წყალობით? თავათამ ჯგუფს – სხვა ქვეყნებში – მომავალი აქვს, განა, კონსტიტუციურ მხარეში! რა ხელი გვაქვს იმ კითხვასთან, თუ ვინ იყო მართალი ან მტყუანი კარპოვის აფეთქებაში? ორივე შავ წყალს წაუღია.

უკიდურესობის მომხრე ვერსად ასცილდება სოციალ-დემოკრატიის გავლენას. ცხოვრება მარტო ამ პარტიას აწოდებსთავ უზოგავი ბრძოლის მასალად: მუშას, უქონებო, უიმედო ხალხს, რომელსაც დასაკარგავი არა აქვს-რა და ყოველი ნაძალადევი მოგებას უქადის. ქართველობის მიზნები კი მარტო ზომიერების გზით მიიწევნება. ამას გარდა ვინ არ უნდა იცოდეს, თუ რა არსებითი შეურიგებლობა სუფევს ქართულ საქმეს და შრომის ჯგუფის იაკობინიზმს შუა? იაკობინიზმის საძირკველი, იარაღი, მისი შინაარსი ცენტრალიზაცია არის ე. ი. იაკობინიამია, რომ ცდილობს ადგილობრივი თვითმართველობა, პროვინციალური სხვა და სხვა ფეროვნება, კერძო ერები და მხარეები ბრმად დაუმონოს ერთ მოთავე ძლიერებას. იაკობინიზმი არ იყო, ერთიანად რომ მოსპო საფრანგეთში ყოველი ნაშთი ეროვნული თვით-ცნობისა და ფედერაციის საქმე სისხლის მორევში ჩაახრჩო? დიდი სამეფოების მჭედელი პაწია ერს განა უშველის?

ეს იმოდნათ სწორი, უტყუარი ჭეშმარიტებაა, რომ ყოველთვის, როცა ჩვენში რამე ნამდვილი კითხვა, რეალური საქმე გაჩნდება, იმ წამსვე მტკიცე „ბლოკი“ იკვრება ამ ორს ვითომ მტერს, სოციალ-დემოკრატებს და ფედერალისტებს შუა, მათი უკიდურესობა მათგან ერთ პარტიას არდგენს, დანარჩენი საზოგადოების წინააღმდეგ. მათი ცრუ ბრძოლა ცარიელი თვალთ-მაქცობა, ხალხის მოტყუებაა. ორივე პარტია თავის მიზანს, სახსარს, პროგრამას, ხელმძღვანელობას ჩვენში და ჩვენს საჭიროებაში კი არა, სხვაგან ეძებს და შოულობს, ისეთ უცხო წრეებსა დამიმართულებაში, რომელთაც ქართველობასთან არც საერთო რამ აქვთ, არც არავითარი მსგავსება. ცარიელი უკიდურესობის მეტი მათ არაფერი ამოქმედებს. არა თუ წინასწარმეტყველობა, დიდი ანგარიშიც კი არ სჭირია მცოდნე კაცს, მისახვდომათ, – ამ ორ უკიდურესობისაგან რომელი მოერევა და შთანთქავს მეორეს? რასაკვირველია ის, რომელსაც უცხოეთში უფრო თვალსაჩენი, უკეთ გაწრვთნილი მაგალითი თუ ხელმძღვანელი აბადია, შინ კი მეტი და უფრო სანდო მასალა ეგულება, ისეთი მასალა, ვისაცმთა და ბარის გასწორება არა თუ არას ავნებს, კიდეც არგებს.

ახლა თვით უკიდურესობაზე გაგიმხილოთ ამ დროის მეცნიერების მოძღვრება. უკიდურესობა მარტო მანამდია შესანდობი, სანამ ხალხის დაბალი, უმეცარი წრეების ღვიძებას, წრთვნას, ამაღლებას ემსახურება, სანამ მოსამზადებელი შკოლის როლს ასრულებს ერის პოლიტიკურ ზრდაში, ისიც იმ პირობით, თუ მოწაფეს საყასპოსკენ არ იტყუებს. ვერ დაითვლის ადამიანი, თუ, ასეთ უკიდურესობას, რამდენი უბრალო მუშა ნელნელა, შეუმჩნევლად ჩინებულ, სასარგებლო ბურჟუათ გადუქცევია, არა თუ ევროპასა და ამერიკაში, თვით რუსეთსა და ჩვენშიაც. მათგანი ზოგი კიდეც მინისტრობს, ზომიერების ბურჯად ხდება. აი, თუნდ ბრიანი, საფრანგეთის ამასწინდელი მთავარ მინისტრი. სულ სხვაა უკიდურესობის ატანა საზოგადოების მაღალ წრეებში, რომელთ დანიშნულებაა ქვეყანას ჭკუით, ცოდნით, ზნეობით ემსახურონ, და არა მუსკულებით. ამ წრეების უკიდურესობა ნიშანია, რომ ღირსი არ ყოფილან მაღალი დანიშნულებისა, ხალხს უთავოდ სტოვებენ. მათი უკიდურესი მიმართულება ერს ამდაბლებს, კიდეც რყვნის, რადგანაც პოზა, ტყუება, მალვაა საკუთარი უვარგისობის. ნუ რა გჯერათ თავადის,ბანკირის, მრეწველის, ქალაქის-თავის, ღენერლის უკიდურესობისა, ნურას აშენებთ ისეთ უნდობ საძირკველზე, როგორსაც თავის ხელობის უარმყოფი შეადგენს. მტკიცედ იცოდეთ – ის ჩვენებური კინტოა, პროვოკატორობს, გაჭირვების დღეს„მიიმალება,“ გაბრიყვებული ხალხის მწარე ბედს არ გაიზიარებს.

რაც უფრო წინ წავა ხალხის პოლიტიკური გამოცდილება, ეს ჭეშმარიტებათან-და-თან უფრო მეტისთვის ცხადი შეიქმნება, რომ ქართველობას ამ მიმბაძავ უკიდურესობისგან არავითარი სიკეთე არ მოელის. აი, ამ ურგებ, მავნე უკიდურესობის მიზეზით იძულებული გავხდი მეფიქრა, რომ ავტონომიაც, ფედერალიზმიც, ქართველობაც, „ტაკტიკისთვის“ დაუჩემებია ამ მკვდრათ-ნაშობ პარტიას, რომელსაც ქართველობასთან ბუნებრივი კავშირი თავის დღეში არც ჰქონია, არც ეღირსება.

მოგახსენეთ, ვერ გამიგია, რა ნამდვილი ძალა სპობს შეურიგებელ წინააღმდეგობას „შრომის ჯგუფის“ იაკობინიზმსა და ფედერალიზმს შუა. თვითეს ფედერალიზმიც გაუგებარია ჩემთვის. ვინ არ იცის, ის კავშირია თანასწორ, თავისუფალ სახელმწიფოებს შუა. მაშასადამე, ის ან ორი საუკუნით დაგვიანებულა ჩვენთვის, ან ერთი საუკუნით მაინც საადრიოა. ამ გვარ კავშირის შესადგენად მარტო ერთი მხარის სურვილი როდი კმარა, საჭიროა ყველასი თანხმობა: სხვებსაც უნდა უნდოდეს და სახეიროდ მიაჩნდეს ჩვენთან დაკავშირება. „პარტიის“ პროგრამა ამ მხრით ნუ თუ არ გაგონებთ იმ „ქვენახელობის“ მსხვერპლს, რომელიც აიხირებს – მზეთუნახავ-ბატონიშვილს ვირთავო, და ამ ოცნებით თავს ითრობს, იღუპავს? შეირთავს დიაღაც, მაგრამ ისიც ხომ უნდა იკითხოს –მზეთუნახავი იკადრებს, მიიკარებს, შეიყვარებს, გაყვება? კიდეც რომ გაგიჟდეს და შეირთოს, შეეძლება ამ ვაჟბატონს მისი შესაფერი რჩენა, მასთან თანასწორი განწყობილება? ჩემი ქონების პატრონმა რომ დავიჟინო: როტშილდთან, მორგანთან, როკფელერთან, ვანდერბილდთან ერთად ამხანაგობას შევკვრავ-შეთქი, როგორ ფიქრობთ, სრულ გონებიანად ჩამთვლის ვინმე? მათი ამხანაგობა ჩემთვის, რასაკვირველია, სასარგებლოც იქნება და სანეტაროც. მაგრამ ისინიც გამიტოლდებიან განა? ეს რომ გაუმხილო მათ, განა პანღურის ცემით არ გამხეთქენ? ხალხს ასეთი ჩემი პრეტენზია განა სასაცილოდ ეყოფა?

ასეთ აბსურდამდი მიათრევს პარტიას მიმბაძაობა, სინამდვილის დავიწყება. ისეთი პროგრამის შედგენას, რომელსაც თვალახელით, გულწრფელად, ბოლომდი, გამწარებულის მეტი, ვერვინ გაჰყვება, სხვა შედეგი არ ექნება ქართველობაში, ამიტომ რომ გამწარებულების, უიმედოთა რიცხვი ერთ ხეირიან პარტიასაც ძლივს ყოფნის ჩვენში და მართლა გამწარებულს კიდეც ჰყავს თავის შესაფერი პარტია. ქართველობას ამ პარტიასთან კონკურენციის გაწევა არ სჭირია: რაცშიგ გონიერია, ის მოიწიფება თუ არა,უმეტოქეობოთაც გაქართველებასაც ისევე ვერ ასცილდება, როგორც გაბურჟუებას. დანარჩენს, სულ ერთია, უკიდურესობი თაც ხომ ვერ გადმოიბირებთ: მათი წრე სხვისკენ მიითრევს. მაგიერად უკიდურესობა, რომელიც არას გძენსთ, ქართველობის ცხრა-მეათედს გაშორებსთ. ვინცთავზე ხელ-აღებული არაა, თან და თან უნდა ჩამოგცილდესთ. თქვენი წარმომადგენლის„შრომის-ჯგუფში“ ჩაჯდომას მარტო ეს შედეგი ექნება, სხვა არაფერი: თქვენს გავლენის გარეშე დარჩება ის უმრავლესობა ერისა, რომელიც, ღვთის მადლით, უიმედო არაა, რისიმე პატრონია, რამე იცის, მეცადინეობს თავის თავისთვის, ოჯახისთვის, ქვეყნისთვის, და, თუმც უსწორ-მასწორო ბრძოლას ერიდება, სამშობლო ენას, სახელს, ეროვნებას, ქვეყანასმანც გულწრფელად, შვილობრივად, ბუნებრივად სიკვდილამდი თაყვანს სცემს. ახირება არაა, ასეთი ცოცხალი მასალა პარტიას თვალწინ ჰქონდეს და მისი გაწრთვნა არ შეეძლოს საღი პროგრამით? ძნელია-თუ ასეთი პროგრამის შედგენა ჩვენივე საჭიროების მიხედვით? რა უფლებაც გვაქვს კანონით მონიჭებული, რა საშუალებაც მოუცია ჩვენთვის წარსულს ან ბუნებას, გონიერად ვიხმაროთ ქართველობის მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად, მზეთუნახავ ნეტარებამდი კი არა, სხვა, განათლებულ, ქვეყნებში ნაცად სიკეთემდი. ვინც გონება დამჯდარი ქართველია, ყველა გაჰყვება ამ დროშას,ვისაც ქართველობის შველა უნდა, მან თავისი პოლიტიკური გეგმა უნდა შეამსუბუქოს, ეგებ რაც შეიძლება უფრო მეტ ხალხს ერთი და იგივე ნამდვილი პრაქტიკული მიზანი აღუნიშნოს, მისთვის გასაგები და საჭირო. მარტო ეს შეგვძენს მტერს-მოყვრის ყურადღებას და მორიდებას. ჯერ ამას უნდა ვეძებდეთ, და არა მიუწვდომელ კოშკიდგან მზეთუნახავის მოტაცებას, რომლისთვის თოკის კიბეც კი არ გვაბადია. სანამ ამ კოშკის სინამდვილის კი არა, სურათის – ყურებით თვალებს ვიცივებთ, ვერ ხედავთ, სოციალდემოკრატია რა ქულაჯაში ირთვება, რა ბუხრის ქუდს თავზე იკეცს, რა თვალს უბრიალებს ნამდვილ თქვენს დანიშნულს? ოცნების გამყოლი აუცილებლად ქონებასაც ჰკარგავს. თქვენ პარტიასაც ეს მომავალი ელის.

ამაებს ვფიქრობ ჩემთვის, მიტომ რომ არ შემიძლია სხვაფრივ ვიფიქრო. როდი ვქადაგობ ამ აზრებს. მარტო, როცა ვინმე ჩემზე მტრულად სტყუვის და ცილს მიყრის – ქართველობის მტერიაო – თავს ვიმართლებ ხოლმე თქმით: მტრობამ კიარა, სიყვარულმა მიმიყვანა ამ შეხედულებამდის-მეთქი.

უკანასკნელი მხილება – ისიც ცილი, რასაკვირველია, – დაგვრჩა გასაქარწყლებლად: ნიკოლაძემ თავის უწინდელ რწმენას უღალატა, მოწინავე შავრაზმელად იქცაო.

ოცდა ერთი წლის ყმაწვილი გახლდით, როცა ჰერცენის „Колокол“-ში (№ 199,1 ივლისს 1865, გვერდი 1632) აი რას ვურჩევდი ქართველობას. ვთარგმნი სიტყვას-სიტყვით:

„ნაციონალური მისწრაფების გადაჭარბება საქართველოს იმ საყასბოში ურგავს თავს, საცა ეხლახან ტყავი გააძვრეს პოლშას და სისხლი დაუშვრეს ჩერქეზებს. ევროპის სახელმწიფოები საქართველოს ან ალჟირივით (ესე იგი მკვიდრისთვისუფლება-მიუნიჭებლად) დაიმონებენ, ან ინდო-ჩინეთივით ცარცვას დაუწყებენ. ეს გვხვდება, თუ ნაციონალურ მისწრაფებას კეთილი ბოლო მიეცა. რა შედეგი მოჰყვება უბედურ ბოლოს, და რამოდნათ ეს უფრომოსალოდნელია ბედნიერზე, ეს ყველასათვის ცხადია.

„ამ მოაზრების ძალით ვფიქრობთ, რომ საქართველოს ბედის თვით ეხლანდელ რუსეთთან გადაწნა უფრო მალე გააუმჯობესებს მის მდგომარეობას, ვინემ რომლისამე სხვა ევროპიელი ნაციის კავშირი ან მფარველობა (მფლობელობაზეც რომ არა ვსთქვათ რა). ოსმალეთი ან სპარსეთი აქ ხომ სახსენებელიც არაა. საქართველოში მათზე არც ერთი ჭკუა-საღი ადამიანი არ ფიქრობს“.

აი, ჩემი მუდმივი რწმენა და პოლიტიკა. ან ჩემ ნაწერებში ამის წინააღმმდეგი აზრი უნდა გამოძებნოს სადმე ბ. ურომ, და მოიყვანოს, ან უნდა გამოტყდეს, მე კი არ ყოფილვარ ჩემი ძველი რწმენის მოღალატე, მას თვითონ უღალატნია სინიდისისთვის. თუ ოცდა ერთი წლის ჭაბუკს ამაების ანგარიშობა შემეძლო, სიბერეში მეკადრება განა ავჩერჩეტდე და ისეთებსავყვე, ვინც შვიდს ზეით ვეღარ სთვლის? ეს ამონაწერი ამტკიცებს, რომ ყოველთვის იგივე ყოფილვარ, რაც დღესა ვარ: ერთგული, ანგარიშიანი მწყემსი ქართველობის სიკეთისა, შეურიგებელი მტერი ყოველი მიმართულებისა, რომელიც საქართველოს ქონებას სხვის, უცხოეთის მიზანს, თუ საქმეს, სწირავს.

ერთი კი წამცდა. ამ ჩემ მიმართულებას ჩემი პოლიტიკა დავარქვი. ჩემი შიგ არაფერია, მისი გამოკვლევის, გახსენების, განათების მეტი. ქვეყნის პოლიტიკას – როგორც მის ბუნების ნამდვილ ძალებს – ადამიანის, ხალხის სურვილი კი არა, ამ ქვეყნის გეოგრაფიული მდებარეობა სჭედს. პოლიტიკა ახალ მოდური შლიაპკა კი არაა, რომლის ცვლა ჩვენს ქეიფზე ჰკიდია, ისეთივე ტრადიციული, უცვლელი, მამა-პაპური განძია, როგორც ენა, ეროვნება, სარწმუნოება. სანამ შავი-ზღვიდან გასავალი სრუტე ოსმალოს ხელშია, სანამ სამხრეთით ოსმალეთი და სპარსეთი გვაკრავს, აღმოსავლეთით – ლეკი და თათარი, ჩრდილოეთით – რუსეთი, ბევრიც რომ ვიწრიალოთ, იმ პოლიტიკას ვერ ავცილდებით, რომელიც აურჩევიათ საქართველოს უაღრეს გმირებს, ბევრი ცდის, ძებნის და მსხვერპლის შემდეგ. უკეთესი რომ შესაძლო ყოფილიყო, განა მათ დაემალებოდა? ჩვენზე ცოტად სწყუროდათ, ვითომ, დამოუკიდებლობა, საკუთარი გვირგვინი ჩვენზე ნაკლებ უყვარდათ? საძებნი გზა ჩვენსავით დახშული როდი ჰქონდათ, უფლებაც სისრულით ხელთ-ეპყრათ, ვისთანაც უნდოდათ საქმე დაეკავებიათ, კავშირი შეეკრათ. ბრძანებისამებრ მთელი ქვეყანა მიმოვლეს მათმა ელჩებმა, სამეფო არსად დარჩენიათ, რომელთანაც მოლაპარაკება არ გაემართათ, დაახლოვებასაქართველოს სახსნელად არ ეცადათ. სანამ საბოლოოდ გზას დაადგებოდენ, სანამ გვირგვინს ერის არსებობას შესწირვიდენ, ყოველი საშუალება სინჯეს, ყოველი ღონის-ძიება იხმარეს; თვით სარწმუნოების შეცვლასაც შეპირდენ რომის პაპს და ფრიდრიხ დიდს. უცრემლოდ ვერ გადიკითხვას კაცი ამ სამი საუკუნის მეცადინეობის აღწერას მატიანეებში. რაც ამდენს, ამისთანა თაობას აუგია, აუცილებლად უცვნიათ, იმას ერთი ჯგუფი, გინდ ერთი თაობა ვერ შცვლის. სანამ ოსმალოს,ან სპარსეთის ადგილს რომელიმე სხვა რასსა ან მეფობა არ დაიჭერს, საქართველოსთვის არავითარი სხვა პოლიტიკა არ იარსებებს, იმის გარდა, რომლითაც ხელმძღვანელობდენ, იძულებით, საქართველოს უგონიერესი პატრონები: ალექსანდრე კახელი, ალექსანდრე იმერელი, ვახტანგ კანონმდები, თეიმურაზ მეორე, სოლომონ დიდი, დიდი ერეკლე. რა ძალამ და აუცილებლობამ ეს დევები გასტეხა, ის ახლაც უცვლელად არსებობს; მას ვერც ჩვენ მოვერევით. როგორც უნაყოფოდ, უკვალოდ, უსახელოდ დაიღუპა ყოველი სახსარი, მათ დროს სხვა რამე მიზნისკენ მიმართული, ისრევე წყალ-წაღებულია ყველა სხვა მეცადინეობაზე ნახმარი საშუალება. ბუნების წინააღმდეგ ყოველი ცდა ამაოა და სასტიკად ისჯება.

ამიტომაც ქვეყნის მოღალატე და დამღუპავი მარტო ისაა, ვინც ამისთანა წინაპრების მცნებას უცხო მოძღვრობისთვის ივიწყებს, და ამ შემცდარ მოძღვრებას ალევს საქართველოს უმჯობესს, უკანასკნელ ძალას.